universiteti “aleksandËr moisiu” durrËs‹r-e-r... · numri iturist ëve në tre vitet e...
TRANSCRIPT
1
UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU” DURRËS
FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE JURIDIKE
Tema:
BYLISI,SI QENDËR E RËNDËSISHME TURISTIKE
Punoi Udhëhoqi DENISA PRENCE Dr.MOIS KAMBERI
Durrës, 2013
2
MIRËNJOHJE
Për realizimin e këtij punimi më kanë ndihmuar disa individë dhe institucione duke më
dhënë materiale të ndryshme.
Një falenderim i vecantë shkon për profesorin udhëheqës z.Mois Kamberi,për
bashkpunimin dhe ndihmën e tij.
Gjithashtu falenderoj drejtorin e muzeut të Lushnjes,z.Niko Ferro dhe drejtorin e parkut
arkeologjik të Bylisit,z.Bashkim Vrekaj,për ndihmën që më kanë dhënë në lidhje me
mbledhjen e materialeve.
Në fund ,por jo më pak të rëndësishëm,falenderoj shokët e grupit të turizmit,pasi
sëbashku kemi ndihmuar njëri-tjetrin për realizimin e punimeve tona.
Ju faleminderit!
3
Përmbajtja:
Përmbledhje ekzekutive………………………………………………………faqe 4
Abstrakti……………………………………………………………………….faqe 5-6
Hyrje……………………………………………………………………………faqe 7
Kapitulli I
1.1-Historia e Bylisit……………………………………………………………………………………………… …faqe 8-13
1.2-Historiku i kërkimeve arkeologjike………………………………………………………………………faqe 13-15
1.3-Thesari arkeologjik i Bylisit…………………………………………………………………………….…….faqe 15-19
1.4-Jeta ekonomike,shoqërore dhe politikenë Bylis në shek. IV-I……………………………..faqe 19-22
Kapitulli II
2.1-Urbanistika e qytetit të Bylisit………………………………………………………………………………faqe 23-24
2.2-Fortifikimet në Bylis………………………………………………………………………………………….….faqe 24-26
2.3-Objektet publike në Bylis…………………………………………………………………………………..…faqe 27-41
2.4-Qendrat antike në Bylis………………………………………………………………………………………..faqe 42-49
Kapitulli III
3.1-Drejtimi dhe menaxhimi i parkut ……………………………………………………………………… ..faqe 50-52
3.2- Numri i vizitorëve në parkun kombëtarë të Bylisit…………………………………………..….faqe 52-55
3.3-Promovimi i parkut……………………………………………………………………………………………..…faqe 56
Përfundime………………………………………………………………….….faqe 57-58
Biblografia……………………………………………………………...………...faqe 59
4
PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE
Në kapitullin 1 trajtohet historia e qytetit të Bylisit,jeta ekonomike dhe shoqërore e
tij.Gjithashtu në këtë kapitull trajtohet edhe historiku i kërkimeve arkeologjike në parkun
e Bylisit.
Në kapitullin 2 trajtohet urbanistika e qytetit të Bylisit,fortifikimet e tij,muret rrethuese
etj.Në këtë kapitull kemi studimin e objekteve publike,sic është teatri,stadiumi,stoa
etj.Gjithashtu trajtohen edhe qendrat antike përreth Bylisit.
Në kapitullin 3 trajtohet menaxhimi dhe drejtimi i parkut arkeologjik të Bylisit.Mënyrat
se si funksionojnë dhe si i kane ndare detyrat zyrat e ketij parku.Gjithashtu në këtë
kapitull trajtohet dhe promovimi i parkut dhe jepen të dhëna lidhur me numrin e turistëve.
METODOLOGJIA
Metodologjia e përdorur për realizimin e këtij punimi është e bazuar në përdorimin e
metodës së hulumtimit,të analizës,metodës krahasuese etj.Informacionet dhe të dhënat
jane siguraur nga burime të ndryshme;literatura qe flasin për Bylisin,drejtoria e parkut
arkeologjik te Bylisit,Ministria e Turizmit etj.
QELLIMI
Qëllimi i këtij punimi është njohja me rëndesinë e parkut arkeologjik të Bylisit, si një
qendër e rendësishme turistike në Shqipëri.Nepërmjet studimit të historisë së
Bylisit,urbanistikës së tij,jetës ekonomike-shoqërore dhe zbulimeve arkeologjike kam
arritur të jap shpjegimin për qëllimin kryesor të punimit.Një qellim tjetër ishte studimi i
numrit te turistëve,i cili është realizuar nëpërmjet analizimit të faktorëve të ndryshëm, që
kanë cuar në ndryshimin e këtij numri gjatë viteve.
5
A BSTRAKTI
Ky punim u bazua në arsyet,të cilat ndikojnë që parku arkeologjik I Bylisit të quhet një
qendër ë rëndësishme turistike.Vlerat monumentale,zbulimet e shumta arkeologjike dhe
urbanistika janë disa nga arsyet kryesore,që e rendisin Bylisin ndër qendrat më të
rëndësishme arkeologjike në Shqipëri.Historia e tij i përket periudhave të ndryshme
historike duke filluar nga antikiteti deri në ditët e sotme.Urbanistika e tij është tipike e një
qyteti antik ,ku vlen të përmenden objektet publike(teatri,stadiumi,stoa,agoraja
etj.),fortifikimet(muret rrethuese,kullat,etj.) dhe qytetet e tjera antike
përreth(Klosi,Margëllici,Gurëzeza,etj).Bazilakat dhe katedralja janë një pjesë e
rëndësishme e qytetit të Bylisit.Shkrimet e shumta dhe kontributi i dhënë nga autorët
shqiptarë e të huaj ndikojnë në rritjen e rëndësisë së studimit të këtij parku.Jeta
ekonomike-shoqërore e këtij qyteti antik është një tjetër çështje e rëndësishme,pasi Bylis
njihet si një nga vëndet kryesore të shkëmbimit të mallrave të ndryshme(enëvë të
qeramikës,prodhime zejtare,bitum,etj) dhe me një strukturë të mirpërcaktuar
politike(strategu në krye,hiparku,nëpunësit,etj).Promovimi nëpërmjet ëebsite dhe
fletëpalosjeve,menaxhimi dhe drejtimi i duhur nga organët kompetentë kanë bërë,që
numri i turistëve në tre vitet e fundit të rritet ndjeshëm.Pozita gjeografike e favorshme
dhe pamja e mrekullueshme,që të ofron ky park janë një ndikues tjetër në rritjën e
rëndësisë së tij dhe të numrit të turistëve,gjithashtu.Të gjitha këto arsye,që janë
permëndur më lart konfirmojnë rëndësinë e Bylisit si një qendër turistike.
This paper was based on reasons which impact that Bylis archaeological park to
considered as an important tourist center.Monumental values,numerous archaeological
discoveries and urbanism are some of the main reasons,that list the Bylis among the most
important archaeological centers in albania.Its story belongs to different historical periods
from antiquity until today.Its urbanism is typical to an ancient city,that should be
mentioned the public objects such as (theater,stadium,stoa,agora,etc...),fortifications
(surrounding walls,towers etc...) and other ancient cities that are around such as
(Klosi,Margellici,Gurezeza,etc...).Bazilacas and cathedral are an important part of the
city of Bylis.Numerous writings and contributions by albanian and foreign authors affect
6
the necessary growth in the study of this park.Economic and social life of this ancient city
is another important issue,because bylis recognized as one of the main places that
exchange diverse goods such as (ceramic products,handicraft products,bitumen,etc...) and
with a well-defined political structure (strategist on the
top,hiparku,employees,etc...).Promotion through the webside and leaflets,the right
menagment and direction by competent authorities have make that the number of tourists
on three last years to grow substantially.Favorable geographic position and beautiful
appearance that offers this park are other influential in the growth of its importance and
to the numbers of tourists too.All these reasons that are mentioned before confirm the
importance of the Bylis as a tourist center.
7
HYRJA
Turizmi sot shihet si një mundësi e mirë për zhvillim ekonomikë të vendit.Në Shqipëri
kemi dy llojë të rëndësishmë turizmi:
Turizmi natyror
Turizmi kulturor
Shqipëria me vlerat e saj të trashëgimisë kulturore vazhdon te mbetët një muze tërheqës
dhe i hapur për të gjithë.E gjendur mes dy qytetërimevë antike,atij grek dhe romak,ajo
trashëgon një thesar të vyer të pasurive kulturore,pjesë e trashëgimisë kulturore botërore.
Trashëgimia kulturore material është pasuri e brezave, detyrim madhor i tyrë kundrejt së
shkuarës dhe së ardhmes, vijimësi materiale e çdo kombi. Si ë tille, trashëgimia kulturore
materiale është një sfidë e pareshtur përballë kujdesit kombëtar e ndërkombëtar, për të
arritur gjurmët e gjeniut krijues mbarëshekullore dhe për ta përcjellë atë drejt së ardhmes,
tek brezat e rinj.Në trashëgiminë kulturore materiale të paluajtshme përfshihen të gjitha
objektët e ndërtuara si kala,kështjella,qytete antike,parqe arkeologjike,objekte të kultit
dhe vendet e shenjta.Pjesë e kësaj trashëgimie është edhe parku arkeologjik i Bylisit.
Sot qyteti antik i Bylisit, në sajë të gërmimevë të shumta arkeologjike dhe restaurimeve,
përbën një nga qendrat antike më të rëndësishme të vendit tonë,më 21 monumente të
periudhës helenistike, romake dhe antikitetit të vonë.Numri i vizitorëve në këtë park ka
ndryshuar ndër vite,për shumë arsye dhe ajo që të bjen në sy është rritja e nr. të turistëve
këto dy vitet e fundit.
8
KAPITULLI I
1.1 Historia e Bylisit
Parku kombetar arkeologjik i Bylisit ndodhet 40 km larg nga qyteti i Fierit,15 km nga
qyteti i Ballshit dhe 9 km nga rruga nacionale Tiranë – Gjirokastër, pranë fshatit Hekal të
rrethit Mallakastër. Parku është i vendosur në pllajën e një kodre dhe ka një sipërfaqe 30
ha. Ky park ka një pozitë të favorshme pasi shtrihet dhe mbi luginën e lumit Vjosa. Bylisi
është shpallur park arkeologjik kombëtar me vendim të Këshillit të Ministrave nr.396 më
datë 31.03.20051.
Bylisi është një nga qendrat më të rëndësishme arkeologjike të Shqipërisë, renditur për
nga vlerat monumentale, krahas Apolonisë dhe Butrintit. Me pozitën zotëruese mbi
kodrat e Mallakastrës dhe mbi hapësirën e luginës së Vjosës, kjo qendër ilire na ofron një
pamje krejt të veçantë në krahasim me qytetet e Antikitetit Klasik. Bylisi ka qenë qyteti
më i madh ilir në Ilirinë e Jugut,por megjithatë ai është përmendur relativisht vonë nga
historianët e gjeografët antik. Së pari,emri i qytetit del në trajtën Bulis në ngjarjet e viteve
49-48 p.Kr., kur ai iu dorëzua Cezarit dhe sherbeu si bazë për furnizimin e ushtrisë së tij.
Vite më vonë ishtë Ciceroni,ai që njoftoi senatin romak,se Bylisi ishte pushtuar nga
njerëzit e Mark Antonit. Plini ,në gjysmën e parë të shek.I m.Kr. e cilësonte Bylisin si
koloni romake,ndërsa Ptolemeu në shek.II m.Kr. dhe Hierokli në shek.VI p.Kr e
klasifikonin si ndër qytetet kryesore të Ilirisë. Burimi më i hershëm për historinë e
bylinëve është gjeografi grek Pseudo-Skylaksi,i cili ka lënë një përshkrim të bregdetit
Adriatik dhe të Jon-it rreth vitit 380 p.Kr2.
Duke lënë të kuptohet se lidhja midis amantëve dhe bylinëve shprëh një bashkësi politike,
një koinon, emri i kësaj bashkësie del që herët në një mbishkrim mbi një fletë plumbi të
depozituar në orakullin e Dodonës rreth viteve 360-340 p.Kr. Në një kuptim më të gjerë
bashkësia e bylinëve ishtë pjesë e krahinës së madhe ilire të Atintanëve, e cila përfshinte
tërë luginën e poshtme e të mesme të Vjosës. Në ngjarjet ë vitit 429 p.Kr ., të lidhura me 1 Arkiva e parkut arkeologjik te Bylisit 2 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005,Tirane
9
luftën e Peloponezit Atintania gjendej nën sundimin e molosëve. Pas vitit 385 p.Kr., kur
mbreti Bardhyl shpartalloi ushtrinë molose, kjo krahinë fitoi pavarësinë dhe njohu një
zhvillim të shpejtë të jetës qytetarë. Si rrjedhim,diku para vitit 350 p.Kr u themelua edhe
qyteti i Bylisit.
Në të vërtëtë, planimetria e Bylisit dhe teknika e ndërtimit të mureve nuk të cojnë më
herët se vitet 370-350 p.Kr. Edhe krijimi i varreve pranë hyrjes lindore të qytetit fillon
pikërisht pas kësaj kohe. Ndërtimi i menjëhershëm i një qyteti të madh ishte rrjedhimi i një
zhvillimi të hershëm të jetës qytetare ilire në atë trevë.Forcimi ekonomik,por edhe
agresioni i mbretërisë maqedone të Filipit II drejt lindjes,në mesin e shek.IV p.Kr., duket
se përcaktoi vendimin e kësaj bashkësie për ndërtimin e kryeqytetit Bylis.Prej këtu
kontrollohej çdo lëvizje nëpër luginën e Vjosës,apo kurrizet e kodrave,që përbënin rrugët
natyrore nga Apollonia e Iliria bregdetare për në Epir e Maqedoni .Ngjarjet që kaluan
nëpër trevën e bylinëve nuk kanë lënë gjurmë në Bylis,të paktën deri në mesin e shek.III
p.Kr.
Nga burimet e shkruara antike në dimë së në vitin 314 p.Kr. e gjithë kjo trevë,ashtu si dhe
Apollonia e Dyrrahu,u pushtuan nga mbreti maqedon Kasandri,pasi kishte thyer ushtrinë
e mbretit ilir Glaukia. Dy vjet më vonë, pas një kryengritje në Apoloni,Glaukia i dëboi
maqedonasit dhe ruajti sundimin mbi Dyrrahun,por la të lirë Apoloninë. Pasardhësi i
Glaukias,mbreti Monun ,nënshtroi edhe Apolloninë dhe e vendosi në rezidencën e tij në
qytetin bylin.Këtë e dëshmojnë gjetjet e shumta arkeologjike dhe një shumicë e monedhave
me emrin e tij në këtë qytet ilir dhe zonën perrëth.
Pushtimi i shkurtër i trevës së bylinevë nga Pirro i Epirit dhe djali i tij,Aleksandrit ,u
pasuan pas vitit 270 p.Kr. nga rivendosja e sundimit ilir të mbretit Mytil,i cili vazhdonte
të kontrollonte Dyrrahun dhe Apolloninë.Një periudhë e qetë dhe e begatë karakterizoi
dhjetëvjecarët deri në shfaqjen e romakëve në Iliri ,periudhë që u dallua nga bashkëjetesa
politike ndërmjet mbretërive ilire dhe qytëteve.Bylinët dhe kryeqyteti i tyre,Bylisi,ishin
një nga modelët e kësaj bashkëjetese. Rreth vitit 270 p.Kr. bylinënt kishin formuar
plotësisht koinonin e tyre.
10
Gjurmët e kësaj bashkëjetese i gjejmë , në krahinën e sotme të Mallakastrës,duke pasur si
bosht luginën e lumit Gjanicë. Përveç Bylisit dhe qytetit të vjetër në Klosit,bënin pjesë në
këtë koinon qyteti antik në Gurëzezë,pranë Cakranit,dhe qyteti antik në Margëlliç,pranë
Patosit.Dy kështjella,njëra në Kalivaç,dhe tjetra në Rabie,pranë Tepelenës,mbronin
kufijtë lindorë të koinonit,siç e dëshmon gjetja në Rabie e një mbishkrimi për
peliporarhët,rojet kufitare të koinonit.
Kështu ,midis viteve 232-219,Koinoni i Bylinëve i ngriti një statujë në Dodonë molosit
Krison Sabyrti dhe po në atë kohë i dërgonte një letër spartanëve.Rreth mëeit të shek.III
p.Kr. Koinoni i Bylinëve ishte një krahinë e lulëzuar,ndërsa kryeqendra e tij,Bylisi,mori
pamjen e një qytëti bashkëkohor.Në këtë kohë mori formën e plotë agoraja më ndërtimin
e teatrit,stoas,stadiumit,gjimnazit,tempujve dhe ndërtesave të tjera.Gjithashtu,lagjet u
zhvilluan sipas një sistemi ortogonal,të njohur si sistemi hipodamik.
Në vitin 229 p.Kr., kur romakët zbarkuan në Apolloni,e gjithë treva ilirë në lindje të saj,e
njohur si Atintania,u bashkua me ta kundër Mbrëterisë Ilire të Teutës.Për gati nëntëdhjetë
vjet treva e bylinëve u bë arenë luftë ndërmjet ushtrive romake dhe atyre maqedone,të
cilat vlerësonin rëndësinë strategjike të kësaj treve për zotërimin e Apollonisë.Në vitin
213 Atintania,pra edhe Bylisi ,u pushtuan nga Filipi V i Maqedonisë ,i cili e përdori
territorin bylin si një bazë për të sulmuar romakët në Apolloni. Sipas historianit romak
Tit Livit,konsulli Paul Emili,para se të sulmontë Epirin,dërgoi të birin,Kuint
Maksimin,me një pjesë të ushtrisë për të plaçkitur ilirët që kishin përkrahur në luftë
Perseun dhe dha urdhër të takoheshin me të në Orik.Këta ilirë ishin padyshim bolinë,sic
dëshmojnë gourmët ë shkatërrimevë të tmerrshmë të Gurëzezë,Margëlliç e Klos.Ka
mundësi që në këtë fushatë të jetë shkatërruar pjesërisht edhe Bylisi.Vetë Paul Emili pasi
shkatërroi shtatëdhjetë qytete në Molosi,iu drejtua Antintaniesë,ku dogji Antigonenë.Për
më se një shekull,pas ngjarjeve tragjikë të vitit 167, burimet e shkruara heshtin mbi fatin
e Bylisit e të bylinëve.Të dhëna arkeologjike dëshmojnë se pjesa më e madhe e qendrave
byline u braktis pas asaj katastrofe dhe vetëm Bylisi u rindërtua3.
