UNIVERSITETI I GJAKOVËS “Fehmi Agani”FAKULTETI I EDUKIMIT

Programi Fillor

PUNIM DIPLOME

STRESI DHE TEKNIKAT E TRAJTIMIT

Mentorja: Kandidati:

Prof.Ass.Dr. EDITA HAXHIJAHA VALMIR PLAVA

GJAKOVË, QERSHOR, 2020

ii

©[2020]-[Valmir Plava] Të gjitha të drejtat të rezervuara.

iii

Ky punim u mbrojt me ____/____/________ para komisionit vlerësues në përbërje

1. _______________________________ Udhëheqës kryesor

2. _______________________________ Kryetar

3. _______________________________ Anëtar

Nënshkrimet e anëtarëve të Komisionit Vlerësues

1. _________________________________

2. _________________________________

3. _________________________________

Komisioni vlerësues e vlerësoi punimin me notën ____ (________________)

iv

DËSHMI

Unë, Sadri Maloku dëshmoj që kam bërë lektorimin e punimit të diplomës, me temë: “Stresi dhe

teknikat e trajtimit”, të punuar nga Valmir Plava, student i Fakultetit të Edukimit “Fehmi Agani”

në Gjakovë, programi fillor.

Ky punim u realizua nën mentorimin e Prof.Ass.Dr. Edita Haxhijaha.

Tema është shikuar me përpikmëri në aspektin gjuhësor dhe drejtshkrimor.

Lektor: Sadri Maloku Me datë: 04.07.2020

v

DEDIKIMI

“Modelit më të mirë të ndershmërisë, drejtësisë dhe fisnikërisë njerëzore”

Babit tim..!

vi

FALENDERIME

Falenderim të posaçëm i shpreh udhëheqëses së këtij punimi, Prof. Ass. Dr. Edita Haxhijaha,

profesoreshë në Universitetin “Fehmi Agani” në Gjakovë, e cila, me korrektësi maksimale, në

çdo kohë, ka qenë e gatshme për të më dhënë këshilla, sugjerime dhe mendime për realizimin

dhe përfundimin e këtij punimi.

U jam mirënjohëse të gjithëve që në çfarëdo mënyre, kontribouan në kryerjen dhe përfundimin e

këtij punimi e sidomos:

❖ Profesorëve, asistentëve dhe gjithë personelit të Universitetit “Fehmi Agani” në Gjakovë,

drejtimi fillor, të cilët në mënyrën më të mirë të mundshme u munduan që dijen e tyre ta

transmetojnë edhe tek ne studentët.

❖ Në fund, por jo edhe në vendin e fundit, falenderoj familjen time, e cila më mbështeti drejt

rrugëtimit tim në përfundimin e këtij synimi.

❖ Pa ndihmën dhe përkrahjen e tyre nuk do të mund të realizoja synimet e mia, për çka për jetë

u jam mirënjohës dhe falenderues.

vii

PËRMBAJTJA E LËNDËS

DËSHMI………………………………………………………………………………………….iv

DEDIKIMI………………………………………………………………………………………..v

FALENDERIME………………………………………………………………………………...vi

1. ABSTRAKT ............................................................................................................................... x

1. ABSTRACT…………………………………………………………………………………...xi

2. HYRJE ........................................................................................................................................ 1

2.1. Nevoja për këtë punim………………………………………………………………2

2.2. Përparësitë dhe kufizimet……………………………………………………………2

2.3.Struktura e punimit…………………………………………………………………..2

3. QËLLIM I I HULUMTIMIT ...................................................................................................... 3

4. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT.................................................................................... 4

4.1 Objektivat ............................................................................................................................. 4

4.2 Qëllimi dhe detyrat e hulumtimit ......................................................................................... 4

4.3 Hipotezat ………………………………………………………………………………….4

4.4 Grupi reprezentativ................................................................................................................ 5

4.5 Metodat, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit ................................................................. 5

4.6 Parametrat e mëposhtëm: ...................................................................................................... 6

5. SHTJELLIMI I TEMËS ............................................................................................................. 7

5.1. Stresorët në moshën e shkollës fillore.................................................................................. 7

5.2. Burimet e stresit në një kontekst shkollor ............................................................................ 7

5.3. Klima e shkollës ................................................................................................................... 7

5.4. Notat ..................................................................................................................................... 8

viii

5.5. Aktivitetet jashtëshkollore.................................................................................................... 8

5.6. Stresi në një kontekst familjar .............................................................................................. 8

5.7. Pritjet e prindërve ................................................................................................................. 9

5.8. Marrëdhëniet me moshatarët si një burim stresi .................................................................. 9

5.9. Ndikimi nga kolegët ............................................................................................................. 9

5.10. Ballafaqimi me stresin...................................................................................................... 10

5.11. Strategjitë për të përballuar stresin................................................................................... 10

5.12. Parandalimi i stresit te fëmijët e shkollës fillore .............................................................. 10

5.13. Programet parandaluese ................................................................................................... 11

5.14. Programi "Unë mund të bëj" ............................................................................................ 11

5.15. Një program i strategjive të të mësuarit për të përballuar dështimin në shkollën fillore . 12

5.16. Psikologu në shkollë......................................................................................................... 12

5.17.Stresi individual................................................................................................................. 12

5.18 Stresi në familje................................................................................................................. 13

6. ANALIZA DHE INTERPRETIMI I REZULTATEVE........................................................... 15

6.1. Rezultatet e hulumtimit dhe vlerësimet.............................................................................. 15

6.2. Vlerësimet përfundimtare................................................................................................... 20

7. DISKUTIMI.............................................................................................................................. 23

8. PËRFUNDİMİ .......................................................................................................................... 25

8a. REZYME .......................................................................................................................... 25

ix

8b. SUMARRY.................................................................................................................... 25

9. REFERENCA ........................................................................................................................... 26

10. CV E SHKURTËR E KANDIDATIT .................................................................................... 28

SHTOJCA – A .............................................................................................................................. 29

PYETËSORI ME PRINDËRIT ................................................................................................ 29

LISTA E TABELAVE.................................................................................................................. 31

Tabela 1. Koeficientët e besueshmërisë ............................................................................31

Tabela 2. Informacioni demografik mbi kampionin.........................................................31

Tabela 3. Karakteristikat demografike të familjeve.........................................................32

Tabela 4. Karakteristikat demografike të fëmijëve..........................................................33

LISTA E GRAFIKONEVE .......................................................................................................... 34

Grafik 1. Niveli i përballimit të stresit tek nënat..............................................................34

Grafik 2. Niveli i stresit të prindërimit të nënave..............................................................34

Grafik 3. Niveli i cilësisë së jetës së familjes sipas perceptimeve të nënave.....................35

x

1. ABSTRAKTQëllimi i kësaj pune teorike është të siguroj një pasqyrë të njohjeve bashkëkohore mbi stresin, e

që janë të pranishëm te fëmijët e shkollës fillore, mënyrat e përballimit që janë karakteristikë të

kësaj epoke dhe mundësitë e parandalimit të saj. Për fëmijët e shkollës fillore, një nga burimet

më të mëdha të stresit është pikërisht konteksti shkollor, i ndjekur nga marrëdhëniet brenda

familjeve dhe marrëdhëniet me moshatarët. Identifikimi i stresorëve të ndryshëm në kontekstin e

shkollës, familjes dhe marrëdhënieve me bashkëmoshatarët është një hap i domosdoshëm në

zhvillimin e programeve adekuate të parandalimit dhe në planifikimin e aktiviteteve të ndryshme

që duhet të mundësojnë zhvillimin e sigurtë dhe të shëndetshëm të fëmijëve. Kur bëhet fjalë për

t’u marrë me stresin, hulumtimet kanë treguar që fëmijët kanë një repertor më të vogël të

strategjive të ndryshme të përballimit që ata përdorin kur janë në një situatë stresuese dhe që

përdorin më shumë strategji jo adekuate sesa adoleshentët dhe të rriturit. Strategjitë e adresimit të

problemeve dhe të përballimit të emocioneve konsiderohen adekuate në një sërë situatash

stresuese, kjo është arsyeja pse është e nevojshme të njihen fëmijët me këto strategji, t'u jepet

atyre njohuritë e nevojshme për t'i përdorur ato në mënyrë efektive, dhe kështu të pasurohet

repertori i tyre i strategjive. Parandalimi i stresit mund të përfshijë ndërhyrje që synojnë të

zvogëlojnë praninë e stresorëve dhe ndërhyrjet që synojnë forcimin e kompetencave të fëmijëve.

