universiteti i tiranes - doktoratura.unitir.edu.al · transparencën e administratës publike. për...

1

UNIVERSITETI I TIRANËSINSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Paraqitur nga:

Msc. Greta Angjeli

Për gradën shkencore:

“DOKTOR I SHKENCAVE”

Tema: AUDITIMI MJET PËR NJË QEVERISJE MË TË MIRË:RASTI I SHQIPËRISË

Udhëheqës Shkencor:Prof. Dr. Sulo HADËRI

Tiranë, 2014

1


Paraqitur nga:

Msc. Greta Angjeli





Tiranë, 2014

1


Paraqitur nga:

Msc. Greta Angjeli





Tiranë, 2014

2

“Vetëm një funksionim i pavarur i auditimit shtetëror të jashtëm mund të garantojë njëraportim të padeformuar, të besueshëm dhe objektiv të gjetjeve të auditimit. Prandaj dhepavarësia e institucioneve supreme të auditimit është e një rëndësie parësore përtransparencën e administratës publike. Për më tepër, ajo ruan dhe mbështet efiçiencën efunksionit kontrollues të Parlamentit, duke fuqizuar besimin publik në institucionetpublike”.(Dr. Josef Moser, Sekretar i Përgjithshëm i INTOSAI dhe President i Gjykatës sëAuditimit të Austrisë-Parathënie e Librit për Deklaratën e Limës dhe Deklaratën e Meksikos-Ribotim-Tetor 2009)

AUDITIMI - MJET PËR NJË QEVERISJE MË TË MIRË:

RASTI I SHQIPËRISË

”Një botë në globalizëm, e cila ecën e zhvillohet shumë shpejt, një botë në informacion qëpërsoset vazhdimisht e bën esencial auditimin për çdo qeveri, që të jetë e mirëinformuar rrethrreziqeve potenciale dhe atyre që ndodhin, me qëllim marrjen e masave, në kohën më të shpejëtë mundëshme, për përmirësimet e nevojshme në menaxhimin e financave publike ”(AUTORI)

3

Tabela e Përmbajtjes

Hyrje .............................................................................................................................................................5

1. Fokusi........................................................................................................................................... 6

2. Qëllimi i punimit.........................................................................................................................7

3. Struktura e punimit ......................................................................................................................9

4. Metodologjia e përdorur ............................................................................................................10

KREU I PARË ............................................................................................................................................11

1. Auditimi – një histori e shkurtër e zhvillimit .............................................................................11

2. Auditimi dhe klasifikimet e tij ...................................................................................................41

2.1. Audituesit dhe institucionet e auditimit ..............................................................................42

3. Auditimi i Sektorit Publik ..........................................................................................................44

4. Auditimi i performancës ............................................................................................................53

KREU I DYTË............................................................................................................................................87

1. Auditimi i Sektorit Publik në konteksin e reformës së menaxhimit publik ...............................87

2. Kontrolli Publik në Demokraci ..................................................................................................88

3. Mashtrimi dhe korrupsioni - roli i shërbimeve të auditimit në reduktimin e tyre ......................91

KREU I TRETË ..........................................................................................................................................99

1. Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe Nevoja për Reformim .................................................................99

2. Përmirësimi i misionit të institucionit të auditit, i konceptit dhe përcaktimit të tij................100

3. Matja e “premtimeve të mbajtura e të pambajtura” .................................................................103

4. Përgjithësime të dala nga Pyetësori .........................................................................................104

5. Profesioni i audituesit përballë provave dhe matësit e efektivitetit të punës së tij...................111

KREU I KATËRT.....................................................................................................................................116

1. Auditimi - nga një Punë e Thjeshtë në një Profesion Bashkëkohor.........................................116

2. Dilema e qeverive sot : Llogaridhënia apo përmirësim i performancës ..................................116

3. Rishikimi i strukturës e funksionimit të Administratës Publike ..............................................117

4. Një plan konceptual – Bashkimi i pjesëve së bashku .............................................................117

4

5. Auditimi financiar dhe Administrata Publike ..........................................................................119

6. Auditimi instrument i pushtetit për të krijuar të mira publike. ................................................120

7. Përcaktimi i Rolit të Auditimit në Proceset Politike ................................................................120

KREU I PESTË.........................................................................................................................................123

1. Efektiviteti i Auditimit të Performancës dhe Matja e tij. .........................................................123

2. Tipet e Auditimit të Performancës ...........................................................................................124

3. Matesit e efektivitetit të auditimit të performancës .................................................................124

4. Faktorët e efektivitetit të Performancës së Auditimit ..............................................................129

KREU I GJASHTË ...................................................................................................................................132

1. Paraqitja e Pyetësorëve, Hipoteza dhe Analiza e përgjigjeve ..................................................132

2. Rezultatet dhe Analiza e tyre ...................................................................................................132

3. Përfundime...............................................................................................................................136

4. Rekomandime për avancimin e rolit të Auditimit në performancën e qeverisë.......................144

5. Arritje të KLSH dhe propozimi për Amendimin e Ligjit Organik........................................145

6. Standardet Ndërkombëtare të Auditimit dhe roli i tyre në një ekonomi që po globalizohet....146

7. Përshtatshmëria e SNA-ve për auditimin e pasqyrave financiare në sektorin publik ..............148

ANEKSE......................................................................................................................................................151

Bibliografia ...............................................................................................................................................168

5

Hyrje

Historia e 20 viteve të fundit të zhvillimit ekonomik, financiar dhe social, në kushtet e procesit tëshpejtë të globalizimit dhe efiçienca e kërkuar në përdorimin e fondeve publike ka çuar nëzhvillime dhe ndryshime të shumta e të mëdha, të cilat nuk kanë lënë jashtë vëmendjesedhe ndryshime thelbësore në rolin e profesionit të Audituesit. Këto ndryshime janë tëgjithanshme, konceptuale, teorike e praktike, ligjore dhe institucionale etj.

Këto ndryshime, gjithashtu vijnë edhe sepse, në prioritetet e qeverive sot, veç të tjerash, një vendtë rëndësishëm zë përdorimi sa më i mirë i fondeve publike duke rritur cilësinë e shërbimevendaj publikut. Kjo është e lidhur ngushtë me përmirësimin e qeverisjes, shoqëruar me rritjen ebesimit të qytetarëve në të, me luftën kundër korrupsionit, me rritjen e efikasitetit të përdorimit tëfondeve publike, me qëllim garantimin e rritjes së qëndrueshme ekonomike përmes rritjes sëritmeve të rritjes së saj dhe reduktimit të varfërisë.

Ban Ki-Moon në Forumin Global të Qeverisjes së re në qershor 2007 ka theksuar se “Besimindërmjet qytetarëve, ndërmjet shteteve, dhe në vetë konceptin e qeverisjes është një nga nevojatmë vitale për paqen dhe prosperitetin e njerëzimit”.

Zhvillimet e sotme ekonomike janë shoqëruar dhe me procese, operacione e sisteme "tësofistikuara" financiare, që krahas rritjes së shpejtësisë të veprimeve dhe operacionevefinanciare, në shumë raste kanë stimuluar dhe fenomene abuzive deri në skandale të përmasavetë mëdha, në përdorimin e fondeve publike, por jo vetëm, në institucione, tregje, kompani ekorporata etj. Kësisoj ka dalë në pah edhe nevoja për më shumë vëmendje, kontroll embikëqyrje. Si rrjedhojë e krizës globale dhe e këtyre fenomeneve, sot në botë po vihet re njërënie e besimit ndaj qeverive, dhe në këtë kuadër një auditim i mirë, duke kontribuar në rritjen etransparencës ka potencialin të rrisë besimin e qytetarëve tek qeveria e tyre, çka sjell njëqeverisje të mirë, më transparente e më të përgjegjshme.

Kjo kërkon më shumë përkushtim e profesionalizëm, dhe përdorim sa më efektiv të burimevenjerëzore në shërbim të rritjes së efektivitetit në këtë drejtim, përmes minimizimit të rreziqeve, tëparashikuara apo jo. Njëherëshi, në funksion të këtij qëllimi, kërkohet që qeveritë të vlerësojnëdhe t`i japin vendin dhe rolin e duhur audituesit në procesin e mbikëqyrjes e kontrollit tëmenaxhimit të financave publike.

Besimi ndaj qeverisë varet nga tre faktorë: Integriteti, Kompetenca dhe Transparenca. Njëauditim cilësor që manifeston të tre këta tregues, ka potencialin të rrisë besimin e qytetarëve tekqeverisja.

Promovimi i ndershmërisë dhe qeverisja kompetente, është shumë e rëndësishme, por ajo nukmund të lihet vetëm në dorë të Audituesve, por duhet të jetë detyrë dhe angazhim i të gjithëaktoreve dhe faktoreve, përfshi zyrtarët e zgjedhur, administratën publike, shoqërinë civile,median, përfaqësuesit e biznesit, etj.

Sot nevojiten institucione publike dhe agjenci auditimi që e bëjnë punën më mirë për tëpromovuar ndershmërinë dhe qeverisjen kompetente. Kjo bëhet më e domosdoshme për të mirëne çdo vendi, për popullsinë e tij, për individin, fëmijët dhe nipërit tanë, për të ardhmen.

6

Duke u nisur nga ky qëllim, studimi koncentrohet në efiçiencën dhe efektivitetin e auditimit nësektorit publik me qëllim përmirësimin e qeverisjes duke u fokusuar më në veçanti në çështje qëlidhen me matësit e efiçiencës dhe efektivitetit të tij. Në këtë studim jepet një paraqitje e mënyrëssë auditimit të sektorit publik dhe institucioneve që e kryejnë atë, krahas bazës teorike tëauditimit të këtij sektori.

Alternativat në matjen e efektivitetit dhe efiçiencës të këtij procesi, paraqiten më tej të shoqëruarme treguesit dhe faktorët që ne mendojmë se influencojnë në efektivitetin dhe efiçiencën.Studimi ekzaminon, nëse kriteret e përdorura për vlerësimin e auditimit kanë influencuarpozitivisht në procesin e auditimit në Shqipëri ose jo duke dhënë dhe rekomandimet përkatëse.

Përmes studimit konkludohet se efektiviteti i auditimit varet nga faktorë që lidhen me këtë procesdrejtëpërsëdrejti si dhe nga perceptimi mbi rolin e tij nga vetë audituesit dhe të audituarit, si dhenga faktorët e ambjentit siç janë karakteristikat e institucionit që auditohet, karakteristikat ekushteve të entit, pavarësia, integritetit dhe profesionalizmi i vetë audituesve etj.

Rezultati që del pas një procesi auditimi synohet të jetë një vlerë e shtuar në veprimtarinë eentiteteve qeveritare. Shpesh kjo vlerë e shtuar nuk është shumë sinjifikative nga pikëpamjaekonomike direkte por vlera që sjell në përmirësimin e shërbimeve ndaj publikut është dukshëmpozitive duke sjellë si pasojë ndryshimin pozitiv të perceptimit kundrejt procesit të auditimitduke e konsideruar tashmë këtë proces si domosdoshmëri dhe nevojë.

Kuptimi si vlerë e shtuar i ndihmon entitetet gjithashtu për të realizuar një analizëgjithëpërfshirëse e të thellë të çështjeve të audituara, duke i parë si një e tërë. Kjo mënyrë indihmon ato në përcaktimin e problemeve, dhe mbi këtë bazë, rezultatet e auditimit, i ndihmojnëbordet/organet vendimmarrëse të marrin masat e duhura në mënyrë që të kalojnë sa më lehtëproblemet e paraqitura dhe të parandalojnë sa më shumë nga problemet që mund të shfaqen në tëardhmen.

1. Fokusi

Qeverisja e mirë është një koncept relativisht i ri që po shtrihet gjithnjë e më shumë, duke ukthyer në fenomen global i pagëzuar me emërtimin “Drejtimi i Ri i Sektorit Publik” ( New publicsector management).

Lidhur pandarshmërisht me të shihet sot dhe rritja e efektivitetit dhe efiçiences së auditimit. Përkëtë qëllim studjues të ndryshëm përdorin tregues që mbështeten në faktorë të ndryshëm për tëmatur ata në përgjithësi ose në drejtime të veçanta të tyre.

Lidhja midis mënyrës së re të drejtimit të sektorit publik dhe punës së audituesit është qartësishte kuptueshme. Çdo përpjekje për përmirësimin e punës së qeverisjes varet nga mundësia ezotërimit të informacioni të besueshëm dhe në kohën e duhur. Një auditim i mirëkombinuar ibrendshëm dhe i jashtëm, i mirëfinancuar dhe me staf të përgatitur mund të gjykojë nëse kyinformacion ekziston ose jo, ku mund të gjendet, si mund të merret, mund të jetë në gjendje tëkryejë analiza të pjesshme ose tërësore dhe në përfundim të japë rekomandime për përmirësimetqë duhen bërë. Shkurt, mund të thuhet se auditimi mund t‘i shtojë vlera të jashtëzakonshmepërpjekjeve të orientuara të drejtuesve.

Gjithsesi, ende impakti në publik i auditimit nuk është pranuar, dhe për më keq shumë organizatashpesh e shohin auditimin si të dëmshëm e jodobiprurës?! Padyshim, që ky këndvështrim nukështë realist dhe as i dobishëm.

7

Përkundrazi, përmes një auditimi të besueshëm mund t‘i jepet përgjigje pyetjeve që e kanëshoqëruar shtetin dhe shoqërinë demokratike që nga fillimet e saj, të tilla si: Cila është lidhjamidis performancës së qeverisë dhe besimit ndaj saj? Si mundet administrata të zgjidhëkonfliktet e vlerave, dhe si këto do të refelektojnë në shërbimin që i jepen publikut? etj.

2. Qëllimi i punimit

Është e një rëndësie të veçantë ndihma që mund të japë çdo institucion, profesionist epërfaqësues i opinionit publik për të përmirësuar funksionimin e qeverisjes. Koncepti tradicionalqë e perceptonte auditimin e sektorit publik kryesisht në rolin e supervizorit të rregullshmërisë sëllogarive dhe legjitimitetit të shpenzimeve, si perceptim dhe realitet, ka ndryshuar e evoluar dukepërfshirë në të konceptet e efiçiencës, efektivitetit, performancës që sjell ky proces nëpërmirësimin e qeverisjes.

"Roli i ri i auditimit të sektorit publik paraqet tashmë një vision bashkëkohor, modern, qëkombinon objektin e tij tradicional me atë të menaxhimit e konsultimit në shumë disiplina esektorë.“ (Brown et.al.1992, 284). “Në përgjithësi një proces auditimi fokusohet në investigimine veprimeve të qeverisë nga pikpamja ekonomike, efiçiencës dhe efektivitetit".

Kjo praktikë është përqafuar sot nga të gjitha institucionet e kontrollit qeveritar. Në fokus tëentiteteve qeveritare, sidomos pas qasjeve dhe reformave të menaxhimit të institucionevepublike, është rritja e efiçiencës, e pavarësisë, transparenca në informimin e publikut etj.

Çështja kryesore sot, është përcaktimi i saktë i matësve të performancës dhe efektivitetit tëauditimit. Tregues më të mirë edhe më gjithëpërfshirës, sot, janë treguesit që marrin parasyshefektivitetin dhe rrezikun me gjithë problemet që shoqërojnë auditimin. Kjo tezë përdor një grupmatësish gjithëpërfshirës ku perceptimi i të audituarve ndaj auditueseve ka fituar vëmendjen mëtë madhe dhe ku theksi më i madh vihet në influencën që luajnë audituesit në organizatën qëauditohet.

Më tej akoma, kjo tezë mundohet të gjejë një lidhje midis matësve të efektivitetit të auditimit(treguesve të performancës) dhe treguesve të paravendosur për një auditim efektiv (faktorëve tësuksesit). Studimi i paraqitur është organizuar në funksion të përcaktimit nëse lidhja midisfaktorëve dhe treguesve të paraqitur në këtë tezë, ekziston në realitet.

Në pjesën e parë të temës paraqitet një përshkrim i rolit të auditimit në sektorit publik,organizmit të tij në Shqipëri, duke u fokusuar në rolin e institucioneve qëndrore të auditimit.

Në pjesën e dytë, paraqitet koncepti i performancës së auditimit dhe trajtohen vështirësitë ematjes së efektivitetit të procesit të auditimit. Në këtë pjesë janë paraqitur dhe matës alternativëpër matjen e efektivitetit të këtij procesi. Gjithashtu, trajtohen edhe kriteret që kërkohen siparakushte për një proces auditimi të suksesshëm. Rezultatet e studimit paraqiten në pjesën etretë.

Në këtë studim janë marrë si bazë fillestare llogaritjejet, variablat e përdorura nga DanielleMorin (2001). Morin ka ekzaminuar kushtet që mund të sjellin një diferencë në procesin eauditimit duke kombinuar 14 treguesve të efektivitetit dhe 11 faktorëve të suksesit të këtijprocesi. Këta tregues dhe faktorë janë riformuluar dhe adoptuar në këtë temë dhe testuar sëfundmi në praktikën e procesit të auditimit në Shqipëri. Studimi i paraqitur përfshin analiza tëauditimeve të kryera nga auditueset e Kontrollit të Lartë të Shtetit (KLSH) të Shqipërisë gjatëperiudhës 2011-2013 dhe anketimet e 251 specialistëve nga KLSH, institucionet qëndrore

8

qeveritare dhe ente të tjera shtetërore të përdorura si bazë për studimin. Nga këto intervista 51janë marrë nga profesionistë të KLSH-së dhe 200 nga profesionistë të institucioneve qëndrore eenteve të tjera qeveritare të cilët kanë pasur eksperienca me auditime të kryera nga KLSH në mëshumë se 1 rast.

Studimi synon të mbushë një hendek që ekziston sot në këtë fushë specifike, duke u ndalur nëefektivitetin e procesit të auditimit me dëshirën që të rritet sensibiliteti dhe pjesëmarrja epublikut. Ai synon t`ju shërbejë audituesve, nëpunësve të administratës publike, studentëve,parlamentarëve dhe kërkimeve në vazhdim në fushën e auditimit.

Qëllimi i studimit është forcimi i auditimit të Qeverisjes si mjet për rritjen e efiçiencës sëpërdorimit të fondeve publike mbi bazën e hipotezës se:- auditimi është thellësisht i bazuar nëparadigmën principal-agjent, para së cilës të gjithë audituesit e qeverive përballen me të njëjtatprova. Kjo dilemë ka të bëjë kur një entitet (agjent) është i aftë të marrë vendime që afektojnëpersonat e tjerë ose entitetin (principal). Dilema ekziston sepse agjenti në disa raste mund tëmotivohet të punojë duke pasur përparësi interesat e veta në krahasim me ato të entit qëpërfaqëson. Shembull i qartë në rastin tonë është lidhja politikanë (agjent) dhe votues (principal)

Konkluzionet e arritura në studim bazohen në:

1. Analizën e literaturës shkencore didaktike që lidhet me procesin e Auditimit.

2. Pyetësorët dhe intervistat me 251 specialistë nga 10 organizata dhe ente qeveritare, ngaauditorë të KLSH-së dhe auditorë të brendshëm, nga punonjës të administratës qëndroredhe enteve pronë shtetërore, të cilët kanë pasur më shumë se 1(një) eksperiencë pune meauditorët.

3. Analizën e raporteve dhe botimeve të INTOSAI dhe KLSH-së dhe organizatave tëaudituesve.

4. Integrimin e informacionit nga literatura, vizitat direkte, pyetësori dhe informacione tëngjashme në raportet dhe periodikët e audituesve.

5. Në përfundimet e përpunuara nga i gjithë procesi

Menaxhimi i Ri Publik (MRP) si fenomen global i 20 viteve të fundit, gjatë kësaj kohe, ka ecurdhe përpiqet të ecë në të njejtin kah me rritjen e rolit dhe performancës së auditimit.

Qëllimi i Auditimit të qeverisë është forcimi i qeverisjes. Matësi më i mirë në këtë rast ështëqytetari. Në momentin që qytetari do arrijë ta besojë qeverinë e vet agjencia e auditimit e kafituar betejën. Por kjo betejë nuk mund të konsiderohet e fituar ende tërësisht nga agjencitë eauditimit sepse qytetarët nuk i besojnë qeverisë së tyre, pasi kjo e fundit tregon në vazhdimësi seështë e padëshiruar për besimin e tyre.

Për të kontribuar për një qeveri të ndershme, kompetente, të besueshme dhe të aftë për tëplotësuar sfidat komplekse të shekullit 21, agjencitë e auditimit duhet të zgjidhin këto katërdilema bazë:

1. Të mos vazhdojnë të flasin ende për shërbimin e sigurisë, për atë çfarë duam të arrijmë, portashmë ta kthejnë fokusin tek siguria dhe atë çka arrijnë në fakt

2. Nuk mund të vazhdohet të neglizhohet ndërhyrja e medias - një raport i ri duhet të vendosetme të.

9

3. Duhet të ridimensionohet këndvështrimi për pavarësinë e institucionit të auditimit.

4. Duhet qartësuar rolit që agjencia duhet të luajë në procesin politik.

3. Struktura e punimit

Punimi është strukturuar në funksion të fokusit, qëllimit, përgjigjes së dilemave të mësipërme sidhe duke i dhënë përgjigje edhe pyetjeve të mëposhtëme:

1. Cilat janë mënyrat që përdorin audituesit e agjencive të ndryshme për të përballuarproblemet që ju shfaqen dhe për të asistuar në realizimin e një performancë efektive tëqeverisjes?

2. Sa nga problemet që ju janë shfaqur audituesve janë zgjidhur bazuar në njohjen e rastevetë ndodhura, të fakteve dhe të zgjidhjeve të përdorura nga agjensitë e tjera?

3. Në ç`mënyrë mund të përdoren përfundimet e nxjerra nga ky punim për drejtuesit eorganizatave/entiteteve të ndryshme dhe për përmirësimet e vetë punës së audituesve,duke patur synim kryesor përmirësimin e qeverisjes si proces dhe përfshirjen e publikutnë të?

Performanca e punës së auditimit arrihet përmes ekzaminimit të efiçiences, të efektivitetit tëangazhimeve të qeverisjes, vlerësimit të programeve ose të vetë organizatave, duke u bazuar nëefektivitetin dhe efiçiencën - me qëllim udhëheqjen drejt përmirësimit.(INTOISA 2004,11).

Pikërisht në funksion të tre çështjeve të mësipërme, të fokusit, qëllimit, dhe metodologjisë sëpërdorur ky punim është organizuar në gjashtë kapituj dhe konkretisht në:

KAPITULLIN E PARË- Auditimi i Sektorit Publik - ku jepen konceptet themelore të auditimit,paraqiten institucionet e auditimit, organizimi dhe funksionet e auditimit të jashtëm e tëbrendshëm dhe kontrollit financiar, tipet e auditimit, etj. Gjithashtu në këtë kapitull ështëpërshkruar evoluimi i konceptit të auditimit dhe të institucioneve të tij, në këndvështriminhistorik, institucional, konceptual dhe shkencor në përgjithësi dhe, në veçanti jepet një përshkrimi hollësishëm me momentet më kryesore të zhvillimit të auditimit e institucioneve përkatësenë Shqipëri.

KAPITULLIN E DYTË- ku trajtohen çështje të rëndesishme të kontrollit publik në demokracidhe rolit të tij në mirëqeverisje, jepet vështrimi i auditimit të sektorit publik në konteksin ereformës së menaxhimit publik, etj. Këtu bëhet një analizë e rolit të shërbimeve të auditimit nëreduktimin e mashtrimit dhe të korrupsionit, paraqiten disa postulate për parandalimin emashtrimit dhe përshkruhet roli i organit suprem të auditit, KLSH-së në vendin tonë.

KAPITULLIN E TRETË- ku parashtrohen nevojat e reformimit të auditimit duke u ndalur tedomosdoshmëria e reformimit të organit më të lartë të auditimit në vendin tonë, KLSH-së, nëaspektin ligjor, organizativ, dhe përdorimin e metodave bashkëkohore të auditit në përputhje mestandartet ndërkombëtare të auditit. Gjithashtu, bazuar në drejtimin e ri të sektorit publik, nëkushtet e sotme, në funksion të këtyre qëllimeve janë organizuar anketime me pyetësor përshumë institucione/ente të audituara, janë bërë analiza dhe përgjithësime të dala nga pyetësorëtnë lidhje me treguesit e matjes së suksesit të agjensisë audituese. Kësisoj, mbi këtë bazë ështëmundësuar vendosja e profesionit të audituesit përballë provave dhe janë përdorur indikatorë përmatjen e efektivitetit të punës së tij.

10

KAPITULLIN E KATËRT- ku trajtohet kalimi nga koncepti i auditimit si një punë e thjeshtënë profesion bashkëkohorë duke ofruar zgjidhjen për dilemat e qeverive sot: Llogaridhënia apopërmirësim i performancës. Më tej, këtu, shtjellohen çështjet që lidhen me auditimin financiardhe administratën publike, duke veçuar auditimin si një instrument të pushtetit me të cilinkrijohen të mira publike dhe paraqitet dhe një parashtrim i përcaktimit të rolit të auditimit nëproceset politike, shfrytëzimi i auditimit në rritjen e besimi të qytetarëve në qeverisjen e vendit,dhe jepet një rishikim i mënyrave të komunikimit të rezultateve të auditimit, si njëdomosdoshmëri për rritjen e etikës audituese, efiçencës dhe transparencës në këtë proces.

KAPITULLI I PESTË- ku trajtohen çështjet e auditimit të përformancës, tipet e tij,karakteristikat dhe faktorët e matësit e efektivitetit të tij.

KAPITULLI I GJASHTË- ku trajtohen përshkrimi i metodës, hipotezës dhe analizës sëpërdorur për rezultatet e anketimit të zhvilluar, çështjet e punimit, informacionin e nevojshëmpër këto çështje, si dhe përfundimet dhe rekomandimet për avancimin e rolit të auditimit tëperformancës në përmirësimin e qeverisjes, drejtimet e reformimit të mëtejshëm të auditimit nëpërputhje me standartet ndërkombëtare të auditimit, bazuar në problematikat e dala gjatë këtyreviteve në vendin tonë, dhe zhvillimeve të sotme globale.

4. Metodologjia e përdorurSiç është theksuar që në hyrje të këtij punimi, metodologjia e përdorur përfshin pesë instrumentakryesorë:

1. Analizën e literaturës historike, shkencore, bashkëkohore për auditimin dheperformancën e auditimit në veçanti, që përdoret sot më gjerësisht në botë.

2. Intervista me auditues dhe me punonjës të KLSH-së, auditues të brendshëm e inspektorëfinanciarë si edhe me profesionistë të entiteteve publike që janë audituar.

3. Pyetësorë me auditues të brendshëm, të jashtëm dhe profesionistë të entiteteve të audituranë lidhje me faktorët e suksesit dhe treguesit e efektivitetit të propozuar.

4. Studimi i legjislacionit ekzistues të auditimit dhe institucioneve të tij në eksperiencënshqiptare.

5. Integrimi i informacioneve dhe nxjerrja e përgjithësimit të përfituar.

Pyetësorët për punonjësit/audituesit e KLSH-së paraqiten në Aneksin A1, me auditues dhepunonjës të entiteteve të audituara qeveritare në Aneksin A2.

Një nga konkluzionet më domethënësë të këtij punimi ështe interesimi në rritje për tëpërmirësuar rolin auditues dhe ndryshimi në perceptimin për kontributin e këtij profesioni nëprocesin e mirëqeverisjes. Ishte shumë frymëzuese të gjeje, midis profesionistëve dhemenaxherëve në të gjitha nivelet, kaq nivel të mirë profesionistësh, krijues, dhe me angazhimmaksimal të tyre me qëllim përmirësimin e auditimit. Ky është nje lajm i mirë që ja vlen tëndahet me të gjithë.

11

KREU I PARË1. Auditimi – një histori e shkurtër e zhvillimit

1.1 Momentet kyçe të historisë së zhvillimit të procesit të kontrollit/auditimit

Të dhënat më të para të auditimit datojnë pesë mijë vite më parë në Mesopotami ku janë gjeturpiktogramet që flasin për këmbime informacionesh mbi të korrat dhe taksat. Informacione tëtjera që lidhen me sistemet e regjistrimit, detaje të transaksioneve financiare, inventare, të dhënapër shitjet etj, janë gjetur gjithashtu, në kultura të tjera si Egjypti, Greqia, Azteket, Kina, Persia,si edhe në civilizimin Hebre.

Në Romën e lashtë, për herë të parë lindi ideja e partisë dy-fishe dhe e krahasimit, ku një zyrtarfilloi të krahasonte të dhënat e tij me të një tjetri, pavarësisht faktit që secili prej tyre kishtedetyra, funksione e vende pune të ndara nga njeri tjetri. Edhe vetë termi auditim, siç shpjegohetnë disa teori, ka në qëndër praktikën e vlerësimit dhe të krahasimit.

Kjo skemë ka funksionuar pothuaj në mënyrë të ngjashme në vende të ndryshme ndonëse nëforma të ndryshme: ka filluar me Egjyptin (3000 vjetë para Krishtit), e më pas Greqinë (“3000vjetë para Krishtit, Athina kishte një institut mbi vështrimin e financave publike, në kohën ePerikliut”, “Zëri i Korçës” (Nr.293, 15 maj 1928, f 2). Në këtë mënyrë, kontrolli shndërrohej nënjë instrument tëdomosdoshëm për çdo vend dhe lidhej ngushtësisht me shpenzimin e paravepublike dhe mbajtjen e kontabilitetit, si një nevojë e rregullit, dokumentimit dhe krahasimit tëobjektivave të të dhënave të fenomeneve e dukurive ekonomike, të parandalimit të shkeljeve dheabuzimeve si dhe mbrojtjen e pasurisë.

Auditimi si term, vjen nga latinishtja, nga fjala latine “audire” që shqip përkthehet “dëgjoj”.

Pas rënies së Romës janë gjetur pak të dhëna të shkruara. Por nëpërmjet relikeve të tjeramendohet se ka të dhëna të mjaftueshme, të besojmë se mbretërit dhe qendrat fetare, kanëmbajtur regjistrime edhe në këtë kohë.

Kodi i Hammurabit, krijuar rreth 1700 vjet para Krishtit, përfaqëson një set të hershëm doktrinaldhe një koleksion ligjesh e dekretesh të mbretit babilonas. (1728-1626 para Krishtit). Ai ështëkodi më i hershëm legal i njohur mbi tokë, një prej rregulloreve më të mira e rigoroze nëqytetërimin e Mesapotomisë së Lashtë. Kodi është formuar me 28 paragrafe që duken si një seriamendamentesh ligjore të dhomës së përfaqësuesve të Babilonisë. (“Encarta Encyclopedia2000”).

Parahistoria e Auditimit mendojmë se lidhet me këtë kod, pikërisht për formën e konceptimitdhe verifikimit të kontratave me shkrim, huave me interes, etj. Ky kod rregullonte jo vetëm tëdrejtat e bujqërve, fëmijëve, skllevërve, të martuarve, deri tek normat fikse të interesit të huaveetj., por edhe fiksonte masa të ashpra shtrënguese e ndëshkimore për shkelësit dhe përmoszbatimin e këtij Kodi. “Për të parandaluar fajdenë (uzuren) me përqindje të larta interesi, tëgjitha kontratat e huave mbikqyreshin nga agjentë mbretërorë, ç'ka lë të kuptohet se ka ekzistuarnjëfare kontrolli nga “shtetit” mbi kreditë, huamarrjet e huadhëniet”- (Ekonomia, 12 gusht 1999).

Historiku i kontrollit dhe auditimit, lidhet pazgjidhshmërisht me lindjen dhe përparimin embajtjes së llogarive, d.m.th lidhet me “SCRIBET” (llogaritarët, mbajtësit e llogarive). Në tëgjithë popujt antikë, funksioni i scribit u besohej personave me përgatitje në këtë fushë. Ata ishin

12

një lloj konsulli sekret i mbretit, ruajtës të depozitave të faraonëve, ruajtës të thesarit,administratorë të mbretërive. (Burimi:”Studenti i Bujqësisë, 29 mars 1990). Këto scribe nukluanin vetëm rolin e kontabilistëve, por “besimi ndaj tyre rritej për kontrollet që ushtronin. “Atokontrollonin administrimin e parave publike dhe propozonin dënimin e shpërdoruesve,pavarësisht nga gjendja shoqëroro-politike e tyre”.Aristoteli (384 p.e.s wikipedia) e jep të plotë përcaktimin mbi autoritetin kontrollues, përcaktimme vlera të rralla e me rëndësi të dorës së parë për këndvështrimin tonë (“Politika” e Aristotelit(v6 / k5), i cili për vlerat historike dhe përmbajtjen që ka, paraqet një përkufizim - memorial.

“Pasi disa prej autoriteteve përdorin të hollat shtetërore, dilte nevoja që një autoritet tjetër t’ikërkonte hesap këtyre autoriteteve, nën përgjegjësinë e tij, pa përdorur ky vetë të holla tështetit. Këta përfaqësues disa i quajnë të përgjegjshëm, disa llogaritarë, disa kontrollorë dhedisa mbrojtës, domethënë që prej këtyre disa janë llogaritarë, disa kontrollorë, disa mbrojtës,sikurse sot prokurori ose kujdestari mbretëror etj”.Dokumenti i parë i shkruar i përket vitit 1086, dhe paraqet një pasqyrë të plotë në fushën ekontabilitetit dhe auditimit, një studim i të gjithë tokave dhe aktiveve të Anglisë, realizuar ngaWilliam the Conqueror. Ky rast është i jashtëzakonshëm, po të kemi parasysh kohën dheteknologjinë që ka qenë totalisht e pazhvilluar .

Më tej në vitin 1340, parlamenti Anglez emëroi komisionerë për të audituar llogaritë etaksambledhësve.Por është shekulli i 19-të ai që përcaktoi qartë rolin e audituesit. Në këtë periudhë audituesiu konsiderua një person, i cili si pasojë e punësimit të tij ose e caktimit të një misioni,kontrollon plotësisht kontabilitetin, merr masa dhe raporton te autoritet kopetente përshmangiet e gabimet e gjetura.

Gabimet vijnë ngaqë vetë njeriu nuk është i përsosur në përvetësimin e shkencës së ekonomisë, eekonomisë tregëtare si dhe nga mashtrimet që vijnë ngaqë profesionistët nuk kanë moral. Që t’iheqësh këto dy mundësi nga natyra e njeriut është e pamundur, pasi që të dyja janë çështje dituriedhe materiale, pra duhet të luftosh dhe që të luftosh duhet të dish.

1.2 Historia e zhvillimit të auditimit në Shqipëri deri në formimin e shtetit shqipëtar

1.2.1 Periudha e hershme : Shenjat e para nga pikëpamja historike e dokumentare shfaqen nëvitin 438 të erës sonë në 16 librat e “Kodeksit te Theodhosit” të cilat flasin mbi perandorinë eIlirikut, duke përcaktuar dhe kodifikuar përgjegjësitë e pro kuratorëve (mbikqyrësve) tëpunishteve tjerrëse dhe minierave, që në periudhën e vonë antike zgjidheshin nga rrethi iaristokracisë qytetare. Këto konture ligjore përngjasojnë me përcaktimin e Kodit të famshëm tëHammurabit.

Kodeksi i Theodhosit gjithashtu urdhëronte funksionarët shtetërore që të kryenin me besnikëri ezotësi shërbimin e ngarkuar si prokuratorë për mbledhjen e taksave- (“Ilirët dhe iliria tek autorëtantike”, Botim i Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë, Tiranë 1965, faqe 402). Kodeksi ishte njëpararojë dhe një strukturë komplekse etike që përcaktonte rrethin e veprimeve të zyrtarëve tëtaksave dhe të financave. Qëndrimi i prerë i Perandorit Theodhos, shprehet qartë në Artikullin11.1, libri XI të Kodeksit, (urdhëresa drejtuar sundimtarëve të krahinave të ndryshme tëperandorisë), ku theksohet:

13

“Nëqoftëse ndonjëri prej atyre nënpunësve [nënpunësit e ngarkuar me vjeljen etaksave]…përvetëson dhuratat ose shërbimet qe i kanë bërë shtetit fshatarët sipas kërkesave tëligjit, nëqoftëse dhe pranon dhuratat dhe ryshfetet e propozuara, gjë që nuk është e lejuar, atij t’ikonfiskohet gjithë pasuria dhe të dënohet me vdekje…Po një dënim i tillë i rreptë t’u jepet dheatyre, që detyrojnë pronarët e tokave t’u bëjnë atyre dhurata ose të kryejnë shërbime ose nuk ekthejnë atë që i ofrohet”-( faqe 402).

Nga studimi dhe analiza e të dhënave të antikitetit të mëvonshëm, mbi bazën e onomastikës(shkrimi i emrave) janë zbuluar emra nënpunësish të quajtur “PRITANË”, të cilët “përveçdrejtimit politik, interesoheshin dhe për problemet ekonomike e financiare. Prania e emrit të tyrenë monedha e vula ..., tregon për një organizim të centralizuar të prodhimit e të marrëdhënieveekonomike” (Iliria, Nr 1/1986, faqe 128).

Dekretet e shpallura nga Perandori Justinian (527-565 e.s) që u drejtoheshin sundimtarëve tëprefekturave dhe drejtuesve të provincave të Ilirikut u përmblodhën në "Kodeksin e Justinianit".

Këto dokumente trajtonin çështje me karakter ekonomik, shoqëror e legjislativ. Përmes tyrepërcaktohej qartë se si sundimtarët e rangjeve të ndryshme duhet të qëndronin larg veprimeveabuzive dhe mashtrimeve me financat dhe taksat perandorake. Këtu mund të përmendim faktinse numri i nënpunësve të prefekturave ishte përcaktuar dhe do verifikohej rigorozisht dukendërmarrë sanksione të forta ndaj zyrtarëve që nuk e respektonin atë. –(“Ilirët dhe Iliria tekautorët antikë”, Botim i Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë, Tiranë 1965, faqe 427)

Me vlera të mëdha është dhe akti i përgjithshëm urdhërues për emërimin e sundimtarëve nëpunët shtetërore pa asnje dhuratë. Juristi i madh freng Ortolan thekson “Në pavdekshmërinë eemrit të Justinianit kanë kontribuar më tepër veprat legjislative të tij sesa luftërat dhe ndërtesat qëka bërë. Nga luftërat e tij nuk ka mbetur asgjë, nga arkitektura mbetën vetëm disa monumente,porse ligjet e tij kanë regjuar botën”- (Ilia N.Kote, “Legjislatura të krahasuara”,1937, Instituti iHistorisë, faqe 4).

Urdhëresat e sovranit të drejtë e serioz, Perandorit Justinian, dolën pas shqetësimeve tëkonstatuara për veprimet korruptive të zyrtarëve që prireshin e tërhiqeshin nga fitimet e mëdha,por të dënueshme, në punët shtetërore, për vrojtimin dhe dënimin e të cilave nevojitej një akt ipërgjithshëm represiv.

Rrethin vicioz ku sillet mungesa e imunizimit ndaj abuzimeve e përvetësimeve të parave,urdhëresa e vlerësonte me këtë profil: “Ne mendojmë se kjo duhet bërë patjetër, nëqoftëse do tarregullojmë që sundimtarët e provincave që kanë drejtimin civil në këto provinca, të ruajnë duarte tyre të pastra dhe të përmbahen nga çdo interes, duke u kënaqur vetëm me atë që u jepet atyrenga thesari i shtetit. Dhe nga çfarë theksohet më e drejta është kjo se dëshira për argjend ështënëna e gjithë të këqijave dhe veçanërisht, kur ajo bën folenë jo në shpirtërat e qytetarëve tëveçantë, por në atë të sundimtarëve. Dhe ne nuk do të ishim në gjendje as të vërenim, as tëtregonim se sa gjera të këqija ndodhin për shkak të vjedhjes së sundimtarëve të provincave,meqënëse askush nuk guxon haptazi t’i dënojë, pasi ata menjëherë shfajësohen me faktin seofiqet janë të blera…”-(po aty, faqe 427).

1.2.2 Skllavëria: Në sistemin skllavopronar “sistemin e të hyrave të shtetit e karakterizonmungesa e dispozitave precize mbi qëllimin e shpenzimit të tyre, mbi kohën e mbledhjes së tyre,burimin e mbledhjes dhe kontrollin e shpenzimit të mjeteve të mbledhura”.(“Shkenca mbifinancat dhe e drejta financiare” Prof.Dr. B. Jelciq, Prishtinë (faqe 45)), gjë që mbron tezën se

14

pavarësisht pranisë dhe ekzistencës së formave elementare të kontrollit në shtetin skllavopronar,objekti nuk depërton dhe nuk përfshihet në procesin e kontrollit të shpenzimeve, pikërisht ngaqëmungonin dispozitat përcaktuese të objektit që do i nënshtrohet kontrollit.

1.2.3 Feudalizmi: Në sistemin Feudal, si pasojë e zgjerimit të ekonomisë monetare, nëpërmjetzgjerimit të marrëdhënieve tregtare mall-para, rritjes së rolit të taksave, etj, u bë epashmangshme ngritja e një administrate të madhe, e cila kishte si mision sigurimin e mbledhjessë taksave, me një mbulim ligjor të mirëpërcaktuar dhe ushtrimin e veprimtarive inspektuese meobjekt më të gjerë se më parë.

1.2.3.1 Në shekujt VII-XV vihen re ndryshime rrënjësore në gjirin e shoqërisë shqiptare.Këtyre ndryshimeve i përgjigjen dhe ndryshimet legjislative ku më me rëndësi konsiderohen“Ligji Agrar” (shekujt VII-VIII) dhe “Statuti i Tatimeve” ( shekujt X-XI).

“Ligji Agrar” reflekton modelin legjislativ të përgatitur nga qeveritarët bizantinas. Ky ligjrregullonte marrëdhëniet midis fshatarëve pronarë dhe detyrimeve të tyre ndaj shtetit. Sipas tij,pronësia ka karakter privat por ekziston dhe prona kolektive, për të cilën ligji parashikon ndarjenme llotari. Ligji mundohej t’u japë zgjidhje problemeve të një bashkesie të dikurshme që ngastruktura ekonomiko-shoqërore ishte në shthurje të plotë. (“Dokumente të periudhës bizantinepër historinë e Shqipërisë”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Tiranë 1978, faqe14-15). Ligji, jo vetëm ndëshkonte vjedhjen, por edhe theksonte institutin e dëmit financiarduke sanksionuar edhe kategoritë e zhdëmtimeve. Detyrimi për shlyrjen tërësore të vlerës sëdëmit të vlerësueshëm, përfshin (si paraardhëse e koncepti kosto ) të gjitha shpenzimet.Dispozita bëhej më e ashpër e agresive për rastet e përsëritjes së gabimeve.

“Statuti i Tatimeve” saktëson terësinë e pagesave që kishin në bazë tatimin; subvencionet;tatimet e pezulluara plotësisht apo pjesërisht; tatimet e shtyra etj. si dhe sanksionon statusin einspektorëve të kontrollit dhe hetimit në shekujt X-XI. Arritja më e madhe te Statuti ishte Debitii Përgjithshëm Tatimor, i cili ishte rezultante e llogaritjeve të hedhura në Rregjistrin Themeltar (që përfshinte sipërfaqet e punuara dhe arë; të drejtat e ndryshme fiskale dhe pagesat në të holla;parcelat e ndara tokësore etj). Inspektorët që do të merreshin me mbikqyrjen apo hetimin etokave të punuara për efekt të përcaktimit të tatimeve shtetërore thirreshin epopte [inspektorë], tëcilët kishin mision të ndryshëm nga mbledhësit e tatimeve [dijoketet]. (“Burime të zgjedhura përhistorinë e Shqiperisë, shekujt VII-XV”, Tiranë 1962, faqe 22)

“Kur vendi shkretohet kjo ndodh ose për shkak të pushtimit ose të shpërnguljes për shkak tëpeshës së tatimeve që i ngarkohen për tokat e lëna shkretë, atëherë vjen epopti, i dërguari iperandorit dhe duke bërë hetime, heq tatimet nga objektet e lëna shkretë plotësisht osepjesërisht. “Që të mos shqetësoheshin nga kontrolli (i cili mund t’i shqyrtonte më vonë) rubrikate këtyre tatimeve lihen bosh tërësisht dhe hiqen nga librat e kadastrave dhe nuk rregjistrohen,nuk llogariten dhe nuk bashkohen me të tjerët”

Në këtë mënyrë, u kalua gradualisht drejt normave, kodeve, kanuneve, dokeve, zakonore (gojoree të shkruara), që u bënë baza e strukturës së re organizative të shoqerisë së re shqipëtare. Në tëzhvillohen edhe elementët e mbikqyrjes dhe kontrollit mbi financat në zbatim të legjislacionit

Tre kronikanë rusë (Arsh, Senkevic dhe Smirnova) mbështesin idenë e mësipërme kur thonë se“marrëdhëniet familjare e shoqërore të malsorëve shqipëtare rregulloheshin sipas kanuneve, tëcilat ishin ligje, rregulla, doke të pashkruara, që trashëgoheshin brez pas brezi dhe

15

transformoheshin sipas ndryshimit të kushteve shoqërore dhe ekonomike”-(“Histori e shkurtër eShqipnisë”, Prishtinë 1967, faqe 39).

Dokumente arkivore të shekullit të 15-të, që u përkasin arkivave kishtare, na japin shembuj tëpraktikës financiare, për zbatimin e rregullave të qeverisjes e të administrimit kishtar, përsaktësinë e instrumentave financiare etj.

Nën sundimin Venedikas dallojmë sidomos rregullimet ligjore në lidhje me ruajtjen e vleravemonetare.

1.2.3.2 "Koha e Skënderbeut" deri në shekullin XVII - Aktiviteti financiar formësohetmë qartë e merr tiparet e tij më karakteristike, me sisteme më të formëzuara të administrimi tëvlerave materiale e monetare.

Në gjurmën e Kodikëve të Korçës dhe të Selasforit, të cilët mendohen të jenë themeluar nga viti1676, hasen vlera të tipizuara për kontrollin e llogarive. Në këta Kodike, përveç vleravehistorike, testamenteve e akteve kishtare, jepet dhe një pasqyrë e shqyrtimeve ekzistencialefinanciare, madje dhe një nivel familjarizimi me këto rregulla.

Elementet e kontrollit në këto kodike janë të natyrave fillestare dhe përmblidhen me emërtimin“këqyrës të llogarive të epitropeve”.

Papa Klementi XI pati një insistim të madh për një administrim korrekt kishtar prej ipeshkëve tëipeshknive. Në lidhje me objektivitetin dhe saktësinë e raporteve financiare ai theksonte:

[Duart më parë t’i kemi të dlira dhe mos të japim asnjë arsye për tv menduar keq për to; se imarrin ndokujt gjësend për Urdhëra, për të tjera Sakramene, apo për bekime; mjafton të moskrijohet përshtypja se lakmojnë të holla për dhunti apo për falje të Shpirtit të Shenjtë].( “Concilium Albanum”, Rome 1872, faqe 48, shqipëruar nga Don Engjëll Radoja).

Duke e vleresuar rolin e ipeshkëve si pasqyrë të pasuesve, kisha e shihte me shumë vëmendjefaktin që ashtu siç ipeshkët kanë pushtetin mbi të tjerët ashtu duhet të jenë edhe mendershmërinë mbi të tjerët. Në mënyrë kategorike e të prerë kisha denonte pranimin e rryshfetit.

Ajo që bie në sy në këtë periudhe është: përcaktimi dhe respektimi i ndarjes strikte tëkompetencave të urdhëruesit nga ekzekutuesit në veprimet financiare.

1.2.3.3 "Mes viteve 1740-1900" nën mbretërimin e vezirit të Janinës, Ali PashëTepelenës, dokumentet tregojnë se në të gjithë pashallëkun veprohej mbi bazë aktesh të lëshuaranga Pashai dhe së përveç administratorëve, kishte nënpunës për ruajtjen e thesarit si dhellogaritarë. Ekzistenca e një sistemi regjistrimi strikt dhe inspektimet e befasishme për çdopara të dalë nga arka, përbën tipar dallues të qeverisjes së tij. E njëjta filozofi vepronte dhenë organizimin e brendshëm të shtetit të Pashait i cili mbështetej në disiplinë dhe hetimiinvestigativ, ndryshe nga pashallëqet e tjera të Perandorisë Turke.

Në dokumente të ndryshme të Perandorisë Osmane, i kushtohet vëmendje e posaçme funksionittë mbikqyrjes financiare brenda Bankës Otomane që veproi në Shqipëri nga viti 1875, përcaktuarqartë në statutin e saj, ku detajoheshin detyrat dhe përgjegjësit funksionalë të mbikqyrësitfinanciar, që sipas legjislacionit turk emërohej nga qeveria otomane.(Gazeta “Shqip”,25.03.2007: D. Kaloci, “Si funksiononte ekonomia shqiptare në Perandorinë Osmane”).

1.2.4 Shekulli i XIX karakterizohet me specifika pozitive që në fillimet e viteve 1900 -1918,dhe përveç regjistrimeve rigoroze të pronave e pasurive, shfaqen shumë shpesh librat e llogarive,

16

që shërbenin si bazë për rindërtimin e ngjarjeve të mëparshme dhe veprimeve financiare përefekt kontrolli.

Në vitin 1916 sistemi i mbikqyrjes me anë të verifikimit të inventarëve ishte kthyer në njëmënyrë të zakonshme pune dhe kishte marrë përhapje të gjërë duke synuar për të ruajturveprimet administrative nga keqbërësit, abuzivistët etj.

Themelimi i Shtetit Shqiptar dhe shpallja e Pavarësisë Kombëtare me 28 Nëntor 1912 sollidhe organizimin e gjithë jetës shoqërore, institucioneve publike e në këtë kuadër dhe të financavee kontrollit të shtetit mbi to.

1.3 Historia e zhvillimit të auditimit dhe institucioneve të tij në Shqipëri (1912-2013)

1.3.1 Qeveria e Vlorës dhe fillesat e Këshillit Kontrollues (28 nëntor 1912-13 maj 1913)

Shpallja e Pavarësisë Kombëtare ishte një ngjarje me rëndësi të madhe historike për fatet e vendit. Ajoi hapi rrugën zhvillimit politiko-shoqëror dhe ekonomik. Krijimi i shtetit shqiptar ishte njё faktor irёndёsishёm qё ndikoi nё zhvillimin e tregut kombëtar dhe çoi vendin drejt krijimit tё njё shtetimodern. Në politikën dhe veprimtarinë ekonomike të Qeverisë së parë të drejtuar nga IsmailQemali, një vend të rëndësishëm zuri problemi financiar. Çdo shtet, që të ndërmarrë një politikëekonomike, duhet të sigurojë burimet e nevojshme financiare si dhe të ndërtojë institucionet dheorganizmat financiare që i japin atij mundësi të zbatojë një politikë të tillë. Në këtë vështrim përperiudhën vlen të përmenden pёrpjekjet pёr ngritjen e institucioneve, ku kujdes i veçantë do t’ikushtohej financave dhe kontrollit tё shtetit mbi to.

Qeveria e Vlorës qeverisi pёr një kohë të shkurtёr dhe nuk arriti të organizonte institucione tëveçanta e të specializuara të kontrollit. Megjithatë, pavarësisht përcaktimit jo të plotë specifikligjor, në këtë periudhë, fillojnë të shfaqen disa funksioneve të kontrollit të mpleksura mefunksionet administrative e të menaxhimit financiar.

Sipas themeluesit të shtetit shqiptar, Ismail Qemalit, vendimet e para dhe të nevojëshme që duhettë merrte kombi shqiptar ishin:

• Të bëhet Shqipëria më vete me një qeveri të përkohshme;

• Të zgjidhet një pleqësi për ndihmë e kontroll të qeverisë;

• Të dërgohet një komision në Evropë për të mbrojtur çështjen shqiptare para mbretërive tëmëdha.

Pleqёsia nuk do tё ishte parlament, as senat dhe duhet tё konsiderohej si organ kёshillimi dhekontrolli për qeverinё. Pleqësia, do të bashkëpunonte me Qeverinë e kohës, do t’a kontrollontedhe t’a kёshillonte kur të ishte nevoja.

Kjo platformë rreth rolit të Pleqësisë mbi Qeverinë, ka qenë strukturuar që më parë nё mёndjen eIsmail Qemalit si administrator nё Perandorinё Osmane, duke e orientuar atё tё mendonte dhe tёzbatonte parimin e funksionimit tё ndarjes së pushteteve, duke i dhёnё vendin e duhur pushtetitlegjislativ, qё mishërohej nga Kuvendi i Vlorёs, i cili sё bashku me Pleqёsinё do tё ushtrontekontroll mbi qeverinё (ekzekutivin) duke luftuar veprimet korruptive.

Në zbatim të këtyre politikave qeveria krijoi organizmat përkatës të administratës ekonomike,të cilat do të përballonin zgjidhjen e detyrave të rëndësishme në fushën e zhvillimit ekonomik të

17

vendit. Këto organizma u përcaktuan në Kanunin e Pёrtashёm tё Administratës Civile, i cili ishteligji mё i rёndёsishёm me karakter kushtetues i hartuar nga Qeveria e Pёrkohshme e Vlorёs (datë25 nëntor 1913).

Konstatojmë se Kanuni në misionin e financës ka një harmonizim e gërshetim të funksionitkontabël-financiar dhe funksionit kontrollues, duke qenë një funksion i pandarë.

Drejtori i Financës kishte për detyrë : “

të vëzhgojë ndarjen dhe pjestimin e ngarkesave publike;

të bajё të mblidhen në kohën e duhur të ardhunat publike, gjobat dhe të ardhurat e tjera tëndryshme;

të vëzhgojë monopolet që krijon qeveria kombëtare;

të bajë të ruhen mirë pasunija e patundëshme arë, pyje dhe prona të tjera të shtetit;

të bajë të shënohen mirë të pritëshmet e ligjëshme që i përkasin prefekturës;

të kontrollojë llogaritë e përgjithëshme të prefekturës;

të rregullojë dhe të paraqesë buxhetin e prefekturës. ”Detyrën e kontrolluesit brenda zyrës së financës e kishte Ndihmësi i Drejtorit të Financës, i cili“ka të drejtë të kontrollojë llogaritë e zyrës”, specifikohet shprehimisht në artikullin 24/2 tëKanunit.

“Kanuni i pёrtashёm i administratёs civile tё Shqipënis”, ndalej nё mёnyrё tё posaçme nёshtjellimin e kompetencave tё Pushtetit lokal. “Prefekti, - cilёsonte artikulli 13,- meqё ёshtё ipёrgjegjshёm bashkё me drejtorin e financave pёr rangjet financore dhe veprimin e llogarive, bantë kqyret gjithmonë mёnyra e tё mbledhurit tё gjithё ngarkesave dhe tё ardhurave tё Prefekturёs, sidhe sjellja e veprimi i mbledhёsve”.

Pёr tё analizuar mё mirё veprimet aktive tё qeverisё me karakter financiar e kontrollues, porreshtojmë disa aspekte specifike të këtyre veprimeve, duke i parë ato në pikëpamjen e zhvillimitdhe përparimit të sistemeve dhe përgjegjësive kontrolluese .

1. Thelbësore në veprimet e Qeverisë, ishte ndërmarrja e veprimeve urgjente për kontrollin etë hyrave në thesarin e shtetit, duke vendosur që të ardhurat të kalonin në arkën e shtetit shqiptar,duke i dhënë kështu fund grabitjes fiskale nga ana e qeverisë otomane, dhe mbyllja e BankësAgrare osmane duke ja kaluar veprimtarinë e saj Ministrisë së Bujqësisë.

2. Qeveria shfrytëzoi çdo mundësi e burim të mundshëm duke identifikuar e regjistruar të gjithëorganizmat financiarë me përgjegjësitë dhe rolin kontrolluese të secilit, me qëllimstandartizimin e dokumentimin e veprimeve financiare dhe kontrollin e lëvizjes sëdokumenteve shoqëruese, të mallrave e të hollave si dhe mirëadministrimit e taksave, në kushtete vështirësive ekstreme të sigurimit të mbijetesës së popullatës. Qeveria për këtë qëllim nxitipërdorimin e dëftesave financiare për çdo veprim të autorizuar. Roli i tyre do të ishte i dyfishtë si përlënien e gjurmës së veprimeve, ashtu edhe për kontrollin e ndjekjes së procedurës që dokumentiduhej të ndiqte.

3. Krijimi i Bankës Kombëtare si instituti i emetimit monetar dhe i kredidhënies me Aktin eKoncensionit, (mes Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, Bankës Tregtare të Milanos dhe “WienerBank Verein” të Vjenës). Ky akt sanksiononte se Qeveria nuk do të ndërhynte në administrimin

18

e punëve të bankës, përveç rastit të emetimit duke kontrolluar emetimin e biletave të bankës,dhe zbatimin e urdhërave e rregullimeve statutore që i përkisnin emetimit, duke mishëruarmendimin teoriko-praktik të Qeverisë së Vlorës mbi kontrollin e bankës. (Nuk filloi veprimtarinëpraktike se në qershor tё vitit 1914 veprimtaria e saj u mbyll.)

4. Ndër masat ekonomike vlejnë të përmenden shtetёzimet e 175 fshatrave, tё cilёt ishin çifligje tёsulltanit dhe qeverisё turke prej 56.287 ha. Nё tё njejtёn kohё u shpall dhe ligji mbi kontrollin e tëgjithë tapive të pronarëve të tokave.

5. Të gjitha këto ndryshime u shoqёruan me hartimin e një sërë rregullash financiare dhe qësynonin formësimin e mekanizmit kontrollues. Në kёtё periudhë, futet gjerёsisht nё zbatimautorizimi, dokument që u përdor si mjet i kontrolleve parandaluese, para faktit.

6. Veprimtaria financiare e kontrolluese nё periudhën dhjetor 1912-1914, tentoi korrektёsinёdhe respektimin e vendimmarrjes hierarkike shtetërore tё vendosur, pra mbi bazën eautorizimeve ose urdhёrave.

7. Qeveria në kushte shumë të vështira ekonomike ishte para presionit pёr zbatimin e njё rregjimi tёrreptё tё kursimit dhe pёrdorimin me nikoqirllёk tё tё hyrave, duke rritur kërkesën që të ardhurat eshtetit të përdoreshin pёr gjёrat më të nevojёshme, e të dobishme dhe duke njohur e verifikuar çdoshpenzim buxhetor.

1.3.2 Kanuni i Dёmeve i Qeverisё sё Vlorёs (13 maj 1913)

Kanuni është njё tjetёr dokument me rёndёsi, i bazuar mbi vlerat e trashёguara kombёtare nёfushёn e normave, zakoneve dhe rregullave mbi jetёn dhe ekonominё shoqёrore. Kanuni ёshtёdhe njё akt i rёndёsishёm pёr dhёnien e drejtёsisё. Kanuni parashikonte sanksione ekstreme pёrraportet jo të vërteta dhe ndalej nё tre komponente tё veprimtarisё sё vlerësuesve, qё zbatohen edhesot nё veprimtarinё kontrolluese: (1) mënyrën e pёrpilimit tё raporteve; (2) objektivitetin dhearsyetimin; (3) pavarësinë dhe saktësinë e raporteve qё hartohen nga kontrollorët.Në këtë periudhë prania e kontrollit kërkohet e sanksionohet edhe nё organizatat joshtetërore.Psh. nё rregulloren e Punonjёsve tё Lidhjes sё Drejtёsisё (27.11.1913) nё kёshillin e lidhjesbënin pjesë edhe dy kontrollorë. ”Kontrollorët janё kёshilltarё tё veçantё tё kryetarit, me të cilinkomunikojnë me mёnyra tё ёmbla e njerёzore dhe i tregojnё kurdoherё detyrёn, sa herё qёkuptojnё qё kryetari vepron jashtё rregullave tё shoqёrisё. Gjithashtu, kontrollorёt kanё tёdrejtё t’i tёrheqin vёrejtjen, nё qoftё se nuk punojnë mirё arkëtarit dhe shkronjёsve, por kurdoherёme anёn e kryetarit, dhe jo drejtёpёrdrejtё” ”-(“Qeveria e perkoheshme e Vlores dhe veprimtaria esaj”,DPASH, Tirane 1963,f 274).

1.3.3 Kontrolli i financave tё shtetit dhe Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (29 korrik1913) .

Konferenca e Londrёs vendosi që kontrolli i administratёs dhe i financave tё Shqipёrisё t’ibesohej njё komisoni ndёrkombёtar tё pёrbёrё nga përfaqësues të gjashtё fuqive të huaja dhenjё përfaqësues i Shqipёrisё. Në kёtё mënyrë dhe kopetencat e Qeverisë së Vlorës dhe tёautoriteteve lokale u zhvendosёn tek ky komision, duke vendosur praktikisht një lloj protektoratiqё nuk pajtohej me pozitёn e shtetit shqiptar tё pavarur, tё shpallur nё Nёntor 1912.

Nё këtë mënyrë, përfaqёsuesit e komisionit morën në dorë frenat e qeverisjes duke shpresuar se

19

do tё ndёrtonin më shpejt shtetin e ri mbi themele tё forta, duke përshpejtuar ecjen e tij nënё rrugёn drejt modelit europian. Objektivi kryesor i komisionit ishte centralizimi i mbledhjes sëtë ardhurave të Shqipërisë nën mbikqyrjen e tij duke synuar indirekt në kontrollin e plotë tëfinancave të Qeverisё sё Pёrkohshme tё Vlorёs. Veprimtaria e tij ja ngushtoi pothuaj tërësishtveprimtarinë Qeverisë sidomos nё kontrollin e financave duke rezultuar dalëngadalё në njё faktorpengues.

Komisioni vazhdoi ta mbikqyrte shtetin e ri për të gjithë mandatin prej 10 vitesh, duke u bërë defacto, organ kontrolli dhe mbartёs kryesor i pushtetit nё Shqipёri, edhe kur fuqitё e mёdhacaktuan nё krye tё fronit shqiptar Princ Vidin në tetor 1913.

1.3.4 Princ Vidi dhe qeveria e Turhan Pashë Përmetit dhe Statuti Organik (17 mars 1914-1919)

Më 7 mars 1914 Princ Vidi erdhi në Shqipëri, dhe më 17 mars të po atij viti ngarkoi meformimin e qeverisë Turhan Pashë Përmetin. Regjimin e tij, Vidi, e ligjëroi me Statutin Organik tëShqipërisë të hartuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit. Statuti ishte një akt kushtetues qëvendosi formën monarkiste të qeverisjes në Shqipëri. Përsa i përket kontrollit të administratëspublike dhe financave të Shqipërisë mbetej nën kontrollin e Komisionit, siç ishte vendosur nëKonferencën e Londrës më 29 korrik 1913. Statuti Organik i 10 prillit 1914, në kapitullin eFinancave (neni 141) theksonte “se organizimi i mëparshëm i financave do të jetë në fuqi dhendyshimet që mund të bëheshin mund të qenë vetëm të dorës së dytë.” Në Kapitullin e VI tëAdministratës lokale kontrolli i financave në të gjitha ndarjet administrative në nivel vendor, dotë kryhej nga këshilli i tyre, të cilët kishin të drejtë të hartonin jo vetëm buxhetin, por të ushtroninedhe kontrollin e administrimit të financave.