3 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane
11
Më pas Romakët i njohën statusin e koinonit vetëm qytetit,i cili vazhdoi të priste
monedhat e veta prej bronzi,por me ndryshimin që në vend të mbishkrimit bylionon,mbi
keto monedha shënohej vetëm Bylis.Bylinët dalin përsëri në dritën e historisë në një letër
të Ciceronit ,nga e cila del se në vitin 54 p.Kr. koinoni i tyre ishte në konflikt me
prokonsullin e Ilirisë,L.Kuleolin. I fundit që përmend Koinonin e Bylinëve nën emrin
Bylliake,është gjeografi i periudhës së Augustit,Straboni.Kthimi i Bylisit në koloni
romake është i lidhur me vitet e para të sundimit të Augustit.
Kjo dëshmohet nga disa mbishkrime latine të gjetura në Bylis,që e cilësojnë qytetitn si
Colonia Iulia Augusta,si dhe nga cilësimi koloni që i bëhet Bylisit nga Plini.Përzgjedhja e
Bylisit për vendosjen e një kolonie veteranësh romakë lidhet kryesisht me pozitën
strategjike të qytetit në rrugën që lidhte Apolloninë me Epirin dhe Maqedoninë përmes
luginës së Aosit.Megjithatë historianët romakë heshtin për Bylisin e kësaj
periudhë,gërmime arkeologjike dëshmojnë një lulëzim të jetës në qytet.Muret rrethuese u
rimëkëmbën si shenje e forcës dhe e statusit romak të qytetit.U rindërtuan teatri dhe
stoat,si dhe u ngritën monumente të tjera.Banesë luksoze të shtruara me mozaikë
dëshmonin pasurimin e qytëtarëve të rinj,që ishin kryesisht veteranë romak.
Jashtë Bylisit ,në territoret ku dikur vepronte Koinoni Bylin,në shek.I p.Kr. ndërmjet një
numri të madh ngulimesh të vogla,mund të veçohen dy prej tyre në luginën e Vjosës,në
fshatin Qesarat dhe Kute,dhe i treti në fshatin Kraps.Në Qesarat gjetja e skulpturave të
rrumbullakta dhe arkitektonike,mozaikëve polikromë,gjurmë të banesave të shtrira në një
sipërfaqë të madhe nga bregu i lumit për gjatë gjithë spati,tregon për një qendër të
rëndësishme në këtë periudhë dhe që ka vazhduar deri në shek.VI m.Kr. me një kishë të
madhe paleokristiane.
Në fushën e Kutes,aty ku ajo bashkohet me strati e lumit Vjosë,dëshmohen fragmentët e
mureve të lashtë:një termë e madhe e zbuluar gjatë punimeve bujqësore,dy urave,apo
konturët e një monumenti që ngjason më një kishe paleokristiane,të shpërndara në një
sipërfaqe të konsiderueshme,një një vendosje që të kujton Adrianopolin4.
4 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane
12
Në fshatin Kraps,në tarracën e majtë të lumit Gjanicë në vendin e quajtur Shkallë,është
dëshmuar një vilë e fortifikuar më sipërfaqe 60m x 40 m,një kishtë paleokristiane dhe
qeramikë e shumtë e shpërndare në një sipërfaqe prej disa hektarë.Dy diga për vaditje të
ndërtuara në këtë lumë e dallojnë atë nga vendbanimet e tjera.Duhet të presim shek.V
m.Kr. për ta ndeshur përsëri Bylisin në burimet antike.
Në vitin 431,peshkopi Feliks i Apollonisë dhe i Bylisit mori pjesë në koncilin e Efesit
krahas peshkopëve të Dyrrahut e të Shkodrës,si përfaqësues të provincës së Epirit të
Ri.Në vitin 458 Bylisi kishte një peshkop të vetin të ndryshëm nga ai i Apollonisë ,gjë që
dëshmon se qyteti ishte bërë një nga qendrat peshkopale të Epirit të Ri,krahas
Dyrrahut,Apollonisë,Aulonës,Skampinit e Lyhnidit.
Gjithashtu,gjatë sundimit të perandorit Justinian(527-565),Bylisi përmendet edhe si një
nga qytetet kryesore të provincës së Epirit të Ri,në një listë të përpiluar nga
Hierokli.Mungesën e të dhënave të historianëve gjatë Antikitetit të Vonë kanë filluar ta
plotësojnë gërmimet arkeologjike. Nga to del së Bylisi ka pësuar të njëjtin fat si dhe
qytetet e tjera në dy anët e Jonit gjatë inkursionëve të fundit të vizigotëve,duke u
shndërruar në një gërmadhë. Monedhat e Valentinianit II,të prera gjatë periudhës 383-
392,të zbuluara në shtresën e depozituar nga shkatërrimi,do të jepnin një datë më të
përafërt për këtë ngjarje.Këto shkatërrime sollën me vete dhe një prishje të strukturës së
vjetër të popullsisë brenda qytetit.
Përveç popullsisë së zonave fshatare dhe atyre të ardhura nga larg,nuk ka dyshim se
Bylisi tërhoqi dhe një pjesë të popullsisë që braktisi Apolloninë,pas të njëjtit fat që edhe
ai qytet pësoi nga vizigotët,si dhe të rënies së fuqësi ekonomike pas zhvendosjes së lumit
Aos më në jug e prishjes së stele lumorë të qytetit.
Duke filluar me sundimin e Teodosit II(408-450)Bylisi filloi të rindërtohej,por duke mos
respektuar më sistemin e vjetër urbanistik.Së pari u rindërtuan muret rrethuese të
qytetit,të cilat ishin rrënuar në kohën e paqes së gjatë romake.Që nga gjysma e parë e
shek.V u ndërtuan njëra pas tjetre një numër i madh kishash brenda dhe jashtë murit
rrethues,duke e radhitur Bylisin në grupin e qyteteve të rëndësishme përsa i përket
trashgimisë së monumentëve paleokristiane.Kisha u bë pronare e madhe,së pari në
13
qytet,dhe më vonë gjatë gjysmës së parë të shek.VI,edhe në territoret ku dikur banonin
bolinë,ku janë identifikuar deri tani më shumë së njëzet kisha.
Amfora të lyera me bitum,të gjetura me shumicë gjatë gërmimeve të bëra në
Bylis,dëshmojnë për një vazhdimësi të traditës në prodhimet e poçërisë edhe gjatë
antikitatit të vonë.Zbulimi i katër mbishkrimeve më përmbajtje ndërtimore në rrënojat e
bazilikës së Ballshit dhe i një të pesti në Bylis,jo vetëm pasurojnë historinë e Bylisit,por
konfirmojnë më së miri veprën Dë aëdificiis (mbi ndërtimet) të Prokopit të Cezaresë,ku
behët fjalë për ndërtimet e bëra nga perandori Justinian I.Bylisi pas shkatërrimeve që
pësoi në vitët 547-551 u rindërtua dukë lënë jashtë rreth një të tretën e sipërfaqës së
dikurshme të qytetit. Edhe pse qyteti u fortifikua,gjysma e dytë e shek,VI m.Kr. ishte nje
periudhë rënieje,ndërsa një shkatërrim i dytë nga sllavët në vitin 586 bëri që Bylisi të
braktisej përfundimisht.Nga kjo kohë duket se vjen edhe toponimia sllave gradishtë,siç
quhet nga vendësit kodra e Bylisit.Pas kësaj selia e peshkopatës u shpërngul në Ballsh,ku
që para mesit të shek.VI ishte ndërtuar një bazilikë kristiane.Qendra e re trashëgoi emrin
e qytetit të vjetër,i cili gjatë shekujve u trasformua nga Byllis në Ballis dhe së fundi në
Ballsh.Përkthimi i tij në dokumentet mesjetarë,si Kefalenia apo Glavinica,dëshmon se
kuptimi i emrit Byllis shpjegohet me shqipen ballë,pra kryevend.Rrënojat e qytetit më pas
shërbyen si gurë për ndërtimët mesjëtare të krahinës dhe pranë tij të paktën që nga
shekulli XIII ka hedhur themelet fshati Hekal.
1.3 Historiku i Kërkimeve arkeologjike5
I pari që identifikoi Bylisin në rrënojat e Gradishtes së Hekalit ishte udhëtari anglez
Holland.Në librin e tij “Travels in thë Ionian Islës,Albania,Thëssaly,Macëdonia”
(Udhëtime në ishujt Jonianë,Shqipëri,Thesali,Maqedoni),botuar në Londër më 1815 ,ai
përshkruan muret rrethuese të qytetit,duke dalluar dy periudha të ndryshme ndërtimi.Ai
pa edhe gjurmë të ndërtimeve publike të zbukuruara dikur me kolona,por zbulimi më i
5 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane
14
rëndësishëm ishte një mbishkrim latin i skalitur në shkëmbinjtë e anës jugore.Në të
njëjtën kohë rrënojat e Bylisit kishin tërhequr vemendjen e konsullit francez pranë Ali
Pashë në Janinë,Pukevil.Në librin “Voyagë dans la Grécë”( Udhëtim në Greqi), i , 1820,
ai përshkruan muret rrethuese,teatrin ,si dhe lexon emrin e Bylisit në mbishkrimin e
Lolianit në shkëmbinjtë jugorë të qytetit.Epigrafisti francez De Klobri (Claubry) ,që e
vizitoi Bylisin më 1850,e përforcoi identifikimin e qytetit antik nëpërmjet një leximi të
saktë të mbishkrimit të Lolianit,si dhe vërtëtoi vëzhgimin e Pukevilit për teatrin.Një
francëz tjetër,Isambert,botoi vrojtimet e tij mbi muret rrethuese ,teatrin dhe mbishkrimin
shkëmbor të Bylisit në librin e tij “Orient.Gréce et Turquie”, Parsi,1881.Arkeologu i parë
që botoi të dhënat shkencore mbi Bylisin ishte austriaku Paç në librin “Sandschak Berat
in Albanien”(Sanxhaku i Beratit në Shqipëri),botuar në Vjenë më 1904.Përveç
monumentëve të vëzhguara nga paraardhësit e tij ai botoi një sërë mbishkrimesh e
skulpturash,si dhe një katalog të monedhave byline.Gjatë Luftës I Botërore,në dimrin e
viteve 1917-1918,zhvilloi gërmimet e para arkeologjike në Bylis austriaku
K.Prashniker.Duke përdorur një kompani ushtarësh ai zbuloi pjësë të murit rrethues,një
pjesë nga stoa e madhë si dhe një kënd të teatrit.Ai botoi edhe disa mbishkrime e
skulptura të panjohura më parë.Këto zbulimë tërhoqën vëmendjen e arkeologëve të
tjerë,si N.Hammond,L.Ugolini,C.Sestieri,etj.,të cilët botuan të dhëna të rëja nga kërkimet
sipërfaqësore në Bylis.Në verën e vitit 1978,nga Qendra e Kërkimeve Arkeologjike të
Akademisë së Shkencave të Shqipërisë,u organizua në Bylis një ëkspeditë arkeologjike e
drejtuar nga N.Ceka dhe S.Muçaj,me asistimin e një grupi restaurimi të Institutit të
Monumentëve nën drejtimin e L.Papajanit.Ky ekip vazhdoi punimet deri në verën e vitit
1991,duke u përqendruar kryesisht në agoranë e qytetit,ku u zbuluan teatri(1978-
1981),stadiumi (1981),stoa e madhe (1984-1986),stoa e teatrit(1985),hyrja e agorasë me
ambientët publikë pranë saj(1987),stera nën stadium(1987),gimnazi(1989).Ndërkohë u
zbulua pjesa më e madhe e hyrjeve të murit antik ilir e atij bizantin,si dhe u gërmuan
pjesë të nekropolit antik pranë këtyre hyrjeve.Një fushë tjetër të kërkimeve përbënte
urbanistika dhe banesat nëpërmjet zbulimit të banesës A(1979) në anën lindore, të asaj B
(1990-1991) në anën përendimore ,si dhe të rrugëve kryesore të anës lindore.Një fushë të
rëndësishme të kërkimeve në Bylis paraqiste qytetit bizantin,kryesisht nëpërmjet
gërmimit të bazilikave paleokristiane.Në vitin 1980 u zbulua bazilika A,e ngritur mbi
15
rrenojat e stoas së madhe.Zbulimi i bazilikës B,që kishtë qenë edhe katëdralja e qytetit
nisi më 1984 dhe zgjati,me ndërprerje,deri më 2003.Më 1989,u zbulua bazilika C,në
pjesën veriperëndimore të agorasë,si dhe një banjë bizantine e ndërtuar pranë sterës së
stadiumit në periudhën e sundimit të Justinianit.Një bazilikë e katërt,e emërtuar D,u
zbulua jashtë rrethimit bizantin,në anën veriore të qytetit antik (1990).Në vitin 1991 filloj
gërmimi edhe në bazilikën E,në jug të banesës A. Objekt i gërmimeve u bënë edhe muret
rrethuese të periudhes bizantine,si dhe banesat e së njëjtës kohë.Pas një ndërprerje
disavjeçare,gërmimet arkeologjike rinisën në Bylis më 1999 me një ekspeditë shqiptare-
franceze të drejtuar nga S.Muçaj dhe J.P.Sodini ,dhe duke filluar nga 2003,nga S.Muçaj
dhe P.Chëvaliër.Gërmimet u përqendruan në zbulimin e plotë të bazilikës B,kompleksin
peshkopal,si dhe në vlerësimin e monumentëve të përiudhës bizantine6.
1.4 Thesari Arkeologjik i Bylisit dhe i qendrave byline
Portret i perandorit Hadrian
Koka prej mermeri të bardhë është gjetur gjatë gërmimeve të një banesë të thjeshtë në
veri të banesës B,ku sigurisht ka qenë sjellë nga agoraja e qytetit.Ajo ka qenë pjesë e një
shtatoreje në madhësinë natyrore ,kushtuar perandorit Hadrian (117-138 m.Kr.) .Koka
,mjaft e ngjashme me një portret të perandorit të gjetur në Apolloni,ka qenë punuar nga
një artist i mirë dhe është realizuar sipas tipit zyrtar,i cili e paraqet perandorin në një
pamje të qetë,me tipare të rregullta të tipit grek dhe vështrim të ngulur larg.Punimi i qafës
dëshmon se koka ka qenë montuar në një shtat mermeri.Ruhet në Muzeun Arkeologjik të
Tiranës.
Skllavi mbi altar(lartësia 0,95 cm)
Altari i Dionisit ishte një element i pandashëm i teatrit antik,sepse aty kryheshin
ceremonitë për nder të perëndisë së çdo hapje të sezonit teatral.Në Bylis mbi këtë altar 6 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane
16
është paraqitur një aktor komik,i cili luan rolin e një skllavi të ndjekur nga i zoti i
zemëruar.Sipas zakonit të lashtë,për t’i shpëtuar ndëshkimit,skllavi mund të strehohej në
një vend nën mbrojtjen e perëndive,në këtë rast në teatrin e Dionisit.Për më tëpër,aktori i
Bylisit që ka në fytyrë një maskë komike ,e sfidon të zotin me një gjest të turpshëm.Pjesa
e poshtme e altarit ka qenë punuar për t’u futur në dyshemenë e orkestrës së
teatrit.Skulptura është punuar me shumë mjeshtëri në gur gelqëror nga një artist vendës.I
takon kohës së ndërtimit të teatrit,në çerekun e dytë të shek.III p.Kr. Ruhet në Muzeun
Arkeologjik të Tiranës.
Terrakotë e Afërditës (lartësia 44,5 cm)
Është gjetur gjatë gërmimit të një banesë në qytetin bylin të Margëlliçit,por ka qenë
prodhuar në Apolloni.Më trajtimin e përsosur artistik dhe përmasat e mëdha përbën një
vepër të mirëfilltë arti të shek.III p.Kr. Perëndesha e dashurisë është paraqitur më këmbë,
e veshur me një pëplos të lidhur nën gjoks dhe një himation që mbështillet me pala të
rënda para këmbëve.Bukuria e fytyrës theksohet nga kurora e lartë e zbukurar me lule,që
e cilëson si Afërdita Antheia (e luleve të pranverës).Gërshetat lëshohen mbi supet dhe
gjoksin gjysem të zbulurar në mënyrë provokuese.Pjesë të terrakotës kanë qenë të lyera
me bojra ajri,qielli dhe të kuqe.Ruhet në Muzeun Arkeologjik të Tiranës.
Hallkoma e balaitëve (lartësia 38 cm)
Vjen nga territori i bylinëve ,por vendi i saktë i gjetjes nuk dihet.Tabela prej bronzi ka
qenë ekspozuar dikur në një shesh të qendrës së Koinonit të Balaitëve,ndoshta qyteti ilir i
Gurzezës pranë Cakranit.Mbishkrimi në greqishten e lashtë përkthehet:”Kur ishte prytan
Bion Kleigenea,në muajin Psidreos,ditën e tetëmbëdhjetë ,tamiasi Aristen Eksakiu i
raportori pleqësise dhe eklesinë ,madje edhe më shumë,iu duk e drejtë balaitëve që të
kurorëzonin peripolarhun Aristen Parmeni me kurore të artë prej pesë hrysë për mëritat e
tij.Edhe peripolarhu Aristen Parmeni,duke falenderuar balaitët për privilëgjët që i dhanë
atij, e kurorëzuan koinonin e balaitëve me të njejtën kurorë.E gjykuan të drejtë balaitët,që
vendimi të gdhendët në pllakë bronzi dhe të vendoset në një vend të dukshëm,për
mirësitë e bëra më parë prej tij.Të jenë pjesëtarë të të drejtave të përgjithshme edhe
fëmijët.Të behën pjesëtarë të të drejtavë edhe gramatejtë Parmen Teisarhu dhe Bul
17
Abai”.Pllaka ka qenë shkruar në gjysmën e parë të shek.II p.Kr. dhe është një dekret i
perbashkët i mbledhjes së popullit dhe i pleqërisë së Koinonit të Balaitëve..Ruhet në
Muzeun Arkeologjik të Tiranës.