Programet e parandalimit të zbatuara në shkollat fillore duhet të bazohen në njohuri shkencore në

lidhje me stresorët e pranishëm në këtë moshë dhe në mënyrat e përballimit të fëmijëve.

Fjalë kyçe: përballimi i stresit, shkolla, familja, bashkëmoshatarët, parandalimi i stresit.

xi

1. ABSTRACT

The purpose of this theoretical work is to provide an overview of contemporary knowledge about

stress, which are present in primary school children, coping methods that are characteristic of

this era and the possibilities of its prevention. For elementary school children, one of the biggest

sources of stress is the school context, followed by relationships within families and relationships

with peers. Identifying different stressors in the context of school, family, and relationships with

peers is an essential step in developing adequate prevention programs and planning the various

activities that should enable the safe and healthy development of children. When it comes to

dealing with stress, research has shown that children have a smaller repertoire of different coping

strategies that they use when they are in a stressful situation and that use more inadequate

strategies than teens and adults. . Problem-solving and emotion coping strategies are considered

adequate in a variety of stressful situations, which is why it is necessary to familiarize children

with these strategies, to give them the knowledge needed to use them effectively, and thus enrich

their repertoire of strategies. Stress prevention can include interventions aimed at reducing the

presence of stressors and interventions aimed at strengthening children’s competencies.

Prevention programs implemented in primary schools should be based on scientific knowledge

about the stressors present at this age and the ways children cope.

Keywords: coping with stress, school, family, peers, stress prevention

1

2. HYRJE

Termi stres, si në shkencë, ashtu edhe në jetën e përditshme është në përdorim të vazhdueshëm,

për këtë arsy ka marrë shumë kuptime. Në dy dekadat e kaluara, stresi është konsideruar si një

fenomen i rëndësishëm shoqëror dhe profesional, pasojat e të cilit pasqyrohen në cilësinë e jetës,

punës dhe mjedisit të një personi, si dhe mjedisin më të gjerë shoqëror të personit. Stresi

shoqërohet me një gjendje të tensionit fizik ose psikologjik nën ndikimin e një ekuilibri të

shqetësuar psikofizik që është shkaktuar nga prekshmëria fizike, psikologjike ose sociale e

personit ose të dashurit të tij. Termi stres u përdor edhe në shekullin XIV për të treguar

vështirësi, vështirësi ose rrethana fatkeqësie, ndërsa për herë të parë u fut në kontekstin shkencor

në kontekstin e shkencave fizike në shekullin e XVII-të, dhe në shekullin XIX u referua edhe në

mjekësi, ku stresi diskutohet si në lidhje me shkakun e sëmundjes. (Mani, 2010:104)

Dihet që stresi ka një efekt negativ si në shëndetin mendor ashtu edhe në atë fizik të njerëzve,

dhe se është një parashikues i përshtatjes së dobët. Një faktor i rëndësishëm në shpjegimin e

ndikimit të stresit në shëndet është mënyra se si një person përballon stresin. Meqenëse në

vendin tonë nuk ka dokumente të regjistruara mbi ndikimin e stresit dhe përballimin e zhvillimit

të varësisë, vendosëm të kontrollojmë rezultatet e marra në kërkimet e huaja, duke përdorur

instrumente që janë përshtatur me kushtet dhe specifikat tona kulturore.

Çrregullimet e zhvillimit është përdorur gjerësisht si një term ombrellë që përfshin një grup

çrregullimesh, që kanë tipare të përbashkëta me njëra-tjetrën. Duke qenë se nuk ekziston një

përkufizim i vetëm operacional, përkufizimi i këtij konstrukti ndryshon nga një burim në tjetrin.

Sipas përkufizimit të sugjeruar nga Odom, et al., (2007:3):

“Çrregullimet e zhvillimit i referohen një seti aftësish dhe karakteristikash, të cilat ndryshojnë

nga karakteristikat e zhvillimit tipik dhe që i imponojnë individit kufizime mbi pjesëmarrjen e

pavarur në shoqëri dhe pranimin nga shoqëria. Çrregullimet e zhvillimit ..... prekin fusha të

ndryshme të zhvillimit si, zhvillimin kognitiv, të komunikimit, social apo të aftësive motorike. Ato

shfaqen përgjatë “periudhës së zhvillimit”, e cila zakonisht i referohet moshës deri para 22 vjeç.

Ndërsa Koeficientët e Inteligjencës lidhen në mënyrë tipike me çrregulllimet e zhvillimit, e madje

mund të jenë dhe shenjues të tyre, gjendje të tjera (psh, paraliza cerebrale, sindroma e Asperger-

it) mund t’u diktojnë kufizime personave me çrregullime zhvillimi, inteligjenca e të cilëve është

2

në apo mbi mesataren. Tipikisht, në përcaktimin e parametrave të çrregullimeve të zhvillimit,

kufizimet e lidhura me dëmtimet sensore (p.sh., shurdhëri, verbëri) nuk përfshihen në këtë

përkufizim për sa që nuk ndodhin së bashku me dëmtime në funksionimin intelektual (p.sh., rasti i

çrregullimeve të shumëfishta)(fq. 4).”

2.1 Nevoja për këtë punim

Realizimi i këtij punimi duke u bazuar në hulumtim përmes pyetesorit do të ndihmojë

mësimdhënësit që të njihen me shkaktarët e stresit tek nxënësit dhe teknikat e përballimit të

stresit. Rezultatet e hulumtimit nxjerrin në pah disa nga shkaktarët kryesorë të stresit tek

nxënësit.

2.2 Përparësitë dhe kufizimet

Bashkëpunimi me mësimdhënës e ka mundësuar realizimin e këtij hulumtimi, gatishmëria e

prindërve për të marrë pjesë në hulumtim e ka lehtesuar punën time që të nxjerr rezultate sa më

të sakta.

Situata e shkaktuar nga virusi covid-19 ka paraqitur sfidë në realizimin e pyetësorit në ambiente

fizike megjithatë pyetësori është realizuar në mënyrë elektronike, dhe rezultatet e nxjerra nga

hulumtimi janë paraqitur në këtë punim.

2.3 Struktura e punimit

Në këtë punim diplome trajtohet tema “Stresi dhe teknikat e trajtimit”, tema kryesishtë flet për

stresin, shkaktarët e stresit dhe teknikat e trajtimit të stresit.

Në pjesën e parë të temës do të flasim rreth stresit, llojeve të tij dhe burimeve që shkakojnë

stresin.

Pjesa tjetër e punimit përmbanë hulumtimin dhe rezultatet e nxjerrura nga hulumtimi dhe në

pjesën e fundit të këtij punimi do të gjeni konkluzionet e kanditatit rreth temës dhe instrumentet e

hulumtimit (pyetësori).

3

3. QËLLIMI I PUNIMIT

Qëllimi i hulumtimit është të përcaktojë se cilët faktorë janë të nevojshëm për të inkurajuar

mësuesit të zvogëlojnë stresin në vendin e punës dhe të rrisin produktivitetin dhe motivimin e

tyre për punë. Unë do të analizoj se si metoda të caktuara dhe faktorët e zvogëlimit të stresit

ndikojnë në efikasitetin në arritjen e qëllimeve të një shkolle.

4

4. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT

4.1 Objektivat

1. Të përcaktojë se cilët faktorë janë të nevojshëm për të inkurajuar mësimdhënësit, të

zvogëlojnë stresin në vendin e punës dhe të rrisin produktivitetin dhe motivimin e tyre

për punë;

2. Të analizojë se si metoda të caktuara dhe faktorët e zvogëlimit të stresit ndikojnë në

efikasitetin në arritjen e qëllimeve në shkollën tonë;

4.2 Qëllimi dhe detyrat e hulumtimit

Ecuria e mëtejshme e proçesit të vëzhgimit duhet mundësuar nga kontakti i drejtëpërdrejtë me

subjektet pjesëmarrëse në studim të cilëve iu duhet kërkuar leje paraprake dhe ju duhet shpjeguar

që çdo detaj për sa i përketë identifikimit të tyre, do të mbetet konfidencial.

Gjatë kryerjes së plotësimit duhet respektuar në përpikmëri parimet etike. Vëzhgimi duhet

zhvilluar në 3 klasa: të tretë, të katërt, të pestë, të ciklit fillor.

Shkolla që duhet përfshirë në studim:

SHFMU “Deshmorët e Baballoqit”.

Vendi: Fshati Baballoq.