Pas shpërthimit në maj të Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme ( Haxhi Qamili 1914-1915) ugoditën rëndë strukturat e shtetit duke vënë në rrezik pavarësinë e tij. Shtuar këtu dhe fillimi iLuftës së Parë Botërore në gusht të 1914, bëri që ekuilibri politik ndërmjet Fuqive të Mëdha tëprishej dhe Princi humbi mbështetjen ndërkombëtare.Më 3 shtator 1914 ai u largua nga Shqipëria.

Lufta e Parë Botërore, pati pasoja të rënda politike dhe ekonomike për vendin duke vënë në rrezikekzistencen e shtetit Shqiptar. Ekonomia e vendit u prek ndjeshëm deri ne fund të viti 1921 kurtrupat italiane dhe serbe u larguan plotësisht.

Në këto kushte, edhe qeveria e Durrësit e dalë nga Kongresi i Durrësit i 25 dhjetorit 1918, nukarriti të bëhej një përfaqësuese mbarë kombëtare dhe e aftë të mbronte interesat e vendit.

1.3.5 Administrimi i kontrollit financiar nё vitet 1920-1924

Kongresi i Lushnjes, i mbledhur në 28-31 janar 1920 me pjesëmarrjen e 50 përfaqësuesve nga tëgjitha krahinat e Shqipërisë, i hapi rrugën konstituimit të Shtetit Shqiptar si një shtet Sovran. Mevendimet e rëndësishme që u morën i riafirmua pavarësia e shpallur më 28 nëntor 1912. Akti më irëndësishëm që u miratua ishte “ Statuti i Lushnjes”, i cili aprovoi parimet kushtetuese të shtetitshqiptar. Mbi bazën e këtij akti filluan të veprojnë organet kryesore duke përqëndruar vëmendjennë stabilizimin ekonomik e financiar të shtetit.

Në këtë Statut shfaqen raportet kontrolluese e ndërvepruese të Parlamentit me Qeverinë.Zanafillën e kontrolleve praktike e shohim nga fundi i vitit 1920 dhe fillimi i vitit 1921. Të ardhurate buxhetit ishin më të pakta se shpenzimet, nuk kishte monedhë kombëtare dhe institucione bankarepër emetimin e monedhës dhe dhënien e kredive.

20

Në vitin 1922 Këshilli Kombëtar, zgjeroi statutin e Lushnjes, duke e njohur si Statuti i ShtetitShqiptar. Tashmë afirmohet parimin i ndarjes së pushteteve. Qeveria duhet të ishte tërësisht nënkontrollin e parlamentit. Në këtë Statut, mjeti kryesor i kontrollit mbi ekzekutivin ishin KomisionetHetimore.

Për ushtrimin e kontrollit të vazhdueshëm në fushën e financave, Statuti ngarkonte KëshillinKontrollues të Financave duke theksuar se :

1. Financat e shtetit kontrolloheshin nga Këshilli Kontrollues i Financave.2. Organizimi, mënyra e funksionimit dhe cilësitë profesionale të punonjësve caktoheshin me ligj

specifik.3. Detyrat e tij përfshinin kontrollin parandalues dhe verifikues të llogarive të të gjithë

administratës Shtetërore si dhe të tjera të përcaktuara me Ligj.4. Emërimet bëheshin me propozim të Parlamentit e vendim të Këshillit të Lartë e atij të

Ministrave.5. Mandati ishte 5 vjeçar veç rasteve të shkarkimit me vendim të Gjykatës.

Në këtë periudhë shfaqen :

1. Koncepti dhe përdorimi i pullave si letra me vlerë të nominuara zyrtarisht;2. Sigurimi fizik i vlerave monetare, si një masë tjetër e sistemit përmirësues të kontrollit

financiar .Për të rimëkëmbur ekonominë dhe për të përballuar nevojat e saj, në vitin 1922 qeveria shqiptare undihmua nga Lidhja e Kombeve, e cila i dërgoi si këshilltar financiar, hollandezin J. Hunger, icili :

Së pari: gjatë kohës që punoi pranë qeverisë shqiptare, midis të tjerash, filloiorganizimin zyrtar e kushtetues të kontrollit të financave të shtetit, duke theksuardomosdoshmërinë e krijimit të një instituti të modelit perëndimor, për të kontrolluarfinancat.

Së dyti : Në programin e detyrave të ardhshme të Qeverisë, duke njohur me shumë rezervëaktivitetin kontrollues të Ministrisë së Financave, nënvizoi si prioritet nevojën erevizionimit të financave të shtetit prej një organi të pavarur.

Së treti: Për herë të parë shfaqen e nisin nga puna strukturat inspektuese. “Për meveprue rregullisht mashina administratore është nevoja të vrojtohet e kontrollohet”.

Së katërti: Meqenëse organet drejtuese janë vurnerabël ndaj mundësive të bërjes sëgabimeve, kontrolli administrativ duhet të veprojë sipas nevojave në shumë mënyra dhe form:

a-Kontroll i Administratës prej anës së Parlamentit.

Parlamenti përveç veprimtarisë ligjbërëse ka dhe një detyrë tjetër shumë tërëndësishme, atë të kontrollit mbi veprimet e qeverisë. Këtë aktivitet Parlamenti e kryenpërmes hetimeve mbi mënyrën e zbatimit të ligjeve.

b.Kontroll i administratës simbas hierarkisë.

Nisur nga rregulli i njohur që çdo autoritet më i lartë gëzon të drejtën dhe detyrimin përkontrollin e autoritetit më të ulët , u parashikua që niveli më i lartë në administratë mund tëkontrollojë atë më të ulët duke pasur fuqinë deri në anullimin e veprimeve joligjore, tëpaarsyeshme, jashtë kopetencave, ose kundër interesit të shtetit dhe të popullit.

21

c. Kontrolli i administratës prej popullit me anë të gjykatës administrative.

Forma e tretë e kontrollit përfshin gjyqet administrative si mjet për të përfituar të drejtënnëpërmjet ankimimit. Një ndarje e Gjykatës Administrative do të ishte Zyra e Kontrollit tëLlogarive e cila kishte autoritetin që të arsyetonte nëse përdorimi i të hollave të shtetit,bazohej në ligje e dispozita të miratuara, dhe për të argumentuar nëse të ardhurat edheshpenzimet e shtetit ishin të sigurta ndaj çdo keqpërdorimi. Nevojën e krijimit të njëinstitucioni për kontrollin e financave e kishin artikuluar shumë studiues dhe profesionistëtë fushës së financave që në vitet 1920-1923.

1.3.6 Roli i Komisionit Kontrollues të Financave në Qeverinë e Fan. S. Nolit (1924)

Më 16 qershor 1924 u formua Qeveria e Nolit. Programi i saj politik që u shpall më 18 qershor,parashtronte reforma të rëndësishme ekonomike, politike dhe shoqërore me frymë demokratike.Noli në programin e tij politik prej 20 pikash, u angazhua se qeveria synonte të thjeshtëzonteaparatin shtetëror burokratik, t’u jepte kompetenca të plota organeve lokale dhe pavarësi tëvërtetë organeve gjyqësore, të bënte reformimin e ligjeve të vjetëruara, të barazpeshonteBuxhetin me kursime të forta, të ndërronte sistemin e taksave, të përmirësonte gjendjen e bujkut, tëlehtësonte hyrjen e kapitalit të huaj…etj.

Megjithë kohën e shkurtër të kësaj qeverie dhe kushtet mjaft të vështira ekonomike dhefinanciare të vendit, spikat kontributi i saj në lëminë e forcimit të kontrollit të financave të shtetit

Tre akte u nxorrën për këtë qëllim nga Qeveria e Nolit:

1. Ligji i datës 29.08.1924 mbi formimin e një komisioni për kontrollin e llogarive financiare tëinstitucioneve qëndrore. Komisioni, ishte i përkohshëm, pranë Ministrisë së Financës dhe kishte siobjekt kontrollin e gjithë llogarive deri në datën e dekretit.

2. Vendimi i Këshillit të Ministrave për hetimin e veprimeve të zbatuara nga administratat eqeverive të mëparshme (Nr.240, datë 17 korrik 1924), i cili në thelb kishte për qëllim nxjerrjen nëshesh të abuzimeve të qeverive të kaluara. Përfundimet e hetimit për çdo ministri do t’i viheshinnë dizpozicion një komisioni të ngritur posaçërisht për këtë qëllim, i cili kishte për detyrë të:

a. Gjente dobësitë dhe dëmet që i ishin shkaktuar arkës shtetërore;b. Shqyrtonte llogaritë, nëse kishin vepruar në konformitet me ligjin;c. Përpilonte një raport të përgjithshëm mbi hetimet e bëra e ta paraqiste pranë Këshillit të

Ministrave.3. Shkresa e Ministrisë së Punëve të Brendëshme, Nr 257 datë 07.08.1924 drejtuar Prefekturave dheNënprefekturave me lëndë “Mbi kontrollimin e llogarive të Bashkinave”.

Krahas hetimeve nisi puna për realizimin e reformave të premtuara që sipas programi politik ishteshumë perëndimor, por nuk u zbatuan dot e nuk dhanë efektet e pritura për shkak tëgjysmëmasave të ndërmarra nga Qeverija e Nolit, mungesës së mbështetjes financiare dheinfluencës së faktorëve të tjerë të brendshëm dhe të jashtëm.

1.3.7 Periudha e Ahmet Zogut (1925 - 1939)

A. Këshilli Kontrollues i Financave si institucion kushtetues. (1925-1928)

Me shtypjen e revolucionit të qershorit, më 21 janar 1925, deputetët e shpallën RepublikëParlamentare Shqipërinë, dhe zgjodhën Ahmet Zogu si President të saj, i cili në këtë detyrë mori

22

përsipër zgjidhjen e dy detyrave të rëndësishme për qetësimin e gjendjes:

1. Përcaktimin ligjor të formës së qeverisjes

2. Hartimin e një ligji themeltar të shtetit, duke ndryshuar kushtetutën për t’i dhënë zgjidhjedhe problemeve të mëdha ekonomike.

Kuvendi më 2 mars të vitit 1925, miratoi Statutin e Republikës, me objektiva themelorekonsolidimin e pavarësisë së shtetit të ri shqiptar dhe vendosja e një regjimi kushtetues republikan.

Një kujdes i veçantë në Statut midis të tjerash iu kushtua rolit që duhet të luante kontrollifinanciar i shtetit dhe rëndësisë së madhe që kishte konstituimi i rolit të tij kushtetues. Kështu ukonstitua si më poshtë institucioni dhe funksionet :

“ Financat e shtetit kontrollohen prej Këshillit Kontrollues të Financave; Organizimi i tij , mënyra eushtrimit të detyrave dhe struktura do të caktoheshin sipas ligjit specifik; Detyrat përfshijnë kontrollinparashikues (preventiv) e ndëshkues (represiv) për të gjithë administratën si dhe ato institucione qëcaktohen me ligje të posaçme; Kryetari dhe anëtarët e këtij këshilli emërohen nga Presidenti me njëmandat 5-vjecar ”.

Në zbatim të kërkesave të statutit u përgatit e miratua ligji " Mbi zyrën e kontrollit të llogarive tështetit ” si një autoritet administrativ i organizuar për të kontrolluar cilindo që përdor të hollat eshtetit krahasuar me të njejtën detyrë që kryejnë gjyqet civile që gjykojnë shtetasit që prekinose dëmtojnë pasurinë e të tjerëve. Modeli ishte një adoptim i skemës franceze.

Këshilli veç kontrollit preventiv e represiv të të gjithë administratës, ishte i detyruar të bëntedhe kontrollin përfundimtar të llogarive të përvitshme të ministrive dhe pushteteve lokale.Ky këshill pas këtij kontrolli i paraqiste pushtetit legjislativ buxhetin faktik shoqëruar me njëraport ku viheshin në dukje të metat, mungesat që rridhnin nga zbatimi i ligjeve financiare dhenga vetë zbatimi i ligjit të buxhetit. Një analizë i paraqitej për çdo vit edhe Këshillit të Ministravembi situatën financiare të shtetit, kopje e së cilës u shpërndahej edhe deputetëve. Këshilli ishte ipavarur në punën e tij, nga Qeveria. Kryetari e dy zëvendësit emëroheshin nga Presidenti me njëmandat 5-vjecar.

B. Banka Kombëtare dhe paraja e Shqipërisë (shtator 1925-1928)

Krijimi i saj u bë me marrëveshje koncesionare me kapitalin financiar italian, e cila ishte shumë edomosdoshme për Shqipërinë. Menjëherë më pas u krijua dhe monedha kombëtare që u quajt frangunshqiptar.

Bashkë me krijimin e bankës fillon dhe strukturimi i auditimit bankar.

Dokumenti i parë me vlera historike e shkencore, mund të konsiderohet Ligji i 20 majit 1925“Mbi formimin e Këshillit Kontrollues”. Deputeti Hiqmet Delvina pat thënë me këtë rast:“Nevoja për nji këshill kontrollues q’i ka nji shtet asht aq e madhe sa dhe për nji Parlament e përnji Diktim. Se nji shtet ku nuk ka kontrollim financave atje mos prit as përparim, as ma të voglinorganizim se atje as nga njeri nuk mundet të kërkohet responsabiliteti, prandaj sa për vehte t’imeme gjithë shpirt e jap votën dhe u lutem gjith shokëve qi unanimisht t’a pranojmë”.(“Bisedimet e Dhomes se Deputeteve”,Nr 4/1925).

23

Tabela Nr.1Modeli organizativ i institucionit të Këshillit Kontrollues të Financave

Funksioni nëKëshill

Kohëzgjatja emandatit

Moshaelejuar

Autoriteti që bën Emërimin Nivelishkollor ikërkuar

Kërkesa të tjera

Kryetar (1) 5 vjet 30-58 Me dekret të Kryetarit tëRepublikës

-Drejtësi,-Ekonomi-Shkollë eNaltë Tregtie

-Karrierë dhe praktikënë degën e financës.-Njohje e gjuhës sëhuaj,-Të padënuar

Antarë(2)

5 vjet 30-58 Me dekret të Kryetarit tëRepublikë

-Drejtësi,-Ekonomi-Shkollë eNaltë Tregtie

-Karrierë në degën efinancës-Njohje gjuhës së huaj,-Të padënuar

Referendar (3)SekretarKëshilli(1)

28-58 Propozohen nga KryetariKëshillit Kontrollues.Zgjidhen nga kryeministri.Emërohen me dekret tëKryetarit të Republikës

- Lice-Shkollëtregtie,- Gjimnaz.

- Eksperiencëminimumi 5 vjet nëdegen financiare- Të pa dënuar

Kopist (1)Protokollist-arkivist (1)

Emërohen nga KryetariKëshillitKontrollues

Në mënyrë të detajuar, artikuj të veçanta të kësaj dispozite rregullojnë imunitetet e Kryetarit,anëtarëve të këshillit, referendarëve dhe kryesekretarit si dhe autoritetet para të cilëve këtafunksionarë shtetërorë betohen për korrektesë dhe zbatim të përpiktë të ligjeve gjatë ushtrimittë mandatit të tyre.

Në mënyrë të përmbledhur kjo situatë jepet në tabelën e mëposhtme:

Tabela Nr.2

Funksioni Betohen përparaAutoritetit të:

Imunitetet

1.Kryetari dheAnëtarët e KëshillitKontrollues

Presidentit të Republikës Këto funksionarë mund të merren në gjyq për abuzim detyre:- me dekret të Presidentit;-pas hetimit nga 3 parlamentarë dhe 2 senatorë;- nëse votojnë 2/3 e parlamentit dhe/ose senatit.

2.Referendarët Kryetarit të KëshillitKontrollues

Këto funksionarë mund të merren në gjyq për abuzim detyre:- me kërkesën e Kryetarit,- me kërkesën e 1 antari të Këshillit Kontrollues;- me kërkesën e 1 referendari ose të Kryesekretarit

3.Kryeinspektori Kryetarit të KëshillitKontrollues

Këto funksionarë mund të merren në gjyq për abuzim detyre:- me kërkesën e 1 anëtari dhe 2 referendarëve

Këshilli Kontrollues aplikonte dy forma të kontrollit të të ardhurave dhe të shpenzimeve:

24

a. Kontrollin Preventiv - të të gjithë urdhërave e urdhëresave për pagesë, duke i vënë përballë mekërkesat dhe limitet e ligjit të buxhetit, me qëllim kontrollin e rregullshmërisë së shpenzimeve.

b. Kontrolli Definitiv- i cili përfshinte kontrollin e përgjithshëm të llogarive të përvitshme tëgjithë Ministrive; të llogarive të komunave dhe bashkive si dhe të ardhurat e zyrtarëve e shoqërivetë bamirësisë që marrin dhe japin të holla nga/për popullatën.

Këshilli kishte një rol kryesisht parandalues, dhe në misionin e tij përfshinte krahas kontrollitedhe dhënien e vlerësimit për sigurinë, ndërsa nuk kishte rol ndëshkues. Ky rol i lihej sipaslegjislacionit gjykatës kompetente, dhe për raste të metash e paaftësish, i lihej Këshillit tëMinistrave. Dispozitat sanksiononin edhe normat etike, duke vendosur si parakusht etik shmangiene konfliktit të interesave për shkak të funksionit shtetëror.

Nën qeverisjen e Ahmet Zogut për herë të parë në historinë shtetformuese shqiptare, ungritën dhe u organizuan në nivelin më të lartë ligjor, institucionet e kontrollit nëShqipëri.

C. Këshilli Kontrollues gjatë mbretërisë së Zogut 1928-1939 (Inspektoriati Mbretëror)

Për shkak të problemeve të shumta të zhvillimit të Shqipërisë, u krijua përshtypja se një sistemdemokratik europian ishte i parakohshëm për t’u zbatuar në vend. Për këtë gjithnjë e më shumëu stimulua mendimi se në Shqipëri nevoitej një qeveri e fortë, e centralizuar, monarkiste. Kështu,në qershor të vitit 1928 u shpërnda Dhoma e Deputetëve dhe e Senatit dhe u kërkua thirrja e njëAsambleje Kushtetuese, me preteksin e rishikimit të Kushtetutës. Në shtator të vitit 1928,Asambleja e shpalli Shqipërinë, “Mbretëri trashëgimtare, parlamentare dhe demokratike” kurseAhmet Zogun, e shpalli Mbret. Prej vitit 1928 deri në 1939 Shqipëria u drejtua nga njëmonarki konstitucionale.

Asambleja e dytë Kushtetuese, e cila u mblodh më datë 1 dhjetor 1928, vendosi të sanksionojëndarjen e pushteteve: në legjislativ, përmbarues dhe gjyqësor; si dhe përcaktoi funksionimin dhemarrdhëniet midis tyre. Megjithëse i jepte kompetenca të mëdha dhe e bënte të paprekshëmmbretin, kushtetuta e vitit 1928 në raport me detyrat dhe të drejtat e Këshillit Kontrollues,vazhdoi të bëjë hapa përpara duke e konsideruar atë si një organ të pavarur në pajtim mekonceptet moderne perëndimore të organizimit të Kontrollit Shtetëror.

Më 23.04.1929 parlamenti aprovoi ligjin “Mbi Organizimin dhe funksionimin e KëshillitKontrollues” dhe sanksionoi në Kushtetutë:

1. "Financat e shtetit kontrollohen prej Këshillit Kontrollues i cili në ushtrimin e detyrës është i pavarur.

2. Këshilli Kontrollues përbëhet prej një Kryetari dhe dy antarëve: organizimi, mënyra e ushtrimit tëkompetencave të tij dhe cilësitë e atyre që e përbëjnë caktohen në ligjin e posaçëm.

3. Kontrollimi preventiv si dhe kontrollimi konsumtiv i gjithë të ardhurave dhe harxhimeve të Shtetitbëhen prej Këshillit Kontrollues. Çdo vit Këshilli Kontrollues i paraqet Parlamentit një raport tëpërgjithshëm që përmban llogaritë e buxhetit të vitit të kaluar dhe shënon çrregullimet që mund tëkenë ndodhur në administratat e ndryshme të shtetit në zbatimin e buxhetit.

4. Këshilli Kontrollues në çdo tre muaj me një raport të veçantë i parashtron Mbretit gjendjen financiare tështetit përmes Kryeministrisë.

5. Kryetari dhe antarët e këtij Këshilli emërohen prejMbretit midis kandidatëve dyfish të zgjedhurprej Komisionit të Posaçëm i përbërë prej Kryeministrit, Kryetarit të Parlamentit dhe Ministrit të

25

Financave. Nëpunësit e tjerë të këtij Këshilli emërohen sipas ligjit.

6. Kryetari dhe anëtarët e Këshillit Kontrollues për faje gjatë detyrës ose në detyrë e sipër akuzohen dhedërgohen në Gjyqin e Lartë , me vendimin e Parlamentit.

7. Antarët e Këshillit Kontrollues para se të fillojnë detyrë bëjnë betimin e duhur para Mbretit. Këtaemërohen për një periudhë shtatëvjeçare, e cila fillon për çdo anëtar që prej datës së Dekretit.Imuniteti i tyre brenda kësaj kohe është i siguruar, përveç rasteve të parashikuara në ligjin epensionit dhe kur vendoset prej Parlamentit pushimi ose dërgimi i tyre në Gjyqin e Lartë.

Këshilli Kontrollues megjithëse me një numër të pakët profesionistësh filloi menjëherë punën përkontrollin e Financave të Shtetit. Në vitin 1928 kemi raportin e parë të këtij Këshilli -“Mbi BudgetinKonsuntiv të hymevet dhe të dalunavet të vjetit financiar 1926-1927 mbas kontrollit të bamun ngaKëshilli Kontrollues” (T.Selenica, “Shqipria me 1927”, Tirane, 1928, f. XLIX).Kjo gjendje dhe keto marrëdhënie midis institucioneve do të vazhdonin rregullisht deri në kohënkur Shqipëria të pushtohej nga Italia në prill të vitit 1939.

Raportet e Këshillit Kontrollues, krahas me ndryshimet legjislative dhe në përgjigje ndaj tyre, kanëpësuar përmirësime të herëpasherëshme. Ato përfshijnë kontrollin që realizohej në të gjithaveprimtaritë financiare të mbretërisë.

1.3.8 Këshilli kontrollues i financave në vitet 1939-1944

Pushtimi nga Italia fashiste e vendit në 7 prill 1939, u shoqërua menjëherë me ndryshime legjislativee ekzekutive, ku një nga synimet emergjente për ta ishte dhe kontrolli i rreptë i qeverisë mbifinancat e shtetit. Shqipëria në aspektin legjislativ mbeti mbretëri, por tashmë me një status tëri, të shpallur më 4 qershor 1939, si pjesë e mbretërisë së Savojës.

Me një akt të mëvonshëm, Këshilli Kontrollues si të gjitha institucionet e tjera do të kalonteautomatikisht në varësi të qeverisë fashiste. Pushteti që vendosi “kushtetuta e re” predikonte njëdiktaturë të rreptë njëpartiake, shtypje të hekurt të kundërshtarëve, kontroll të rreptë të qeverisëmbi ekonominë, nacionalizëm agresiv, racizëm dhe militarizëm.

Tashmë institucioni i Kontrollit të Shtetit do të funksiononte si pjesë e mbretërisë italiane.Pavarësisht nga synimet, gjatë viteve 1939-1941, gjenden mjaft dokumenta që vërtetojnë se kyinstitucion ka funksionuar duke kontrolluar gjithçka. Në këtë periudhë u miratuan dy ligje tëreja:

1. Njëhsimi i Shërbimeve Financiare ;

2. Roja Mbretërore e Financës; që kish për detyrë të forconte aktivitetin themelor të financësatë të mbikqyrjes së shpenzimeve duke mbajtur parasysh kufijtë e shumave të caktuara nëbuxhet”.

1.3.9 Kontrolli i shtetit 1945 -1990

Menjëherë pas çlirimit të vendit nga pushtuesit nazi-fashistë, Këshilli Antifashist Nacional-Çlirimtar, i cili kishte atributete Kuvendit, miratoi ligjin Nr.97, datë 19.07.1945 “Mbiorganizimin e funksionimin e Këshillit Kontrollues”.

1. Këshilli Kontrollues, që vijoji të kryente funksionet e kontrollit, raportonte mbi shkeljet eligjeve e të rregulloreve dhe mbi të metat e konstatuara në aparatin e administrimit financiarekrahas Ministrisë së Financave dhe Prokurorinë e Përgjithshme, duke e vënë de faktoveprimtarinë kontrolluese dhe vendimmarrëse të këtij organi, në një vartësi të shumëfishtë .

26

Ligji në vetvete parashikonte të drejtat e Këshillit Kontrollues, të cilat përfshinin:

1.Kontrollin preventiv e konsuntiv të shpenzimeve të buxhetit kombëtar;

2.Mbikëqyrjen mbi mbledhjen e të ardhurave;

3.Barazimin e buxhetit konsuntiv;

4.Gjykimet mbi përgjegjësinë administrative të funksionarëve të shtetit, të ngarkuar memarrjen peng dhe me dhënien e urdhër pagesave;

5.Gjykimet mbi llogaritë që duhet të jepnin të gjithë ata që kishin në përdorim të holla,vlera materiale ose gjëra me vlerë të tjera të Shtetit.

Duke gjykuar nga forma e organizimit, funksionimit dhe raportimit të aktivitetitkontrollues, rezulton se Këshilli Kontrollues ka qenë një organ i politizuar e represiv,dhe nuk kishte pavarësi në ushtrimin e veprimtarisë kontrolluese.

2. Ligji Nr.277, datë 14.08.1946 “Mbi Kontrollin e Përgjithshëm të Shtetit solliriorganizimin e organeve të kontrollit, si përsa i përket formës ashtu edhe përmbajtjes .Tashmë Kontrolli i Shtetit ngarkohej të mbikëqyrte të gjithë veprimtarinë dhe punën eorganeve të administratës shtetërore e të instituteve dhe ndërmarrjeve në vartësi të tyre, sidhe të çdo institucioni ose ndërmarrje tjetër. Organi më i lartë i Kontrollit të Shtetit ishteKomisioni i Kontrollit, i cili e ushtronte veprimtarinë drejtëpërdrejt me inspektorët etij ose me anë të inspektorëve të prefekturave e nënprefekturave, si dhe me anë tëorganeve kontrolluese të Ministrive.

Përsa i takon objektit, neni 8 i ligjit theksonte se “në kryerjen e detyrave të tyre, organete Kontrollit të Përgjithshëm të Shtetit kanë të drejtë të hetojnë e të shqyrtojnëorganizimin e brendshëm, administrimin, librat e llogarive dhe regjistrat e tjerë dhepërgjithësisht çdo punë, si dhe të ndjekin e të hetojnë metodat e punës dhe raporteve midistyre për çdo organ, institut dhe ndërmarrje në të cilat kryhet kontrolli”, Po kështu, organete kontrollit kishin të drejtë të vëzhgonin dhe të gjurmonin nëpunësit dhe privatët në lidhjeme aktivitetin e tyre në sektorin në të cilin kryhej kontrolli.

Nga sa konstatohet më sipër, Kontrolli i Përgjithshëm i Shtetit dhe Komisioni iKontrollit si organi më i lartë i tij, ishin pjesë përbërëse e Qeverisë dhe vepronin nëemër të saj. Përveç sa më lartë Komisioni i Kontrollit kishte të drejtë të emëronteorganet kontrolluese në të gjitha institucionet publike dhe private, në ndërmarrjet,organizatat shoqërore dhe në kooperativat, që me ligj i nënshtroheshin Kontrollit tëShtetit. Kjo e drejtë duhet kuptuar nën sistemin monopartiak se kryhej nën diktaturën ePartisë së Punës së Shqipërisë .

3. Dekreti Nr.1018, datë 20 janar 1950, i Kryesisë së Presidiumit të Kuvendit Popullor tëRepublikës Popullore të Shqipërisë, shfuqizoi ligjin Nr.277, datë 14.08.1946 dheshpalli ligjin Nr.784, datë 20.01.1950 “Mbi Komisionin e Kontrollit të Shtetit", kuKLSH-së, i jepeshin atributet e një ministrie, e përcaktohej si organi më i lartë ikontrollit të shtetit.

Kryetar i Komisionit të Kontrollit të Shtetit, ishte në të njëjtin pozicion me atë tëMinistrit dhe emërohej me dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor. Por megjithatë,Komisioni i Kontrollit të Shtetit ishte në vartësi të Këshillit të Ministrave dhe kryente

27

revizione shtetërore sipas urdhërave të Këshillit të Ministrave dhe me inisiativën e tij.E veçantë tjetër e ligjit ishte dhe përcaktimi në nenin 4 se: “Komisioni i Kontrollit të Shtetitnë punën e tij mbështetet në inisiativën dhe bashkëpunimin e masave popullore".

4. Në vitin 1952, me dekretin e Presidiumit të Kuvendit Popullor Nr.1480, datë12.06.1952 u krijua “Ministria e Kontrollit”, si organi më i lartë i kontrollit të shtetit qëushtronte kontroll mbi llogarinë dhe shpenzimin e mjeteve monetare dhe të vleravemateriale të shtetit, si dhe mbi zbatimin e vendimeve të qeverisë. Ky dekret shfuqizoi ligjinNr.784, datë 21.01.1950. “Ministria e Kontrollit kishte për detyrë të bënte revizioneshtetërore me porosi të Ministrit të Kontrollit”

Krahas detyrave të mëparshme, Ministria e Kontrollit kishte të drejtë:

i) t’u nxirrte udhëzime të detyrueshme për të gjithë ministritë, administratënqëndrore, komitetet dhe drejtoritë pranë Këshillit të Ministrave dhe organet vartëse,si dhe për të gjithë institucionet, ndërmarrjet dhe organizatat e tjera shtetërore,kooperativiste dhe shoqërore, të cilave ju kërkohej të paraqisnin raporte, statistika,informata dhe materiale të tjera në lidhje me çështjet që hynin në kompetencën ekontrollit të shtetit;

ii) t’i raportonte Këshillit të Ministrave për përfundimet e revizioneve everifikimeve, si dhe propozimet e dala, dhe një kopje të materialeve të verifikimeve erevizioneve, t’ja dërgonte ministrave dhe drejtuesve të administratave qëndrore, tëkomiteteve dhe drejtorive pranë Këshillit të Ministrave për marrje masash tëmenjëhershme;

iii) të ndalonte veprimet e kundraligjëshme dhe t’u jepte udhëzime të detyrueshmeministrive, institucioneve dhe ndërmarrjeve për zbatimin e dispozitave ligjore në fuqi;

iv) të dënonte punonjësit disiplinarisht deri në largim nga detyra, në pajtim medispozitat ligjore në fuqi;

v) të ngarkonte fajtorët në përgjegjësi në mënyrën e caktuar me ligj, në rast zbulimishpërdorimesh dhe faje të tjera të rënda;

vi) të ngarkonte personat fajtorë me masa zhdëmtimi në të holla në pajtim melegjislacionin në fuqi, në rastet kur personat zyrtarë i shkaktonin dëme shtetit oseorganizatave kooperativiste dhe shoqërore.

5. Me dekretin Nr. 2878, datë 06.04.1959 të Presidiumit të Kuvendit Popullor, u ndryshuaedhe statusi i organit të kontrollit, e cila u transformua nga Ministri e Kontrollit, nëKomisioni i Kontrollit të Shtetit.

Veprimtarinë e tij, Komisioni i Kontrollit të Shtetit, e ushtronte në lidhje të ngushtë meorganet e pushtetit dhe të administratës shtetërore, me organizatat e partisë, të bashkimeveprofesionale, të rinisë dhe me organizatat e tjera shoqërore, duke i tërhequr për kontrollmasat e gjera të punëtorëve, nëpunësve dhe kooperativistëve. Në këtë konteks, Komisionii Kontrollit të Shtetit ishte organ kontrolli tej mase i politizuar dhe aspak i pavarur.

6. Në kuadrin e revolucionarizimit dhe të përsosjes së aparateve administrative, krahas medisa institucione të tjera të shtetit, me ligjin Nr.4122, datë 17.03.1966 “Mbi bashkimindhe suprimimin e disa ministrive” u suprimua edhe Komisioni i Kontrollit të Shtetit,

28

duke marrë formën e Inspektimit të Shtetit, tashmë si pjesë përbërëse e aparatit tëKëshillit të Ministrave. Funksionet, detyrat dhe të drejtat e Inspektimit u përcaktuan me njërregullore të brendshme të miratuar nga Këshilli i Ministrave, e cili në përmbajtje i ruanteinstitucionit të kontrollit, pothuajse të njëjtat funksione me ato të përcaktuara përKomisionin e Kontrollit të Shtetit. Në këtë formë organizimi, ky organ funksionoi deri nëvitin 1982.

7. Si pasoje e situatës së rënies së theksuar ekonomike të vendit,në vitet 80 u ndërmorënmasa për rritjen e rolit dhe të influencës së organeve të kontrollit në drejtim tëadministrimit të pronës së përbashkët. Për këtë qëllim, me vendimin e Këshillit tëMinstrave Nr. 301, datë 22.10.1982 “Për detyrat dhe të drejtat e Inspektimit të Shtetit”,u bë riorganizimi i tij si një organ brenda aparatit të Këshillit të Ministrave, meplatformë politike të diktuar nga Partia e Punës së Shqipërisë.

Inspektimi i Shtetit, ushtronte kontroll me porosi dhe në emër të Qeverisë, nëministritë, komitetet ekzekutive, në ndërmarrje, institucione, njësi të veçanta, njësi tëbashkuara, reparte ushtarake dhe kooperativa bujqësore.

Inspektimi i Shtetit për kontroll-revizione ngarkonte dhe strukturat e tjera të kontroll-revizionit të ministrive, të institucioneve qëndrore, të komiteteve ekzekutive dhendërmarrjeve në bazë, si dhe të Ministrisë së Financave, të cilat ishin të detyruara tëkryenin detyrën e ngarkuar dhe të raportonin për rezultatet brenda afateve të caktuara.

Në ushtrimin e aktivitetit të tij, Inspektimi i Shtetit kishte të drejtë që të kërkonte ngasubjektet objekt kontrolli, dokumente e sqarime në lidhje me çështjet që kontrollonte.Gjithashtu, ai kishte të drejtë të dërgonte punonjësit e tij në mbledhjet e organeveshtetërore (kolegjiume të ministrive, në komitetet ekzekutive e deri në kryesitë ekooperativave bujqësore), kur ato trajtonin probleme të ruajtjes dhe administrimit të pronëssocialiste.

8. Duke parë dhe ndjerë rënien e mëtejshme të shpejtë ekonomike të vendit, si dhegjendjen e vështirë të popullatës, e cila nga dita në ditë rëndohej më tepër dhe kuproblemi i furnizimit të popullsisë me ushqime e shërbime ishte kthyer në një shqetësim tëpërditshëm, bazuar në materialin “Për gjendjen dhe masat që duhen marrë për forcimin ekontrollit shtetëror” të Këshillit të Ministrave dhe me propozim të tij, Komiteti Qëndror iPPSH-së, me vendimin Nr.71/1, datë 12.09.1986, u vendos të krijohet Komisioni iKontrollit të Shtetit.

Në zbatim të nenit 1 të këtij ligji, Komisioni i Kontrollit të Shtetit, drejtohej ngaKryetari i cili barazohej me Ministrin, vepronte si organ kolegjial dhe vendimmarrësnë shkallë ministrie.

Komisioni i Kontrollit të Shtetit kishte si objekt të veprimtarisë të kontrollonte: zbatimin evendimeve më të rëndësishme dhe të akteve të tjera të nxjerra nga Këshilli i Ministrave;zbatimin e akteve ligjore dhe nënligjore për administrimin e pronës socialiste, sidomos nëdrejtim të ruajtjes e administrimit të mallrave, mënjanimin e mallrave stoqe e me qarkullimtë ngadalshëm, përdorimin me frytshmëri të bazës materialo teknike dhe forcimin erregjimit të kursimit; shfrytëzimin e aftësive prodhuese dhe vënien në përdorim të aftësivetë reja sipas planit të shtetit”

Në ligj, përcaktoheshin dhe të drejtat e detyrat e Kryetarit, si: “të ndalonte veprimet

29

që ishin në kundërshtim me ligjet dhe me aktet e nxjerra nga Këshilli i Ministrave; tëmerrte masa disiplinore të parashikuara nga Kodi i Punës për punonjësit dhe drejtuesit qëshkelnin ligjet, urdhëresat, vendimet, udhëzimet dhe kërkesat e disiplinës proletare nëpunë; të ngarkonte me përgjegjësi materiale personat që i shkaktonin dëme materiale shtetit,kurse për kooperativat bujqësore t`i rekomandonte kryesisë së kooperativës caktimin ezhdëmtimit; të kërkonte nga organet shtetërore e ekonomike dokumente e sqarime përçështjet që i interesonin gjatë kontrollit dhe të aktivizonte për të marrë pjesë në kontrollpunonjës e specialistë nga administrata shtetërore; si dhe të bënte kallëzim për kryerjen eveprave penale në organet e hetuesisë”.

Në këtë periudhë të turbullt dhe të pastabilizuar që kalonte vendi, në konteksin e forcimittë punës dhe të kërkesës së llogarisë, si të gjithë institucionet dhe institucioni ikontrollit u karakterizua me ndërrime të shpeshta të titullarëve të tij.

Karakteristikat themelore të periudhës komuniste

Gjatë gjithë periudhës 45 vjeçare të sundimit komunist në Shqipëri (1945-1990), për organet ekontrollit janë nxjerrë disa dekrete dhe ligje, duke ndryshuar apo reformuar organin ekontrollit, në varësi të situatave politiko-ekonomike dhe vullnetit të Partisë e të Qeverisë.Ndryshimet apo reformimet e bëra kanë kosistuar kryesisht në ndryshimin e emërtimit dheorganizimit të institucionit të kontrollit dhe shumë pak kanë të bëjnë me përmbajtjen, duke filluarnga pavarësia institucionale e tij, drejtimi dhe funksionimi i institucionit, përfshirë objektin eveprimtarisë, fushën e ushtrimit të veprimtarisë, si dhe të drejtat, detyrat dhe kompetencat.

Këto, kanë qenë pothuajse të njëjta, pavarësisht nga ndryshimet sipërfaqësore. Në asnjë ngadispozitat ligjore e nënligjore për organizimin dhe funksionimin e organit të kontrollit të shtetitnë këtë periudhë nuk është përcaktuar e drejta e organit të kontrollit për të kontrolluar veprimetqë kishin të bënin me krijimin dhe përdorimin e thesarit të shtetit, me përdorimin e fondeve ngaSigurimi i Shtetit, me krijimin dhe përdorimin e valutës në institucionet që kryenin aktivitet sekretetj.

Doktrina komuniste në tërësi, dhe izolimi i vendit në këtë periudhë, kanë influencuar dhe nëfunksionimin e organeve të kontrollit. Krahas mungesës së pavarësisë në planifikim, në kryerjendhe raportimin e veprimtarisë kontrolluese, vartësinë e shumfishtë nga Partia dhe Qeveria (organ nëpërbërje të saj ) e në fillimet edhe nga Prokurori i Përgjithshëm, mungesës së komunikimit meorganizmat ndërkombëtare të kontrollit dhe shkëmbimit të eksperiencës me organet homologe,këto të fundit me pasojë në pamundësinë e futjes së metodave dhe të praktikave bashkëkohore nëveprimtarinë kontrolluese, organet e kontrollit kanë punuar dhe funksionuar me cikël të mbyllurbrenda Qeverisë dhe në shërbim të saj.

1.3.10 Kontrolli i shtetit gjatë viteve 1990 - 2012 (Kontrolli i Lartë i Shtetit)

Rrëzimi i diktaturës komuniste solli vendosjen e pluralizmit politik në Shqipëri në fillim të vitit1991.Vendi u përfshi në procesin e ndryshimit dhe reformimit të sistemit duke përfshirë dheristrukturimin e reformimin e ekonomisë, reformim që u shoqërua me marrjen e masave dhendërmarrjen e reformave për kalimin nga ekonomia e planifikuar dhe centralizuar në ekonominë etregut. Midis reformave përmendim liberalizimin e tregut dhe të çmimeve, reformën monetaredhe të liberalizimit të kursit të këmbimeve, lejimin dhe zhvillimin e pronës dhe të sektoritprivat, hartimin e strategjisë dhe fillimin e privatizimit të pronës shtetërore, shpërndarjen e tokësbujqësore, etj. Në këtë kuadër edhe institucioni i kontrollit, sikurse të gjithë ministritë dhe

30

institucionet qëndrore, u përfshi në procesin e ristrukturimit e reformimit për t’ju përshtaturzhvillimeve demokratike dhe ekonomisë së tregut. Përafrimi me kërkesat e standartevendërkombëtare në fushën e administrimit publik dhe të kontrollit, kërkonte krijimin e institucionittë kontrollit sipas parimeve dhe skemave të vendeve të demokracive perëndimore. E këtijkarakteri ka qenë dhe reforma insitucionale në fushën e kontrollit shtetëror. Ndonëse vendi kalontenjë periudhë të vështirë historike dhe titullarët e institucionit ndërroheshin sipas qeverive,Komisioni i Kontrollit të Shtetit (KKSH-ja) arriti të krijonte marrëdhënie me institucionet ehuaja homologe të kontrollit, ku mund të përmenden vendosja e kontakteve dhe bashkëpunimime Zyrën e Auditorit të Përgjithshëm së Mbretërisë së Bashkuar që në vitin 1991, dhe mëvonë me shumë organizma homologe. Komisioni i Kontrollit të Shtetit ka qenë anëtar formal iINTOSAI-t ( International Organization of Supreme Audit Institutions) që nga viti 1984.

Sipas projektligjit të hartuar në këtë periudhe, objekti dhe funksioni i kontrollit të shtetit duhej tëishin kontrolli ndaj financave të shtetit dhe i përdorimit të pasurive shtetërore, objekt ky edhe iorganeve të larta të kontrollit shtetëror në vendet perëndimore.

KKSH-ja duhej të shndërrohej kështu në një organ të specializuar të Kuvendit që do të ndiqtee vlerësonte zbatimin nga Qeveria dhe nga organet e administratës publike, të ligjeve, akteve tëmiratuara për financat dhe gjithë ekonominë, si dhe do të ndikonte në mënjanimin e mangësive dheshkeljeve që konstatoheshin në çdo nivel të administratës.

Përcaktimet ligjore të kësaj periudhe paraqiten sipas rradhës kronologjike:

1. (1991) Mbështetur në një shtesë të ligjit Nr.7491, datë 29.04.1991 “Për DispozitatKryesore Kushtetuese”, Kuvendi Popullor i Republikës së Shqipërisë miratoi ligjin Nr.7596, datë 31.08.1992 “Për një shtesë në ligjin Nr.7491, datë 29.04.1991 “Për DispozitatKryesore Kushtetuese”, inkurajoi shëndrimet e strukturës së kontrollit të jashtëm shtetërorduke krijuar “Shërbimin e Kontrollit të Shtetit” duke shtuar në nenin 41 nenin 41/a mekëtë përmbajtje:

“Shërbimi i Kontrollit të Shtetit është organi më i lartë i kontrollit ekonomik dhe financiar.Shërbimi i Kontrollit të Shtetit është i pavarur, ai i nënshtrohet vetëm Kushtetutës dhe ligjit.Shërbimi i Kontrollit të Shtetit raporton e jep llogari para Kuvendit Popullor”.

“Shërbimi i Kontrollit të Shtetit është organi më i lartë i kontrollit ekonomiko-financiar dhe inënshtrohet vetëm Kushtetutes dhe ligjeve. Shërbimi i Kontrollit të Shtetit raporton e jep llogaripara Kuvendit Popullor. Kryetari dhe zëvendëskryetarët e Shërbimit të Kontrollit të Shtetitcaktohen e shkarkohen nga Kuvendi Popullor sipas rregullave të parashikuara me ligj.Organizimi dhe kompetencat e Shërbimit të Kontrollit të Shtetit caktohen me ligj të veçantë”-(Ligje, urdhëresa, udhëzime për Shërbimin e Kontrollit të Shtetit dhe kontroll-revizionin, Tiranëdhjetor 1992, faqe 3).

Ndërkohë pamvarësisht ndryshimeve në qeverisjen e vendit deri në gusht 1992, KKSH-ja vazhdoitë funksionojë mbi bazën e ligjit Nr.7108, datë 21.02.1987 “Për Komisionin e Kontrollit të Shtetit”dhe vendimin e KM Nr.51, datë 04.03.1987 “Për detyrat dhe të drejtat e Komisionit të Kontrollittë Shtetit, si dhe strukturën organizative të tij”.

2. Me asistencën e Bashkimit Europian, gjatë viti 1992, KKSh-ja ripunoi dhe paraqitiprojekt/ligjin “Për Shërbimin e Kontrollit të Shtetit”, i cili u miratua nga Kuvendi Popullornë fund të muajit gusht 1992.

31

Këshilli i Ministrave me vendimin Nr.162, datë 07.05.1992, ndërkohë që Projekt-Ligji ishte nëprocesin e miratimit e më pas do kalonte në periudhën e ristrukturimit e plotësimit të kërkesavekushtetuese, vendosi të kalonte qysh në këtë kohë në përbërje të Komisionit të Kontrollit tëShtetit :

drejtorinë e kontroll-revizionit ekonomiko-financiar në Ministrinë e Financave, dhe

seksionet e kontroll-revizioneve të ish Komiteteve Ekzekutive të rretheve.

Kështu, KKSH mori dhe atributet e kontroll revizionit të brendshëm, veprimtari të cilën eushtroi deri në vitin 2000, vit kur me vendimim e KM Nr.217, datë 05.05.2000 “Për KontrollinFinanciar”, Drejtoritë Rajonale të Kontrollit të Lartë të Shtetit, kaluan në varësi të Ministrisë sëPushtetit Vendor dhe Decentralizimit (Prefekturave).

Mbi këtë bazë, Kuvendi Popullor i Republikës së Shqipërisë miratoi ligjin Nr.7597 datë31.08.1992 “Për Shërbimin e Kontrollit të Shtetit” (ShKSh) si: “organi më i lartë i kontrollitekonomik dhe financiar shtetëror, me objekt organizimin, drejtimin dhe realizimin ekontrollit për zbatimin e buxhetit të shtetit, administrimin e pronës shtetërore, burimet dhepërdorimin e të ardhurave të ndërmarrjeve shtetërore dhe të institucioneve, si dhe për përdorimine fondeve materiale e financiare të dhëna me administrim nga shteti organizatave shoqërore dhepolitike”. ... “Në ushtrimin e kompetencave të tij, Shërbimi i Kontrollit të Shtetit është i pavarurdhe i nënshtrohet vetëm Kushtetutës dhe ligjit”.

Me miratimin e këtij ligji, për kontrollin shtetëror u hodhën themelet e një organi dhe organizimi tëri, që ndryshonte në formë dhe në përmbajtje, si nga funksionet ashtu dhe nga struktura qëkishin organizimet e mëparshme. Do të ishte tashmë ky institucion me pavarësinë e tij qëkishte të drejtën të përcaktonte fushën dhe llojin e kontrollit etj.

Ligji organik i organizmit të kontrollit shtetëror përcaktonte që në fillimi objektin eveprimtarisë, duke theksuar: “ShKSh ushtron kontroll dhe kryen revizion ekonomiko-financiarnë Këshillin e Ministrave, ministritë dhe institucionet e tjera qendrore, Bankën e Shqipërisë,bankat shtetërore të nivelit të dytë, në organet e administrimit lokal, në institucionet buxhetore, nëndërmarrjet shtetërore dhe ato të përbashkëta, në forcat e armatosura, si dhe në partitë dheorganizatat politike e shoqërore vetëm për fondet e dhëna nga buxhetit i shtetit. Gjithashtu,SHKSH ushtron kontroll në aparatin e Kuvendit Popullor dhe Kabinetin e Presidentit përpërdorimin e fondeve materiale e financiare..Sfera e veprimtarisë së tij përfshinte jo vetëm ligjëshmërinë por edhe efektivitetin epërdorimit të burimeve materiale dhe financiare të caktuara për plotësimin e programeveshtetërore; etj.

Ligji e ngarkonte ShKSh-në edhe me mbikqyrjen e organeve të kontrollit të brendshëmekonomiko-financiar të ministrive, institucioneve të tjera qëndrore dhe të organeve të pushtetitlokal.

ShKSh si dikasterit i ri i kontrollit, u organizua me 9 degë për të mbuluar kontrollin e 36 rrethevetë vendit:

Kryetarit të Institucioni, i jepej e drejta e ruajtjes së mandatit të deputetit, nëse ai zgjidhej midisanëtarëve të parlamentit, çka krijonte premisa për mosdepolitizimin plotësisht të institucionit .

32

Ligji organik Nr.7597,datë 31 Gusht 1992, përforcoi dhe nxorri më në pah këto tipare esencialedalluese të organizim-funksionimit të Institucioni duke e shkëputur ligjërisht nga Qeveria, dukedalë si entitet i pavarur kushtetues;

Drejtimi i këtij shërbimi ishte Monokratik, pavarësisht se Presidenti i Republikës zgjidhteKryetarin dhe Nënkryetarët;

Përcaktohet pozicioni i tij në hierarkinë shtetërore duke e përcaktuar si organin më të lartë tëkontrollit shtetëror (neni 1 i ligjit 7597), duke i dhënë të drejtën sipas ligjit “të ushtronte kontrolle kryente revizion ekonomiko-financiar në Këshillin e Ministrave, ministritë, institucionetqëndrore, Bankën e Shqipërisë, bankat e nivelit të dytë, organet e administrimit lokal,institucionet buxhetore, në ndërmarrjet shtetërore dhe ato të përbashkëta si dhe në partitë eorganizata politike e shoqërore vetëm për fondet e dhëna nga buxheti i shtetit, në aparatin eKuvendit Popullor dhe në Kabinetin e Presidentit për përdorimin e fondeve materiale emonetare” (po aty,faqe 4-5).

Shërbimi i Kontrollit të Shtetit nuk kishte atribute vendim-marrëse, por vetëm rekomanduese. Nëligj përcaktohet se “për nënpunësit fajtorë për shkeljet e të metat e zbuluara ShKSh kërkonmarrjen e masave disiplinore sipas dispozitave të Kodit të Punës”.Shërbimi i Kontrollit të Shtetit merrte si detyrë të kontrollonte ligjshmërinë, rregullaritetin,rentabilitetin, dobishmërinë, efektivitetin dhe efiçencën e veprimtarisë ekonomiko-financiare tëorganeve qëndrore e vendore të shtetit; marrëdhëniet e kreditimit midis Bankës së Shqipërisë dhebuxhetit të Shtetit, rregullaritetin e emetimit të monedhës dhe përdorimin e thesarit; ligjshmërinëe privatizimit të pronës shtetërore; zbatimin e legjislacionit në fuqi për arkëtimin e të ardhuraveprej organeve tatimore dhe doganore, dobishmërinë e përdorimit të fondeve publike etj. Kyshërbim kryente kontrolle në të gjithë njësitë administrative të shtetit (në pushtetin qëndror dhepushtetet periferike), në ndërmarrjet shtetërore dhe institucionet financiare të shtetit krahasmbikqyrjes së vazhdueshme të kontrollit të brendshëm.

Edhe pse ligji për Shërbimin e Kontrollit të Shtetit ishte një hap i mirë drejt standartevendërkombëtare të kontrollit, në nivelin e organizimit dhe shkallën e pavarësisë përsëri kishtemangësi. Mbulimi prej tij i kontrollit të brendshëm financiar në të gjithë vendin, (1) tërhoqivemendjen për problemet themelore për kontrollin mbi buxhetin e shtetit,(2) paralizoi kontrolline brendshëm të drejtimit dhe (3) krijoi ngarkesa artificiale në veprimtarinë e këtij institucioni”-(Kumtesë e Kryetarit të KLSH-së, M.Kërcuku, datë 20.10.2003, faqe 3)

Përmirësimi i Dispozitave Kryesore Kushtetuese i hapi rrugën reformimit të institucionit duke etransformuar atë në organin me të lartë të kontrollit në Republikën e Shqipërisë nën emërtimin“Kontrolli i Lartë i Shtetit”. Objektivi kryesor i tij ishte kontrolli financiar e vlerësues si dheverifikimi i zbatimit të ligjshmërisë në sektorin publik” (Përmbledhje e akteve ligjore enënligjore për veprimtarinë e KLSH”,Tiranë 1998, faqe 6).

3. Me amendimet që u bënë me ligjin Nr.7949, datë 14.06.1995, ShKSh-së, krahaskontrollit dhe raportimit ju dha edhe e drejta të merrte disa masa me karakter ekzekutiv.Ligji i dha të drejtën e vendosjes së gjobave direkt ndaj personave që pengonin ushtrimine kontrollit shtetëror në subjektet që auditoheshin prej tyre. Përmes këtij akti, ky shërbimrimerr atributet e një organi represiv duke sansksionuar më tej akoma:

në rast shkeljesh të procedurave të prokurimit mund të kërkonte përsëritjen e procesit;

vendosjen e gjobave për personat përgjegjës në shumën deri në 6 paga mujore;

33

pezullimin e veprimeve të paligjshme dhe ngritjen e padive në gjykatë për shkelje tëligjshmërisë në privatizimin dhe kthimin e kompensimin e pronave ish pronarëve.

Me këto plotësime ligjore dhe eksperiencen e krijuar, në vitin 1995, ShKSh paraqitet meformën e tij të plotë, si nga ana organizative, profesionale, dhe ajo e përvojës së fituar.

Prioritetet kryesore të kontrollit në këtë periudhë u bënë:

a. Respektimi i ligjit dhe procedurave rregullatore për privatizimin e pronës shtetërore;

b. Kontrolli i zbatimit të rregullave për akordimin e kredive dhe ecurinë e kthimit të tyresi dhe shërbimeve të tjera të aktivitetit bankar, në mënyrë të veçantë;

c. Realizimi i planit të të ardhurave të buxhetit të shtetit nga organet tatimore edoganore;

d. Kontrolli i përdorimit të fondeve buxhetore të shtetit për shpenzimet e institucioneveqëndrore, këshillat e rretheve, bashkitë, komunat etj.

Ndryshimet ligjore u shoqëruan dhe me disa dokumenta e Udhëzues Metodikë për kontrollin eBuxhetit të shtetit, bankën dhe privatizimin e pronës shtetërore si dhe mbi evidentimin dheraportimin e treguesve të zbulimeve dhe të shkeljeve të ligjshmërisë në administrimin e pronësetj.

Gjithsesi, gjatë punës së tij, ky institucion kishte hasur në pengesa të cilat e kishin çuar nëmosrealizimin e disa objektivave në nivelin e dëshiruar. Për këtë arsye në fund të vitit 1996,edhe si pasojë e falimentimit të skemave piramidale edhe si pasojë e apatisë shtetërore nëkontrollin e këtyre skemave financiare, ShKSh, përgatiti një projekt-ligj për kthimin e këtijinstitucioni në Gjykatë Llogarie, me argumentimin se me këtë shndërrim do të eliminoheshinshumë nga dobësitë e vërejtura, sidomos në fushën e gjykimit të dëmeve financiare, rikthimit tëtyre në Buxhetin e Shtetit dhe të kontrollit të mosderdhjes së detyrimeve fiskale sipas planit. Por,me gjithë punën e bërë dhe me gjithë konsultimet me organizmat përkatëse ndërkombëtare,kryesisht për shkak të zgjedhjeve të parakohshme të qershorit 1997, drafti i përgatitur nuk kaloi nëQeveri dhe as në Kuvendin e Shqipërisë.Në këtë periudhë të ndryshimeve intensive,ShKSh krijoi lidhje të shumta me institucionethomologe dhe organizatat ndërkombëtare të auditimit. Në të njejtën kohe, ai u bë pjesë edisa projekteve të asistencës për ristrukturimin dhe zhvillimin institucional. Kështu mund tëpërmendim asistencën e:

PNUD (1996), për trajnimin e personelit (seminare në fushën e auditimit financiar, tëperformancës, të privatizimit të pronës shtetërore, etj).

BE-se (Programi SIGMA 1996), (seminari për: “Kontrollet e menaxhimit në AdministratënShtetërore”.

Bankës Botërore (1997) (4 auditues me përvojë të ShKSh-së u dërguan për t`u trajnuar nëanalizën dhe menaxhimin e avancuar financiar). etj.

4. Me qëllim përmirësimin e mëtejshëm të funksionimit të institucionit, Kuvendi iShqipërisë në Gusht 1997 amendoi nenin 2 të ligjit ”Për Shërbimin e Kontrollit tëShtetit”, duke shtuar paragrafin “Kryetar i Shërbimit të Kontrollit të Shtetit caktohet njëpërfaqësues nga radhët e opozitës. Përsëritja e mandatit të Kryetarit dhezëvendëskryetarëve bëhet në përputhje me atë të Kuvendit Popullor”.

34

5. Në kuadër të proceseve integruese, gjatë viteve në vazhdim, komisioni i BE ngarkoiekspertët e SIGMA-s ( Support for Improvement in Governance and Management) që tëndërmerrnin disa hapa seriozë për modernizimin e kontrollit të jashtëm në Shqipëri,duke kërkuar jo vetëm përafrimin e legjislacionit me "acquis communautaire" atëeuropian, por edhe përafrimin e procedurave më kërkesat e standardeve ndërkombëtaretë auditimit. Rrjedhojë e këtij kontributi ishte përgatitja e një projekt-ligj të ri, miratuarnga Kuvendi si Ligji Nr.8270, datë 23.12.1997 i cili solli ndryshime që në tërësi ishinnë konformitet me parimet dhe standardet ndërkombëtare të auditimit, të miratuaranga INTOSAI e SAI-t e vendeve të BE:

a - përcaktimi i qartë i pavarësisë, depolitizimi dhe departitizimit,

b - organizimi dhe struktura,

c - përcaktimi i të drejtave dhe detyrave të institucionit,

d - heqja e së drejtës së KLSH-së për vendosjen e gjobave,

e - transparenca me publikun,

f - mbikëqyrja e veprimtarisë së institucioneve të kontrollit të brendshëm shtetëror,

g - Ligji e shndërroi institucionin në një organ kolegjial të vendimmarrjes prej tre vetësh(Kryetari dhe dy zv/kryetarët), të cilët i emëronte Kuvendi me propozim të Presidentit tëRepublikës me mandat 7 vjeçar dhe të drejtë rizgjedhjeje.

Objekti kryesor i punës së KLSH-së ishte: kontrolli i përdorimit efektiv dhe të dobishëm tëfondeve publike, zhvillimi i miradministrimit financiar, si dhe kontrolli i zbatimit të ligjshmërisënë fushën ekonomike dhe financiare. Gjithashtu, KLSH kishte detyrimin të komunikojë dhe t’ijapë informacion autoriteteve publike, publikut në përgjithësi, nëpërmjet publikimit periodik tëraporteve të paanshme.

6. Këto përcaktime ligjore dhe të tjera të parashikuara në ligjin organik, përbënin një bazë tëshëndoshë ligjore, të qëndrueshme dhe të zbatueshme, që garantonte pavarësinëinstitucionale, organizative dhe financiare të institucionit, për të përmbushur në mënyrëobjektive dhe efektive detyrat e tij kushtetuese dhe ligjore. Ekzekutivi dhe çdo instituciontjetër, nuk mund të ndikonte në organizimin e drejtimit dhe në veprimtarinë kontrolluese tëKLSH-së, duke filluar nga planifikimi dhe programimi i kontrolleve, përzgjedhja eentiteteve që do t`i nënshtroheshin kontrollit, llojet e kontrollit, procedurat dhe manualet ekontrollit, të drejtës së marrjes së informacionit, raportimit të pakufizuar dhe deri tek ndjekja ezbatimit të rekomandimeve. Në qershor 1999, institucioni miratoi Rregulloren përdokumentimin e rezultateve të kontrollit ndërsa në vitin 2000 u miratua edhe “Rregullorja ebrendshme e funksionimit të KLSH-së”.

Nga viti 1998 e në vazhdim, KLSH raporton rregullisht në Kuvend dy herë në vit. Institucioninisi edhe me përgatitjen dhe botimin e buletineve periodike 3/mujore mbi veprimtarinë e tij - sinjë mjet komunikimi informativ në dispozicion të medias dhe publikut të gjerë. Numri i parë iRevistës ”Kontrollori”, doli në qershor 2001, por fatkeqësisht zgjati vetëm një vit.

Që prej Majit 1999, institucioni përmirësoi mjetet e komunikimit, dhe filloi përdorimin e e-mailit dhe të faqes së tij të internetit.

Reformimi dhe konsolidimi në vazhdimësi i institucioneve, përfshirë strukturat e kontrollit

35

financiar, lidhej me nevojën për t`ju përgjigjur më mirë zhvillimeve të ekonomisë së tregut nëkushtet e rendit demokratik.

Gjatë periudhës 1997-2004, u institucionalizuan dhe u forcuan më tej marrëdhëniet e KLSH meorganizatat ndërkombëtare të auditimit dhe me institucionet supreme homologe të auditimit, siedhe u intensifikua asistenca teknike trajnuese. Midis projekteve të asistencës të realizuara mundtë përmendim:

Projektin e Asistencës Teknike dhe Trajnimit të realizuar nga NAO e Mbretërisë së Bashkuar, ecila kishti si objektiv përshtatjen dhe zbatimi i një strategjie efektive të kontrollit, duke ruajturpavarësinë në marrëdhëniet me organet ekzekutive, por duke qenë në ballë të iniciativave për njëqeverisje të mirë në sektorin publik.

Projektin e binjakëzimit pjesë e Programit CARDS, të BE-së, që u implementua nga NAO eMbretërisë së Bashkuar dhe Gjykata e Auditimit e Hollandës ( 2007-2008), KLSH përgatiti Planin etij të Zhvillimit Strategjik për periudhën 2005-2008.

Karakteristike e kësaj periudhe është botimi i shumë dokumenteve të dobishme, siç ishte: “Paketapërmbledhëse e standardeve dhe udhëzuesve mbi kontrollin dhe auditimin e brendshëm nësektorin publik” (2005), e mbështetur financiarisht nga Delegacioni i Komisionit Evropian nëTiranë, si dhe “Standartet e Kontrollit të KLSH” dhe “Rregulloren e Brendshme tëOrganizimit dhe Funksionimit të KLSH” (2006).

Gjithashtu në kuadër të Marrëveshjes së Asocim Stabilizimit të vendit tonë me BE-në, nga SAIe Mbretërisë së Bashkuar dhe Gjykata e Auditimit e Hollandës, u zbatua Programit CARDS, iBE në Projektin e Binjakëzimit “Mbështetje për institucionin e KLSH-së”, (2007-2008).Objektivi kryesor i Projektit ishte: “Forcimi i aftësive të KLSH-së për t’i dhënë Kuvendit tëShqipërisë, partnerëve të tjerë dhe publikut të gjerë, informacion cilësor për përdorimin eburimeve publike”. Në kuadër të projektit u ndërmorrën krahas reformave institucione edhepërmirësime në aspektet rregullatore dhe në praktikat e kontrollit (auditimit).Këto bashkëpunime kanë ardhur me hope ulje e ngritjeje por gjithsesi nga viti në vit është rriturvolumi i shkëmbimit të ndërsjellë dhe janë përmirësuar më tej marrëdhëniet me institucionetndërkombëtare dhe homologe.