Mbishkrimet e Viktorinit
Në manastirin e Shën Mërisë Ballsh janë gjetur katër mbishkrime të gdhendura në blloqe
gëlqerorë: i pari,gjatë Luftës së Parë Botërore (ka humbur),dhe tri të tjërat në gërmimet e
vitit 1983.Ato janë shkruar në vargje duke i thurur lëvdata perandorit Justinian dhe
Viktorinit:”O i huaj,mos e shmang vështrimin nga bukuria e Bylisit,muret rrethuese të të
cilit,dikur të rrënuara,i rindërtoi Viktorini guximtar” .“ Nuk ankohem më për
barbarët,nuk u frikësohem më,sepse gjeta te Viktorini i Madh,një njëri që më ndërtoi me
duart e tij”. Të gjitha këto mbishkrime vijnë nga qyteti i Bylisit dhe ka mundësi që
blloqet më mbishkrime të kenë qenë vendosur dikur në murin e ri pranë portës nr.6. Tri
prej tyre ruhen në Muzeun Arkeologjik të Tiranës.
Stelë Varri
Pllaka prej guri gëlqeror të Karaburunit zbukuronte dikur një varr të shek.III p.Kr. pranë
qytetit ilir të Gurëzezës .Sipas një parimi të njohur të artit antik,në të nuk paraqitet
drejtpërdrejt i vdekuri,por marrëdhëniet e të gjallëve me botën e përtejvarrit.Dy gra
pregatitne për një ceremoni në varrezë,në një ditë përkujtimore,që do të përkonte me atë
të Rushajave.Varreza kuptohet simbolikisht nga hermet e dy personave me mjekër-dy
antarë të vdekur të familjes.Gruaja nga e djathta merr një ushqim,ndoshta grurë të
zier,nga një enë,të cilën e mban një skllav.Përballë saj,një grua tjetër mban në dorë një
pëllumb,të cilin e ka nxjerrë nga kafazi dhe që do ta lëshojë në fluturim,si simbol të
shpirtit.Relievi ka qenë realizuar nga një mjështër apolloniat,por ceremonia është
ilire.Veshjet e grave dhe prezenca e skllavit dëshmojnë për një shtresë të lartë shoqërore
të porositësve të relievit.
Prytaneoni
Prytaneoni është një monument me përmasa 20,10 x 5,80 m dëshmi i rëndësisë së
tij.Gjetja në të gjatë gërmimit e një mbishkrimi të shek.III.p.Kr. që i kushtohej Artemisit
18
në kohën e prytanit me emrin ilir Triteutas mund të jëtë dëshmi e kohës së ndërtimit të
prytaneonit që padyshim përbënte një nga monumentet më të hershme të agorasë lidhur
me destinacionin specifik të tij.Në fakt prytaneoni duhet të ketë vazhduar mbi arsenal
pasi është në një drejtim më të dhe kollonat që mbanin pjesën e sipërme të arsenalit.Në
këtë rast do të kishim një monument më gjatësi të përgjithshme 38,30 m dhe me sipërfaqe
rreth 230 m2
Altar
Është një monument katërkëndësh me përmasa 7 x 5,88 m ( sipërfaqe 41m2 ) i vendosur
në mes të sheshit të agorasë.Mendohet se kemi të bëjmë me një altar të perandorit August
në kohën që qyteti kishte statusin e një kolonie romake (Colonia Julia Augusta)ç’ka e
daton monumentin në fund të shek.I.p.Kr.
Monedhat
Simbolet e monedhave byline ishin krejt të ndryshme nga ato të Apolonisë,duke synuar
që t’i konkuronin ato në tregun lokal.Monedha kryesore kishte në faqe Zeusin,si perëndi
kryesore,ndërsa në shpinë një bri të mbushur më fruta,rreth të cilit rrotullohet një
gjarpër,si simbol i pjellorisë së tokës.Një monedhë e dytë paraqet kokën e
Neoptolemit,themeluesit legjendar të Bylisit,ndërsa në shpinë ka topazin ,si simbol të
Herakliut,apo shqiponjën e rrufenë-simbolë të Zeusit.Një tip i tretë monedhë ka në faqe
kokën ë një nymfë,ndërsa në shpinë paraqet zjarrin e nymfeut të famshëm,i cili,sipas
Plinit,gjendej në kufirin ndërmjet Apollonisë dhe bylinëve e amantëve barbarë.
Mbishkrimi i Mark Lolianit
Nga porta nr.5,një rrugë tërthore faqes së kodrës të çon për në fshatin Klos,ku gjenden
rrënojat e një qyteti të hershëm bylin,ndoshta Nikaies.Rruga kalon poshtë shkëmbinjve të
thiktë,ku ka qënë gdhendur një mbishkrim i madh latin .Ai pati tërhequr,që herët
,vëmendjen e udhëtarëve dhe studiuesve të huaj,si Holand,Pukevil,Klobri,etj. Faqja e
shkëmbit ka qenë rrafshuar në formën e një tabula ansata,me përmasa 2.03 m x 3.05
m.Mbishkrimi është shkruar me rreshta të pabarabartë,të cilët vijnë dukë u zvogëluar në
fund.Mbishkrimi ka qënë skalitur në emër të qytetarit romak të Bylisit,Mark Loliani,i cili
19
pati shërbyer në ushtrinë romake.Më tej tregohet se me dekret të dekurionëve dhe me
shpenzimet e veta ai pati ndërtuar një rrugë për karroca,e cila të conte nga kolonia e
Bylisit për në Astacia,duke kaluar në vende të thyera e të rrezikshme dhe duke kapërcyer
në një urë lumin Argias.Ende nuk janë dëshmuar gjurmë të kësaj rrugë dhe as të urës që
përmend mbishkrimin.Si rrjedhim nuk e dimë ende nëse rruga dilte nga porta nr.5 dhe
kalonte pikërisht poshtë mbishkrimit,për të kaluar përroin e Povlës që do të ishte
Argias,ndërsa Astacia do të ishtëe Mallakastra e Sipërme.
1.4-Jeta ekonomike,shoqërore dhe politike në shek.IV-I
Fizionomia e plotë e qytetit ilir formohet në fund të shekullit IV si dhe në dhjetëvjecarët e
parë të shek.III p.e sonë.Në fushën ekonomike-shoqërore karakterizohet nga prodhimi
zejtar i mallrave,shkëmbimi monetarë dhe ekzistenca e klasave.Këto janë faktorët që
përcaktojnë drejtimet kryesore të zhvillimit të kulturës materiale ilire.Në qytetet ilire
kemi një ndarje të zonave sipas funksionit duke i dhënë prioritet asaj të godinave
shoqërore,sic është portiku dhe teatri në Bylis,teatri në Klos,të cilët zenë vendin më në
dukje të qytetit.Ngritjen e mureve rrethuese e ka pasuar një periudhë ndërtimesh me
karakter shoqëror nga të cilat njohim për shëk.IV-III p.e.sonë ,teatrin ëeBylisit,stadiumin
e Amantias,portikun e Dimalit.Në përmbushjen e nevojave të reja të komunitetit
qytetar,arkitektura mori një karakter të qartë shoqëror.Karakteri klasor i saj shfaqet në
ndërtimin e kultit dhe varreve monumentalë.Elementët teknikë dhe format arkitektonike
janë të përbashkëta për qytetet ilire7.
Përbërja shoqërore e popullsisë së qyteteve ilire është heterogjene.Ajo është formuar
historikisht në bazë të mohimit të lidhjeve fisnore dhe njeh vetëm një forcë kohezioni,atë
të ekonomisë.Koncepti qytetar i lidhjeve shoqërore i bazuar në marrrdhëniet e reja
ekonomike shënonte njëkohësisht fundin e organizimit fisnor.Me fjalën gens,e cila
përdoret shpesh nga autorët antikë,duhet të kuptojmë bashkësi etnografikë,,të cilat lidhen
7 Ceka Neritan,”Studime historike”,1975
20
nga territori i përcaktuar gjeografik brenda të cilit veprojnë kryesisht marrdhëniet
ekonomike.Qendrën e këtij territori e përbën qyteti më i fuqishëm nga pikëpamja
ekonomike,në funksion të të cilit janë dhe qendrat më të vogla qytetare.Një nga këto
qytete kryesore të fuqishme ishte dhe Bylisi.
Qytetet e mëdha dallohen për një prodhim zejtar shumë-degësh,ndërsa qendrat më të
vogla zhvillojnë një degë të vetmë apo ndërmjetsimin në shkëmbimin tregtar. Punishte të
shumta metalesh funksiononin në çdo qytet. Mbeturinat e farkaeë, zgjyrat, të cilat janë
ndër gjetjët ë zakonshme në trojet ë këtyre qyteteve, dëshmojnë qartë për këtë. Pasuritë
minerale të Ilirisë së Jugut, veçanërisht ato të bakrit dhe të hekurit u siguronin atyre lëndë
të parë të bollshme. Në këto punishte farkëtoheshin veglat e punës, armët dhe punoheshin
stolitë e enët metalike që u nevojiteshin qytetarëve dhe banorëve të rretheve, në jetën e
tyre të përditshme. Gjetja me shumicë e këtyre sendeve në qytetet dhe në varrezat e kësaj
kohe dëshmon për karakterin intensiv të prodhimit zejtar dhe për konsumin e gjerë të
këtyre mallrave.Në qytete kishte edhe punishte zejesh të tjëra si ato për regjjen e
lëkurave, punimin e veshmbathjes, endjen dhe thurjen e rrobave etj. Një nga zejet më të
rëndësishme ishte ajo e gurdhendësvë, të cilët angazhoheshin në ndërtimet monumentale
të qytetit, si në ndërtimin e mureve rrethuese të qytetit, në godinat shoqërore, në ngritjen
e varreve monumentalë etj. Veprimtaria e grupeve të specializuara të gurdhendësve
provohet nga guroret e zbuluara në Selcë të Poshtme, Bylis, Amantia, në shkallët e
Konispolit etj. Zhvillim të dukshëm mori edhe zejtaria e prodhimeve qeramike. Enët prej
balte që dilnin tani nga punishtet e qyteteve ishin të punuara kryesisht me çarkun e
poçarit, kurse sasia e atyre të punuara më dorë është tepër e kufizuar. Në qytetin e Bylisit
kryenin aktivitetin e tyre dhe punishte të prodhimit të kandilave,filialë të firmavë të
njohura Felix dhe Fortis Një fazë të re në shkëmbimin e mallrave e përbën futja e
monedhës prej bronxi në kalimin nga shek. IV dhe në shek.II p.e.sonë.Kjo lidhet pikërisht
më fuqizimin e qytetevë ilire dhe me krijimin e një tregu të garantuar në kuadrin e shtetit
ilir.Gjatë shek.III kemi prerjen e monedhave prej bronxi me emrin
Bylis,Amantia,Lisi,Olympe dhe Skodra.Të shoqëruara edhe me monedhat prej argjendi të
Dyrrahut dhe Apolonisë ato gjendeshin edhe në zonat e thella fshatare.Në shek.IV kishte
përhapje kryesisht monedha prej argjendi,ndërsa në shek III-I mbisundojnë monedhat
prej bronxi,gjë që tregon zhvillimin e tregut të brendshëm dhe shkëmbimeve me
21
pakicë.Qarkullimi monetar në Ilirinë e Jugut nxjerr në pah luftën ekonomikë në tregun
ilir.Në bazë të shpërndarjes së monedhave prej bronxi mund të vecohet lehtë zona ku
zotërojnë marrdhëniet tregtare me Dyrrahun,e cila shtrihet nga liqeni Shkodrës deri në
bregun e majtë të Shkumbint.Nga bregu i majtë i Shkumbinit deri në Vjosë shtrihet sfera
e marrdhënieve me Apoloninë.Qytetet ilire mundoheshin të siguronin zonat e veprimit të
monedhave të tyre duke i hapur luftë monedhës së huaj,si në Bylis,Amantia, apo duke
celur rrugën nëpërmjet unifikimit të simboleve.Në Bylis ku lufta për të siguruar
prioritetin ekonomik ishte më ë hapur kemi një rradhë simbolesh të lidhura me
traditën,sic është heroi lokal,nymphet dhe zjarri i nymfeut.
Kushti për zhvillimin urbanistik ishte lëvizja nga qëndrat fisnore drejt burimeve
ekonomike.Një gjë e ngjashme ndodhi edhe në Bylis,i cili kërkonte kushte më të mira
zgjerimi dhe daljen nga një pozitë e izoluar.Fizionomia urbanistike e qëndrave qytetare
reflekton rolin e tyre ekonomik,që në vështrimin e parë ajo përcaktohet nga muret
rrethuese.Muret e fuqishme të Bylisit presupozojnë ,jo vetëm mundësi të gjëra financiare
të komunave qytetare,por edhe një potencial teknik.Planimetria e Bylisit me numrin e
madhë të hyrjeve favorizuan lëvizjet e shpeshta të nevojshme për zhvillimin e aktivitetit
ekonomik.
Fuqizimi ekonomik i qyteteve shoqërohej me një prirje të shtresave të pasura qytetare për
të marrë pjesë në drejtimin e shtetit ilir,për të siguruar autonominë.Rezultati ishte lindja e
lidhjeve territoriale politike ku bashkoheshin disa qëndra qytetare me territoret e tyre
fshatare,që përbënin një krahinë gjeografike.Si qendër ishte qyteti më i fuqishëm që i
jepte edhe emrin njësisë politike.Për bylinët kemi emrin e saktë koinon.Shtrirja e këtij
koinoni përcaktohet në bazë të kufijve gjeografikë të pellgut të Mallakastrës.Në territorin
e Bylinëve përvec Bylisit kishte edhe një numër qytetesh si Niakia,Margëllici dhe
Gurëzeza. Koinoni kishte organe që zgjidheshin çdo vit nga eklesia ose mbledhja e
përgjithshme. Prej saj dilte këshilli legjislativ ose buleja, si dhe organi përfaqësues i
njësive i përbërë nga damiorgët. Zbatimi i vendimeve bëhej nga një kolegj nëpunësish, të
quajtur prytanë që zgjidheshin çdo vit, të shoqëruar nga një sekretar. Në krye të koinonit
qëndronte strategu. Në koinonin e bylinëve strategu ishte një nëpunës ushtarak që
shoqërohej në këtë funksion edhe nga hiparku, komandanti i kalorsisë. Pastaj vinin me
22
radhë nëpunësit e ngarkuar me edukimin e rinisë (gymnasiarkët), me organizimin e
festave dhe të garave sportive (epimeletët), me drejtimin e rojeve (toksarkët,
peripolarkët).
Në fundin e periudhës së bronxit territoret jugore ilire u angazhuan në lidhje të ngushta
,të gjithanshme me Greqinë,që përfaqsonte atëhere vendin e një sistemi të përparuar
shoqëror.Në qëndër të këtij procesi qëndronte shthurja e vazhdueshme e rendit fisnor në
popullsinë ilire dhe vendosja aty e rendit skllavopronar.Këto lidhje shërbyen si katalizator
për shpejtimin e zhvillimit të brendshëm ekonomik shoqëror të ilirëve8. Roli që luante
Bylisi si qendër e rëndësishme ekonomike bëri që të zinte vend në hartën e gjeografit
Aleksandrin në shek.II m.Kr., Plotemeut,krahas qyteteve të vjetra,si
Dyrrahu,Apollonia,Amantia,por edhe qendrave të reja ,si Albanopolisi,Skampini e
Aulona.
8 Ceka Neritan,”Studime historike”,1975
23
KAPITULLI II
2.1 Urbanistika e Bylisit
Bylisi përbën nje nga shembujt me tipike te qyteteve pa akropol që vendeosen mbi një
pllaje kodre. Ndërtimi i Bylisit,si një inisiative e Koinonit te Bylinëve,kishte parashikuar
jo vetëm krijimin e nje fotifikimi te sigurt,por edhe sigurimin e nje jete normale te
banoreve te tij.Që ne planin fillestar ishin percaktuar tri zona kryesore brenda mureve
rrethuese .Në qendrer te anes jugore,ne pjesen me te larte dhe piktoreske,ishte percaktuar
hapesira publike e quajtur agora.E gjithë pjesa juglindore e qytetit ishte rezervuar per
strehimin e banoreve te fshatrave dhe te pasurise së tyre ne rast lufte.Ky ishte euhorion,ku
gjate gjithe ekzistences se qytetit nuk u ndertua kurre asnje banese.Pjesa tjeter,qe
perbente rreth dy të tretat e siperfaqes se qytetit,perbente zonen e banuar.Popullimi i
Bylisit dhe formimi i pamjes qytetare te tij zgjati rreth nje shekull,kohe te ne cilen edhe u
mblodhen mjetet financiare dhe u krijua pervoja per ndertime monumentale .Rreth mesit
te shek.III p.Kr. mori formën e plote sistemi urbanistik i Bylisit,i cili nënshtrohej sistemit
hipodamike,pra ndarjes se siperfaqes se qytetit në nje rrjet kudratik rrugesh.Boshtin e
këtij rrjeti e perbenin kater rruge me gjeresi 8.30m ,qe kalonin ne drejtim veri-jug 134m
larg njera-tjetres,te quajtura plateia.Ato nderpriteshin cdo 69m nga rruge terthore me
gjeresi 6.60m ,duke krijuar insula,pra ishuj kuadratike,te ndare fillimisht ne tere parcela
banimi.Midis dy rreshtave te banesave kalonte nje rrugice e vogel,shpesh e shkallezuar,qe
sherbente edhe për kalimin e ujrave te shirave.Plateia C,që kalonte ne kurrizin e kodres se
Bylisit ,ndante zonen e banuar pres asaj te agorase,e cila kishte nje siperfaqe te barabarte
me tri insula (rreth 4 ha). Agoraja ka formen e nje katerkendeshi te rregullt,tipike per
agorate e qyteteve te Magna Grecias(Italia e Jugut).Monumentet ishin vendosur ne dy
rrafsha me lartesi te ndryshme,te cilat lidheshin nepermjet shkalleve te stadiumit dhe te
teatrit.Hapesira e agorase ndahej nga qyteti ndermjet nje muri dekorativ nga ana e veriut
dhe nga muret e stoas ëe madhe.Dy hyrje monumentale lejonin futjen e qytetarve nga ky
krah,ndersa nga ana jugore hyrja behej nga porta nr.5 e qytetit.Prej këtu hynin banoret e
fshatrave,sepse agoraja i perkiste te gjithe qytetareve te koinonit.Për këte qellim edhe
24
arkitekti e kishte vendosur agorane ne ane te qytetit ,ne menyre qe ardhja dhe largimi i
atyre qe nuk banonin ne qytet te ishte sa me i lehte.Ndërtimi i agorase ka qene realizuat
rreth mesit te shek.III p.Kr. sipas një plani te vetem,qe perfshinte harmonizimin e
vendosjes së teatrit,stoave,stadiumit,gimnazit dhe ndertimeve te tjera publike.Ky ishte
vendi ku beheshin mbledhjet politike dhe ku realizoheshin festat,shfaqjet teatrale,lojrat
sportive dhe ceremonite fetare.Agoraja e ruajti rolin si qender publike e qytetit edhe ne
periudhen e kolonise,kur u trasformua ne forum.Gjate kesaj periudhe u rindertua teatri
dhe u ndertuan disa monumente,siç e deshmojne mbishkrimet latine te kohes se
Augustit,Vespasianit,Hadrianit dhe Antonin Piut.Nga germimet e bera eshte pare se
sistemi urbanistik gjate gjithe periudhes romake deri ne periudhen e shkaterrimeve te
medha te kryera nga gotet ne çerekun e fundit te shek.IV m.Kr. duket se nuk ka pesuar
ndryshime te rendesishme.Me pas qytetit u rindertua gati ne gjithe siperfaqen e tij,por me
nje koncept te ndryshem urbanistik,u braktis sistemi ortogonal dhe ne vend te tij u
ndertuan lagje te vecuara nga njera-tjetra,te grupuara rreth kishave.Per ndertimin e murit
te ri te Viktorinit u perdoren blloqet e gureve nga ndertimet antike,duke shkaterruar
pothuaj te gjitha monumentet e agorase.