Duhet kërkuar leje nga drejtuesit e shkollës për të kryer vëzhgimin. Më pas duhet kontaktuar

personalisht me mësuesit e klasave të treta, të katërta e të pesta, dhe duhet shpjeguar arsyen e

vëzhgimit. Në secilën klasë duhet kryer metoda e vëzhgimit 7 orë (2 javë) mësimore. Përzgjdhja

e prindërve duhet bërë në mënyrë rastësore por jo koncepti për të vëzhguar, duke dashur të

përfshijë ndryshimin e metodave që përdorin mësuesit për të larguar stresin tek nxënësit e tyre

në një shkollë publike.

4.3 Hipotezat

H1. Sjelljet e vështira që shfaqin fëmijët me çrregullime zhvillimi lidhen pozitivisht, në

mënyrë domethënëse, me burimet mbështetëse të familjes (rezistencën e familjes, afërsinë

në çift, suportin social, suportin e profesionistëve), me perceptimet e nënave mbi fëmijën

(kontributet pozitive të fëmijës dhe aftësim-kontrolli mbi gjendjen e fëmijës) dhe me

përballimin e stresit.

5

H2. Sjelljet e vështira që shfaqin fëmijët me çrregullime zhvillimi lidhen negativisht, në

mënyrë domethënëse, me burimet mbështetëse të familjes (rezistencën e familjes, afërsinë

në çift, suportin social, suportin e profesionistëve), me perceptimet e nënave mbi fëmijën

(kontributet pozitive të fëmijës dhe aftësim-kontrolli mbi gjendjen e fëmijës) dhe me

përballimin e stresit.

H3. Burimet mbështetëse të familjes (rezistenca e familjes, afërsia në çift, mbështetje

sociale, mbështetje e profesionistëve), perceptimet e nënave mbi fëmijën (kontributet

pozitive të fëmijës dhe aftësim/kontroll mbi gjendjen e fëmijës) dhe përballimi i stresit

shfaqin marrëdhënie negative.

4.4 Grupi reprezentativ

Përfshijnë gjithë përpjekjet apo sjelljet në të cilat angazhohet personi-familja për të menaxhuar

situatën kritike me qëllim reduktimin, eleminimin e stresorëve, të mësuarit për t’i toleruar ato,

dhe rivendosjen e ekuilibrit në familje. Gjendja që rezulton kur prindërit perceptojnë

mospërputhje midis kërkesave që ushtrohen ndaj tyre në rolin e prindit, pritshmërive që kanë dhe

burimeve që zotërojnë për t’ju përgjigjur këtyre kërkesave, i referohet shkallës në të cilën

familjet e personave me nevoja të veçanta janë në gjendje të plotësojnë nevojat e tyre, të shijojnë

kohën e kaluar së bashku, të ndjekin interesat dhe aktivitetet e tyre të preferuar.

Popullata e studimit përbëhet nga prindër të fëmijëve të diagnostifikuar me një çrregullim

zhvillimi. Çrregullime të zhvillimit është një koncept i gjerë që përfshin një sërë çrregullimesh

brenda tij. Ndonëse stresorët e lidhur me çrregullimin e fëmijës janë të natyrave të ndryshme dhe

shkalla e stresit të përjetuar nga prindërit mund të ndryshojë në çrregullime të ndryshme, ky

studim e ka marrë pikënisjen nga besimi se, pavarësisht llojit të çrregullimit, trajektorja nëpër të

cilën kalon stresi dhe modeli i shpjegimit të përshtatjes së prindërve me të janë të ngjashëm,

pavarësisht nga diagnoza e fëmijës.

4.5 Metodat, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit

Studimi merr përsipër të hulumtojë marrëdhëniet mes një sërë variablash të vendosur brenda një

gjendje statistikore, duke u fokusuar jo vetëm në tregues negativë, por edhe ata pozitivë të

përshtatjes së prindërve me stresin.

6

Studimi i realizuar ka natyrë sasiore, është vlerësuar më i përshtatshmi për të studiuar

marrëdhëniet komplekse dhe bënë të mundur që brenda një kampioni subjektesh të përfshihen

disa grupe njerëzish njëkohësisht, të cilët gëzojnë karakteristika të ndryshme (grupmoshë, nivel i

edukimit, status civil etj.) dhe të studiohen e krahasohen vlerat e variablave që ata manifestojnë

në një moment të dhënë në kohë. Për matjen e variablave dhe shqyrtimin e lidhjeve mes tyre u

përdorën instrumente vetëraportuese, të cilat u përzgjodhën përmes shqyrtimit të literaturës më

me peshë në këtë fushë.

Informacioni demografik mbi nënat, fëmijët me çrregullime zhvillimi dhe familjet e tyre u

siguruan përmes një pyetësori të shkurtër i cili u ndërtua nga studenti.

4.6. Parametrat e mëposhtëm:

- Kushtet e punës (sa i kënaqur është punëmarrësi me punën);

- Mjedisi i punës (a janë kolegët përreth mësuesit të motivuar në mënyrë të barabartë për të

punuar dhe a ndikojnë në disponimin e tij);

- Siguria e punës (nëse ai e konsideron punën nëse punëdhënësi i mohon atij siguri në

detyrat e punës);

- Mundësia e përparimit (a ekziston mundësia që mësuesi nuk mund të përparojë fare);

- Sistemi i shpërblimit (nuk mund të ketë ndonjë stimulim shtesë për të punuar);

- Marrëdhënia me stafin, drejtorin (pakënaqësi me eprorët);

Prandaj, qëllimi i këtij hulumtimi është të kontrollojë nëse ekziston një lidhje midis varësisë dhe

ekspozimit ndaj ngjarjeve stresuese dhe varësisë dhe mënyrave të përballimit të stresit, ose të

kontrollohet nëse ka ndryshime domethënëse midis të varurve dhe të pavarurve duke pasur

parasysh numrin e përgjithshëm të ngjarjeve stresuese në jetë dhe strategjitë e preferuara.

7

5. SHTJELLIMI I TEMËS

5.1. Stresorët në moshën e shkollës fillore

Gjatë njëzet viteve të fundit, ka pasur ndryshime në rritje të mënyrës së jetesës tek të rriturit, si

dhe tek fëmijët dhe adoleshentët. Këto ndryshime janë shkaktuar nga ndryshimet në mjedisin

shoqëror dhe fizik. Stili i jetës së përshpejtuar gjithashtu ka pasoja negative, siç është prania e

përditshme e stresit. Stresi është bërë kështu një fenomen i përhapur, që ndoshta nuk ka asnjë

person që nuk e kupton intuitivisht termin. Teorikisht, stresi është përgjigja psikologjike dhe

fiziologjike e trupit tonë në një situatë që vlerësojmë se është kërcënuese. Burimet e stresit të

fëmijëve janë bërë një zonë e rëndësishme studimi për shkak të pranisë së tyre dhe pasojave të

tyre në lidhje me zhvillimin shoqëror dhe emocional të fëmijëve.

5.2. Burimet e stresit në një kontekst shkollor

Kalimi i një fëmije në sistemin shkollor zyrtar është një periudhë e rëndësishme zhvillimore për

çdo fëmijë dhe familjen e tij / saj dhe një hap i rëndësishëm jetësor që shkakton stres dhe impuls.

Ardhja në shkollë shoqërohet me kërkesat e bëra ndaj fëmijës në fusha të ndryshme. Fëmija

pritet të dëgjojë një mësues, të adoptojë materiale nga nëntë lëndë shkollore, të bashkëpunojë me

fëmijë të tjerë, të ulet katër orë shkollore me pushime të vogla, të shkruajë detyra shtëpie, t'i

bindet rregullave të shkollës dhe klasës, dhe të kuptojë dhe pranojë vlerësimin e punës së tyre.

5.3. Klima e shkollës

Klima mbizotëruese e shkollës është një aspekt tjetër i rëndësishëm i kushteve të shkollës që

mund të kenë efekte të dëmshme për fëmijët dhe mirëqenien e tyre. Klima e shkollës

konsiderohet të jetë një fenomen perceptues shumëdimensional dhe relativisht i qëndrueshëm

perceptues që, sipas shumë autorëve, është i bazuar në përvojë dhe i zakonshëm për anëtarët e

një shkolle të veçantë.

Ky perceptim varet nga mënyra se si individi e percepton mjedisin në shkollë, p.sh. nëse ndjehen

të qetë në mjedisin shkollor, nëse mjedisi është mbështetës i mësimit dhe mësimdhënies, nëse

është i organizuar dhe i sigurt në mënyrë adekuate.