7. Në dhjetor 2011 KLSH paraqiti platformën zhvillimore për dekadën e ardhshme, kuthuhet: “KLSH mund dhe duhet të pasqyrojë pesë parimet kryesore të një qeverisjeje të mirë:transparencën, përgjegjshmërinë, efikasitetin, pjesëmarrjen dhe koherencën në veprime.Për ta kryer këtë, KLSH mund dhe duhet të realizojë më fuqimisht standardet ndërkombëtaretë kontrollit, si dhe Deklaratat më të fundit të miratuara nga INTOSAI në dy kongreset e sajnë Meksiko 2007 dhe në Afrikën e Jugut 2010, duke u thelluar në përmbajtjen e deklaratës sëLimës të vitit 1977”. Platforma parashikonte :

1. Rikonsiderimin dhe ristrukturimin, në kushtet e sotme të misionit të KLSh-së në luftënkundër korrupsionit dhe abuzimeve në administrimin e pronës publike. Misioni tashmëduhet të drejtohet ndaj parandalimit të këtyre fenomeneve, për shkak të dëmit që mund tëshkaktohet nga mashtrimi financiar dhe korrupsioni.

2. Krahas konsolidimit të auditit financiar edhe kthimin e vëmendjes tek auditimi iperformancës, duke i konsideruar tashmë si përparësi treguesit e efektivitetit, efiçiencës dherezultatin ekonomik të institucionit shtetëror objekt i kontrollit.

3. Rritjen e bashkëpunimit e bashkëveprimit të politikave dhe veprimeve me strukturat e

36

tjera shtetërore të së njëjtës fushë veprimtarie, si Departamentin e Anti-Korrupsionitpranë Kryeministrisë, Drejtorinë e Përgjithshme të Auditimit, Drejtorinë e InspektimitFinanciar Publik pranë Ministrisë së Financave dhe, në veçanti Prokurorinë e Shtetit, dukeruajtur pavarësinë e KLSH-së si organi më i lartë i kontrollit ekonomiko-financiar.

4. Intensifikimin e konsultimeve me Kuvendin e Shqipërisë (Komisionin për Ekonominëdhe Financat) në funksion të rritjes së cilësisë së shërbimit ndaj Kuvendit, si një detyrimkushtetues.

5. Intensifikimin e bashkëpunimit me ekspertët universitarë dhe akademikë të auditit tëfinancave publike, si dhe me organizata të kontabilitetit dhe të fushave të tjera tëekonomisë.

6. Intensifikimin e bashkëpunimit me organizatat ndërkombëtare INTOSAI dhe EUROSAI,me institucionet e larta të kontrollit të vendeve të BE-së, të vendeve të rajonit dhe nëveçanti me Zyrën e Audituesit të Përgjithshëm të Kosovës.

7. Zhvillimin e burimeve njerëzore të KLSH-së në nivelin e parametrave të kërkuar ngastandartet e INTOSAI-it (Rezoluta e Meksikos 2007 dhe e Afrikës së Jugut 2010) dhenë përputhje me sfidat për të luftuar me efikasitet korrupsionin.

8. Përmirësimin e transparencës në marrëdhëniet me publikun, nëpërmjet një partneriteti tëgjerë me median dhe me organizatat jo-fitimprurëse që luftojnë korrupsionin.

Institucioni i KLSh-së, për të mundësuar realizimin e objektivave, ka nënshkruar një sërëmarrëveshjesh kooperimi e bashkëpunimi brenda vendit, të cilat kanë si synim rritjenefiçiencës, përmirësimin e transparencës dhe luftën kundër korrupsionit:Midis tyre mund tëpërmenden marrëveshjet e bashkëpunimit me: Inspektoratin e Lartë të Deklarimit dheKontrollit të Pasurive, Autoritetin e Konkurrencës, Zyrën e Prokurorit të Përgjithshëm,Agjencinë e Prokurimit Publik, Departamentin e Administratës Publike, Institutin e EkspertëveKontabël të Autorizuar, Këshillin Kombëtar të Kontabilitetit , etj.

Reformimi i institucionit lidhet dhe me ndryshimet me natyrë strukturore që përfshijnëkrahas formës edhe përmbajtjen. Në platformën për zhvillimin e institucionit theksohet“KLSH duhet të përsosë metodologjinë e punës së tij drejt realizimit të një metode auditimitë bazuar gjithnjë e më shumë në vlerësimin e riskut, ç’ka do të rriste efiçiencën dhe do tëkursente burimet që shpenzohen gjatë auditimeve tradicionale. Ai duhet të përqëndrohet nëkualifikimin dhe specializimin e audituesve të vet (specializim sipas llojeve të auditimeve dhesipas sektorëve) duke përmirësuar trajnimin dhe duke vendosur një sistem të edukimit të vijueshëmnë vendin e punës”.

Në këtë kuadër institucioni, krijoi Departamentin e Kërkimit Shkencor; i ka kushtuar rëndësinë eduhur përdorimit të Teknologjisë së Informacionit, për të nxitur asimilimin e njohurivebashkëkohore mbi auditimin publik, rritjen efektive të kapaciteteve të audituesve të institucionit,përgatitjen e manualeve ndihmëse për audituesit, zhvillimin e mendimit profesional dhe zgjerimine përqasjes së punës së institucionit me projektet zhvillimore.

Bashkëpunimi me institucionet homologe është një tipar dallues i kësaj periudhe në përpjekjet përarritjen e qëllimit për një qeverisje më të mirë.

Në zbatim të nenit 15 të Deklaratës së Limës për bashkëpunimin mes SAI-ve, në shkurt2012, KLSH nënshkroi një marrëveshje bashkëpunimi me Zyrën e Audituesit të Përgjithshëm tëKosovës dhe me Institucione te tjera supreme të auditimit homologe (SAI), si Gjykata e

37

Auditimit e Sllovenisë, Zyra Kombëtare të Auditimit e Polonisë, Gjykata e Llogarive të Turqisë,Zyra Shtetërore e Auditimit të Kroacisë, me anë të të cilave parashikohet jo thjesht shkëmbimi iinformacioneve, por edhe dhënia e mbështetjes për zhvillimin e burimeve njerëzore.

Në gjysmën e dytë të vitit 2012, institucioni realizoi gjithashtu një program të gjërë trajnimi membështetjen e SIGMA-s, për rritjen e aftësive dhe kompentencave në kryerjen e auditimit tëperformancës, auditimin financiar dhe atë të teknologjisë së informacionit etj. Numri i ditëtrajnimeve në vit, për punonjësit e KLSH është rritur nga 2.1 ditë që ishte në vitin 2011 në 18ditë në vitin 2012, ç’ka e ka bërë treguesin të njëjtë me atë që përdoret nga SAI-t evropiane.

Në mënyrë sintetike e të integruar Spiralja Transformuese e KLSh-së në Shqipëri për periudhënpostkomuniste (1990-2013) mund të paraqitet sipas skemës së mëposhtme:

Tabela Nr.3

Emërtimi iInstitucionit

Akti ligjor Kohëzgjatjafunksionimit

Modeli iDrejtimitInstitucional

Atributet Vlerësimi iAutoritetit

Komisioni iKontrollit tëShtetit

Ligji Nr.7491, datë29.4.1991

1987-1992 Monokratik Vendimmarrëse Represiv

Shërbimi iKontrollit tëShtetit

Ligji organikNr.7597, datë 31Gusht 1992

1992 - 1997 Fillimisht:KolegjialMë vonë:Monokratik

Rekomanduese Pjesërisht

Represiv

Kontrolli iLartë i Shtetit

Ligji Nr.8270, datë23.12.1997

1997- 1998 Kolegjial Rekomanduese Jorepresiv

Kontrolli iLartë i Shtetit

Kushtetuta Fundviti 1998ne vazhdim

Monokratik Rekomanduese Jorepresiv

1.3.11 Kontrolli i brendshëm në periudhën 1991 - 2013

Gjate 30 viteve të fundit në Angli krahas Auditimit të Jashtëm është zhvilluar edhe funksioni iAuditimit të brendshëm, duke e kaluar atë nga niveli i kontrollit të sistemeve në shndërrimin e tijnë një funksion të monitorimit me qëllimin plotësimin e objektivave të vendosura. Ajomundëson zbatimin e legjislacionit në fuqi dhe integritetin e informacionit për vendimmarrjeefektive.

Rruga nëpër të cilën ka lëvizur struktura e kontrollit të brendshëm në vitet e pasdiktaturës kapatur ulje ngritjet e saj. Në mënyrë skematike ajo jepet në diagramën e mëposhtëme.

38

Krahas veprimtarisë kontrolluese të Kontrollit të lartë shtetit, nuk pati ndonjë hap cilësor nëfunksionin e kontrollit të brendshëm deri në fillim të viteve 2000 kur shfaqen shenjat e para tëzhvillimit të auditimi të brendshëm, i cili sipas ligjit për auditimin e brendshëm në sektorinpublik konceptohet si “një veprimtari e pavarur, që jep siguri objektive dhe këshilla përdrejtimin, i projektuar për të shtuar vlerën dhe përmirësuar veprimtaritë e subjektit publik. Aindihmon subjektin me anë të një mënyre sistematike dhe të disiplinuar për të vlerësuar dhepërmirësuar frytshmërinë e menaxhimit të rriskut, proceset e kontrollit dhe të qeverisjes”.Kontrolli i brendshëm kryhet nëpërmjet auditimit të brendshëm dhe inspektimit financiar.

Zhvillimi i funksioneve të auditimit të brendshëm është ngushtësisht i lidhur me një menaxhimefektiv të institucioneve publike dhe me një sistem të duhur të kontrollit të brendshëm eveçanërisht, të kontrollit financiar. Megjithatë, siç duket edhe nga analiza e kërkesave të ligjitNr.9009, datë 13.02.2003 “Për auditimin e brendshëm në sektorin publik”, dhe VKM Nr.217datë 05.05.2000 “Për kontrollin financiar”, të dy këto funksione dhe organizime strukturore,ndonëse kanë qëllime të ngjajshme, kanë edhe dallime.

1. Elementet e përbashkët të ligjit Nr.9009, datë 13.02.2003 “Për auditimin e brendshëmnë sektorin publik”, dhe të VKM Nr.217, datë 05.05.2000 “Për kontrollin financiar” janë :

Së pari: Qëllimi i strukturave, si njësi ekzaminuese të zbatimit të ligjshmërisë financiare, meemërtimet kontrolli/inspektimi financiar dhe auditimi i brendshëm:

Së dyti: Përkufizimi i një segmentimi linear pothuajse të njejtë, për thellësinë e planit të shtrirjessë auditimit në sektorin publik sipas tabelës së mëposhtëme.

Tabela Nr.4

Kontrolli financiar Auditimi i brendshëm

Ministri Ministri

Institucione qëndrore Institucione qëndrore

Ndërmarrje & institucione të tjera Ndërmarrje & institucione të tjera

Struktura eKontrollit tërregjimitdiktatorialkomunist

Suprimim i Zyrave tëkontrollit (VKM07.05.1992)

VKM Nr 2,

Datë 02.12.1992

Ringre njësitë

Kontroll-reviz.ekonomi-financ

VKM Nr.217, datë05.05.2000, KrijohetKontrolli Financiar

Ligji Nr.9009, datë13.02.2003“Për audimin e brendshëmnë sektorin publik”

39

Organet e pushtetit vendore (rekomandim) Organet e pushtetit vendor për fondet publike

Institucionet financiare dhe shoqërite tregtareme pjesëmarrjen e kapitalit shtetror mbi 50%

Shoqëritë tregtare me së paku shteti ka njëpjesëmarrje mbi 50% në kapital

Bankat e nivelit të II-të Bankat e nivelit të II-të

Së treti: Pandryshueshmëria e pavarësisë strukturore. Kontrolli financiar (pika 3.3 VKM): “nukmund të ngarkohet të kryejë detyra të tjera operative” ;Auditimi i brendshëm (neni 9/2): “ nëasnjë rast nuk mund të jetë në përbërje të strukturave të tjera operative”.

Së katërti: Mundësia e përdorimit tërësor dhe të pakufizuar të informacionit dhe teknikave qëpërdoren në rastin e kontrollit financiar (pika 2/3 nënpika 1-5), dhe auditimit të brendshëm (neni14).

Së pesti: Detyrimi i subjekteve për ngritjen e zyrave që vlerësojnë performancën e zbatimit tëdispozitave të legjislacionit dhe rregullshmërisë financiare.- Kontrolli financiar: (neni 1.1.3)-“Ministritë, institucionet qëndrore, ndërmarrjet dhe institucionet e tjera janë të detyruar të ngrenëstrukturat e kontrollit financiar”.- Auditimi i brendshëm: manuali auditimit të brendshëm.

Së gjashti: Përngjasime në ruajtjen e qëndrimeve represiv, trashëgimtar nga aktiviteti i këtyre dyfunksioneve.-Kontrolli financiar (neni 2.4.8): “I propozojnë titullarit të subjektit nga i cili varetkontrolli masa me karakter adminsitrativ, disiplinor dhe zhdëmtimin e punonjësve tëkontrolluar”. -Auditimi i brendshëm (neni 14/germa ë): “Të propozojë sipas rastit masa mekarakter zhdëmtimi ose masa disiplinore kur vërtetohen shkelje, dënime dhe parregullsi”.

2. Elemente cilësisht dallues në ligjin Nr.9009, datë 13.02.2003 “Për auditimin ebrendshëm në sektorin publik”, që nuk ndeshen në VKM Nr.217 datë 05.05.2000 “Përkontrollin financiar”:

Së pari: Ridimensionimi formal progresiv në shkallën e aktit juridik.- Nga rregullim me Vendimtë Këshillit të Ministrave, në vitin 2003 rregullim me Ligj të aprovuar nga Kuvendi.

Së dyti: Identifikimi i diferencuar kuptimor dhe simbolika terminologjike e dallueshme. Për herëtë parë paraqitet ndarja vizionare - terminologjike e opsioneve të Auditimit të Brendshëm dheKontrollit të Brendshëm, duke shmangur konfuzionin rutinor terminologjik që lidhet me imazhine tyre. - Kontrolli financiar: Përkufizimi i COSO-s (Komiteti për Organizatat Sponsorizuese) enjeh kontrollin si tërësi sistemesh, normash, procedurash e rregullimesh ligjoro-administrativo–humane etj. Thesari i fjalëve që formësojnë kuptimin e këtij termi janë: fuqi influence, autoritetpërgjegjës, rregulla e norma, mënyra kufizimesh, supervizime e testime, ndikime, udhëzimemanaxheriale , etj.- Kontrolli i brendshëm është një proces që realizohet nga bordi i drejtorëve tëentit, manaxherët dhe personeli tjetër, që projektohet për të dhënë një siguri të arsyeshme nëlidhje me arritjen e objektivave të mëposhtme:

Efektivitet dhe efiçensë për operacionet, Besueshmëri të raportimeve financiare, Pajtueshmëri me ligjet dhe rregullat.

Sipas Institutit të Auditëve të Brendshëm (IIA) Florida,“kontrolli i brendshëm është veprimtari epavarur, që jep siguri objektive dhe këshilla për drejtimin, i projektuar për të shtuar vlerën dhe

40

përmirësuar veprimet e subjektit publik. Ai ndihmon subjektin me anë të një mënyre sistematikedhe të disiplinuar për të vlerësuar dhe përmirësuar frytshmërinë e manaxhimit të riskut, procesete kontrollit dhe të qeverisjes.

Së treti: Plotësohet e ridimensionohet numri i aktorëve dhe përcaktohen autoritetet respektive tëçdo aktori në këtë panel.-Kontrolli financiar: Ministrinë e Financave, ministritë e linjës,Drejtoria e Përgjithshme e Kontrollit Financiar, Drejtoria e Kontrollit në Ministrinë e PushtetitLokal, drejtoritë e kontrollit financiar në ministritë, zyrat e kontrollit në ndërmarrje, institucione,shoqëri tregtare etj.-Auditimi i brendshëm: Ministri i Financave, Komitetit i Auditimit, ministrate linjës, drejtoria e përgjithshme e auditimit të brendshëm, drejtoritë e auditimit të brendshëm nëministri, njësitë e auditimit në ndërmarrje, institucione, shoqëri tregtare etj.

Së katërti: Veprimtaria profesionale orientohet nga etaloni i standartizimit profesional.-Kontrollifinanciar: Një paketë standartesh të INTOSAI-t që zbatohet nga KLSH ju rekomandua dhekontrollit të brendshëm për t’u inkuadruar në kuadrin rregullativ të aktivitetit të tyre praktik. Porky veprim qe pa efekt. Duhet thënë se në detyrat e Departamentit të Kontrollit Financiar tëMinistrisë së Financave shënohet si përgjegjësi e detyrim udhëheqja metodologjike dhembikqyrja e planizuar e veprimtarisë kontrolluese “në përputhje me standartet nderkombetaredhe me ato te percaktuara nga KLSH”-(pika 2.1.1 e VKM Nr 217). -Auditimi i brendshëm: Nënenin 4 specifikon të drejtën e Ministrit të Financave për zgjedhjen mes katër grupe standartesh.

Së pesti: Ridizenjohet misioni duke u bërë i arritshëm e realist:-Kontrolli financiar: të mbrojësubjektin nga të gjitha llojet e dëmtimeve dhe humbjeve financiare; të garantojë shkallë të lartë tëpërdorimit të burimeve.-Auditimi i brendshëm: të shtojë vlerën e subjektit publik; të përmirësojëveprimin e subjektit; të japë siguri objektive dhe këshilla për drejtimin.

Së gjashti: Ndryshim i zakoneve në raport me të drejtën e administrimit dhe disponimit tëdokumenacionit financiar e administrativ që janë pronësi e subjektit te ekzaminuar:- Kontrollifinanciar (pika 2.3.3): “tërheqin për nevoja të kontrollit kopje të dokumentave ose origjinalin etyre kundrejtë vërtetimit të leshuar”; -Auditimi i brendshëm (neni 14/c): “tërheqin për nevojaauditimi kopje të dokumentave, të vërtetuara ose origjinale. Dokumentet origjinale duhet tëkthehen në subjektin publik brenda 72 orëve”

Së shtati: Nivele të diferencuara të deklarimit të shkallës së sigurisë. Moduli i vlerësimit tësigurisë që ofrohet dhe pranimit të rreziqeve profesionale deri në pragun e garantimit të sigurisësë arsyeshme:-Kontrolli financiar: “ vlerëson veprimtarinë në formë shërbimi” si dhe “garantimii drejtuesit së tij…”- (pika 1.1 .4); -Auditimi i brendshëm: “dhënia e një sigurie të arsyeshme”.

Së teti: Strategjia e rekrutimit të personelit dhe kriteri i zinxhirit zgjatues pranim-kualifikim ivijueshëm, paraqitet si në tabelën e mëposhtëme:

Tabela Nr.5

-Kontrolli financiar: -Auditimi i brendshëm:

Organet e larta,kushteparakualifikuese

1.Studime universitare në ekonomie drejtësi.2.Stazh pune mbi 5 vjet

1.Studime universitare në ekonomi, financë,kontabilitet, drejtësi.2. Eksperienca pune mbi 5 vjet3.Të kenë kaluar me sukses provimet ekualifikimit para komisonit shtetëror.

41

Organet e ulta

Kushteparakualifikuese

1.Studime të larta në ekonomi edrejtësi.2.Eksperiencë profesionale mbi 5vjet.

1. Studime universitare në ekonomi, financë,kontabilitet ,drejtësi.2. Eksperienca pune mbi 5 vjet3. Të kenë kaluar me sukses provimet ekualifikimit para komisonit shtetëror.

Së nënti: Preçizime të hollësishme dhe shtjellime terësore mbi mundësite që mund të çojnë nëkonfliktin e interesave për këtë profesion.- Kontrolli financiar-neni 3.3.3: “nuk mund të kryejnëdetyra të tjera jashtë punës të cilat krijojnë konflikt interesash”. -Auditimi i brendshëm -neni 16:“konsiderohet konflikt interesash me përmbushjen e rregullt të detyrës: të qënit i punësuar 3 vitete fundit; të qënit në funksione drejtuese në tre vitet e fundit i auditit apo personave të trungutfamiljar dhe atyre me lidhje gjaku e gjinie deri në brezin e tretë në entet që auditohen; zotërimi ikuotave të aksioneve në subjektin që auditohet; të tjera rrethana që çmohen të tilla nga Drejtori iPërgjithshëm i Ministrisë së Financave.”

2. Auditimi dhe klasifikimet e tij

Auditimi është një aktivitet i pavarur, konsultues, konfirmues, objektiv, i përcaktuar për të shtuarvlerë dhe për të përmirësuar veprimtarinë e organizatave. Ai ndihmon një organizatë të arrijëobjektivat e vëna duke ndjekur në mënyrë të vazhdueshme zbatimin e legjislacionit, duke evlerësuar aktivitetin dhe synuar përmirësimin e tij, me qëllim rritjen e efektivitetit të menaxhimittë rreziqeve, kontrollit dhe procesit të qeverisjes.

Koncepti dhe përkufizimi, llojet dhe tipet e auditimit kanë pësuar evoluimin e vet edhe në vendintonë. Kjo nga pikpamja teorike, ligjore dhe e zbatimit në praktikë. Në këndvështrimin e asaj ç‘kapo tentohet sot, në reformën e bërë në fushën e auditimit dhe të institucionit suprem të kontrollittë lartë të shtetit më poshtë po japim disa definicione lidhur me auditimin dhe tipet e tij,pamvarësisht se deri më sot, jo të gjitha ato kanë filluar të aplikohen. (Me ligjin e ri të KLSH qëpo diskutohet në Kuvend, pritet që këto tipe auditimi të fillojnë të zbatohen).

1. "Auditimi" Nënkupton veprimtarinë e auditimit të kryer nga Institucioni Suprem i Auditimit(ISA), i cili përfshin kryesisht auditimin e përputhshmërisë, auditimin financiar, auditimin eperformancës, auditimin e Teknologjisë së Informacionit (TI), si dhe auditimin e kombinuar tëtyre.

Sqarojmë se ka një mospërputhje emërtimesh në ligje të ndryshme,në lidhje me këtë funksion,por në kuptimin e vetëm termi “auditim” ka të njëjtin kuptim me termin “kontroll” të përdorurnë nenet 162/pg.1, 163 dhe 164/pg.1/c të Kushtetutës. Komisioni për Çështjet Ligjore,Administratën Publike dhe të Drejtat e Njeriut” u shpreh në lidhur me përputhjen kushtetuese tëtermit “auditim”, sipas ligjit organik dhe termit “kontroll”, sipas Kushtetutës.

2. "Auditimi Financiar " Nënkupton një vlerësim të pavarur, që rezulton në një opinion me siguritë arsyeshme, nëse gjendja e raportuar financiare e një subjekti të audituar, rezultatet dhepërdorimi i burimeve janë paraqitur në mënyrë të drejtë dhe në përputhje me kuadrin ligjor tëraportimit financiar”.

42

3. "Auditimi i TI" Nënkupton një ekzaminim të zbatimit të sistemeve TI-së për të siguruar që atopërmbushin nevojat e subjektit të audituar pa kompromentuar sigurinë, privatësinë, koston dheelementë të tjerë kritikë të veprimtarisë së subjektit të audituar.

4. "Auditimi i Përputhshmërisë" Nënkupton dhënien e një vlerësimi objektiv, profesional e tëpavarur, mbi shkallën e ndjekjes nga subjekti i audituar, të rregullave, ligjeve dhe rregulloreve,politikave, kodeve të vendosura apo termave dhe kushteve, mbi të cilat është rënë dakord.

Në auditimet e përputhshmërisë, duhet të përcaktohet:a) nëse të ardhurat dhe shpenzimet kanë qenë në përputhje me ligjin e buxhetit të shtetit, me aktetpërkatëse ligjore e nënligjore dhe me parimet e ligjit për menaxhimin financiar dhe kontrollin ;b) nëse janë respektuar parimet e përgjithshme të sistemit të menaxhimit financiar të sektoritpublik dhe të sjelljes së zyrtarëve të sektorit publik.

5. " Auditimi i rregullshmërisë" përfshin:a) verifikimin e përgjegjësisë financiare të subjekteve duke ekzaminuar vlerësimin e të dhënavefinanciare, si dhe shprehjen e mendimeve për pasqyrat financiare;b) verifikimin e përgjegjësisë financiare të njësive të qeverisjes qëndrore;c) auditimin e sistemeve financiare dhe transaksioneve, duke përfshirë edhe vlerësimin epërputhshmërisë me ligjet dhe rregulloret;ç) auditimin e sistemit të kontrollit të brendshëm financiar publik dhe të funksionimit të auditimittë brendshëm;d) auditimin e integritetit dhe përputhshmërisë së vendimeve administrative të marra nga subjektii audituar;dh) raportimin e të gjitha çështjeve të tjera që dalin nga apo që lidhen me auditimin, të cilat ISA ikonsideron të rëndësishme për t’u bërë publike.

2.1. Audituesit dhe institucionet e auditimit

Në kryerjen e detyrës së tyre, audituesit duhet të jenë të pavarur, të kenë një kuptim të mirë tësituatës së organizatës dhe çështjeve me të cilat ajo ballafaqohet, dhe në të njejtën kohë të jenë tëgatshëm për t’ju përgjigjur nevojave të menaxhimit.

Standardet e nxjerra nga Shërbimi i Auditimit të OKB-së prekin dhe mbulojnë pesë fusha, të cilatshërbejnë për të konsoliduar udhëzimet e mëparshme në këtë fushë në lidhje me audituesit :1. Pavarësia

2. Ekspertiza profesionale (standartet, rritja e vazhdueshme profesionale)

3. Përcaktimi i qartë i detyrës/angazhimit për t`u kryer

4. Edukimi profesional i vazhdueshëm.

5. Niveli i lartë profesional i drejtuesve të departamenteve të organit suprem të auditimit.

Zhvillimet e sotme ekonomike kanë nxjerrë gjithashtu në pah domosdoshmërinë e fokusimit tëprofesionit në menaxhimin e rreziqeve të mirëqeverisjes, duke u ballafaquar gjithnjë e më shumëme probleme të tilla si tregëtia elektronike, privatësia, zhvillimet teknologjike, ambjenti, siguriadhe shëndeti, mashtrimet dhe pastrimi i parave, shërbimit me punonjës të brendshëm dhebashkëpunimit me specialistë të jashtëm të fushave specifike etj

43

Sot mashtrimet janë një fenomen tepër i përhapur dhe shqetësues. Sipas të dhënave nëSHBA1 një organizatë tipike amerikane humbet deri në 6% të të ardhurave vjetore për shkak tëmashtrimeve (korrupsionit). Auditimi dhe kontrollet e brendshme zbulojnë vetëm 42% tëmashtrimeve.

Në ditët tona Audituesi ka për qëllim të ndalojë mashtrimet dhe korrupsionin jo të zbulojë atë.:Harris ( 2004)

Ngjarje si ato të Enron, WorldCom, Arthur Anderson and Parmalat e kanë rritur shqetësimin përrëndësinë e mbajtjes së saktë të kontabilitetit dhe përmirësimin e procedurave të auditimit, siedhe kanë nxjerrë në pah një mësim të ri shumë të rëndësishem ate të faktit se: rregullatasnjëherë nuk janë të mjaftueshme. 2 Në një klime biznesi gjithmonë e më komplekse, më shumëpresione do të bien mbi profesionin e audituesit.

Auditimi ka pësuar mjaft ndryshime dhe një evoluim të shpejtë në vite. Sot, fokusi i tij ështëkonsideruar si shumë më i gjerë se sa auditimi i pasqyrave financiare. Gjithsesi ideja bazë,themelore ka mbetur. Duke u nisur nga pushteti (fuqia), thelbi i auditimit të jashtëm modernështë dhe mbetet një ekzaminim i pavarur si dhe shprehja e një opinioni mbi pasqyrta financiarenga një auditues i kualifikuar. Nga pikpamja konceptuale përbërësi me sprovues i një procesiauditimi është pavarësia nga çështja e cila auditohet. (Power 1997, 17; also Gray 967; Geist1981, 3).

Pavarësia krijon bazën për një rishikim objektiv të aktivitetit publik, një rishikim që është i lirënga presionet e ekzekutivit, partitë politike, grupet e interest ose forca të tjera në sisteminpolitik. (Geist 1981, 5; Chandler and Edwards 1996, 15; White and Hollingsworth 1999, 92).

Me qëllim që të kuptohet dhe analizohet roli i audituesve, është e rëndësishme të bëhet dallimimidis nocioneve të ndryshme të pavarësisë organizative dhe pavarësisë operacionale.

Pavarësia organizative është konsideruar të jetë menyra se si audituesi emërohet, zhvillimi irregullave të etikës për të siguruar paanshmërinë dhe dhënia përgjigje për pyetjen nëseparashikimet dhe shërbimet këshilluese kompromentojnë rolin e auditimit. (Power 1997, 132).

Pavarësia operacionale i referohet procesit të auditimit i cili përdoret nga KLSH në procesin epunës së tij. Kjo lidhet me fushën dhe objektin që auditohet, zgjedhjen e çështjeve që do tëauditohen, kohën kur duhet të kryhet auditimi, dhe mënyra se si të publikojë raportet e tij.(Power 1997, 132; Grasso and Sharkansky 2001, 3, 10). Megjithatë, pavarësia absolute, sigurishtështë e pamundur, pasi audituesi gjithmonë në mënyrë informale është i varur. Teorikisht dhepraktikisht audituesit i duhet gjithmonë të besojnë së paku disa nga përfaqsuesit e menaxhimit tëlartë dhe burime të tjera të brendshme informacioni. (Power 1997, 132-133). Gjithsesi pavarësiarelative është e mundur, dhe duhet të tërheqë më shumë vëmendjen, veçanërisht në konteksin eauditimit, siç diskutohet më poshtë në këtë studim. (Geist 1981, 5; Power 1997, 134, 135).

Pavarësisht se ky studim koncentrohet në sektorin publik , diferenca midis sektoreve publike dheatyre private sot po vijnë drejt konvergimit ndonëse ekzistojnë diferenca themelore si në princip

______________________________________________________________________________1Association of Certified Fraud Examiners, 2004 Report to the Nation on Occupational Fraud and Abuse, ACFE,

2004

2The American Securities and Exchange Commission is one of the strictest in the world and still could not prevent

these scandals.

44

dhe në praktikë. Aftësitë e audituesve dhe teknikat e ndryshme midis sektoreve kanë filluar tëbëhen të ngjashme e të përdoren nga të dy sektorët (Lovell 1996,275). Një auditim i jashtëm nësektorin publik është një pjesë e rëndësishme e strukturës institucionale të llogaridhënies sëqeverisë në parlament dhe tek qytetarët. Ndërsa një auditim i jashtëm në sektorin privat ështëpjesë e marrëveshjes për qeverisjen e korporatave, e mbështetur në parimet e pronësisë privatedhe fitimin si inspirim i veprimeve.(White and Hollingsworth 1999, 197; Pollitt et. al.1999,19).

3. Auditimi i Sektorit Publik

Prej shekujsh procedura e Auditimit është konsideruar thjesht një procedurë administrative qëpërdoret për të kontrolluar dokumentat, numëruar aktivet, dhe raportuar ngjarjet e ndodhura nëtë kaluarën tek disa nivele drejtuesish. Megjithatë, janë të shumta ngjarjet dhe mendimet forcat,dhe shkollat që e kanë goditur këtë koncept nga të gjitha anët, duke imponuar ndryshimeesenciale dhe një revolucion të vërtetë në konceptim dhe kuptimin e tij.

Sistemi demokratik sot kërkon veç të tjerash që qeveritë të jenë efektive në përdorimin e fondevepublike. Ato duhet të japin shërbime efektive, me efiçiencë dhe në të mirë të zhvillimit ekonomiktë vendeve. Për të garantuar këtë gjë, në skenë duhet të futen e të luajnë rol shumë aktorë eautoritete, siç janë rregullatorët, media, etj. Natyrisht një rol i veçantë i takon monitorimit dhevlerësimit, të cilat nuk mund të realizohen pa procedurat dhe standardet e duhura dhe pa rolin eaudituesve.

Progresi ekonomik e social i njerëzimit sot është i lidhur ngushtë me zhvillimet në teknologjinë einformacionit e cila mundëson hartimin dhe përdorimin e sistemeve të komplikuara, monitorimie vlerësimi i të cilave kërkon një përgatitje shumë të lartë profesionale të ekspertëve të fushës sëauditimit. Përdorimi i vlerave të mëdha të fondeve publike kërkon kompetenca më të larta dhemë të gjera për profesionistët si të menaxhimit ashtu edhe ata të kontrollit e ekzaminimit , kërkonqë përvec rritjes së vazhdueshme profesionale profesionistët të zgjerojnë edhe objektin e tyre tëauditimit, duke e shtrirë në vlerësimin e rreziqeve, dhe vlerësimin e ekonomisë, për të garantuarpërdorimin sa më efektiv dhe në mënyrën më të mirë të mundshme edhe burimet e rralla.Avancimi i teknologjisë në kohët e sotme është një mjet që mundëson të dhëna të shpejta e tësakta dhe në një kohë shumë të shkurter, duke lënë kohën e nevojshme për menxhimin erreziqeve, pasi gabimet e devijimet mund të kapen e të evidentohen në një kohë shumë më tëshpejtë.

Mbi bazën e zhvillimeve të vrullshme globale të viteve të fundit edhe ky profesion po merrrëndësinë dhe vlerësimin e duhur. Vetëm në këta 20 vitet e fundit Audituesi është bërë njëprofesion vërtetë i fuqishëm, me potencial të madh për të influencuar në menaxhimin e financavepublike. Ndonëse vendet në zhvillim janë pothuaj në fillim të këtij transformimi, ato kanë fatin epërdorimit të shembujve të vendeve të zhvilluara, duke i racionalizuar përpjekjet për të arriturkëto nivele. Në këtë kuptim, problemet që has Audituesi i një vendi të caktuar, tashmë trajtohene njihen lehtësisht dhe shpejt, në mënyrë globale.

3.1.Procesi i auditimit të sektorit publik përfshin tre përfaqësi institucionale që përfshijnësecila në funksionet e tyre: auditimin e jashtëm, auditimin e brendshëm dhe kontrollinfinanciar me funksione të mirëpërcaktuara

45

Shërbimi i auditimit të jashtëm kryhet nga IAL-të, i cili njihet si autoriteti qëndror i auditimit,ose dhe institucioni i auditimit shtetëror. IAL është institucioni kombëtar që realizon auditimin ejashtëm me qëllim sigurimin e llogaridhënies publike. Ata janë institucione të vjetra dhe luajnënjë rol brenda mekanizmit institucional të shtetit demokratik. (Pollitt and Summa 1997, 313;gjithashtu, Barzelay 1997,236).

Disa shtete, kanë disa institucione të auditimi publik, dhe emërtimet janë të ndryshme si psh:

Në Francë ka disa inspektoriate kontrolli, Në Mbretërinë e Bashkuar është Komisioni i Auditimit, Në Finlandë dhe Suedi është institucioni i kontrollit parlamentar.

SAI-të në vende të ndryshme kanë diferenca si në mandatet , në pushtetin e tyre, në rolin dhefokusin e punës së tyre (Wilkins 1996, 424; Pollitt and Summa 1997, 328-329).

Duke lëvizuar midis orientimit ekzekutiv drejt orientimit legjislativ, IAL-të pavarësisht ngadallimet kanë disa elementë të përbashkët që janë : (1) përgjegjshmëria ndaj parlamentit dhe (2)shkalla e lartë e pavarësisë, me qëllim sigurimin e llogaridhënies ndaj publikut lidhur mendershmërinë dhe legjitimitetin e shpenzimeve publike si dhe për efiçiencën dhe efektivitetin epërdorimit të fondeve publike.(Pollitt and Summa 1997, 313; Barret 1996, 137).

Pollitt dhe Summa, nisur nga koncepti i “përfaqsueshmërisë dhe bazuar në diferencat nëkonteksin institucional të pushtetit dhe strukturës institucionale i grupojnë SAI-të në katërkategori tipike:

Tipi i parë i SAI-ve si gjykatë me funksione gjyqësore ;

Tipi i dytë është institucion kolegjial;

Tipi i tretë është një institucion i pavarur i auditimit që raporton në parlament;

Tipi i katërt është rasti kur auditimi është brenda strukturës së ekzekutivit. (Lonsdale 2000,74; Pollitt and Summa 1997, 316).

Dy tipet e para janë shembuj të sistemit kolegjial ku SAI-të udhëhiqen nga një grup auditorëshme statusin e gjyqtarit ose gjysëm-gjyqtarit.

Dy të fundit paraqesin sistemet administrative ku SAI-të janë organizuar në mënyrë të ngjajshmeme një department qeveritar, të udhëhequr nga një person, i quajtur Kontrollor ose Auditues iPërgjithshëm (Geist 1981, 3).

Shërbimi i auditimit të brendshëm sidomos në vendin tonë, për nga përqasja e veprimtarisë se tijme standardet ndërkombëtare duhet konsideruar në hapat fillestare. Me gjithë zhvillimet pozitivetë viteve të fundit akoma menaxherët e të gjitha niveleve nuk kanë një kuptim të qartë për rolindhe përgjegjësitë e strukturave të auditimit të brendshëm në sektorin publik e aq me pak ne ateprivat.

Nga ana tjetër auditimi i jashtëm i sektorit publik që përfaqësohet nga SAI ka një qasjepaternaliste ndaj auditimit të brendshëm dhe po lëviz ngadalë nga profili represiv i trashëguarnga Inspektimi i Shtetit.

Shërbimi i inspektimit financiar është mbrojtja e interesave financiare të shtetit, kundrejtabuzimit, mashtrimit dhe korrupsionit në përputhje me parimet e ligjshmërisë, objektivitetit dhe

46

transparencës. Inspektimi financiar, i krijuar se fundmi ,shihet me xhelozi nga auditimi ibrendshëm dhe i jashtëm për shkak se këto funksione mendojnë se inspektimi ka prekur territorete tyre. Kjo paqartësi e roleve dhe e përgjegjësive, mungesa e besimit, si dhe standardet e ulëtaprofesionale që aplikohen, kanë krijuar një mbivendosje të punës së tyre dhe për rrjedhoje njëkosto administrative shtesë.

Që të tre funksionet e kontrollit kanë për mision të evidentojnë dhe të vlerësojnë dukuritë qëpengojnë arritjen e objektivave me kursim, dobi dhe frytshmëri, dhe të japin rekomandimet eduhura për të përmirësuar qeverisjen. Pra, auditimi (i jashtëm dhe i brendshëm) paraqitet si njëfunksion vlerësimi i pavarur, i cili ka për qëllim të shtojë vlerën e parave dhe të burimevepublike si dhe të përmirësojë qeverisjen. Pavarësisht fokusit të punës, standardeve që aplikon,faktit se kujt i raporton etj, qëllimi i këtij shërbimi është padyshim maksimizimi i vlerës sëburimeve publike.

Misioni i auditimit për maksimizimin e vlerës se burimeve publike mund të plotësohet nëpërmjetdy drejtimeve kryesore të cilat kanë të bëjnë me:

Rritjen e efektivitetit të strukturave të auditimit dhe Me uljen e kostos administrative për realizimin e funksionit.

Është kosto një ndër arsyet që i kanë detyruar organizatat e auditimit të perfeksionojnë teknikatdhe metodat e auditimit që synojnë uljen e kostove të auditimit dhe rritjen e efektivitetit të tij. Nëkëtë aspekt duhet bërë shumë kujdes për të shmangur mbivendosjen e funksioneve të auditimit tëjashtëm, auditimit të brendshëm dhe inspektimit të cilët në luftë “për zona influence” shkaktojnëkosto të larta administrative dhe ulin efektivitetin dhe efiçencën e këtij shërbimi në veçanti dhe tëburimeve publike në tërësi.

3.2. Situata e mbivendosjeve së funksioneve . Shkaqet dhe pasojat në rastin e Shqipërisë.

Në Shqipëri, për të shmangur sa më shumë këtë mundësi KLSH-ja ka vendosur marrëdhëniebashkëpunimi me Ministrinë e Financave - mbështetur në standardet e INTOSAI-t dhe kapërcaktuar fushat e bashkëpunimit me auditimin e brendshëm dhe inspektimin financiar, dukepërcaktuar edhe mekanizmat përkatëse për realizimin e këtij bashkëpunimi. Kjo marrëveshje kadhënë frytet e para në vendosjen e një bashkëpunimi me Njësinë Qëndrore të Harmonizimit tëMetodologjisë së Auditimit të Brendshëm ku kanë filluar të zhvillohen trajnime të përbashkëta,janë zhvilluar ide lidhur me rolet dhe përgjegjësitë e palëve në këtë marrëveshje, janë përgatiturpublikime etj.

Mbivendosjet, në mes të veprimtarisë audituese të Kontrollit të Lartë të Shtetit , strukturave tëauditimit të brendshëm, dhe inspektimit financiar ekzistojnë si në pikëpamje të shtrirjes sëauditimit ashtu edhe të teknikave që përdorin këto shërbime.

Misioni kryesor i Kontrollit të Lartë të Shtetit duhet të jetë fokusimi në çertifkimin e buxhetit tështetit dhe në funksion të kësaj ai, duhet të depërtojë pa kufizim në ekzaminimin e veprimtarisësë subjekteve publike. Shpesh herë Kontrolli i Lartë i Shtetit vepron si auditim i brendshëm dukepërfshirë në planet e tij vjetore të auditimit të gjitha subjektet publike pa dallim për një periudhë2-3 vjeçare duke përdorur metodat dhe teknikat e auditimit që dominohen akoma nga revizionidokumentar dhe shqyrtimi radhazi i gjithë transaksioneve pavarësisht se ato janë audituar ngaauditimi i brendshëm. Shpesh strukturat e auditimit brendshëm janë tërhequr nga misionet e tyre

47

të auditimit për shkak të respektimit dhe prioritizmit të KLSH-së. Në planet e tyre të auditimit tësubjekteve publike por edhe në ekzaminim, shpesh përfshihet gjithë veprimtaria e subjektitpublik pavarësisht në se kjo mund të jete audituar qoftë edhe kohët e fundit nga auditimi ibrendshëm.

Kontrolli i Lartë i Shtetit vazhdon ende të kryejë edhe “veprimtaritë e inspektimit” të cilatpërgjithësisht iniciohen nga ankesat e publikut, menaxherët dhe media. Këto ankesa ai duhet t’iaadresojë strukturave të inspektimit financiar përjashtuar rasteve kur rëndësia e tyre është e atillësa vlerësohet se këto të fundit nuk e kanë pavarësinë dhe kompetencën e duhur profesionale oserastet kur çështjet e referuara janë jashtë juridiksionit të tyre. Auditimi e përdor inspektimin sinjë nga teknikat për të programuar auditimin ose për të vlerësuar rreziqet, megjithatë ai nukduhet të udhëhiqet në veprimtarinë e tij nga inspektime jashtë procesit të auditimit për shkak serrezikohet të cenojë edhe pavarësinë e tij.

A. Mbivendosja e funksioneve të auditimit me inspektimin bart në vetvete një sërërreziqesh jo vetëm financiare por edhe të imazhit të funksioneve të tyre. Fokusi i të dy këtyrefunksioneve ka ndryshime përsa i takon objektivave.Tabela në vijim bën krahasimin dhepërshkruan diferencat

Tabela Nr.6

Inspektimi Auditimi

Vlerësim në një moment, në një kohë të caktuarnë raport me ligjin dhe rregullin.

Proces i gjerë dhe i gjatë vlerësimi iveprimtarive.

I fokusuar te produkti, te shkelja dheparregullsitë.

I fokusuar te procesi që i ka mundësuar ato.

Përdor teknika të kontrollit e verifikimit. Përdor teknika të analizës dhe shqyrtimit.

Vlerëson veprimtaritë e kryera në raport meligjin dhe rregullin.

Vlerëson edhe vetë ligjin ose rregullin.

Orientohet drejtpërdrejt nga titullari në objektine punës se tij.

Auditimi është i pavarur në planifikimin,ekzaminim dhe raportimin.

Një vegël, një instrument. Është përgjithësisht procedurë.

Orientohet nga sinjalet. Orientohet nga vlerësimi i rrezikut.

Një mjet dhe një qëllim në vetvete. E përdor inspektimin si një nga mjetet dheteknikat e shumta.

48

Nuk shqetësohet shumë për besimin e publikut. Auditimi është një shërbim i pavarur siguriedhe si i tille një profesion besimi me impaktpublik.

Edhe vetë brenda auditimit, auditimi i brendshëm ndodhet gjithashtu në një situatë mbivendosjeme auditimin e jashtëm.

Shpesh herë audituesit e brendshëm veprojnë si të ishin auditues të jashtëm. Të gjitha njësitë eauditimit në ministritë dhe institucionet qëndrore auditojnë njësitë që kanë vartësi administrative,pavarësisht se këto të fundit kanë një buxhet të miratuar nga Kuvendi ose nga bordet kur ato janëshoqëri aksionere. Auditimi i ministrive të linjës nuk merr parasysh jo vetëm auditimin ebrendshëm por as auditimin e jashtëm të emëruar nga asambleja e aksionerëve sipas ligjit “Përtregtarët dhe shoqëritë tregtare”

Një situatë mbivendosje edhe më kritike ekziston në organet e qeverisjes vendore (që kanë vetëmrreth7.5 % të buxhetit qëndror), pasi në to kanë akses për auditim: strukturat e auditimit tëbrendshëm të njësisë qeverisjes vendore, auditimi i brendshëm i prefekturës, auditimi i Ministrisësë linjës dhe Kontrolli i Lartë i Shtetit. Një situate e tille jo vetëm ka kosto shtesë por cënom dheparimin e autonomisë vendore. Karta e autonomisë vendore e ratifikuar nga Kuvendi i Shqipërisësanksionon pavarësinë e organeve të qeverisjes vendore dhe përcakton qartë raportet midis tyredhe qeverisë qëndrore.

Nga pikëpamja ligjore-rregullatore pozicionin e saktë të njësive të auditimit të brendshëm e kapërcaktuar ligji “Për Menaxhimin e Sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë” dhe Ligji përAuditimin e Brendshëm në Sektorin Publik. Referuar këtyre ligjeve, të cilat reflektojnë standartetmë të përparuara ndërkombëtare, auditimi i brendshëm është funksion i menaxhimit të buxhetitdhe të burimeve publike. Kësisoj titullari i njësisë së entit publik është përgjegjës për ngritjen efunksionit të auditimit të brendshëm dhe krijimin e te gjithë hapësirave të nevojshme në mënyrëqë të ndihmohet menaxhimi të përmbushur përgjegjësitë e tij.

Më poshte janë analizuar disa shkaqe që e sjellin këtë situatë:

1. Kjo situatë lidhet me një kuptim të hershëm të rolit të auditimit i cili shihet akoma mepamjen e policit duke u konceptuar prej menaxherëve si një segment apo instrument për tëushtruar pushtetin, përkundër rolit të kontributorit në shtimin e vlerës dhe këshilltarit tëmenaxhimit, të parashikuar në standardet profesionale.

2. Reminishencat e funksioneve të së kaluarës si dhe nga njëherë edhe përcaktimi jo i qartëligjor lejojnë mbivendosjen, e cila sjell kosto të larta administrative që duhet të përballojnëtaksapaguesit, shtim të kompleksitetit dhe procedurave administrative, ngadalësim dhe herë-herëparalizim të veprimtarive menaxhuese dhe vendimmarrjes efikase, çka reflektohet tërësisht nëperformancën e ulët të burimeve publike.

Por a mund të shmangen mbivendosjet dhe si ?

Eksperiencat më të mira të vendeve të Europës dhe më tej, tregojnë se shmangia embivendosjeve të auditimit mund të bëhet nëpërmjet vendosjes së një bashkëpunimi institucionalnë mes të auditimit të jashtëm dhe auditimit të brendshëm. Ky bashkëpunim konsiston në radhëtë parë në ndryshimin e filozofisë së auditimit të jashtëm lidhur me qasjen ndaj auditimit të

49

brendshëm. (Komiteti i Standardeve të INTOSAI në Manama, Bahrein më 23-24 Prill 2007 i kakushtuar një takim të veçantë kësaj çështjeje).

INTOSAI ka publikuar dhe një udhëzues se si organet supreme të auditimit të vendeve tëndryshme duhet të bashkëpunojnë me auditimin e brendshëm në sektorin publik për realizimin emisionit të tyre. Ky dokument në radhë të parë qartëson rolet dhe përgjegjësitë e auditimit tëbrendshëm dhe auditimit të jashtëm në plotësimin e përgjegjësisë të tyrë nëpërmjet komunikimitdhe shkëmbimit të planeve të auditimit dhe të strategjive të zhvillimit. Këtu përfshihen çështje tëtilla si:

Vendosja e takimeve në një mënyrë sistematike dhe diskutimi i çështjeve me interes tëpërbashkët.

Organizimi i trajnimeve të përbashkëta dhe ndarja e materialeve të trajnimit.

Zhvillimi i metodologjive të auditimit

Përdorimi i punës së njeri-tjetrit gjatë auditimit.

Vlerësimin e sistemit të kontrollit të brendshëm.

Raportimin e deklarimeve financiare.

Vlerësimin dhe menaxhimin e riskut.

Hetimin e mashtrimit dhe korrupsionit.

Zhvillimin e procedurave të auditimit.

Ky bashkëpunim mund të realizohet në të gjitha fazat e procesit të auditimit si në atë tëplanifikimit të auditimit, gjatë kryerjes së auditimit, në fazën e raportimit dhe veçanërisht, në atëtë ndjekjes së rekomandimeve, megjithatë, të dy palët duhet të bëjnë kujdes që të shmangen disarreziqe potenciale gjatë këtij bashkëpunimi që kanë të bëjnë me kompromiset e besimit, tëcënimit të pavarësisë dhe objektivitetit, shmangien e konkluzioneve të gabuara kur përdorinpunët e njeri-tjetrit etj.

Përdorimi i punës së auditimit të brendshëm nga SAI është një nga mënyrat për të shmangurmbivendosjet gjatë auditimit. Por INTOSAI nëpërmjet standardit 1620 ka porositur që të bëhetkujdes në këtë drejtim duke përcaktuar edhe disa kritere se kur puna e auditëve të brendshëm dotë përdoret dhe përcakton se:

Puna e kryer nga audituesit e brendshëm nga individë që kanë teknike adekuatetrajnimi dhe aftësi;

Puna e audituesve të brendshëm është e mbikëqyrur, shqyrtuar dhe dokumentuarsi duhet;

Dëshmi të mjaftueshme auditimi janë marrë për t’i mundësuar Audituesit tëbrendshëm për të nxjerrë konkluzione të arsyeshme;

Konkluzionet e arritura janë të përshtatshme në rrethanat e dhëna dhe se raportet epërgatitura nga auditët e brendshëm janë në përputhje me rezultatet e punës sëkryer;

50

Çdo përjashtim ose çështje të pazakonta të publikuara nga audituesit e brendshëmjanë zgjidhur si duhet.

E thënë me fjalë të tjera audituesit e jashtëm përpara se të përdorin punën e audituesve tëbrendshëm duhet të sigurohen se auditimi i brendshëm ka pasur pavarësinë dhe objektivitetin eduhur për kryerjen e auditimit, se ai nuk ka qenë objekt i kufizimeve të mundshme dhe se ai karespektuar standardet e punës gjatë kryerjes së auditimit.

Organi suprem i auditimit , ka si funksion të tij edhe mbikqyrjen e Auditimit të Brendshëm, qëpërfshin:

Vlerësimin e kuadrit rregullator dhe funksionues të Auditimit të Brendeshëm. Organizimi i njësive të Auditimit të Brendshëm dhe pozicioni sipas ligjit. Planet vjetore dhe strategjike të Auditimit të Brendshëm. Planifikimi vjetor dhe strategjik i Auditimit të Brendshëm. Hartimi i programeve të auditimit. Vlerësimi i metodologjisë së përdorur në auditim. Cilësia e auditimit dhe e letrave të punës. Raportimi dhe rekomandimet e auditimit. Marrëdhëniet e Njësisë së Auditimit të Brendshëm me bordin dhe menaxherin kryesor.

Tabela në vijim përshkruan fokusin, objektin dhe objektivat e auditimit të jashtëm krahasuar meauditimin e brendshëm .

Tabela Nr.7

Auditimi i brendshëm Auditimi i jashtëm

Standartet e IIA Standartet e INTOSAI, IFACQasje më të mira për përmbushjen e detyrimeveindividuale.Bazohet në risk .

Bazohet në risk.Ekspozimet kyçe financiare- materialiteti.Eksperiencën paraprake.Vlerësimi i besueshmerisë së kontrollit tëbrendshëm.

Pavarësi organizative (Nuk ështe përgjegjës përfushat që i nënshtrohen auditimit).Është i vendosur brenda subjektit.Objektiviteti .Zbulimet e auditimit i prezantohen drejtuesve tëlartë.

I pavarur nga subjekti.Strukturë e jashtme që nuk ka asnjë lidhjeorganizative me subjektin.Udhëhiqet nga udhëzimet e INTOSAI/IFACnë lidhje me rregullat e pavarësisë dhe tëzbulimeve të auditimit.

Identifikon problemet.Bën rekomandime.Ndihmon në lehtësimin e zgjidhjeve.

Jep opinion mbi deklaratat financiare.Identifikon axhustimet e nevojshme tëdeklaratave financiare që të përmbushinstandartet.

Mbeshtet menaxhimin në lidhje me opinioninpër Kontrollin e Brendshëm (KB).Opinioni mbi KB.Përfshin gjithë organizatën.

Opinion mbi vlerësimin e menaxhimit për KBOpinion i pavarur për KB,KF .Defiçensat.Defiçensat e rëndësishme.

51

Detyra individuale.Vlerësim i plotë i KB (financiar ,operacionaldhe i pajtueshmërisë).Opinionet.Siguri negative.Siguri pozitive.

Dobësitë materiale.Përdor vlerësimin e riskut për të zgjedhurkontrollet kyç për testim.Mbështetet në KB në punën për auditimin eDeklaratave Financiare.Rekomandon përmirësime në KB.

Fokusi në Menaxhimin e rrezikut në ndërmarrje.Identifikon riskun kryesor të biznesit(Financiar,operacional dhe pajtueshmërisë).Auditimi i bazuar në risk procesi i përzgjedhjessë temës.Vlerësimi i riskut të mashtrimit dhe programi .

Vlerësimi i riskut për të identifikuartransaksionet kyçe.Risku i kombinuar me materialitetin ifokusuar në deklatatat financiare.

Përdorimi i “hot line” (linja të nxehta).Program për parandalimin dhe zbulimin emashtrimit.Hetimi i mashtrimit të të gjitha tipevepavarësisht nga impaktet finaciareVleresimi i riskut të mashtrimit si detyrë eauditimit.

Vlerësimi i mashtrimeve kyçe financiare.Zbulimi i mashtrimeve në planin e auditimit(mashtrimet financiare).Zbulimi i mashtrimit i raportohet asamblesëkur zbulohet (nuk hetojnë posaçërisht)aksionerëve ose Parlamentit.Vlerësimi i mashtrimit në sistemet e Kontrollitte Brendeshem, kanë fokus financiar.

Bën rekomandime për përmirësim- Lehtësonzbatimin e tyre.Raporti i audimit përfshin rekomandimet meangazhimet e premtimet e menaxhimit.Caktimi i përgjegjësive për veprimet korigjuesepërfshihet në rekomandimet e auditimit.

Identifikon fushat ku KB ka nevojë tëpërmirësohet dhe kërkesat për përmirësimefinanciare.Diskuton pozicionin me menaxhimin osebordin por vendimi është në dorë tëmenaxhimit .

Përgjegjësia për ndjekjen e mëtejshme është easamblesë ose menaxhimit të lartë.Ndjekja e mëtejshme konsiderohet e plotësuarkur rekomandimet e auditit janë bërë efektive.

Veprimet korigjuese finaciare janë verifikuar.Rekomandimet i lihen menaxhimit për ndjekjedhe veprim.Ndjekja e mëtejshme plotësohet si pjesë eauditimit të ardhshëm (verifikohen nëauditimin e ardhshëm) .

Fushat e Konvergjencës Procesi i Konvergjencës

Identifikimi i riskut model.Vlerësimi i riskut çelës.Vlerësimi i KB kyçe.Përdorimi punës AB për të mbështetur,auditimin e deklarateve financiare.Besueshmëria e punës e AB.Teknikat e testimit të mashtrimit.Prezantime te perbashketa te menaxhimiEdukimi i stafitQartesimi dhe unifikimi i terminollogjise se

Dialogu mbi procesin e konvergjencës.Zgjedhja e temave për konvergjencë, qasja nëprocedurat prioritare.Propozime nga AB i fushave ku AJ duhet tëmbështesë.Përcaktimi i avantazheve dhe mundësive.Dokumentimi i planeve dhe monitorimi.Shiko mundësinë e ndarjes së opsioneve tëstafit.Ndërtimi i fushave dhe objektivave të

52

auditimitMetodat dhe teknikat e testimitStandartizimi i dokumenteve te auditimitKomunikimi me menaxhiminRezultatet e punesNdarja e planeveKordinimi i takimeveNdjekja e metjshme dhe rekomandimete

përbashkëta.Ndarja dhe shkëmbimi i vazhdueshëm iinformacionit.Skedulimi i takimeve agjendat.Reagimet interaktive të stafit.Vlerësimi i rezultateve.Objektivat strategjike afatgjata.Përcaktimi i trajnimeve të përbashkëta.Ndarja e shkëmbimi i raporteve.Planifikiimi i takimeve për punën e auditit.Ndarja e manualeve dhe e metodologjive.

Situata korente dhe perspektiva:Ndryshimet në kreun e SAI dhe sfidat eprezantuara.Ndryshimi i filozofisë së auditimit dhe qasja mestandartet e INTOSAI-it.Bashkëpunimi me auditin e brendshëm dheinstitucionet e tjera.Forcimi i rolit antikorrupsion.Vëmendje e shtuar ndaj auditimit tëperformancës.Inspektimi Financiar Auditimi i jashtëmKryen kryesisht verifikime pas faktit(pajtueshmëria me ligjin ) .Inicohet nga jashtë subjektit.Fokusohet në veprimet financiare fokusuar nëtransaksionet .Ka për qëllim të zbulojë shkeljet dhe tëimponojë dënime .Kontrollon të kaluarën me fokus në penalizime -për të vendosur disiplinë financiare dhebuxhetore .Nuk ka Standardet ndërkombëtare .Nuk ka detyra operacionale por kontroll.

Kryen çertifikimin ex-post të llogarive,pajtueshmërinë me ligjet dhe performancën etyre.Inicohet nga jashtë subjektit. (I pavarur).Fokusohet në të gjitha aktivitetet.Përqëndrohet në sistemet, produktin dherezultatin .Synon t'i japë siguri për Kuvendin mbibesueshmërinë e llogarive, pajtueshmërinë,dhe performancën.Shqyrton situatën aktuale me fokus në tëardhmen - për të mbështetur Kuvendin nëgjykimin per punen e Qeverisë;Përdorin Standardet Ndërkombëtare(INTOSAI) .Nuk ka asnjë detyrë operacionale apokontrolluese.

Në praktikën e deritanishme sipas studimit të paraqitur rreth 50% e specialistëve tëinstitucioneve qeveritare i shohin funksionet e dy trupave të auditimit si komplementare me njëratjetrën duke ardhur tek një perqindje më e lartë 60% që e vleresojnë se KLSH vazhdon aty ku kalënë detyra auditi i brendshëm dhe në të njejtën kohë ata theksojnë se në shumë raste ende, pranë 40% ata nuk i konsiderojne fare detyrat e lëna nga auditi i brendshëm si indicie.

53

4. Auditimi i performancës

1. Përkufizimi i Konceptit

“Auditimi i Performancës është një shqyrtim i pavarur i efiçiensës dhe efektivitetit tësipërmarrjeve qeveritare, programeve dhe organizmave të saj, me fokus të veçantëekonomicitetin dhe me synim përmirësimin”.Në kuptim të këtij definicioni dhe siç u theksuadhe në përkufizimet e dhëna më sipër, më analitikisht auditimi i performancës nënkupton dhepërbëhet nga auditimi i ekonomicitetit, efiçiensës dhe efektivitetit:

a) Auditimin e ekonomicitetit, që nënkupton minimizimin e kostos së burimeve që përdorennë një veprimtari publike, duke mos cënuar cilësinë e tij.

b) Auditimin e efiçencës, që nënkupton optimizimin e raportit burime-rezultate tëveprimtarisë publike, duke modifikuar proceset, strukturat dhe gjithë zinxhirin ekonomiktë vlerës, në përputhje me standartet kombëtare e ndërkombëtare dhe praktikat më tëmira.

c) Auditimin e efektivitetit, që nënkupton vlerësimin e rezultateve përfundimtare dheobjektivave të vendosura, në përputhje me politikat e subjektit të audituar”. Është ky tipauditimi i cili përcaktohet nga vetë punonjesit e KLSH-së si sfida e sotme dhe e tëardhmes së afërt . 70% e tyre e përcaktojnë këtë objektiv si sfidën e tyre dhe vetëm 50% etyre e shohin rolin e tyre edhe si konsulentë për përmirësimin e punës në të ardhmen.

Ky është përkufizimi i përgjithshëm që jep INTOSAI në standartet e veta 3000-3100, të cilatadresojnë pikërisht këtë lloj auditi në nivel institucionesh supreme të auditimit. Auditimi iperformancës mbështetet mbi vendimet e marra ose objektivat e përcaktuara nga legjislacionidhe mund të kryhet për të gjithë spektrin e sektorit publik. Ai dallon nga auditimet standartefinanciare dhe ato të ligjshmërisë, sepse është më fleksibël në përzgjedhjen e subjekteve,objekteve, metodave dhe dhënien e opinioneve. Nga vetë natyra e tij, ky lloj auditimi ndërthurmetodat investigative me ato shkencore të kërkimit dhe përpunimit të informacionit, operon mbibaza të larmishme dijesh dhe eksperiencash, është më i hapur ndaj gjykimeve dhe interpretimevedhe nuk kryhet sipas një protokolli standart paraprak. Është kusht vital për cilësinë e këtij llojiauditimi, që të aplikohen perspektiva të ndryshme e për rrjedhojë dhe audituesit duhet të vijnënga sfera të ndryshme të aktivitetit njerëzor.

Auditimi i performancës është një nga mënyrat kryesore përmes të cilit taksapaguesit,financierët, vendim-marrësit, ekzekutuesit, media dhe shoqëria në përgjithësi “ushtrojnëkontroll” dhe penetrojnë në mënyrën se si kryhen punët dhe si arrihen rezultatet. Kriteret e këtijlloji auditimi janë të shumta dhe përmenden: vlera e shtuar, zinxhirët kompleksë të politikave,prania e risqeve, ndërhyrjet strukturore, obligimet ndërkombëtare, emergjenca sociale,materialiteti financiar, vizibiliteti i programit, mundësia për auditim, etj, etj.

Auditimi i performancës nuk ka si synim të kritikojë sipërmarrjet qeveritare. Duke evidentuarshkaqet, proceset, funksionet, kapitalin human dhe financiar të përfshirë në kryerjen e “biznesit”qeveritar, ky lloj auditi synon korrektimet e duhura, aplikimin e teknikave më të funditshkencore, përmirësimin e 3 E-ve (Ekonomicitetit, Efektivitetit dhe Efikasitetit) dhe tek e fundit

54

rritjen e mirëqënies sociale përmes aktivitetit ekonomik publik. Auditimi i performancës është nëvetvete formë modernizimi për atë që auditohet dhe atë që auditon.