2.2 Fortifikimet në Bylis
Vendbanimi i fortifikuar bëhet vendbanimi më karakteristik për ilirët. Tipari më
dallues i ndërtimeve mbrojtëse të kësaj periudhe nga ato paraardhëse, janë
muret e fuqishme të ndërtuara me gurë të mëdhenj të palatuar, që rrethonin
krejt vendbanimin ose pjesët me mbrojtje natyrore më të dobët. Fortifikimet
vendoseshin gjithmonë në pika strategjike,pranë rrugëve natyrore dhe luginave që
përshkojnë territorin e vendit tonë apo të krahinave të tjera të banuara dikur nga
ilirët. Periudha që përfshin shek. V deri në shek. II p.e.r. është quajtur «Periudha
qytetare ilire»9. Ajo lidhet me lindjen dhe zhvillimin e qyteteve ilire dhe
epirote, proces që u arrit në sajë të zhvillimit të brendshëm ekonomik të 9 Karaiskaj Gjerak,“5000 vjet fortifikime në Shqipëri”,shtëpia botuese “8 Nëntori”,1981
25
vendbanimeve të fortifikuara të periudhës së parë të hekurit. Këto ngulime të
reja të fortifikuara, si Bylisi janë krijuar në një periudhë kur ishte e rrezikshme
të qëndroje i pambrojtur jashtë mureve të kalasë. Nga ana tjetër, në pikëpamje
ushtarake, një vendosje e tillë e fortifikimeve e vështirësonte rrethimin nga
kundërshtari dhe të dy fortifikimet mund të ndihmonin në një rast të tillë njëri-
tjetrin me kundërsulme.
Muret rrethuese te Bylisit janë nga më të ruajturat e më madheshtoret ndër fortifikimet
antike ilire.Ne nje gjatesi prej 2250m ato rrethojne nje siperfaqe prej 30 ha,në te cilën
shtrihej qyteti antik.Planimetria e tyre eshte e thjeshte,ne formen e nje trekendeshi,i cili
mbeter i hapur vetëm për rreth 200 m,mbi shkembinjte e pakalueshem te anes jugore.Disa
tani janë zbuluar gjashte porta,qe siguronin levizjen e shpejte te banoreve dhe udhetareve
në qytet.Kalimi përmes tyre kontrollohej nga roje te vendosura ne kullar,qe ngriheshin
mbi harqe me korridoret e hyrjeve.Porta nr.4 ne anen lindore ka pasur pamjen e nje
ndertese te vertete me permasa 10.85 x 8.45m dhe kishte nje lartesi rreth 9m. Në kthesat e
murit rrethues kane qen vendosur pese kulla të tjera,te cilat sherbenin per vendosjen e
rojeve,por edhe forconin qendrueshmerine e mureve.Muret kane nje gjerësi prej 3.50m
dhe ishin punuar prej blloqesh gelqerore te punuara ne fomra katerkendeshe dhe të
vendosura ne rreshta pothuaj te barabarte me lartesi 0,55-0.65 m.Për te kursyer punen
vetem dy faqet e jashtme te murit perbehen prej blloqesh,ndërsa brenda tyra ka nje
mbushje prej guresh te vegjel,qe lidhet nga blloqe terthore me faqet.Lartesia e murit nga
jashte levizte nga 8-9 m,ndersa nga brenda kishte nje shteg rojesh ne lartesine 3,50-5,30
m,pas te cilit ngrihej faqja e jashtme e murit edhe perafersisht 2m.Muri rrethues i Bylisit
ka qene ndertuar ne perafersisht 2m.Muri rrethues i Bylisit ka qene ndertuar ne çerekun e
dyte te shek.IV p.Kr ,qe perben nje periudhe fortifikimesh ne Ilirine e Jugut,si ne
Amantia,Olympe(Mavrore),Parthe(Berat),Persqop prane Petreles,Zgerdhesh prane
Krujes,etj.Një periudhe e dytë ndertimesh u realizuan ne fortifikimet e Bylisit ne kushtet
e luftrave që u zhvilluan ne territorin bylin ndermjet viteve 230-167 p.Kr. Ne kete
periudhe u ndertua oborri i fortifikuar ne anen veriore te qytetit ,per t’i bere balle
goditjeve me mjete luftarake.Për kete qellim u ndetura edhe nje kulle e rrumbullaket me
diameter 9.60 m , me parete te litoboleve,por që edhe mund të mbanin peshen e makinave
gurhedhese te instaluara mbi kulle.Muret rrethuese te Bylisit u ruajten edhe kur qyteti u
26
shnderrua ne koloni romake.Madje ato ishin në këmbe por jo në perdorim edhe ne fillim
te shek.V m.Kr., kur Bylisi u rifortifikua pas shkaterrimeve që pësoi qyteti nga dyndjet e
goteve.Dallohen qartë pjesët e riparuara,ku ishin riperdorur blloqet e rrezuara nga
koha,qe lidheshin me nje llac te dobet.Disa nga hyrjet e vjetra te qytetit u ngushtuan dhe
vetem një hyrje e re eshte hapur ne anen perendimore te qytetit.Fortifikimi i fillimit të
shek.V ndjek jo vetem trasene e fortifikimit ,por respekton tekniken dhe modelet e vjetra
arkitektonike te ndertimit të fazes se pare.Pas shkaterrimeve te viteve 547-551,Justiniani
urdhëroi ndertimin e mureve rrethuese,por jo ne shtrirjen e tyre të
meparshme.Megjithatë,fortifikimi është perseri i fuqishem dhe ka një zgjidhje të re dhe të
studiuar planimetrike.Per ndertimin dhe rindertimin e mureve te Bylisit,sikurse thone
tekstet e mbishkrimeve ,u perkujdes Viktorini.Vepra e tij u krye në dy drejtime:ne
rindertimin e mureve rrethuese,por edhe ne ndertimin ex novo te tyre.Viktorini shfrytezoi
muret e dy fazave të merparshme ne të gjithë anen perendimore dhe jugore
teëqytetit,kurse ne anen veriore dhe lindore ai ndertoi nje mur te ri me trashesi 2,20m ,te
pajisur me kulla trekateshe me lartesi 12m.Si porte kryesore e qytetit mberi porta antike
nr.6,duke riparuar pjeset e rrenuara te saj.Ne raport me Gurzezën,Margelliçin,Cfirin dhe
Rabijen,Bylisi vazhdoi te luaje serisht rolin e tij te vjeter si qender administrative e
krahines.Me nje pozicion qendror në kete zone Bylisi mberi nje qytet i rendesishem per
provincen e Epirit te Ri.Keshtjellat e tjera ishin ne fuksion administrativ dhe ushtarak te
Bylisit,duke ruajtur rruget e kalimit drejt tij.Pasi kalon murin e Viktorinit per ne faqen
lindore te qytetit ,te shfaqen tri nga rruget e qytetit me drejtim lindje-perendim.Te
percaktuara nga muret e banesave ato kane gjeresi 6,40 m -6,60 m te gjera dhe jane larg
njera-tjetres 69 m.Megjithese muret e banesave nuk ruhen mire,mund te dallohen lehte
hyrjet per në to.Ekstremi verior i mureve rrethuese të Bylisit ka qenë pjesa me e
skspozuar ndaj sulmeve te mundshme te armikut.Kjo per arsye te terrenit me të
afrueshem,që jepte mundesi për goditjen e mureve me litobole(makina gurehedhese).Jo
shume kohe pas perfundimit të mureve rrethuese,rreth mesit te shek.IV p.Kr., kur ndjehej
nga afer rreziku maqedon, u perforcua mbrojtja e anes veriore.Per kete qellim,ne pjesen
me te avancuar te mureve,u shtua nje bastion me gjatesi 15,50 m dhe gjeresi 4,95
m.Ndërtimi solid prej blloqesh katerkendeshe jepte mundesi për të vendosur aty
litobole,por edhe për të përballuar goditjet.
27
2.3 Objektet publike në Bylis
Agoraja.Hyrja dhe prytaneioni
Hyrja për në agora korrespondonte me plateian D dhe ka gjerësine e saj prej 8,30 m.Ajo
hapet në një mur dekorativ,prej blloqesh kuadratike të punuara bukur,i cili ndante zonën
e banuar nga hapësira publike.Vizitori gjendej para perspektivës së shkallareve te
stadiumit ne krahun e majte,ndersa ne krahun e djathre kishte nje ndertim me permasa
20,10 x 5,80 m ,te ngritur mbi murin e agorase.Ndertesa ka pasur dy kthina dhe nje hajat
me kolonade druri midis tyre.Mund te mendohet se ka qene prytaneioni,zyra e
funksionarit me te larte ekzekutiv të koinonit.Gjate germimit te monumentit,perpara tij u
gjet bazamenti i një shtatoreje me një mbishkrim latin te kohes se Augustit,sipas të cilit
skulptura ishte ngritur me vendim të dekurioneve dhe nen kujdesin e duumvireve.Aty
prane u gjet edhe nje mbishkrim i shek.III p.Kr, që i kushtohej Artemisit ne kohen e
prytanit me emrin ilir Triteutas.Ne perendim te prytaneionit,por me një disnivel prej 3m,
gjendet nje ambient i mbyllur me permasa 18,20 m x 6,20 m, i ndertuar prapa murit te
agorase.Një dere e hapur ne kete mur te fuste ne kete ambient pa dritare.Një rradhe
kolonash tetekendeshe sherbenin per te mbajtur dyshemene e katit te pare,i cili duhet te
ngrihej mbi rrafshin e agorase.Rindërtimet e mevonshme nuk lejojne te percaktohet
funksioni i sakte i ketij ambienti,por integrimi ne agora deshmon se kishte nje karakter
publik,ndoshta një arsenal per armet.Ambienti ka qenë rindertuar ne fillim te shek.I
m.Kr., duke përdorur një muraturë të tipit opus reticulatum. Bazamenti i tij në formë
katerkendeshe me permasa 5,88 m x 7 m perbehej nga nje berthame prej çakulli e llaçi
dhe nje veshje blloqesh kuadratike te lidhura me shufra hekuri e plumb.Ka mundesi qe te
kete qenë një altar kushtuar perandorit,ndoshta Augustit.Nje numer kolonash dorike e
jonike,te grumbulluara ne kete shesh,vijne nga një monument i ndertuar ne pjesen
perendimore ,ku është zbuluar pjesërisht vetem muri lindor i tij.Nga ky monument vjen
edhe nje arktra me mbishkrimin CAESAR shkruar me shkronja metalike.Disa stele
varresh jane trasportuar aty që nga nekropoli para hyrjes nr.6 .Disa prej tyre kane qene
28
stele te shek .III p.Kr., te riperdorura ne shek.I m.Kr, duke i rrafshuar mbishkrimet e
vjetra dhe duke skalitur të reja10.
Stadiumi dhe stera
Stadiumi i Bylisit paraqet një zgjidhje të veçantë në krahasim me stadiumet në forme
patkoi te qyteteve antike.Per shkak te pershtatjes ndaj terrenit ai ka vetem nje krah,qe
mbeshtetet ne pjerresine e terrenit.Gjithashtu, per shkak te mungeses se vendit kja
shkallare ka gjatesine 134m dhe gjatesia standarte e stadiumit prej rreth 190 m plotesohej
me zgjatjen e pistes perpara teatrit.Veçoria me tipike e stadiumit te Bylisit,qe perben nje
nga krijimet origjinale te arkitekteve vendes,është ndertimi i një stere gjigande uji nen
pisten e krahut verior te tij.Kjo eshte edhe pjesa ku ruhet me mire shkallarja e stadiumit e
ndertuar me blloqe katerkendeshe gelqerore.Ruhen 19 shkalle me lartesi 0,30 m dhe
gjeresi 0,40 m.Në permasa te tilla,ato nuk ofronin vend per uljen e spektatoreve ,te cilet
ishin te detyruar te ndiqnin garat sportive duke qendruar ne kembe.Stera,e cila sherbente
per te mbledhur ujrat e shirave nga shkallarja e stadiumit dhe,me sa duket,nga çatia e
stoas se madhe,ka forme katerkendeshe 50,90m x 4,20m.Ajo nuk eshte germuar ende deri
ne fund,por provat tregojne një thellesi mbi 6m.Ne kete menyre ajo perbente nje
rezervuar te madh uji,qe mbushej gjatë dimrit dhe sherbente per te furnizuar me ujë
qytetaret e shumte,qe mblidheshin në agora gjate veprimtarive politike,festave,shfaqjeve
teatrale,apo garave sportive.Stera mbulohej me një sistem harqesh prej blloqesh
gelqerore,mbi të cilat shtroheshin pllaka guri ne nivelin e pister se stadiumit.Ajo ka qene
pjeserisht e gdhendur ne shkemb,ndersa pjesa tjetër perbehej nga mure me blloqe
katerkendeshe.Per izolimin e ujit,por edhe per ruajtjen nga infiltrimet e papasterta,sfera
ka qene e suvatuar me llaç te perzier me therrmija qeramike.Pjesa jugore e stadiumit
ruhet vetëm ne pak rradhe,por dallohen shkallinat me te ngushta qe sherbenin per levizjen
e spektatoreve.Në nje bllok te rradhes se pare te shkallares ka qene skalitur një
mbishkrim ne gjuhen greke,qe perkthehet:”Kur ishte prytan Aleksomas,Botihu,biri i
Lykiskut,ngriti mbishkrimet per lirimin e tij nga skllaveria,sipas ligjit”.Në këtë pjese të
10 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane
29
stadiumit,gjatë gërmimeve,jane gjetur disa tesera te rrumbullaketa prej bronzi,me
mbishkrimin Byllis,dhe me nje vrime ne mes,per t’u mbajtur te lidhura.Këto s’jane gje
tjeter veçse biletat per t’u futur ne stadium apo teater,te cilat spektatoret byline i mbanin
te lidhura ne brez,ngaqe veshjet e asaj kohe nuk kishin xhepa.Në bazë te teknikes se
ndertimit dhe gjetjeve arkeologjike,ndërtimi i stadiumit dhe sterës së tij i takon periudhes
se madhe te ndertimin te agorase,rreth mesit te shek.III p.Kr.
Tema e Justinianit
Stera ka vazhduar te përdoret deri në periudhen bizantine.Në perendim të steres,duke
shfrytezuar ujin e saj,ka qenë ngritur nje terme publike.Ndertesa ka formë katerkendeshe
24,50 m x 6,40 m , me disa kthina,ku dallohen apodyterium (dhoma e
zhveshjes),frigidarium (vaskat e ujit te fresket),tepidarium(ambjenti i
vaket),sudatio(banja e djersitjes),caldarium(salla e nxehte),praefurnum(furra dhe dhoma e
zjarrit).Monedhat e shumta prej bronxi (numia) të gjetura në prefurnum,prerje të
Justinianit I dhe Baduiles (Totila) e datojnë shkaterrimin e termeve ne vitet 547-
551,kurse kohen e ndertimit te saj e jep nje mbishkrim i gjetur ne murin rrethues te
qytetit,qe duket se vjen nga kjo banje.Mbishkrimi i skalitur ne nje tabula ansata,i ruajtur
pjeserisht ,flet per ndertimin e nje banje ne kohen e Justinianit I.
Gimnazi
Në jug të bazilikes C janë zbuluar rrënojat e një godine shoqërore,e cila është
identifikuar me gimnazin e qytetit për shkak të planimentrise se saj katerkendeshe,me nje
rradhe kthinash qe zhvillohen rreth nje oborri te brendshem.Monumenti bente pjese ne
kompleksin arkitektonik te agorase,siç deshmon orientimi i tij sipas akseve urbanistike te
qytetit.Ai ka qenë ndertuar në gjysmen e dytë te shek.III p.Kr. me tekniken tipike te kesaj
kohe,me blloqe keterkendeshe,qe ruhen vetem ne nje rradhe te themelit.Ndertesa ka qenë
shkaterruar qe ne periudhen e krijimit te kolonise romake dhe mbi te jane ndertuar
termet.Eshte zbuluar vetem pjesa perendimore e tyre, ku dallohen
tepidarium,caldarium,frigidarium dhe kater kthina te tjera.Edhe ky ndertim i realizuar me
tekniken opus incertum,i eshte adaptuar orientimit urbanistik te agorase.