8

5.4. Notat

Notat janë pjesë përbërëse e procesit arsimor dhe duhet të jenë një tregues i arritjeve të nxënësve

në lëndët shkollore, si dhe një tregues i suksesit të tyre të përgjithshëm në fund të gjysmëvjetorit

të parë dhe në fund të vitit shkollor. Midis profesionistëve të arsimit, por edhe në kontekstin më

të gjerë shoqëror, theksi shpesh vihet në nota sesa nëse studentët kanë zotëruar përmbajtje

specifike. Notat si të tilla kanë një efekt dekurajues te studentët, shumë shpesh shkaktojnë stres

dhe madje frikë, shpesh nuk janë objektive dhe të drejta, dhe japin shumë pak pasqyrë në aftësinë

dhe motivimin e vërtetë të studentëve për të mësuar. Stresi për shkak të notave dhe notave

pengon mësimin dhe riprodhimin e asaj që është mësuar që rezulton në sukses më të dobët te

fëmijët.

5.5. Aktivitetet jashtëshkollore

Fëmijët në ditët e sotme përballen me shumë obligime që i bëjnë ata të kenë shumë më pak kohë

të lirë midis shkollës dhe aktiviteteve jashtëshkollore, të cilat ata mund të kalonin duke luajtur

dhe qëndruar në natyrë, pushime dhe vajtje me familjen ose bashkëmoshatarët. Koha e lirë e

studentëve dhe aktivitetet jashtëshkollore brenda ose jashtë shkollës kanë një veçori të

përbashkët, përkatësisht përfshirjen vullnetare.

5.6. Stresi në një kontekst familjar

Dy institucionet themelore që kanë një funksion arsimor që kontribuojnë dhe ndikojnë në

zhvillimin e fëmijëve janë shkolla dhe familja. Në moshën shkollore, mbështetja emocionale dhe

kujdesi për prindërit ndaj fëmijëve është shumë e rëndësishme. Sidoqoftë, aq e rëndësishme sa

mund të jetë për një fëmijë të ndjehet i dashur dhe i pranuar, ai ose ajo, gjithashtu duhet të

kuptojë rregullat e sjelljes dhe të dijë që prindërit do të kërkojnë që ai të respektohet. Ekziston

një marrëdhënie e dyanshme midis familjes dhe ngjarjeve stresuese, e cila i referohet faktit që një

familje mund të ndihmojë në përballimin e ngjarjeve të tilla, por vetë mund të jetë një burim

stresi. Prandaj, familja, si një nga faktorët më të rëndësishëm mbrojtës, mund të bëhet burim

stresi nëse nuk arrin të përballojë kërkesat e fazave të zhvillimit dhe të cikleve të jetës. Eg.

prindërit mund të ringjallë konfliktet e tyre, të cilat mund të jenë një burim stresi kur lini fëmijët

për në shkollë.

9

5.7. Pritjet e prindërve

Një tjetër burim shumë domethënës i stresit në kontekstin familjar janë pritjet e prindërve. Pritjet

e prindërve po rriten ndjeshëm me largimin e fëmijës për në shkollë. Pritjet e prindërve duhet të

jenë më të nuancuara sesa aftësitë e fëmijës, në mënyrë që ajo të motivojë më tej fëmijën dhe të

shtyjë vetëm kufijtë e opsioneve të saj. Sidoqoftë, nëse pritjet e prindërve janë shumë të larta,

d.m.th. ato nuk janë në përputhje me aftësitë e fëmijës, fëmija humbet motivimin dhe besimin e

tij.

5.8. Marrëdhëniet me moshatarët si një burim stresi

Së bashku me familjen, shkolla është një nga vendet më të rëndësishme ku krijohen dhe

zhvillohen marrëdhënie ndërnjerëzore. Për fat të keq, shkollat më shumë këmbëngulin në

njohuri, zotërimin e materialit mësimor ndërsa zhvillimi i marrëdhënieve të mira shpesh i lihet

rastësisë. Cilësia e marrëdhënieve shoqërore në shkollë mund të rezultojë në një ndjenjë

kënaqësie më të madhe ose më të vogël për secilin nxënës. Përmes ndërveprimeve me

bashkëmoshatarët, fëmijët afirmohen, të suksesshëm dhe realizohen, dhe kështu është ndjenja e

tyre për vetë-kompetencë, vetëbesim dhe autonomi. Në këtë mënyrë, fëmijët konfirmojnë

potencialet e tyre dhe realizojnë qëllimet dhe nevojat e tyre. Studentët të cilët kanë marrëdhënie

më të zhvilluara me kolegë, arrijnë cilësi më të mirë të rregullimit dhe kanë rezultate më të mira

të të nxënit.

5.9. Ndikimi nga kolegët

Përveç pranimit ose mos pranimit në grupe bashkëmoshatarësh, një tjetër përvojë stresuese për

fëmijët e shkollës fillore është shfaqja e talljeve nga fëmijët ose bashkëmoshatarët e tjerë. Sipas

Brown me bashkëpunëtorë (2008:30) sjellja armiqësore është një mënyrë e ndikimit nga kolegët

që përfshin një gamë të gjerë sjelljesh që fillojnë nga ngacmimet dhe talljet, deri te format më

agresive siç janë ngacmimi, kërcënimet dhe agresioni fizik. Ky model, apo formë e ndikimit nga

kolegët, nuk është i njëjtë me ndikimin nga kolegët apo ndikimi i grupit të moshatarëve, sepse

denigrimi ose frikësimi që është karakteristikë këtu nuk ka lidhje me kërkesat për ndryshim në

sjellje apo qëndrime, siç është rasti me presionin e kolegëve.

10

5.10. Ballafaqimi me stresin

Stresi dhe përballimi i stresit janë dukuri të ndërthurura nga afër me jetën e njeriut. Në jetën e

përditshme, stresi është një temë e zakonshme e bisedës, ku njerëzit flasin për stresin për shkak

të përpjekjes së vazhdueshme për të balancuar punën dhe jetën në shtëpi, stresin për shkak të

presioneve në kohë, angazhimeve të tepërta, etj. Mënyrat e jetesës dhe kërkesat e shoqërisë

moderne po bëhen gjithnjë e më komplekse për individët pa marrë parasysh në çfarë moshe kanë

qenë ose në çfarë ambienti kanë jetuar. Këto kërkesa janë një ngarkesë për funksionimin

psikologjik, gjë që çon në dëmtimin e mirëqenies personale.

5.11. Strategjitë për të përballuar stresin

Kur diskutojmë strategjitë e përballimit në literaturë, ka shumë taksonomi të ndryshme të

strategjive të përballimit, por shumica e modeleve kapin dallimin fillestar të Lazar dhe Folkman

midis përqendrimit të përqendruar në problem dhe emocionit. Përballimi i orientuar nga

problemet zakonisht i referohet strategjive aktive, të zgjidhjes së problemeve, siç janë: zgjidhja e

problemit, analiza logjike e ngjarjeve, kërkimi i informacionit, etj. Këto forma të përballimit

kanë për qëllim zgjidhjen e problemit që shkakton stres. Për dallim nga kjo formë e përballimit,

përballimi i përqendruar në emocione i referohet përpjekjeve që synojnë kontrollin ose

zvogëlimin e tensionit dhe ankthit emocional të lidhur me një situatë stresuese dhe ndryshimin e

interpretimit të asaj situate. Këto strategji janë kritikuar se janë shumë të gjera dhe për shumë

strategji të ndryshme për t'u përfshirë në këto dy kategori.