Por cilat janë shtyllat kryesore mbi të cilat mbështetet auditimi i performancës? Të gjithaprogramet dhe sipërmarrjet qeveritare (dhe pjesa më e madhe e proceseve që ato gjenerojnë)munden, të paktën teorikisht, të analizohen nën lupën e një formule që përshkruan se si atolëvizin nga një pozicion në tjetrin, duke shfrytëzuar burime të ndryshme, me qëllim arritjen eobjektivave të caktuara. Në auditimin e performancës, formula që studion mbarvajtjen e punëvembështetet mbi dy pyetje-shtylla kryesore:

A po bëhen gjërat siç duhet? A po bëhen gjërat që duhen?

Pyetja e parë fokuson kryesisht “prodhuesin” dhe adreson problemin nëse vendimet e marra pozbatohen siç duhet. Kjo pyetje zakonisht shoqërohet me një perspektivë normative, që do të thotëse audituesi kërkon të dijë nëse zbatuesi i procesit i është përmbajtur rregullave ose kërkesave.Me qëllim zgjerimin e analizës, pyetja mund të shtrihet edhe mbi faktin nëse aktivitetet erealizuara janë ato të duhurat – duke e marrë të mirëqenë që proceset e përzgjedhura janë të mira.Deri në këtë fazë të procesit, auditimi i performancës fokusohet kryesisht mbi ekonomicitetindhe efiçiencën e operacioneve (aspekti mikro).

Objekti i analizës zgjerohet së tepërmi me pyetjen e dytë – nëse po bëhen apo jo gjërat e duhura.Me fjalë të tjera, nëse janë aplikuar politikat e duhura siç duhet, apo janë përdorur burimetadekuate.

Kjo pyetje e dytë i referohet efektivitetit ose ndikimit në shoqëri. Në fakt, pyetja mund edhe tënënkuptojë se një sipërmarrje qeveritare – ose një masë e përzgjedhur për të arritur një objektivspecifik – po i ekspozohet riskut që të konstestohet nga audituesi. Një auditues performance, përshembull, mund të zbulojë një masë që është inefektive dhe jo në përputhje me objektivat. Por,në momentin që audituesi fillon të dyshojë nëse vetë përkushtimi publik është ose jo i arritshëm,ai/ajo duhet të tregojë kujdes për të mos tejkaluar kornizën e punës së vet duke shkelur kufirindhe duke u futur në territor politik.

2.Prirjet aktuale ndërkombëtare në këtë fushë

Funksioni i auditimit të performancës nga institucionet supreme të auditit nisi të aplikohej nëfundin e viteve ’60 në Amerikë. Ky lloj auditi në Amerikë është shtrirë që prej atëherë në niveletshtetërore dhe lokale të vendimmarrjes financiare. Shumë vende të tjera kanë sot një ekspertizëtë pasur në auditet e performancës. Mund të përmendim Britaninë, Gjermaninë, Austrinë,Hollandën apo dhe fqinjen e rajonit Slloveninë. Në secilin prej këtyre vendeve, auditimi iperformancës së institucioneve publike siguron jo vetëm rritjen dhe përmirësimin ekonomik tëvendit, por është një formë e shprehjes së zbatimit të ligjit, rritjes së transparencës, përfshirjessociale në vendim-marrje, pra tek e fundit një formë e aplikimit të demokracisë.

Një qeverisje e mirë shprehet përmes një performance të mirë dhe vendet e zhvilluaraperëndimore e kanë kthyer fokusin e tyre pikërisht tek auditet e performancës. Dekadat e funditkanë qenë dëshmitare të ndryshimeve të thella ekonomike, sociale, politike, klimatike edemografike. Lëvizjet e popullsisë, ndryshimi i moshës mesatare të saj, rritja e kufizimeve nëenergji, burime ekonomike e monetare, kërkesat për rritje të vazhdueshme të mirëqënies, etj., të

55

gjitha këto kanë rritur ndërgjegjësimin e publikut për aktivitetin ekonomik qeveritar. Tëamplifikuara edhe nga kriza e viteve të fundit, performanca është bërë sot një çështje e tëgjithëve, qofshin këta punonjës të sektorit privat apo atij publik. Pikërisht për këto arsye, nësecilin prej vendeve të sipërpërmendura, këto lloj auditësh zënë rreth 30-40% të punës audituese.Me përdorimin e mjeteve moderne të komunikimit të informacionit, ndikimi që raportet einstitucioneve supreme të auditit kanë mbi performancën ekonomike qeveritare është sot më imadh se ndonjëherë. Vetëm në Slloveni, Gjykata e Llogarive citohet nga mediat 8-10 herë nëjavë për gjetjet e saj, duke qenë kështu një nga institucionet avangardë në ruajtjen e fondeve dhetransparencës publike. Në Hollandë, raportet e auditëve të performancës citohen dhe futen nëreferencat e doktorantëve, planeve strategjike të zhvillimit të institucioneve, manualet eoperacioneve, etj. Në Britani, auditet e performancës nuk kufizohen vetëm në çështjet apoinstitucionet britanike, por e kanë kthyer vëmendjen mbi probleme në rang planetar e global, siçjanë problemet e klimës dhe ato të energjisë. Gjithçka ka vetëm një emërues të përbashkët: rritjene ndërgjegjësimit të strukturave vendim-marrëse, me synim përmirësimin e bërjes së gjërave, nëmënyrë shkencore dhe bashkëkohore.

Në një studim të kryer mbi auditet e performancës në 10 vende të rajonit, të cilat janë tashmëpjesë e Bashkimit Europian ose aspirojnë t’i bashkangjiten atij, rezulton ndër të tjera se:

1. Një pjesë e mirë e vendeve kryejnë audite të përbashkëta pajtueshmërie dhe performance;

2. Pothuajse të gjitha SAI-t e këtyre vendeve janë pjesëmarrëse në trajnime dhe shkëmbimeksperiencash në fushën e auditimit të performancës. Këto seminare interaktive janëvitale në përftimin e ekspertizës dhe setit të nevojshëm profesional nga praktikat më tëmira;

3. Koncepte fondamentale si “menaxhimi i performancës”, “përgjegjësia e performancës”,“standartet, indikatorët dhe parametrat e performancës” janë ende “fjalë të huaja” përshumicën e menaxherëve të sektorit publik;

4. Në mjaft prej këtyre vendeve, Parlamenti dhe/ose Qeveria nuk janë optimalisht tëgatshme të trajtojnë siç duhet raportet e performancës (dhe jo vetëm) nga SAI-t përkatësdhe mund mos të jenë të detyruara ligjërisht të reagojnë për këto raporte;

5. Mungojnë sistemet efektive të menaxhimit të performancës dhe edhe kur janë prezente,mungojnë kapacitetet e përshtatshme menaxheriale, sistemet nuk janë të lidhura siç duhetme performancën aktuale dhe prania e konsulentëve dhe donatorëve të huaj vetëm sakrijon kunfuzion, sepse sugjerimet e tyre nuk janë të pajtueshme me kulturënmenaxheriale;

6. Pothuajse në të gjitha SAI-t është sfidë e vërtetë të fusësh ndryshime dhe novacione,veçanërisht në një mjedis ku tradita është e rëndësishme. Përshtatja është një proces qëkërkon kohën e vet dhe nuk duhet të vijë si revolucion, por si evolucion.

Auditimi i Performancës është një kontribut direkt në llogaridhënien e Qeverive në Demokraciduke çuar në përmirësimin e këtij shërbimi për popullatën.

Sipas intervistave, mund t’i klasifikojmë impaktet e auditimit të performancës, në 6 (gjashtë)tipe, duke dhënë për secilin tip treguesit që mund të përdoren për matjen e efekteve dhe afatetkur këto efekte do japin rezultatet.

56

Tabela Nr.8

Efekti i tipit tëauditimit

Matësi i efektit tëauditimit tëperformancës

Periudha në të cilënjepet rezultati

Matësiështëlehtësishtose jo imatshëm

1. Instrumental a) Parashikimi irezultateve

Gjatë auditimit I Mirë

b) Pranimi irekomandimeve

Afatmesëm, Afatgjatë I Mirë

c) Zbatimi irekomandimeve

Afatshkurtër,Afatmesëm, Afatgjatë

I Arsyeshëm

d) Ndryshimet jo sipasojë e rekomandimevedhe efektet anësore

Afatshkurter, deri neAfatgjate

I Vështirë

2. Konceptual a) Procesi i mësimit dhendryshimi nëperceptimin intelektual

Nga koha e procesit derinë afatgjatë.

I Vështirë

3. Interaktiv a) Kosultime dhenegociata me aksionerët

Nga koha e procesit derinë afatmesëm

I Vështirë

b) Impakti në njohuritë egjeneratave të ardhshme

Afatshkurtër, deri nëAfatgjatë

I Veshtirë

4. Ligjor a) Interesi nga Media Afatshkurtër I Mirë

b) Interesi ngaParlamenti

Afatshkurtër I Mirë

5. Taktike a) Impakti nëndryshimet në procesin evendimmarrjes

Afatshkurtër deri nëAfatgjatë

I Mirë

57

3. Auditimet e Performancës në KLSH

Të tilla auditime kanë filluar të kryhen në këtë institucion që nga viti 2008. Por në formën e tyretë strukturuar kanë filluar të zbatohen vetëm në vitin 2011, siç përmendet dhe në raportet vjetortë KLSH-së për “Rritjen e efiçiencës së veprimtarisë audituese, nëpërmjet fuqizimit të auditimitfinanciar dhe hedhjes së hapave më të shpejtë drejt auditimit të performancës”, duke rriturnumrin e auditimeve financiare të mirëfillta dhe duke rritur ndjeshëm numrin e auditimeve tëperformancës. Më konkretisht, gjatë viteve 2011-2013 statistikat e këtij institucioni tregojnë :

Tabela Nr.9

Numri sipas Tipeve të Auditimit Viti 2011 Viti 2012 Viti 2013Auditime gjithsej 152 158 191 (153 të

përfunduar)Auditime për ligjshmërine dherregullshmërinë (pothuaj financiare)

58 81 118

Auditim i kombinuar 74 50Auditime financiare 10 17 21Auditime performance 1 4 6Auditime vlerësuese 4 2Auditime tematike 5 4 8% e auditimeve të performancës 0,7% 2.5% 4%

Duke përfshirë një problematikë të gjerë, këto auditime kanë adresuar çështje si : integrimin nëshoqëri të personave me aftësi të kufizuar, zbatimin e projektit për ruajtjen e liqenit të Ohrit,performancën e drejtorive të tatimeve dhe doganave, trajtimin e mbetjeve spitalore, marrëveshjenkonçesionare të Aeroportit të Rinasit, Agjensinë Telegrafike Shqiptare, si edhe një sërëauditimesh performance të bashkive të ndryshme. Një pjesë e këtyre auditimeve është kryer measistencë të huaj dhe kryesisht hollandeze, duke rezultuar kështu në një punë të mirë dhe mevlera për kërkime dhe thellime të mëtejshme në këto lloj auditesh.

Gjithsesi, konceptimi i auditimeve të performancës në të kaluarën ka qenë ai i auditimit dytësor,njohës dhe pjesor, si pjesë rutinore e procesit të punës dhe jo si risi, punë krijuese e mirëfilltë,bashkëkohore dhe integrale. Me ndërrimin e filozofisë në vitet e fundit, auditimi i performancëspo shndërrohet në një nga shtyllat e zhvillimit dhe modernizimit të KLSH-së. Në përgjigje tëkësaj fryme të re, duke e trajtuar me prioritet të lartë auditimin e performancës së institucionevepublike në Shqipëri u krijua në 1 Tetor të 2012, departamenti i ri i auditimit të performancës.Aktualisht, pjesë e këtij departamenti janë 14 punonjës më formime të larmishme, eksperiencë tëpasur dhe grada shkencore. Ky departament do të jetë “shtylla moderne” e KLSH-se, njëstrukturë që do i shtojë vlerë jo vetëm këtij institucioni, por gjithë administratës publike dhetaksapaguesve shqiptarë. Një pjesë e rëndësishme e planit strategjik të institucionit, ështëkontribut i këtij departamenti, sinergjizimi i punës me departamentet e tjera, rritja e cilësisë dhe enumrit të auditimeve të performancës me synim arritjen e parametrave të SAI-ve homologe lidernë rajon e më gjerë, shtimin e kapaciteteve njerëzore dhe infrastrukturore për këtë lloj auditi,përgatitjen e manualit të performancës për KLSH-në dhe asistimi në formulimin e parametrave të

58

performancës për sektorë të administratës publike, dhe të të gjithe administratës publike, edhemë tej se kaq në mjedise akademike, media, organizma profesionale, OJF, etj.

Shtimi i vlerës së fondeve publike dhe rritja e përgjegjshmërisë janë disa nga objektivatstrategjike që departamenti i ri ka futur në axhendën e institucionit.

Ndër auditimet e realizuara nga ky departament do analizojmë disa prej tyre për të parë rritjen epërgjegjshmërisë së përdorimit të fondeve publike dhe shërbimit ndaj popullatës:

1. Ndarja administrative

Gjetjet dhe Rekomandimet

Gjetje 1:

Qarqet nuk kanë një informacion mbi gjendjen ekonomike, numrin e popullsisë, të ardhurat qëmarrin nga taksat, tatimet, etj të NJQV e nivelit të parë. Sipas monitorimit të qarqeve të dhënatqë ato dispononin ishin shumë të pakta. Në ligjin Nr. 8652, datë 31.07.2000 “Për organizimindhe funksionimin e qeverisjes vendore”, nuk janë përcaktuar qartë funksionet e qarqeve dhe sirrjedhojë nivelet e qeverisjes vendore të nivelit të parë nuk raportojnë rregullisht tek këto tëfundit, pasi nuk është i përcaktuar në ligj dhe staf jo i kualifikuar çon në informacion jo të drejtëdhe brenda afatit.

Rekomandim 1:

Të shikohet mundësia e një studimi për ndarjen territoriale administrative tokësore në drejtim tëriorganizimit të qarqeve në rajone dhe të zërë vendin që duhet dhe numri i popullsisë të jetë jomë pak se 700,000 banorë dhe vija ndarëse e tyre të jenë basenet e lumenjve.

Gjetje 2:

Nga krahasimi i zonave rurale me ato urbane vihet re se këto të fundit janë më inefiçiente nërealizimin e investimeve, në veçanti tek ato më të varfrat, duket qartë se decentralizimi nuk kaqenë i suksesshëm, pasi ato kërkojnë mbështetje nga pushteti qendror për të vazhduarveprimtarinë e tyre. Një situatë e këtillë tregon qartë diferencat që ekzistojnë ndaj komunave ebashkive, zbutja e të cilave kërkon një efiçencë të madhe administrimi të brendshëm, e cila nukështë arritur në asnjë komunë apo bashki me numër të vogël popullsie.

Rekomandim 2:

Të studiohet mundësia e bashkimit të NJQV të nivelit të parë ku ato që janë me numër popullsietë vogël të bashkohen me njëra-tjetrën duke marrë për bazë pozitën gjeografike, fqinjësinë e mirëdhe në përputhje me kulturën, traditën e interesat ekonomiko–sociale me synim rritjen eefiçencës në realizimin e investimeve në zbatim të funksioneve të veta.

Gjetje 3:

Nuk janë realizuar kryesisht nga komunat dhe bashkitë me popullsie të vogla investime nëfunksionit e shërbimit me karakter social, kulturor e sportiv. Këto evidentohen më tepër qarqetKukës dhe Berat.

Rekomandime 3:

59

Të shikohet mundësia e bashkimit të komunave dhe bashkive, cilat kanë gjendje ekonomikofinanciare jo të mjaftueshme për kryerjen e këtyre investimeve në realizmin e funksioneve tëveta, me qellim rritje e kapaciteteve administrative dhe shfrytëzimit të burimeve natyrore përkrijimin e të ardhurave të veta. Në këtë proces të merret në konsideratë bashkëpunimi dhemendimi me ekspertët e fushës, OJF etj.

Gjetje 4:

Diferencat që ka krijuar situata aktuale e ndarjes administrative-territoriale ka ndihmuar komunatdhe bashkitë, të cilat kanë numër të madh popullsie, në zhvillimin e tyre e cila ka sjell dhe rritjene të ardhurave të veta. Nga ana tjetër në komunat dhe bashkitë e vogla, ku popullsia ështëlarguar, situata financiare është përkeqësuar gjë që ka çuar në ngadalësimin e zhvillimitekonomik dhe social si dhe vartësinë e tyre tek buxheti i shtetit.

Rekomandim 4:

Të bëhet një studim duke e orientuar ndarjen administrative–territoriale drejt bashkimit tëkomunave dhe bashkive të vogla dhe inefiçente me qëllim rritjen e besueshmërisë për përthithjene projekteve, rritjen e efiçiencës, dhe krijimin e mundësisë së huamarrjes nga NJQV me qëllimfinancimin e shpenzimeve kapitale që shërbejnë për zhvillimin zonal dhe që krijon mundësia dhelehtësira për zhvillimin e bizneseve të vogla.

Gjetje 5:

Policia e komunave dhe bashkive është pjesë e strukturës së institucionit dhe si rrjedhojë pjesë eshpenzimeve administrative. Për këtë arsye raportimi që realizohet në degën e thesarit nuk e ka tëndarë nga struktura administrative funksionin për rendin dhe mbrojtjen civile, si rrjedhojë ky zënuk është i veçuar në buxhetin e pushtetit vendor.

Kjo është arsyeja pse investimet në fushën e rendit dhe mbrojtjes civile nuk janë paraqitur nëformularët e dorëzuar nga NJQV e nivelit të parë.

Rekomandim 5:

Të ndahen në të ardhmen shpenzimet dhe investimet për funksionin e rendit dhe mbrojtjes civilenga ato të administratës me qëllim përcaktimin sa më të qartë të realizimit të investimeve, pasiduhet të evidentohet nëse është zbatuar drejtë ky funksion.

Gjetje 6:

Ndarja e fundit administrative–territoriale nuk ka rezultuar të jetë bërë mbi bazën e një studimi tëmirëfilltë dhe me kritere të qarta. Ka shumë NJQV të vogla të cilat nuk krijojnë mundësi përprosperitet dhe si rrjedhojë nuk ofrojnë shërbimet minimale ndaj komunitetit të tyre.

Rekomandime 6:

- Të analizohen faktorët historikë, gjeografike dhe shoqërore të njësive të mundshme për t’upërfshirë në ndryshimet e ndarjes administrative, përpara se të realizohet bashkimi i komunave /bashkive.- Të shërbejnë si filiale të komunës / bashkisë kryesore objektet e NJQV që do përfshihen në këtëreformë administrative. Mosshkrirja e objektit bën të mundur dhe mos largimin e shërbimeve qëofrojnë këto NJQV tek banorët e tyre.- Të reduktohet në numër optimal stafi i komunës / bashkisë së shkrirë në filial, të cilët do tëraportojnë dhe do të kenë lidhje me komunën / bashkinë kryesore.

60

Gjetje 7:

Nga të dhënat e marra rezulton se rreth 48.5% e komunave kanë një popullsi nën 5,000 banorëdhe 32 % e tyre kanë një popullsi që varion nga 5,001–10,000 banorë. Këto shifra tregojnë senumri i popullsisë nuk ka shërbyer si kriter në ndarjen administrative–territoriale. Ndarje aktualeka rezultuar inefiçente dhe jo efektive në realizimin e objektivave që këto NJQV kanë, sidomosnë komuna.

Rekomandim 7:

Të realizohet një studim nga Ministria e Brendshme, Ministria e Financave dhe ekspertë tëfushës për ndarjen e re administrativo – territoriale, duke marrë në konsideratë kriterin që numriminimal i popullsisë për çdo komunë të jetë jo më pak se 10,000 banorë ndërsa për bashki jo mëpak se 15,000 banorë.

Gjetje 8:

Dobësitë e strukturës aktuale janë pjesërisht numri i madh i bashkive, komunave dhe i qarqevedhe pjesërisht shpërndarja jo e qarte e detyrave midis shtetit, qarqeve, bashkive dhe komunave.

(a)- Një pjesë e madhe e njësive administrative janë shumë të vogla për të kryer shërbimet ekërkuara nga ligjvënësit.(b)- Disa njësi të qeverisjes vendore e kanë të vështirë për të realizuar funksionet e veta qëpërcaktohen në ligj.(c)- Nuk ekziston një përcaktim i qartë i detyrave të Qarkut dhe si rrjedhojë nuk ekziston njëkoordinim/ informacion mbi proceset e punëve midis tij dhe bashkive ose komunave. Kjo kaardhur si rezultat i mos përcaktimit të qartë të funksioneve të qarqeve në ligjin Nr.8652, datë31.07.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”, dhe si rrjedhojë nivelet eqeverisjes vendore të nivelit të parë nuk raportojnë rregullisht tek këto të fundit.(d)- Në Shqipëri nuk ekziston një hartë administrative ligjore. Sot përdoren disa harta që mund tëquhen tregues të fshatrave dhe komunave, por që nuk përmbajnë kufijtë administrativë ligjorë tëShqipërisë. Hartat e sotme tregojnë se cilat janë fshatrat që përbëjnë një komunë dhe cilat janëkomunat që përbëjnë një qark. Përsa i përket kufirit tokësor të fshatit apo komunës, asnjë ngahartat që përdoren sot, nuk përbëjnë atë që quhet hartë e kufijve administrativë zyrtarë. Këtoharta janë të rëndësishme pasi duhet të kenë një përshkrim të saktë të vendndodhjes së tyre,gjithashtu shërben në hartimin e dokumenteve ligjor për leje ndërtimi, kontrata qiraje, etj.

Rekomandim 8:

- Të ngrihet komisioni për kryerjen e një studimi me qëllim kryerjen e një reformegjithëpërfshirëse në sektorin publik, duke përfshirë një ndryshim të kufijve dhe delegimin e qartëtë detyrave në qarqe, komuna dhe bashki.

- Të merret në konsideratë e të shoqërohet me ligjin e saj përkatës harta administrative ligjore.Në këtë hartë të përcaktohen qartë kufijtë e fshatrave, komunave, bashkive dhe qarqeve. Për tëpasur një hartë sa më të saktë grupi i punës të ketë si indikator dhe të regjistrojë të gjithakonfliktet në mënyrë që të bëhet edhe zgjidhja e nevojshme ligjore.

Gjetje 9:

61

Decentralizimi financiar nuk ka qenë i suksesshëm, pasi sipas ndarjes aktuale shumë komunanuk mund të mbledhin dot të ardhura të tyre, pra janë inefiçente. Gjithashtu kriteri raporti i tëardhurave të veta ndaj buxhetit të shtetit nuk është përdorur në ndarjen e fundit administrativo –territoriale që i është bërë.

Duke shqyrtuar ndarjen aktuale administrative–territoriale për qarqet Berat, Kukës dhe Tiranëdhe ndryshimet që Shqipëria ka pësuar këto vitet e fundit themi se: kjo ndarje duhet ndryshuarpër t’u përshtatur më mirë zhvillimeve aktuale që kanë ndodhur në Shqipëri, duke e orientuarstudimin për ndarjen administrativo–territoriale në realizimin e të gjitha shërbimeve në mënyrësa cilësore drejt qytetarëve. Ndryshimet në këtë ndarje të bëhen në mënyrë që bashkimet midisNJQV të nivelit të parë të shfrytëzojnë sa më mirë burimet natyrore që ato do kenë nënjuridiksionin e tyre.

Rekomandime 9:

Të vendoset në studimin e ri për ndarjen administrative–territoriale kriteri i raportit të tëardhurave të veta ndaj totalit të ardhurave 40%. Ky kriter i jep mundësi NJQV të reja që të jenëefektive dhe më të pavarura ndaj buxhetit të shtetit.

Të shpërndahen fonde të mjaftueshme për NJQV, duke projektuar një sistem të ri të ndarjes së tëardhurave publike midis qeverisjes qendrore dhe asaj vendore, me qëllim favorizimin edecentralizimit të mëtejshëm fiskal.

Gjetje 10:

Kriteri i raportit të shpenzimeve ndaj totalit të shpenzimeve nuk është marrë në konsideratë nëndarjen e fundit administrative–territoriale. NJQV e vogla kanë raportin e shpenzimetadministrative më të ulët ndaj totalit të shpenzimeve se NJQV me popullsi më të mëdha.

Rekomandim 10:

Të kryhet një studim me qëllim uljen e shpenzimeve administrative ndaj totalit të shpenzimeve,pasi ndarja administrative-territoriale aktuale ka sjellë diferencime në drejtim të shpenzimeveadministrative në raport me totalin e shpenzimeve. Gjithashtu studimi të fokusohet në rritjen eefiçencës së punës së NJQV e nivelit të parë për një kontribut parësor në programimin dherealizimin e të ardhurave, administrimin e shpenzimeve administrative dhe kostove.

Gjetje 11:

Kriteri i numrit të punonjësve administrativ për 1000 banorë nuk është përdorur në ndarjen efundit administrativo–territoriale që i është bërë. Kur numri i popullsisë së NJQV e nivelit tëparë është i vogël, numri i personelit është më i lartë për 1,000 banorë.

Rekomandim 11:

Të kryhet një studim në lidhje me mundësinë e bashkimit të NJQV me popullsi të vogla meqëllim uljen numrit të personelit në 2 punonjës për 1,000 banorë dhe rekrutimin e stafit mekualifikimin e duhur.

2. Hekurudha Shqiptare

62

Gjetje:

Hekurudha është duke u mbajtur në punë në kushte dhe rrethana shumë të vështira. Auditimi ikryer për gjendjen aktuale të hekurudhës reflekton situatën ekonomike dhe politike të saj.Shërbimi që i ofrohet shtetasve shqiptarë në sistemin hekurudhor në Shqipëri është ipërballueshëm (tarifa të ulëta), por jo i sigurtë, jo-efiçient dhe aspak miqësor me mjedisin.Pritshmëria e përdoruesve të këtij lloj transporti është në kah të kundërt me shërbimin dhepolitikat e zhvillimit të sistemit hekurudhor ofruar sot nga strukturat menaxhuese të tij . Ministriae Transporteve ka hartuar vazhdimisht politika dhe strategji për zhvillimin e sistemit hekurudhor,por që nuk kanë gjetur zbatim, pasi hartimi i tyre nuk ka qenë në raport të drejtë me fondet qëjanë vënë në dispozicion për t’i bërë ato të zbatueshme. Politikat e hartuara nga Ministria eTransporteve për të krijuar një hekurudhë bashkëkohore, fleksibël dhe konkurruese në treg,përgjithësisht kanë qenë të pamundura për t’u realizuar nga Hekurudha Shqiptare me fondet nëdispozicion. Burimet e akorduara për mirëmbajtjen e infrastrukturës hekurudhore janë tëpamjaftueshme dhe çojnë në degradimin e mëtejshëm të rrjetit, mirëmbajtja e infrastrukturëshekurudhore kërkon më shumë fonde, asnjë masë nuk është ndërmarrë për rehabilitimin e rrjetithekurudhor, sektori i transportit hekurudhor është i pazhvilluar dhe pa investime thelbësore përmirëmbajtjen dhe përmirësimin e infrastrukturës. Hekurudha nuk po operon si një koorporatë eveçantë dhe të marrë vendimet e saj tregtare, për shkak të varësisë së saj dyfishe, ku politik-bërjadhe vendim-marrja për zhvillime strategjike i përket Ministrisë së Transporteve, ndërkohë qëfondet e akorduara janë kompetencë e Ministrisë së Financave.

Këshilli Mbikëqyrës ka kryer një punë rutinë duke miratuar programe ekonomike apo bilance, tëcilat në fakt nuk kanë reflektuar politika menaxhimi dhe zgjidhje të mundshme të cilat do tëmund të përmirësonin treguesit ekonomikë. Këshilli Mbikëqyrës ka luajtur rolin e një organiadministrativ joefektiv, pa zhvilluar apo pa i propozuar Ministrisë së Transporteve politika të rejamenaxhimi për një zhvillim të ri për Hekurudhën dhe përmirësim të treguesve të saj ekonomikë.

DPHSH është pothuaj e pafuqishme për realizimin e objektivave të vendosura, pavarësishtpërpjekjeve të saj për përqasjen e objektivave dhe realizimin e tyre. Në kushtet epamjaftueshmërisë së fondeve për investim, si edhe të rënies së të ardhurave nga kontratat etransportit të mallrave ajo nuk ka mundur të realizojë objektivat për zhvillim afatmesëm apoafatgjatë. Largësia midis objektivave të parashikuara dhe mundësive reale për t’i realizuar ështëtejet e skajshme.

Faktorët që frenojnë zhvillimin, por dhe masat për përmirësimin e saj, janë bërë vazhdimishtprezente nga Administratori i Shoqërisë në raportet periodike të veprimtarisë ekonomike-financiare të saj, drejtuar Këshillit Mbikëqyrës dhe analizuar prej saj dhe Ministrisë sëEkonomisë, Tregtisë dhe Energjitikës, si dhe në materiale të veçanta drejtuar zyrtarishttitullarëve të MPPT, METE dhe Ministrisë Financave.

Pavarësisht analizimit të faktorëve që frenojnë zhvillimin, por dhe masat për përmirësimin errjetit të transportit hekurudhor, të parashikuar në VKM Nr.817, datë 23.11.2011 “Për miratiminnë parim të planit kombëtar të transportit” (rishikimi i parë pesë-vjeçar), gjendja e tij është epandryshueshme dhe vazhdon të përkeqësohet.

Numri i punonjësve dhe stafit në HSH, përkundrejt rrjeteve të ngjashme hekurudhore, rezultonnë një nivel të lartë. Është i nevojshëm hartimi i një strategjie afatgjatë, e cila të përfshijëreduktimin e ndjeshëm në numrin e punonjësve dhe stafeve, për të ruajtur koston dhe

63

përmirësuar produktivitetin. Reduktimi i punonjësve duhet të shkojë paralel me rritjen einvestimeve në drejtim të mekanizimit dhe sinjalistikës hekurudhore.

Në formën e saj aktuale hekurudha nuk mund të ketë një të ardhme, ku të ardhurat e gjeneruaranuk mund të mbulojnë koston e nevojshme për ta vënë në funksionim atë.

Theksojmë se në gjendjen e saj aktuale, hekurudha shqiptare nuk mund të arrijë një pozicion tërëndësishëm në treg edhe në 7 vitet e ardhshme 2013-2020, pasi burimet e caktuara përmirëmbajtjen e infrastrukturës hekurudhore janë të pamjaftueshme, me rrezikun e përkeqësimittë mëtejshëm të rrjetit.

Rekomandime:

MPTT në mënyrë të menjëhershme të rishikojë planin e zbatimit të politikave dhe strategjive tëhartuara për zbatim, në sistemin Hekurudhor në përputhje me fondet e akorduara.

MPTT në bashkëpunim me Hekurudhën Shqiptare të bëjnë rishikimin e burimeve të akorduarapër mirëmbajtjen e infrastrukturës hekurudhore, pasi janë të pamjaftueshme dhe çojnë nëdegradimin e mëtejshëm të rrjetit.

MPTT, Këshilli Mbikëqyrës dhe Drejtoria e Përgjithshme e Hekurudhave, të rrisin frymën ebashkëpunimit midis tyre për të bërë të mundur realizimin e drejtimeve kryesore të strategjisë tëzhvillimit të sistemit tonë hekurudhor, pjesë e objektivave të MPPT. Hendeku midis objektivavetë parashikuara dhe mundësive reale për t’i realizuar, është tejet i skajshëm.

MPTT t’i propozojë Këshillit të Ministrave marrjen e vendimit që Hekurudha Shqiptare të jetënjë koorporatë e veçantë, e cila të luajë një rol efikas për zgjidhjen e problemit të transportit nëShqipëri, duke: rritur të ardhurat; ulur koston; siguruar sisteme që lejojnë një formë më të sigurtëtë funksionimit; të zhvillojë aftësitë komerciale dhe të marketingut që do ta mundësojnëhekurudhën të rivalizojë përkundrejt mënyrave më pak të qëndrueshme të transportit dhe më tëndjeshme ndaj kërkesave të tregut.

MPTT të studiojë mundësinë e hartimit të një kontrate shumëvjeçare midis ministrive tëtransportit me shoqërinë e udhëtarëve/shoqërinë kryesore lidhur me subvencionin shtetëror përdetyrimin e shërbimit publik që përcakton shërbimet e transportit të udhëtarëve që duhet tëofrohen, vëllimin (numrin e trenave, përbërjen e trenave) dhe cilësinë, duke evituar kompensimine tepërt. Shërbimet fitimprurëse të mallrave nuk duhet të përfitojnë nga financat shtetërore

MPTT të rishikojë dhe vlerësojë mundësinë e zbatimit të studimeve të fizibilitetit për zgjeriminnë perspektivë të rrjetit për në Portin e Vlorës, Porto Romano dhe lidhjen me Aeroportin eTiranës.

Këshilli Mbikëqyrës të luajë rolin e një organi administrativ efektiv, duke propozuar nëMinistrinë e Transporteve politika të reja menaxhimi për një zhvillim të ri për Hekurudhën dhe tëorientojë organet drejtuese të HSH drejt zgjidhjeve të mundshme menaxheriale të cilat do tëmund të përmirësojnë treguesit ekonomikë.

DPH të bëjë ndarjen e qartë të llogarive për transportin e mallrave, transportin e udhëtarëve dheinfrastrukturën. Kjo ndarje do t’iu japë mundësi operatorëve ta llogarisin produktivitetin epersonelit në bazë të formulave specifike për secilin aktivitet tregtar, pasi kjo ndarje e llogarivederi në këto momente ka qenë formale.

DPH të hartojë një strategji afatgjatë, e cila të përfshijë reduktim të ndjeshëm në numrin epunonjësve dhe stafeve për të ruajtur koston dhe përmirësimin e produktivitetit, për arritjen eniveleve mesatare të BE-së të produktivitetit të personelit. Kjo politikë duhet bazuar në njëparashikim të kujdesshëm të trafikut i cili do të kërkojë përditësim të rregullt. Reduktimi ipunonjësve duhet të shkojë paralel me rritjen e investimeve në drejtim të mekanizimit dhe

64

sinjalistikës hekurudhore dhe mbulimin e detyrimeve financiare që rrjedhin nga ndërprerjet ekontratave të punës me punonjësit që do të reduktohen.

DPH duhet të kryejë rishikimin e nivelit të sigurisë në të gjitha operacionet e HekurudhësShqiptare e cila duhet të përfshijë mirëmbajtjen e stacioneve hekurudhore, operacionet me trenin,adoptimin e një sistemi të ri të sinjalizimit dhe kontrollit, duke i dhënë hekurudhës njëperformancë më të mirë për sigurinë, dhe funksionimin e një sistemi hekurudhor efikas tësigurtë, i cili ndihmon në reduktimin e ndotjes së ajrit.

DPH duhet të hartojë dhe vendosë procedura të përshtatshme për të mirëmbajtur vagonëthekurudhorë, të paktën në një gjendje të pranueshme. Mungesa e një procedure të tillë kufizonkryerjen e procesit te mirëmbajtjes të vagonëve të udhëtarëve, duke çuar në standarte tëpapranueshme për sigurinë e udhëtarëve, dhe po kufizon më tej numrin e udhëtareve.

DPH të identifikojë faktorët që prekin produktivitetin e ulët, të vlerësojë arsyet dhe efektin e çdofaktori të identifikuar. Këtu duhet të përfshihet një analizë e strukturës së flotës e krahasuar mekërkesat e tregut dhe duhet përcaktuar numri i vagonëve të nevojshëm për nivelet e tanishme tëtrafikut.

DPH duhet të hartojë politika të qarta marketingu në prezantimin e shërbimeve të rregullta tëndërmjetme Tiranë – Durrës dhe shërbimet në qytetet e tjera të rregullohen për të dhënë mundësimë të mira udhëtimi, duke pasqyruar nevojat e udhëtarëve.

DPH duhet të rrisë fokusin dhe përgjegjësinë për të menaxhuar problemet e saj tregtare dhendryshimet organizative, si çështje urgjente që kërkojnë zgjidhje të menjëhershme, të cilat janëjetike për hekurudhën, nëpërmjet një ekipi efiçient për të trajtuar mundësi të reja të biznesit tëmallrave, rigjallërimin e ofertave për udhëtarët, dhe papërshtatshmërinë e orarit ekzistues.

DPH duhet marrë vendim në lidhje me flotën e tepërt që prek kostot e shfrytëzimit në mënyrënegative. Flota e mbetur duhet të zbatojë metoda të reja të shpërndarjes, bazuar në nevojat etregut, në mënyrë që të rritet rendimenti i shfrytëzimit.

DPH duhet të hartojë menjëherë një regjistër themeltar të AAM-ve edhe pse këto inventarë janëanalitikisht në njësitë e biznesit të saj. Parimet e llogaritjes nuk plotësojnë standardet kombëtaretë kontabilitetit dhe të praktikës së mirë dhe për më tepër prodhojnë vlera keq-drejtuese tëaseteve dhe borxhe afatgjata. Objekte, të cilat duhej të kishin dalë jashtë përdorimit, mbahenende në sistem dhe kanë vlera jo reale.

DPH të heqë ose të jepen për skrap aktivet jo ekonomike. HSH është ngarkuara nga barra eaktiveve jo ekonomike, të cilat kanë rezultuar tepër nga ndryshimi i kërkesës për transporthekurudhor. Inventari i mjeteve lëvizëse që shfrytëzohen është një përqindje e vogël e aktivevegjithsej, çka përbën një barrë të konsiderueshme për nivelet e produktivitetit dhe ndotjen eambientit

DPH duhet të ndërtojë një data-bazë adekuate nëpërmjet të cilit të bëhet vlerësimi i nevojave përmallra, shërbime dhe punë, pasi vërehen edhe diferenca mes planifikimit dhe realizimit tëkontratave; ekzistojnë dallime të konsiderueshme në çmimet e artikujve të njëjtë në vite tëndryshme me karakteristika teknike plotësisht të ngjashme ose të njëjta. Në procesin e vlerësimittë nevojave dhe në përcaktimin e specifikave teknike duhet të marrin pjesë specialistë të fushës.

65

3. ATSH

Gjetje:

Veprimtarinë e saj ATSH e ushtron në bazë të Dekretit të Presidiumit të Kuvendit Popullor,Nr. 1960, datë 09.11.1954 “Mbi Agjencinë Telegrafike Shqiptare”. Në kushtet e zhvillimeve tëreja politike dhe ekonomike të vendit pas viteve 90-të në bazë të këtij ligji, ajo e mbështetveprimtarinë vetëm në një nen e konkretisht në nenin 8 të këtij Dekreti ku përcaktohet se“Agjencia Telegrafike Shqiptare varet nga Këshilli i Ministrave i cili cakton strukturënorganizative”. Kjo bën që ky institucion të funksionojë deri tani pa ligj të rinovuar i cili të krijojëmundësinë e përcaktimit të rregullave të funksionimit dhe organizimit, lidhje organike me ligjet etjera që rregullojnë veprimtarinë e saj, t’i japë pavarësinë si institucion, të përcaktojë rregullat ebashkëveprimit me institucione të tjera shtetërore e privatë, kjo në kushtet e ndryshimeve tëmëdha politike dhe ekonomike të ndodhura tashmë prej rreth 20 vitesh. Gjithashtu edherregullorja e saj e hartuar dhe rinovuar në vite, nuk është e mbështetur ligjërisht dhe e është e pamiratuar nga Këshilli i Ministrave.

ATSH ka planifikuar dhe realizuar tregues ekonomikë (të ardhurat nga shitja e produkteve) nërënie nga njëri vit në tjetrin. Në “Programet buxhetore” për vitet objekt auditimi, të hartuara ngasektori i financës, nuk i është kushtuar vëmendje objektivave të politikës së programit buxhetor,kjo referuar përkufizimeve sipas nenit 3 të ligjit Nr. 9936, datë 26.06.2008 “Për Menaxhimin eSistemit Buxhetor në Republikën e Shqipërisë”.

ATSH nuk i ka përdorur me efektivitet burimet e saj, kjo duke parë tendencën në rritje të zëritpaga kundrejt totalit të shpenzimeve në raport me tendencën në ulje të produktit të prodhuar nga injëjti numër gazetarësh. Kështu duke krahasuar numrin e lajmeve të prodhuar në vitin 2008 derinë vitin 2011 rezulton se janë prodhuar rreth 21 % produkte në formë lajmesh më pak me tënjëjtin numër gazetarësh dhe fond page në rritje. Ky subjekt nuk llogarit koston mesatare tëprodhimit të lajmit dhe as atë të transmetimit të tij. Nuk ka bërë asnjë studim tregu me vlerë përnevojën publike për shërbimet e ATSH-së, vlerësimet dhe pritshmërinë e qytetarëve ndajprodukteve të saj. Të ardhurat në total dhe ato të krijuara nga kontratat me klientët e huaj kanëpësuar rënie nga viti në vit. Konkretisht në vitet 2008-2011 me të ardhurat e krijuara, ATSH kambuluar mesatarisht vetëm 7% të shpenzimeve të kryera.

ATSH nuk ka standarde në formën e rregulloreve ose manualeve për:

përcaktimin nëse një informacion është i saktë, i paanshëm dhe i vërtetë; vlerësimin e punonjësve për punimet në formën e dossierëve, komenteve, reportazheve dhe

titujve; përcaktimin e kritereve, mbi të cilat bëhet përzgjedhja e lajmeve të huaja dhe vendase, të cilat

përkthehen në shqip dhe në gjuhë të huaj; të bërë të mundur verifikimin e dhënies së lajmeve nga shpejtësia, saktësia, sasia dhe cilësia në

raport me mediat e tjera.ATSH nuk ka bërë analiza nëse produkti i saj ka humbur treg gjatë viteve 2008-2011 ngakonkurrenca, nuk ka bërë pyetësorë me konsumatorë të saj të ndërmjetëm (televizionet, gazetat,radiot, etj.) dhe fundorë (vizitorë të website të saj, qytetarë të thjeshtë të përzgjedhur rëndom,etj), për opinionin e tyre ndaj produktit të saj. Gjithashtu nga auditimi rezulton se ATSH nuk kastrategji të marketingut të produkteve dhe shërbimeve, si dhe nuk është hartuar asnjë planstrategjik afatmesëm dhe afatgjatë për realizimin e qëllimeve të saj në të ardhmen.

66

Për periudhën e audituar 2008-2011, në lidhje me Kontratat dhe Marrëveshjet me abonentët ehuaj dhe vendas ATSH:

Nuk ka bërë vlerësimin e nevojave dhe argumentimin ligjor të procedurave të lidhjes së tyre; Nuk ka negociuar para procesit të lidhjes së tyre me partnerët e huaj, për të arritur një çmim të

arsyeshëm, bazuar në çmimet e tregut, vendas apo të huaj; Nuk ka raporte të ndjekjes apo monitorimit të kontratave dhe marrëveshjeve; Nuk ka të shprehur në mënyrë eksplicite ndjekjen dhe zbatimin e kontratave dhe marrëveshjeve

të lidhura me partnerët e huaj; Nuk është nxjerrë asnjë urdhër administrativ për caktimin e personit që do të merret me ndjekjen

e këtyre kontratave apo marrëveshjeve. Nuk është bërë punë e mirë në drejtim të lidhjes së kontratave me kompanitë celulare, agjensi të

medias së shkruar dhe për dhënien e lajmit televizioneve kombëtare dhe jo kombëtare qëoperojnë në vend.

Disa nga shkaqet e mos rinovimit apo mos pranimit të lidhjes së kontratave janë :

Shfaqja e një mungese interesi ndaj shërbimeve që ofron ATSH-ja; Vështirësi teknike në hapjen e faqes së internetit; Mundësi të tjera informacioni falas që ofrohen përmes internetit; Mundësi reale për përvetësim të shërbimeve, nëpërmjet rrjedhjes së fjalëkalimeve të klientëve të

ATSH-së; Kërkohet gamë më e gjerë lajmesh të kategorive të ndryshme: ekonomi, sociale, kulturë, etj.

Rekomandime:

1. Duhet miratuar një ligj i ri për veprimtarinë dhe strukturën e ATSH-së. Këto ndryshime ligjoreduhet të adresojnë specifikisht;

Reformimin strukturor imediat të institucionit, duke punuar vetëm me sektorin jashtëvendit dhe për lajmet jashtë vendit. Rrjedhimisht duke përgjysmuar strukturën, buxhetindhe numrin e punonjësve të saj. Ky reformim duhet ndërmarrë sa më shpejt, në mënyrëqë të përfshihet në buxhetin e ri.

Mundësinë e kalimit të ATSH-së si një drejtori e veçantë pranë Televizionit Shqiptar,përsëri duke theksuar përgjysmimin e strukturës dhe buxhetit të saj për të rriturefiçiensën. Edhe kjo mundësi duhet konsideruar ligjërisht sa më shpejt, në mënyrë që tëimplementohet me fillimin e vitit.

Në zbatim të ligjit të ri, në një perspektivë afatmesme ose afatgjatë, të vlerësohetmundësia e privatizimit të ATSH-së, për të rritur pavarësinë, efiçiensën, cilësinë dhekonkurrueshmërinë e institucionit. Shumica e agjensive simotra në botë zotërohenprivatisht ose pjesërisht privatisht.

Në zbatim të ligjit të ri, në një perspektivë afatmesme ose afatgjatë, të vlerësohetmundësia e kalimit në një kompani sh.a mediatike me financime të përbashkëta tëbuxhetit të shtetit dhe shoqërive private.

Në zbatim të ligjit të ri, ATSH duhet të hartojë rregulloren e brendshme, si dhe të hartojëplanin strategjik afatmesëm dhe afatgjatë për realizimin e qëllimeve të saj në rritjen eperformancës.

67

2. ATSH të marrë masa për fuqizimin e saj cilësor si e vetmja media shtetërore duke rriturperformancën edhe në paraqitjen e saj vizive (internet, televizion, rrjetet sociale, etj) dhekonkretisht:

ATSH të ngrejë grup pune, për të analizuar nivelin shumë të ulët të realizimit të ardhurave, përhartimin e preventivave që lidhen me koston e prodhimit dhe të transmetimit të produktit të saj,për studimin e tregut për nevojën e shërbimeve të ofruara nga ATSH si dhe t`i kushtojë vëmendjemenaxhimit financiar në lidhje me objektivat e politikës së programit buxhetor.

ATSH-ja duhet të marrë masa në drejtim të përmirësimit të përformancës të produktit saj për tëbërë të mundur që;

- të sigurojë një përshkrim të besueshëm, gjithëpërfshirës dhe të saktë të ngjarjeve të ditës,- të jetë një forum për shkëmbim komentesh dhe kritikash të grupeve përbërëse dhe më ndikuese

të shoqërisë,- të prezantojë dhe qartësojë synimet dhe vlerat e shoqërisë,- të sigurojë qasje të plotë të ndodhive të ditës, me anë të së cilës i shërben publikut për të qenë i

informuar,- të shërbejë si një “watchdog” i qeverisë. ATSH të hartojë standarde në formën e rregulloreve ose manualeve, etj, që të përcaktojnë,

mënyrën e vlerësimit të punonjësve për punimet e tyre, ngarkesa në punë, verifikimin e dhëniessë lajmeve në raport me mediat e tjera, të testojë veten dhe cilësinë e shërbimeve të saj nëpërmjetpyetësorëve.

ATSH duhet të përmirësojë teknologjinë, me synimin kryesor rritjen e shpejtësisë në hapjen efaqes në internet, rritjen e shikueshmërisë, rritjen e numrit të lexuesve dhe përdoruesve të saj.

ATSH, të intensifikojë marrëdhëniet me institucionet vendase dhe partnerët e huaj përpërthithjen e projekteve me qëllim modernizimin e saj, të përdori të gjitha format e marketingutpër rritjen e shitjeve të produkteve dhe të shërbimeve të saj për rritjen e të ardhurave, si dhe tëpërcaktojë kush ka detyrimin ligjor të ndjekjes dhe zbatimit të kontratave apo marrëveshjeve mepartnerët e huaj.

4. Trajtimi i mbetjeve urbane në Bashkinë Fier

Gjetje:

Mungesa e politikave të duhura të mbetjeve, në lidhje me parandalimin e tyre, grumbullimin,trajtimin dhe depozitimin, si dhe mungesa e një shërbimi të përshtatshëm ka bërë që në zona tëndryshme të qytetit të Fierit, sidomos në brigjet e lumenjve, të gjenden pirgje mbeturinash tëtipeve nga më të ndryshmet, duke i kthyer këto zona në të ashtuquajtura vend-depozitime tëjashtëligjshme mbetjesh dhe ç’është më e keqja në zona të ndotura

Zhvillimi i vrullshëm dhe rritja e konsumit kanë çuar në krijimin e një sasie të madhe mbetjesh tëdepozituara. Rreth 80% e të gjitha mbetjeve vijnë si rrjedhojë e veprimtarive bujqësore,industriale dhe të bizneseve, një pjesë e madhe e të cilave janë të ripërdorshme (plastikë, metal,letër, qelq, materiale të bio-degradueshme, materiale organike). Rreth 20% e sasisë së mbetjevetë krijuara vijnë nga mbetjet shtëpiake, një pjesë e madhe e të cilave janë të ripërdorshme.

Fusha e depozitimit të mbetjeve në këtë qytet është e pa rrethuar edhe pse shumë pranë sajndodhen shtëpi banimi të qytetarëve. Kjo mënyrë e administrimit të mbetjeve shkakton një

68

ndotje shumë të lartë të mjedisit. Mbetjet e hedhura në fushë çlirojnë e përhapin në ajrin përrethgazra toksikë që përbëjnë problem tejet serioz për shëndetin e qytetarëve.

Ndërmarrja e Pastrimit nuk disponon dokumentacion apo standarde, ku të mbështetet përkryerjen e punës, sidomos për sa i përket sigurimit dhe transportit të mbetjeve. Vend-depozitimi imbetjeve nuk ka kushtet më minimale për depozitimin e mbetjeve të rrezikshme si kimikate,mbetjeve spitalore, të cilat hidhen së bashku me mbetjet e tjera urbane, pa asnjë lloj trajtimi tëveçantë. Në këtë vend-depozitim nuk ka peshore që të kryejë matjen e sasisë së mbetjeve tëgjeneruara nga sektorë të ndryshëm të depozituara në fushë. Pranë vend-depozitimit janëndërtuar disa banesa që mund të jenë formale, ndërkohë që shumica e tyre ekzistojnë para se kjovend hedhje të caktohej si pikë depozitimi për qytetin. Pranë vend-depozitimit kalon lumi iGjanicës, ujërat e të cilit ndoten nga mbetjet urbane dhe derdhen në det, duke shkaktuar dëmtimetë pariparueshme për zonën përreth.

Bashkia Fier, në kuadër të Planit Lokal të Menaxhimit të Mbetjeve të Ngurta, ka zgjedhur tëzbatojë si opsionin më të mundshëm, “Sistemin me tre Kosha”. Në plan janë paraqitur dyopsione (skenarë) afatmesëm që do të zhvillohen më tej në një perspektivë afatgjatë. BashkiaFier, mbështetur dhe në bazë të projektit Holandez, duhej të kujdesej për ndarjen e mëtejshme, tëmbetjeve para se të depozitoheshin në fushën e mbetjeve për të krijuar lëndë të parë përkompanitë e riciklimit dhe mjete financiare për vete.

Mungesa e informimit të publikut në lidhje me problemet e menaxhimit tё mbetjeve sipashierarkisё ka sjellё pamjaftueshmëri tё njohurive në lidhje me pyetjet ku, kur, pse dhe sa mbetjeprodhon komuniteti në shtëpi, biznese apo ambiente të tjera, dhe cilat janё mёnyrat e mbledhjespёr tё lehtёsuar riciklimin e mbetjeve nё tёrёsi.

Bashkia Fier në vitin 2010 ka hartuar Planin Lokal të Menaxhimit të Mbetjeve Urbane bashkiaketë qytetit të Fierit, në bashkëpunim me CO-Plan (Instituti për Zhvillimin e Habitatit). Në këtëplan ndër të tjera janë përcaktuar dhe objektivat strategjike për t’u realizuar në fushën e riciklimittë mbetjeve, drejtoritë përgjegjëse në bashki për realizimin e tyre bashkë me partnerët e tjerë sidhe afatet kohore. Objektivat e përcaktuar janë zbërthyer më tej në veprime të detajuara që janëtë nevojshme për t’u ndërmarrë, por bashkia nuk ka ndërmarrë hapa të mëtejshëm për plotësimine tyre. Në fazat e mëvonshme të këtij projekti pilot është vënë re se:

- kjo metodë realisht nuk ka funksionuar gjë që ka ardhur si rezultat i përzierjes së mbetjeve nësistemin e kazanëve me 3 ndarje.

- procesi i riciklimit aktualisht zhvillohet në qendrën e riciklimit, në territorin e vend-depozitimittë mbetjeve urbane të Bashkisë Fier, por nuk u konstatua efikasitet i saj.

- domosdoshmёria e dhënies së informacionit për përfitimet mjedisore të riciklimit, mёnyrat egrumbullimit tё mbetjeve është një nga mënyrat për të rritur pjesëmarrjen e komunitetit nëkontributin e procesit tё riciklimit.

- përveç mungesës së informacionit dhe të një tradite, mungesa e konteinerëve të ndarë dhe tëpërcaktuar sipas natyrës së mbetjeve kanë ndikuar dhe ndikojnë, duke bërë pothuajse tëparealizueshëm zhvillimin e procesit të riciklimit.

Vetë dampa ose fusha e mbetjeve nuk ka studim teknik e inxhinierik për sheshin e vend-hedhjessë mbetjeve urbane. Dampa ose fusha e mbetjeve nuk ka studim gjeomjedisi për sheshin e vend-hedhjes së mbetjeve urbane dhe as Raport të Vlerësimit të Ndikimit në Mjedis - VNM.

69

Programet e hartuara dhe të realizuara nga Bashkia Fier për edukimin publik mbi mbetjet urbanekanë qenë sporadike. Programet për edukimin publik në këtë drejtim në pjesën më të madhe tërasteve kanë pasur një tematikë më të gjerë mjedisore dhe nuk janë përqendruar vetëm nëtematikën e nxehtë të menaxhimit të mbetjeve urbane në qytetin e Fierit.

Tregjet për materialet e rikuperueshme janë të rëndësishëm në kalimin nga një sistem linear përheqjen e mbetjeve në një sistem për rikuperimin e vlerës.

Bashkia Fier është akoma në hapat e parë dhe ka bërë shumë pak për përmirësimin e situatës nëlidhje me menaxhimin e mbetjeve. Bashkia Fier aktualisht po zbaton Planin Lokal të Menaxhimittë Mbetjeve, ku si objekt tjetër është shtrirja e shërbimit cilësor dhe në zonat periferike të qytetit.

Ajo nuk ka arritur të përzgjedhë metodën më të përshtatshme për menaxhimin e mbetjeveurbane. Projektet e Bashkisë Fier në lidhje me menaxhimin e mbeturinave, për të ardhmen janëtërësisht të lidhura me vënien në zbatim Planit Lokal të Menaxhimit të Mbetjeve.

Referuar prodhimit aktual të mbetjeve në nivel lokal, jetëgjatësia e përdorimit të këtij vend-depozitimi të rehabilituar do të shkonte jo më shume se 2-3 vjet. Ky studim nuk është vënë nëjetë nga Bashkia Fier, si rezultat i mungesës së fondeve të nevojshme për realizimin e tij.

Duke marrë në konsideratë trojet në dispozicion në Rajonin e Fierit, çmimin e tokës dhedistancat nga akset e rrugëve, ndërtimi i një landfill-i rajonal në bashkëpunim me njësitë lokalekryesore si Vlora, Lushnja, Berati dhe qytete të tjerë më të vegjël, si dhe me Komunat përrethmund të jetë një zgjidhje ekonomike. Politika kombëtare vazhdon të shikojë si mënyrën më tëpërshtatshme ndërtimin e një landfill-i rajonal për të menaxhuar në mënyrë të integruar mbetjeturbane edhe për vitet në vazhdim.

Kosto kapitale dhe kosto e përdorimit të landfille-ve lidhet direkt me numrin e popullsisë për tëcilën planifikohet dhe sasinë e mbetjeve të prodhuara. Kosto e përpunimit të mbetjeve ështëafërsisht dy herë më e ulët për një landfill që i shërben një popullsie prej rreth 250.000 banorëshqë mendohet të ketë rajoni se ajo e një landfill-i të planifikuar për 90.000 banorë që parashikohettë ketë qyteti i Fierit për vitet 2015-2016.

Si rezultat, landfill-i lokal është një alternativë e përjashtuar, për shkak të kostove të larta dhezgjidhja do jetë një landfill rajonal. Gjithashtu, përdorimi i mjeteve të transportit në landfill duhettë marrë në konsideratë ekonominë e shkallës, pasi përdorimi i tyre për një sasi të ulët mbetjeshdo të rezultonte me rritje të kostos kapitale të këtyre mjeteve dhe të shpenzimeve operative tëpërpunimit të mbetjeve. Deri në vitin 2015 është parashikuar të arrihet në nivelin e riciklimit të15% të mbetjeve totale të gjeneruara nga sektorë të ndryshëm.

Me ndarjen në burim të mbetjeve në tre konteinerë duhet të rritet sasia e mbetjeve të ricikluara.

Përsa i përket bashkëpunimit të Bashkisë Fier me Ministrinë e Mjedisit, Pyjeve dheAdministrimit të Ujërave dhe Agjencinë Rajonale të Mjedisit në drejtim të menaxhimit tëmbetjeve urbane sipas udhëzimeve të SKM-së mund të thuhet se gjatë përgatitjes së PLMMU,specialistët e Bashkisë Fier janë konsultuar me ekspertë të ministrisë e ARM-së, duke patur siorientim kryesor pikërisht këtë strategji.

Duhet theksuar se Bashkia Fier ka mbetur në hapat e para të realizimit të masave të përcaktuaranga Strategjia Kombëtare e Mbetjeve, në fazën e përcaktimit të objektivave afatgjata eafatmesme si dhe në përcaktimin e detyrave për drejtoritë përkatëse në Bashkinë Fier. Pas kësaj

70

faze nuk vërehet asnjë përparim i mëtejshëm në drejtim të realizimit të detyrave të përcaktuaranga SKM-ja.

Një konkluzion i tillë është arritur duke marrë parasysh faktin se puna e kryer për hartimin ePLMMB ka rezultuar deri tani, jo efektive, pasi nuk është arritur as miratimi i këtij plani ngaKëshilli Bashkiak i Fierit, në mënyrë që më pas të fillonte puna për zbatimin e tij.

Rekomandime:

Bashkia Fier në shërbim të qytetarëve e mbrojtjes së mjedisit të zbatojë strategjitë afatmesme eafatgjata për parandalimin e ndotjes dhe të marrë masa të forta për të nxitur zgjedhjen e opsionitmë të mirë për minimizimin e mbetjeve, depozitimin, rikuperimin, riciklimin e kompostimin, sidhe ripёrdorimin e reduktimin e mbetjeve.

Ndërmarrja e pastrimit Fier, bazuar në standardet e BE-së, të përcaktojë, rregullore, udhëzime,kritere, standarde, manuale dhe dokumente e formularë standardë që duhen në të gjitha fazat emenaxhimit teknik dhe trajtimit mjedisor të mbetjeve urbane nga grumbullimi deri tekdepozitimi i tyre.

Bashkia Fier, në bashkëpunim me Ministrinë e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave, tëmarrë hapat e duhur ligjorë për mbylljen e fushës së depozitimit të mbetjeve urbane të qytetitFier dhe ndërtimin e një landfill-i të ri rajonal për depozitimin përfundimtar të mbetjeve urbane.

Bashkia Fier në bashkëpunim me Ministrinë e Shëndetësisë, Spitalin Rajonal të Fierit dhestruktura të tjera t’i japë zgjidhje të menjëhershme mënyrës së depozitimit, grumbullimit,transportimit dhe trajtimit të mbetjeve spitalore me ndikim shumë negativ në mjedis dheshëndetin human.

Bashkia duhet të nxisë realizimin e modelit të ndarjes në burim të mbetjeve urbane sipas njëkompozimi “praktik” të koshit të riciklimit dhe në përputhje me strategjinë e MMPAU-së, nëmbetje:

- të riciklueshme (të thata);- organike/të ndryshme (të njoma);- të rrezikshme. Të miratohet në Këshillin Bashkiak të Qytetit të Fierit Plani Lokal i Menaxhimit të Mbetjeve

Urbane i hartuar në vitin 2010 në bashkëpunim me CO-Plan dhe të fillojë zbatimi i tij. Bashkia Fier duhet të vendosë, cilët materiale duhet të riciklohen, cilët materiale do të

grumbullohen dhe në çfarë volumi, në mënyrë që të fillojë planifikimi i programit të riciklimit ibazuar në legjislacionin specifik të vendit, duke siguruar një mundësi bashkëpunimi midispublikut dhe sektorëve privatë.

Bashkia Fier të ndërmarrë hapat e duhur ligjorë që Ndërmarrja e Pastrimit Fier dhe kompania ekontraktuar nga Bashkia Fier për riciklimin e mbetjeve urbane, të pajisen me leje mjedisore përushtrimin e aktivitetit të tyre.

Bashkia Fier në bashkëpunim me donatorët të hartojë programe efektive për edukimin e publikut(komuniteti, shkollat) në drejtim të çështjeve që kanë të bëjnë me menaxhimin e mbetjeve dhericiklimin e tyre, duke siguruar bashkëpunimin me qytetarët dhe sektorin privat, bazuar nëlegjislacionin specifik të vendit.

Bashkia Fier të hartojë program të veçantë për të arritur progresin e nevojshëm në procesin endarjes së mbetjeve shtëpiake në kazanë të ndryshëm, me qëllim riciklimin e tyre, në drejtim të:

- informimit dhe ndërgjegjësimit të komunitetit në nivel lokal,- stimulimit, promovimit dhe mbështetjes së publikut.

71

Bashkia Fier të monitorojë performancën për çdo komponent të veçantë të menaxhimit tëmbetjeve urbane më qëllim që ai të jetë sa më efiçent dhe efikas për të ardhmen.

Bashkia Fier në bashkëpunim me Ndërmarrjen e Pastrimit të Qytetit të Fierit, të:- llogarisë saktë koston e plotë të menaxhimit të mbetjeve urbane,- përcaktojë tarifën e diferencuar për çdo kategori që përfiton në bazë të kostos,- mundësojë rritjen e nivelit të arkëtimit të tarifave të pastrimit,- kryejë rakordime për përcaktimin e saktë të numrit të bizneseve dhe numrit të familjeve të cilët

paguajnë tarifën së pastrimit,- të mundësojë rritjen e investimeve në fushën e menaxhimit të mbetjeve urbane. Bashkia Fier të marrë parasysh hartimin e Rregullores së Menaxhimit të Mbetjeve Urbane duke u

mbështetur në Strategjinë Kombëtare të Mbetjeve si dhe në Planin Lokal të Menaxhimit tëMbetjeve Urbane.