30
Teatri
Teatri është monumenti më i rëndësishëm i Bylisit të periudhes antike.Bashkë me stoan e
madhe dhe stadiumin ai ka përcaktuar kompozimin arkitektonik të agorase rreth mesit te
shek.III p.Kr. Për ndërtimin e teatrit është zgjedhur kendi juglindor i agorase,ku ngritja e
menjehershme e terrenit jepte mundesi per shfrytezimin e shpatit per ndertimin e
shkallareve.Gjithashtu, ky pozicion ngjitur me murin rrethues te qytetit dhe porten
nr.4,jepte mundesi per te komunikuar drejtperdrejt me trevën fshatare të koinonit,nga
vinte një pjesë e madhe e shikuesve ,pa qenë nevoja te kalonin nëper lagjet e
qytetit.Vizitorit që vinte nga stadiumi,apo futej në qytet nga porta nr.4 ,teatri shfaqej
perpara si nje ndertim madheshtor,me godinen e skenes ne sfondin e shkallares.Dy mure
mbajtese anesore e theksonin kete perspektive,ndersa kolonada dorike e portikut te
godines se skenes krijonte nje monumentalitet te panjohur per teatrot e kohes.Dy
bazamente perpara teatrit shenojne vendet ku kane qene vendosur skulptura te
Dionisit,apo te muzave.Nje hyrje ballore i sherbente aktoreve,per te kaluar ne kthinat e
prapaskenes,ndersa spektatoret kalonin ne paradokset e zbukuruara me harqe
dekorative,sipas nje modeli te zbatuar edhe ne Dodone.Në pritje,apo kohe të lagesht,ata
mund të strehoheshin edhe ne portiqet ne krah të hyrjeve.Elementet arkitektonike te
zbuluara gjate germimeve tregojne se kero portiqe mbeshteteshin ne muret e prapaskenes
ne nje gjeresi prej 2,80 m dhe zbukuroheshin nga nje kolonade dorike.Frizi i saj
zbukurohej me rozeta te formave te ndryshme.Elemente të tjera arkitektonike na
ndihmojne te bejme nje rikonstruksion ideal edhe te fasades se skenes.Perpara
spektatoreve,ngrihej një proskene e ulet prej rreth 3m,e zbukuruar me nje kolonade
jonike,me nje arkitra të dekoruar me motive floreale.Ai mbante tribunën ku luanin
aktoret.Prapa tyre ngrihej sfondi arkitektonik i skenes,i trajtuar me nje kolonade
dorike,nga e cila ruhen,gjithashtu,disa pjesë kolonash dhe të antablementit.Godina e
skenës ndahej nga spektatoret prej orkestres gjysmerrethore.Ky ishte vendi ku qëndronte
kori,i cili perfaqësonte një element të perhershem ne dramat antike.Orkestra qarkohej nga
nje kanal me pllaka guri per mbledhjen e ujrave te shirave,te cilet,nepermes orkestres dhe
poshte godines se skenes,percilleshin jashte teatrit.Në një kend te orkestres zinte vend
edhe altari i gjetur rastesisht ne fillim te shek.XX dhe qe u ruajt ne koleksionin e Eqerem
Bej Vlores.Ai eshte punuar ne nje bllok gelqeror te Bylisit nga nje artist vendes,i cili
31
paraqet nje aktor me maske komike te hipur mbi altarin e Dionisit.Hitoni i shkurter
tregon se aktori luan nje skllav,i cili sfidon me nje gjest banal pronarin e tij.Sipas zakonit
antik skllavi qe ndiqej per t’u ndeshkuar nga i zoti i tij,mund te strehohej ne teater,derisa
te nderhyej per ta falur.Shkallarja e teatrit ka formen e nje gjysmerrethu me diameter 78m
.Pjesa qendrore e saj ka qene thelluar ne faqen shkembore te kodres,ndersa ne te dy anet
ngrihej mbi mure mbajtëse.Prej tyre ruhen pjeserisht vetem muret ballore te analemave,te
cilat,ne ndryshim nga teatrot greke,e mbyllin shkallaren ne nje vije te drejte.Lartesia e
pergjithshme e shkallares ka qene 16 m,e cila ne nje lartesi prej 0.40m te
ndenjeseve,deshmon se ka pasur 40 shkalle.Numri i pergjithshem i shikueseve që mund
te ulej ne to llogaritet ne rreth 7500 spektatore,duke e vendosur teatrin e Bylisit pas atij të
Apollonise(10000 spektatore) dhe të Foinikes.Gjate germimeve u gjeten vetem pak
ndenjese te punuara ne blloqe guri gelqeror.Pjesa më e madhe e tyre ishin thyer,apo
riperdorur ne murin bizantin te shek.VI m.Kr., apo në termet e Justinianit.U gjeten edhe
disa ndenjese te proedrise,radhes se pare,ku uleshin personalitetet e qytetit.Një rradhe
pllakash orthistate,të gjetura gjithashtu gjate germimeve,duket se sherbenin per te veçuar
proedrine nga pjesa tjeter e publikut.Ato jane te zbukuruara me kurora,te cilat
simbolizojne çmimet qe i jepeshin dramaturgeve fitues.Sipas tradites antike,shfaqjet
teatrale ishin edhe nje konkurs midis dramaturgeve me te mire.Teatri i Bylisit perfaqeson
një tip me vete midis teatrove te botes antike.Duke u bazuar tek elementet themelore te
teatrit klasik grek,arkitekti i Bylisit ka përvehtesuar risine e teatrit te Dodones,siç janë
hyrjet ballore dhe portat monumentale.Ai ka adaptuar,gjithashtu,edhe proskenen
monumentale,ku u zhvendos loja e aktorëve,njelloj si ne teatrin e Sirakuzez se
Siqeli.Permasat e medha te teatrit te Bylisit deshmojne per nje pjesemarrje masive te nje
popullsie,te cilen ende Plini i shek.I m.Kr. e quante barbare,pra jogreke.Kjo te ben te
mendosh se shfaqjet teatrale nuk i drejtoheshin vetem nje elite te edukuar me gjuhen e
kultures se kohes,qe ishte greqishtja,por me gjuhen e popullit,pra me ilirishten.Teatri i
Bylisit u perdor edhe ne periudhen e kolonise romake,duke pesuar nje rindertim
themelor.Ndertesa e skenes u prish,duke ngritur vetem nje frons scenae,nje fasade me
mur tullash mbi nje bazament blloqesh gelqerore,si ajo e Butrotit.Gjithashtu,u rindertua
edhe muri anesor i anes veriore,ku u riperdoren edhe dy mbishkrime antike.
32
Stoa e teatrit
Shfaqjet teatrale në antikitet lidheshin me festat e Dionisit,që beheshin në muajt mars-
prill.Ato vazhdonin për disa ditë nga mëngjesi deri në mbrëmje,prandaj spektatorët kishin
nevojë per një vend çlodhjeje,për të ngrëne,apo për t’u strehuar në rast shiu.Per kete
qellim sherbenin jo vetem portiket e godines se teatrit,por edhe nje stoa e ndertuar ne
krah te tij,pergjatë murit rrethues.Stoa ishte një ndërtese dykateshe.Ajo kishte permasat
60m x 11,40 m (20 x 40 kembe antike).Shpinën e saj e përbente muri rrethues,ndërsa nga
ana e sheshit të agorase stoa hapej me një kolonade dorike ne katin e poshtem dhe me
kolonade jonike ne katin e sipërm.Hapesira e brendshme e nderteses ndahej ne dy
pjese,nga nje rradhe kolonash ne katin e poshtem,te cilat mbanin dyshemene e katit te
siperm,dhe mbi to,nje rradhe e dyte qe mbante çatine.Prej ndertesës ruhet vetem
bazamenti dhe muri lindor,qe e lidhte me teatrin.Këtu u gjetën rrenojat e nje furre,ku ne
shek.VI m.Kr. ishin kthyer ne gelqere skulpturat dhe mbishkrimet e agorase.Ujrat qe
rridhnin nga çatia e stoas mblidheshin ne nje hauz ne mesin e gjatesise se saj,per t’u
percjelle në një stere ende te pazbuluar.
Stoa e madhe
Zbritja drejt veriut përgjatë murit bizantin përkon me plateian C,e cila kalonte nëpër
kurrizin e kodrës së Bylisit,duke përbëre boshtin e trajtimit urbanistik të tij.Që nga kuota
më e larte 524m ,ajo shënonte edhe një kufi midis zonës së banuar në lindje dhe agorasë
në perëndim,deri në mbylljen e kësaj të fundit me stoan e madhe.Ndertimi i stoas se
madhe perkon me fillimin e ndertimeve monumentale ne agorane e Bylisit gjate çerekut
te dyte te shek.III p.Kr., siç e deshmon vazhdimi i murit verior te agorase si mur i vete
stoas.Qëllimi i ndertimit te stoas ka qenë kufizimi i agorase nga ana veriore,por edhe
mbrotja e hapesires se saj nga ererat e ftohta.Per kete arsye ajo eshte ndertuar ne formen e
germes L ne nje gjatesi te pergjithshme prej 144 m.Ne projektimin e stoas arkitekti bylin
ka adaptuar tipin apolloniat-korintas,te zhvilluar ne dy kate,me mbivenie te kolonades
jonike mbi ate dorike ne fasade.Ajo ndahet, gjithashtu,ne te dy katet ne dy rruge
nepermjet kolonadave te brendshme.Perdorimi i kolonave dorike tetekendeshe shenon nje
adaptim tjeter nga arkitektura apolloniate.Pjesa lindore e stoas,e cila ka permasa 37m x
11,40 m,ruhet ne gjendje me te mire edhe per faktin se ka qene gdhendur pjeserisht ne
33
shkemb.Pikerisht ne kete vend ruhen edhe vrimat e trareve qe mbanin dyshemene e katit
te dyte,i cili dilte mbi nivelin e plateias C ne krah te stoas.Ne kete menyre mund te
llogariten lartesite e dy kateve,ndersa ruajtja e stilobatit dhe e disa trungjeve te kolonave
jep mundesi te behet nje rikonstruksion ideal i kesaj pjese te stoas.Krahu me jugor i stoas
ishte i mbyllur ne fasade,per te fshehur kafazin e shkalleve per ne katin e siperm.Një
hapesire prej 4 m,qe sherbente si hyrje ne agora,e ndaj kete krah te stoas nga krahu verior
qe k a pasur nje gjatesi prej 73m,por një gjeresi të njëjtë me pjesën tjetër.Stilobati me
gjurmët e kolonave tetekëndeshe është ruajtur më mirë në pjesën me perendimore të
stoas,ku mbi të ka qene ndertuar bazilika A.Gjithashtu,jane gjetur trungje kolonash dhe
elemente arkitektonike ,te cilat deshmojne për të njejten menyre ndertimi si ne pjesen
lindore te stoas.Edhe ketu pjesa me perendimore e nderteses ka sherbyer per vendosjen e
kafazit te shkalleve.Perpara stoas janë gjetur disa bazamente,te cilat njelloj si te teatri,
sherbenin per ngritjen e shtatoreve.Stoa e Bylisit ka qene perdorur si vend i takimeve dhe
i shetitjeve per qytetarët e lire,te cilet qarkullonin ne te dy krahet e monumentit,duke
pasur ne mes kolonat.Gjate periudhes se hershme te kolonise romake ka pasur nje
rindertim te krahut lindor të stoas.Disa pjese skulpturash akrolite i takojne periudhes se
Antonineve,kur Bylisit ishte ne vemendjen e autoriteteve me te larta,siç dëshmojne
mbishkrimet kushtuar T.Elius dhe Antonin Piut.Ne shek.III m.Kr., stoa ka qene
shkaterruar dhe ne pjesen lindore ka qene ngritur nje faltore e vogel.Dy koka te vogla
mermeri te perendise Eskulap lidhen pikerisht me kete faltore.Në shek.V m.Kr., në pjesen
me perendimore të stoas u ngrit bazilika A,ndërsa i gjithë krahu lindor i saj u perdor për
ngritjen e banesave te kesaj periudhe,njera me shumë mjedise kurse të tjerat të thjeshta
dhe të varfëra.
Banesa A
Në krah të stoas,në anën lindore të murit bizantin,gjendet banesa A. Ajo ngrihej dikur në
kryqezimin e plateias C dhe asaj III,dhe zinte siperfaqe prej 30 x 24 m.Në mënyre që t’i
përshtatej sistemin ortogonal,banesa ka qenë ndertuar mbi nje terrace te krijuar nga nje
mur i fuqishem me kontraforte dhe pjeserisht te gdhendur te shkemb.Ashtu si në banesen
B,edhe ketu qendren e kompozimit te kthinave e perbente oborri katror me brinje 9m,i
qarkuar nga nje peristil i ordrit jonik.Pas tij vijonte nje portik me gjeresi 2,80 m,rreth te
34
cilit zhvilloheshin kthinat.Ne anen jugore,menjehere pas koridorit të hyrjes,gjendeshin dy
kthinat kryesore te baneses,njera prej te cilave sherbente si andron.Ne vazhdim te tyre,ne
krahun perendimor,ishin kthinat e sherbimit.Perballe tyre,ne kendin jugperendimor te
oborrit gjendeshin stea,e cila ka qene punuar ne shkemb ne formen e nje dardhe.Gryka e
saj ishte punuar ne nje gur te vetem.Ujrat e tepërta të shiut percilleshin jashte oborrit me
ane te nje kanali te punuar ne blloqe guri,ne rrugicen qe e ndante banesen B me fqinjen e
saj nga veriu. Në krahun verior të portikut gjendeshin kthinat familjare,të cilat janë
dëmtuar poshtë nivelit të dyshemesë antike.I gjithë krahu lindor, gjithashtu demtuar,
duket se ka shërbyer për depo.Portiku lidhej nëpërmjet një korridori me hyrjen e banesës.
Banesa B
Pasi kalohet teqja bektashiane dhe ngjitemi drejt agorase,ndeshim në krahun e djathtë një
banese antike me peristil.Kjo banesë me permasa 29,5 x 24,8,zinte dikur një të gjashtën e
një insule,në kryqëzimin midis plateias C dhe asaj IV.Ajo ishte e vendosur në një terracë
të krijuar nga mure të fuqishme prej blloqesh të punuara trashe,duke niveluar pjesërisht
terrenin e pjerrët.Qendrën e banesës e formonte oborri katërkendesh me brinje 9,6 m, i
cili rrethohej nga një kolonade e ordit dorik.Korridori i peristilit me gjeresi 3,6 m lidhte
kthinat e vendosura ne anet lindore e veriore.Ana jugore, ku gjendej edhe hyrja,si dhe ajo
perendimore,e ngritur mbi murin e terracimit,përbënin një hajat të gjate,qe perdorej per
veprimtarine ekonomike.Dhoma kryesore,andron,gjendej në krahun lindor dhe ka
permasa 6,4 x 7,7 m.Ajo e ka ruajtur këtë funksion edhe në rindertimet e mevonshme te
baneses,deri ne shek.III m.Kr., kur muret e saj kane qene suvatuar dhe lyer me nje
kombinim kuadratesh.Oborri ka qenë shtruar me pllaka gelqerore ,per ta mbajtur
paster.Ne kendin juglindor gjendet stera,ku mblidhej uji i shirave nga çatia,si rezerve për
sezonet e thata.Uji i tepert percillej nepermjet nje kanali ne kendin veriperendimor,per ne
rrugicen qe e ndante kete banese nga ato fqinje.Banesa B ka qenë ndertuar ne shek.III
p.Kr., nga nje familje e pasur dhe ka qenë perdorur pa nderprerje deri ne shek.IV m.Kr.
Ne shek.V,ne rrenojat e saj u ngriten dy banesa dykthineshe,kurse ne fundin e shekullit
VI m.Kr., ajo eshte shnderruar në një vendvarrim ndoshta per të ardhurat.Banesa fqinje e
anes veriore perfaqeson periudha të ndryshme ndertimi dhe nuk paraqet vlera te vecanta
35
arkitektonike.Gjatë gërmimit te saj u gjet nje kokë mermeri e perandorit Hadrian,qe
sigurisht eshte sjelle ne kete banese,pas thyerjes nga shtati.
Nekropoli
Gjatë shek.III p.Kr., u ndërtua një nekropol monumental jashtë hyrjes nr.4. Pjesa më e
madhe e varreve ka qenë thelluar në shkëmb në drejtimin lindje-perendim.Varrimi behej
me trup dhe shoqërohej nga sende që lidheshin me gostinë e fundit për të
vdekurin,kryesisht ene qeramike te thjeshta te prodhimit vendes.Nje varr ishte thelluar në
shkëmb në dy nivele,për varrosjen e dy personave.Dy varre të tjera i takojnë tipit me
qemer.Ato kanë pasur një kthine katërkëndëshe të thelluar në shkemb,me hyrje nga lindja
dhe me një sofat në krahun e majtë për vendosjen e trupit.
Bazilikat e Bylisit dhe katedralja
Bazilika A
Bazilika është ndërtuar brenda agorasë së periudhes helenistike,duke shfrytëzuar
pjeserisht mbetjen konstruktive të krahut verior të stoas në forme L në një pozicion
zoterues ndaj pjeses veriperendimore te qytetit.Pjeset perberese te ketij monumenti janë
ngritur ne nivele te ndryshme,duke u ngjitur gradualisht nëpërmjet një
shkallareje,portiku,narteksi per te arritur ne naos.Nuk kane qene kushtet topografike ato
që kane percaktuar shkallezimin e ngritjes se nivelit te pjeseve te bazilikes,por kane qenë
vete ndertuesit qe kane zgjedhur nje terren te tille te pjerret,per te rritur
monumnentalitetin e godines.Gjithe sheshi ne lindje dhe ne jug te bazilikes,eshte lenë
pothuajse pa ndertime te tjera ne nje distance te konsiderueshme,gje qe nuk perseritet të
bazilikat e tjera te qytetit.Bazilika A eshte trenefshe,me nje abside gjysmerrethore e
transept trepjesesh.Hyrja orientohej nga Perendimi duke u ngjitur në nje shkallare dhe
duke kaluar neper portik e narteks.Dy kthina ne anen jugore,sherbenin per pergatitjen e
ceremonive.Kisha kishte permasa monumentale me gjatesi maksimale 38,22 m dhe
gjerësi maksimale 23,42 m. Gjendja e ruajtjes se ketij monumenti lejon te percakohen
qartë elementet planimetrike dhe vellimore.Nefet ndahen njeri nga tjetri me harkanda të
36
ngritura mbi shtylla te murezuara dhe keto te fundit mbi nje stilobat te larte.Hapesirat
midis shtyllave kane qene te mbyllura me parapete.Nefet nderpriten nga transepti me tri
pjese,ku ne mes eshte sanktuari i percaktuar qarte nga bazamenti i ruajtur mire.Kangjella
e sanktuarit në fazen e parë ka qene e ulet,kurse ne fazen e dyte u lartesua.Sintroni me tri
shkalle ka qene i pajisur me nje podium druri,i rralle ne formen e tij ne kishat e kesaj
periudhe.Para absides, poshte altarit ruhet vetem depua e relikeve ne forme kryqi.Ne një
faze te dytë ,mbi narteks eshte shtuar nje galeri.Skulptura e dekoruar arkitektonike dhe
ajo e instalimeve liturgjike,qe ka arritur deri ne ditet tona e plote apo e fragmentuar,eshte
punuar ne gur gelqeror te marre nga guroret e Bylisit.Numrin me te madh e perbejne
pllakat ndarese te kangjelles dhe parapetet ndarese te nefeve,si dhe kornizat e vendosura
ne ballin e bazilikes.Ne numer me te vogel kane kapitalet dhe kapitel-impostet,te
dekoruara me motive te pasura dhe te larmishme gjeometrike,floreale dhe
zoomorfe.Sanktuari,nefi qendror e verior,krahu verior i transeptit dhe narteksi e kane
dyshemene te shtruar me mozaike shumengjyresh.Motivet jane te larmishme dhe ndonje
prej tyre eshte krijim i kesaj atelieje.Bazilika A është ndertuar ne gjysmen e pare te
shek.V dhe djegur gjate dyndjeve sllave në mesin e shek.VI m.Kr.(547-548).