5.12. Parandalimi i stresit te fëmijët e shkollës fillore

Fëmijët përballen vazhdimisht me një sërë situatash stresuese dhe aftësia e tyre për të përballuar

është e lidhur në mënyrë të konsiderueshme me rregullimin e tyre psikologjik. Aftësia për t'u

marrë me qëllim dhe në mënyrë efektive me kërkesat e ndryshme dhe stresorët që janë pjesë e

jetës së përditshme është një aftësi e nevojshme për funksionimin e shëndetshëm. Kuptimi i

burimit të stresit tek fëmijët e shkollës fillore dhe ndikimi që stresi mund të ketë në jetën e

mëvonshme të një individi tregon nevojën për aktivitete të caktuara. Fëmijët kanë nevojë për

mirëkuptim dhe ndihmë nga familja dhe mjedisi shkollor për të përballuar me sukses dhe

përshtatur kërkesat me të cilat përballen. Në këtë proces, bashkëpunimi midis shkollës dhe

familjes është thelbësor. Një shembull pozitiv i bashkëpunimit është treguar në një studim të

kryer në Finlandë. Në studimin e Ahtola me bashkëpunëtorë (2011), u morën masa të caktuara

11

për ta bërë periudhën e tranzicionit të fëmijëve nga institucionet parashkollore në shkollë sa më

pak stresuese të jetë e mundur. Këto masa përfshijnë njohjen e fëmijës me mësuesit e ardhshëm

dhe ndërtesën e shkollës, njohjen e stafit të shkollës, shkëmbimin e dosjeve të zhvillimit të

fëmijës, shoqërimin e prindërve dhe stafit profesional. Rezultatet e hulumtimit të mësipërm

treguan se bashkëpunimi dhe koordinimi në fushën e planeve dhe programeve të shkollës dhe

shkëmbimi i dosjeve të zhvillimit të fëmijëve kishin vlerën më të madhe për rregullimin e

suksesshëm dhe progresin vijues në shkollë.

5.13. Programet parandaluese

Studiues të ndryshëm kanë hartuar dhe zbatuar programe të parandalimit parësor për fëmijët e

shkollës fillore, të krijuara për të mësuar fëmijët se si të përballen me shkollën dhe problemet e

jetës. Këto programe bazohen në studime të shumta të grupmoshave të ndryshme, grupeve socio-

ekonomike dhe kampioneve klinike, të cilat kanë treguar se fëmijët me aftësi për zgjidhjen e

problemeve janë më të përshtatshme. Shumica e këtyre programeve të ndërhyrjes shkollore

kryesisht përqendrohen në mësimin e fëmijëve për procesin e zgjidhjes së problemeve. Programe

të tilla theksojnë mësimin se si të ndryshojnë drejtpërdrejt rrethanat objektive të një situate

stresuese, si të gjejnë më shumë zgjidhje për një problem të veçantë dhe si të zbatohen në mënyrë

efektive ato zgjidhje. Pak programe shkollore janë përqendruar posaçërisht në mësimin e llojeve

të përqendruara emocionalisht të strategjive të përballimit, të tilla si ndryshimi ose ndryshimi i

mendimeve ose ndjenjave të tyre, si të përshtaten me nevojat e situatës, ose si dhe kur thjesht të

qetësohen, etj. Fëmijët të cilët janë në gjendje të përshtatin strategjitë e tyre të përballimit ,në

mënyrë që të jenë të përgjegjshëm ndaj situatës dhe fleksibël në zbatimin e tyre të strategjive të

përballimit, ato kanë rezultate më të mira për sa i përket suksesit personal dhe mirëqenies.

5.14. Programi "Unë mund të bëj"

Dubow me bashkëpunëtorë (1993:224; sipas Pincus, Friedman, 2004:52) kanë hartuar një

program afatshkurtër për zbatim në shkollë që është përqendruar posaçërisht në mësimin e

fëmijëve aftësinë për të krijuar zgjidhje më efektive për situatat stresuese. Programi i ndërhyrjes

kishte disa qëllime kryesore:

Mësojini fëmijëve aftësi për zgjidhjen e problemeve dhe përballimin me të;

Jepuni fëmijëve hapësirë të zbatojnë këto aftësi;

12

Rritja e efektivitetit të tyre në zbatimin e strategjive për t'u marrë me stresorët specifikë;

Përmirësimi i aftësisë së tyre për të zgjidhur problemet që lidhen me situata të veçanta

stresi;

Dhe në fund të fundit, rrisni njohuritë e fëmijëve për burimet e stresit;

5.15. Një program i strategjive të të mësuarit për të përballuar dështimin në shkollën fillore

Programi i strategjive të të mësuarit për të përballuar dështimin në shkollën fillore synon të

zhvillojë aftësi përballuese tek fëmijët e shkollës fillore. Programi në fjalë zgjat 10 orë shkollore

për një periudhë prej një muaji. Programi përbëhet nga leksione të shkurtra, ushtrime dhe lojëra

të adaptuara për fëmijët e kësaj moshe. Brenda programit, fëmijët mësojnë se çfarë është stresi

dhe çfarë mund ta shkaktojë atë në jetën e përditshme, mësojnë se si të njohin shenjat e tyre

fizike të stresit të tyre dhe të të tjerëve, të mësojnë teknikat e frymëmarrjes dhe të relaksimit dhe,

në fund të fundit, të mësojnë se si të përballen me dështimin në shkollë.

5.16. Psikologu në shkollë

Zbatimi i programeve të parandalimit lehtësohet shumë në ato shkolla ku punon një

bashkëpunëtor profesional - psikologu. Duke pasur parasysh arsimimin e tyre, psikologët janë

më kompetentë për të zbatuar programet e parandalimit sesa mësuesit ose mësueset. Fokusi i

punës së psikologut shkollor është në punën individuale dhe në grup me nxënës, dhe

bashkëpunimi me pjesëmarrës të tjerë arsimorë, prindër, mësues, është kryesisht për t'i bërë të

mundur që ata të kuptojnë më mirë nevojat dhe sjelljen e nxënësve, dhe të punojnë me ta në

mënyrë më efektive.

5.17 Stresi individual

Fjala stres e ka prejardhjen nga latinishtja, “stringer”, që do të thotë shtrëngesë. Stresi është

kufizuar si një kompleks reagimesh fiziologjike e psikologjike, që shfaqen kur individi ndeshet

me një ndodhi e cila prish ekuilibrin e tij dhe e sforcon individin të kapërcejë fuqitë e tij

përshtatëse, duke kërcënuar/rrezikuar kështu mirëqenien e tij (Karaj, 1998:22). Sipas

studiuesve, përjetimi i stresit kalon nëpër tri faza: faza e alarmit, e rezistencës dhe ajo e

përshtatjes (Karaj, 1998). Përjetimi i stresit në fazën e alarmit përfshin aktivizimin e sistemit

13

nervor autonom simpatik dhe sistemit endokrin, veçanërisht prodhimin e adrenalines dhe

noradrenalinës, të cilat mobilizojnë organizmin dhe e vendosin atë në gjendje alarmi (Karaj,

1998). I gjithë organizmi reagon në këtë fazë të parë. Të gjitha sistemet në organizëm, ai

kardiovaskular, respirator, gastrointestinal etj., kanë për qëllim t’i sigurojnë më tepër energji

individit në mënyrë që ai t’i bëjë ballë me sukses stresorit. Nëse stresori vazhdon ende të veprojë

për një periudhë të gjatë kohe, kalohet në fazën e dytë, atë të rezistencës. Në këtë fazë duket

sikur shenjat e fazës së alarmit janë larguar dhe organizmi duket sikur është kthyer në

funksionimin e tij normal. Në fakt, hormonet që janë sekretuar me shumicë në këtë fazë

vazhdojnë të veprojnë ende, duke i siguruar rezistencë maksimale organizmit, rezistencë e cila,

në anën tjetër i kushton shtrenjtë atij, pasi, nëse organizmi do të ndeshet me një stresor tjetër, të

ri, do të jetë më pak rezistent ndaj tij. Sistemi imunitar në përgjithësi preket. Kjo do të thotë se

organizmi bëhet më i prirur ndaj zhvillimit të sëmundjeve të ndryshme duke u cënuar, kështu, si

shëndeti fizik dhe ai mendor (Karaj, 1998). Selye (1974, cituar nga Karaj, 1998) ka vënë në

dukje se shumë sëmundje të lidhura me stresin zhvillohen pikërisht në këtë fazë të rezistencës.

Pasi stresori ka vepruar për një kohë të gjatë në organizëm, ai kalon në fazën tretë, atë të

rraskapitjes. Këtu shumë funksione të organizmit nuk janë ashtu si do duhej.