5. Kontratat e shërbimit të dializës në QSUT dhe ish-Spitalin Ushtarak

Gjetje:

Ministri i Mbrojtjes, me urdhërin Nr.171, datë 05.02.2010, ka urdhëruar Repartin Ushtarak 4666,me fondet buxhetore të miratuara për vitin 2010, të përballojë shpenzimet për shërbimin edializës për ushtarakët aktivë të FA, si edhe ka urdhëruar Spitalin Ushtarak Qëndror Universitar(SUQU) të veprojë në përputhje me aktet ligjore e nënligjore fuqi për prokurimin e shërbimit tëdializës.

Tenderi është zhvilluar në datën 09.04.2010, me procedurë me “negocim pa shpallje tëkontratës” me fond limit 94.507.560 lekë pa TVSH. Në tender është ftuar të marrë pjesë vetëmoperatori ekonomik "UNIVERS-ALB". Ky operator ka dalë fitues dhe në datën 15.04.2010është lidhur kontrata e zbatimit ndërmjet SUQU dhe këtij operatori ekonomik.

Përdorimin e kësaj procedure Autoriteti Kontraktor e ka mbështetur në piken 2, gërma “b”, tënenit 33, të Ligjit Nr.9643, datë 20.11.2006 “Për Prokurimin Publik” e cila përcakton se:“Procedura me negocim, pa botim paraprak të njoftimit të kontratës, mund të përdoret kur, përarsye që lidhen me të drejtën ekskluzive ose të drejtën e autorit, kontrata nuk mund tëekzekutohet përveçse me një operator të vetëm ekonomik”. Kushti plotësohet vetëm në rastet eartikujve për të cilët nuk ka konkurrencë në treg dhe kur një gjë e tillë vërtetohet nga autoritetipërkatës, që mbikëqyr konkurrencën në treg”. Përderisa nuk ka fakte të shkruara që tapërkufizojnë këtë operator si të vetmin në treg, nuk mund të thuhet që ky është operatori i vetëmqë ofron këtë shërbim, duke e konsideruar qëndrimin e SUQU si të paracaktuar. Spitaliminimalisht duhet t’i ishte drejtuar Autoritetit të Konkurrencës për të konfirmuar këtë fakt.

Për këtë procedurë të drejtpërdrejtë, Autoriteti Kontraktor i ka kërkuar operatorit ekonomik nëkërkesat e veçanta dhe paraqitjen e licencave përkatëse lidhur me shërbimin objekt i kontratës, tëlëshuara nga Ministria e Shëndetësisë. Mirëpo, licencat profesionale nuk janë dokumente qëprovojnë se operatori ekonomik ka të drejtë ekskluzive për shërbimin e hemodializës në tregunshqiptar, në përputhje me nenin 9, të Ligjit Nr.9643, datë 20.11.2006 “Për Prokurimin Publik”, icili përcakton se: “ky ligj nuk zbatohet për kontratat e shërbimit publik, të lidhura nga njëautoritet kontraktor me një tjetër kontraktor ose bashkim autoritetesh kontraktore, bazuar në njëtë drejtë ekskluzive, që ata gëzojnë sipas legjislacionit në fuqi”.

Pra, e drejta ekskluzive duhet të jepet sipas legjislacionit në fuqi kur një gjë e tillë vërtetohet ngaautoriteti përkatës, i cili mbikëqyr konkurrencën në treg. Për pasojë përdorimi i kësaj procedure

72

prokurimi vjen në kundërshtim me Ligjin Nr.9643, datë 20.11.2006 “Për Prokurimin Publik”, meVKM Nr.1, datë 10.01.2006 “Për rregullat e Prokurimit Publik” dhe me ligjin Nr.9121, datë28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës”, i ndryshuar.

Kjo shkelje ka sjellë formalizëm në zbatimin e kësaj procedure prokurimi, shmangien ekonkurrencës, përqendrim të kufizuar të këtij tregu vetëm në një operator ekonomik, abuzim mepozitën dominuese në treg, e shoqëruar kjo me efektivitet të munguar në përdorimin e fondevebuxhetore. Po kështu ka sjellë efekte negative ekonomike me rritje të ndjeshme të kostovebuxhetore të këtij shërbimi, të cilat kanë dalë në dukje dhe janë reflektuar gjatë zbatimit tëkontratës së shërbimit.

Nga SUQU, në datën 15.04.2010 është lidhur kontrata e zbatimit me Nr.146, me operatorinfitues "UNIVERS-ALB. Kontrata ka për objekt dhënien e shërbimit të dializës për 60 pacientë,për 14 seanca secili në muaj, me vlerë të një seance 12.501 lekë dhe në total 94.507.560 lekë, paTVSH. Kontrata do të shtrihej me afat kohor 60 muaj.

Kjo kontratë, në zbatim të nenit 3, është rinovuar dy herë, duke i shtrirë afatin e zbatimit deri nëfund të vitit 2012 (madje është rinovuar edhe për vitin 2013). Burimi i financimit në të gjitharastet ka qenë buxheti i shtetit, nëpërmjet Ministrisë së Mbrojtjes dhe institucioneve vartëse tësaj. Në total për të gjithë periudhën e zbatimit, Spitalit Amerikan i janë paguar për shërbimin ekryer 397.981.836 lekë.

Nga auditimi mbi zbatimin e kontratës u konstatua:

a) Në paragrafin e 4 të nenit 2 dhe në paragrafin e 2 të nenit 3 të kësaj kontrate përcaktohet se,“rinovimi i kontratës do të bëhet çdo fillim viti, në rast se akordohet fond nga buxheti i shtetit”.Në zbatim të kësaj pike Drejtori i SUQU, në datën 08.01.2011 rinovon kontratën për vitin 2011,me afat deri në datë 31.12.2012 dhe në datën 04.01.2012 rinovon kontratën për vitin 2012 meafat deri në 31.12.2012. Por u konstatua se, në buxhetin e SUQU dhe të Ministrisë së Mbrojtjesnuk janë planifikuar fonde si për vitin 2011, ashtu edhe për vitin 2012 me destinacion mbulimine këtij shërbimi. Për pasojë në zbatim të kësaj pike të kontratës, Drejtori i Spitalit duhej tënjoftonte kontraktuesin për ndërprerjen e kontratës, për të mos krijuar detyrime financiare dhemos vënien në vështirësi buxhetin e shtetit për pagimin e tyre. Gjithashtu, duke parë sasinë emadhe të fondeve që konsumon ky shërbim për shkak të ofrimit nga të tretë, duhej të ndërhyntedhe të insistonte pranë Ministrisë së Mbrojtjes, Ministrisë se Shëndetësisë, Ministrisë sëFinancave, madje dhe në Këshillin e Ministrave për planifikimin e fondeve dhe marrjen emasave për kryerjen e këtij shërbimi nga vetë SUQU.

b) Në paragrafin 3 të nenit 3 të kontratës përcaktohet se, “kjo kontratë ndërpritet në rast tëimplementimit të shërbimit të hemodializës në SUQU.”Vlera limit e kontratës ka dalë nga studimi i tregut i përgatitur nga QSUT. Dhe SUQU ështëbazuar në këtë studim, si në koston e shërbimit, në termat e referencave dhe në specifikimetteknike dhe në mbështetje të tyre ka përgatitur dokumentet e tenderit dhe vlerën e kontratës që dotë prokurohej. Sipas këtij studimi të QSUT, për ndërtimin e një qendre të mirëfilltë hemodializepër trajtimin e 85-100 pacientëve, është llogaritur një kosto fillestare e përafërt rreth 810.000euro, në të cilën janë përfshirë punimet për rikonstruksionin e ndërtesës prej 300 m2, aparaturadhe pajisje.Nëse drejtoria SUQU do të gjykonte bazuar në shumat që ky shërbim po harxhonte nga fondetpublike (afërsisht 600.000 euro në vit) në zbatim të këtij neni të kontratës, paralel me zbatimin esaj, gjatë vitit 2010 duhej të gjente ambientet në ndërtesat e spitalit dhe të kërkonte pranë

73

Ministrisë se Mbrojtjes, Ministrisë se Financave dhe Ministrisë se Shëndetësisë dhe KM që tëplanifikoheshin fonde buxhetore për të bërë të mundur fillimin e këtij investimi, dhe jo tëmjaftohej vetëm me kërkesa buxhetore drejtuar këtyre institucioneve për të shlyer detyrimet ndajsubjektit privat, që janë krijuar nga detyrimet e kontratës. (Në këtë rast vlen të theksojmë se,Spitali Amerikan ushtron veprimtarinë në ambientet e marra me qira apo me koncesion nga vetëSUQU).Mirëpo ka ndodhur e kundërta, pikërisht, për të motivuar zgjatjen e afatit te kontratës, gjatë vitit2010, është ngritur grup pune tjetër për argumentimin e kostos së ndërtimit të një qendrehemodialize. Analiza e kostos së ndërtimit, vënies në funksionim të qendrës, si dhe kostot erealizimit të shërbimit (output-i), nxjerrë nga ky grup pune, është mbështetur në studimin esipërcituar të bërë nga QSUT, por vërehet që çmimet për njësi të këtyre zërave janë dy herë mëtë larta se çmimet e përcaktuara në studimin e QSUT, pa ndonjë shpjegim të qenësishëm të këtijdyfishimi. Pavarësisht se studimi i referohet një qendre që do t’i shërbente 60 pacientëve (nga80-100 që ishte studimi referues i QSUT), kosto për qendrën arrin vlerën 1.614.800 euro(kundrejt 810.000 euro të studimit të QSUT). Dhe në përfundim të studimit të SUQU, grupi ipunës ka dalë me këtë konkluzion: “Nisur nga kosto e lartë e ndërtimit të një qendre dialize,mendojmë se vazhdimi i shërbimit të dializës realizuar nga Spitali Amerikan do të ruajë cilësinëe shërbimit, si dhe do të zgjidhë përfundimisht nevojat e pacientëve tanë për këtë shërbim”.Mbi këtë përfundim Drejtoria e QUSU ka motivuar kryerjen e këtij shërbimi në SpitalinAmerikan dhe ka rinovuar kontratën me Nr.146, datë 15.04.2010 deri në fund të vitit 2012 e nëvazhdim.Por, nga auditimi në lidhje me analizën e ngritjes së qendrës së dializës dhe koston për vënien nëfunksionim të saj, del se vlera e realizimit të projektit të shërbimit të dializës e përcaktuar nëstudimin e SUQU prej 1.614.800 euro është dy herë më e madhe se vlera e përcaktuar nëstudimin e bërë nga QSUT, e cila është 810.000 euro. Po kështu, duke marrë në konsideratë sesubjektet private punojnë me marzh fitimi, atëherë nëse ky shërbim do të kryhej nga vetë spitalikjo do të ishte një kosto e kursyer. Me një llogaritje të shpejtë, për një vit mesatarisht 11,6milionë lekë ose rreth 83.000 euro do të kurseheshin vetëm për shkak të ofrimit me kosto tëshërbimit dhe për të gjithë periudhën e zbatimit të kontratës Prill 2010 - Dhjetor 2012 rreth 35milionë lekë ose 250.000 euro do të ishte kursimi total. Ky (kursimi) duhet të ishte shtuar sikosto oportune në alternativën nëse shërbimi i dializës do të kryhej nga vetë SUQU, duke ulurvlerën e realizimit të projektit të shërbimit.

c) Në pikën 5/3 të nenit 5 të kontratës përcaktohet se; “dhënësi, brenda vlerës së përcaktuar nëkontratë, merr përsipër hapjen e fistulave, vendosjen e kateterave, ekzaminimet laboratorike tënevojshme për pacientin, si dhe ushqimin e pacientit”.Në koston e shërbimit të një seance dialize, në çmimin 90 euro ose 12.501 lekë, pa TVSH, janëpërfshire edhe çmimi i hotelerisë dhe i ushqimit të pacientëve. Pra, në vlerën e kontratës ështëpërfshirë edhe kosto e hotelerisë dhe e ushqimit. Por gjatë zbatimit të kontratës të gjithë pacientëte trajtuar me dializë nuk janë trajtuar me ushqim dhe fjetje. Por, çmimi që zë ushqimi dhe fjetjanë koston për njësi të një seance dialize është e pamundur të llogaritet, pasi siç u tha më lart, nukkemi vlerësime të zërave të kostos. Megjithatë, duke qëndruar në këtë analizë, kemi rezerva edhenë vlerat e trajtimit me ushqim dhe hoteleri të pacientëve, të cilat ndikojnë jo pak në uljen evlerës së projektit të ngritjes së qendrës së dializës.Si përfundim dalim konkluzionin:Edhe pse Spitali Ushtarak Qendror Universitar i ka pasur dhe i ka të gjitha mundësitë financiaredhe infrastrukturore për ngritjen e një qendre për trajtimin e hemodializës, ka neglizhuar

74

ngritjen e saj, me arsyen e mospërballimit të kostos nga buxheti i shtetit, duke vlerësuar gabimvlerën e këtij projekti dhe koston për njësi të shërbimit, me qëllimin e vetëm dhënien dhevazhdimin e kryerjes së këtij shërbimi nga një operator ekonomik privat.

Rekomandime:

Rinovimi i kontratës me shoqërinë private "UNIVERS-ALB”, “Për dhënien e shërbimit tëdializës për 60 pacientë”, të realizohet vetëm kur studimi ekonomik për kostot e shërbimit tëkonfirmojë këtë praktikë si më efiçientja dhe me efektivitet në përdorimin e fondeve publike. Njërinovim i pastudiuar pas këtij raporti do të ndikonte negativisht në performancën e përdorimit tëfondeve nga ky institucion.

Sa më shpejt të mundësohet ngritja e një grupi pune të përbashkët, me specialistë të fushës sëdializës nga SUQU, QSUT dhe Ministria e Shëndetësisë, si dhe ekspertë të jashtëm të fushësekonomike, që të analizojnë gjendjen dhe numrin e pacienteve që duhet të trajtohen me dializë,trendin e kërkesave për një periudhë të afërt dhe në funksion të kërkesës të përcaktojnë koston esaktë të këtij shërbimi

Të bashkëpunohet me Ministrinë e Shëndetësisë, me Qendrën Spitalore Universitare “NënëTereza”, Tiranë, dhe t’i kërkohet Këshillit të Ministrave, që, në funksion të një projekti tëvlerësuar drejt dhe me profesionalizëm, të japë mbështetjen e nevojshme financiare për tëmundësuar krijimin e infrastrukturës së duhur për implementimin e shërbimit të hemodializës nëambientet e SUQU dhe nga vetë personeli mjekësor i SUQUT, si një mënyrë që do të rrisëekonomicitetin dhe efektivitetin e përdorimit të fondeve për sigurimin e një shërbimi të tillë.

6. Akciza

Gjetje:

Organet doganore dhe tatimore kanë bërë përpjekje për arritjen e objektivave të përcaktuara përrealizimin e të ardhurave nga akciza. Në këtë kontekst performanca e këtyre organeve duhet tëishte më e suksesshme: për mbledhjen e të ardhurave nga akciza në mënyrë ritmike dhe sipasparashikimeve, nëpërmjet rritjes së efiçiensës dhe efektivitetitit të strukturave të specializuara nëdrejtim të investigimit, monitorimit e kontrollit ndaj subjekteve të akcizës, si dhe bashkëpuniminme organet e tjera shtetërore për rritjen e nivelit të ardhurave nga akciza.

Mungon analiza e të ardhurave të akcizës, planifikimi në strukturë sipas artikujve që do tëndikonte në ndjekjen e realizimit të këtyre të ardhurave nga organet doganore.

Kontrollet e ushtruara nga strukturat e DPD dhe DPT lidhur me administrimin e të ardhurave ngaakciza duhet të ishin më rezultative si në numër kontrollesh, ashtu dhe përsa i përket zbulimevesi dhe në zbatimin e masave shtrënguese ndaj subjekteve prodhuese dhe tregtuese të mallrave tëakcizës.

Rritja e prodhimit të naftës nuk është shoqëruar me shfrytëzimin e kapacitete përpunuese të saj,gjë e cila do të rriste të ardhurat që sigurohen nga akciza e nënprodukteve të saj dhe do tëndikonte pozitivisht dhe në zbutjen e problemeve sociale të vendit.

Strukturat e MBUMK nuk ka arritur objektivat strategjikë në drejtim të zhvillimit të sektorit tëvreshtarisë si burim i rëndësishëm për sigurimin e lëndëve të parë për industrinë e prodhimit tëverës, alkoolit dhe të pijeve alkoolike, si edhe për shtimin e sipërfaqeve të mbjella me duhan.

Mungon studimi i plotë në strukturë për artikujt që trajtohen me akcizë, specifikuar sipasdirektivave të BE-së dhe artikuj të tjerë luksi ku mund të vendosej akciza në vendin tonë.

75

Nga analiza e sasisë së mallrave të akcizës të importuar në periudhat para ndryshimit të shkallëstatimore me sasinë e importuar mbas ndryshimit të saj për produktet kafe e papjekur dhe epjekur, cigare, alkool dhe pije alkoolike, rezultoi se disa subjekte importuese kanë shfrytëzuarhapësirën ligjore të krijuar në periudhën para hyrjes në fuqi të ndryshimit të shkallës tatimore tëakcizës duke importuar më shumë mallra dhe ndikuar në uljen e të ardhurave nga akciza.

Mangësi në bashkëpunimin ndërmjet organeve shtetërore si DPD, DPT, MBUMK, METE qëmerren me administrimin dhe që ndjekin politikat e prodhimit të artikujve të akcizës kryesishtpër prodhimet e vendit si karburantet, pijet alkoolike, rakia, vera, birra dhe duhani.

Diferenca ndërmjet prodhimit të evidentuar të rakisë dhe të verës nga Ministria e Bujqësisë dhedeklarimit nga subjektet në organet tatimore kanë ndikuar negativisht në vjeljen e të ardhuravenga akciza për këta artikuj.

Veprimet e ngadalta, shpesh herë kontradiktore të shkallëve të ndryshme të gjyqësorit indirektkanë favorizuar shkeljet kryesisht me mallra të akcizës duke mos pasur ndikimin e duhur nëzbatimin e dispozitave ligjore nga subjektet prodhuese dhe importuese të artikujve të akcizës.

Rekomandime:

Ministria e Financave të marrë masa për përgatitjen dhe dërgimin në Drejtorinë e Përgjithshme tëDoganave të programit të të ardhurave që duhen realizuar nga akciza, të detajuar në strukturë dhenë zëra për artikujt e importit dhe të prodhimit vendas.

Drejtoria e Përgjithshme e Doganave të rrisë përgjegjësinë dhe të forcojë punën e strukturave tëspecializuara dhe degëve doganore të saj në drejtim të investigimit, monitorimit dhe kontrollit tësubjekteve importues dhe prodhues të artikujve të akcizës, me qëllim minimizimin e fenomeneveqë ndikojnë negativisht në realizimin e të ardhurave nga akciza në Buxhetin e Shtetit.

Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjitikës të ndërmarrë studimin dhe t’i propozojëQeverisë zgjidhjet ligjore për mundësinë e vënies në efiçiensë të industrisë përpunuese të naftësnë vend duke hartuar dhe një Plan Strategjik Afatgjatë për këtë qëllim.

Për rritur prodhimin, punësimin e për rrjedhojë të ardhurat nga akciza, Ministria e Bujqësisë tërealizojë objektivat e përcaktuara në Planin Strategjik të miratuar nga Qeveria, që deri në fund tëvitit 2015 të arrihet mbjellja në zonat rurale të cilat kanë kushte të përshtatshme klimatiko-tokësore, 20 mijë hektarë vreshta dhe një sipërfaqe deri ne 10 mijë hektarë me duhan.

Ministria e Financave në bashkëpunim me institucionet e tjera të studiojë mundësinë e shtimit tëgamës së artikujve që trajtohen me akcizë si dhe ndryshimet ligjore për nivelin e akcizës qëdërgohen për miratim në Parlament të kenë efekt për periudha sa më të gjata kohore.

Si një faktor për uljen e evazionit në të ardhurat nga akciza, të institucionalizohet dhe të forcohetniveli i bashkëpunimit ndërmjet DPD dhe institucioneve të tjera shtetërore që ndjekin politikat,nxitjen dhe evidentimin e prodhimit të artikujve të akcizës kryesisht për prodhimet e vendit sikarburantet, pijet alkoolike, rakia, vera, birra dhe duhani.

Duke qenë se sanksionet ligjore janë frenues të evazionit të mundshëm fiskal, DPD të rrisënumrin dhe impaktin e hetimeve dhe kallëzimeve penale ndaj subjekteve importues dhe prodhuestë mallrave të akcizës që i shmangen detyrimeve ligjore.

76

7. Shërbimi parashkollor

Gjetje:

Ky auditim performance ka në qendër të vëmendjes shërbimin parashkollor, duke analizuarproblematikën aktuale dhe instrumentat që strukturat shtetërore kanë në dispozicion për tëpërmirësuar situatën.

Me termin “shërbim parashkollor” në këtë projekt-raport auditimi, do të nënkuptojmë të gjithësistemin e çerdheve dhe kopshteve të cilat frekuentohen nga fëmijët e moshës 0-6 vjeç.

Sot fëmija konsiderohet një subjekt aktiv që përfshihet në bashkëveprimin e vazhdueshëm mebashkëmoshatarët, të rriturit dhe mjedisin social dhe kulturor ku bën pjesë. Ky përfytyrim përfëmijën kushtëzon tiparet karakteristike që duhet të kenë institucionet parashkollore.Institucionet, shërbimet dhe qendrat përgjegjëse për kujdesin dhe mbrojtjen e fëmijëve, duhet tëveprojnë në përputhje me standardet përkatëse në fushën e sigurisë, shëndetit, numrit dheaftësive të personelit në dispozicion.

Shërbimi parashkollor përballet me sfida të shumta dhe problematika të larmishme, duke filluarqë nga aksesi i kufizuar në kopshte dhe çerdhe, e deri tek cilësia e diskutueshme e shërbimeve qëato ofrojnë. Kjo situatë mund të ketë disa pasoja negative. Në aspekt afatgjatë, nëse prindërit dotë detyrohen të zgjedhin midis rritjes së fëmijëve dhe punësimit të tyre, kjo mund të ketë ndikimnë zhvillimin social dhe edukimin e brezave të ardhshëm. Në aspekt më afatshkurtër, kjo ështënjë situatë e cila ka ndikim në tregun e punës dhe zhvillimin ekonomik të një vendi. Këto aspektejanë shumë të rëndësishme dhe prandaj u ndërmor ky auditim, duke u fokusuar në aspektetstrukturore të shërbimit parashkollor, të cilët janë të matshëm dhe përcaktohen nga një kuadërrregullator i caktuar.

Këto aspekte të matshme janë:

aksesi dhe regjistrimi në këtë shërbim, infrastruktura dhe mjedisi fizik i institucioneve parashkollore, raporti edukatore-fëmijë, kualifikimi i stafit edukator dhe atij psiko-social, organizimi i shërbimit shëndetësor dhe atij ushqimor.

Pas analizimit të aspekteve të mësipërme, në përfundim të këtij auditimi, kemi arritur nëkonkluzionin se: Edhe pse është bërë shumë në drejtim të hartimit të standardeve sasiore dhecilësore, përkujdesja ndaj fëmijëve të kopshteve dhe çerdheve nuk është e mjaftueshme.

Nga auditimi rezultoi se:

Aksesi i fëmijëve në arsimin parashkollor në Tiranë është ende i ulët, vetëm 39%, në krahasimme mesataren e vendeve të OECD ku niveli i pjesëmarrjes së fëmijëve në kopshte është 82%.

Përfshirja e fëmijëve 5-6 vjeç në vitin përgatitor parashkollor është në nivelin 30%, nivel kyshumë herë më i ulët se mesatarja e vendeve të OECD, ku 90% e fëmijëve ndjekin të paktën njëvit përgatitor parashkollor, duke u nisur edhe nga fakti se në shumicën e këtyre vendeve ky niveledukimi është i detyrueshëm.

Kërkesa për të ndjekur shërbimin parashkollor është shumë më e lartë se sa oferta nga sektoripublik. Në treg janë të pranishëm edhe kopshtet private, por edhe pse numri i tyre është rritur ngaviti në vit, ndikimi që ato kanë në zbutjen e diferencës kërkesë-ofertë është i vogël.

77

Rritja e popullsisë gjatë këtyre viteve nuk është shoqëruar me përmirësimin progresiv tëinfrastrukturës së shërbimit parashkollor dhe si pasojë gjendja e kopshteve dhe çerdheve rezultone mbipopulluar. Kjo problematikë është e vështirë të zgjidhet deri në vitin 2015, pasi Bashkia eTiranës ka realizuar vetëm pjesërisht objektivat e parashikuara në programin buxhetor të saj.Vonesat në shtimin e kapaciteteve akomoduese përmes ndërtimeve të reja, kanë përkeqësuargjendjen ekzistuese. Kjo situatë kërkon zgjidhje sa më të shpejtë, për të mos e rënduar edhe mëtë ardhmen e këtij shërbimi.

Në kushtet ku nevojat janë sa dyfishi i kapaciteteve, çdo fëmije i është cënuar hapësiraindividuale e përcaktuar në standardet përkatëse. Hapësirat e ngushta, nuk i lejojnë ata të lëvizinlirisht dhe të zhvillojnë potencialin e plotë.

Një tjetër standard i cënuar është raporti edukatore-fëmijë, i cili është një tregues sasior ifrekuencës së kontakteve ndërmjet tyre dhe një ndër indikatorët më të rëndësishëm të matjes sëcilësisë së shërbimit parashkollor. Megjithëse Shqipëria ka vendosur teorikisht standardekorrekte dhe të krahasueshme me ato të vendeve të OECD në drejtim të raportit edukatore-fëmijë, zbatimi i këtyre standardeve është akoma shumë larg. Nëse në vendet e OECD ky raportzbatohet rigorozisht, në sistemin tonë parashkollor në Tiranë këto raporte tejkalohen ndjeshëmdhe nuk marrin vëmendjen e duhur. Praktikisht, ky raport shkon nga 33-45 fëmijë për njëedukatore.

Edhe pse personeli i kualifikuar i çerdheve ka rëndësi jetësore në mirërritjen dhe përkujdesjen efëmijëve, ka rezultuar se 64% e përgjegjëseve, 62% e kujdestareve /edukatoreve të fëmijëve dhe50% e psikologeve/punonjëseve sociale nuk kanë arsimimin dhe kualifikimin e nevojshëm, gjë ecila ndikon negativisht në arritjen e objektivave të edukimit dhe zhvillimit të suksesshëm tëfëmijëve apo në monitorimin e zhvillimit psikologjik tërësor të tyre.

Shërbimi ushqimor përgjithësisht është i organizuar mirë dhe nga rezultatet e pyetësorit meprindërit, ka rezultuar se pjesa më e madhe e tyre janë të kënaqur me ushqimin që marrin fëmijëte tyre. Megjithatë, ne kemi konstatuar se menuja e ofruar, nuk është plotësisht në përputhje meudhëzimet e Organizatës Botërore të Shëndetësisë, përsa i përket produkteve ushqimore dhegramaturave përkatëse të tyre. Ne kemi arritur në përfundimin se nëse në kopshtet tona do tëpërdoreshin gramaturat e ushqimit të miratuara nga OBSH, atëherë do të mund të përfitoheshin29,18 milion lekë në vit, vlerë e cila mund të përdoret për të përmirësuar më tej shërbiminushqimor të ofruar aktualisht.

Shërbimi shëndetësor dhe ai psiko-social nuk janë në nivelin e duhur dhe kanë nevojë përristrukturime dhe rikonceptime të mëtejshme.

Rekomandime:

Në mbështetje të objektivave të saj strategjike dhe duke mbajtur në konsideratë ObjektivatZhvillimore të Mijëvjeçarit të OKB, MAS të konsiderojë përfshirjen e nxënësve 5-6 vjeçarë nëarsimin e detyruar me synim rritjen e aksesit në arsimin parashkollor. Ky shërbim mund tëofrohet në kopshte ose në klasat përgatitore pranë shkollave 9 vjeçare, nëse këto të fundit janë tëkonceptuara sipas standardeve të kopshtit. Në mbështetje të këtij rekomandimi, duhet theksuar sepothuajse në të gjithë vendet e Europës, edukimi parësor fillon me një vit përgatitor parashkollor,i cili është i detyrueshëm, ndërkohë që aktualisht në Shqipëri fëmijët e moshës 5-6 vjeç kanë tëdrejtën, por jo detyrimin, të ndjekin një vit përgatitor parashkollor. Gjithashtu, një nga 8Objektivat Zhvillimore të Mijëvjeçarit të përcaktuar nga OKB për vendet anëtare të saj, ështënxitja e arsimit bazë duke përfshirë ndër të tjera edhe një fazë përgatitore për fëmijët. Për mëtepër, programi ndërkombëtar PISA i vlerësimit të nxënësve që kryet nga OECD. Ky program kakonkluduar se nxënësit 15 vjeçarë që kanë ndjekur të paktën një vit edukimi parashkollor, kanë

78

pasur rezultate më të mira në vitet pasuese të shkollës se sa ata që nuk kanë ndjekur asnjë vitedukimi parashkollor.

MAS dhe Bashkia e Tiranës, në kushtet e kapaciteteve të kufizuara, të implementojnë një sistemregjistrimi në institucionet publike parashkollore i cili i jep prioritet pranimit të fëmijëve ngafamiljet me të ardhura më të ulta, si një masë afatshkurtër për tëreduktuar momentalisht kërkesën e tepërt.

MAS nëpërmjet mekanizmave të përshtatshme, të intensifikojë politikat inkurajuese ndajkopshteve private, si një alternativë efektive për zgjerimin e kapaciteteve dhe reduktimin ediferencës kërkesë-ofertë për shërbimin parashkollor.

MASH dhe Bashkia e Tiranës, të marrin në konsideratë kërkimin e burimeve alternative tëfinancimit për shërbimin parashkollor, siç mund të jetë nxitja e partneritetit me donatorët vendasapo të huaj.

Instrumentet vendore të planifikimit, duhet të vlerësojnë nivelet e ardhshme të popullsisë,nëpërmjet studimit të kushteve dhe tendencave aktuale të urbanizimit të Tiranës, me qëllimplotësimin e nevojave me infrastrukturë parashkollore për njësitë bashkiake të cilat kanë numrinmë të lartë të fëmijëve 0-6 vjeç.

Plani i ri i Përgjithshëm Rregullues i Tiranës, duhet të marri parasysh kërkesën e lartë përshërbimin parashkollor, duke përcaktuar sheshe të përshtatshme për ndërtimin e kopshteve dheçerdheve të reja, si në periferinë e qytetit ashtu edhe pranë qendrës.

Duke synuar një zgjidhje më afatgjatë për infrastrukturën e munguar të shërbimit parashkollor,Bashkia e Tiranës të konsiderojë mundësinë e integrimit të kopshteve dhe çerdheve në katet epara të ndërtesave të reja.

QEZHEF të konsiderojë mundësinë për të publikuar shumën totale që do të prokurohet përushqimin, pa detajuar vlerën për secilin pjese por vetëm sasitë e nevojshme. Në këtë mënyrë, dotë mund të arrihet vlera më e mirë e parave, pasi praktika e publikimit të fondit limit për çdopjese orienton operatorët drejt çmimeve.

QEZHEF të marrë masa për të reflektuar në menunë e kopshteve dhe çerdheve udhëzimet eOBSH, nëpërmjet rishqyrtimit të gramaturave dhe rishpërndarjes së kostove aktuale përproduktet ushqimore, duke ndihmuar kështu në mirë-rritjen e fëmijëve dhe në krijimin e njëkulture të shëndetshme të të ushqyerit.

QEZHEF në bashkëpunim me Bashkinë e Tiranës, të implementojë politika rekrutimi për stafin eçerdheve duke përzgjedhur punonjës me arsimin dhe kualifikimet e duhura, pasi cilësia dheefektiviteti i këtij personeli ndikon drejtpërdrejtë në suksesin e hapave të para që hedhin fëmijët ekësaj grupmoshe.

Bashkia e Tiranës në bashkëpunim me ASHR të shqyrtojë mundësinë për të kryer njëshpërndarje të studiuar të burimeve njerëzore që mbulojnë shërbimin shëndetësor në kopshte dheçerdhe, në mënyrë të tillë që ky shërbim të jetë i pranishëm edhe në 16 kopshtet dhe 5 çerdhet kuaktualisht mungon.

DAR Tiranë të optimizojë shpërndarjen e psikologëve në kopshte, duke mbajtur në konsideratënumrin e fëmijëve të regjistruar në çdo kopsht si dhe duke i kushtuar rëndësi kopshteve menumrin më të lartë të fëmijëve me nevoja të veçanta.

79

8. Menaxhimi i pajisjeve mjekësore në QSUT

Gjetje:

Gjatë 15-20 viteve të fundit, një numër i madh i pajisjeve mjekësore të reja dhe moderne, mevlera relativisht të mëdha, janë blerë dhe janë instaluar pa iu kushtuar vëmendja e duhurpërdorimit, mirëmbajtjes dhe trajnimit të stafit teknik dhe mjekësor, si dhe pjesëve të këmbimit.

Blerjes ose dhurimit të pajisjeve të reja mjekësore, shpesh i është dhënë një prioritet më i madhse sa kujdesit ndaj pajisjeve ekzistuese mjekësore.

Procedurat rutinë për kontrollin e shpërndarjes dhe testin e pranimit të pajisjeve, nukfunksionojnë në mënyrë të kënaqshme. Kur garancia skadon, shpesh nuk bëhet një kontroll iplanifikuar. Puna për riparimet, nuk siguron cilësinë, gjë që do të thotë se pas riparimit, nukbëhet asnjë testim për t'u siguruar që pajisjet punojnë siç duhet dhe brenda kushteve të sigurimitteknik.

Sot QSUT është e pajisur plotësisht, me pajisje mjekësore moderne, me vegla, instrumente,kompjuterë dhe pjesë këmbimi të blera dhe të dhuruara nga donatorë të ndryshëm. Më serioze,janë mungesat dhe kryerja e papërshtashme e procedurave rutinë të prokurimit për mirëmbajtjene aparaturave moderne mjekësore.

Nuk përdoren mënyrat moderne të kërkimit të informacionit dhe komunikimit, si përdorimi iinternetit, telefonit, dërgimi i fakseve dhe e-mail-eve. Asnjë përpjekje nuk është bërë përvendosjen e marrëdhënieve me departamentet e shërbimeve të kompanive të huaja.

Kur blihen pajisje të reja mjekësore, vëmendje e pamjaftueshme i është dhënë përfshirjes nëkontratën e blerjes, të trajnimit të stafit dhe dokumenteve të duhura teknike.

Dokumentacioni teknik i pajisjeve mjeksore si, inventarët, urdhërat e punës, dokumentet eregjistrimit të mirëmbajtjes, të riparimeve, të prokurimit të pjesëve të këmbimit, mbledhja emanualeve të shërbimit dhe të udhëzuesve, janë pothuajse inekzistente.

Stafi mjekësor nuk është trainuar për t’i kushtuar vëmendje të mjaftueshme çështjeve lidhur mepajisjet. Prandaj ata nuk kërkojnë shërbime për pajisjet të tilla si kontrolli i shpërndarjes, testimi ipranimit, mirëmbajtja preventive, kontrollet e sigurimit teknik dhe sigurimit të cilësisë.

Nuk janë planifikuar fonde për trajnimin e përdoruesve të paisjseve mjekësore, stafit teknik dheadministrativ.

Strukturat përgjegjëse, nga niveli më i lartë i drejtimit, deri në nivelin më të ulët spitalor,ekzistojnë, por pothuajse nuk funksionojnë ose funksionojnë në mënyrë të papërshtatshme.

Rekomandime:

I. Për Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza” Drejtoria ekonomike të përfundojë kryerjen e inventarëve fizik të aktiveve të QSUT. Rezultatet e

inventarëve për pajisjet mjekësore, të pasqyrohen në kontabilitet dhe për diferencat apo tepricateventuale që mund të rezultojnë nga inventarët, të nxirren përgjegjësitë konkrete.

NJIK të rakordojë me drejtorinë ekonomike për inventarët e pajisjeve mjekësore. Të mbajë njësistem inventari duke regjistruar të dhënat bazë të pajisjeve mjekësore si: pjesët përbërëse tëpajisjeve, numrin e serisë, modelin, kompaninë prodhuese, inventarin e librarisë si kontratëblerjeje, akt kolaudime, manualet teknike, katalogët, manualet e instruksionit të përdorimit tëinstrumenteve, vitin kur ka filluar mirëmbajtja, dokumentimin e defekteve, kontrollet periodikedhe riparimet e kryera, etj.

Të vendosen kodet e klasifikimit dhe numri i identifikimit unik për çdo pajisje mjekësore.

80

Të parashikohen fonde për kryerjen e kualifikimeve dhe trajnimeve për stafin mjekësorpërdorues, për vënien në efiçiencë të plotë të pajisjes “ANGIOGRAFI SHIMADZU” të instaluarnë urgjencën e spitalit të ri.

Të vihen në efiçiencë të plotë pune, të tre grafitë Dixhitale të vendosura në urgjencën e spitalit tëri.

Të vendoset në katin e pavijonit të urgjencës së spitalit të ri, një pajisje grafi-skopi për t’i ardhurnë ndihmë pacientëve të urgjencës.

Të fillojë menjëherë vënia në efiçiencë të plotë e “Akselerarorit Linear” të instaluar në spitalin eNeurokirurgjisë.

Të riparohet menjëherë dhe të vihet në efiçiencë të plotë pajisja e rrezatimit“BestTeratronic/Equinox (Kobalt)” e instaluar në spitalin Onkologjik.

Të mbahet dokumentacioni për planifikimin dhe llogaritjen e kostos operative të përdorimit tëpajisjeve mjekësore, kostos preventive dhe riparuese të mirëmbajtjes.

Të bëhet informatizimi i inventarit të pajisjeve mjekësore, llogaritja e kostos operacionale dhe ekostos së mirëmbajtjes së pajisjeve, të bazohet mbi informacionin që do të sigurojë ky sistemelektronik.

Në mbështetje të praktikave më të mira ndërkombëtare, të shikohet mundësia e marrjes me qira epajisjeve mjekësore të kushtueshme. Për këtë, në bashkëpunim me Ministrinë e Shëndetësisë:

Të ngrihet një grup pune për të studiuar tregun dhe llogaritjen e vlerave të kontratave të blerjesdhe mirëmbajtjes së paisjve mjekësore.

Të negociohet dhe t’u kërkohet kompanive prodhuese që të lidhen kontrata për marrje me qera tëpajisjve. Nëse realizohet, kontratat e qirasë të lidhen full risk, ku të përfshihet mirëmbajtapreventive dhe riparuese.

Rishikimi i rregullores së QSUT në lidhje me përshkrimin e punës, përcaktimin e detyrave dhepërgjegjësive, kompetencave të Njësisë Inxhinjerike Klinike, në qasje të politikave kombëtare tëmenaxhimit të pajisjve mjekësore.

Për çdo vit, që në fazën e projektbuxheteve, të planifikohen fonde për trajnimin e stafeve tëNJIK.

II. Për Ministrinë e Shëndetësisë:

Të hartohet dhe miratohet një Udhëzim për procedurat e dhurimeve të pajisjeve mjekësore, në tëcilën të përfshihen kriteret për donacionet dhe për administrimin e dokumentacionit teknik tëpajisjeve të dhuruara, duke përfshirë mbledhjen, paketimin, transportin, dokumentimin, pagesëne taksave doganore, si dhe ç’paketimin dhe instalimin e pajisjeve të dhuruara.

Për çdo vit buxhetor, t’i kërkohet Ministrisë së Financave, të planifikojë fonde për kualifikimedhe trajnime të vazhdueshme të stafit mjekësor dhe stafit teknik, me qëllim përdorimin meefiçiencë dhe efektivitet të plotë të pajisjve mjekësore.

Të hartohet dhe të miratohet një udhëzim për vendosjen e rregullave për ta bërë të detyrueshmemirëmbajtjen preventive dhe riparuese.

Për çdo vit buxhetor, të planifikohen fonde për tajnimin e stafeve përdoruese dhe teknike qëmerren me mirëmbajtjen e pajisjve mjekësore.

Për të fuqizuar njësinë e menaxhimit të pajisjve mjekësore, duhet të funksionojë dhe të ngrihet nënivel Drejtorie, një strukturë brenda strukturës së Ministrsë. Në organikën e kësaj Drejtorie, tëketë staf të kualifikuar dhe të mirëtrajnuar në fushën e inxhinjerisë klinike dhe të funksionojë sinjësi biomedikale e pa varur nga pikëpamja e kompetencës.

Ristrukturimi dhe riorganizimi i Qendrës Kombëtare të Inxhinierisë Biomedikale, për ta fuqizuaratë me staf të kualifikuar dhe të mirëtrajnuar në fushën e inxhinjerisë klinike. Për këtë:

81

Të ngrihet një grup pune nga Ministria e Shëndetësisë, me specialistë të fushës së inxhinjerisëklinike, për të studiuar dhe rishikuar statusin e kësaj Qendre Kombëtare, përsa i përket formës sëorganizimit apo funksionimit si: institucion publik tërësisht buxhetor, ndërmarrje shtetërore mebilanc më vete, apo ndonjë formë tjetër organizimi si p.sh, shoqëri konçesionare, me sipërmarrjeprivate apo ndonjë mënyrë tjetër organizimi.

Ekspertiza e munguar e inxhinierisë klinike dhe mos kompetenca e strukturave organizativeqë merren në tërësi me menaxhimin e pajisjeve mjekësore, përpos probleme të profilit tëpërgjithshëm administrativ, financiar dhe teknik të trajtuara më sipër, ka sjellë pasoja edhe nëperformancën e menaxhimit shëndetësor të QSUT.

9. Censusi 2011

Gjetje 1:

Struktura e Census ka pësuar ndryshime dhe shtesa të shpeshta, si në formë ashtu dhe nëpërmbajtje, duke u ndryshuar koordinatori teknik, kryetarët e njësive si dhe anëtarët pjesëpërbërëse e tyre.

Nëpunësit e përfshirë në strukturën e Census, pjesë e strukturës së INSTAT, nuk kanë qenë tëfokusuar në punën dhe detyrat përkatëse, pasi struktura e Census ka ndryshuar disa herë.

Mungon një Rregullore e plotë ku të jenë të përcaktuara detyrat dhe objektivat për çdo njësitë ngritur, si dhe një plan-kalendar pune me afate për realizimin e tij.

Nuk ka pasur raportim të dokumentuar të njësive të Census mbi problematikat e shfaquragjatë procesit, me qëllim përmirësimin e tyre.

Konkluzione:

Ndryshimet e shpeshta në strukturën e Census dhe mungesa e një rregulloreje me detyra tëmirëpërcaktuara, kanë sjellë ulje të shkallës së përgjegjshmërisë në kryerjen e detyrave tëpersonave pjesëmarrës në Census.

Komunikimi verbal ndërmjet njësive të angazhuara në Census ka sjellë mosdokumentimin eproblematikave të shfaqura gjatë procesit, me qëllim përmirësimin e tyre në të ardhmen.

Rekomandim 1:

INSTAT, në kuadër të zhvillimeve të sistemeve të informacionit nga Ministritë e Linjës, apoinstitucione të ndryshme, duhet të fillojë të krijojë një regjistër popullsie të përditësuar me tëdhënat administrative dhe nga anketat. Ky regjistër do të mundësonte realizimin e Censusit tëpopullsisë dhe banesave në vitin 2021 bazuar kryesisht në regjistra, duke shmangur mënyrëntradicionale.

Gjetje 2:

Mungon një Rregullore e plotë për Njësinë e Administrimit dhe Financës ku të jenë tëmirëpërcaktuara detyrat e ngarkuara për secilin anëtar të njësisë dhe një plan pune me afatepër realizimin e tij.

Struktura e Census 2011, dokument i firmosur nga drejtoresha e INSTAT, i cili grupit tëauditimit ju vu në dispozicion vetëm fotokopje, ishte e paprotokolluar dhe vetëm në gjuhënangleze.

Njësia e Burimeve Njerëzore të Census nuk ka evidenca të sakta në lidhje me numrin e stafittë kontraktuar, si dhe kontratat e lidhura me to janë të paprotokolluara.

82

Është rekrutuar personel me kontratë, jashtë strukturës së Census. Kontrata e lidhur me njëpunonjëse (në Njësinë e Burimeve Njerezore të Census) është e pabazuar, pozicion i ciliështë jashtë Strukturës së miratuar të Censusit.

Mungojnë Termat e Referencës (ToR) për detyrat e kësaj Njësie. Termat e referencës për rekrutimin e stafit të jashtëm në Census janë të mirëpërcaktuara, por

ato nuk janë në sinkron me dokumentet e kërkuara. Është vendosur si kriter që anketuesit nukduhet të jenë të punësuar gjatë periudhës që do të kontraktohen nga INSTAT për Census, porpër të vërtetuar këtë nuk është kërkuar asnjë dokument justifikues.

Nuk ka korrespondenca për raportimin e kësaj Njësie të Census tek Menaxherja e Censusit, sidhe tek Drejtoresha e Përgjithshme e INSTAT.

Mungon dokumenti me shkrim i hartuar nga Njësia e Hartografisë dhe i miratuar për ndarjene zonave të Censusit si më lart. Mbi bazë e këtij dokumenti Njësia e Burimeve Njerëzore dotë përcaktonte numrin e saktë të stafit të jashtëm që do të angazhohej në Census dhe do tëfillonte procesin e rekrutimit.

Janë përdorur dy standarte në lidhjen e kontratave me anketuesit e rekrutuar, për një pjesëjanë lidhur kontrata pune dhe për pjesën tjetër janë lidhur kontrata shërbimi, në të cilat nukjanë parashikuar pagesa për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore.

Në kontratat e lidhura me personelin e jashtëm, nuk janë parashikuar penalitetet në rastet emosushtrimit apo të shpërdorimit të detyrës.

Ka patur vonesa në pagesën e 1.600 anketuesëve të kontraktuar. Pagesa e tyre është dhënëme vonesë në kundërshtim me kushtet e kontratës së lidhur me to.

Konkluzione:

Ndryshimi i vazhdueshëm i strukturës së Census, ka sjellë moskryerjen në kohë të detyravepër Njësitë e Censusit, që kanë sjellë ndryshime në përcaktimin e numrit të zonave të Censusdhe si rrjedhojë edhe të numrit të stafit të jashtëm të rekrutuar të Census.

Përdorimi i dy standarteve në lidhjen e kontratave për anketuesit, kontrata këto me kushte tëndryshme, megjithëse pozicioni i punës ka qenë i njëjtë, ka çuar në diferencim të këtijpersoneli.

Mungesa e evidencave të sakta nga Njësia e Burimeve Njerëzore të Census në lidhje menumrin e stafit të kontraktuar dhe mosprotokollimi i kontratave të lidhura, si edhebashkëpunimi jo në nivelet e kërkuara me Sektorin e Financës, ka sjellë mospërputhje tënumrit të stafit të rekrutuar nga ai i paguar.

Mos planifikimi i saktë i buxhetit dhe mungesa e koordinimit të njësive mes tyre kanë sjellëvonesa në pagesën e një pjese të anketuesve.

Rekomandim:

Në të ardhmen të merret në konsideratë që të ngrihen struktura mbështetëse për organizimin epunës për realizimin e projekteve të planifikuara në programe, që të minimizohen lëvizjet epunonjësve pjesë përbërëse e këtyre strukturave.

Në formulimin e kontratave me punonjësit e rekrutuar, të specifikohen qartë të drejtat dhedetyrimet e palëve, aplikimi i masave shtrënguese disiplinore dhe administrative, duke ipërdorur si një instrument ndërgjegjësues për integritetin dhe profesionalizmin e punonjësvetë përfshirë në Census.

83

Gjetje 3:

Nuk ka asnjë dokument që të vërtetojë se nga kush janë hartuar dhe miratuar Manualetpërkatëse të Supervizorit – Kontrollorit – Anketuesit dhe Koordinatorit të Rrethit.

Nuk është i dokumentuar raportimi i Njësive të Census mbi problematikat e shfaqura gjatëprocesit, me qëllim përmirësimin e tyre.

Nuk është i dokumentuar raportimi në hierarki nga anketues, kontrollor, supervizor, lidhurme problematikat e dala gjatë procesit.

Në dispozicion të anketuesëve, kontrollorëve dhe supervizorëve, janë vënë numra celularëshduke shpenzuar një sasi të konsiderueshme të burimeve që kanë patur në dispozicion, kjo përtë raportuar në çdo moment punën dhe problemet e dala, por asgjë nuk është e dokumentuar.

Nuk ka patur një studim tregu për përzgjedhjen e kompanisë celulare. Nga përgjigjja e pyetësorit të popullatës rezultoi se nga anketuesit nuk janë zbatuar detyrat e

përcaktuara në manual. Ka pasur parregullsi gjatë procesit të plotësimit, si p.sh ndryshimi imjetit te plotësimit, plotësimi vetëm në formular apo dhe se në rast refuzimi për t’uregjistruar do të aplikoheshin gjoba ndëshkuese për qytetarët gje qe nuk u zbatua.

Konkluzione:

Raportimi në hierarki anketues-kontrollor-mbikëqyrës-stafi i INSTAT, si edhe raportimi i njësivetë Censusit tek Menaxheri i Census dhe Drejtoresha e Përgjithshme e INSTAT, si dheproblematika e shfaqur gjatë procesit nuk është e dokumentuar, e cila do të ndihmonte nëpërmirësimin e situatës gjatë procesit, si dhe në nxjerrjen e detyrave për procese të tjeraregjistrimi.

Rekomandim:

Të përcaktohen dhe implementohen procedura të qarta dokumentuese të problematikave tëndeshura, për të adresuar siç duhet zgjidhjet e tyre në të ardhmen. Ky dokumentim do t’i shërbejëedhe uniformizimit të praktikave të ndërmarra për të korrigjuar parregullsitë e konstatuara.

Gjetje 4:

Në pyetësor i është dhënë një rëndësi Modulit të Punësimit, duke i kushtuar 13 pyetje nëpyetësorin individual, por në publikimin e rezultateve finale të Census 2011, ky modul ështëabsolutisht i patrajtuar, duke mos paraqitur asnjë të dhënë nga përpunimi i rezultateve tëmarra në popullsi.

Moduli i Arsimit është trajtuar me katër pyetje të përfshira në pyetësor, por në ndryshim ngadraft-pyetësori prej 46 faqesh, në pyetësorin final nuk u përfshi pyetja se në cilin sektor janëshkolluar të pyeturit, në sektorin publik apo atë privat.

Nuk ka patur anketues anglisht-folës të çertifikuar, megjithëse Census 2011 parashikonteedhe numërimin e të huajve në Shqipëri. Në disa raste janë përdorur si ndërmjetës nëplotësimin e të dhënave njerëz të rastësishëm dhe të paautorizuar.

Nuk ka një numër të specifikuar të formularëve të printuar në gjuhën angleze. Nuk ka gjurmë të bashkëpunimit me palët e interesit, si p.sh Drejtorinë e Përgjithshme të

Policisë, e cila disponon një bazë të dhënash mjaft të detajuar për shtetasit e huaj rezident,shtetësinë e tyre, vendbanimet, etj.

Nuk ka gjurmë bashkëpunimi për marrjen e të dhënave si referencë nga institucionet evlerësuara si palë interesi për Census-in 2011, Ministria e Punës, Ministria e Brendshme, etj.

84

Konkluzione:

Censusi nuk e ka përmbushur misionin e tij për pasqyrimin e nivelit të punësimit në vend,duke e bërë jo efektiv modulin përkatës të përfshirë në pyetësor.

Përfshirja e pyetjes mbi arsimimin në sektorin publik apo atë privat, duke e ndërlidhur mepyetjet mbi punësimin dhe elementë të tij, do të jepte një pasqyrim real të përqindjesrespektive të punësuarve të arsimuar në sektorin publik dhe në atë privat.

Bashkëpunimi me palët e interesit do të sillte një programim më të mirë të punës në terren,duke u bazuar në të dhënat e tyre statistikore mbi shpërndarjen, vendbanimet e shtetasve tëhuaj në vend, kombësisë së tyre dhe pakicave kombëtare.

Mungesa e anketuesve të çertifikuar për njohuritë e tyre në gjuhën angleze cënon vërtetësinëdhe besueshmërinë e të dhënave të pasqyruara prej tyre.

Në rastet e kontaktit me shtetas të huaj, kërkesa për asistim nga një tjetër anketues dukekontaktuar kontrollorin ka qenë demotivuese, duke patur në disfavor faktorin kohë.

Rekomandime:

Plotësimi i pyetësorëve të Census të mundësohet edhe në faqet online të INSTAT (shqip dheanglisht); kjo për të patur një mbulim sa më të madh të popullsisë, si dhe për t’i ardhur mëpranë asaj kategorie që për shkaqe të ndryshme nuk mund të jetë prezent në banesë gjatëorarit zyrtar, (kur edhe bëhet numërimi).

Pyetësori të formulohet në mënyrë të tillë që çdo pyetje e tij të vjelë informacionin e synuar,sikurse e parashikon edhe ligji në fuqi.

Gjetje 5:

Për planifikimin e fushatës publicitare nuk ka një argumentim konkret për arsyet e marrjes sireferencë të fushatës së Irlandës së Veriut dhe jo të një shteti tjetër me karakteristika tëngjashme me vendin tonë. Marrja e fushatës publicitare të Census 2001 në Irlandën e Veriutparaqet diferencë në kohë, përveç diferencës në faktorët ekonomikë, socialë dhe kulturorë.

Megjithëse në intervistë është e shprehur se ka pasur një përllogaritje financiare fillestare përkëtë fushatë, në fakt nuk rezulton një e tillë, por vetëm vendosja e fondit limit bazuar nëofertat e agjensive të ofruara për ta kryer këtë shërbim.

Argumentimi për fondin limit ka cituar vetëm numrin e televizioneve, por jo të radiove dhegazetave. Citimi i vetëm për këto të fundit ishte “me dëgjueshmëri të madhe” dhe“shpërndarja në gazeta 120-130 herë”.

Kriteret e përzgjedhura nuk argumentojnë arsyen e përzgjedhjes së tre televizioneve lokalendërkohë që objektivi i vendosur nga njësia e publicitetit ishte informimi i publikut në tëgjithë vendin.

Kriteri i vetëm i vendosur prej Njësisë së Publicitetit për përzgjedhjen e radiovetransmetuese, ka qenë “audiencë maksimale”, ndërkohë që në Shqipëri nuk ekziston asnjëinstitucion i çertifikuar i cili mat audiencë radiofonike. Agjensia publicitare ka renditur radiotme dëgjueshmëri më të lartë (6 radio), duke mos përfshirë në listë Radio Tiranën, si radiokombëtare e cila mbulon me valë transmetuese gjithë vendin, për sa kohë kjo fushatëinformuese duhet të arrinte çdo shqiptar apo të huaj rezident në Shqipëri.

Përzgjedhja e gazetave është bërë mbështetur në kriterin e tirazhit më të madh dhe bazuar nëkëtë kriter janë përzgjedhur për publicitet një numër i madh prej 9 gazetash, me një kostototale 9.428.000 lekë. Duke iu referuar pyetësorit të ndërmarrë nga ne në popullatë, në 500

85

(pesëqind) njësi ekonomiko-familjare ka rezultuar se 92.8% e të anketuarve janë informuarme anë të televizionit, 1.4% nëpërmjet radios, 2.9% nëpërmjet gazetave dhe 2.9% nëpërmjetburimeve të tjera, rezultate të cilat të çojnë në konkluzionin se përdorimi i radios dhe igazetave është në nivele tepër të ulëta krahasuar me televizionet.

Një numër jeshil ka qenë në dispozicion të publikut për ankimimet e mundshme në lidhje meprocesin e Censusit, megjithatë ka fare pak informacion mbi këtë numër telefoni. Mënyra joefektive e publikimit të këtij numri reflektohet edhe në rezultatet e pyetësorit të realizuar prejnesh, ku vetëm 8.2% e të anketuarve kanë pasur dijeni për numrin jeshil kundrejt 91.8% tëcilet nuk kanë pasur dijeni për të.

Gjithashtu, publiciteti për këtë fushatë është kryer edhe me anë të posterave, fletë-palosjeve,citylights, por për këto elemente nuk ka informacion mbi mënyrën si janë ideuar, printuar dhesi janë shpërndarë në popullatë, si dhe për kostot e tyre.

Përdorimi i dy spoteve me informacione të përgjithshme në televizione nuk ka pasur efektin eduhur, pasi mungonin elementet sqaruese të cilat do të ndihmonin në mbarëvajtjen e procesitdhe në vënien para përgjegjësisë personale dhe profesionale të anketuesve, si p.sh. mjeti iplotësimit me stilolaps dhe jo me laps, plotësimi vetëm në formular apo se në rast refuzimipër të plotësuar të dhënat e tyre do të aplikoheshin gjoba ndëshkuese për qytetarët.

Shtetasit e huaj të cilët kanë qenë resident në Shqipëri për më tepër se 12 muaj përparazhvillimit të Censusit, kanë qenë të përjashtuar nga fushata informuese, megjithëse kanë qenësubjekt i Censusit, njëlloj si shtetasit shqiptarë.

Konkluzione:

Nëse spotet informuese do të transmetoheshim vetëm në tre TV kombëtare, duke iu referuarçmimeve të agjensisë Vektor Advertising (e cila ka qenë agjensia e përzgjedhur) kostoja përtransmetimin e spoteve televizive do të reduktohej me 5.842.282 lekë.

Për një numërim sa më gjithëpërfshirës të popullsisë dhe banesave, një spot televiziv apoinformacion i shkurtër grafik, i transmetuar në javën e parafundit të Censusit, do tëndihmonte në njoftimin e publikut në lidhje me ekzistencën e numrit jeshil pa pagesë për tëreklamuar mos numërimin e tyre dhe reduktimin e numrit të personave të panumëruar.

Meqënëse fushata publicitare nëpërmjet radios kishte për qëllim informimin e çdo shqiptariapo të huaji rezident në Shqipëri, radiot e përzgjedhura duhet të kishin mbulim territorial mesinjal në të gjithë Shqipërinë dhe të liçensuara si të tilla nga entet kompetente të liçensimit.Gjatë kohës së zhvillimit të Censusit, në Shqipëri kanë qenë tre radio kombëtare tëliçensuara: Radio Tirana, Top Albania Radio dhe Radio +2. Nëse numri i radiove do tëreduktohej në 3 të tilla atëherë do të kishim afërsisht një përgjysmim të kostos referuar asajreale.

Targetimi i të rinjve mund të kryhej edhe nëpërmjet përdorimit të rrjeteve sociale, të cilatkanë një kosto ndjeshëm më të ulët krahasuar me radiot.

Për mbajtjen e kostove të ulëta, pa cënuar efektivitetin e këtij publiciteti, mund tëpërzgjidheshin vetëm 3 gazetat me tirazhin më të madh, si edhe faqet e tyre informueseonline, të cilat vitet e fundit vizitohen gjithmonë e më shpesh nga një pjesë e mirë epopullsisë.

Nëse në anketën para-Census do të përfshihej edhe një pyetje se cila është media më endjekur, TV, radio apo gazetë, atëherë do të kishim një përdorim më efiçient dhe efektiv tëburimeve të kësaj fushate publicitare, dhe në të njëjtën kohë mbajtjen e kostove të ulëta.

86

Rekomandime:

Nga INSTAT në të ardhmen, për një fushatë publicitare sa më efiçiente dhe ekonomike, tëpërdoren edhe rrjetet sociale të cilat janë me një kosto më të ulët.

INSTAT të përdorë si kanal komunikimi telefoninë celulare, duke dërguar mesazhesensibilizuese për të arritur “audiencën maksimale”.

INSTAT-i të shfrytëzojë “zonat e nxehta të informacionit”, sikurse janë shkollat,universitetet, etj., për të sensibilizuar fëmijët e studentët. Në këtë mënyrë, sensibilizimi ishërben edhe krijimit të një tradite apo kulture regjistrimi tek brezi i ri.

Gjetje 6:

Nga INSTAT është hartuar plani i përgjithshëm i aktiviteteve i cili është ndjekur nga Njësia emenaxhimit të Censusit, si dhe nga sektorët përkatës, plan i cili ka pasur ndryshime në kohë,por mungojnë miratimet e bëra për ndryshime të tij.

Është kryer monitorimi i progresit të aktiviteteve mbi bazën e planeve të hartuara për tëgjithë komponentët e këtij procesi për të respektuar afatin dhe cilësinë që kërkohej, por kymonitorim nuk është i dokumentuar dhe i detajuar sipas komponentëve dhe afateve tëpërcaktuara.

Struktura e Grupeve të punës për Census 2011, ka ndryshuar disa herë dhe mungonpërshkrimi i punës për strukturat e reja.

Nga INSTAT rastet e refuzimeve për t’u regjistruar, nuk janë trajtuar në asnjë rast sikundërvajtje administrative dhe ndaj tyre nuk janë aplikuar gjoba të parashikuara në ligjinpër “Censusin e Përgjithshëm të Popullsisë dhe të Banesave Sociale”.

Mungon raportimi i këtyre rasteve nga INSTAT për t’u trajtuar nga Komisioni Qëndror iCensusit, si organi më i lartë për të bërë Census.

Konkluzione:

Mosdokumentimi i monitorimit të progresit të aktiviteteve mbi bazën e planeve të hartuarapër të gjithë komponentët e këtij procesi për respektimin e afatit dhe cilësisë që kërkohej, kasjellë mosevidentimin e problemeve, korrigjimin e tyre në kohë dhe për nxjerrjen e detyravepër proceset e ardhshme.

Mosraportimi në Komisionin Qëndror të Census-it i rasteve të refuzimeve për t’u regjistruar,mos trajtimi nga INSTAT në asnjë rast si kundërvajtje administrative dhe mos aplikimi igjobave të parashikuara në ligjin për “Censusin e Përgjithshëm të Popullsisë dhe të BanesaveSociale”, kanë sjellë të ardhura të munguara në buxhetin e shtetit.

Rekomandim:

Të përcaktohen dhe implementohen procedura të qarta dokumentuese të problematikave tëndeshura, për të adresuar siç duhet zgjidhjet e tyre në të ardhmen. Ky dokumentim do t’ishërbejë edhe uniformizimit të praktikave të ndërmarra për të korrigjuar parregullsitë ekonstatuara.

Të nxirren përgjegjësitë për masat e munguara administrative dhe të trajtohen ato konformligjeve në fuqi.

87

KREU I DYTË

1. Auditimi i Sektorit Publik në konteksin e reformës së menaxhimit publik

Menaxhimi i Ri Publik (MRP) në kushtet e reja ekonomike e sociale konsiderohet një çështje edorës së parë për zhvillimin e administratës publike. Ai është një proces që ndodhet nën njëvëzhgim të vazhdueshëm, i cili ka nisur nga mesi i viteve 1970 (Hood 1991). Janë të shumtëvendet që kanë ndërmarrë reforma në këtë sektor (Pollitt and Bouckaert 2000, 24; Hood 1991, 3).Këto reforma variojnë sipas qëllimeve të tyre, shpejtësisë dhe impaktit që kanë, ndonëse thelbi ireformës mbetet i njëjtë pavarësisht nga trajtimi i problemit në rrethet e profesionistëve,akademikëve, auditëve, publikut dhe qeveritarëve. Thelbi i MRP përfshin “rizbulimin eqeverisjes”, “managerialismin” dhe qeverisjen korporative, “entrepreneurial government”.(Osborn and Gebler 1992, 20; Hughes 1998, 2, Pollitt and Bouckaert 2000)

Thelbi i reformës në MRP është dhënia e autoritetit, menaxherëve, për të arritur objektivat eperformancës për të cilat ata janë përgjegjës. Reforma MRP-së fokusohet në menaxhimin,matësit dhe standardet e qarta të performancës, kontrollin e rezultatit, menaxhim në stilin esektorit privat, që konsiderohet një hap përpara drejt rritjes së konkurencës në sektorin publik,dhe në rritjen e kërkesës për disiplinë të rreptë në përdorimin e burimeve në dispozicion. (Hood1991, 4-5).