Bazilika B
Kjo bazilikë është e shek.IV m.kr - fillimi i shek. V. Ajo ka një gjatësi prej 67 m , është e
përbërë nga atiumi, narteksi, nefet, transepti, abdisa gjysëm-rrethore. Dyshemetë e nefeve
anësorë dhe atij qëndror janë të shtruar me mozaik me figura floreale, gjometrike dhe
zoomorfe e njerzore si interpretim i dogmës kristiane por nuk mungojnë edhe skena me
pamje nga jeta e perditëshme.
Bazilika C
Bazilika C eshte një kishe me permasa mesatare,me gjatesi 33m dhe gjerësi 22,80 m .Ajo
ka tri nefe,narteksin me nje galeri mbi te,te paraprire nga nje portik,dhe disa anekse.Nefi
qendror,i shtruar me pllaka guri,ka nje gjeresi 5,80 m dhe perfundon me një abside
rrethore nga lindja.Nefet anesore kane gjeresi 2,46 m e 2,26 m dhe jane te pajisura me
sofate per t’u ulur besimtaret gjate ceremonive.Sanktuari (bema) perundon ne lindje me
nje synthronon te thjeshte me tri shkalle,për uljen e klerikeve.Para tij qendron altari ,nga i
37
cili ruhet në vend bazamenti dhe poshte tij depua e relikeve.Ndarja e nefeve eshte bere
me harkada te mbeshtetura mbi kolona monolite prej guri,te vendosura mbi një stilobat te
larte.Mbi kolona qëndrojnë kapitelet jonike me imposte te zbukuruara në të dy
faqet.Hapesirat midis kolonave jante mbyllur me parapete te perbera nga shtylla dhe
pllaka guri të zbukuruara me motive të shumta dhe origjinale.Sanktuari dhe njëri nga
anekset jane te shtruar me mozaike me motive gjeometrike,bimore,zoomorfe dhe figura
njerezore.Ne sanktuar ka dhe dy skena jo te zakonshme :ne te paren,dy tufa me nga
gjashte qingja,qe personifikojne dymbedhjete apostujt,qe shkojne drejt altarit,kurse tek e
dyta pjesetare te klerit me kandelaber ne dore drejtohen per ne kishe.Nje mbishkrim i
shkruar ne mozaik tregon se ai ka qene realizuar ne kohen e peshkopit Praisios.Per fat te
keq ai nuk permendet ne listat e peshkopeve te Bylisit,gje qe do te mundesonte nje datë
per ndertimin e mozaikut.Megjithate,çereku i dyte i shek.VI m.Kr. duket se do të ishte me
afer te vertetes per periudhen e ndërtimit te bazilikes C.Prane bazilikes eshte nje ndertese
e shekullit VI m.Kr.Ajo i takon tipit me te perhapur te banesave te shek.V-VI ne Bylis,të
cilat jane zakonisht me tri dhoma drejtekendeshe,paralele me njera-tjetren,te pajisura me
nje verande.Pjesa me e madhe e tyre kane qene me nje kat dhe nje gjysmekat,që ka
sherbyer për mbajtjen e rezervave ushqimore.
Bazilika D
Rrënojat e kësaj bazilike gjenden ne pjesen veriore te qytetit,jashte murit te Viktorinit.E
ndertuar ne nje siperfaqe pak a shume te rrafshet,me nje pjerresi te vogel drejt veriut dhe
lindjes,ne lartesi 478 m mbi nivelin e detit,bazilika eshte monumenti i pare,me te cilin
ndeshen pasi ke kaluar hyrjen nr.2 te qytetit.Bazilika D,eshte trenefshe,me sanktuarin e
absiden gjysmerrethore me sintron,te perforcuar nga tre kontraforte.Hyrja gjendet nga
perendimi,me nje propile te thjesht,nje atrium me kater portiqe dhe narteksin që
komunikon me dy kthina ne veri dhe ne jug te tij.Mbi narteks dhe nefet anesore ka pasur
galeri.Bazilika ka gjatesi 45,25 m dhe gjeresi 26,15 m.Nefet ndahen nga njera-tjetra me
harkada te ulta,te ngritura mbi shtylla te murezuara dhe keto te fundit mbi nje stilobat të
larte.Harkadat e ruajtura percaktojne dhe lartesine e katit te pare deri ne nivelin e
dyshemese se galerive ne 3,80 m-4 m.Hapesirat midis shtyllave jane te mbyllura me
parapete te ndertuara me mur te holle,ndryshe nga kishat e tjera,duke krijuar edhe sofate
38
për t’u ulur.Kalimi nga narteksi ne nefe behet me ane te hyrjeve me hark.Një shkallare,e
ndërtuar ne nje periudhe me te vone ne qoshen jugperendimore te narteksit dhe ne
portikun jugor,te conte ne galeri.Kangjella e sanktuarit qe ne fillimet e saj ka qenë e
larte.Sintroni me dy shkalle te drejta ka qenë i pajisur me nje podium druri.Para
absides,poshte altarit ,ruhet vetem depua e relikeve ne forme kryqi.Ne nefin verior,poshte
dyshemese ,eshte nje varr me qemer cilindrik.Bazilika D me formen e saj planimetrike
teper klasike shquhet edhe per cilesine e mire te mozaikeve te dyshemese.Me mozaike
jane te shtruara narteksi,nefi qendror,aneksi verior dhe nje pjese e nefit verior,kurse
dyshemete e tjera kane qene te shtruara me pllaka te medha mermeri dhe tulla.Figurat e
kafsheve,shpendeve dhe panelet me mbishkrime perbejne repertorin kryesor te ketyre
mozaikeve.Nder skenat me me permbajtje eshte ajo e Lumenjve te Parajses,ku ndryshe
nga rastet e tjera te paraqitura ne Bylis,jane shkruar edhe emrat e tyre:Fison,Gjeon,Tiger
dhe Eufrat.Bazilika D u ndertua ne fillim te shek.VI m.Kr. Pas shkaterrimeve te mesit po
te atij shekulli dhe lenies jashte rrethimit te ri,portiqet e saj u perdoren,ashtu si dhe ne
katedrale,per banim.
Bazilika E
Duke ndjekur rrugen e mesit në drejtim të lindjes arrihet ne baziliken E.Ajo ende nuk
është gërmuar plotesisht,por dallohen qarte tre nefe me nje abside gjysmerrethore,narteksi
me portik dhe dy anekse te tjera.Bazilika ka gjatesi 33m dhe gjeresi 22,80 m .Dyshemeja
e sanktuarit eshte e shtruar me mozaik.Skulptura e paktë dekorative e gjetur deri tani në
baziliken E ka tipare të veçanta që nuk ndeshen të bazilikat e tjera.
Katedralja
Katedralja e Bylisit,e përbere nga bazilika ,baptisteri dhe kompleksi peshkopal ,është
monumenti më i madh i qytetit për Antikitetin e Vonë,duke zenë nje siperfaqe me shume
se nje hektar ne pjesen me te rendesishme te tij.Katedralja,nje monument i permasave te
medha,me nje shumellojshmeri te vlerave te saj arkeologjike,me nje arkitekture e
skulpture dekorative shume te pasur,me nje zgjidhje planimetrike shume te nderlikuar,ne
shume raste pa shembuj krahasues per kohen,me siperfaqet e dyshemeve te shtruara me
mozaike,me mbishkrimet ,enet e baltës dhe të bakrit,veglat e punes,objektet e zbukurimit
39
e instrumentet muzikore dhe,së fundi,numri i madh i thesareve te monedhave te
gjetura,perbën nje nga shembujt me të spikatur per monumentet e kultit
paleokristian.Bazilika e katedrales (B) nga pikepamja planimetrike e vellimore ka një
trajtim shum të pasur së bazilikat e tjera të Bylisit.Korridoret e
perparme,atriumi,narteksi,nefet,transepti tripjesesh me krahe te spikatur dhe absida
gjysmerrethore,te vendosura ne nivele te ndryshme,ndjekin njeri-tjetrin,duke arritur nje
gjatesi te pergjithshme 67m.Plani i bazilikes ne fazen perfundimtare te saj karakterizohet
nga nje strukture e ngushtë dhe e gjate,me nefet anesore,narteksin,ekzornarteksin dhe
portiqet e atriumit,te kurorezuara me galeri,te cilat rrisin shume lartesine e saj.Atriumi ka
forme katerkendeshe,te zgjatur ne drejtim L-P,me permasa 11,15 m x 6,80 m.Ai eshte i
rrethuar nga kater portike,ku si portik i kater sherben ekzonarteksi.Nje sfere ne forme
dardhe me thellesi 8,45 m ka qene ndertuar ne portikun perendimor,ndryshe nga rastet e
tjera te shumta,kur ne mesin e oborrit ndertohej nje vaske e madhe.Ekzonarteksi dhe tre
portiket e tjere hapeshin ndaj oborrit te atriumit nepermjet arkadave te ngritura mbi
kolonat e vendosura kapitele te trajtuara sipas ordit te vjeter dorik.Në arkaden e katit të
dyte,qe ka ndjekur te njejtin ritem,kapitelet jane te ordrit jonik,sipas nje kriteri te njohur
nga antikiteti.Lartesia e madhe e stilobatit dhe mungesa e shkalleve e ka veçuar plotesisht
oborrin nga portiqet.Ne qoshen verilindore te ekzonarteksit eshte ndertuar nje shkallare
qe te çonte ne katin e siperm te tij dhe prej andej ne te gjithe galerite e tjera.Narteksi me
gjatesi 3,6 m e gjeresi 14,40 m, i ndjekur ne veri dhe jug nga anekset,hapet ne nefin
qendror permes nje tribeloni,ndersa ndaj nefeve anesore nga dyer te thjeshta.Naosi me
gjeresi 14,40 m dhe gjatesi 24,70 m perbehet nga tri nefe me gjeresi te ndryshme:qendrori
7,75 m,veriori 2,30 m dhe jugori 2,90 m.Nje ambon,me nje zgjidhje te platformes teper
origjinale,eshte vendosur ne jug te aksit gjatesor te nefit qendror, ndersa ne nefin jugor ka
nje sofat.Nefet ndahen nga njeri-tjetri me harkada te ngritura mbi kolona,dhe keto te
fundit,mbi piedestale te vendosura mbi nje stilobat te larte.Me te njejtin ritem vazhdon
dhe harkada e galerive,e ngritur mbi kolona dhe piedestale te njejta si dhe kati i pare.Për
katin e pare jane perdorur kapitele jonike me impost,kurse per galerite kapitele me kater
gjethe.Kapitelet jonike me imposte te punuara ne gure gelqerore nga i Bylisit,imitojne
tipat prej mermeri te Kostandinopojes,kurse ato me kater gjethe jane trajtuar ne menyre te
veçante.Kapitelet perveç dekoracionit te gdhendur jane zbukuruar dhe me boje,një tradite
40
e ndeshur qe nga periudha e antikitetit ilir ne Bylis.Ne galeri,parapetet jane realizuar me
pllaka te zbukuruara vetem nga faqja e nefit qendror,ku kane qene vendosur dhe stative
per fiksimin e ndriçuesve te shumte.Sanktuari ka ndryshuar permasat nga faza e pare e
ndertimit ne te dytin.Skulpturat dekorative arkitektonike dhe ato te pajisjeve liturgjike,te
gjetura ne kete bazilike,jane me te shumte dhe me me shume varicione se ato te gjetura
ne bazilikat e tjera te Bylisit.Skulptura ndahet ne dy grupe:grupin e pare e perbejne
dekoracionet e gdhendura ne gur gelqeror ,kurse te dytin ato prej mermeri te
importuar.Shume elemente nga skulptura e Katedrales kane qene transportuar ne
baziliken e Glavinices ne periudhen mesjetare.Dyshemeja e ekzonarteksit,nefeve
,sanktuarit dhe krahut verior te transeptit eshte shtruar me mozaike,dhe perben siperfaqen
me te madhe me mozaike te zbuluar deri tani ne territorin e Shqiperise.Motivet dhe
skenat jane teper te larmishme.Aty gjejme skena nga jeta e perditshme e barinjve,por
edhe paraqitje nga jeta e peshkatareve e Nazaretit,si ajo e vellezerve Simon dhe
Andrea.Nje numer i madh i mbishkrimeve ne dyshemen e nefit qendror,ne pjesen me të
madhe,i perket riparimeve te bera gjate periudhes se Justinianit.Te gjitha muret kane qenë
veshur me afrekse,por per fat te keq jane ruajtur vetem ato me motive gjeometrike,te cilat
i perkasin paneleve te brezit te pare.Nga narteksi kalohej nepermjet nje tribeloni ne
kompleksin e pagezimit,te vendosur ne anen jugore.Nepermjet nje parasalle vazhdohej
per ne sallen e pagezimit dhe ne dy dhoma te tjera te pajisura me sofate dhe lavamane,të
cilat kane sherbyer per pergatitjen e te rinjve me mesimet e dogmes se krishtere.Vaska e
pagezimit ka ndryshuar gjate perdorimit dyshekullor jo vetem formen por dhe thellesine e
saj ne varesi te menyres se pagezimit.Ajo furnizohej me uje te ngrohte nga nje furre ne
oborrin ne lindje te pagezimores.Shkallet e ndertuara ne njeren nga dhomat kane sherbyer
per t’u ngjitur ne katin e siperm te kompleksit te pagezimit,prej ku kalohej edhe ne
kthinat e kompleksit peshkopal,qe eshte i nderthurur me baptisterin.Komplesi
peshkopal,me nje numer te madh kthinash,kalimesh,oborresh ,sterash ,eshte akoma ne
proces germimi.Kati i pare i ketij kompleksi ka qene perdorur per depo rezervash
ushqimore,punishte dhe stalla dhe perfundimi i germimeve do te ndihmoje per te kuptuar
me mire rolin qe luante kleri ne nje qytet te antikitetit te vone.Numri i madh i elementeve
arkitektonike te dritareve deshmon se ndertimet ne Bylis kane preferuar ndriçimin
natyror,duke vazhduar traditen medhetare.Gjate nje periudhe,gati 200 vjecare,katedralja
41
ka njohur tri faza te rendesishme ndertimi:e para,ne fundin e shek.IV m.Kr., ose fillimin
e shek.V m.Kr.,; e dyta ne vitet 470 dhe,e fundit lidhet me periudhen e sundimit te
Justinianit,para vitit 547 m.Kr., kur bazilika u dogj gjate dyndjes sllave.Ne fazen e pare
kisha ka qene nje bazilike trenefshe me nje narteks dhe portik dhe nje baptister te
thjeshte;ne fazen e dyte ka qene shtuar atriumi dhe galerite ne nje kompleks;ne fazen e
fundit u ndertua kompleksi peshkopal.
Kantina dhe punishte11
Kantina e verës në Bylis eshte e ruajtur më mirë në Mesdhe jo vetëm për periudhën e
Antikitetit të vonë, por për të gjitha periudhat, aty mund të shihet i gjithë procesi i
prodhimit të verës, që nga ardhja e rrushit deri në nxjerrjen e verës. Është një hajat me një
oborr ku vinte rrushi, shkarkohej dhe depozitohej brenda. Nga aty kalonte në punishte, e
cila ruhet gati e plotë. Është ruajtur mjaft mirë vaska e shtrydhjes me këmbë, ena e
shtrydhjes me dorë, ena ku depozitohej mushti fillimisht, pitosat ku vendosej mushti pasi
shtrydhej prej nga ku kalonte në vaskat e mëdha. Deri tani janë gërmuar dy vaska të
mëdha dhe një tjetër që është identifikuar, por akoma nuk dihet se sa mund të jenë në
total. Vaskat e mëdha janë me përmasat tre me tre metra dhe dy metra të lartë. Nga kjo
mund të kuptohet se sasia e verës që mund të përpunohej aty ishte e madhe. Vite më parë
është gërmuar edhe magazina, ku janë gjetur 21 pitosa të cilët kanë vëllime të mëdha deri
në tre (hektolitra) kuintalë. Por, mund të ketë edhe magazina të tjera që nuk janë gërmuar
akoma. Kjo radhitet ndër kantinat e mëdha të verës. Enët që e mbanin verën e prodhuar,
në atë kohë ishin prej balte dhe këto të fundit janë gjetur në këtë kantinë. Punishtja e vajit
të ullirit është zbuluar para disa vitesh. Ndërsa ekipi i arkeologëve që ka punuar gjatë vitit
2008 në këtë qendër, ka zbuluar pjesërisht mullirin e bluarjes dhe furrat e përpunimit,
vendin ku përpunohej dhe shumë mbeturina të bërsive të ullinjve që janë përdorur për t'u
djegur.
11 www.fieri.com
42
2.6 Bylisi dhe Qendrat Antike pranë tij12
Klosi (Nikaia)
Qyteti antik ka qenë ndertuar ne nje koder me shpate te pjerreta ne tri ane i lidhur me nje
qafe me kodren mbi t ecilin ngrihej Bylisi.Muri rrethues me nje gjatsi 1850m dhe trashësi
3m-3.5m eshte ndertuar me dy faqe me blloqe te medha guri gelqeror lokal.Hapsira midis
faqeve eshte mbushur me gure te papunuar.Blloqet kane forme pologonale e trapezoidale
ne murin e periudhes se pare dhe kuadratike ne fazen e dyte shek.IV p.kr..Qyteti ka
vetem nje hyrje te formuar nga zgjatja paralele e dy kraheve te mureve,te vendosur në
qafen qe e lidh me zonen perreth.Prane hyrjes dhe ne pikat me te mundshme per t’u
sulmuar jane ndertuar tri kulla mbrojtese.Megjithese ishte vetem nje km larg
Bylisit,Nikaia si kryeqendra e lashe e bashkesise byline,ruajti edhe me pas jeten e
veçanteë politike e shoqerore,gje qe verehet në ndertimin e nje agoraje të saj ne shek.III
p.Kr. Në agora pervec teatrit dhe nje stoa te germuar ,duken edhe gjurmet e nje
stadiumi,me një vendosje njëkrahëshe,si në Bylis.