5.18 Stresi në familje

Shëndeti fizik e mendor i prindërve është i rëndësishëm, jo vetëm për ata vetë, por për të gjithë

familjen. Stresi është një proces me impakt dykahësh, reciprok. Impakti i fëmijës me çrregullime

zhvillimi nuk është linear, dhe nuk ecën vetëm në një drejtim. Fëmija me çrregullime zhvillimi

nuk është i vetmi që ndikon në dinamikat e familjes së tij. Familja, po ashtu, mund të ndikojë si

pozitivisht, edhe negativisht në zhvillimin e fëmijës (Sulaj & Pilika, 2015:599). Studimet kanë

theksuar rëndësinë e programeve të ndërhyrjes për trajtimin e stresit të prindërve, me qëllim

uljen e tij (Rao & Beidel, 2009; Tomasello, Manning & Dulmus, 2010), pasi nivelet e larta të

stresit të prindërve mund të ndikojnë negativisht në funksionimin e fëmijës me çrregullim

zhvillimi. Studimet kanë sugjeruar se prindërit që përjetojnë nivele më të larta stresi

ndërveprojnë ndryshe me fëmijën e tyre, krahasuar me prindërit të cilët raportojnë nivele më të

ulëta stresi, si edhe përgjigjen ndryshe ndaj sjelljeve të vështira e problematike të fëmijëve

(Hoffman, et al.,, 2009:178; Yates, et al., 2010;239). Prindërit e stresuar janë më të prirur të

shfaqin sjellje jo funksionale që kanë ndikim negativ tek fëmijët e tyre (Hastings & Brown,

14

2002:222). Sipas Kim dhe Mahoney (2004:31) depresioni i vetëraportuar nga prindërit është një

parashikues i fortë negativ i përpjekjeve të tyre aktive për të menaxhuar në mënyrë të

suksesshme sjelljet problematike të fëmijës, dhe për t’u angazhuar e sinkronizuar në ndërveprim

me fëmijën. Stresi i lartë i përjetuar nga prindërit mund të bëhet pengesë për suksesin e

ndërhyrjeve tek fëmijët me çrregullime zhvillimi. Studimet sugjerojnë se nivelet e larta të stresit

të prindërimit janë parashikues të rezultateve jo të mira të programeve të ndërhyrjes tek fëmijët

me çrregullime zhvillimi (Hastings & Beck, 2004:1338; Karst & Van Hecke, 2012:247). Të tjerë

studiues sugjerojnë se ndërhyrjet e hershme për fëmijët me çrregullime zhvillimi janë më të

suksesshme kur problemet e familjes, përfshirë këtu edhe stresin e prindërve, janë adresuar para

se të fillojnë programet e ndërhyrjes (Rao & Beidel, 2009:437; Rhodes, 2003:51). Për këto arsye,

njohja dhe trajtimi i stresit të prindërve përbën një rëndësi të veçantë për profesionistët. Stresi i

prindërve jo vetëm duket se interferon me suksesin nga ndërhyrjet e profesionistëve tek fëmija,

por edhe vetë prindërit ndërsa përjetojnë nivele të larta stresi, përfitojnë më pak nga programet e

ndërhyrjeve, të dizenjuara për të përmirësuar aftësitë e tyre të prindërimit (Rhodes, 2003).

15

6. ANALIZA DHE INTERPRETIMI I REZULTATEVE

6.1. Rezultatet e hulumtimit dhe vlerësimet

Të dhënat u pastruan dhe u kontrolluan për saktësinë e regjistrimit të tyre dhe për identifikimin e

vlerave të munguara. Besueshmëria e shkallëve të përdorura varioi nga e pranueshme në shumë e

mirë. Për tre nënshkallë koeficientët alfa rezultuan shumë të ulët në të papranueshëm dhe në këto

raste nënshkallët u përjashtuan nga analiza e mëtejshme e të dhënave.

Domethënia statistikore për të gjitha rezultatet e testeve statistikorë të aplikuar në të gjitha

nivelet e analizës u caktua < .05 (Field, 2000).

Tabela 1. Koeficientët e besueshmërisë.

16

17

Karakteristikat demografike të kampionit

Në analizën përfundimtare u përfshinë 209 nëna të fëmijëve të stresuar. Për të gjithë variablat

demografikë të kampionit, moshë, të ardhura, tipi i familjes, gjinia e fëmijës, mosha e fëmijës

etj., u llogaritën frekuencat dhe përqindjet, të cilat janë paraqitur në tabelat e mëposhtme. Mosha

e nënave varioi nga 22 në 69 vjeç, me një mesatare prej 40.8. Pjesa më e madhe e nënave kishin

përfunduar arsimin e mesëm (49.8 %) dhe ishin të martuara (92.3 %) (Tabela 2).

Tabela 2. Informacioni demografik mbi kampionin

18

Tabela 3 pasqyron karakteristikat demografike të familjeve të nënave të përfshira në studim.

Pjesa më e madhe e familjeve ishin familje bërthamë, të përbëra vetëm nga prindërit dhe fëmijët

(77.5 %), dhe më pak familje që përfshinin gjyshërit (18.2 %) apo të afërm të tjerë (4.3 %).

Gjithashtu, pjesa më e madhe e familjeve kishin vetëm një fëmijë (67.5 %). Sa u takon të

ardhurave mesatare mujore të një familjeje, të dhënat e raportuara në Tabelën 3 përshkruajnë të

ardhurat për n = 184 familje, ndërkohë që pjesa tjetër e pjesëmarrësve zgjodhi të mos e ndante

këtë informacion.

Tabela 3. Karakteristikat demografike të familjeve.

19

Fëmijët me çrregullime zhvillimi i përkisnin moshës 3-17 vjeç, me një mesatare prej 10.32 dhe

devijim standard 4.01. Nga këta fëmijë, 50.2 % ishin djem dhe 49.8 % ishin vajza (Tabela 4).

Tabela 4. Karakteristikat demografike të fëmijëve

Analiza përshkruese

Për të gjitha instrumentet e administruara dhe nënshkallët e tyre janë llogaritur mesataret,

devijimet standarde dhe intervalet e pikëve. Në Tabelën 5 janë pasqyruar këto të dhëna së bashku

me vlerat minimale dhe maksimale të mundshme për secilin instrument. Tabela 5. Mesataret,

devijimet standarde, intervalet e pikëve për instrumentet e administruara.

20

6.2. Vlerësimet përfundimtare

Përballimi i stresit duke u mbështetur në përdorimin e strategjive pozitive të përballimit të tij u

nda në tre nivele. Siç vihet re edhe në Grafikun 1, pjesa më e madhe e nënave (76.44%) kanë

raportuar nivel mesatar të përballimit të stresit, ndërkohë që 11.06% kanë raportuar nivel të ulët

të përballimit të tij dhe 12.50% përballim të suksesshëm të stresit.

21

Grafik 1. Niveli i përballimit të stresit tek

nënat.

Sipas udhëzimeve, stresi i prindërimit i raportuar nga nënat u nda në tre nivele: nivel normal i

stresit, nivel i lartë dhe nivel klinik (shumë i lartë). Pak më tepër se gjysma e nënave (54.55%)

kanë raportuar se përjetonin stres nga prindërimi brenda vlerave normale, 3.35% kanë raportuar

nivel të lartë të stresit të prindërimit, dhe 42.11% kanë raportuar nivel shumë të lartë të stresit të

prindërimit, i cili quhet ndryshe niveli klinik. Mesatarja e përfituar nga nënat për stresin e

prindërimit rezultoi M = 108.56, (DS = 26.24) duke rënë kështu në kufirin e poshtëm të nivelit të

lartë të stresit të prindërimit. Pikët u llogaritën, gjithashtu, për vlerësimin e mundësisë së

përgjigjeve difensive nga ana e nënave, por nuk rezultoi asnjë rast me 10 pikë apo më pak në

nënshkallën e përgjigjeve difensive.

Grafik 2. Niveli i stresit të prindërimit të nënave.

22

Në Grafikun 3 është paraqitur shpërndarja e nënave sipas niveleve të cilësisë së jetës së familjes

të raportuar prej tyre. Vërehet se për këtë shkallë pjesa më e madhe e nënave (57.89%) kanë

raportuar nivel të lartë të cilësisë së jetës së familjes, ose thënë ndryshe, kanë raportuar se janë të

kënaqura me cilësinë e jetës së familjeve të tyre. Më pak (38.76%) kanë raportuar nivel mesatar

të cilësisë së jetës së familjes dhe pjesa më e vogël (3.35%) kanë raportuar nivel të ulët të saj.

Edhe mesatarja e përftuar ishte 92.85 (DS = 16.89) (Tabela 5), dhe në një interval pikësh të

mundshme nga 25 deri në 125 pikë, kjo mesatare tregoi se nënat raportuan një nivel të moderuar

të cilësisë së jetës së familjes.

Grafik 3. Niveli i cilësisë së jetës së familjes sipas perceptimeve të nënave.

23

7. DISKUTIMI

Qëllimi kryesor i këtij hulumtimi është të përshkruaj nivelin e stresit, dhe cilësisë së jetës tek

prindërit që kanë fëmijë me çrregullim të stresit, për të vërtetuar a ka ndonjë lidhje midis pasjes

së një fëmije me problme zhvillimi dhe gjendje emocionale më problematike dhe cilësi jetese më

të ulët.