Me ndryshimin e fokusit të MRP-së u kalua nga procesi i njohjes dhe kontabilizimit drejt njëelementi më të rëndësishëm të kontabilitetit që është rezultat (Hood, 1995), fakt i cili kainfluencuar dhe në auditimin publik. Tashmë është pranuar se rritja e fokusit në reformën emenaxhimit e ka zgjeruar natyrën e auditimit të qeverisë, duke lëvizur përtej kontabilitetit dheligjit, drejt auditimit ekonomik, efiçiencës dhe efektivitetit. Sidoqoftë, procesi i auditimit nukështë krijesë e MRP (Barzelay 1996, 24, 44; Pollitt et.al. 1999, 56).

Ashtu siç është argumentuar nga Pollitt dhe Summa, përpjekja ka shkuar edhe më tej në tëshumtën e regjimeve “managerialiste”, ndërsa “konstitutionalistët” duken më pak të bindur nëfaktin nëse është një drejtim atraktiv për t’u ndjekur ose jo. (Pollitt and Summa 1997, 334; Pollittet. al. 1999, 208). Po kështu edhe Wilkins arrin në të njëjtat konkluzione, kur ai identifikonfaktin që audituesit kanë zhvilluar edhe një proces të sigurimit të cilësisë, që shërben për tëvlerësuar dhe rishikuar performacën e auditimit nga profesionistët etj . (Wilkins 1996, 421). Nganjëra anë, zbatimi i ndryshimeve menaxheriale do të ndihmojë në alternimin e mandateve dhepushtetit, madhësinë e fushave që auditohen, nevojat për një auditim të përafërt, natyrën edetyrave të audituesve dhe adoptimin e standardeve e teknikave të reja. Psh. Pollitt et. al. (1999,63, 198) identifikon se, gjatë dekadave të fundit, numri i auditimeve të performancës dhe masamesatare auditimit (person-ditë) është rritur. Auditimi si koncept është tashmë më i gjerë seauditimi tradicional, dhe atij i është dhënë status tjetër, gjithashtu dhe mjetet e auditimit janëzhvilluar në mënyrë sinjifikative në vartësi edhe të reformës menaxheriale (Pollitt et. al. 1999,199). Më tej akoma, në bazë të Gendron, natyra e rekomandimeve të bëra nga audituesitshtetërorë ka ndryshuar rrënjësisht drejt një strukturimit të tyre në performacë-llogaridhënien.(Gendron et. al. 2000, 292).

Nga ana tjetër, organi suprem i auditimit, nëpërmjet aktivitetit të auditimit, mund të demonstrojëqartë mënyrën sesi është ndjekur e zbatuar reforma e ndërmarrë. (Leeuw 1996, 96; Pollitt et.

88

al.1999, 56, 195). Këto rezultate mund të konsiderohen si katalizatorë të ndryshimeve.(3). PshGendron et.al. (2001, 303) konkludon se audituesit e shtetit janë auditues menaxherialë.(4).Sidoqoftë roli i këtyre katalizatorëve për ndryshime është në kontrast me rolin tradicional të SAI-të dhe ende pritet që ky organ të ketë rol ekzekutiv dhe kontrollues, rol vëzhgues dhe dhënës tësigurisë për publikun, të cilat realizohen vetëm përmes një auditimi efektiv. (Mulgan 2001, 28;Bowerman 1996 a, 8; Barret 1996, 144). Në këtë konteks dhe mbeshtetja ndaj SAI-ve përrëndësinë e procesit në vazhdim dhe për transparencën, konsiderohet si një oponent irëndësishëm i ndryshimeve.

Si pasojë, lidhja midis thellësisë të reformës së menaxhimit dhe volumit, përmbajtjes oseçështjeve të zgjedhura për auditimin, është një test që po provohet çdo ditë e më shumë. (Pollittet. al. 1999, 201; also OECD 1997, 1- 20; Power 1997, 52; Barzelay 1996, 24, 44).

Reforma e menaxhimit të ri publik natyrisht afekton edhe organin suprem të auditimit nëShqipëri.

2. Kontrolli Publik në DemokraciMe fillimin e transformimeve demokratike, në vitet nëntëdhjetë të shekullit të kaluar, u shembsistemi i centralizuar monokratiko-komunist. Dy degëzimet e kontrollit (kontrolli shtetëror nëpërgjithësi dhe ai ekonomiko-financiar i brendshëm në veçanti) pësuan deformime, zbehje dherënie të theksuar. Ekspertët e kontrollit e pranuan dhe e argumentuan këtë gjendje të mekur nëkontroll me disa arsye ku mund të përmenden:

Organet e kontrollit ekonomiko-financiar u gjenden të papërgatitura për transformimetrrënjësore të sistemit politik dhe “niveli i tyre" nuk e përballoi menjëhere këtë proces.

Mungesa e mbështetjes nga ana e pushteteve lokale, pasi drejtuesit e tyre nuk kishin njëkoncept të qarte për kontrollin ekonomiko-financiar.

Organizimi i strukturave të reja në qendër, si policia financiare, inspektoriati financiaretj., krijuan mendimin se kontrolli ekonomiko-financiar nuk do të vazhdonte të kryhejnga seksionet e kontrollit ose drejtoritë e kontrollit.

Ndyshimet në organizimin e pushteteve lokale, në shumë raste sollën në krye të këtyreorganeve edhe njerëz që nuk e njihnin gjendjen në fushën e ruajtjes dhe administrimit tëpronës”-(Sabri Koteci,”Kontroll pa status kontrollori”,Tribuna Ekonomike, Nr.5(9),Tiranë 1992,f. 31).

Në vitin 1992, strukturat e kontroll-revizionit të brendshëm shtetëror përfshirë drejtorinë ekontroll-revizionit në Ministrinë e Financave dhe seksionet e kontrolleve në KomitetetEkzekutive të rretheve kaluan në vartësi administrative të Komisionit të Kontrollit të Shtetit(VKM Nr 162, datë 07.05.1992 “Për kalimin e drejtorisë së kontroll-revizionit ekonomiko-financiar në përbërje të Komisionit të Kontrollit të Shtetit”).___________________________________________________________________________3 - Psh RRV ka qenë entuziaste dhe më tej akoma ka dhënë këshilla konsulence te organet shtetërore që tëndërmerrnin reforma të drejtuara drejt rezultatit. KLSH e Finlandës e mbeshteste këtë ide (Pollitt and Summa 1997,334). Sipas White dhe Holligsworth (1999, 79) KLSH mund të zhvillojë një rol të ri si një ekspert konsulence ipavarur për qeverisjen në pergjithesi dhe pjesën ekzekutive të saj më në veçanti.4 - Sipas Gendron (2001, 280) do të ishte e vështirë për një auditues publik që fuqimisht ka mbrojtur dhepromovuar KLSH-në, të vlerësojë me objektivitet sistemet që janë dizenjuar në lidhje me rekomandimet e saj/ e tij.

89

Suprimimi i këtyre strukturave shkaktoi pikëshkëputje dhe deformim serioz në shtrirjen linearetë kontrollit (qershor-dhjetor 1992) dhe u shoqërua me pasoja negative për financat e shtetit. Kjosituatë kaotike, në analizën e ish-kreut të KLSh-së M.Kërçuku është percaktuar me këto rrjeshta:”Në vitin 1992 Këshilli i Ministrave me vendim të posaçëm suprimoi thuajse gjithë strukturat engritura të kontroll-revizionit të brendshëm financiar në Ministrinë e Financave, dikasteret dheinstitucionet qëndrore të shtetit. Përmes këtij akti, funksionet, detyrat e përgjegjësitë për këtëkontroll iu deleguan KLSH-së. Për rrjedhojë, kontroll-revizioni financiar ndaj subjekteveshtetërore në nivel qëndror dhe lokal kryhej nga KLSH, e cili kishte ngritur strukttura të posaçmenë formë departamentesh në qender dhe në 12 prefektura. Këto struktura mbulonin me kontrollministritë, institucionet qëndrore të administratës shtetërore, bashkitë, komunat dhe njësitëekonomike në vartësi të tyre. Numri i përgjithshëm i punonjësve të KLSh deri në 30 gusht 2000arriti në 320 punonjës. Koha vërtetoi se ky përqëndrim ishte i shpejtuar dhe i gabuar. Përveçngarkesës që krijoi për KLSH-në dhe devijimet nga problemet themelore, ky organizim çoi në:(M.Kërçuku,Kumtese mbi rolin e KLSH-së në kontekstin e adminsitratës publike,Tiranë20.10.2003,f. 8-9):

shpërfilljen dhe deformimin e koncepteve për organizmin e drejtimin në organetshtetërore;

këto organe hoqën dorë gjithnjë e më tepër nga kontrolli duke dëmtuar rënde procesin everifikimit të veprimtarisë në fushën e menaxhimit të fondeve publike;

shfaqjet e veprimeve abuzive e korruptive nisën të shpeshtohen dhe adminstratashtetërore kufizoi fuqitë vepruese në luftën kundër këtyre dukurive negative.

Urdhëresa e KM Nr.2,datë 02.12.1992 “Për kontroll-revizionin ekonomiko-financiar”, ishte paasnjë dyshim akti më i rëndësishëm që disiplinonte zbatimin e ligjshmërisë financiare në kushtete zbatimit të reformave ekonomike dhe kalimit në ekonominë e tregut të lirë. Në këtë Urdhëresë(veproi deri në maj të vitit 2000) gjejmë definicionin e vendit dhe objektit të kontroll-revizionitekonomiko-financiar.

“Kontroll-revizioni ekonomiko-financiar është pjesë përbërëse e kontrollit shtetëror dhe ka përobjekt veprimtarinë ekonomiko-financiare, ruajtjen dhe administrimin e pronës shtetërore,zbatimin e ligjshmërisë financiare, përdorimin racional dhe sipas qëllimeve të caktuara tëfondeve financiare dhe vlerave materiale e monetare”- (neni 1). Urdhëresa caktonte tre nivelet eorganizimit të strukturave të kontrollit sipas hierarkisë shtetërore:(1) revizor në ndërmarrje,(2)seksionet e kontrollit në komitetet ekzekutive, (3) drejtoritë e kontrollit në ministri, së bashku medetyrimin që kontroll-revizionet e plota apo me zgjedhje të ushtrohen jo më pak se një herë nëvit.

Me qëllim që të ndihmonin në kompletimin e njohurive mbi llojet e kontroll-revizionit: (1) tëpërgjthshëm në formë të plotë; (2) me zgjedhje/të pjesshëm/ (2.1) (sektorë, degë, probleme tëveçanta)/ (2.2) tematike (problematikë e përbashkët e shtrirë në disa subjekte me qëllimpërgjithësimi)/ (2.3) të befasishëm (i shpejtë dhe i kufizuar) dhe (2.4) verifikim zbatim detyrashnga Shërbimi i Kontrollit të Shtetit u hartua një “Udhëzuesi Metodik” specifik për kontrollin ebrendshëm.

Impulse të forta shtytëse i dha instrumentit të kontrollit Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr.440,datë 03.09.1993, i cili unifikoi përgjegjësitë e dikastereve dhe institucioneve eprore për kryerjennë kohë dhe me cilësi të kontroll-revizioneve ekonomiko-financiare në të gjithë objektet e

90

vartësisë së tyre të drejtëpërdrejtë. “Ministritë dhe institucionet e tjera qëndrore, njësitë ebashkuara ushtarake, këshillat e rretheve dhe bashkive përgjigjeshin për drejtimin, organizimindhe kryerjen në afat e me cilësi të kontroll-revizioneve në ndërmarrjet dhe institucionet evarësisë së tyre”. Seksioneve të kontroll-revizioneve të Këshillave të Rretheve apo Bashkive ulihej e drejta e ushtrimit të kontrollit përveç objekteve të varësisë së tyre dhe në objekte të tjeraqë përfshiheshin në territorin e tyre.

Në nëntor të vitit 1998 u krijua Drejtoria e Kontrollit të Brendshëm Administriativ, si pjesë estrukturës së Këshillit të Ministrave. Kjo njësi synonte forcimin e kontrollit të brendshëm nëadministratën shtetërore, rritjen e efiçencës dhe përgjegjësisë në zbatimin e akteve ligjore enënligjore. Drejtoria kishte të drejtë të ushtronte kontroll në emër të Kryetarit të Këshillit tëMinistrave, në të gjithë organet e administratës shtetërore, qëndrore përfshi këtu dhe prefekturat,përveç organeve për të cilat kontrolli i brendshëm administrativ rregullohet me akte ligjore tëveçanta. Fokusi i punëve të kësaj njësie të inspeksionit administrativ ishin zbatimi i ligjshmërisëdhe i akteve të nxjerra nga Këshilli i Ministrave, kontrolli i bazueshmërisë ligjore të akteve tëlëshuara nga organizmat e administratës shtetërore dhe harmonizimi i këtyre akteve meprogramin dhe veprimin qeveritar, konstatimin e mungesës së koordinimit apo konfliktet einteresave, etj.VKM Nr.217,datë 05.05.2000 “Për kontrollin financiar” shënoi shkëputjen e parë ngarregullimi i veprimtarisë së zyrave e degëve të kontrollit me akte nënligjore. Për herë të parë paspluralizmit dhe demokratizimit të jetës social-ekonomike të vendit, fitohet një perceptim i ri mbikontrollin financiar si shërbim vlerësimi. Cilësitë dinamike të kontrollit financiar që spikasin nëkëtë vendim ishin:

1. Kontrolli financiar vijon të jetë pjesë integrale e kontrollit të përgjithshëm shtetëror;2. Kontrolli financiar përfaqëson një instrument të domosdoshëm të drejtimit;3. Kontrolli financiar përbën një funksion të pavarur vlerësimi brenda subjektit;4. Kontrolli financiar vlerëson veprimtarinë e subjektit në forme shërbimi.5. Kontrolli financiar ka si qëllim mbrojtjen e subjektit nga dëmtimet e humbjet financiare dhe

të garantojë shkallën më të lartë të përdorimit të burimeve të entitetit.

Organizimi i kontrollit të brendshëm në shkallë vendi përfshinte zyrat e kontrollit në njësitëthemelore të tre niveleve të administrimit (ndërmarrje/institucione - komuna e bashki - shoqëritregtare etj.); drejtoritë e kontrollit në prefektura; drejtoritë e kontrollit në ministri dhe mbyllejme Drejtorinë e Përgjithshme të Kontrollit në Ministrinë e Financave. Organet e kontrollitfinanciar kishin për detyrë të ushtronin kontroll të përgjithshëm në objektet e varësisë direkte jomë pak se një herë në vit, duke përfshirë këtu dhe ¼ e filialeve apo degëve të subjekteve qëorganizoheshin me bilanc më vete.

Objekti i kontrollit financiar është garantimi i drejtuesit, se do të arrihen objektivat e përcaktuara,se veprimtaria e subjektit është në perputhje me kërkesat dhe rregullat e brendshme e të jashtme,se subjekti ruan burimet (e buxhetit, e kapitalit shtetëror si dhe dhurimet) në një mënyrë të tillëqë nxit operacionet ekonomike në mënyrë të frytshme dhe me rezultat, se të dhënat financiaredhe të drejtimit të subjektit janë të sakta e të plota.Por, përpjekja më serioze, e dallueshme në koncept dhe në cilësi për ekzaminimin profesional tëllogarive dhe financave publike nga strukturat brenda subjekteve publike, mund të konsiderohetaprovimi i Ligjit Nr.9009 datë 13.02.2003 “Mbi auditimin e brendshëm në sektorin publik”. Kyakt, i cili u pasua me shumë akte të tjera nënligjore e proceduriale të zbatimit, përbën bazën për

91

ngritjen e shërbimeve të auditimit, si element që ndihmon në përmirësimin e performancës sëqeverisjes.

Sipas Pyetësorit, bazë e këtij studimi, në lidhje me kontrollin e publikut auditorët e vlerësojnëfaktin e nevojës që publiku duhet t’i mbështëse auditorët në punën e tyre duke e vlerësuar atëaktualisht si shumë të ulët për shkak të perceptimit respresiv të saj.

3. Mashtrimi dhe korrupsioni - roli i shërbimeve të auditimit në reduktimin etyre

Mashtrimi përbën një problem të madh të ditëve të sotme duke shkaktuar që nga humbjetfinanciare e deri tek humbja e jetës, apo edhe plagë të tjera të rënda për shoqërinë njerëzore.Shtrirja e këtij fenomeni, në përmasa të mëdha, mund të sjellë edhe destabilitetin ekonomik,politik e social të çdo vendi. Shqipëria është shembull i plotë i pasojave të mashtrimit, në ngjarjete viteve 1994-1997, për përmasat e përfshirjes, dhe veçanërisht pasojat e skemave mashtruese tëpiramidave.

Përfshirja e kësaj çështje në këtë punim, ka për qëllim të ofrojë një kuadër më të plotë konceptualmbi korrupsionin si fenomen, duke përfshirë analizën e faktorëve që e gjenerojnë dhe ndikimin etyre mbi perspektivën ekonomike dhe sociale të vendit. Për të përmbushur këto objektiva, nëmaterial janë përdorur të dhëna të marra nga vezhgimet dhe publikimet e ndryshme në lidhje mekëtë fenomen.

Roli dhe përgjegjësitë e institucioneve qeveritare dhe shoqërore janë paraqitur në trajtën e njëmodeli logjik dhe matematik. Bazuar në rekomandimet e organizatave profesionalendërkombëtare si IFAC, INTOSAI dhe IIA, për një qasje të re të profesionistëve të kontabilitetitdhe auditimit ndaj korrupsionit, studimi:

1. Trajton rolin e këtyre profesioneve në sektorin financiar publik. Ky rol duhet tëpërqëndrohet në radhë të parë në parandalimin e korrupsionit, por edhe në përgjegjësinë etyre për zbulimin e tij.

2. Punimi synon të analizojë dilemën për të zgjedhur midis respektimit të standarteve etiko-profesionale dhe zbulimit të korrupsionit - një çështje kjo ende shumë e debatueshme

Mashtrimi praktikisht përfshin veprimet që ndërmerr një person për të fituar një avantazh tëpadrejtë pasuror ose jopasuror, në mënyrë të pandershme, në dëm të tjetrit, duke përdorurdinakërinë, gënjeshtrën, dredhinë, fshehjen, përfaqësimin e rremë, shtrembërimin e fakteve apothyerjen e besimit. Në kuptimin e legjislacionit penal Shqiptar, mashtrimi përbën vepër penaledhe është parashikuar në nenin 143-149 të Kodit Penal sipas llojeve të ndryshme të mashtrimit.Sipas IIA “Termi “mashtrim” i referohet1 një akti të qëllimshëm nga një ose më shumë individënë mesin e menaxhimit, të cilët janë të ngarkuar me qeverisjen; të punësuarit, ose palët e treta, qëpërdorin mashtrimin për të siguruar një avantazh të padrejtë ose të paligjshëm Mashtrimi ireferohet shpërdorimit te pasurisë, deklaratave mashtruese, dhe korrupsionit. Udhëzuesit e IFACpërcaktojnë dy lloje të anomalive të qëllimshme që kanë interes për audituesin, të cilat janë:

1 IFAC Guide: The auditor responsibility to consider fraud in the financial statements, refer to International standarts on auditingNr.240.(Revised) pg. 5

92

1. Deklarimet jo të sakta që rezultojnë nga raportimet financiare mashtruese; Raportimetfinanciare mashtruese lidhen më shumë me sektorin privat, çështje që nuk është në fokusnë këtë temë.

2. Parregullsitë që rezultojnë nga shpërdorimi i pasurive.

Korrupsioni (nga Latinishtja corruptus – thyej ose gërryej ) është një formë e sjelljes që niset ngaetika, morali, tradita dhe virtyti qytetar. Banka Botërore dhe Transparency International etrajtojnë korrupsionin, si përdorimin e pozitës së një zyrtari publik për përfitime të paligjshmeprivate. Keqpërdorimi i pushtetit dhe përfitimi personal mund të ndodhë në të dyja fushat,publike dhe private, shpesh me anë të ujdisë nga individë nga të dy sektorët. Programi iKombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit e përkufizon korrupsionin si “abuzim të pushtetitpër përfitime private” dhe përfshin të dy sektorët publikë dhe privatë.

Korrupsioni është një çështje komplekse. Rrënjët e tij qëndrojnë në histori të veçanta shoqëroredhe kulturore, në zhvillimin politik dhe ekonomik dhe në traditat administrative të një vendi. Nëpërgjithësi, mund të thuhet, se korrupsioni ka tendencë të lulëzojë kur institucionet janë të dobëtadhe politikat ekonomike shtrembërojnë tregun në vend që ta forcojnë atë.

Korrupsioni dhe pushteti janë të lidhur ngushtë dhe lidhjet e tyre njihen kohë më parë. Nëshekullin e katërt përpara Krishtit filozofi grek Platon argumentoi në veprën e tij “Republika” , sevetëm politikanët që nuk kanë avantazhe personale nga politikat që zbatojnë, do të ishin tëpërshtatshëm për të qeverisur. Në gjysmën e dytë të shekullit të tetëmbëdhjetë, William Pitt nëfjalimin e tij përpara dhomës së lordëve ka thënë: “Pushteti i pakufizuar priret të korruptojëmendjet e atyre që e posedojnë atë”. Ndërsa rreth njëqind vjet më vonë Lord Actonn në një letërdrejtuar peshkopit Creighton, citonte: “Pushteti priret të korruptojë, ndërsa pushteti absolutkorrupton absolutish”.

Korrupsioni ka pasoja të pallogaritshme në dobësimin e sistemit ekonomik dhe atij politik. Ndërpasojat kryesore mund të përmendim deformimin e konkurrencës, shpërndarjen e padrejtë tëburimeve publike dhe shpërdorimin e tyre, skandalet që dobësojnë besimin e qytetarëve nëinstitucionet publike etj. Efekti më i dukshëm i korrupsionit është humbja e besimit publik tekpolitikanët dhe jeta politike në tërësi. Në një plan më afatgjatë, korrupsioni gjymton si zhvillimetekonomike ashtu edhe ato politike. Ndikimi mbi biznesin dhe shoqërinë është edhe më i madhsepse ai devijon burimet produktive për sektorët joproduktivë, dhe bën një individ të pasur nëkurriz të disa të tjerëve. Kjo sëmundje rrit rreziqet dhe kostot për biznesin, dëmton besimin einvestitorëve dhe frenon rritjen ekonomike. Korrupsioni vepron si një pengesë e fortë përinvestimet e huaja direkte .

Situata e korrupsionit në vendin tonë dikton nevojën e angazhimit të të gjithë insitucioneve dheshoqërisë për të krijuar një front unik kundër këtij fenomeni që kërcënon seriozisht progresin eShqipërisë. Sipas raportit të progresit të vitit 2012 “Korrupsioni është i përhapur në shumë fushadhe vazhdon të jetë një problem veçanërisht serioz”.2 Pra nevoja e luftës kundër tij përsëritet nëvazhdimësi dhe vijon të jetë prioritet.

Edhe pse perceptohet ndryshe nga vendi në vend, korrupsioni ka tendencë për të përfshirë,ryshfetin, mashtrimin, korrupsionin politik, konfliktin e interesit, vjedhjen, nepotizmin, zhvatjen,etj. Veprimtari dhe institucione publike, veçanërisht të ndjeshme ndaj korrupsionit janë;

2 European Commission - Albania 2012, Progress report, page 16

93

mbledhja e taksave dhe të ardhurave, doganat, administrata e prokurimit; konçesionet,subvencionet, lejet, licencat dhe punësimi, administrimi i personelit dhe sistemet e pagave,proceset e privatizimit, etj. Disa nga format më të zakonshme të korrupsionit përfshijnëshpërdorimin e aktiveve, trafikun e influencave, mitmarrjen, etj.

Mashtrimi dhe korrupsioni janë anë të ndryshme të së njëjtës “medalje”. Shpesh herë mashtrimiështë një mjet për të realizuar korrupsionin ose elemente të ndryshme të korrupsionit, siç janëryshfeti etj. bëhen shkak për realizimin e mashtrimeve me anë të shtrembërimit tëvendimmarrjeve në interes të subjekteve të ndryshme. Teknologjia e informacionit e ka rriturrrezikun e mashtrimitKorrupsioni është një fenomen shumë kompleks, qasja ndaj të cilit shpeshhere nuk ështëefektive. Prandaj, objektivi i përfshirjes në këtë punimi është të ofrojë një kuadër më të plotëkonceptual mbi korrupsionin si proces, duke përfshirë analizën e faktorëve që e gjenerojnë dhendikimin e tyre mbi perspektivën ekonomike dhe sociale të vendit.

Analiza në këtë studim bazohet në të dhënat e vëzhgimeve dhe të publikimeve të ndryshme nëlidhje me korrupsionin. Trajtimi i korrupsionit është bazuar në interpretimin e modelit logjik dhematematik të R. Klitgard, i cili shpreh lidhjen midis nivelit të korrupsionit dhe faktorëve që ekontrollojnë atë. Mbi këtë bazë është analizuar roli dhe përgjegjësitë e shërbimeve të auditimit nëkëtë proces.

Modeli i korrupsionit shprehet qartë me formulën matematikore të Klitgard:

K = M + L – P , ku

K = korrupsioni; M =pushteti monopol; L= liria e veprimit (diskrecioni); dhe P= përgjegjshmëria(llogaridhënia).

Klitgard i referohet përgjegjshmërisë në tërësi, duke përfshirë në të ata qeveritarë të cilët meposhtë do t’i shënojmë me PQ dhe përgjegjshmëria sociale për shkak të lidhjes që ekziston nëmes këtyre marrëdhënieve që e shënojme me PS. Më poshtë janë paraqitur qartazi koncepteti ipërgjegjshmërisë qeveritare dhe përgjegjshmërisë sociale dhe lidhjet midis tyre.

Nisur nga formula bazë e Klitgard dhe lidhjeve që ekzistojnë midis korrupsionit, pushtetitmonopol, dhe përgjegjshmërisë qeveritare si dhe rolit të shoqërisë në frontin e luftësantikorrupsion mund të përshtasim formulën si më poshtë:

Para së gjithash duhet të nënvizojmë se këto janë formula logjike dhe jo matematike prandaj tëgjitha supozimet duhen marrë në këtë këndveshtrim.

K = + −Ku:

K = KorrupsioniM = Pushteti monopolL = Liria e qeverisë në zbatimin e ligjevePQ = Përgjegjshmëria qeveritarePS = Përgjegjshmëria shoqërore.

Për të lexuar këtë formulë duhet që të ekzistojnë kushtet e mëposhtëme:

K ≥ 1

94

√ + − ≥ 1√ + ≥ 1 +

Niveli i korrupsionit ndikon drejtëpërdrejt nivelin e qeverisjes. Lidhja midis korrupsionit dhenivelit të qeverisjes është shprehur nëpërmjet formulës së mëposhtëme3:= ( ∗ ∗ )Ku:

CQ = Cilësia e qeverisjes,T = TransparencaP = PërgjegjshmëriaPJ = PjesëmarrjaPS = Përgjegjshmëria shoqëroreK = Korrupsion (Korrupsion ≥ 1)

Kur:CQ>1, = Qeverisje e mirë, korrupsion i ulët;CQ<1 = Qeversje e keqe, korrupsion i lartë

Ose si konkluzion mund të themi se korrupsioni është:= =Edhe në kontekstin shqiptar përgjegjshmëria ka dy anë: anën e përgjegjshmërisë së qeverisjes qëpërfaqësohet nga përgjegjësia për politikat, programet dhe procedurat qeveritare si dhe zbatimi ityre nëpërmjet entiteteve, të tilla si ministritë e linjës, agjencitë e zbatimit të ligjit, auditimi etj.dhe anën tjetër; atë të interesimit të taksapaguesve dhe kërkesat e tyre për një qeverisje të mirëduke përfshirë edhe kontributin e tyre në këtë qeverisje e cila përbën atë që quhet përgjegjshmërisociale.

Është me rëndësi të kuptohet thelbi i këtyre koncepteve edhe për shkak se misioni i auditimitpublik ka të bëjë kryesisht me nxitjen e përgjegjshmërisë qeveritare në përdorimin e burimevepublike.

Përgjegjshmëria qeveritare në gjuhën e zakonshme njëhsohet me përgjegjshmërinë e drejtimit.Në Letër Politkat4 “Për Kontrollin e Brendshëm Financiar Publik” të miratuara nga qeveria,koncepti i përgjegjshmërisë se drejtimit është përkufizuar si: Përgjegjësia e menaxherëve tëqeverisë në të gjitha nivelet për cilësinë dhe kohëzgjatjen e realizimit të programeve, rritjen eefikasitetit, kontrollimin e kostos dhe menaxhimin e zbutjen e tendencave të kundërta që rrjedhinnga zbatimi i programeve me dobi kursim dhe frytshmëri. Përgjegjësia e drejtimit nënkupton:Detyrimin e pushtetmbajtesve për të dhënë llogari ose për të marrë përgjegjësi për veprimet etyre.Sistemet apo mekanizma “horizontale” të matjes së përgjegjshmërisë, të cilat përdoren përpromovimin e përgjegjshmërisë qeveritare përfshijnë:

1By Gladys Honey Selosa http://voices.ansa-eap.net/2010/12/formula-to-describe-social.html

2 Letër Politikat për Kontrollin e Brendshëm Financiar publik, Tiranë 2005

95

1. Mekanizmat politike (kushtetuese si kufizimet e të drejtave dhe lirive, ndarja e pushteteve,komisionet hetimore legjislative),

2. Mekanizmat fiskale (sistemet formale të kontrollit dhe kontabiliteti financiar)3. Mekanizma administrative (raportimi hierarkik, normat e ndershmërisë së sektorit publik,

kodet e shërbimit publik të sjelljes, rregullat dhe procedurat në lidhje me transparencën dhembikëqyrjen publike)

4. Mekanizmat ligjore (agjencitë e auditimi dhe antikorrupsion, Ombudsmani dhe gjyqësori)

Në kuptimin e përgjegjshmërisë qeveritare, disa nga rrugët që mund të përdoren për tëparandaluar mashtrimin do të ishin:

Vlerësimi periodik i ekspozimit të zyrtarëve ndaj riskut të mashtrimit. Përsosja dhe zhvillimi i teknikave të veçanta të parandalimit, për të zbutur ndikimet e

ardhshme. Raportimi periodik, i cili ndihmon të krijohet një qasje që koordinon hetimin/investigimin me

kryerjen e veprimeve të duhura korrigjuese.Mekanizmi kryesor për parandalimin e mashtrimit është kontrolli i brendshëm, funksioni kryesori të cilit është është parandalimi dhe kufizimin e mashtrimit.

Parandalimi i mashtrimit dhe korrupsionit, nuk mund të realizohet pa një sistem të duhur tëmirëqeverisjes, pa një kuadër të përshtatshëm të vendimarrjes, i cili jo vetëm parandalonmashtrimin, por edhe e zbulon atë në kohë. Institucioni i Lartë i Kontrollit Shtetëror luan një rolkyç ne këtë proces gjithashtu në kombinim me punën e kontrollit të brendshëm.

Mashtrimi dhe korrupsioni kanë pasoja negative dhe efekte dëmtuese, sidomos për qytetarët nëvendet e pazhvilluara e ato në zhvillim. Megjithatë, korrupsioni nuk ka kufij, pasi ai është ipërhapur në mbarë botën, edhe në vendet që konsideroheshin si “të pastra”. Korrupsioniinfekton të gjitha format e qeverisjes. Ai gërryen besimin publik në institucionet politike dhe çonnë përbuzje për sundimin e ligjit, shtrembëron shpërndarjen e burimeve dhe minon konkurrencënnë treg, si edhe ka një efekt negativ në rritjen e investimeve dhe zhvillimin në tërësi .

Por procesi i korrupsionit është aq i padukshëm sa që lë pak prova të dokumentuara. Përkundërnjohjes së faktit se korrupsioni është i përhapur në sektorët qeveritare të vendit tonë, institucionetsupreme të auditimit duke se nuk kanë qenë në lartësinë e kërkuar të rolit efektiv në parandalimine tij. Në këtë aspekt gjykojmë se për audituesit ka luajtuar një rol demoralizues kultura epandëshkueshmërisë nga organet e zbatimit të ligjit, duke i bërë të besojnë se është e kotë tëzbulojnë korrupsionin në një shoqëri ku niveli i ndëshkueshmërisë është i ulët, pothuajjoekzistent. Nga ana tjetër, stafet e auditimit shpesh kanë për tendencë të marrin një qasjerepresive, duke kërkuar respektimin e rreptë të procedurave, ndërkohë që shpesh këto proceduramungojne ose nuk janë hartuar në mënyrë të atillë që të mbrojnë enitetin nga abuzimet dhekeqmenaxhimet. Ndonjëherë audituesit fokusohen në shmangie të vogla të ligjit, kurkeqpërdorimet e fondeve janë të theksuara, duke sjellë humbje të mëdha në burimet publike tëcilat në raste të tilla kalojnë pa u identifikuar. Më tej akoma, përkundrejt deklarimeve publike,nuk ka një dëshirë të dukshme të ligjvënësve për të marrë iniciativën për të kontrolluarrryshfetin, mashtrimin dhe korrupsionin.

Në një klimë të tillë, pavarësisht përpjekjeve edhe Kontrolli i Lartë i Shtetit nganjëherë ështëtërhequr për shkak të vështirësive të veçanta. Por në një mjedis tashmë “të kontaminuar” ngamashtrimi e korrupsioni, organi suprem i auditimit duhet të bëjë më shumë. Vitet e fundit është

96

arritur në përfundimin se forcimi i kapaciteteve të auditimit konsiderohet një strategji efektivepër të mbështetur përmirësimin e përgjegjshmërisë, transparencës dhe ndershmërisë në qeverisje.Qeverisja e mirë është një antidot i fortë ndaj korrupsionit dhe mashtrimit.

Siç u përmend më lart, mashtrimi në sektorin publik dhe korrupsioni lulëzojnë, kurpërgjegjshmëria dhe transparenca mungojnë. Raportimi i mirë financiar dhe auditimi ndihmojënë uljen dhe zbulimin e operacioneve mashtruese. Auditimi ofron siguri të arsyshme se pasqyratfinanciare mund jenë të besueshme dhe se ato përfaqësojnë besnikërisht aktivitetet ekonomike.

Sidoqoftë është për t`u nënvizuar se ekziston një hendek në mes të pritjeve të palëve tëinteresuara dhe mandatit të auditimit për KLSH-në. Tradicionalisht, deri në 4-5 vitet e fundit,institucionet supreme të auditimit kanë rënë dakord që përgjegjësia primare për parandalimin dhezbulimin e korrupsionit qëndron te autoritetet administrative, të tilla si menaxherët, policia apoagjencitë antikorrupsion. KLSH nuk e ka parë parandalimin e mashtrimit dhe korrupsionit siqëllimin e tij kryesor, pasi qasja ka qenë më tepër për të zbuluar aktivitetet e paligjshme. Nga anatjetër, publiku beson më shumë në rolin antikorrupsion të KLSH-së. Ky boshllëk ka tërhequrvëmendjen e auditimit, i cili ka filluar të vëjë më shumë se deri tani theksin, në zbulimin emashtrimit dhe korrupsionit duke ngushtuar hendekun e pritshmërive. Ai duhet të vazhdojë tëluajë një rol aktiv në ngritjen e vetëdijes për rrezikun e mashtrimit dhe korrupsionit dhe forcimine qeverisjes së mirë si dhe zbatimin e standarteve të duhura të sjelljes.

Funksioni kryesor i KLSH duhet të jetë nxitja e krijimit të një mjedisi parandalues kundërmashtrimit dhe korrupsionit, dhe këtu përfshihen forcimi i sistemeve të menaxhimit financiar,vlerësimi i sistemeve të kontrollit të brendshëm, si dhe identifikimi dhe korrigjimi i dobësive.

Fakti që krimi i “jakave te bardha” është rritur dhe përhapur shumë (raportimet mashtruesefinanciare dhe keqpërdorimin e skemave të aktiveve, etj), që grupet terroriste dhe të krimit tëorganizuar shpesh mbështeten në skemat e pastrimit të parave për të financuar dhe të maskuaraktivitetet e tyre, e bën më imperative nevojën që audituesit të marrin në konsideratëzhvendosjen e theksit të auditimit dhe të teknikave të auditimit, duke i projektuar në një mënyrëtë atillë që të mundësojnë zbulimin e mashtrimit dhe korrupsionin, si dhe të kontribuojnë nëparandalimin e kësaj murtaje në shoqërinë moderne. Sidoqoftë kjo nuk nënkupton që KLSH tëshkojë aq larg sa të marrë përsipër rolin e agjencive antikorrupsion. Megjithatë, në kuadër tëpunës së tyre, audituesit e KLSH duhet të jenë më shumë vigjilentë dhe të aftë për zbulimin emashtrimit dhe korrupsionit.

Jane këto arsyet që Organizata Ndërkombëtare e Institucioneve Supreme të Auditimit(INTOSAI) i ka kushtuar një vëmendje të veçantë rolit të institucioneve supreme të auditimit nëluftën kundër korrupsionit dhe mashtrimit. Qysh në kongresin e XVI- të i INTOSAI-t të mbajturnë Durban të Afrikës Jugut, (10-15 tetor 1999) me temë: “Organet supreme të auditimit,parandalimi dhe zbulimi i mashtrimit dhe korrupsionit” u fokusua kryesisht në;

Rolin dhe përvojat e organeve supreme të auditimit në parandalimin dhe zbulimin emashtrimit dhe korrupsionit ;

Metodat dhe teknikat për parandalimin dhe zbulimin e mashtrimit dhe korrupsionit; Rinënvizoi faktin që korrupsioni ka ndikim të drejtpërdrejtë në burimet publike, reduktimin e

rritjes ekonomike dhe cilësisë së jetës, minon kredibilitetin e institucioneve shtetërore, dhezvogëlon efektivitetin e tyre. Ekziston një lidhje e fortë midis korrupsionit dhe dobësimit tëinstitucioneve te shtetit.

97

Duke e lidhur rolin e organeve supreme të auditimit me luftën kundër mashtrimit dhekorrupsionit, Kongresi bëri dhe rekomandimet e mëposhtëmë për organet supreme të auditimit tëcilat duhet:

Të kërkojnë një nivel të duhur të pavarësisë financiare dhe operative dhe të gjerësisë sëmbulimit të auditimit;

Të marrin një rol më aktiv në vlerësimin e efikasitetit dhe efektivitetit të sistemeve tëkontrollit të brendshëm financiar dhe në mënyrë agresive, të ndjekin rekomandimet e tyre;

Të përqëndrojnë auditimin më shumë në zonat strategjike dhe operacione të prirura përmashtrim dhe korrupsion, si dhe drejt indikatorëve efektive me rrezik të lartë për mashtrim;

Të krijojnë mjete efektive për përhapjen publike të raporteve të auditimit dhe informatave tëduhura, duke përfshirë krijimin e një marrëdhënie të mirë me mediat;

Të konsiderojnë një bashkëpunim më të ngushtë dhe shkëmbim të përshtatshëm tëinformacionit me organet e tjera kombëtare dhe ndërkombëtare në luftën kundërkorrupsionit;

Të intensifikojnë shkëmbimin e përvojave në zbulimin e mashtrimit dhe korrupsionit meorganet e auditimit homologe;

Të nxisin krijimin e procedurave të menaxhimit të personelit për shërbimin publik nëzgjedhjen, mbajtjen, dhe motivimin e punonjësve të ndershëm dhe kompetentë;

Të nxisin hartimin e udhëzimeve për zbulimet financiare nga nëpunësit publikë, dhemonitorojnë pajtueshmërinë si pjesë e procesit të auditimit në vazhdim;

Të konsiderojnë krijimin e një marrëdhënie të mirë me publikun si mjet për të marrë dhepërpunuar informacion nga publiku për parregullsitë e perceptuara.

Një drejtim tjetër ku kërkohet kontributi i KLSH-së është ndikimi dhe nxitja e politikaveqeveritare antikorrupsion. Ekspozimi ndaj mashtrimit dhe korrupsionit mund të zbutet nëseqeveria ka politika efikase antikorrupsion. KLSH mund të kontrollojë dhe vlerësojë zbatimin ekëtyre politikave dhe të japë rekomandime për zbatimin e tyre të mëtejshëm ose përmirësimin epolitikave. KLSH nëpërmjet auditimit të veprimtarisë së qeverisë mund dhe duhet të provojëpajtueshmërinë e veprimtarisë së zyrtarëve, me politikat për të përcaktuar nëse qeveria kamundësuar një politikë efikase antikorrupsion.

Mashtrimi zakonisht është i vështirë për t’u zbuluar, për shkak të ekzistencës së marrëveshjes sëefshehtë dhe për faktin se transaksionet korruptive nuk regjistrohen. Kontrollet e brendshme tëmirëprojektuara, ndihmojë në parandalimin e mashtrimit. Mbështetja dhe inkurajimi i auditimittë brendshëm në sektorin publik është një drejtim tjetër ku puna e KLSH-së duhet të fokusohetnë lidhje me parandalimin dhe zbulimin e mashtrimit dhe të korruspionit.

Fakt është se auditimi i brendshëm nuk është ende aq i zhvilluar sa të luajë rolin e tij tërëndësishëm për të ndihmuar në menaxhimin më të mirë te veprimtaritë për të përmirësuarsistemet e përgjegjshmërisë. Për këtë arsye, KLSH-ja ende i merr shumë pak për bazë punën eaudituesve të brendshëm të qeverisë, për shkak të nivelit të besueshmërisë së punës së tyre dhestandarteve profesionale që aplikojnë.

Në lidhje me mashtrimin anketuesit japin këto gjykime: 85% e audituesve të KLSH-sëkonfirmojnë tashmë se ka filluar të përdoret gjithmonë e më shumë analiza e riskut duke synuarparandalimin e mashtrimeve dhe korrupsionit. Ata vlerësojnë me 3.62/4 faktin e adresimit tëauditimeve drejt çështjeve me interes për qytetarët dhe me 3.55/4 faktin që auditimi do të jetëefektiv nëse shërben për parandalimin e abuzimeve me pushtetin

98

Përfundime:

Pavaresisht nga lloji i auditimit, (i brendshëm apo i jashtëm, publik apo privat); nga tipet eauditimit, (financiar, pajtueshmërie apo performance); skpeticizmi profesional dhe gjykimi ishëndoshë janë parime bazë mbi të cilat duhet të mbështetet audituesi për ekzaminimin eveprimtarisë së subjektit dhe formulimin e opinionit të auditimit.

Shërbimet e auditimit të të gjitha llojeve duhet të përmirësojnë metodologjitë për parandalimindhe hetimin e mashtrimit dhe të korrupsionit.

Shteti duhet jo vetëm të ngrejë mekanizma për mbikqyrjen e shërbimeve financiare dhe tëauditimit, përfshirë si sektorin publik ashtu edhe atë privat, por duhet t’i përsosë ata nëvazhdimësi.

Qeveria duhet të ndërmarrë veprime konkrete për të siguruar transparencën e shërbimevefinanciare.

Qeveria duhet të sanksionojë përgjegjësine e menaxherëve për zbatimin e rekomandimeve tëauditimit.

99

KREU I TRETË

1. Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe Nevoja për Reformim

Procesi i reformave dhe nevoja për përsosjen e mëtejshme të auditimit nuk mund të shihen tëshkëputura nga reformat shumë dimensionale të zhvilluara në periudhën e tranzicionit shqiptar,reforma këto jo vetëm politike, institucionale, juridike, por edhe ekonomike e financiare. Si pjesëe reformës tërësore, reforma në fushën e auditimit, bëhet më e domosdoshme për shkak të:

1. Transformimeve që kanë ndodhur në vendin tonë në të gjitha fushat, veçanërisht në atoekonomike e financiare, shoqëruar me një nivel të lartë sofistikimi.

2. Standarteve dhe nivelit të auditimit në nivel ndërkombëtar të cilat janë rritur dhe kanëevoluar me shpejtësi

3. Ligjit aktual që rregullon veprimtarinë e KLSH-së, dhe mbi këtë bazë edhe veprimtarinëinstitucionale dhe praktike të auditimit i cili ka mbi 15 vjet në zbatim, pra nuk i përgjigjetpërvojave me të cilat është ballafaquar, të cilat duhen reflektuar.

4. Vënies së rezultateve të auditimit në shërbim të luftës kundër mashtrimit e korrupsionit,përmirësimit të qeverisjes dhe rritjes së transpartencës e besimit të qytetarëve tek qeveria.

E thënë ndryshe: Ligji organik që rregullonte organizimin dhe funksionimin e organit suprem tëauditimit në vendin tonë, konsiderohet tashmë i tejkaluar në kohë, për shkak të zhvillimeve tëreja ekonomike dhe daljes në pah të fenomeneve të reja që e shoqërojnë këtë zhvillim. Megjithëamendimet e bëra, përsëri ligji paraqitet larg pajtueshmërisë me kërkesat e standartevendërkombëtare. Edhe Komisioni Europian në raportet e progresit të vitit 2010-2013 ka nënvizuarnevojën e rishikimit të këtij ligji dhe përqasjen e tij me standartet ndërkombëtare.Ligji ekzistues, duke rregulluar kryesisht kontrollet “ekonomiko financiare” sipas skemave tëkontroll revizionit, duket se e kufizon aktivitetin e KLSH-së. Në praktikë, siç u analizua nëkapitullin e mëparshëm, ka mbivendosje të strukturave të auditimit të jashtëm publik mestrukturat e auditimit të brendshëm. Megjithëse personeli i KLSH-së është tashmë i trajnuar dhe içertifikuar por ende jo të gjithë anëtarët e stafeve të tjera të auditimit kanë kualifikimet enevojshme për auditimin. Pa pretenduar se mund të ezaurojmë gjithë kuadrin e reformës në këtëinstitucion, po trajtojmë vetëm disa çështje që për mendimin tim konsiderohen të rëndësishme.Siç e theksuam edhe më sipër, në praktikën e deritanishme zbatim më të gjerë kanë gjetur:

- auditimi financiar, i cili synon të çertifikojë saktësinë e raportimeve financiare- auditimi i përputhshmërisë, i cili përcakton shkallën e përputhjes me kuadrin ligjor të tëardhurave dhe shpenzimeve.

Të gjitha këto argumente mbështesin idenë e reformës tërësore në fushën e auditimit, përsosjen evizionit dhe të konceptit, rregullimet e nevojshme ligjore mbi të cilën bazohet kjo veprimtari,organizimin dhe veprimtarine institucionale, shtrirjen (objektin e auditimit,tipet dhe metodat) etj.

100

2. Përmirësimi i misionit të institucionit të auditit, i konceptit dhepërcaktimit të tij.

Neni 2 i ligjit ekzistues përcakton se KLSH “kontrollon administrimin e pronës shtetërore dhezbatimin e buxhetit të shtetit” i cili në këtë mënyre jep dhe thelbin e misionit aktual të këtijinstitucioni, duke e fokusuar këtë institucion në kontrollet rutinë pas faktit (post mortum).

Ndërkohë institucionet supreme të auditimit në shumë vende të botës po orientohen përherë e mëshumë nga përgjegjshmëria qeveritare. Për fat të keq, ky koncept edhe për shkak të moskuptimittë përmbajtjes së tij, nuk është familjar në mjediset tona qeverisëse në të gjitha nivelet. Shpeshherë ai përkthehet si llogaridhënie, ndërkohë që kuptimi i vërtetë i tij përmbledh gjithë aspektet eqeverisjes së mirë (good governance). Në mënyrë të përmbledhur ai ka të bëjë me : marrjen epërgjegjësive nga të gjitha nivelet menaxheriale për hartimin dhe zbatimin e planeve,programeve, produkteve, vendimeve, dhe politikave qeverisëse, dhe detyrimin për tëpërballuar pasojat që rrjedhin.

Duke u orientuar nga përgjegjshmëria qeverisëse, institucioni suprem i auditimit në SHBA kandryshuar jo vetëm fokusin e punës por edhe emrin duke ruajtur akronimin. Në vitin 2004, GAOpër shkak të ndryshimit të misionit e ndryshoi emrin e plotë, nga General Accounting Office(Zyra e Përgjithshme e Kontabilitetit) në Government Accountability Office (Zyra ellogaridhënies së Qeverisë). Po kështu misioni i përgjegjshmërisë qeveritare është vënë në fokusedhe të Corte dei Conti (Gjykatës së Llogarive Italiane) dhe të shumë institucioneve supreme tëauditimit në botë. Në këtë filozofi duhet të orientohet edhe metodologjia e auditimit tek ne.Fokusimi i institucionit të auditimit në përgjegjshmërinë qeverisëse do të rriste shumëefikasitetin dhe efiçencën e përdorimit të burimeve publike në tërësi.Ligji i ri për KLSH-në, duhet të rregullojë edhe drejtimin e institucionit. Përvojat e vendeve tëndryshme sjellin modele si të gjykatës së llogarive ashtu edhe të drejtimit kolegjial apomonokratik. Për kushtet e vendit tonë dhe në mënyrë që ky institucion të jetë sa më imanovrueshëm dhe efikas do të ishte i përshtatshëm një model i kombinuar, që të marrëparasysh menaxhimin e centralizuar të kapaciteteve profesionale nga një titullar i vetëm, mevendimmarrjet kolegjiale të një trupe profesionistësh për një numër çështjesh të tjera. Kjo dotë kërkonte një titullar të institucionit dhe një bord profesionistësh të mandatuar nga Parlamentime afate të ndryshme dhe me një skeme të qartë rifreskimi të bordit.

Një ndër funksionet kryesore të parlamentit është kontrolli mbi ekzekutivin për mënyrën se si aipo i realizon përgjegjësitë qeverisëse. Në këtë kuadër institucioni i lartë i auditimit ka një rol tërëndësishëm për të verifikuar dhe nxitur përgjegjshmërinë qeverisëse në përdorimin e burimevepublike. Referuar situatës aktuale dhe duke fetishizuar pavarësinë e tij, KLSH është pothuajsejashtë kontrollit parlamentar.

Në një demokraci funksionale jo vetëm parlamenti është i interesuar për raportet e auditimit porpubliku është gjithashtu po aq i interesuar dhe kjo është një nga mënyrat se si ai merr pjesë nëqeverisje. Por raportet e KLSH-së, nuk kanë kënaqur asnjëherë deri tani as parlamentarët dhe aspublikun. Pikërisht këto, janë dy nga shtyllat kryesore ku duhet të mbështetet e gjithë ndërtesa einstitucionit të lartë të auditimit. Kjo dikton nevojën urgjente të reformimit të këtyremarrëdhënieve duke vënë në bazë të veprimtarisë, vlera të tilla si përgjegjshmëria, integriteti,besueshmëria dhe transparenca.

101

Në planifikimin e veprimtarisë vjetore apo perspektive, institucioni i lartë i auditimit duhet tëmarrë parasysh dhe të vendosë një ekuilibër midis pavarësisë dhe interesave e nevojave tëparlamentit dhe ekzekutivit për shërbime të auditimit. Kjo do të thotë që ky institucion:

të bëjë objekt të auditimeve çështje që ngrihen në parlament dhe kanë të bëjnë mepërdorimin abuziv dhe inefiçent të burimeve publike;

duhet të sjellë në mënyrë të vazhdueshme në vëmendje të Komisionit të Ekonomisë dheFinancave dhe Parlamentit, rezultatet e auditimit dhe rezultatet e zbatimit tërekomandimeve;

duhet të inkurajojë një metodë pune që të sigurojë mbështetjen e veprimtarisë së tij ngaKuvendi, duke vendosur lidhje të vazhdueshme me Komisionin e Ekonomisë dheFinancave dhe komisionet e tjera parlamentare duke qenë prezent disa herë në vit, dukeqenë i ndjeshëm në Kuvend me forma të ndryshme;

duhet të punojë edhe si organ i rishikimit parlamentar për fushat e veçanta të aktivitetevepublike, brenda kufirit të vendosur nga Kushtetuta;

të ndryshojë mënyrën e raportimit vjetor ose periodik në parlament, duke u larguar ngazbrazja e lumit të shifrave të zbulimeve dhe duke vënë në themel të raporteve konkluzionedhe problematika, opinione dhe rekomandime profesionale;

duhet të reformohen tërësisht marrëdhëniet me publikun. Ligji dhe praktikat e auditimitduhet t’u sigurojnë informacion qytetarëve pa kufizim për të gjitha praktikat e auditimevedhe jo vetëm nëpërmjet “buletineve” por edhe në mënyrë të drejtpërdrejtë. Çdo raportauditimi pa asnjë kufizim duhet të publikohet në formë të plotë dhe të shkurtuar në faqenzyrtare të institucionit. Praktikat e raporteve “konfidenciale” të aplikuara në disa raste ngaKLSH-ja duhet të marrin fund.

Në ndryshimet e reja ligjore duhet të arrihet në përkufizimin se “Auditimi i KLSH-së”nënkupton veprimtarinë e auditimit të kryer nga KLSH-ja, i cili përfshin kryesisht auditimin epërputhshmërisë, auditimin financiar, auditimin e performancës, auditimin e TI, si dhe auditimine kombinuar të tyre.

Në përgjigje të perdorimit të termave “kontroll” në Kushtetutë dhe “auditim” në ligje tëndryshme, "Komisioni për Çështjet Ligjore, Administratën Publike dhe të Drejtat e Njeriut” iParlamentit, lidhur me përputhjen i barazon ato.

Drejtimet ku duhet fokusuar puna për përmirësimin e punës së KLSh-së në shërbim tëpërmirësimit të qeverisjes janë :

1- Përsosja e tipeve të auditimit.

Mbështetur në praktikën e viteve të fundit të auditimit të institucioneve të huaja homologe,domosdoshmëria e shtrirjes së auditimit në tipe të reja auditimi është një çështje e rëndësishme ereformës për këtë shërbim. Për këtë qëllim ligji duhet zgjeruar duke përfshirë format e reja tëauditimit dhe percaktimet e tyre, që duhet të kryej KLSH, përfshirë:

1. Auditimin financiar; (si në ligjin ekzistues)2. Auditimin e përputhshmërisë; (si në ligjin ekzistues)3. Auditimin e performancës; i cili ka filluar të praktikohet vitet e fundit dhe synon

menaxhimin e subjekteve publike me ekonomi, efikasitet dhe efektivitet

102

4. Auditimin e Teknologjise se Informacionit (TI); i cili është një lloj i ri auditimi, më iavancuar se të tjerët dhe bëhet i domosdoshëm për të ndërlidhur menaxhimin financiarme progresin e shkencës dhe teknikës.

2- Përmirësimi i cilësise së kapaciteteve administrative të KLSH.

Një ndër risitë thelbësore të reformes aktuale në fushën e auditimit është çështja e rritjes sëcilësisë së kapaciteteve administrative të institucionit suprem të auditimit. Për këtë qëllim njëvend të rëndësishëm zënë rregullimet ligjore të procesit dhe procedurave për çertifikimin eaudituesve të KLSH-së. Një praktikë e ngjashme ndeshet në ligjin për auditimin e brendshëm nësektorin publik, i cili parashikon çertifikimin e audituesve të brendshëm.

Projektligji duhet të vendosë detyrimin që audituesit e KLSH-së të kualifikohen dhe çertifikohensi “auditues shtetërorë të çertifikuar”, sipas procedurave të qarta për marrjen apo revokimin ekëtij titulli.

Trajnimi duhet të jetë një kërkesë e vazhdueshme për auditorët si detyrë imperative, mesofistikimin e fshehjeve dhe abuzimeve me fondet publike. Në këtë aspekt, audituesit e KLSH-sëdhe të enteve të tjera qeveritare paraqiten nga ana formale të ngritur profesionalisht. Mbi 95% eauditorëve me specializim ekonomik të jashtëm e të brendeshëm kanë edhe license profesionalesi “Kontabël i miratuar”, “Ekspert kontabël” ose “Auditor i brendshëm” , ndërsa specialistët mespecializime jo ekonomike kane licensa të tjera profesionale specifike si në, teknike specifike,IT, vlerësues, etj. Aktualisht niveli i edukimit paraqitet shumë i lartë. 85% e specialistëve nëentet qeveritare kanë diplomë MA ose Dr si dhe 70% e auditorëve të KLSH.

Vjetërsia mesatare e auditorëve në punë paraqitet për KLSH-në me 10 vjet duke na rritursigurinë në profesionalizmin e tyre. Në entet e tjera auditorët e brendshëm paraqiten mejetëgjatësi më të ulët si pasojë e vetë ekzistencës së ketij profesioni.

3- Përmirësimi i auditimi të përdoruesve të fondeve publike të ofruara nga donatorët.

Zhvillimit demokratike kanë sjellë si rrjedhoje dhe rritje të bashkpunimit ekonomik e financiarme institucione të ndryshme, shoqëruar me donacione të fondeve për vendin tonë, të cilat kanëardhur në rritje e do vazhdojnë krahas ecurisë dhe progresit në proceset integruese të vendit tonënë BE. Auditimi i këtyre fondeve është një ndër detyrimet e anëtarësimit në BE dhe parashikohetnë nenin 90 të MSA. Është kjo arsyeja që edhe në reformën e ndërmarrë kjo çështje duhet të jetënë fokus duke mirëpërcaktuar tipin dhe formën e auditimit të këtyre fondeve.

4- Rritja e bashkëpunimit të KLSH me Kuvendin, dhe institucionet e tjera të luftës kundërmashtrimit dhe korrupsionit.

Siç e theksuam edhe më sipër, tashmë objekti i punës së auditimit po zgjerohet për të ndihmuarnë realizimin e një qeverisjeje më të mirë nëpërmjet menaxhimit të mirë publik, objektiv i cilibashkëpunimin e sheh si domosdoshmëri, bashkëpunim i cili nuk është praktikisht në nivelet eduhura për të arritur efektivitetin e dëshiruar.

Anketimet për pyetjet në Pyetësorët vlerësojnë së :

“Zgjedhja e çështjeve të auditimit sipas rëndësisë politike, për të cilat kërkohen ndërhyrje ngaqeveria” vlerësohet me 2/16,(4 vlerësimi maksimal), vlerësim pothuaj neutral. “Adresimi iauditimit ndaj çështjeve që shqetësojnë drejtuesit” vlerësohet me 1.9/4. “Auditimi s'duhet të jetë

103

pjesë e procesit politik” merr vlerësimin më të lartë 3.3/4 nga auditorët. “Sfidat me të cilatballafaqohet profesioni” vlerësohet maksimalisht me 3/4 përgjigjja “Shkrimi mire i raporteve,trainimi i stafit dhe mbeshtetja me fondet e nevojshme.

5- Forcimit të rolit antikorrupsion

Mashtrimi dhe korrupsioni kanë marrë një përhapje të gjerë në të gjithë botën, dhe strategji tëpërbashkëta janë duke u zhvilluar për të luftuar këtë të ashtuquajtur “sëmundje sociale” qëkërcënon të minojë dhe të dobësojë sistemet demokratike dhe rritjen ekonomike. Megjithëseinstitucionet supreme të auditimit nuk janë të projektuara në funksionin e tyre parësor për tëzbuluar mashtrimin dhe korrupsionin vlerësohet se këto institucione duhet të përfshihen dhe tëbashkëpunojnë me organizatat e tjera dhe si të tilla, ato kanë një rol të rëndësishëm.

Institucionet supreme të auditimit duhet të marrin një rol më aktiv në vlerësimin e efikasitetit dheefektivitetit të sistemeve të kontrollit financiar dhe të brendshëm dhe të jenë më “agresive” nëndjekjen e rekomandimeve.

Institucionet e auditimit duhet të përqëndrohen më shumë në fushat dhe operacionet e prirura përmashtrim dhe korrupsion duke zhvilluar tregues të vlerësimit të rrezikut për mashtrim.

Një drejtim tjetër i forcimit të rolit antikorrupsion është shpërndarja dhe publikimi i raporteve tëauditimit dhe informacioneve përkatëse, te palët e interesuara dhe veçanërisht krijimi i raportevemiqësore me mediat. Nga ana tjetër duhet të krijohen kushte dhe mundësi për të marrë në mënyrëtë drejtëpërdrejtë informacionet e publikut për parregullsi e korrupsion.

Bashkëpunimi i ngushtë dhe shkëmbimi i informacionit me organet e tjera të angazhuara nëluftimin e korrupsionit është një drejtim tjetër që i shumëfishon rezultatet.

Së fundi, jo vetëm rezultatet antikorrupsion por gjithë rezultatet e punës së këtij institucionikondicionohen nga kompetencat dhe integriteti i personelit. Reforma në këtë institucion duhet tëpërfshijë domosdoshmërisht politika dhe procedura për rritjen e performancës mbi bazën etrajnimeve të vazhdueshme dhe çertifikimit të personelit si dhe motivimin e arsyeshëm të tyre

Nga anketimi tashmë po ndryshon perceptimi i auditorëve në lidhje me suksesin e punës së tyre.Rreth 75% e tyre e shohin si matës të efektivitetit të punës së tyre rritjen e performancës.

3. Matja e “premtimeve të mbajtura e të pambajtura”

Qëllimi i çdo qeverie ështe mirëadministrimi dhe qeverisja. Një rol të rëndësishëm për tëgarantuar se një qeveri e kryen detyrën në mënyrën e duhur kanë audituesit e sektorit publik, tëcilët vlerësojnë procesin qeverisës në mënyrë të pavarur duke dhënë raport mbi faktet e gjeturadhe rekomanduar mënyrën e arritjes së objektivave.

Auditimi përveç vlerësimit, kontribuon që burimet publike të menaxhohen në mënyrë tëpërgjegjshme dhe efektive, në funksion të arritjes së qëllimeve të synuara. Ai ndihmon qëoperacionet e qeverisë të realizohen në funksion të qëllimit ekonomik – ç'ka kontribuondrejtëpërdrejt në rritjen e besimit të publikut.

104

Pra mund të thuhet se një auditim efektiv i sektorit publik forcon qeverisjen pasi rritndjeshmërinë e qytetarëve që të mbajnë qeverinë e tyrë të përgjegjshme dhe efektive.

Në analizë të fundit një proces efektiv i auditimit duhet të: Prodhojë informacione publike të mbështetura mbi ekonominë, efiçiencën, dhe efektivitetin e

programeve qeverisëse. Vlerësojë nëse agjensitë ose programet qeveritare janë menaxhuar siç duhet nga pikëpamja

ekonomike, në mënyrë efektive dhe me efiçiencë.

Vitet e fundit vërehet nje rënie e besimit të qytetarëve tek qeveritë e tyre dhe ajo çfarë është më erëndësishme, në mënyrën se si punon vetë sistemi demokratik duke ulur ndjeshëm edhe besiminndaj vetë sistemit demokratik (Marlowe 2004)

Tregues të rënies së interesit publik është legjislacioni fiskal i paqëndrueshëm; korrupsioni nëadministratën publike; përkeqësimet e infrastrukturës, etj. Është përgjegjësi e publikut, epresionit të tij pozitiv për ta bërë qeverisjen gjithmonë e më të mirë. Dhe në këtë aspektfunksioni i auditimit jo vetëm duhet konsideruar por edhe mbështetur.