Teatri
Vendi për ndertimin e teatrit te Klosit eshte zgjedhur ne nje formacion shkembor.Formen
harkore,te pershtatur per teater,ai e ka marre nepermjet heqjes së blloqeve te gureve,te
cilat duhet te kene shërbyer per ndertimin.Ne krahun lindor kodra nuk ka pasur lartesine e
nevojshme,prandaj kjo ane e shkallareve te teatrit ka qene lartesuar me mur dhe mbushur
me çakull.Ashtu si teatri i Bylinit,edhe ai i Klosit,ka arritur deri ne ditet tona teper i
demtuar.Nga shkallarja ruhet mire vetem shkalla e pare,proedria,kurse paraskena dhe
skena kane vetem gourmet e tyre te gdhendura në shkemb.Orkestra,me diameter 11,60 m
dhe forme gjysmerrethi jo te plote ka shfrytezuar si dysheme shkembin e gdhendur.I
ndertuar sipas formes kanonike greke,ndryshe nga i Bylisit,ne shkallaren e tij me 15
shkalle zinin vend rreth 800-1000 spektatore.Radha e pare,e rezervuar për atistokracinë e
qytetit, i ka fronat me një shpinore te larte 0,25 m dhe veçohej nga radhet e tjera,qe
12 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane
43
sherbenin per publikun e thjeshte,me nje korridor.Në murin e ruajtur te analemes se
vetme qe ka teatri,e cila te con drejt shetitores,jane gdhendur 14 dekretet per dhenien e
qytetarise.Ata datohen ne gjysmen e dyte te shek.III p.Kr., dhe deshmojnë një politike per
te terhequr banore të rinj në Nikaia.
Stoa
I ndërtuar në shpatin lindor te qytetit ky monument eshte zbuluar vetem pjeserisht në
permasat:gjatesi 40 m dhe gjeresi 10 m.Stoa ka qene nje ndertese e thjeshte,me çati
dyujse dhe frontone ne pjeset e ngushta.Ne anen perendimore shpina e saj ka qenë
mbyllur ne mur,ndersa ne anen lindore stoa hapej me nje kolonade dorike.Hapesira e
brendshme e nderteses ndahej ne dy pjese te barabarta nga nje rradhe kolonash,të cilat
mbanin çatinë.
Banesat e qytetit
Banesat e thjeshta te Nikaies tregojne per nje jete te qete te banoreve,pa zhurmen dhe
luksin e Bylisit.Njera nga banesat e germuara ne anen jugore tregon se ato kishin nje
oborr te vogel,ku dilnin dritaret e dy dhomave te vendosura anes nje korridori,i cili
vazhdonte te qilari ku mbaheshin zairete neper pitosa.Uji i çatise grumbullohej nepermjet
nje kolone te shpuar te hajatit ne nje stere te gdhendur ne shkembin poshte oborrit.Kjo
ishte e vetmja menyre per te siguruar ujin per perdorim dhe per te pire ne rast
rreziku,kurse ne periudha te qeta qytetaret e merini ate ne burimet jashte qytetit.
Amantia
Amantia lidhet me Bylisin jo vetem nga pikpamja vizuale,perballe,mbi bregun e majte te
Vjoses,por edhe nga nje rol i ngjashem politik e kulturor ne boten antike ilire.Qyteti i
Amanties ngrihet mbi nje lartesi shkembore,qe shkeputet nga mali i Tartarit ne drejtim të
perendimit.Ky pozicion i jepte qytetit perparesine per te kontrolluar rruget qe lidheshin
me detin dhe territorin bylin, per te vazhduar ne drejtim te Epirit.Vete qytetit zinte pllajen
e kodres shkembore ne nje siperfaqe 13 ha,duke pasur nje shtrirje te kufizuar te lagjeve të
jashtme në anen lindore,ku gjendet dhe stadiumi.Muri rrethues e qarkon plotesisht
rrafshin,ne linja te drejta me thyerje të rralla.Kullat dhe hyrjet jane të pakta,të percaktuara
44
nga terreni shkembor.Muret me te hershme jane te se njejtes kohe me Nikaien dhe
dallohen nga ndertimi me blloqe trapezoidale e poligonale.Nje periudhe e dyte ndertimi
me blloqe katerkendeshe izodomike datohet ne mesin e shek.IV p.Kr. Amantia ka qene
rifortifikuar dhe gjate periudhes se sundimit te Justinianit I.
Stadiumi
Monumenti me i ruajtur eshte stadiumi.Shkallet e gurta,te vendosura ne forme patkoite
zgjatur,ndiqnin një piste 12,5 m te gjere dhe rreth 60 m te gjate.Ne njerin krah,të
mbeshtetur në faqen e kodres,kishte 17 shkalle,kurse ne krahun tjeter,te ngritur mbi një
mbushje dheu,kishte vetem 8 shkallë.
Tempulli
Në anen jugore te qytetit,jashte mureve,është zbuluar nje tempull antik.Ai ka qenë një
periper i ordrit dorik,me permasa 12,5 m dhe 6,75 m Nga frontoni i tij vjen nje skulpture
mermeri,qe paraqet nje grua te shtrire,ndoshta simbolin e një lumi.Disa mbishkrime
kushtimi te gjetura,si dhe nje mbishkrim qe pershkruan ndertimin e tempullit te
Aferdites,duket se lidhen pikerisht me kete tempull.Tempulli, i ndertuar ne shek.III p.Kr.,
ka vazhduar te perdoret edhe ne shekujt e pare m.Kr. Gjate Antikitetit te Vone,prane
rrenojave te tempullit,ka qene ngritur me materialet e tij nje bazilike paleokristiane
trenefshe me narteks dhe anekse ne vazhdim te tij.Nefet jane ndare me harkada të
ngritura mbi kolona.Në nefin qendror ruhet bazamenti i ambonit,kurse ne sanktuar
bazamenti i kangjelles dhe ai i tavolines se altarit.Amantia eshte deshmuar si peshkopatë
që ne vitin 344,kur peshkopi Eulalius mori pjesë në koncilin e Filipopolit.
Qyteza e Kalivaçit
Nëpër qafën e Kalivaçit kalonte rruga natyrore,që vinte nga Bylisit drejt stenave të Aosit
dhe Antigonese.Nje degezim i kesaj rruge kalonte Aosin pikerisht ne Gryken e
Ylynecit,per t’u hedhur ne treven amante.Ne kete pozite,qyteza e Kalivaçit ishte në
funksion te Koinonit te Bylineve,si dhe qyteza tjeter strategjike e Rabies.Planimetria e
qytezez,qe ka nje siperfaqe 1 ha dhe perimeter 540 m,i përshtatet siprinës së kodres me
45
një forme shumëkendeshe ,ku mbizoterojne linjat e drejta,kthesat ne kend te gjerë, por
mungojne kullat.Prane hyrjes se vetme te qytezes gjendet nekropoli me varre në formë
arke prej pllakash guri.Muret e ruajtura dobet jane ndertuar me blloqe te palatuara,me
forma te zgjatura me lartesi te ulet(0,50 m x 1,20 m x 0,15 m x 0,30 m ) ,qe te kujtojne
fortifikimet e brozit te vone.Trashesia prej 1,70 m perberhet nga dy faqe dhe mbushje me
gure te vegjel.Trashesia prej 1,70 m perbehet me dy faqe dhe mbushje me gure te
vegjel.Brenda qytezës ka gjurme banesash dhe qeramike te shek.III-II p.Kr.
Qyteza e Rabies
Fortifikimi i njohur me emrin Gradishta e Rabies, ngrihet mbi një kodër shkëmbore me
lartesi 880 m ne perendim te fshatit Rabie,ne rrethin e Tepelenes.Prej Grandishtes së
Rabies hapet nje horizont i gjere drejt jugut dhe perendimit,dhe shikohet pothuaj terë
krahina e Mallakastres.Prej saj kontrollohet ne afermi edhe nje nyje e rendesishme
rruges,te cilat ndjekin kurrizet drejt lugines se siperme te Vjoses dhe nepermjet qafes së
Gllaves lidhen me rruge te tjera qe shkojne drejt Osumit.Ne keto pozita te rendesishme,
keshtjella e ngritur atje luante rolin e kontrollit te levizjeve ne nje zone kufitare të
bashkesise byline.Keshtjella e Rabies me planimentrine e saj shumekendeshe ka qenë
pershtatur me formen piramidale te kodres,duke qarkuar me nje mur 240 m vetem majen
krej shkembore te saj ne nje siperfaqe prej 0,36 ha.Ne te dallohen dy teknika ndertimi: e
para me blloqe trapezoidale e poligonale,qe i perket periudhes qytetare ilire dhe e dyta
me murature guri te lidhur me llaç,qe i perket si kohe Antikitetit te Vone.13Planimetria e
keshtjelles se Rabies per periudhen e pare karakterizohet nga forma e thjeshte,mbyllja e
plote,kthesat kendgjera dhe mungesa e kullave.I gjithe fortifikimi eshte realizuar në të
njejten kohe dhe me te njejten teknike,ndertuar me blloqe te medha trapezoidale (2,81 m
x 1,40 m; 1 m x 0.70 m ; 0,50 m x 0,60 m) me faqe te papunuara.Ne te gjitha veçorite
teknike muri i qytezes së Rabies te kujton muraturen e periudhes se pare te Klosit dhe
Amanties.Perputhja e teknikes se ndertimit ne qytezen e Rabies me ane te qytetit të Klosit
tregon jo vetëm për një ndertim te njekohshem te tyre,ne gjysmen e dytë të shek.V p.Kr.,
13 Ceka Neritan,Muca Skender,”Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,2005.Tirane
46
por edhe per nje lidhje varesie ndermjet tyre.Rrenojat e keshtjelles ilire kane qene
shfrytezuar per nje fortese ne Antikitetin e Vone,e cila zgjerohet ne faqen perendimore te
kodres.Muri i Antikitetit te Vone ka trashesi 1,98 m ,dhe ashtu si dhe ne fortifikimet e
tjera verehen faqja dhe berthama.Në fasade jane kombinuar guret e medhenjt, të cilët janë
marre nga fortifikimi i periudhes qytetare, me gure mesatare të vegjël.Në një tarrace
natyrore,ka gjurmë të shumta qeramike të një vendbanimi jashtë mureve, që i takon një
periudhe të gjatë kohe nga shek.VI p.Kr., deri në shek.VI m.Kr.
Margëlliçi
Kodra e kalase se Margëlliçit shquhet me formën e saj piramidale në vargun kodrinor që
ndan fushen e Myzeqese nga lugina e Gjanices.Në sistemin fortifikues të Margeëliçit
dallohen tri periudha ndertimi, të lidhura me krijimin e vendbanimit në Bronzin e
Vonë,zhvillimin urban të tij ne shek.VII-V p.Kr., dhe ,së fundi,me zgjedhjen e pjeses me
të larte të kodres për vendosjen e nje fortifikimi të shek.V-VI m.Kr. Fortifikimi i
periudhes se vone te Bronzit përfaqesohet vetëm me një trase me gjatësi 20 m në anen
perendimore te kodres,me trashesi 1,85 m -2 m,te bere nga dy faqe me gurë mesatare.Ky
mur eshte i datuar me saktesi nga shtresa kulturore e depozituar prapa murit.Periudha e
dyte e ndertimit lidhet me fazen proturbane ne shek.VII-V p.Kr. dhe muri ka qene i
ndetuar me blloqe te medha gelqerore ,te papunuara.Periudha qytetare ne Margelliç
perfaqesohet nga dy faza qe zhvillohen në të njejtën trase me gjatesi 1100 m dhe
siperfaqe 7 ha.E para ,e ndertuar ne gjysmen e dyte te shek.IV p.Kr., dallohet nga një
murature e tipit apolloniar me krepis te stilit kuadratik,me faqe te rrafshe dhe murature
me tullë.E dyta, një rindertim i mesit te shek.III p.Kr., eshte realizuar me blloqe
katerkendeshe ranore, te rrafshta, te qarkuara nga nje buzine.Gjate Antikitetit te Vonë
është rifortifikuar vetem pjesa me e larte e kodres me nje mur me blloqe te riperdorura
,me gure mesatare e te vegjel,me copa tullash e tjegullash te lidhura me llaç.Per nga
teknika e ndertimit ajo eshte e njejte me fortifikimin e Viktorinit ne Bylis.Margelliçi antik
ka pasur nje organizim te brendshem te hapesires sipas nje sistemi ortogonal.Në të dy
aëet e kurrizit, gjate germimeve,doli e njejta pamje urbanistike :një rruge kryesore
,paralele me murin rrethues,qe kishte ne anen e poshtme banesa dhe ne te sipermen
dyqane.Rruget me gjeresi 3-3,55 m janë të shtruara me pllaka ranore, ndërsa rrugicat 1,2
47
m të gjera kufizojne banesa me siperfaqe 19 x 12,5 m ,qe do t’i korrespondonte ¼ se një
insule.Ne kete menyre,zbatimi sistemit ortogonal duket se eshte nje rregull dhe për
qytezat e vogla ilire ne mesin e shek.III p.Kr. Banesat jane pajisur dhe me stera për
grumbullimin e ujit te shiut.Ato kanë forme cilindrike me diametër rreth 1,5 m e thellësi
3,50 m ,te ndertuara me tulla sektoriale.Ne shek.VI m.Kr. brenda rrethimit ne pjesen me
te larte te rrafshit eshte ndertuar nje kishe me tri nefe,te ndara me nje kolonade druri, te
fiksuara ne bazamente guri te gropezuara ,qe nuk jane ndeshur deri tani ne qendrat e
tjera.Prane saj eshte nje stere e madhe ne forme cilindrike dhe diameter 3,50 m ,ndertuar
me mur guri.Këto ndërtime dëshmojnë për karakterin thjesht ushtarak të kesaj qendre.
Gurëzëza
Përballë Margelliçit,në krahun tjetër të luginës Gjanicës, në kodrën e Gurëve te Zesë me
lartësi 508 m,në periudhën qytetare ilire lulëzoi qyteti i katër bylin,emri i të cilit qendron
ende i paidentifikuar.Qyteti ne Gurzezë,ashtu si Nikaia,pati një jetë të veçante
ekonomike-shoqerore,qe deshmohet nga veprimtaria e punishteve shteterore e private te
ndryshme nga të Bylisit,nga përdorimi kryesisht i monedhave apolloniane në shkembimin
monetar dhe nga nje agora me vete.Kjo bëri që në një periudhe shperberje të koinonit
bylin,Gurzeza te dilte si nje njesi politike me vete,qe mund te identifikohet me koinonin e
balaiteve.Kreshta e kodres ndermjet dy majave dhe shpati jugperendimor,së bashku me
tarracen në fund të tij,kane qene perfshire brenda nje fortifikimi katerkendesh me
perimeter 2100 m dhe siperfaqe 23 ha.Planimetria e Gurzezes ka formen e nje
katerkendeshi të çrregullt te mbeshtetur plotesisht ne shpatin jugperendimor te kodres.Ne
të dallohen tri periudha kryesore ndertimi.E para, lidhet me një fortifikim protoqytetar me
siperfaqe rreth 0,7 m dhe zinte vetem majen e kodres.Periudha e dyte, qe perfaqesohet
nga fortifikimi qytetar ,perbern nje ndertim nga fillimi , i cili nuk i ka shfrytezuar muret
me te hershme.Veçori te ketij fortifikimi është forma e thjeshte,pa ndarje,kulla ,apo
bastione dhe vendosja ne shpatin e kodres,sipas modelit te Foinikes.Elementi me tipik i
planimetrise eshte perdorimi i linjes ne forme dhembesharre te trasese.Periudha e tretë e
fortifikimit i takon Antikitetit te Vone,dhe ka ndjekur afersisht trasene e mureve
protoqytetare.Muret e fazes se pare jane ndertuar me blloqe të medha gelqerore,të
punuara vetem ne faqen horizontale.Ato të fazes së dyte,me blloqe poligonale me
48
madhesi mesatare vetem per krepisin,kurse mbi te me qerpiçe,sipas modelit
apolloniat;ndeshen edhe blloqe kuadratike prej konglomerati ku nuk mungojne dhe
monogramet,si ne Apolloni.Muret e Antikitetit te Vone jane ndertuar me gure e copa
tullash te riperdorura dhe te lidhur me llaç gelqereje.Siperfaqa brenda mureve rrethuese
eshte e mbushur banesa antike,te vendosura ne tarraca.Te dhenat arkeologjike deshmojne
se qyteti ka pasur nje jete intensive,veçanerisht ne shek.III p.Kr, por është shkaterruar
gjatë fushatës se Paul Emilit me 167, pa u rindertuar me deri në Antikitetin e Vonë.
Kalaja e Cfirit
Treva byline nga veriu kishte si kufi natyror malin e Shpiragut dhe qafën e Sinjes,që e
lidh me luginen e Osmit.Rrugen që futet nga kjo qafe ne periudhen qytetare e mbronte nje
kulle katerkendeshe e ndertuar me blloqe kuadratike,me siperfaqe të rrafshet.Gjatë
Antikitetit te Vone kete rol e luante Kalaje Cfirit,e cila ngrihet ne kreshten e nje vargu
kodrinor,qe perben nje ndarje midis lugines se Gjanices dhe perrenjve qe dalin ne fushën
e Myzeqese.Ne nje qafe prane saj kalon rruga qe të çon drejt qytetit te Dimalit dhe në
kalane e Antikitetit të Vone të Mbjeshoves.Siprina e kodres qe perfshin kalaja,paraqitet si
nje rrafsh në forme eliptike me siperfaqe 0,5 ha.Teknika e ndertimit të mureve eshte ajo
me gure dhe llaç,e njejtë me ate te Gradishtes se Rabies.Ne mur jane perdorur edhe
blloqe të medha në forme kuadratike ,te marra nga kulla e periudhës qytetare ilire.