Karakteristikat sociodemografike të prindërve dëshmuan të jenë variabla me efekte kryesisht të

ulta ose të papërfillshme. Variablat për të cilët u gjet një ndryshim statistikisht i rëndësishëm

ishin statusi i punës së babait për fëmijë në shkollë fillore, ku në familjet ku babai ishte i

punësuar fëmijët ishin më të ekspozuar ndaj stresit, dhe të ardhurat subjektive shtëpiake të

fëmijëve në klasën e tretë, ku nënat e fëmijëve që nuk pësuan dhunë fizike i vlerësuan të ardhurat

e tyre më të larta se nënat e fëmijëve nga dy grupet e tjera. Duhet të theksohet se në fëmijët në

klasën e pestë të shkollës fillore, grupet e fëmijëve nuk ndryshojnë statistikisht në mënyrë të

konsiderueshme në bazë të dhunës me përvojë ndaj ndonjë prej variablave të përfshirë. Këto

rezultate tregojnë një mospërputhje të pjesshme me hulumtime të tjera që kanë krijuar një lidhje

midis statusit socio-ekonomik dhe stresit ndaj fëmijëve. (Gershoff, 2002a) Sa i përket

hulumtimeve që kanë adresuar statusin socio-ekonomik dhe karakteristikat e familjes, Brown et

al. (1998) shprehet se mosha më e re e nënës, arsimi më i dobët dhe marrja e ndihmës sociale

janë parashikues të abuzimit emocional. Gershoff et al. (2010) zbuloi se të ardhurat e ulëta

familjare dhe pasiguria ushqimore ishin të lidhura me ndëshkimin trupor të fëmijëve.

Pinderhughes et al. (2000) zbuloi se edhe ndëshkimi më i butë dhe më i ashpër trupor i fëmijëve

ishte i lidhur me statusin më të ulët arsimor të prindërve dhe statusin socio-ekonomik në

përgjithësi. Sedlak et al. (2010) zbuloi se ekziston një rrezik më i lartë i stresit ndaj fëmijëve në

familjet ku prindërit janë të papunë, me të ardhura më të ulëta, nga familjet më të mëdha dhe nga

zonat rurale. Raver, Gershoff dhe Aber (2010) zbuluan se të ardhurat më të ulta shoqëroheshin

me sjellje më të ashpër të prindërve, stres më të lartë dhe funksionim më të dobët të prindërve.

Smith Slep dhe O’Leary (2007) zbuluan se stresi ndaj fëmijëve (fizike dhe psikologjike) e kryer

nga nënat ishte e lidhur me moshën më të ulët të nënës dhe familjen më të madhe, ndërsa nuk u

mor një lidhje e rëndësishme për arsimin e nënës dhe të ardhurat e familjes. Sa i përket

marrëdhënies midis karakteristikave socio-demografike dhe dhunës së ushtruar nga baballarët, u

mor një lidhje e konsiderueshme vetëm për moshën e ulët të baballarëve, ndërsa nuk u mor

24

ndonjë lidhje e rëndësishme për arsimin, madhësinë e familjes dhe të ardhurat shtëpiake. Bailey

et al. (2009) zbuloi se veprimet e dhunshme prindërore (mendore) shoqërohen me rreziqe

sociodemografike dhe moshë më të ulët prindërore. Berzenski dhe Yates (2013) gjetën një lidhje

midis statusit të ulët socioekonomik dhe ndëshkimit të rëndë fizik të fëmijëve.

Variablat që lidhen me statusin socio-ekonomik janë shfaqur tradicionalisht në kërkime si

parashikues të stresit ndaj fëmijëve. Gershoff (2002) citon dy hipoteza që flasin për marrëdhëniet

midis statusit socio-ekonomik dhe stresit ndaj fëmijëve. E para lidhet me depërtimin e stresit që

rezulton nga Modeli i Stresit Familjar nga Conger et al. (1992). Sipas kësaj hipoteze, vështirësitë

ekonomike (të cilat shoqërohen me status të ulët socio-ekonomik) shkaktojnë stres dhe përmes

stresit emocional të prindërve dhe konflikteve martesore çojnë në kapacitete të dobësuara të

prindërve dhe përfundimisht në ndëshkim trupor të fëmijës.

Hipoteza e dytë flet për socializimin si një shpjegim i mundshëm për lidhjen midis statusit të ulët

socio-ekonomik dhe stresit ndaj fëmijëve. Sipas kësaj hipoteze, prindërit përpiqen të zhvillojnë

vlera dhe aftësi, siç janë konformizmi dhe bindja ndaj autoritetit, që do t'i lejojnë fëmijës të

përshtatet më mirë me ngjarjet e ardhshme. Për shkak të kësaj, është e mundur që prindërit të

mbështeten në ndëshkimin trupor për të siguruar bindjen e menjëhershme të nevojshme për punët

e lidhura me statusin e ulët socio-ekonomik ose ruajtjen e sigurisë në një mjedis që mund të jetë i

rrezikshëm.

Këto dy hipoteza u testuan në punën e Greenberger, O'Neil dhe Nagel (1994; sipas Gershoff,

2002a) dhe u zbulua se të dy hipotezat mund të ishin të zbatueshme. Sidoqoftë, duhet të kihet

parasysh se, të ngjashme me rezultatet e këtij studimi, disa studime nuk kanë gjetur një lidhje

midis statusit socio-ekonomik dhe dhunës fizike ndaj fëmijëve (psh. Day et al., 1998; Mahoney

et al., 2000; sipas Gershoff, 2002a.).

Diskutimit i paraqiten gjetjet kryesore të studimit të ndërthurur me analizën sistemike të

literaturës. Kërkuesi është përpjekur të interpretojë rezultatet e studimit duke u bazuar në hartën

konceptuale të studimit, qëllimet e tij, objektivat si dhe në pyetjet kërkimore dhe hipotezat e

ngritura që në këtë studim janë tre.

25

8. PËRFUNDIMI

Modeli statistikor, i propozuar për të studiuar stresin dhe përshtatjen me të në familjet e fëmijëve

me çrregullime zhvillimi-stres, rezultoi i suksesshëm në parashikimin e stresit të prindërimit dhe

cilësisë së jetës së familjes, ndonëse jo të gjitha marrëdhëniet e propozuara u vërtetuan. Modeli i

propozuar mbuloi 49% të variancës së stresit të prindërimit te nënat e përfshira në hulumtim dhe

52% të variancës së cilësisë së jetës së familjeve të tyre. Hulumtimi siguron të dhëna premtuese

në mbështetje të modelit statistikor për t’u përdorur në studime të mëtejshme mbi përshtatjen e

familjeve me stresin, si edhe për t’u përdorur si kornizë teorike gjatë punës klinike me familjet e

fëmijëve me çrregullime zhvillimi. Midis nënave të përfshira në studim, thuajse gjysma e tyre

raportuan nivel të lartë klinik të stresit të prindërimit, nivel në të cilin konsiderohet e

domosdoshme ndërhyrja klinike e profesionistëve për reduktimin e stresit të përjetuar.

8a. Rezyme

Fëmijët e shkollës fillore, si dhe individë të rritur, padyshim që ndeshin një larmi përvojash

stresuese. Meqenëse stresi është i pamundur të shmanget, p.sh. fëmijët nuk mund të shkojnë në

shkollë sepse dihet që shkolla është një nga burimet e stresit, është e nevojshme të veprosh në ato

drejtime në të cilat është e mundur dhe kjo është duke siguruar kushte optimale për rritje dhe

zhvillimin e fëmijëve, dhe duke forcuar forcat e brendshme dhe kompetencat e fëmijëve për të

përballuar me sukses dhe kapërcyer stresorët.

8b. Summary

Primary school children, as well as adult individuals, undoubtedly encounter a variety of

stressful experiences. Since stress is impossible to avoid, e.g. children cannot go to school

because it is known that school is one of the sources of stress, it is necessary to act in those

directions in which it is possible and this is providing optimal conditions for the growth and

development of children, and strengthening the forces, interior and children's competencies to

successfully cope and overcome stressors.

26

9. REFERENCA

1. Britvić, D. (2010). Family and stress. Medicina fluminensis, Vol. 46, No. 3, 267-272.

2. Brown, D. et al (1991). Relation of self-efficacy beliefs to academic outcomes: A meta-

analytic investigation”, Journal of Counseling Psycholougy, Vol.38, fq. 30-38.