Në praktikën e përditshme shumica e Audituesve mendojnë që puna e tyre ka impakt nënivelin mikro. Me impakt kuptohen së pari efektetet direkte ose indirekte ose influenca qëveprimtaria e një profesionisti të organit suprem të auditimit mund të ketë në praktikën,performancën dhe kulturën e entitetit të audituar. Vetë niveli mikro duhet parë në dy aspekte nëprogramin / shërbimin specifik që auditohet: (1) përmirësimin e shërbimit dhe (2) kontrollin mbiabuzimet në ushtrimin e pushtetit.

Anketimi në lidhje me perceptimin e efektit të punës së auditorit në lidhje me premtimet eqeverive, nga ana e auditorëve merr përgjigje negative duke shprehur qartë qëndrimin që duan tërrijnë larg poltikës.

Auditorët e shohin veten në 48% të rasteve si vlerësues të rezultateve të programeve qeveritare,ndërsa pozicionin e tyre në vlerësimin e alternativës politike (analizën e qeverisjes si e tërë) eshohin vetëm 16% e tyre si pjesë të detyrës.

4. Përgjithësime të dala nga Pyetësori

Pyetësorët ju adresuan një numri të konsiderueshëm të audituesve të brendshëm, audituesve tëKLSH-së, dhe specialistëve të cilët kanë pasur në përgjegjësinë që ushtrojnë auditime të kryeranga grupet e KLSH-së ose auditorët e brendshëm, lidhur me treguesit e matjes së suksesit tëagjencisë audituese.

Audituesit e intervistuar nga KLSH-ja, kanë theksuar si sfida që duhen kaluar për të qenëefektive, sfidat si më poshtë : Stafi duhet rekrutuar me kritere të larta profesionale dhe të mirëtrajnohet në vazhdimësi nga

ana profesionale; Mbështetja e entit me fondet e nevojshme; Mbajtjen e balancës mes njohurive institucionale dhe objektivitetit.

Duke lënë në fund të renditjes këta tre faktorë:

Ndërhyrjen e entitetit që auditohet në metodat dhe përmbajtjen e raportit të auditimit;

105

Suportin e ambjentit politik;

Marrëdhëniet me mediat; Nga specialistët e audituar përcaktohen si faktorë të suksesit këtafaktorë :

Fryma e bashkëpunimi të auditorëve me të audituarit; Rekomandimet e qarta e të kuptueshme të raportit të auditimit; Gadishmëria e drejtuesve dhe stafit në entin që auditohet; Çështja e trajtuar nga auditorët ka përparësi në organizatën e audituar ;

Suksesi i një auditimi përcaktohet nga matja e efektit të një faktori që ka një impakt pozitiv nëjuridiksionin ose programin e audituar.

Afërsisht 82 % e të anketuarve, pyetjes kryesore “ Çfarë sheh një agjenci auditimi si auditim tësukseshëm” kanë përcaktuar zgjedhjen “Sjell ndryshim në rritjen e efektivitetit”. Ky ndryshimkuptohet kryesisht në kuptimin brenda entitetit, pra mikro.

Nëse e shohim pamjen më gjerë, nga vizioni makroekonomik, auditimi duhet të sjellë rritje tëbesimit të publikut tek qeverisja. Pyetjeve të këtij drejtimi, të dy grupet e të anketuarëve i janëpërgjigjur afërsisht njësoj:

1. Stimulimit të debatit brenda institucioneve, në shtyp e media e vlerësojnë me 2.47/4, ndërsastimulimi i debatit në parlament vlerësohet 1.8/4, duke vlerësuar vlerën e debatit publik nërritjen e efektit të punës së auditorëve në ndihmë të përmirësimit të qeverisjes dhe duketheksuar rënien e besimit në debatin parlamentar.

2. Ndërsa pyetjes nëse përzgjedhja e çështjeve adresohet në bazë të atyre që kanë interesqytetaret në mënyrë që të rritet presioni dhe influenca e publikut në punën e qeverisjespërgjigjet e kane vlerësuar me 3.63/4 pikë, duke e parë si prioritet bashkë me përgjigjet epyetjeve se auditimi s'duhet të ndërhyjë në çështje të debatit politik dhe të mos përfshihetdrejtëpërdrejtë në media me rreth 1.9/4 duke e vlerësuar pavarësinë dhe keqkuptimin qëmund të lindë në këto raste.

3. Përgjigjet e anketimeve vlerësojnë gjithashtu se, në 70% të rasteve tregojnë se rezultatet eauditimeve sjellin përfitime për përdoruesit e programeve qeveritare. Rreth 92% eaudituesëve mendojnë se puna e tyre shërben si kontroll ndaj abuzimeve të pushtetit tëqeverisë pas faktit dhe vetem 8% nuk e shohin si të tillë, ndërsa vetëm 12% e tyre e shohinedhe si konsulente. Pra këta matës tregojnë se audituesit nuk e lidhin efektivitetin e punëssë auditimit me nivelin makro.

Nga rezultatet e anketimit del se ka një mospërputhje midis asaj që literatura pranon si efekt tëauditimit në nivelet mikro e makro dhe perceptimit që më qartësisht jepet nga përgjigjet emëposhtëme.

106

Tabela Nr.10

Sipas bisedave me të intervistuaritne keto entitete, ky perceptim vjen si pasojë e një ndjenjemosbesimi që ekziston midis auditorëve të KLSH-së dhe vetë specialistëve, e cila rrjedhkryesisht nga eksepriencat e kaluara dhe perceptimi i trasheguar per nje niveli jo te lartëprofesional te tyre. Me rritjen e profesionalizmit tek auditorët e KLSH-së ky perceptim pondryshon pozitivisht. Këtu duhet vënë në dukje se mbi 80% e të intervistuarëve kanë një vjetërsimbi 5 vite në punë dhe kanë eksperienca të tjera të mëparshme të auditimit.

Tabela Nr.11

Grupet sipasinstitucioneveqëndrore/ Pyetjetmbi auditimin esuksesshem

MinistriaeFinancave

MinistriaEkonomise

MinistriaShendetesise

MinistriaMbrojtjes

MinistriaEnergjetikes

Ente tetjera

Pyetja 1 1.20 2.63 1.50 2.80 2.80 2.16

Pyetja 2 2.20 3.00 2.00 3.20 3.00 2.66

Pyetja 3 2.20 2.88 3.00 2.70 2.70 2.63

Pyetja 4 2.40 3.25 3.00 3.30 2.90 2.89

Pyetja 5 1.80 2.63 2.00 3.30 3.20 2.32

Pyetja 6 1.80 3.38 1.50 2.30 1.90 1.93

4 = Mbeshtet forcërisht dhe 1= nuk e mbështes këtë vlerësim

A ka ndryshime midis institucioneve ? Sigurisht që ka ndryshime sepse përgjigjet kanë të bëjnëme perceptime personale të eksperiencave të personave të audituar. Ndryshimi më i madh vihetre në pyetjen e gjashte ku diferenca është 1.9 , me pas vijen pyetja e pare dhe e peste ndersa tetjerat jane me te ekuilibruara. Ndryshimet kanë të bëjnë me sjelljen e auditorëve qëpërjashtimisht është vlerësuar pozitivisht në Ministrinë e Ekonomisë ku vjetërsia e mbi 50% tëintervistuarve është mbi 15 vite vjetërsi në punë në ndryshim nga institucionet e tjera që e kanëmë të ulët.

Auditimi i Sukseshëm nga entet e audituara përcaktohet nga këta faktorë:

1. Perceptimi për vlerën e shtuar 2.152. Vlerësimi në lidhje me vërejtjet/rekomandimet e dhëna 2.703. Gadishmëria e entit për të pranuar rekomandimet 2.604. Perceptimi për dobinë e auditimit 2.945. Ndryshimet e pranuara e realizuara nga raportet e auditimit 2.516. Vlerësimi për mënyrën e sjelljes së auditoreve 2.1

107

Në tabelën Nr.12 do mundohemi ti pergjigjemi tezës “A do të shërbente niveli i besimit të tëaudituarve tek agjencitë e auditimit si një nga mjetet për matjen e efektivitetit të auditimit”?

Pyetjet lidhur me këtë tezë paraqiten :a) Perceptimi ndaj auditorëveb) Burimi i pakënaqësive ndaj auditorëvec) Bashkëpunimi i ofruar nga të audituaritd) Shqetësimi i tyre për t’u influencuar nga auditorëte) Besueshmëria e auditorëve

Tabela 12

Grupet sipasinstitucioneveqëndrore/ Pyetjetmbi auditimin esuksesshem

MinistriaeFinancave

MinistriaEkonomise

MinistriaShendetesise

MinistriaMbrojtjes

MinistriaEnergjetikes

Ente tetjera

Mesatarjaperfaqesuese

Pyetja a 2.00 3.50 1.50 2.45 2.20 2.02 2.24

Pyetja b 2.40 3.13 2.50 2.16 2.20 2.41 2.44

Pyetja c 3.80 3.38 2.50 2.52 2.30 2.73 2.44

Pyetja d 3.00 2.50 2.00 2.73 2.40 2.22 2.32

Pyetja e 1.80 3.13 3.00 2.10 2.00 2.09 2.15

Totali 13.0 15.6 11.5 12.0 11.1 11.5 11.6

4 = Mbeshtet forcërisht dhe 1= nuk e mbështes këtë vlerësim

Vlerësimin më të lartë e merr dukshëm faktori (c) i bashkëpunimit të treguar e ofruar nga tëaudituarit duke lënë në vend të fundit faktorin (a), qe sipas intervistave rrjedh nga perceptimi ityre ne rolin e gjykatesit ende.

Vëmë re gjithashtu që perceptimet e ministrive qe me se shumti auditohen nga KLSH-ja jane mepozitive se nga institucionet qe nuk jane ne qendren e vemendjes se KLSH-se. Arsyet mund tëjenë të ndryshme por më së shumti janë si pasojë e nivelit jo të lartë profesional të specialistëveqe ushtrojne auditimin ne keto ente.

Po ti studjojmë me kujdes anketat dhe përgjigjet do vëmë re disa kundërshti të cilat i kemiparashtruar duke parashikuar arritjen e qëllimit për një qeverisje efektive, të ndershme,kompetente dhe të aftë të përballojë sfidat me të cilat përballet në vazhdimësi:

Së pari: Nuk mund të vazhdojmë të flasim për shërbime të sigurisë, pra vërtetime faktesh,por ajo që duam tashme është impakti.

Sot më shumë se kurrë më parë vlerësimi i riskut ka marrë një përparësi në përcaktimin e punësse auditorëve. Lidhur me këtë risi auditimi i performancës është auditimi që sjell jo vetëm kapjene risqeve por edhe menaxhimin sa më të mirë kur ato shfaqen. Me këtë të fundit është e lidhur

108

pazgjidhshmërisht dhënia e rekomandimeve për përmirësime kur risqet nuk janë menaxhuar siçduhet. Në rastin e agjencive/programeve qeveritare interesi, rangu i rrezikut dhe pasojat emundshme janë shumë më të rëndësishmë se në rastin e sektorit privat, (pavarësisht se deri mëtani nuk ka falimentuar de jure asnje qeveri), por sidoqoftë pasojat prekin masa të mëdhanjerëzish. Psh sipas shembujve të auditimeve të përmendur më parë shohim veprime tëpapërgjeshme të disa agjencive të qeverisjes qëndrore ose lokale në lidhje me ambjentin të cilatkanë sjellë si pasojë dëme e katastrofa për ekonominë në tërësi dhe atë privatë në veçanti dhepërsëri ato vazhdojnë të ekzistojnë. (Përmbytjet në zonat e Shkodrës e Lezhës, etj)

Duke e parë në këtë aspekt puna e këtyre enteve s'duhet parë vetëm nga pikëpamja e verifikimittë veprimeve financiare duke dhënë siguri se të dhënat paraqesin një realitet të besueshëm. Nëkëtë aspekt audituesit, japin më së shumti një impakt shumë të vogël në rezultatet e menaxhimit.Gjithsesi, megjithëse ky fakt tashmë është evident, shumica e të intervistuarëve u përgjigjën sefokusohen në sigurinë e jo në vlerësimin e impakteve të programeve, alternativave politike osenë identifikimin e çështjeve emergjente.

Së dyti : Duhet të perforcohet angazhimi i medias, me qellim që politikbërësit dhe publikutë përfitojnë avantazhe nga raportet e auditimit

Audituesit duhet të tërheqin me zgjuarsi vëmendjen e mediave për çështjet që duhen debatuarduke këmbëngulur për këtë qëllim, sepse realiteti edhe tek ne, ka treguar se efekti i ndërhyrjes sëmedias në rastet e debatueshme nga audituesit jep efekte pozitive, por duke qenë shumë tëkujdesshëm për të ruajtur pozicionin e të qenit objektivë dhe të pavarur politikisht.

Nga anketimet duket qartë se audituesit që adresojnë auditimet e tyre në ato çështje që përbëjnëprioritet publik, gjenerojnë impakt pozitiv, duke tërhequr edhe vëmendjen e mediave për këtoçështje dhe duke krijuar debate mbi këtë informim.

Tabela Nr.13

Pyetjet Vlerësimi mesatar

Adresimi i punës në bazë të interesave programore 2.89

Adresimi në bazë të interesave të qytetarëve 3.62

Adresimi ndaj abuzimeve të pushtetit 3.55

Adresimi drejt përfitimit të përdoruesve të programeve qeveritare 3.24

Adresimi dhe ndjekja e zbatimit të rekomandimeve 3.14

TOTALI 3.28

4 = Mbështet forcërisht dhe 1= nuk e mbështes këtë vlerësim

Pikët maksimale i merr adresimi i auditimit sipas çështjeve që janë më me interes për qytetarët,por gjithashtu tepër të ndjeshem janë edhe ndaj çështjeve që mund të sjellin abuzim mepushtetin, ndërkohë që më pak vlerësohet adresimi i punës sipas interesave programore.

109

Tabela Nr.14 jep një paraqitje të perceptimeve të vetë auditorëve për sfidat që ekzistojnë nëlidhje me mediatizimin e çështjeve/fazave/treguesve të audituar dhe rrezikut për të “humbur”objektivitetin dhe pavarësinë .

Tabela Nr. 14

Pritshmerite e auditoreve Piket emesatarizuara

Plotësimi i pritshmërive të gjithsecilit 3.04

Zbatimi i rekomandimeve 3.33

Mungesa e mbështetjes nga menaxhimi 2.83

Mungesa e mbështetjes nga publiku 2.95

Mbajtja e ekuilibrit midis njohurive institucionale dhe objektivitetit 3.23

Marrëdhëniet me mediat 2.5

Ambjenti politik 2.33

4 = Mbështet forcërisht dhe 1= nuk e mbështes këtë vlerësim

Vihet re që faktorët që vlerësohen më pak janë marrëdhëniet me mediat dhe ambjentin politik,fakt që rrjedh nga politizimi i tejskajshëm i ambjentit dhe frikës së auditorëve që edhe këtokarakteristika që po i ngrenë më shumë vështirësi t’i bëhen të dyshimta nga keqkuptime qës'varen nga ata. Duket qartë se gjithshka që mund të kontrollohet nga ata ka vlerësim më të lartë.I takon KLSH-së edhe vetë Parlamentit e qeverive të promovojnë rolin e auditorëve në të mirë tëpublikut.

Sot nuk shtrohet më çështja e çertifikimit te pasqyrat financiare, por i përmirësimit tëperfomancës dhe nxitja e marrjes se veprimeve për këtë qëllim. Audituesit duhet të jenëkëmbëngulës që rekomandimet e tyre të realizohen. Për këtë arsye mund të përdoret edhe mediapikërisht që puna e audituesve të ndihet ashtu siç është, objektive, e shpejtë dhe e mbështetur nëevidencat e duhura.

Së treti : Duhet mirëkuptuar e formalizuar sipas kushteve të sotme koncepti i pavarësisë

Të jesh i pavarur do të thotë që ligji ta formalizon pavarësinë, gje që s'është e mjaftueshme pa eushtruar atë nga pikëpamja ekzekutive .

Në rastin tonë, mëgjithë perpjekjet e bëra, ende pavarësia institucionale nuk është siguruar edhenë vetë Kontrollin e Lartë të Shtetit . Kryetari i KLSH-së zgjidhet nga shumica parlamentare përnjë afat prej 7 vitesh duke mos i dhënë siguri në kryerjen e punës e plotësimin e vizioneve eobjektivave profesionale të tij, në rast se ndodh që i zgjedhur të jetë dhe profesionist.

Më gjithe zhvillimet në fushën e auditimit, është haptazi e qartë që funksioni i auditit tëbrendshëm është tërësisht i kontrolluar nga Qeveria duke qenë se është sanksionuar ligjërishtstruktura e saj nën vartësinë e Ministrisë së Financave e më tej Ministrive dhe enteve të tjeraqeveritare lokale e qëndrore.

110

Siç është përmendur më lart, auditimi i brendshëm jo vetëm që nuk ushtron kompetencat nëmënyrë të pavarur por, për shkak të konfuzionit ligjor e praktik ka edhe mbivendosje e kontrolletë niveleve të ndryshme të audituesve nga auditues të tjerë e sidomos në pushtetin lokal etj.

Studimet tregojnë që ekziston një lidhje direkte midis pavarësisë dhe rezultatit të auditimit.

Edhe vetë audituesit nuk janë ende të qartë se çfarë fuqie ofron ky parim, meqenëse vartësia etyre nga punëdhënësit, i bën ata nësë jo tërësisht së paku pjesërisht të varur. (Në sektorin privatata varen nga pronari dhe janë në rolin e kontrollit të menaxhuesit ndërsa në sektorin publik këtady funksione bashkohen ç’ka e vështirëson pavarësinë).

Së katërti: Duhet të pohojmë qartë që puna e audituesve ka dhe duhet të ketë një rol tëveçantë në procesin politik.

Shumëkush mendon se njësitë e auditimit janë njësi vlerësimi. Ky është një perceptim jo i drejtësepse që të vlerësosh do të thotë të kesh autoritetin të kontrollosh - dënosh ose shpërblesh–influencosh sjelljet e profesionistëve, gjë që në fakt nuk është në autoritetin e audituesve.Vlerësimi ndodh kur ekziston një sistem perfekt kontrolli dhe balance duke pasur në të njejtënkohë dhe një auditim të fortë funksional.

Qeverisja është struktura dhe sistemi që kontrollon organizimin. Kjo strukturë ka ndërtuar dhelinjën e format e raportimit dhe merr në rikthim vlerësimin ose shpërblimin.

Teoricienët janë të mendimit se një organizatë efektive auditimi e forcon strukturën qeveritareduke përmirësuar aftësinë e legjislativit dhe qytetarëve për të ushtruar mekanizmat e vlerësimitqë janë të përshtatshëm për ta.

Përgjigjet nuk e mbështesin plotësisht këtë përcaktim. Këtë e tregon pyetja :

“Roli i audituesve në sigurinë e vlerësimit të të dhënave mbështetet në proceset politike, sepseaudituesit vetë nuk mundet të sjellin ndryshimˮ , ka marrë mesatarisht 1.96/4 duke u pretenduarqë më së shumti auditorët nuk pretendojnë me guxim që të luftojnë për të sjellë ndryshime. Sipasvlerësimeve të përmendura edhe më parë auditorët vazhdojnë ta shohin veten në rolin e tyretradicional dhe jo atij proaktiv që këkohet sot prej tyre drejt kryerjes seë auditimeve tëperformancës dhe efektivitetit.

Politika është proces me qëllim përmirësimin e jetës së popullit. Demokracia mund tëpërcaktohet si filozofi që insition midis të drejtave dhe kapaciteteve të njerëzve, që veprojnëdirekt ose nëpërmjet përfaqësuesve të tyre, për të kontrolluar institucionet me qëllim arritjen eobjektivave. Psh., nëse rezultatet në një sektor janë të papëlqyeshme, ështe vetëm politika qëmund të përpiqet të ndryshojë gjendjen. Këtë fakt e mbeshtet dhe përgjigjja e pyetjes “A duhet tëketë rol në procesin politik aktiviteti i auditimitˮ , pyetje të cilës i kanë dhënë vetëm 0.82/4 pikëose 17% e të anketuarëve. Gjithsesi edhe kjo përqindje nuk është e vogël për të kuptuar që trendii synimeve të auditorëve po lëviz duke e kuptuar çdo ditë e më shumë rëndësinë e punës që atakryejnë dhe përdorimin e rezultateve të punës së tyre nga politika.

Në botën reale, audituesi, politika dhe qeverisja janë të ndërlidhura veçanërisht kur organizatat eauditimit kërkojnë të kenë impakt në mirëqeverisjen. Audituesit duhet ta kuptojnë e të njohinrolin vital që ata luajnë në procesin politik. Mbase nuk duket kaq qartë formalisht por joformalisht çdo lëvizje është në thelb politike.

111

Qeveritë përpiqen të jenë të ndershme, të balancuara, dhe të bazuara mbi fakte reale etj. Nëseqeveritarët dhe ligjvënësit nuk e shohin auditimin për qëllime politike, vetë audituesit duhet tëkuptojnë se nuk po shohin gjërat e duhura që kanë impakt në tre drejtime:

1. Në jetën e popullit (përgjigjet japin 3.62/4) , fakt që është kuptuar nga auditorët dhesynohet në zgjedhjet e tyre.

2. Në mirëqeverisjen e një sasie të konsiderueshme të shpenzimeve publike (3.29/4), faktqë është kuptuar nga auditorët dhe synohet gjithashtu sepse duhet siguruar përdorimi samë efektiv i parave publike.

3. Në shërbimet që janë shumë kritike për të ardhmen e shtetit (2.36/4) fakt që vlerësohetmë pak se sa më lart duke qenë se janë shërbime specifike për të cilat punonjësit eKLSH-së nuk janë shumë të përgatitur e të njohur.

Nëse puna fokusohet në këto drejtime, atëherë kjo do tërheqe vëmendjen e politikës.

5. Profesioni i audituesit përballë provave dhe matësit e efektivitetit të punëssë tijProfesioni i Audituesit pas ngjarjeve negative që ndodhën në fillimvitet 2000 po përballetvazhdimisht me sfida, të cilat duhet t`i zgjidhë zgjuarsisht dhe në afate sa më të shpejta. Porpërse ky profesion përballet vazhdimisht me sfida dhe probleme të zhvillimit të tij?

Agjensitë e auditimit, përballen me sfida që kanë të bëjnë me realizimin e qëllimit, strategjinë,teorinë, vlerësimet, komunikimin, burimet, motivimin, trajnimet në vazhdimësi dhebesueshmërinë. Sikur vetëm njeri problem të shfaqet, e gjithë agjencia “dënohet” si jo efektive(Behn 2005).

Veç sa më lart, agjensisë vetë i duhet të zgjidhë probleme jetësore që e bashkëshoqërojnë gjithëkohën si pavarësia, objetivitetit , efektivitetit, balancimi i konflikteve dhe pritshmëritë ndaj saj.

a - Bota reale në zhvillim është një nga sfidat për audituesit

Audituesit e 4 agjencive/organizatave të 5 institucioneve janë pyetur mbi sfidat me të cilat duhettë përballet një auditues gjatë punës së tij. Pergjigjet më tipike që mbeshteten nga mbi 75% e tëanketuarëve përcaktojnë:

- Të arrijnë nivelin e dëshëruar të impaktit- Zhvillimi i kapaciteteve teknike për vlerësimin e rezultateve të programeve- Ndërmarrja e veprimeve mbi rekomandimet e auditimit- Mbajtja e balancës midis njohurive institucionale dhe objektivitetit-Aksesi i garantuar në agjensitë që auditohen

- Mbështetja me fondet e nevojshme- Gjetja dhe mbajtja e një numri të mjaftueshëm stafi të zgjuar- Përpilimi i raporteve të qarta dhe në kohën e duhur

Vihet re gjithashtu se mbi 60% e profesionisteve të institucioneve qeveritare përcaktuanpërgjigjet e mëposhtëme si më me efekt në mundësinë e auditoreve për të qene efektivë.

-Mbështetja nga menaxherët e nivelit të lartë në organizatën që auditohet .-Rekomandimet e qarta e të mirëkuptuara .-Menaxhimin e tensionit të vazhdueshëm midis vlerësimit dhe përmirësimit të

performancës 90%.

112

-Marrëdhëniet e mirëkuptimit dhe preferencës së shprehur nga auditorët për tëbashkëpunuar me të audituarit me 80%-Nivelin e tolerancës së të audituarit me 60%-Gadishmërinë politike me 60%

Më shumë se 75% e të audituarëve identifikuan të tjera sfida-Zhvillimi i kapaciteteve teknike për të bërë të mundur vlerësimin e rezultateve tëprogrameve-Mundësinë e plotësimit të parashikimit të pritjeve sipas aktorëve-Ndërmarrjen e veprimeve mbi bazën e rekomandimeve-Kulturën organizative në entitetin që auditohen-Kulturën organizative brenda agjencisë së auditimit-Rekrutimin e stafit të mirë dhe mbështetja dhe mbajtja e stafit të mirë-Menaxhimin e ambjentit politik-Kompletimin e punës në kohë për të arritur të ndikojnë në vendimet

Sipas përcaktimeve nga Pyetësorët idetë më të lakuara të cilat do i analizojmë më pas mematësit e tyre janë si më poshtë:

-Përzgjedhja e çështjeve që do auditohen, sipas vlerës buxhetore-Llogaritja e impaktit ekonomik-Fokusimi në problemet më të mëdha sociale-Ndjekja e standarteve të kontabilitetit-Ndjekja dhe fokusimi në theksimin e impakteve-Përzgjedhja e çështjeve që do auditohen të cilat kanë vlerë për publikun

Të gjithë audituesit kërkojnë të kenë impakt në punën e tyre, me synimin që impakti financiar tëjetë primar, por edhe impakte të tjera që lidhen me besimin e publikut ndaj qeverisë tashmë janënë fokusin e tyre.

Duke qenë se stafi i auditimit është i kufizuar dhe çështjet që auditohen janë shumë të gjera,gjithmonë ka një proces përzgjedhjeje. Vendimi se cili auditim do të ndërmerret, është çështjevlerësimi dhe gjykimi prej audituesit. Rëndësi ka që në çdo përzgjedhje të mbahet parasyshinteresi publik.

Agjensi të ndryshme në botë përdorin arsyetime të ndryshem në lidhje me përzgjedhjen si:

E marrin indicien nga çështjet e mëdha që shqetësojnë shoqërinë dhe qeverisjen. Në këtë rastKLSH duhet të dalë publikisht e ta ndjekë këtë politikë para opinionit publik.Shtete të tjera bëjnë një analizë rreziku mbi disa kritere bazë :

- Çështje të rëndësishme politike dhe të lidhura direkt me mundësitë e ndërhyrjes nëpunën e qeverisë,- Çështje me impakt të rëndësishëm për qytetarët,- Auditimin e diçkaje që nuk funksionon në rregull në një ose grup organesh.

Procesi i Auditimi është i vështirë, kërkon kohë dhe shpenzime. Një menaxher i mirë kërkonmaksimizimin e përfitimeve për qytetarët nëpërmjet shërbimeve qeveritare. Prandaj në çdo nivelaudituesi duhet të drejtohet nga çështjet më të mëdha, më të prekshme me të cilat ballafaqohetorganizata dhe vetë institucioni qeveritar.

Disa shtete fokusohen më së shumti në llogaritjen e impaktit ekonomik e financiar. Në Angli nëkartëvizitën e çdo punonjësi shkruhet “Ndihmo kombin të shpenzojë në mënyrë të zgjuar”. Mbi

113

këte bazë në Angli kanë vënë dhe objektivat si psh., do sigurojnë 9 pound për çdo pound tëshpenzuar në procesin e auiditimit. Të tjerë shtete e përmendin por nuk e masin qartësishtefektivitetin në vlerë monetare.

Në rastet e përdorimit të matjes ekzistojnë dhe shpjegimet përkatëse si psh: si matet efektifinanciar, çfarë janë impaktet financiare, si të planifikohen fondet për procesin e auditimit, si tëmasim vlerën e impaktit, si biem dakort për këte vlerë dhe si e regjistrojmë impaktin.

b - Fokusimi në problemet më të mëdha sociale

Fokusimi në këtë aspekt, në fakt e ndryshon prioritetin e auditimit nga auditim financiar nëauditim të fokusuar në çështjet që shqetësojnë më së shumti publikun. Në këto raste kemi tëbëjmë me çështje makro të cilat kanë efekte afatgjata, - misioni dhe vizioni i auditimit janë nëshërbim të mirëqeverisjes.

Duke qenë së agjensite qeveritare, për të realizuar misionin e tyre, ju jepet pushtet dhe burimefinanciare, ato duhet të tregojnë së janë njëlloj të përgjegjshëm për të dyja drejtimet si nëpërdorimin e burimeve ashtu edhe në përdorimin e të drejtës së pushtetit.

Aspektet kryesore që duhet të perfshijë një auditim.Procesi i auditimit duhet të përfshije së paku 4 aspektet e mëposhtëme:

1. Koston e shërbimit, psh., a është e njëjtë kostoja e shërbimit për çdo qytetar ose a kandryshime në cilësinë ose sasinë e shërbimit kur ka ndryshime në kosto?

2. Dhënien e shërbimeve mbi bazën e pyetjes “a është i të njëjtës cilësi shërbimi në çdo njësi,psh., a janë rrugët njëlloj në cilësi në jug dhe veri të qytetit”. Pushteti i policisë, “a ushtrohetnjësoj për të gjithë qytetarët, ose a ushtrohet me të njejtën sjellje e forcë.”

3. Transparenca, pra a e marrin informacionet mbi shërbimet e qeverisë të gjithe qytetarëtnjësoj?

4. A ka diferenca në aksesin e informacionit në rajone të ndryshme ose shtresa?

Ngushtimi i diferencave midis objektivave qeverisëse dhe kushteve reale të shoqërisë oseauditimi është në invers.-Në disa raste audituesit mendojnë se është më mirë që puna e tyre tëorientohet në ngushtimin e diferencave që ekzistojnë midis objektivave të qeverisë dhe kushtevetë shoqërisë. Ideja në këtë rast është të fillohet me problemin dhe jo me politikat dhe manualet.Kjo mënyrë duket nje ide e shkëlqyer dhe lehtësisht e adoptueshme në situata të ndryshme. Nëkëtë rast psh., fillon puna duke parë situatën aktuale e më pas duke u fokusuar në çështjet qëkërkojnë vëmëndje më të madhe. Pra në vend që të harxhohet kohë në fillim duke parëlegjislacionin, procedurat etj, limitohet auditimi te çështjet themelore.

Megjithatë, duhet thënë se edhe për këtë mënyrë ka kritika, për faktin që mund të lihen mënjanëçështje me rrezik të lartë, duke ndjekur dhe duke u fokusuar në theksimin e impakteveNë shumë raste mendohet që puna e auditimit mbyllet kur përgatitet raporti i auditimit. Në faktpuna duhet vazhduar e ndjekur më tej, për të parë efektet e zbatimit të masave të propozuara.Sipas opinionit tim nëse ekziston një pavarësi e qartë strukturore, audituesit duhet të fokusohennë shtimin e impaktit, në bërjen transaparente të çështjeve duke synuar në rritjen e vlerës tëpunës së tyre në të mirë të qytetarëvë që paguajnë faturën e punës së tyre. Komunikimi imesazhit në kohë ka rëndësi vendimtare.

Për këtë qellim duhen plotësuar dy kërkesa, e para profesionalizëm në komunikimin e mesazhitqë duhet dhënë në media dhe e dyta komunikimi duhet bërë nëpërmjët mediave me metoda të rejasa më atraktive dhe të kuptueshme si videot , blog-et, etj.

114

Shumë agjensi auditimi e quajnë raportin si përmbylljen e punës dhe e përgatisin atë shumë tëdetajuar duke mos e bërë shumë të përdorshëm nga menaxherët dhe çfare është më e keqja enxjerrin atë shumë vonë, pavarësisht se kur kanë dalë apo zbuluar problemet.

Sot gjithnjë e më shumë po merr të drejtë qytetarie sentenca sipas të cilës është më mirë qëraporti të jetë në kohë krahasuar me përfshirjen e detajeve të hollësishme. Për këtë qëllim mundtë përgatiten paraprakisht formate raportesh standarde, të cilat thjesht plotësohen me numrat oseargumente të rinj, dhe në përgjithësi çdo përdorues e di ku e çfarë të kërkojë e të gjëjë.

Nga ana tjetër duhen organizuar specialistë të medias për të bërë të mundur që dhe punonjësit qënuk dalin vetë në media ta kuptojnë si dhe çfarë duhet servirur për të. Profesionistët duhenkonsideruar si ndërlidhës me median. Një mënyrë tjetër ështe rekrutimi i përgatitësve tëraporteve. Kështu audituesit sjellin problemet dhe në formën standarde ata i hedhin në formatete raporteve, çka i bën ato më të paraqitshme dhe shumë më efektive.

Kur trajtohet komunikimi përmes mediave ai duhet të behet me metoda të reja sa më atraktivedhe te kuptueshme si videot , blog-et, etj. Në rast se shumë pak ose aspak njerëz do jenë tëinteresuar të lexojne rreth 100 faqe material, do jetë e lehtë që ata të ndjekin nje video. Psh., nësenë një institucion nuk janë marrë masat kundër zjarrit, nje video me pamje të ambjentit dheshpjegim të shkurtër që këto mjete mungojnë është shumë i lehtë dhe interesant për të gjithë.Shpenzimet janë shumë të pakta në këtë rast.

Për ata më profesionistët në fund te videos që mund të jetë 3-5 minuta mund të jepet edhedrejtimi për materialet e plota, raportet ose tabela, etj.

Blog-et ndihmojnë për të dhënë ecurinë e procesit, problemet që shfaqen dhe arsyen psemendojnë që janë pikërisht këto procedura/procese problematike dhe si të propozojnë t’ipërmirësojnë ato.

Komentet në këtë rast ndihmojnë për të kuptuar interesin e publikut dhe vetë publikut i jepetmundësia të kërkojë të kontrollohen ato fusha e hapësira ku mendohet se nuk ka zhvillim tëbarabartë.

Kriza për kapital njerëzor ka te bëjë me përzgjedhjen dhe mbajtjen e stafit që na nevojitet. Përkëtë qëllim stafi duhet trajnuar e specializuar në vazhdimësi. Në përgjithesi, kërkesa përrekrutimin është të gjenden njerëz që të jenë analitikë, të shkruajnë e komunikojnë mirë, të kenëaftësinë të lidhen me të tjerët në kushte të vështira personale dhe që dëshirojnë të punojnë nëadministratën publike.

Gjithsesi deri tani në universitete nuk ekziston akoma një drejtim i mirëpërcaktuar për këtëprofesion, pavarësisht lëndëve të përfshira në drejtime studimesh të ndryshme, dhe studentët nukjanë të përgatitur që në fillim për këtë profesion. Zhvillimi profesional i stafit dhe i menaxherëveduhet realizuar me anën e një strategji të përshtatshme që të fokusohet në qëllime të tilla si:

Shkurtimi i ciklit të punës; Identifikimi i saktë i njerëzve me potencial për t’u zhvilluar; Dhënia e më shumë projekteve që janë të planifikuara; Përmirësimi i matësve të planit të suksesit; Kënaqësi më e madhe me menaxherët; Staf me mundësi kariere të qarta; Trajnime të kryqezuara midis departamenteve;

115

Staf që performon gjithmonë e më mirë.

E njejta gjë duhet realizuar edhe për menaxherët e auditimit, ku përfshihen por nuk kufizohenvetëm në : aftësitë e lidershipit dhe planifikimit; menaxhimin e procesit të auditimit; fokusimin teklienti; menaxhimin e të punësuarve; përmirësimin e vazhdueshëm profesional të tij dheauditorëve të ekipit, puna në grup, etj.

116

KREU I KATËRT

1. Auditimi - nga një Punë e Thjeshtë në një Profesion Bashkëkohor

Në këtë studim nuk kemi lënë pa analizuar sfidat me të cilat ndeshet profesioni i audituesit, dherolin e tyre në drejtim të forcimit të auditimit të performancës, si mjet për vlerësimin eqeverisjes.

Nga kërkimet e deritanishme del se sfidat me të cilat përballet ky profesion vijnë përgjithësishtnga mosha e re e tij , arsye që sjellin një përcaktim teorik jo shumë të saktë të tij, keqkuptim ngaprofesionistët, menaxherët, zyrtarët publikë dhe më tej akoma, mungesa e një displine shkolloree lë pa një bazë teorike të mirëfilltë.

Në këtë kapitull, do të japim disa vërejtje dhe rekomandime me qëllim që ky profesion të bëjëprogres, duke propozuar një model të ri të kryerjes së auditimit me synim ndryshimin eperceptimit të efekteve të punës së tij brenda strukturës qeverisëse.

2. Dilema e qeverive sot : Llogaridhënia apo përmirësim i performancës

Lidhja midis këtyre dy dilemave duket shumë kontradiktore : Drejtuesit shpesh konfondohen nërolin që duhet të luajnë audituesit duke e perceptuar atë më së shumti si konsulent dhe para tijngrenë shpesh pyetjen “A jeni këtu për të na ndihmuar apo për të na kritikuar”

Kjo dileme duket qartë në këtë figurë: ( Pollitt 1999,106)

Table Nr.15 –Rolet e mundeshme te audituesitProfesionistë me shkollim bazë juridik esocial

Profesionistë me shkollim ekonomik

Roli që duhet të luajnë :

-Gjykatës/prokurorë-Për të dhënë gjykime dhe vendime-Krijimin e njohurive të reja, dhënien einformacioneve-Si kërkues shkencor/shkencëtar

Roli që duhet të luajnë :

-Kontabilistë publikë-Prodhues raportesh për të theksuarvlerësimin e publikut, transaparencën-Dhënien e ndihmës dhe këshillave tëzgjedhurve publikë, sugjerime përpërmirësime-Si konsulentë të menaxhimit

Problemi i vërtetë për audituesit është edhe më i thellë: Ai në të vërtetë nuk shihet si profesion iveçantë, ( në këtë shërbim mund të punësohen nga të shkolluar në jurisprudencë deri ata që kanëstudjuar për ekonomi e menaxhim). Një profesion është një fushë e specializuar e studimit meaplikime të gjëra dhe përfshin mësimin se çfarë të bësh nëpërmjet eksperiencës brenda njëambjenti të caktuar. Për këtë arsye, auditimi vazhdon, duke qenë se nuk e ka plotësuar këtëkuadër mbetet të jetë zanat. Aftësitë teorike dhe praktikat janë ndërtuar në rrugë e sipër pa njëanalizë rigoroze, ekzaminim dhe rishikim të materialeve studimore që bëhen pjesë e traditës sëkëtij profesioni.

117

Procesi i auditimit nuk do jetë në gjendje të plotësojë potencialin e tij si katalizator për një qeveritë ndershme dhe kompetente derisa të bëhet një profesion i vërtetë me një rol të mirëpërcaktuar,unik si dhe të mirëkuptuar nga profesionistët dhe qeveritarët ashtu si ligji dhe ekonomia janëaktualisht.

Një pikë tjetër do të jetë dhënia edhe e rolit këshillues si konsulentë, për t’i shërbyer klientëvepër mënyrën se si të përmirësojnë të ardhmen e tyre. Duhet lëvizur më lart nga momenti iqartësimit të çështjeve në të kaluarën tek gjykimi në lidhje me rregullaritetin e organizatës dheefektivitetin e punës së saj.

Një fakt tjetër është nevoja për partneritet me menaxherët për të bërë të mundur krijimin e njëambjenti në të cilin punonjësit besohen dhe kanë pushtet. Në këtë pikë audituesit duhet të jenë tëvendosur por njëkohesisht të tregojnë respekt për menaxherët.

3. Rishikimi i strukturës e funksionimit të Administratës Publike

Në këtë kuptim audituesit janë nën një morsë që i shtrëngon nga të dy anët. Nga njëra anë atyreju kërkohet të jenë më “profesionalë”, më teknikë e të sofistikuar, krijues në përcaktimin estudimit, më të fokusuar në çështjet kyçe që shoqërohen me efiçiencë më të lartë, dhe nga anatjetër ju kërkohet të prodhojnë më shumë studime bile dhe të shpejta, më të lira, dhe në njëformat që është më i kapshëm për një rang të gjerë audience.

4. Një plan konceptual – Bashkimi i pjesëve së bashku

Justin Marloe e karakterizon auditimin e performacës së qeverisjes si një “grup mjetesh,konceptesh dhe strategjish”. Në këtë studim, paraqitet një plan konceptual për të vendosurprocesin e auditimit qeverisës në një themel të vendosur mirë teorikisht. Modeli që do paraqitet icili qëndron mbi të njëjtat standarde të auditimit, zhvillohet këtu për të identifkuar konceptetkyçe mbi të cilat do gjykohen standartet e ndryshme, mjetet, strategjitë dhe praktikat, - pse ibëjmë dhe si i realizojmë, dhe çfarë nevojitet të bëjmë për të qenë efektive për të kontribuar përnjë qeverisje të ndryshme e kompetente.

Në figurën e mëposhtëmë paraqitet ky prezantim:

Në aksin horizontal janë karakteristikat kryesore të një qeverisjeje efektive.Në aksin vertikal janë treguesit në të cilat auditimi mund t’i arrijë këto karakteristika.

Pavarësia dhe objektiviteti janë marrë si të pranuara e mirëkuptuara pavarësisht diskutimeve përpërzierjen me njëra-tjetrën. Pavarësia është së pari strukturore dhe unë e mbroj këtë ide.Objektiviteti kërkon aplikimin e sistemeve dhe metodave rigoroze. Transparenca ështe gjithashtuvlerë afatgjatë e auditimit të performancës në raportet publike dhe së fundi, unë do të shtoj dheRelevancën, si karakteristikë kryesore të auditimit të performancës duke u nisur nga fakti qëpuna e audituesve zhvillohet në ambjentin acid politik. Qëllimi i fundit i auditimit aktualishtështë veprimtaria e tij me fokus në shërbim të qytetarëve.

118

Tabela nr.16

PLANI I AUDITIMIT TË PERFORMANCES QEVERITARE DUHET TË PËRMBAJËE MBËSHTETET NË KËTO PARIME

Pavarësia Objektiviteti Transparenca Relevanca

Strukturore (si jeni krijuar)

Marrëdhëniet e raportimit janëjashtë entitetit të Auditimit

Politika dhe Procedura përtë siguruar drejtimin eauditit

Raportet të jenë publike Misioni i auditimit duhet të shkojëparalel me interesat publike

Fuqi dhe detyrim për të mos krijuarkonflike interesi

Mekanizma për të diktuar rreziqet qëmund t’i paraqiten ambjentit në afat tëmesëm e të gjatë

Audituesi nuk përcaktonpërgjegjësitë e menaxhimit oseautoritetit vendim-marrës përfunksionin ose programin subjekt iauditimit

Sigurim i cilësisë Mekanizma për të zhvilluar dhe ruajturnjohuritë institucionale, lehtësuarmësimin brenda organizatës, inkurajuarinovacionin duke lehtësuar tranzicionine udhëheqësve.

Audituesi nuk përcaktonpërgjegjësitë për sistemin osetranzitimin e materialeve përcështjen subjekt i auditimit.

Përmbajtja e raportit tëkontrollit dhe publikimi oseparaqitja e tij.

Mbrojtje nga ndërhyrjet nga entitetiqë auditohet ose bordi mbikqyrës.Audituesi përcakton qëllimin,madhësinë, dhe hapësirën e punëssë nevojshme për të plotësuarobjektivat

Procesi për marrjen nëpunë, trajnimin,menaxhimin dhevlerësimin e stafit

Kodi i Etikës

Audituesi ka akses te regjistrimet,pasuritë dhe njerëzit e nevojshëmpër të kompletuar punën

Audituesi kontrollon detyrën,emërimin, kompensimin, dhepromovimin e personelit tëauditimit

Supervizioni Politikat dhe procedurat qëmbulojnë ekipin e punës(njohja me faktin qëinformacioni duhet të jetë ibesueshëm në lidhje mefaktin nëse ështe në auditim)

Audituesi ka burimet emjaftueshme për të kompletuarpërgjegjësitë

Audituesi nuk mund të hiqet ngapuna në bazë të mosmarrëveshjevenë lidhje me përmbajtjen e raportitose ushtrimin profesional tëgjykimit në kryerjen e punës së tij.

Mënyra

e sjelljes

(Çfarë jeni ju)

Mos merr përsipër vendime tëmenaxherit

Ji skeptik, ushtro gjykimprofesional

Raporti është përshkrues Auditimi duhet t’i përgjigjet nevojavepër informacion nga vendimmarrësit

Objektivat, qëllimin dhemetodat

Zgjedh çështje që kanë vlerë

Mos audito punën tënde Planifiko punën enevojshme për të adresuarobjektivat e auditimit

Evidenca që mbështesingjetjet dhe konkluzionet

Konsideron kohën dhe rreziqet nëshpërndarjen e burimeve

Përcakto objektivin Konteksi dhe perspektivatrreth rëndësisë së gjetjes

119

Anashkalo situata të tjera që mundta cojnë objektivin e punës, tëinformojë palët e treta për të arriturnë konkluzione se ju nuk jeni të aftëtë përfundoni raportin tuajobjektivisht (konflikti i interest)

Konsidero riskun ekorruptimit dhe tëmosplotësimit, në raportme objektivat

Menaxhon projektin me synimefektivitetin e përdorimit të burimeve

Të jesh metodologjikisht iruajtur nga gabimet ezakonshme; të jeshselektiv në observacionepër post fakt hipoteza

Raporti duhet të përfshijëpërgjigjet e menaxhimit

Jep dorëheqjen nga misioni kuraudituesi ka konflikt interesi

Raportet janë analitikë dhe tëkuptueshëm

Mbledh evidenca tëmjaftueshma, me kuptim,të vlefshme dhe tëmundëshme

Audituesi shpjegon kurauditimi mbyllet pa raport

Rekomandimet janë thelbësore dheefektive nga pikpamja e kostos

Nxjerr konkluzione nëbazë të evidencave

Audituesi tregon gabimet qëmund të influencojnë nëobjektivitein dhe pavarësinë.

Komunikon rezultatet ne audienca tëndryshme nëpërmjet kanaleve tëshumta

Dokumenton ecurinë epunës së kryer, vlerësimine evidencave, mbështetkonkluzionet dhe gjetjet.

Entiteti i audititmit inënshtrohet rishikimitperiodik nga kolegë të vetpër t’u siguruar që ështëduke kryer e raportuarpunën me pavarësi dheobjektivitet

Gjen aleatë dhe partnerë brendakomunitetit

Entiteti i auditimit mat dhepublikon raporte mbiperformancën e vet

Trashëgim

i(K

ushjeni)

Individët duhet të jenë të lirë ngakonfliktet e ngritura nga lidhje osepunësime të mëparshme

Kualifikime/ kopetencë Integriteti Të vetëkujdesshëm

Të aftë të vlerësojnë faktetpavarësisht nga vlerat dhebesimi tek personat.

Të aftë të përballen me konflikte

Ky model refelekton faktin që efektiviteti i entitetit të auditimit varet nga organizimi struktural,ligjor i tij si brenda qeverisjes dhe jashtë saj si dhe percaktimi dhe kuptimi i saktë ligjor efunksional i funksioneve të auditimit.

5. Auditimi financiar dhe Administrata Publike

Nga ana sociale do të ndalojmë në disa koncepte/mjete bazë, rezultate të dala nga anketimi : Nxjerrja e konkluzioneve dhe gjykimeve bazuar në kritere dhe evidencë vlerësohet me

2.05/4 duke u vlerësuar minimalisht mirë dhe duke lënë ende shumë punë për të bërë. Konkluzionet dhe gjykimet duhet të jenë thelbësore normative (duhet thënë qartë nëse kjo

është një punë e mirë, e keqe ose nuk ecën) 64% të të anketuarëve i cilësojnë si të tilla,çka është një shenjë e mirë për cilësinë e raporteve, ndërsa tonin e raportit vetem 55% ecilësojnë të përshtatshëm.

120

Evidenca duhet të jetë e dokumentuar në shënimet, ka marrë 2.09/4 pikë duke u përputhurme sa më lart se raporti duhet të jetë edhe më i kuptueshëm e i mbështetur në evidencakonkrete

A ndihmon fakti i pasjes së një plan të detajuar auditimi që në fillim të punës për të pasurnjë auditim sa më efektin, vlerësohet me 2.9/4 duke marrë pikët maksimale në këtë grup,pra duke theksuar se problemet dhe synimet e planet e punës janë më të qarta sekonkluzionet.

Koncepti “gjetjet” ka marrë vlerësimin 2.29/4 duke u vlerësuar gjetjet e auditorëve porduke lenë ende shumë vend për përmirësime.

Autoritetet e pavarura të auditimit të kenë të drejtë të shohin të gjithë dokumentacioninbazë, fakt i cili nga auditorët e KLSH-së vlerësohet me 3.1/4 duke treguar seprofesionalizmi tashmë në admnistratë po rritet dhe gadishmëria e bashkëpunimitgjithashtu.

Kuptimi i thënies “e vërteta e pushtetit” në punim, nga auditorët po kuptohet si “e mirëpublike”.

Këto mjete që me kalimin e kohës janë shumë të pakapshëm, po të bashkohen me konceptetebazë sociale – janë instrument ndryshimi.

6. Auditimi instrument i pushtetit për të krijuar të mira publike.

Në kuptimin më të gjërë, problemet me të cilat ballafaqohet auditimi sot, vijnë nga dy drejtime :1-Nga paaftësia për të ruajtur rolin/forcën e auditimit sa herë që duhen tejkaluar kufizimet me tëcilat ballafaqohet.

2-Ndërkohë vetë auditimi po kalon nga zanat në profesion edhe një auditim i suksesshëm do tëpërcaktohet nga fakti nëse përmirësohen aftësitë e funksioneve qeverisëse, për të parandaluar osekapur sa më shpejt problemet e ndihmuar në kalimin sa më lehtë të tyre. Zgjidhjet e problemeveqeveritare zakonisht janë politike, dhe audituesit janë shumë mirë të pozicionuar tshmë për tëndihmuar në këtë proces.

7. Përcaktimi i Rolit të Auditimit në Proceset Politike

Me zhvillimin e profesionit, pyetja se si duhet të përfshihet auditimi në procesin politik,ndërkohë që duhet të ruaj e jetë objektiv dhe i bazuar në norma strikte të profesionit, ështëkritike. Audituesit nuk kanë pushtetin që kanë ata që i nënshtrohen kontrollit dhe si të tillëproceset e tyre mund të lexohen ndryshe nga krahë të ndryshëm të politikës.

Raporti i audituesit duhet të adresojë qartazi rastësinë, kunsultimin dhe transparencën. Rastësiaështë thjeshtë shkencë sociale, e cila përfshin marrjen në konsideratë të hipotezave të ndryshme.Konsultimi do të thotë diskutime intensive me partnerët e jashtëm. Transparencë do të thotëpërfshirja e të gjitha tabelave, Pyetësorëve, llogaritjeve etj, së paku në Anekset. (Schëartz1999,524)

Një auditues i zgjuar peshon me kujdes rreziqet politike duke studjuar çështje të veçanta tëefektivitetit dhe përdorimit rigoroz të metodave të shkencës sociale për të minimizuar mundësitëe rënies së kredibilitetit të raportit të auditimit.

Auditimet e suksesshme shpesh kontribuojnë në zgjidhjen e problemeve politike.

121

Politikat e mira në lidhje me vlerat bazë si efiçienca, përfaqësimi, barazia, dhe të drejtat e njeriutjanë legjitime. Në politikat e këqija procesi ështe padrejtësisht në favor të një grupi duke shkelurparimet e cituara.

Shumica e analistëve konkludojnë se skandalet e fundit të Enronit, Worldcom etj, janë nëpërgjithësi dështime të mënyrës së qeverisjes .

Anketimi në lidhje me këtë fakt konstaton se Ambjenti Politik ndikon deri diku në punën eauditoreve ( 2.3/4 ), por nga ana tjetër vetë auditorët nuk pranojnë se vlerësojnë ose menaxhojnëambjentin dhe programet politike, duke e vlerësuar këtë faktor me më pak se 2/4 pikë, duketheksuar gjatë intervistave se edhe në rastet që perdoren për referenca nuk ka qenë indicie nepunën e tyre ky qëllim.

Besimi i qytetarëve në qeverisjen

Duke përdorur mjetet e duhura, audituesit kanë të drejtën morale të ngrihen dhe të përpiqen tëndihmojnë qytetarët të rifitojnë kontrollin dhe besimin në qeversje. Duke qenë qëllimi finalqytetari, kur audituesit të kalkulojnë rreziqet, ata duhet të konsiderojnë problemet që kërcënojnëmë shumë qytetarët në institucionin që audituesi është pjesë e tij në rastin e auditorëve tëbrendshëm dhe ato më të gjera në rastin e auditorëve të KLSH-së.

Auditimi i fokusuar në problemet e qytetarëve mund të ndihmojë në identifikimin dhe rritjen ekujdesit ndaj çështjeve makro që mund të ndryshojnë aftësitë e qeverisjes për të mbajtur nivelin eshërbimeve dhënë qytetarëve në një cilësi të pranueshme. Psh. një punë e tillë do sjellë qëpresioni financiar mbi qeverinë, të drejtojë punën e saj për një periudhë të gjatë në çështje të tillasi :1. Shpërndarja e fondeve të nevojshme për pensionet.2. Menaxhimi në kohë e sipas parashikimit i borxhit.3. Adresimi i shpenzimeve për mirëmbajtjen e investimeve kapitale.4. Identifikimi i burimeve të të ardhurave për marrëveshjet e pambuluara me fonde.5. Identifikimi i burimeve për të plotësuar nevojat e sigurisë publike të parashikuara. etj

Një nga objektivat që duhen arritur në planin strategjik është vendosja e sekuencave logjike tëauditimit në afat të gjatë, gjë që do të çojë në rritjen e besimit të publikut në institucionetqeverisëse. Për këtë qëllim ndër mënyrat se si i zgjedhin çështjet që auditohen, auditorëttheksojne se në 70% të rasteve i zgjedhin sipas një cikli të rregullt që lidhet me planin e tyrestartegjik për përmirësimin e qeverisjes.

Komunikimi i rezultateve të auditimit - një rishikim

Për të arritur objektivat në lidhje me efektivitetin, duhet që rezultatet e auditimit t'u bëhen tëditura palëve që kanë interes, duke përdorur për këtë qëllim kanale të shumta, si raportet eshkruara, broshurat, prezantimet me gojë, mënyrat kompjuterike, videot, blogjet për audiencat endryshme përfshirë trupin legjislativ, stafin e zyrtarëve të zgjedhur, grupet e interest, organizatatprofesionale, menaxherët e programeve, agjencive, përfituesve të shërbimeve, mediave dhepublikut të gjërë.

Duke marrë në konsideratë materialet e shumta që i vihen në dispozicion të zgjedhurve dhezyrtarëve, atyre duhet t`ju bëhen komunikime të shkurtra, përmbledhëse dhe specifike, duke judhënë mundësi të fokusohen në problemet që nuk i kanë hasur më parë.

122

Gjithmonë duhet pasur parasysh gap-in që ekziston midis platformës dhe trenit, Floyd Hunterqysh në 1953, ka shkruajtur se ekziston një vijë delikate komunikimi midis qeveritarëve dhetë qeverisurve. Kjo nuk i shkon për shtat demokracisë që duam të ndërtojmë. Kjo vijë duhetbërë më e gjërë dhe më e fortë – dhe për më shumë seri të marrëdhënieve publike dhe fushatavepropagandistike – përndryshe koncepti ynë i demokracisë është në rrezik nga humbja e vitalitetitnë lidhje me problemet që afektojnë të gjithë palët.

Ndarja e vënë re rreth 50 vite më parë tashmë duket se është zgjeruar dhe thelluar më tej. Sotgap-i midis njerëzve dhe punonjësve në pushtet ështe shumë më i madh. Ose ne duhet të marrimnë konsideratë ngushtimin e këtij gap-i ose do humbasim kapacitetin tonë për t’u lidhur meproblemet që na afektojnë të gjithëve.

123

KREU I PESTË

1. Efektiviteti i Auditimit të Performancës dhe Matja e tij.Bashkë me zhvillimin e procesit të auditimit të performancës, kanë ardhur duke u përsosur edhepërkufizimet për të si koncept. Midis tyre, përcaktimi i mëposhtëm, pavarësisht se i hershëm, jepqartë dhe në mënyrë konçize çfarë parashikon ky tip auditimi që është prioritet dhe sfidë eauditorëve sot.

Auditim i performancës është një kombinim i roleve të auditimit konvencional dhe atij tëkonsultimit menaxherial, përfshirë këtu njohuritë dhe teknikat e shumë disiplinave. (Brown et. al.1992, 284). Ky kombinim, së bashku me pavarësinë, objektivitetin, dhe aftësitë raportuese tëaudituesve, të plotësuar edhe nga një sistem analitik e i specializuar i kryerjes së procesit, si dheaftësitë profesionale të zbatimit, që mund të ofrohen nga konsulentët e menaxhimit, plotësojnëkuptimin e auditimit të performancës. (Glynn 1985, 21).

Gjithësesi auditimi i performancës, vazhdon të jetë ende problematik si në anën kuptimore dhenë zbatimin praktik të tij.(1) Sipas disa autorëve, auditimi i performancës konsiderohet si njëaktivitet jo-problematik, që përmirëson llogaridhënien publike duke hapur sfida të reja. (Barzelay1996, 45; Pollitt et. al. 1999, 19).

Nga disa të tjerë auditimi i performancës, përshkruhet si problematik (2), subjektiv, kompleks,efektiv nga pikëpamja e kostos por në të njëjtën kohë edhe si një proces jo shumë i organizuar,me fokus të fortë në eksperiencë. (Lapsley and Pong 2000, 563; Guthrie and Parker 1999, 321).

Me zhvillimin e shoqërisë, zhvillohet e përsoset edhe metodologjia si bazë e ndryshimit edhe tëvetë rregullave praktike që fillojnë e përdoren e më pas kthehen në “norma” (set rregullashpraktike) që mund të përdoren në udhëheqjen e një auditimi të performancës.

Me qellim që të jetë i suksesshëm një auditues duhet të zgjedhe ato metodologji e teknika, që ipërshtaten burimeve në dispozicion, natyrës së aktivitetit të zgjedhur dhe objektivit të auditimit.(Brown et. al. 1992, 287; Pollitt et.al. 1999, 216).

Siç e kemi theksuar, nuk ekziston ende një bazë e plotë teorike për këtë profesion, duke sjellë sipasojë edhe mungesën e përafrimeve standarteve për auditimin e performancës, të cilat i krijojnëshumë mundësi audituesit që të paraqesë e përdorë mjete dhe përafrime të reja logjike(3). Pollittidentifikoi që pavarësisht nga ky fakt, në shumicën e kohës dhe shumicën e vendeve, audituesit________________________________________________________________

1.Në një studim të kryer nga Lapsley and Pong (2000, 557), anëtarë të grupit të ekspertëve kur është pyetur rrethvështirësive në ndërmarrjen e auditit të performancës, ata citojnë problemet rreth ekzekutimit praktik të tij, sasinë eevidencave në dispozicion për ta, çështjet e vlerësimit (konfliktet që mund të gjenerohen) dhe, në vecçanti natyrënproblematike të cilësisë.2.Psh. Keen (1999, 523), duke analizuar 81 raporte të NAO VFM dhe pjesëmarrjes në tre auditime konkludon nëstudimin e tij që vlera për paratë në punë është në mënyrë të veçantë intuitive.3.Në praktikë, sidoqoftë , këto mundësi janë kaq të kufizuara nga faktorët e kostos dhe kohës, forca e traditës, dheshkalla e lartë e urrejtjes ndaj riskut që raportet e KLSH fillojnë duke goditur bazën e besueshmërisë. (Pollitt et. al.1999, 204).

124

tërhiqen e përdorin teknika të besuara, sepse dhe vetë organet supreme të auditimit janëtradicionaliste për metodologjinë, duke e vështirësuar zgjidhjen e disa çështjeve që janë tëvështira për t’u zgjidhur. (Politt et. al. 1999, 204).

2. Tipet e Auditimit të PerformancësTipet e auditimit të performancës, në vartësi të autorëve, vendeve, kohës etj, mund tëidentifikohen në disa tipe (4). Pavarësisht nga përcaktimet, të gjitha tipet e auditimit tëperformancës janë të lidhura në thelb me ‘tre E- të’:- Ekonominë - Efiçiencën - Efektivitetin.

Në vartësi të faktit se ku drejtohet auditimi i performancës kemi edhe përcaktimet: Nësefokusohet në projekte, programe dhe politika, të cilat influencojnë edhe tipin e kritereve tëpërdorura kemi rastin e studimit ekonomik.

Nëse një audit fokusohet në institucionet atëherë tendenca mund të jetë t’i adresohemi çështjevetë menaxhimit të mirë, dhe bashkë me to çështjeve të efiçiencës.(5).

Nëse auditimet janë modeluar me politikat si njesi bazë e analizës, ato do të tentojnë tëtheksojne kriterin e efektivitetit.(6).

Në rast se programet ose projektet sepcifike janë fokusi primar ose problemi, atëhere kriteret epërdorura do të theksojnë të tre faktorët bashkë, efektivitetin, efiçiencën ose praktikat e miratë menaxhimit. (Pollitt et. al. 1999, 215-216, Barzelay 1997, 243).

Në përgjithësi, siç identifikohet nga kërkuesit, auditimi i efiçiencës është tipi më i përhapur ipraktikës së auditimit të performancës dhe auditimi i efektivitetit është nga më të rrallët. (7)(Pollitt et.al. 1999, 213 - 214; dhe Barzelay 1996, 44). Vlerësimi i efektivitetit është konsideruarsi sfida më e madhe e profesionit të audituesit, sepse është në të njëjtën kohë, çështje efektivitetitë kostos, dhe shoqërohet me ndjeshmëri komplekse, përfshirë ndjeshmëri politike e cila sipasojë mund të shoqërohet me qëndrime politike që mund të sjellin edhe pasoja për vetëprofesionin e audituesit e perceptimin ndaj tij.