Qyteza e Belishoves
Gradishta e Belishoves siç quhet nga vendasit,perbënte një pikë zoteëuese mbi rrugën
natyrore që lidhte në antikitet Apollonine me Bylisin permes Gurzezes ,si dhe mbi njërin
nga kalimet e mundshme ndermjet lugines së Vjoses dhe asaj të Gjanices.Siprina e kodres
me një siperfaqe prej 0,4 ha është mbyllur brenda një katërkendeshi muresh me perimeter
280 m.Planimetria eshte e thjeshte,pa kulla ,me trase te drejta e te gjata dhe ka vetem nje
hyrje,e cila eshte modifikuar ne nje faze të dyte.Muri me trashesi 2-3 m eshte i ndertuar
me blloqe guri gelqeror kuadratik,pak te punuara.Me formen e thjeshtë planimetrike dhe
49
tekniken e punimit te blloeqeve,ndertimi i kesaj fortifikimi mund të vendoset në gjysmen
e pare të shek.IV p.Kr. Kjo qyteze me karakter ushtarak,ashtu si Rabija,ka vazhduar te
banohej panderprerje deri ne shek.II p.Kr.Me pas, gjurmët e banimit të çojnë vetëm në
gjysmen e dytë të shek.VI m.Kr.
Bazilika e Ballshit
Rrënojat e bazilikes në qytetin e Ballshit së bashku me rrenojat e tjera rreth saj njihen në
popull si Manastiri i Shen Mërise.Vetë emri i Ballshit e ka origjinën nga ai i Bylisit,i cili
në një dokument të vitit 458 m.Kr. del të jetë transformuar ne Ballis.Në rregjistrimin turk
te vitit 1571 Ballshi permendet me emrin Peshkopi,qe i referohet qenies se tij qender
peshkopate gjate Mesjetes.Problemi i identifikimit te Ballshit dhe i Manastirit te Shen
Merise me qendren mesjetare te Glavinices ka qene objekt studimi per shume historiane
dhe arkeologe.Glavica njihet në burimet e shkruara ne gjuhen greke e bullgare dhe
mbishkrimet duke filluar na shek.IX dhe ne vazhdim deri ne vitin 1751,vit pas te cilit nuk
permendet me.Vete Ballshi,si emer fshati dhe si mbiemer,permendet per here te pare në
shekullin XV te shqipateret e Peloponezit,të emigruar aty nga krahina e Mallakastres në
fundin e shek.XIII dhe fillimin e shek.XIV . Bazilika e Ballshit,e ndertuar ne periudhen e
Justinianit,ka qene trenefshe,me baptister te trasformuar me vone në kapele,dhe narteks e
ekzonarteks.Baptisteri i Ballshit duket se eshte nje kopje e baptisterit te katedrales se
Bylisit jo vetem ne plan por dhe ne lartesi.Gjate ekzistencës së saj shumëshekullore
bazilika ka pasuar shumë here demtime dhe transformime.Pamja e saj e fundit eshte
pasoje e ndryshimeve te bera gjate rindertimeve,dy nga te cilat jane me te medhate dhe
me te dukshmet;ndertimi i pare ka qenë realizuar po gjate shekullit VI dhe i dyti gjate
Mesjetes.Muret e bazilikes në periudhen e para kane qene ndertuar me tekniken opus
mixtum,ndersa dyshemeja me opus sectile.Muri fundor i bazilikes ka tri absida
poligonale dhe nga brenda,nje sintron të tipit te thjeshte.Ngjashmerite e shumta me
bazilikat e Bylisit ndihmojne në percaktimin e kohes se ndertimit te saj gjate çerekut të
dyte te shek.VI p.Kr. Bazilika e Ballshit eshte rindertuar e tera ne shekullin IX dhe me
kete rindertim lidhet skulptura qe eshte tipike per shek.IX-X.
50
KAPITULLI III
3.1 Menaxhimi dhe drejtimi i parkut të Bylisit
Parku Arkeologjik i Bylisit menaxhohet nga Zyra e Administrimit dhe Koordinimit të
Parkut Arkeologjik Bylis e krijuar me Vendimin e këshillit të Ministrave nr.396,datë
31.03.2005 ‘’Për Miratimin e Kufijve dhe të Rregullores së Administrimit të Parqeve
Arkeologjike të Shkodrës, Lezhës,Apolonisë,
Bylisit,Amantias,Orokumit,Antigonesë,Finiqit dhe Butrintit’’.Kreu III i këtij vndimi
saktëson detyrat e ZAKPA-ve[Zyrave të administrimit dhe koordinimit të parqeve
arkeologjike] të cilat janë institucione në varësi të Ministrisë së Turizmit, Kulturës,
Rinisë dhë Sportevë.Zyra e Parkut Arkeologjik Bylis përbëhet nga drejtori, specialist
arkeolog,financier-menaxher, dhe 2 puntorë.14
Detyrat kryesore të ZAKPA15 Bylis sipas vendimit të Këshillit të Ministrave
janë:
Për realizimin dhe zbatimin e programeve dhe projektevëe si dhe për drejtimin e
veprimtarisë administruesë të parqeve arkeologjike krijohen Zyrat e Administrimit dhe
Koordinimit të parqeve Arkeologjikë.ZAKPA-të krijohen dhe kryejnë funksionet e tyre
brenda territorit të parqeve arkeologjike me qëllim përmbushjen e kompetencave të
tyre.Ato kanë vulën dhe logon e tyre e cila shërben si element identifikues i Parqeve
Arkeologjike.Detyrat e tyre janë:
Të realizojnë dhe zbatojnë me veprimtarinë e tyre programet e zhvillimit e
adminstrimit të miratuara nga Bordi Kombëtar i Parqeve Arkeologjike.
Bashkëpunojnë dhe bashkërendojnë punën më të gjithë specialistët dhe
institucionet e tjera qendrore dhë vendore.
14 Drejtoria e parkut arkeologjik Bylis 15Zyra e administrimit dhe koordinimit te parkut arkeologjik
51
Organizojnë konsulenca me ekspertë të fushave të ndryshme vendas a të huaj kur
vlerson së janë të nevojshme.
Bashkëpunojnë me persona fizikë a juridikë, vendas dhe të huaj ,me fondacione
dhe organizmat ndërkombëtarë për njohjen, publikimin dhe tërheqjen e
financimeve dhe donacioneve për ruajtjen,mbrojtjen, zhvillimin dhe përmirësimin
e vlerave të trashëgimisë kulturore dhe pasurive natyrore të parqeve
arkeologjike,si zona të stimuluara më përparësi turizmin kulturor.
Administrojnë dhe menaxhojnë të ardhurat që krijohen nga veprimtaritë turistike
dhe veprimtaritë e tjera për projektet e miratuara nga Bordi.
Zbatojnë të gjitha masat për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe asaj natyrore
sipas dispozitave ligjore në fuqi të përcaktuara.
Mbështesin e nxisin veprimtaritë kërkimorë shkencorë në fushën e arkeologjisë.
Organizojnë mbështesin e nxisin veprimtaritë me karakter kulturor dhe edukativ
për publikun e gjerë.
Krijojnë kushte sa më të mira për vizitorët nëpërmjet një infrastrukturë
bashkëkohore.
Veprimtaritë e ndryshme kulturore, artistike,turistike etj në territorin e Parqeve
Arkeologjikë bëhen më aprovimin e drejtorit të ZAKPA-ve dhe pas nënshkrimit të
kontratës së rregullt midis të dy palëve sipas dispozitave të ligjit nr.9048,datë 7.04.2003
‘Për trashëgiminë kulturore’’
Shpenzimet e ZAKPA-ve përballohen nga MTKRS16 dhe të ardhurat e krijuara nga
aktiviteti i tyre në Parqet Arkeologjike.ZAKPA-të mund të marrin donacione dhe
sponsorizime të ndryshme edhe nga institucione ose organizata të ligjshme,publike a
private, kombëtare apo ndërkombëtare të cilat destinohen të përdoren në përputhje me
qëllimin e dhënë ZAKPA-së.
Drejtorët e ZAKPA-vë mbajnë përgjegjësi për ruajtjen dhe sigurinë e tërritorit të parqeve
arkeologjikë,për mbrojtjen e aseteve kulturore dhë natyrore.Ata lidhin marrëveshje me
persona fizikë ose juridikë për ruajtjen dhe mbikqyrjen e territorit dhe sigurimin e të
16 Ministria e Turizmit Kultures Rinise dhe Sporteve
52
gjitha masave mbrojtëse nga dëmtimet e mundshme,i vlerave arkeologjike,kulturore dhe
natyrore.
Më konkretisht detyrat kryesore të Parkut janë17:
Mbrojtja dhe ruajtja e parkut
Krijimi i infrastrukturës së nevojshmë për vizitorët si:mbajtja pastër e
monumenteve, rrugëkalime të pastra, tabela shpjeguesë për monumentet ëtj
Prerja e biletave për vizitorët
Promovimi i vleravë të parkut
Marrëdhënie më agjensitë dhe opëratorët turistikë
Marrëdhënie me shkollat
Marrëdhënie me pushtëtin lokal dhe komunitetin e zonës ku ndodhet parku për
ndërgjegjësimin e tij për vlerat e parkut dhe ndihmën për mbrojtjen dhe mbajtjen
pastër sipas mundësive të pushtëtit lokal dhe komunitetit.
Marrëdhënie të mira me policinë lokale për sigurimin më të mirë të rendit dhe
qetësisë në park sidomos në raste aktivitëtësh apo festash që sjellin shumë
vizitorë.
Bashkëpunim me biznesin dhe aktorë të tjerë të interesuar për thithje donacionesh
të destinuara për nevoja të parkut.
3.2 Numri i vizitorëve në Bylis
Numri i vizitorëve në parkun e Bylisit ka ndryshuar ndër vite.Ky numër është rritur dy
vitet e fundit për shkak të përmisimit të infrastrukturës rrugore.Ndërsa në vitin 2010 ka
pasur një ulje të ndjeshmë të numrit të vizitorëvë për shkak të degradimit të
rrugës.Gjithashtu këto vitet e fundit parku ka filluar të mbajë më saktë numrin e biletave
17 Drejtoria e parkut arkeologjik te Bylisit
53
të shitura dhe të vizitorëvë, shqiptar e të huaj.18Me poshte jane disa te dhena lidhur me
numrin e turisteve ne parkun arkeologjik te Bylisit.
TABELA Nr.119
TOTAL VENDAS TË HUAJ Emigrantë Shqiptarë nga
rajoni
2006 -
2007 363(më
bilëta) 167 229 - -
2008 922 541 481 - -
2009 851 441 410 - -
2010 427 255 172 - -
2011 505 296 209 - -
18 Drejtoria e parkut arkeologjik Bylis 19 Zyra e administrimit dhe koordinimit te parkut arkeologjik Bylis
54
Tabela permbledhse per shitjen e Biletave nga data 01. Janar deri me 3 31.12.2010
Vizitore Vizitore Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas cmimi Vlefta huaj cmimi vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Janar 16 150 2400 2400 162 Shkurt 24 150 3600 4 300 1200 4800 32 603 Mars 46 150 6900 16 300 4800 11700 202 264
Totali I Vizitoreve 86 20 234 340Totali ne leke 12900 6000 18900
Vizitore Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas çmimi Vlefta huaj vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Prill 14 150.300 3600 3600 30 442 Maj 12 300 3600 8 300 2400 6000 45 653 Qershor 8 300 2400 12 300 3600 6000 3600 3620
Totali I Vizitoreve 34 20 3675 3729Totali ne leke 9600 6000 15600
Vizitore Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas çmimi Vlefta huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Korrik 34 150 5100 16 300 4800 9900 60 1102 Gusht 14 150 2100 30 300 9000 11100 40 843 Shtator 40 300 12000 12000 40
Totali I Vizitoreve 48 86 100 234Totali ne leke 7200 25800 33000
Vizitore Vlefta Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas çmimi huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Tetor 52 150.300 9900 40 300 12000 21900 335 4272 Nentor 35 300 10500 6 300 1800 5100 27 68
3 DhjetorTotali I Vizitoreve 87 46 362 495
Totali ne leke 20400 13800 34200
Totali I Vizitoreve 255 172 4371 4798
Totali ne leke 50100 51600 101700
55
Tabela permbledhse per shitjen e Biletave nga data 01. Janar deri me 30 31.12.20111
Vizitore Vizitore Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas cmimi Vlefta huaj cmimi vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Janar 16 150 2400 2 Shkurt 24+4=28 150.300 4800 323 Mars 46+16=62 150.300 11700 140
Totali I Vizitoreve 106 172 278Totali ne leke 18900 18900
Vizitore çmimi Vlefta Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas te huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Prill 48 150 7200 32 300 9600 602 Maj 64 150 9600 42 300 12600 3603 Qershor 28 300 5400 30 300 9000 700
Totali I Vizitoreve 140 104 1120 1364Totali ne leke 22200 31200 53400 53400 6 mujori I I 246 104 72300 1292 1642
Vizitore çmimi vlefta Vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas te huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Korrik 33 300 9900 9900 68 1012 Gusht 24 300 7200 26 300 7800 15000 64 1143 Shtator 34 300 10200 10200 220 254
Totali I Vizitoreve 24 93 352 469Totali ne leke 35100 9 mujori 270 197 107400 1644 2111
Vizitore çmimi vlefta vizitore cmimi Totali Vizitore Totali Nr. Muaji vendas te huaj biletes vlefta leke pa bile. Vizitoreve1 Tetor 4 150 600 12 300 3600 5100 120 1362 Nentor 22 150 3300 3300 94 116
3 Dhjetor - - 34 34Totali I Vizitoreve 26 12 248 286Totali ne leke 8400
Totali I Vizitoreve 296 209 1892 2397Totali ne leke 115700
56
3.3 Promovimi i parkut arkeologjik të Bylisit
Parku arkeologjik i Bylisit është një atraksion turistik,për të tërhequr vizitorë të
ndryshëm.Turisti mund ta shijojë këtë atraksion ndërsa konsumon paketën turistike në një
destinacion të caktuar turistik.Si pjesë e një produkti turistik parku arkeologjik i Bylisit
ka si qëllim rritjen e numrit të vizitorëve dhe të të ardhurave.Mënyrat që përdoren për
promovimin e tij janë:
Broshurat dhe fletë palosjet,të cilat janë të pajisura me fotografi me ngjyra dhe me
informacione rreth shërbimeve dhe asaj se cfarë ofron ky park arkeologjik.
Shtypi luan një rol të rëndësishëm në promovimin e tij dhe pse kjo gjë ndodh shumë
rrallë,për mungesë investimesh dhe interesimi.
Interneti është një mënyrë tjetër,e cila përdoret për promovimin e Bylisit,nëpërmjët
ëebsite të tij.Gjithashtu edhe në websitin e ministrisë së turizmit mund të gjejmë
informacion për këtë park.
Nje menyre tjeter per promovimin eshte festivali i Bylisfonis,i cili ndikon direct ne
numrin e turisteve dhe rritjes se te ardhurave.
Megjithatë për zhvillimin e turizmit në Bylis nuk mjafton vetëm promovimi më
cilësor,por dhë përmisimi i infrastrukturës,rritja e investimeve,zbatimi i strategjivë dhe
ligjeve për turizmin,angazhimi i sektorëve privat dhe publikë.20
20 Prof.As.Dr Vita Koja,Dr.Klodiana Gorica “Marketingu i turizmit” ,2007
57
Perfundime dhe rekomandime :
Nga punimi i bërë arrijmë në përfundimin se Bylisi ka qënë një qytet i
rëndësishëm.Objektet e shumta publike dëshmojnë për një nivel të lartë arsimor dhe
kulturor te qytetarëve bylin.Shkëmbimet e mallrave dhe kulturave të ndryshme kanë
ndikuar në nivelin e këtij qyteti.Urbanistika gjithashtu dëshmon per një zhvillim te këtij
vendi edhe në fushën e arkitekturës.
Parku arkeologjik i Bylisit ka një pozitë të favorshme dhe një pamje të mrekullueshme,që
tërheq shumë vizitorë.Ai ka një numër të madhë zbulimesh arkeologjike,te cilat
deshmojnë për ekzistencën e tij shekuj më parë.
Për qytetin e Bylisit ekzistojnë burime dhe të dhëna të ndryshme për formimin e tij.
Gjithashtu ka një numër të madhë autorësh dhe arkeologësh,të cilët kanë dhënë
kontributin e tyre për zbulimet arkeologjike.Kjo tregon interesin që kanë pasur për këtë
park,pasi ai zotëron vlera te mëdha monumentale.
Parku i Bylisit është një zonë e rrethuar nga qendra të tjera antike,të cilat kanë ndikuar në
zhvillimin e Bylisit.
Menaxhimi dhe drejtimi i parkut bëhet nëpërmjet ndarjes së detyrave dhe ngritjes se
qëndrave të ndryshme.Kjo ka ndihmuar ne zhvillim e turizmit në këtë park.
Nga viti në vit numri i turistëve është rritur,fal permisimit të infrastrukturës rrugore dhe
rritjes së investimeve.
Këto janë disa rekomandime në lidhje me parkun arkeologjik të Bylisit :
Zgjidhja përfundimtare e problemit të infrastrukturës rrugore
Shtimi i të ardhurave dhe investimeve për këtë park arkeologjik
58
Promovim më efikas në mënyrë që numri i vizitorëvë të rritet akoma më
shumë
Rritje të investimeve për kryerjen e gërmimeve të tjera arkeologjike
Zbatimi korrekt i strategjive të hartuara nga Ministria e Turizmit
Shperndarja e sa me shume broshurave dhe flete palosjeve
59
Bibliografia
• Ceka Neritan“Urbanistaka dhe banesat në Bylis “ ,1988,Tirane
• Ceka Neritan,Bace Apollon“Shëtitorët ë përiudhës qytëtarë ilirë” ,Monumente
II,shtypshkronja “Mihal Duri”,1981
• Mucaj Skender,Ceka Neritan “Bylisi”,shtepia botuese “Migjeni”,Tirane
• “Vendbanime protourbane në Ilirën e Jugut” Neritan Ceka
• “Iliria” nr.1 Bazilikat e Bylisit ,viti 1987 ,Tirane
• Karaiskaj Gjerak “5000 vjet fortifikime në Shqipëri”,shtëpia botuese “8
Nëntori”,1981
• Ceka Neritan “Studime historike” , Tiranë 1976
• Prof.As.Dr Vita Koja,Dr.Klodiana Gorica “Marketingu i turismi”,Tirane,2007
• Materiale te ndryshme nga interneti (www.mtkrs.gov.al)