3. Buljan-Flander, G. (2010). Stres u školi.

4. Buljan-Flander, G. (2013). Stres kod djece.

5. Buljubašić-Kuzmanović, V. (2010). Socijalne kompetencije i vršnjački odnosi u školi.

Pedagogijska istraživanja, Vol.7, (2), 191 – 203.

6. Cepanec, K. (2016). Uloga odgajatelja i roditelja u razvoju psihološke otpornosti na stres

kod djece predškolske dobi. Zagreb.

7. Ćoso, B. (2012). Strah od škole i zadovoljstvo učiteljima. Napredak 153 (3 - 4), 443 –

461.

8. Dubow, E. F., Boxer, P. i Huesmann, L. R. (2009). Long-term effects of parents’

education on children’s educational and occupational success: Mediation by family

interactions, child aggression, and teenage aspirations. Merrill-Palmer quarterly (Wayne

State University. Press), 55(3), 224-249.

9. Friedman, M., Rosenmann, R. H. (1974). Type A behaviour and your heart. New York:

The Modern Library

10. Haka, F. (2015). Eksplorimi i dinamikave të turpit të fëmijëve të institucionalizuar nga

këndvështrimi i kujdestareve të tyre: një perspektive fenomenologjike. Revista e

11. Hastings R.P., & Brown, T. (2002). Behavior problems of children with autism, parental

self-efficacy, and mental health. American Journal on Mental Retardation, 107, 222- 232.

12. Hastings, R.P., & Beck, B. (2004). Practitioner Review: Stress intervention for parents of

children with intellectual disabilities. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45(8),

1338–1349.

13. Hoffman, C.D., Sweeney, D.P., Hodge, D., Lopez-Wagner, M.C., & Looney, L. (2009).

Parenting stress and closeness: Mothers of typically developing children and mothers of

children with autism. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 24(3),

178–187.

14. Karaj, Th. (1998). Psikologjia e Stresit. Tirnaë: ShBLU.

27

15. Karst, J.S. &Van Hecke A.V. (2012) Parent and Family Impact of Autism Spectrum

Disorders: A Review and Proposed Model for Intervention Evaluation. Clinical Child and

Family Psychology Review, 15(3), 247-277.

a. kërkimeve cilësore në psikologji. 1:1.

16. Kim, J., & Mahoney, G. (2004). The effects of mother’s style of interaction on children’s

engagement: Implications for using responsive interventions with parents. Topics in

Early Childhood Special Education, 24(1), 31–38.

17. Mani, V. (2010) “Students’ perception of the impact of course work on exam stress”,

International Journal of Arts and Sciences, Vol.3, fq. 104-110.

18. Odom, S.L., Horner, R.H., Snell, M.E., & Blacher, J. (2007). The Construct of

Developmental Disabilities. Nga S.L. Odom, R.H. Horner, M.E. Snell, J. Blacher (Eds),

Handbook of Developmental Disabilities (fq.3-4). New York, NY: The Guilford Press.

19. Rao, P.A. & Beidel, D.C. (2009). The Impact of Children with High Functioning Autism

on Parental Stress, Sibling Adjustment, and Family Functioning. Behavior Modification,

39(4), 437-451.

20. Rhodes, P. (2003). Behavioural and family systems interventions in developmental

disability: Towards a contemporary and integrative approach. Journal of Intellectual and

Developmental Disability, 28, 51–64.

21. Sulaj, M., & Pilika, A. (2015). Early Intervention Program for Children with Autism

Disorder. International Journal of Ecosystems and Ecology Science, 5(4): 599–604.

22. Tamo, A. (2007). Teoritë e këshillimit dhe psikoterapisë. Tiranë: Pegi.

23. Yates, J.M., Obradović, J., & Egeland, B. (2010). Transactional relations across

contextual strain, parenting quality, and early childhood regulation and adaptation in a

high-risk sample. Development and Psychopathology, 22, 539-555.

Burime nga Interneti

http://www.ringeraja.hr/clanak/stres-kod-djece_493.html (parë më:18.06.2020)

http://www.ringeraja.hr/clanek/stres-u-skoli_818.html (parë më:20.06.2020)

28

10.CV E SHKURTER E KANDİDATİT

Informatat personale

Emri dhe Mbiemri Valmir Plava

Datëlindja 05.11.1993

Gjinia M

Nr. Personal 1232702822

Të dhënat kontaktuese

Nr. Tel. 045390813

Adresa Fshati Cermjan

Emaili vali.plava1@gmail.com

Të dhënat e kualifikimit

Shkolla e mesme e lartë Gjimnazi “Hajdar Dushi”, Cermjan

Drejtimi: i përgjithshëm

Universiteti “Fehmi Agani” – Gjakovë

Fakulteti Programi Fillor

Statusi I rregullt

Nr. ID 160101114

29

SHTOJCA – A

Pyetësori me prindërit

Emri dhe mbiemri i edukatores ose mësimdhënësit:

________________________________________

Gjinia: M F

Emri i institucionit shkollor: SHFMU “Deshmorët e Baballoqit”.

Pyetje:

1. Sa është numri i antarëve të familjes tuaj? (nënvijëzo)

Me pak se 3 4-6 Më shumë se 6

2. Sa fëmijë keni në familje? (nënvijëzo)

2 2-3 Më shumë se 4

3. Sa breza jetoni në familje? (nënvijëzo)

2 3 Më shumë se 3

4. A janë të detyruar fëmijët të bëjnë punë të rënda fizike? (nënvijëzo)

Po Ndonjëherë Jo

5. Sa janë të ardhurat mujore të familjes suaj? (nënvijëzo)

Me pak se 100 € 100-300 € 300-400€ Me shume se 400 €

6. A bisedoni me fëmijët tuaj rreth problemeve të tyre? (nënvijëzo)

Gjithmonë Ndonjëherë Asnjëherë

7. A ka pasur ndonjëherë në familjen tuaj ndonjë ngjarje stresuese që fëmija e ka

përjetuar rëndë? (nënvijëzo)

30

Po Rrallë Jo

8. Cili është niveli i juaj i shkollimit? (nënvijëzo)

Shkolla fillore Shkolla e mesme Bachelor Tjetër

9. Cila është mosha e juaj (prindërve të fëmijës)? (nënvijëzo)

20-30 vjeç 31-40 vjeç 41-50 vjeç Më shumë se 51 vjeç

10. Cili eshte statusi juaj martesore? (nënvijëzo)

I/e martuar I/e divorcuar I/e ve Bashkejetese me partnerin

11. A vuan femija juaj nga ndonje semundje? (nënvijëzo)

Po Jo

12.A keni verejtur sjellje te pazakonshme tek femija juaj koheve te fundit? (nënvijëzo)

Po Rrallë Jo

Nënat, të cilat pranuan të përfshiheshin në studim u udhëzuan në lidhje me plotësimin e

pyetësorit. Pyetësori, në disa raste u plotësua në ambientet e qendrave/organizatave ku nënat

edhe u kontaktuan. Në këto raste u sigurua një ambient i veçuar, ku ato të mund t’i plotësonin

pyetësorët të qeta, pa praninë e personave të tjerë. Në raste të tjera, nënat i morën pyetësorët për

t’i plotësuar në shtëpi dhe i sollën mbrapsht disa ditë më pas. Ato u udhëzuan paraprakisht që

pyetësorët të plotësoheshin vetëm prej tyre dhe që përgjigjet të përfaqësonin qëndrimet e tyre

personale. Plotësimi i një pyetësori ka marrë mesatarisht 60 minuta.

Studenti u sigurua që gjuha e përdorur në pyetësor apo gjatë ndërveprimit me pjesëmarrësit të

mos ishte lënduese, ofenduese apo diskriminuese për ta. Pjesëmarrësit u informuan se nuk do të

kishin përfitime personale nga përfshirja në hulumtim. U sigurua konfidencialiteti i

pjesëmarrësve.

31

LISTA E TABELAVE

Tabela 1. Koeficientët e besueshmërisë

Tabela 2. Informacioni demografik mbi kampionin

32

Tabela 3. Karakteristikat demografike të familjeve

33

Tabela 4. Karakteristikat demografike të fëmijëve

34

LISTA E GRAFIKONEVE

Grafik 1. Niveli i përballimit të stresit tek nënat

Grafik 2. Niveli i stresit të prindërimit të nënave

35

Grafik 3. Niveli i cilësisë së jetës së familjes sipas perceptimeve të nënave