3. Matesit e efektivitetit të auditimit të performancësReforma në sektorin e menaxhimit publik duhet shoqëruar siç është theksuar më sipër, meinkurajimin e debatit publik, në të cilin përfshihen të gjithë institucionet dhe organizatat esektorit publik, përfshirë edhe KLSH-në.__________________________________________________________________

4 Psh. Arens dhe Loebbeck (2000, 800) përcaktojnë auditimin e organizatës ose programit, si një detyrëfunksionale e përcaktuar. Barzelay (1997, 22-46) përcakton kapacitetin e menaxhimit të auditimit, informacionin eauditimit të performancës, rishikimin e praktikave më të mira, vlerësimin e riskut dhe auditimin e drejtimit tëpërgjithshëm dhe Geist (1981, 6) përcakton ligjshmërinë dhe regullshmërinë e auditimit.5 Fokusi kryesor i efiçiencës së auditmit është nëse inputetet janë transformuar në outputs në mënyrën menerisht në lidhje me koston, ( për të arritur output më të lartë me të njejtin input të dhënë të kufizuar të burimeve) .Një auditim efiçient mund të përfshijë të audituar të shumëfishtë. (Barzelay 1997, 243 and 1996, 22; Geist 1981, 8).6 Një auditim efektiviteti ( e quajtur gjithashtu si auditim i efektivitetit të performancës së programeve),ekzaminon efektin rastësor të arritur të karahsuar me qëllimet dhe e lidhur kjo me burimet e përdorura për të harriturkëto qëllime. Mundet që në të njejten kohë të theksohet një vlerësim i cilësisë së shërbimit. (Barzelay 1997, 243 and1996, 22; Geist 1981, 9; The Swedish National Audit Office 1999, 27).7 Është identifikuar, që shumë auditime performance akoma investigojnë konformitetin në disa nocione tëprocedurës së mirë (në vend që të aplikojnë kriteret e efiçiencës dhe efektivitetit) dhe shumë akoma mbivlerësojnëose mbështeten mbi intervistat dhe inspektimin e dokumenteve ) në vend që të përdorin teknikat analitike tësofistikuara (Pollitt et. al. 1999, 213-214; Power 1997, 13; Gordon 1998, 6).

125

Ekzistojnë disa mundësi, dhe jo një e vetme, duke qenë se ende nuk është shkencë emirëpërcaktuar, për të vlerësuar impaktin e auditimit të performancës. Në praktikë përdorenmatës të ndryshëm, në varësi të mandateve, objektivave dhe mënyrës së përdorur për zgjedhjen einstitucioneve, programeve ose çështjeve të zgjedhura për auditim.

Shembuj të tipit të matësave mund të jenë; impakti i rezultateve të auditimeve në parlament,shkalla e kënaqësisë së publikut me punën e KLSH-së, impakti i KLSH-së në shtyp, inkurajimi idebatit publik për punën e kryer nga auditorët, ndryshimet e ndodhura si rezultat i punës sërealizuara nga ekipet e auditimit dhe kursimi financiar i arritur.

Për të vlerësuar punën dhe efektivitetin e KLSH-së, mund të përdoren ekspertë të jashtëm dhematës të brendshëm siç janë vetëvlerësimi i ekipeve të auditimit, si dhe Pyetësorët mbipërshtypjen e punës së ekipeve të auditimit. Një pjesë e këtyre matësve, theksojnë efektin eauditimit të performancës në institucionet e audituara, të cilat do të trajtohen më gjerësisht mëposhtë.

Në rastin e vetëvlerësimit, ekzistojnë edhe rreziqe në perceptimin e rolit të KLSH-së në rastin evlerësimit dhe raportimit të performancës së tyre. Sa më thellë të shkojë KLSH në matjen eperformancës së vet aq më shumë ajo do fillojë të shihet thjeshtë si një institucion “i zakonshëm”publik, i cili do të gjykohej thjeshtë në bazë të rezultateve të kostos, dhe jo në bazë të statusit dhereferencave speciale. (Politt et. al. 1999, 208). Por pavarësisht nga ky risk, është thelbësore përinstitucionet supreme të kontrollit të promovojnë llogaridhënien demokratike duke qenë tëkujdesshëm në sasine e informacionit të dobishëm që ofrojnë, për të pasqyruar gjerësinë,përmbajtjen dhe cilësinë e aktivitetit që duan të stimulojnë. (Pollitt dhe Summa 1997, 336).

Matësi i Parë : Rekomandime të Pranuara nga të Audituarit

Kur matet efektiviteti i auditimit të performancës, në përgjithësi, audituesit tentojnë të barazojnësukssesin me faktin nëse rekomandimet e tyre janë ose nuk janë marrë parasysh. Geist (1981, 15)thekson se nje audit i performancës është efektiv vetëm nëse ka bindur vendimmarrësin e njësisësë audituar në drejtësinë e gjykimit të tij dhe e bind atë të ndjekë rekomandimet e propozuara,duke u nisur nga efektet pozitive që pritet të sjellin këto rekomandime. Gjithashtu studimi irealizuar nga Pollitt (1999,180) tërheq vëmendjen se përqindja e rekomandimeve të audituesve,të pranuara nga qeveria është matësi më i zakonshem i përdorur nga SAI-t, provuar konkretishtnë rastet e Anglisë, Suedisë, Gjermanisë dhe Holandës.

Probleme të Matësit të Parë

Ana pozitive e përdorimit të tij si matës është thjeshtësia për të matur arritjet dhe në përgjithësika mundësi të identifikohen faktorët që influencojnë në këtë arritje dhe analizohet lehtë pse njëauditim është më i mirë se një tjetër.

Por, meqënëse ky matës thekson vetëm marrëdhënien i audituar-auditues, disa kufizime duhenmarrë në konsideratë, të cilat rrjedhin jo vetëm nga karakteristikat e matësit specifik por dhe ngavlerësimi në pergjithësi.

Risku i parë rrjedh nga karakteri subjektiv i auditimit të performancës dhe nga vënja etheksit në bashkëpunimin me të audituarin. Risku i humbjes se pavarësisë mund të lindë kuraudituesi identifikohet me menaxhimin e institucionit që auditohet ose në favor/disfavor të njëprogrami ose politike specifike (Grasso and Sharkansky 2001, 3; Normanton 1996). Në rolin sikonsulent i menaxhimit, problemi i parë i audituesit do të ishte të kishte marrëdhënie të mira meinstitucionin që auditonte në vend që të shihej me dyshim dhe frikë. Në këtë rast shumë lehtë

126

audituesi mund të hyjë në konflikt me ruajtjen e transparencës së plotë të llogaridhënies dukedështuar në funksionin e tij si kontribues në funksionimin e demokracisë.(Gendron 2001, 306).(8).

Risku i dytë, që rrjedh nga përdorimi i matësit “Rekomandime të pranuara nga iaudituari” mund të mos jetë objektiv, sepse marrëdhëniet midis rekomandimeve për t’u realizuartë lëna nga audituesit, dhe veprimet që duhet të ndërmerren nga i audituari mund të mos jenë tëqarta dhe shpesh janë të vështira të maten. Auditimi i performancës në veçanti investigonkryesisht çështjet cilësore. I audituari mundet ta ketë të njohur problemin përpara auditimit dhemund të veprojë në të njëjtën menyrë siç edhe rekomandohet pavarësisht nga konkluzionet eaudituesit dhe rekomandimet e tij.

Risku i tretë, që lidhet me pranimin dhe ndjekjen e rekomandimeve nuk garanton njëpërmirësim të sigurtë të funkdionimit të institucionit/programit të audituar, në fund të procesit.Psh në rast se auditimi i performancës fokusohet në procedurat, teorikisht është auditim shumë ikufizuar në konceptin e rezultateve që priten në përmiresimin e performancës, në disa rastegabimet e gjetura dhe gjykimet e audituesve, mund të jenë shumë mendjengushta ose sugjerimete dhëna mund të mos jenë konstruktive. Të audituarit shpesh ankohen duke theksuar se audituesitnuk kuptojnë vështirësitë dhe kompleksitetin e kushteve të përditshme të veprimtarisë: të tjerëtheksojnë se audituesit dështojnë në vlerësimin korrekt të çështjeve të risku dhe kjo i bën të mosshohin në perspektive duke dalë në konkluzione jo të drejta, duke u fokusuar në aspektet më tëkëqija të veprimtarisë pavarësisht peshës specifike që zënë ato në tërësinë e aktivitetit.

Pavarësisht nga këto faktorë përsëri mbetet dhe kërkon përgjigje pyetja nese fakti që një iaudituar i ka pranuar rekomandimet e audituesve a i justifikon shpenzimet e procesit, dhe më teja është përmirësuar funksionimi i entitetit, dhe nëse kjo ka ndodhur, përsëri është e vështirë tëidentifikohet shkaku i përmirësimit, nëse ka ardhur si pasojë e veprimeve të të audituarit rrjedhurnga rekomandimet e audituesit apo nga faktorë të tjerë të përsosjes së menaxhimit në procesin evazhdueshëm të përsosjes së qeverisjes.

Arsyet përse rekomandimet e audituesve mund të mos merren parasysh ose rasti kur efekti ityre nuk jep rezultatin e pretenduar, mund të jenë të ndryshme

Një argument është se rekomandimet mund të ngrihen mbi një bazë të gabuar, duke u inspiruarvetëm nga një qëllim dhe jo duke e parë veprimtarinë si një e tërë me të gjitha qëllimet e saj.Konfliktimi i shumë qëllimeve dhe pamundësia e matjes së arritjeve të tyre, duhet marrë nëkonsideratë kur kryhet një auditim në sektorin publik. Duke u nisur nga ky supozim, audituesitmund të mos jenë të aftë të identifikojnë të gjitha aktivitetet që influencojnë në çështjet eaudituara, si rezultat i të cilave dhe rekomandimet e audituesve që në këtë moment do të jenë tëdiskretituara.

_____________________________________________________________________

8. Pollitt (1999, 202) ka përcaktuar se KLSH-të kanë tërhequr vëmendjen në komunikimin me kujdes me tëaudituarit përpara përpjekjeve për të përfunduar e publikuar raportin përfundimtar. Ky proces mund të ketë njëinfluencë të rëndësishme në gjetjet e paraqitura dhe mund të ngrejë pyetje rreth pavarësisë dhe objektivitetit tëaudituesëve. Kjo çështje është studjuar edhe nga NAO udhëhequr nga Roberts (1994, 547-548). Ata konkludojnë seraportet e NOA janë gjithmonë shumë të kujdesshëm në drejtim të trajtimit të shqetësimeve të të audituarve dherekomandimet që rezultojnë në raportin e fundit tentojnë të jenë si të sjellshëm edhe përgjithësisht të ndershëm. Atatërheqin vëmendjen se raportet duhet të jenë nxitës në mënyrë që të kujtojnë Parlamentet dhe publikun për dobinë etyre, por njëkohësisht duke mos qenë aq keqnxitës sa të theksojnë instiktin e dënimit për profesionistë edepartamente e nivelet më lart.

127

Shpesh, proceset politike, tentojnë të mos gjenerojnë objektiva shumë të qarta përkundrejt tëcilave vlerësimi i efektivitetit të jetë lehtësisht i matshëm dhe si pasojë i vlerësueshëm.Audituesit mund të përdorin kriteret që përdoren nga institucionet e audituara ose kritere tëvendosura nga vetë audituesit. Të dyja rastet shoqërohen me rreziqe, sepse kriteret e formuluarainfluencojnë direkt te rekomandimet dhe cilësia e auditimit. Psh. kriteret e formuluara ngaautoritetet ekzekutive mund të jenë konfliktuale dhe populiste, duke theksuar vetëm rezultatetpozitive. Por edhe kriteret e përdorura nga audituesit mund të jenë gjithashtu subjektive e mundtë mos të jenë të përshtatshme në sytë e të audituarve. Më tej akoma, nëse audituesit vetëpunojnë jashtë kritereve, auditimi i performancës mund të shihet si një proces ku efiçienca dheefektiviteti i organizatës nuk është verifikuar në mënyrë aq konstruktive ashtu siç është ndërtuarnga vete audituesit. (Power 1997, 51).

Një arsye tjeter se pse rekomandimet e audituesve mund të mos ndiqen është sepse në disa rasteedhe vetë SAI e kalon pushtetin e vet. Është shumë e vështirë të gjesh qartë dallimin midisefektivitetit të arritjes së një qëllimi politik specific dhe pyetjes nëse politika e ndjekur është ajoqë duhej ndjekur dhe është e vlefshme. (Gendron 2001, 279).

Matesi i dytë: Rezultati Financiar i arritur

Matës tjetër shumë i debatueshëm i përdorur nga SAI është vlerësimi i performancës në lidhjeme kursimin financiar të arritur si rezultat i procesit të auditimit, duke konsideruar e marrë tëmirëqenë se rekomandimet e audituesve janë pranuar.

Në disa organe të kontrollit qeveritar si psh., Suedi, të dhënat në lidhje me përdorimin eburimeve në raportin vjetor, përfshijnë dhe statistika për koston për njësi duke arritur deri nëllogaritje kursimesh në vlerë nga përmirësimi në rënie i kostos për njësi shërbimi (Pollitt andSumma 1997).

Në Angli shkojnë dhe më tej dhe sasinë e kursimit financiar e kanë kthyer në qëllim kyç dheindikator të vlerësimit të veprimtarisë së organit suprem të kontrollit duke e përdorur edhe siargument në planifikimin buxhetor për vetë ketë organ në Parlament. (Pollitt) (9)

Nëpërmjet këtij matësi e përdorimit të tij, SAI shkon edhe më tej në përpjekjen për t'ju përgjigjurpyetjes: “Si mund të dallohet performanca e mirë e SAI-t nga ajo e dobët?”

Problemet e Matësit të Dytë

Avantazhi kryesor i matësit financiar është ai i të qenit një argument i fortë dhe shumë ibesueshëm në krahasim me treguesit jo-financiarë. Treguesit financiare gjithashtu janë lehtësishttë lexueshëm, kuptueshëm e të lehtë për t’u paraqitur.

Por pavarësisht nga avantazhet, janë dy çështje që e minojnë vlerën e “rezultatit të kursimitfinanciar të arritur”:

_____________________________________________________________________________

9 Psh., në 1993 kursimi financiar ishte 229 milion pounds, ndërsa në 1997, NAO raportoi se në tre vitet efundit kursimi i arritur ishte 858 milion pounds më tepër nga kursimi i arritur nga rekomandimet e mëhershme.(Pollitt 1999, 182).

128

Së pari, meqenëse performanca perfshin analiza sasiore dhe propozime për përmirësime,rezultatet e saj mund të maten dhe me terma sasiore. Sidoqoftë matja sasiore e impaktit tëperformancës se auditimit është tregues shumë i debatueshëm.

Së dyti, -problemi tjetër është vështirësia e matjes së nivelit të efektivitetit në aspektin makro nësektorin publik. Fatkeqësisht në sektorin publik nuk ka një objektiv të qarte siç është fitimi nësektorin privat. Në vend të tij janë një varietet objektivash në vartësi të departamentit,institucionit ose autoritetit problematik. Më tej akoma rezultatet e aktivitetit publik janë tëvështirë të identifikohen, dhe më tej akoma pothuaj e pamundur të maten vetëm në termafinanciare. Bile mund të mos ketë dhe marrëdhënie të qarta midis hyrjeve dhe rezultateve tëarritura.

Si konkluzion për të gjitha sa me sipër, matësi “kursimi financiar i arritur” është ekstremisht ivështirë për të identifikuar dhe matur efektivitetin dhe, më shumë akoma, të ndash kontributinspecifik të investigimit të audituesit nga një inovacion administrativo-ekzekutiv. Gjithësesi, kymatës dhe statistikat mbi këtë bazë përdoren e paraqiten nga SAI-t pavarësisht se mund edhe tëkeqinterpretohen në mënyrë arbitrare, të ndryshme dhe janë lehtësisht të manipulueshëm.

Matësi i tretë - Matësi gjithëpërfshirës i Auditimit

Për të matur efektivitetin e auditimit përdoret gjerësisht edhe një matës i tretë. Ky matës bazohetnë metodologjinë e përpunuar nga Danielle Morin (2001). Morin ekzaminoi kushtet që mund tësjellin diferencën ndërmjet një auditimi performance jo efektiv dhe një auditimi i cili do rezultojënë përmirësimin afat-gjatë. Kërkimet mbuluan 6 raporte të auditimeve të performancës të kryeranga SAI, Kanada në 1995 dhe 1996. Morin e mati efektivitetin e auditit duke kombinuar 14variabla të “treguesit të performacës”, variabla që janë marrë në shqyrtim edhe në rastin estudimit tonë por duke i adaptuar në bazë të kushteve lokale.

Ai vlerësoi se sa më të larta të jenë pikët e treguesit të auditimit të performances, aq më efektivgjykohet të jete ai.

Krahasuar me dy matësit e tjerë të paraqitur më lart, ky tregues është më gjithëpërfshirës dukemarrë në konsideratë tregues të ndryshëm përfshirë në të dy kategoritë e mësipërme, dhe sepsekrahasimi i një numri treguesish e përcakton në mënyrë më të bazuar rezultatin.

Ky matës ashtu si edhe dy të tjerët e paraqitur më lart, merr në konsideratë marrëdhënien iauditura-auditues dhe përfshin gjithashtu “rekomandimet e pranuara nga të audituarit”. Por kymatës shtrihet edhe më gjerë duke përfshirë kontributin e rekomandimeve në debatin publik dheimpaktin në organizatën e audituar. Kjo shmang vështirësitë e gjetjes së një lidhjeje midisrekomandimeve të bëra nga audituesët dhe veprimeve të ndërmarra nga të audituarit. Më tejakoma merret në konsideratë edhe kontributi në debatin publik si dhe impakti në organizatën eaudituar. Kjo shmang vështirësitë e gjetjes së një ndërlidhësi midis rekomandimeve të bëra ngaaudituesit dhe veprimeve të ndërmarra nga të audituarit në përgjigje të rekomandimeve.

Me qëllim përcaktimin e efektivitetit të auditimit të performancës mendojmë që tre çështje duhenmarrë në konsideratë.

Secila nga çështjet vlerësohet duke ekzaminuar disa tregues:

1. Perceptimi dhe reagimi në lidhje me rolin e audituesve; Ndjenjat e të audituarve për audituesit; Pakënaqësinë e shprehur nga të audituarit në lidhje me punën e kryer nga audituesit;

129

Bashkëpunimi i ofruar nga të audituarit; Dyshimet e të audituarit në lidhje me legjitimitetin e përpjekjeve të audituesve për t’i

influencuar ata; Kredibiliteti i audituesve në sytë e të audituarve.

2. Impakti i auditimit në organizatën e audituar; Perceptimi i të audituarve për vlerën e shtuar nga auditimi; Vlerësimi i të audituarve për gjetjet e auditimit; Gadishmëria e të audituarve për të mirëpritur rekomandimet e audituesve; Perceptimi i të audituarve për dobinë e auditimit; Ndryshimet e realizuara nga i audituari (bazuar në rekomandimet e auditimit) ; Vlerësimi i të audituarve për mënyrën e ushtrimit të auditimit ; Marrëdhënia auditues-i audituar është faktor thelbësor në përcaktimin nëse organi i

audituar do të pranojë rekomandimet e performancës se audituesit. Ky fakt është theksuardisa herë nga intervistuesit në studimin e paraqitur. Më tej akoma faktorë si perceptimi qëaudituesi dhe i audituari punojnë si partnerë të barabartë, që ata mund të arrijnë në njëkuptim të përbashkët, që organi i audituar është i hapur për ndryshime dhe që audituesëtjanë të aftë të prodhojne informacione të reja, janë konsideruar të rëndësishëm ngaorganet e audituara.

3. Kontributi në debatin publik. Stimulimi i debatit në organizatën e audituar; Stimulimi i debatit në parlament; Stimulimi i debatit në shtyp; Të tjera. Ky tregues fokusohet në institucionet e tjera (zakonisht të lidhura me fushat ose

çështjet e audituara)të interesuara në auditime specifike.Ky interes mund të demonstrohetduke ndjekur trajnimet e organizuara nga audituesi në çështje të auditimit ose sipaskërkesës për informacion shtesë nga audituesët rreth auditit ose rezultateve të tij.

4. Faktorët e efektivitetit të Performancës së AuditimitPër të përcaktuar se çfarë e bën efektiv një auditim të performancës, në këtë punim janëpërshhkruar për çdo matës të përcaktuar, ata që do t‘i quajmë faktorët e suksesit, të cilët në parimjanë trajtuar gjithashtu nga Danielle Morin. Megjithatë, në listen e faktoreve të identifikuar ngaMorin, nga ana ime janë bërë disa ndryshime me qëllim që faktoret e suksesit të jenë sa mëgjithëpërfshirës.

Sipas Morin ka dy lloj faktorësh që përcaktojnë suksesin e performancës së auditimit :

1) Faktorët e lidhur me procesin dhe2) Faktorët e lidhur me ambjentin e auditimit.

Në këtë studim duke u nisur nga intervistat dhe studimi i materialeve të auditimit në Shqipëri, ikam ndarë faktorët në tre grupe:

1) Faktorë të lidhur me procesin e auditimit,2) Faktorë të lidhur me kushtet e ambjentit,3) Faktoret të lidhur me karakteristikat e te audituarit.

130

Të gjithë këta faktorë mundet ta lehtësojnë ose përshpejtojnë e përmirësojnë punën e audituesve.

Grupi i parë i faktorëve të suksesit të përdorur në këtë studim kanë të bëjnë me sjelljen eaudituesve gjatë procesit të auditimit e cila influencon dukshëm në suksesin e auditimit. Këtulehtësisht mund të identifikohen dy ekstreme. Nga njëra anë, audituesi mund të theksojëpozicionin e tij të pavarur nga i audituari dhe në ekstremin tjeter, ai mund të theksojëbashkëpunimin, kominikimin dhe pjesëmarrjen e të audituarit në procesin e auditimit, i cili lidhetme:

1) perceptimin e të audituarve lidhur me bashkëpunimin me audituesit;2) perceptimin e të audituarve në lidhje me rolin që luajnë marrëdhëniet midis të audituarit

dhe audituesit;3) perceptimin e të audituarve mbi tonin e raportit;4) kuptimin nga të audituarit mbi rekomandimet e paraqitura nga audituesi;5) perceptimin e të audituarve në faktin nëse kriteret e vlerësimit janë të justifikuara ose jo;6) perceptimin e të audituarve për rolin e audituesve;7) perceptimin e të audituarve për kompetencën profesionale të audituesve.

Në këtë punim kemi eleminuara dy faktorët:

1) perceptimi i “të audituarve” mbi stilin e liderit të adoptuar nga audituesit (vepron ai sipjesëmarrës, është autoritar, është arbitrar apo profesional) si dhe

2) implikimin në përfshirjen e të audituarit në mënyrën e influencës, tipin e mesazhit tëpërdorur nga audituesit siç përcaktohet nga Morin, pasi jemi të mendimit se këta faktorëmbulohen pjesërisht nga të gjithe faktorët e tjere. Influenca e faktorit të parë është edyshimtë dhe e vështirë për t’u interpretuar.

Pesë (5) faktorët (3-7) janë të rinj. Faktorët që lidhen me raportin final janë përfshirë, sepse kyështë kanali formal i komunikimit me të audituarit. Në raportin final audituesit paraqesin gjetjet etyre dhe japin rekomandimet me qëllim korigjimin e problemeve të observuara. Ashtu siçperformanca e auditimit merret e mirëqenë se do të jetë efektive vetëm nëse ndryshimet ekërkuara do jenë efektive, raporti final nevojitet të jetë specifik e me rekomandime të detajuara.Toni i raportit dhe shkalla e përdorimit të tij, janë një lidhëse që mund të tregojë impaktin nëefektivitetin e auditimit. Më tej akoma, nëse i audituari i kupton rekomandimet e paraqitura ngaaudituesi dhe ndjek kriteret e vlerësimit të justifikuara, atëhere pritet që të kemi influencën eduhur nga zbatimi i rekomandimeve të pranuara nga të audituarit dhe, si konkluzion, do të kemiauditim efektiv.

Faktorët e tjere shtojnë shqetësimin mbi rolin e audituesve në menyrën sesi ai shihet nga tëaudituarit, ( si mjet kontrollues apo si konsulent) , perceptimi i kompetencës së auditorit si dheperceptimi i funksionit të auditimit si një mjet kontrolli ose si një kërcënim për influencë nëefektivitetin e auditimit. (Morin 2001, 101-102).

Grupi i dytë i faktorëve të suksesit të përdorur në këtë studim kanë të bëjnë me karakteristikat etë audituarve, që janë:

shkalla e influencës së të audituarit; niveli i dedikimit të të audituarve; niveli i tolerancës së të audituarve; shkalla e fleksibilitetit në komunikimin midis audituesit dhe të audituarit;

131

eksperiencat e mëparshme të të audituarve me audituesit. Ky faktor është shtuar siparagjykim i formuar nga eksperiencat e mëparshme të të audituarit, paragjykim që mundtë influencojë negativisht duke ndikuar në efektivitetin e auditimit.

Grupi i tretë i faktorëve përfshin kushtet e ambjentit. Faktorët e meposhtëm mund të riforcojnëose neutralizojnë efektivitetin e një auditimi:

dashamirësia në nivel stafi; dëshira politike e organeve superiore për të bërë ndryshime; afatet e auditimit; riorganizimi në organizatën që auditohet; reforma në nivelin qeveritar; mundësia që zgjedhja e çështjes që auditohet të jetë prioritet në organizatën që auditohet.

Një faktor i përdorur nga Morin – “vendi ku auditimi është ushtruar” nuk është përfshirë në listë ,sepse mendojmë që ky faktor nuk influencon në efektivitet, dhe nga ana tjetër është i vështirë tëmatet, por gjithsesi mendojmë se perceptimi në procesin e auditimit, i të dyve palëve: tëaudituarit e audituesit duhet të merren në konsideratë.

Ajo që na intereson është të gjendet një lidhje midis faktorëve të suksesit dhe treguesve.Standartet e Auditimit theksojnë se përmbajtja e raportit të auditimit duhet të jetë lehtë ekuptueshme dhe e çliruar nga vlerësime ose konkluzione dykuptimore, duhet të përfshijë vetëminformacione që mbeshteten nga evidenca kopetente dhe të vlefshme, të jenë të pavarura,objektive, të ndershme dhe konstruktive (10). Sipas Morin një kritikë e përhershme që i bëhetraporteve të auditorëve është theksimi i pjesës së elementëve negative duke u treguar të padrejtënë koncentrimin tek dobësite sesa të bëjnë balancën midis pikave të forta e të dobëta. (Morin2000, 441).

Në këtë studim, gjithashtu, kemi si qëllim të shohim nëse ekziston një lidhje e njëtrajtshme edrejtëpërdrejtë midis rezultateve të larta në treguesit e performancës së një auditimi dhevlerësimeve të larta të faktorëve të interesit të auditimit, duke i testuar konkretisht nëinstitucionet tona qeveritare dhe në KLSH.

_____________________________________________________________________________

10 Në qershor 1998 Auditori i Përgjithshëm i Estonisë pas emërimit shihte si sprove të tij për termin 5-vjeçarzhvillimin e SAO-s në një instiutcion të standarteve ndërkombëtare i cili do të ndihmonte në rritjen e efiçiencës,efektivitetit, llogaridhënies dhe transparencës së administratës publike. Një çështje kyçe ai shihte personelin dhesidomos edukimin dhe kopetencën profesionale.

132

KREU I GJASHTË

1. Paraqitja e Pyetësorëve, Hipoteza dhe Analiza e përgjigjeveStudimi analizon auditimin e performancës të ushtruar nga audituesit e KLSH në Shqipëri gjatëperiudhës 2011-2013. Audituesit e intervistuar kanë bërë pjesë në ekipe të ndryshme gjatë kësajperiudhe dhe kanë punuar për realizimin e objektivave të ndryshme.

Tabele Nr.17

Tipet e auditimit realizuar nga KLSH Viti 2011 Viti 2012 Viti 2013

Auditime gjithsej 152 158 191 (153 të përfunduar)

Bazuar në treguesit dhe faktorët e paraqitur në Kreun e Pestë, është përgatitur Pyetësori dhe janëmarrë intervistat nga profesionistë të përfshirë në procesin e auditimit.Në total, nga 251 intervistagjithsej, 51 janë bërë me auditorë të KLSH-se, 200 intervista me të audituarit nga 5 institucioneqëndrore dhe 4 ente qeveritare, nga të cilat 32 janë intervista me auditorë të brendshëm.

Në intervistat në organet e audituara, janë intervistuar zyrtarët, të cilët kanë qenë të përfshirë nëmënyrë direkte në auditim. Në të gjitha rastet është komunikuar me një anëtar të menaxhimit tëorganit të audituar dhe një specialist të tij në lidhje me çështjen e audituar. Çdonjëri ngapërfaqsuesit e organeve të audituara dhe grupeve të auditimit është pyetur të vlerësojë faktorëtdhe treguesit e performancës të përfshirë më sipër. Disa nga faktorët janë vlerësuar nga të dyjapalët, si të audituarit dhe audituesit dhe disa nga faktorët vetëm nga të audituarit ose vetëm ngaaudituesit (kjo çështje është shpjeguar në detaje në Aneksin 1 dhe 2. Auditorët e intervistuar nëKLSH kanë qenë në përbërje të ekipeve të ndryshme në të paktën një nga insitucionet e entet eanketuara në këtë studim. Një intervistë paraprake është organizuar me të intervistuarit paraplotësimit të Pyetësorëve.

Si autore i kam vlerësuar me pikë treguesit e performancës dhe faktoret e suksesit të dhëna ngaorganet e audituara dhe audituesit. Për secilin faktor dhe tregues janë përzgjedhur pikëtdominante.

Pikët e treguesëve të performancës janë llogaritur si më poshtë: Rezultat më i mirë, tërësishtmbështetës – 4 pikë; një rezultat i mirë – 3 pikë, mjaftueshmërisht i mirë/jo i keq – 2 pikë dhe njërezultat i keq aspak mbështetës –1 pikë. Pikët për çdo Pyetësor janë llogaritur në total. Rezultatete treguesve të performancës paraqiten në Aneksin 3 dhe 3/1.

Pikët për faktorët e suksesit janë shënuar ose me ‘S’ – lehtesimin e perpjekjeve për influencë oseme ‘P’ – pengimin e tyre. Janë theksuar rastet e veçanta për eksperiencat tejet pozitive osenegative duke shtuar një + pas gërmës. Faktorët e shënuar me S dhe P dhe S+ paraqiten nëAneksin 4 dhe 4/1.

2. Rezultatet dhe Analiza e tyre

Rezultatet përmbledhëse të mesatarizuara të treguesëve të performancës dhe faktorëve të interesitnë secilin nga anketimet janë paraqitur në Anekset 3 e 3/1 si dhe 4 e 4/1..

Është bërë një përpjekje për të paraqitur rezultatet në mënyrë të kombinuar meqenëse faktorëtdhe treguesit e auditimit nuk mund të paraqiten veçmas.

133

Tabela Nr.18

Rezultatet e treguesëve të performancës dhe faktorëve të interesitKLSH Entet qeveritare(EQ)

1. Treguesit e performancës në % ndaj totalit 77% 58%2. Faktorët e suksesit në % ndaj totalit 79 % 60%

Në bazë të rezultatit të treguesëve të performancës, Entet Qeveritare e perceptojne më pakefektiv auditimin e performances dhe te mirat qe ai sjell se sa auditoret e KLSH-së. Në të dyrastet, fakti që del në pah mbeshtet hipotezën tonë se ekziston një lidhje e drejtëpërdrejtë midistreguesëve dhe faktorëve të suksesit. Vlerat rriten në përputhje me njera-tjetren. Në rastin eEnteve Qeveritare vlerat e treguesve te performancës janë 27% më të ulet gjë që vërtetohet edhetek faktorët të cilët rezultojnë më të ulet pothuaj ne te njejten mase . Pra kemi ndryshim në tënjejtin sens. Anekset 3 dhe 3/1; 4 dhe 4/1, tregojnë në mënyrë të saktë si janë formuar pikëtfinale.

Sipas Enteve Qeveritare Min

istri

a e

Fina

ncav

e

Min

istri

a e

Ekon

omis

e

Min

istri

a e

She

ndet

esis

e

Min

istri

a e

Mbr

ojtje

s

Min

istri

a En

ergj

etik

es

Ente

t Qev

eria

tre

KLSH

1Totali I Pikeve te Treguesvete Performances

31 42 32 40 37 34

2% e Pikeve te Treguesve tePerformances

51% 60% 53% 67% 62% 56% 77%

3% e Pikeve te Faktoreve teSuksesit

52% 67% 55% 65% 61% 56% 79%

Piket ne pergjithesi rriten ne korelacion te drejte me njera tjeteren pamvaresisht nga variacionet epranueshme sic jane rastet e Minisrive te Mbrojtjes dhe Energjetikes. Shmangiet e paperfillshmerrjedhin nga karakteri subjektiv e social i pyetjeve dhe perceptimet personale te personave teintervistuar.

Në anketimet e KLSH-së, grupi i parë i treguesëve të performancës është vlerësuar pozitivishtnë total me 80% të pikëve, sidoqoftë paraqiten edhe burime të pakënaqësisë të audituesve nëçështje që lidhen me ndërhyrjen e politikës në punën e tyre. Audituesit në përgjithësi vlerësohenpozitivisht. Por ka rreth 50% të tyre që e perceptojnë suksesin e tyre në faktin e përfshirjes sëagjensive që lidhen me çështjen që auditohet sesa në vetë auditimin e një institucioni oseprogrami.

134

Gjithashtu theksohet fakti i domosdoshmërisë së përgatitjes së një raporti sa më të saktë e tëqartë nga vetë auditorët duke e njohur këtë mangesi, e vënë theksin në të, si tregues irëndësishëm që lidhet me faktorët e suksesit.

Treguesi që vlerësohet më pak është ai i tërheqjes së politikës drejt zgjidhjes së problemeve qëmendojnë e propozojnë auditorët. Vetë auditorët e vlerësojnë shumë të rëndësishme përfshirjen epolitkës në zgjidhje sepse vetë janë të paaftë të iniciojnë ndryshimin ligjor ose ndryshimin nëpraktikë pa mbështetjen e politikës.

Eksperienca e të intervistuarve që rezulton në një mesatare mbi 10 vjeçare, i bën gjykimet eperceptimet e tyre të dobishme e të besueshme.

Ka një kontradiktë në auditimin e enteve qeveritare, sepse ndërsa ato e shohin me skepticizëmauditorin i ofrojnë atij gadishmëri në nivele të larta bashkëpunimi. Gjithashtu i vlerësojnëpërfundimet e tyre pavarësisht se nuk janë të qartë nëse rekomandimet e tyre sjellin efektivitet.Të audituarit dhe audituesit e vlerësojnë afatin e auditimit si pozitiv dhe akoma më tej, i shohinpozitivisht të gjithë faktorët e suksesit të lidhur me auditimin. Nga ana tjetër, ka ende shumërezistencë në zbatimin e rekomandimeve pavarësisht se pranohen si të drejta në përgjithesi, dukereflektuar në ndryshime shumë sipërfaqësore.

Një tjetër mister del në pah. Në mënyrë te qarte, përfaqësuesit e menaxhimit kanë një perceptimmë pozitiv në rastin e Ministrisë së Ekonomisë, e cila ka një shtrirje më të gjërë të auditimit,ndërsa rezulton më i ulët besimi i tyre në Ministrinë e Shendetesise dhe atë të Financës përdobinë e auditimit nga zyrtarët direkt përgjegjës për çështjen e audituar.

Përfaqësuesit e menaxhimit si dhe profesionistët me eksperiencë janë ende skeptik rrethpërfitimeve nga auditimi. Ata e vlerësojnë me 2.3/4 pikë besueshmërinë e audituesve duke ifaturuar atyre qenien jo shumë kompetente mbi çështjet që auditojnë; I japin 2.2/4 pyetjes mbinevojën për auditim; ndërsa pyetjes nëse është i domosdoshëm i japin kësaj pyetjeje vlerësimin2.8/4.

Specialistët që janë deri në 3 vite në punë e vlerësojnë rolin dhe punën e auditorëve me pikë mëtë larta se punonjësit me eksperiencë, që sipas intervistave direkte kanë perceptim jo shumëpozitiv nga eksperiencat e kaluara me auditorët e KLSH-së. Ata besojnë se kompetencatprofesionale ndër auditorët po rriten dhe sensi i tyre i bashkëpunimit është më dashamirës dheauditimi po strukturohet e po bëhet në mënyrë më profesionale. Gjithsesi ky perceptim nuk i bëntë rrisin besimin menjëherë në punën e tyre.

Auditorët vetë e njohin faktin që i duhet të provojnë e mbrojnë me kopetencë pikëpamjet e tyreshumë seriozisht. Kjo vihet re në përgjigjen e pyetjes se duhet të marrin rol proaktiv në nxitjen erealizimit të rekomandimeve të dhëna dhe rritjen e vazhdueshme profesionale.

Kontributin në debatin publik të rezultateve të auditimi, vetë auditorët e shohin si shumë pozitivduke e vlerësuar me 3.62/4 ndërsa të audituarit të njëjtës pyetje i përgjigjen me më pakoptimizëm duke i dhënë më shumë pikë diskutimit brenda vetë organizatës dhe duke e vlerësuarshumë pak debatin që nxitet dhe i jep zgjidhje problemeve në parlament duke shkuar nga 2.5/4në 1.83/4).

Vlerësimet e treguesëve në lidhje me impaktin në organizatën e audituar nga të audituarit janërelativisht pozitive me rreth 2.5 pikë, vlerësim që nuk i kënaq auditorët për rolin që kërkojnë tëluajnë. Vlerësimi na paraqitet me ekstreme vetëm në rastin e Ministrisë së Ekonomise dheMbrojtjes , ndërkohë që Ministria Shëndetesise paraqet vlerësim më të ulët prej 2.1/4. Nga të

135

intervistuarit me ndjenja negative (1/4) të cilët janë në 27 raste, këta të fundit vlerësojnë disa ngafaktorët më negativisht që përfshijnë ”Gadishmërinë e të audituarve për të pranuar rekomandimete auditorëve” dhe “Perceptimin e të audituarve për dobinë e auditimit” duke vlerësuar seveprimet e ndërmarra në entet e audituara nuk janë marrë në bazë të rekomandimeve tëauditorëve por të vendimeve të brendshme të tyre.

Po këta të intervistuar i vlerësojnë gjetjet e auditimit si relativisht të justifikuara dhe raportinfinal si pozitiv, dhe e vlerësojnë rolin e auditimit si proces. Ky gjykim të bën të mendosh seeksperiencat me auditorët në rastet e të intervistuarëve kanë qenë jo shumë pozitive në lidhje meprofesionalizmin e tyre.

Audituesit nga pikëpamja profesionale janë vlerësuar nga 45% e të intervistuarve jo auditorë, sikopetentë dhe nga 55% si jo shumë kopetentë në lidhje me çështjet që janë audituar. Ky vlerësimrrjedh që nga momenti që auditorët vendosin kriteret e vlerësimit të cilët vlerësohen vetëm 47%si të justifikuara, dhe duke gjykuar se auditorët ende e shohin, ose e paraqesin veten si kapësgabimesh shumë më tepër sesa në rolin e konsulentit e bashkëpunëtorit. Përsa i përketkompetencës vetem 32% e të intervistuarëve nga të audituarit theksojnë se ju desh shumë puneaudituesve për të njohur specifikat e organizatës. Shumica e të audituarëve me rreth 80% tërasteve e shohin auditorin më së shumti në rolin e bashkëpunëtorit/konsulentit për arritjen eefektivitetit të punës në organizatë.

Është e rëndësishme të shënojmë, se të njëjtët auditorë kanë bërë pjesë në ekipe të ndryshme dhepërfudimet s'kanë të bëjnë me persona specifikë, sepse të audituar të të njëjtës organizateqeveritare kanë vlerësuar ekipin, dhe në brendësi të tij i njëjti profesionist është vlerësuarndryshe në organizata të ndryshme.

Ndërkohë nëse i shohim të lidhura vlerësimet e përgjigjeve në lidhje me influencën nga ana e tëaudituarve, bashkëpunimit e tolerancës, këto pyetje janë vlerësuar pozitivisht si nga të audituaritdhe auditorët, gjithashtu pozitivisht perceptohet edhe fakti që organizata e audituar pranon nëmënyrë të moderuar rekomandimet. Të intervistuarit deklarojnë se ata pothuaj e dinë që në fillimse çfarë do ishin rekomandimet, gjë që të bën të besosh se vetë entet i dijnë pikat e tyre të dobëtapor nuk veprojnë duke pritur nëse këto do zbulohen nga auditimi apo jo. Ky qëndrim pasiv ështëtepër negativ për përmirësimin e punës së qeverisjes.

Kontributi në debatin publik shihet nga ana e KLSH-së si shumë nxitës për realizimin erekomandimeve të tyre ndërkohë që nuk vlerësohet në të njëjtin nivel nga të audituarit.Gjithësesi, të dy palët bashkohen në pikën që debati në parlament nuk sjell ndonjë vlerë të shtuarndërsa nga debati në shtyp janë të dyzuar nga risku i politizimit.

Rasti më pozitiv në intervistat e mbledhura na paraqitet në Ministrinë e Ekonomisë, megjithëproblemet që janë goditur në vazhdimësi. Punonjësit e intervistuar janë me vjetërsinë më tëmadhe në punë dhe tregon që i kanë përdorur pozitivisht eksperiencat e punës me auditorët. Ata ivlerësojnë shumë lart treguesit që marrin në konsideratë perceptimin dhe reagimin e tëaudituarve kundrejt audituesve dhe impaktin e punës së tyre në organizate. Vlerësimet e dhënanga të intervistuar të ndryshëm janë pothuaj të njëjta dhe të gjitha pozitive.

Në një nga entet shtetërore një intervistues vlerëson më negativisht se të tjerët besueshmërinë eauditorëve dhe thekson se disa nga rekomandimet në raportin final ishin në planin e zhvillimit tëentit dhe nuk ishin propozime të auditorit. Ky informacion u mbeshtet dhe nga një punonjëstjetër që kishte qenë në ent në momentin e auditimit, ndërsa të tjeret ose ishin të rinj ose nuk u

136

shprehën. I anketuari nguli këmbë se raporti final reflektonte opinion subjektiv të auditorit nëvend që të paraqiste një opinion objektiv me arsye të mira mbi entin. Sidoqoftë, ai thekson serekomandimet qëndronin dhe duheshin zbatuar në të mirë të entitetit.

Në lidhje me debatin e nxitur nga auditorët, vihet re se qëndron në të njejtat nivele duke theksuarmë së shumti debatin brenda organizatës si të rëndësishëm për përmirësimin e cilësisë së punës.

Duke krahasuar informacionin e mbledhur në të gjitha anketimet, perceptimi i të audituarve dhereagimi ndaj auditorëve është pozitiv. Duke krahasuar informacionin e mbledhur, perceptimi i tëaudituarëve dhe reagimi kundrejt auditorëve është i gjithë pozitiv në rastin e Ministrisë sëEkonomisë, në rastin që organizata e audituar ka patur eksperienca të mëparshme me auditimetshtetërore, ndërsa pak rezistencë dhe ndjenja negative paraqiten më së shumti në entet shtetëroredhe Ministrinë e Shëndetësisë, ku dhe vetë problemet janë shumë specifike.

Në përgjithësi të gjithë theksojnë faktin që auditimi është pozitiv si proces sepse në pritshmëritëe tyre e shohin si konsulent në çështje të lidhura me fushat e tyre, si ndihmës në strukturimin emendimeve të tyre duke i dhënë besim dhe ngritur më lart perceptimin e pozitës shumë të mirënga e cila mund të ecet edhe më lart.

Impakti i auditimit në organizatë si dhe dobia e auditimit për organizatën është vlerësuar “mirëˮme rreth 2.5/4 pikë dhe ka marrë pikët më të larta në rastin e Ministrive të Mbrojtjes, Ekonomisëe Energjetikes duke marrë pikët minimale në rastin e enteve shtetërore dhe të Ministrisë sëFinancave.

Në aspektin e faktorëve të suksesit, faktorët e lidhur me suksesin që janë perceptuar si pozitivenë të gjitha auditimet janë “Perceptimi i të audituarëve në preferencat e auditorëve për tëbashkëpunuar; Perceptimi i të audituarëve në lidhje me fuqinë që kanë marrëdhëniet midisauditorëve dhe të audituarit; Sa i kuptojnë të audituarit rekomandimet e paraqitura në raportinpërfundimtar të cilët kanë vlerësuar bashkëpunimin në më shumë se 70% të rasteve ndërsavlerësojnë si jo bashkëpunues ose negativ efektin në pyetjet ; Perceptimi i të audituarëve nësekriteret e vlerësimeve të përdorur nga auditorët janë të justufikuara; Perceptimi i të audituarëvepër kompetencën profesionale të auditorëve; Perceptimi i të audituarëve për rolin e auditorëve(konsulentë/kontroll)” pyetje që vlerësohen në 79% të rasteve si kontrollorë.

Kushtet e ambjentit janë quajtur shumë të suksesshme me mbi 84% në rastin “Gadishmëria nënivelin e stafit dhe e autoriteteve qëndrore në organizatën që auditohet” si dhe me 62% faktori inivelit te tolerances ndërkohë që kushtet e tjera janë me pak se 50% te vleresuara..

Pavarësisht nga luhatjet, të gjithë bashkohen në pikën që auditimi është vlerësuar si irëndësishëm dhe çështjet e audituara janë konsideruar si prioritare në organizatën e audituar.

Në bazë të rezultateve të paraqitura më lart, del shumë e qarte se sa më të larta të jenë pikët efaktorëve të suksesit aq më të larta janë pikët e treguesëve të performancës. Shembulli irastësishëm, i cili përfaqëson karakteristikat dhe tiparet më përfaqësuese të punonjësve që inënshtrohen auditimeve dhe atyre që ushtrojnë procesin e auditimit tregon se lidhja midis tyreekziston dhe hipoteza nuk mund të hidhet poshtë. Sidoqoftë, kërkime të tjera duhen thelluar nëlidhje me gjetjen e faktorëve më specifikë dhe treguesëve më përfaqësues.

3. PërfundimeQëllimi i temës ka qenë diskutimi i çështjeve të lidhura me matësit e efektivitetit të auditimit tëperformancës dhe problemet e tyre. Më specifikisht, në këtë temë unë përpiqem dhe e thelloj më

137

tej studimin, për të identifikuar nëse faktorët e suksesit të paraqitur në këtë temë përcaktojnëefektivitetin e auditimit të performancës.

Auditimi i performancës, në shkallë të gjerë, e të vazhdueshme dallohet si praktikë nga fundi iviteve 1970 dhe fillim vitet 1980 dhe e ka zgjeruar natyrën e auditimit të entiteteve qeverisëseduke rritur rolin e KLSH-së në këtë procës. Është pranuar se zhvillimi i reformës së menaxhimittë sektorit publik e ka inkurajuar zhvillimin e auditimit të performancës. Sidoqoftë, influencat qëreforma e menaxhimit të sektorit publik jep në auditim dhe e anasjellta, auditimi me zgjerimin efokusit të punës të tij jep si kontribut në këtë reformë nuk janë qartë të ndara, dhe as e provuartërësisht, por një fakt është i qartë që reformat në të dy drejtimet po japin efekte nëndërgjegjësimin e profesionistëve në rritjen e efektivitetit dhe efiçiencës së qeverisjes.

Në konteksin e reformës së menaxhimit publik, KLSH ka qenë më i fokusuar në vleresimin dheraportimin e performancës së vet si rezultat i së cilës, efektiviteti i auditimit të performancës, kafituar më shumë vëmendje dhe rëndësi. Matësit më të zakonshëm të përdorur nga KLSH meqëllim vlerësimin e efektivitetit të performancës së auditimit janë “rekomandimet e pranuara ngatë audituaritˮ dhe “kursimi financiar i arritur”. Sidoqoftë, siç është diskutuar në këtë temë, nëbazë të konkluzioneve, të karakteristikave të auditimit të performancës në sektorit publik, janëdisa vështirësi, të cilat nuk mund të injorohen kur vlerësohet efektiviteti i performancës sëauditimit. Psh. nuk është e garantuar që duke pranuar rekomandimet e auditorëve në të vërtetë dokemi performancë më të mirë. Më tej akoma, me qëllim që i audituari të pranojë rekomandimet eauditorëve, marrëdhënia me të audituarit duhet të bëhet më e rëndësishme për auditorët, sirezultat i së cilës auditorët mund të bëhen më të afërt me punën e përditshme të organit tëaudituar. Por ky fakt mund të kërcënojë pavarësinë dhe objektivitetin e auditorëve dhe KLSH-së.

Matësit e përdorur në temë për të vlerësuar efektivitetin e auditimit të performancës janëidentifikuar fillimisht nga Danielle Morin, siç është theksuar më parë, plotësuar më tej ngaautorja.

Matësi në fjalë thekson marrëveshjen midis auditorit dhe të audituarit dhe është mëgjithëpërfshirëse sesa dy të tjerat e përdorura nga KLSH, sidoqoftë nuk minimizon të gjitharisqet e diskutuara në këtë temë. Pavarësisht studimit të paraqitur në këtë temë, unë synoj për mëshumë në gjetjen nëse matësit e riskut ekzistojnë në realitet.

Studimi udheheq në konkluzionin që pikët më të lartë të faktorëve të zgjedhur të suksesit të njëauditi të vetëm na çojnë në një performancë auditimi më shumë efektive sipas treguesëve tëperformancës. Sidoqoftë, sipas kuptimit të analizës së auditimit, hipotezat e ngritura nuk mund tërefuzohen. Të dyja, treguesit e performancës dhe faktorët e suksesit na tregojnë të njejtin rezultatmidis efektivitetit të auditimit më të mirë e më të dobët.

Sidoqoftë, shenjat e riskut që auditorët të humbasin pavarësinë e tyre mund të dalin në pah kuranalizohen auditët me pikët më të larta. Kërkime të tjera duhen zhvilluar përpara se konkluzionimbi këtë fakt të mund të bëhet plotësisht. Kërkimet e ardhme duhet të fokusohen në çështjennëse pikët e efektivitetit të performancës se auditimit rrisin riskun e humbjes së pavaresisë sëauditorëve. Testimi i kësaj hipoteze do të na ndihmonte të provonim përshtatshmërinë emetodologjisë së përdorur për matësit e efektivitetit të performancës së auditimit.

Duket qartë se auditimet e ushtruara në fusha shumë specifike dhe komplekse kanë marrë pikëmë të ulta dhe të intervistuarit në këto organizata e supozojnë auditorin dhe përpjekjet e tyre si tëkundërta. Më tej akoma, organet e audituara ishin më hezituese në këtë rast dhe auditorët

138

duheshin të justifikonin kopetencën e tyre dhe dëshirën e mirë, më forcërisht se në auditimet mëpak komplekse. Gjithashtu duket qartë se te audituarit me opinion negativ, më së shumti kanëeksperienca të mëparshme me auditorët duke influencuar në perceptimin ndaj auditorëve mëshumë negativisht.Por kur nuk kanë eksperinca të mëparshme tek të gjithë opinioni është pozitiv.

Studimi i paraqitur bën publik faktin që organet e audituara e njohin rolin konsultues tëauditorëve, bazuar në koperim të përbashkët, më pozitivisht sesa ndonjë rol supervizues qëpërfshin një formë kontrolli. Për arsye të kufizimit kohor të auditimeve të performancës të kryeranga KLSH, nuk është e mundur të analizohet nëse rekomandimet e pranuara nga të audituaritkanë sjellë si pasojë një performancë më të mirë.

Perceptimi paraprak i të audituarëve për performancat e auditimit të përzgjedhura ka qenë se atonuk do mundeshin të prodhojnë informacion dhe dije të reja, dhe realisht kontributi në debatinpublik ka qenë i moderuar, në përgjithësi, përfaqësuesit e organeve të audituara ankohen se,auditimi i performancës është mjet i dobishëm dhe i nevojshëm për auditimin. Organi i audituarështë i opinionit që auditi jep kontributin më të madh duke analizuar sistematikisht të gjithafushat e auditimit dhe duke identifikuar problemet, duke vepruar si një mjet i argumentimit dhejustifikimit në diskutimin me institucionet e tjera dhe menaxhimin.

Nga pikëpamja e fakorit që përcakton pranimin nga organi i audituar të rekomandimeve tëperformancës, në këndvështrimin e tyre, marrëdhëniet i audituar-auditor konsiderohen si njëfaktor shumë i rëndësishëm. Te intervistuarit theksojnë shpesh rëndësinë e marrëdhënieve tëbarabarta midis auditorëve dhe të audituarve.

Si konkluzion, në fund të temës duhet shënuar që matja e efektivitetit të auditimit tëperformancës, është i rëndësishëm, me qëllim analizën e dobisë në sektorin publik për të rriturkontributin e ardhshëm të auditimit.

Matësit e përdorur ne këtë temë, janë vetëm një alternative për të vlerësuar efektivitetin eauditimit të performancës. Kjo temë vendos theksin më të fortë në influencën e auditorëve nëorganizatën e audituar. Por meqënese periudha e marrë në shqyrtim, si pasojë e kohës kur ky tipauditimi është bërë efektiv, si shembull për studimin është numër i moderuar rastesh, dhemeqenëse ekziston risku i humbjes së indipendencës së auditimit si pasojë e perceptimit më sëshumti si konsulent dhe theksimi i rolit si bashkëpunëtor, janë çështje që sigurisht kërkojnëkërkime në të ardhmen.

Përmbledhje dhe Propozime per auditimin e performances

Auditimi i sektorit publik, i jep parlamentit dhe publikut të gjerë një pasqyrë të përdorimit tëparave publike. Auditimi publik ka luajtur një rol të rëndësishëm në formësimin e përgjegjësiveinstitucionale. Ai është angazhuar tradicionalisht në auditimin e shpenzimeve të kontabilitetit,korrektësinë e regjistrimeve nepërmjet kontrolleve të vazhdueshme. Në dy dekadat e fundit ështëzgjeruar në masë të madhe koncepti i ri auditimit, ose auditimi i performancës.

Ky lloj i ri i auditimit, zbatohet në sajë të natyrës elastike të auditimit, dhe të një standarti tëthjeshtë e të kuptueshëm, që përfshin kontrollin gjithnjë e më të gjerë të publikut. Kjometodologji, na bën gjithnjë e më optimist për të ardhmen. Megjithatë, rezultati i auditimitkrahasuar me atë tradicional fokusohet në vlerësimin subjektiv dhe cilësor, e cila ka çuar nëdiskutimin për rreziqet që lidhen me zbatimin dhe ndikimin e KLSH-së në sektorin publik e mëgjerë.

139

Auditimi i performancës ka kontribuar në përhapjen e zhvillimit të sektorit publik në dekadat efundit. Shumica e autorëve në opinionin e tyre reflektojnë idenë që administrata publike duhetreformuar në vazhdimësi, fakt i cili ka nxitur punën në lidhje me përcaktimin e rezultateve tëauditimit, dhe për të mbrojtur idene që përmirësimet në performancën e auditimit ndikojnë nërezultatin e reformave të qeverisjes. Tashmë, është e pranuar, që në vendet ku reformat nëadministratën publike janë më të theksuara, ajo është më shumë rezultat i auditimit dhe zhvillimittë metodave të përdorura nga ky i fundit.

Megjithatë, reformat e administratës publike duhet t`i kushtojnë më shumë vëmendje kontrollit, icili nga ana e tij duhet të rrisë vlerësimin e vetë performancës, dhe të provoje në sytë e publikutrolin e tij duke vlerësuar efektivitetin e auditimit të performancës.

Zbatimi i auditimit në sektorin publik është i rëndësishëm për të analizuar të mirat dhekontributin e tij si vlerë e shtuar në shoqëri.

Si pjesë e strukturës shtetërore, kapacitetet dhe objektivat e tij duhet të vijnë në rritje duke rriturnumrin e cilësinë e inspektimeve, auditimeve që vlerësojnë efektivitetin e metodave të ndryshmetë përdorura. Një matës i punës së tij është edhe po përdoret edhe sot, pjesa e rekomandimeve tëpranuara. Por kjo është ende e parakohshme për të nxjerrë konkluzione për efektivitetin. Nukështë ende e provuar tërësisht nëse rekomandimet e audituesve çojnë në rezultate më të mira.

Një matës tjetër i pëlqyeshëm dhe i lehtë për t’u kuptuar nga publiku është treguesi i “kursimevefinanciare” . Ky tregon se sa shumë efektivitet ka pasur auditimi i performancës me supozimin semerren parasysh sugjerimet e audituesit. Por edhe ky tregues shpesh është i paqartë dhe konfuzdhe matja sasiore është e veshtirë, për shkak të vetë natyrës specifike të veprimtarisë sëinstitucioneve publike. Kursimet janë shpesh arbitrare dhe të paqarta.

Për të vlerësuar auditimin e performancës përdoren matës e faktorë të ndryshëm. Duke përdorurmatësit në baze të disa kritereve Danielle Morin, ka përcaktuar 14 tregues dhe 11 faktorë qëlidhen me suksesin e auditimit të performancës. Pyetësorët dhe intervistat synuan të përcaktojnëlidhjen shkak-pasojë.

Treguesit e rezultatit përqëndrohen kryesisht në tri kategori të vlerësimit nga audituesit dheentitetet: - Pranimi i kërkesave nga organizatata; -Ndikimi i organizatës së audituar dhe -Kontributi për debatin publik.

Gjithashtu, faktorët e suksesit mund të ndahen në tri kategori: - Procesi i punës,- Mënyra qëdo ndiqet në auditim, - Natyra dhe karakteristikat e kushteve të mjedisit të jashtëm.

Megjithatë, edhe perdorimi i matësve nuk i minimizon totalisht disa nga rreziqet që mund tëndikojnë në efektivitetin e auditimit, për shembull, rreziku i pavarësisë së auditorit, dheperceptimi i SAI-t si një i tërë. Prandaj, numri i intervistave në lidhje me punën e profesionistëvenë kohë të ndryshme jep rezultate të ndryshme.

Nga studimi del se marrëdhënia midis treguesëve të efektivitetit dhe faktorëve të suksesit sipasrendit të faktorëve të suksesit është e njëjtë me treguesit e efektivitetit. Kështu, hipoteza mund tëkonkludohet pozitivisht sepse informacioni bazë konsiderohet i saktë. Studimi është bazuar nënjë kampion të gjerë të institucioneve të marra në shqyrtim dhe me eksperiencë në punën nëadministratë dhe marrëdhëniet me auditorët e KLSH-së e ata të brendshëm. Hipoteza e provonmjaftueshëm veten për të qenë e vërtetë për sasinë e informacionit aktual që eksziston nëShqipëri.

140

Nga intervistat del konkluzioni se përgjigjet për auditimet e performancës të kryer në fushaspecifike dhe komplekse, morën rezultatin më të ulet. Të audituarit ishin skeptikë, megjithëseaudituesit ishin kompetentë dhe me vullnet të mirë në kryerjen e detyrës së tyre. Më tej, duket setë audituarit, të cilët kishin një ekspozim paraprak të audituesve u pritën nga të audituarit mënegativisht sesa ata që nuk kishin përvojë të mëparshme.

Ka filluar të ndryshojë perceptimi për audituesin drejt qënies konsulent dhe jo kontrollor ithjeshtë, dhe pse një ndryshim pozitiv në rolin e auditorit ende konsiderohet i vogël.

Të dhënat e mbledhura mbështesin dyshimet se rezultatet më të mira nuk janë direkt rrjedhojë eauditimit. Këtu, mund të ndërtohet një hetim i mëtejshëm, një çështje e cila mund të ndihmojë tëshpjegojë: “A ka një lidhje në rastet që paraqesin pikët maksimale, bazuar në rezultatin etreguesëve të rezultateve të auditimit të përdorura, në lidhje me rritjen e riskut të pavarësise sëaudituesëve?ˮ

Sipas rezultateteve, vlera shtesë e krijuar dhe kontributi në diskutimin publik ishte minimale osenuk i kanë dhënë efektet ende. Të audituarit theksojnë gjithashtu se vetë ishin në dijeni tëgjetjeve të auditimit por qëndronin pasivë deri sa këto gjetje dolën në pah.

Në të njëjtën kohë, shumica e të intervistuarëve në lidhje me auditimin e performancës, theksojnëmënyrën e ushtrimit të tij. Sipas tyre një pasqyrë e plotë dhe sistematike e fushës së auditimit, qëështë analizuar, do të ndihmonte për të identifikuar problemet dhe do të shërbente si njëargument i mirë për më tej.

Një paketë e gjerë reformash është ndërmarrë dhe planifikohet të ndërmerren nga qeveriapërfshirë edhe menaxhimin e financave publike që në thelb lidhen me përdorimin efikas dheefiçient të burimeve publike. Në këtë kuadër projektimi i këtyre reformave paraqet një rëndësivendimtare për rezultatet e përftuara prej tyre. E thënë ndryshe, sa më e qartë të jetë qeveria nëatë se çfarë duhet të bëjë aq më rezultative do të jenë produktet e kësaj reforme.

Ndërmarrja e këtyre reformave krahas të tjerave kërkon njohjen e realitetit shqiptar, tëproblematikave dhe pengesave që janë hasur, si dhe njohjen e standardeve dhe praktikave më tëmira të vendeve europiane. Për të realizuar objektivat e veta duhet të kuptohet se auditimi dheinspektimi janë instrumentet me efikase për të përmirësuar menaxhimin e financave publike dhemenaxhimin e burimeve publike në tërësi.

Në vijim do të përpiqem të jap edhe une nje këndvështrimin tim në lidhje me këtë reformë, aq salejon kuadri në të cilën une kam shtrirë studimin - Auditimi i entiteteve qeveritare.

Reformimi i strukturave të auditimit duhet të përfshijë gjithë strukturat e këtij shërbimi dhe tëreflektojë të njëjtën filozofi dhe qëllim; rritjen e efektivitetit të përdorimit të burimeve publikedhe të përgjegjëshmërisë menaxheriale.

Kontrolli i Lartë i Shtetit, si institucioni më i lartë i auditimit publik, bazuar edhe nërekomandimet e progres raportit të KE, kërkohet të përqasë veprimtarinë e tij me standardetndërkombëtare. Një ligj i ri për KLSH (projekt në proces) duhet t’i hapë rrugë reformimit të këtijinstitucioni në drejtim të menaxhimit të tij si dhe vendosjes së marrëdhënieve të qëndrueshme meParlamnetin dhe përsosjes së metodologjisë dhe cilësisë së auditimit e raportimit.

Reforma në auditimin e brendshëm e parë nga pikëvështrimi i KLSH-së konsiston në shmangiene mbivendosjeve të këtij shërbimi me KLSH-në si dhe brenda vetë strukturave të auditimit tëbrendshëm në ministritë e linjës dhe qeverisjen vendore dhe përcaktimin e një kufiri të qartë të

141

fushës së veprimit të këtyre strukturave. Reformimi i këtij auditimi si tepër i ri, dhe harmonizimii disa njësive në këndvështrimin tim konfuzojnë funksionimin e realizimin e qëllimit të mire. Njëristrukturim i njësive dhe përgjegjësive mendoj se duhet realizuar.

Kujdes specifik duhet treguar në sektorin tatimor e doganor ku kërkohen ndryshime thelbësorenë procedurat e kontrollit tatimor dhe doganor, duke synuar në rritjen e pavarësisë dheprofesionalizmit të inspektorëve të kontrollit dhe të vlerësimit tatimor e doganor e shoqëruar kjome një mbikëqyrje sistematike të realizimit të funksionit të tyre nëpërmjet rikontrollit, dhemasave të forta penalizuese. Drejtoria e Apelimit Tatimor brenda strukturës së Tatimeve duhetreformuar si në strukturë edhe në përmbajtje.

Nevoja e hartimit të një ligji për përgjegjësinë materiale të nëpunësve dhe organizmave publikënë lidhje me vendimmarrjet e tyre është tashmë evidente. Ai shihet si instrumenti i duhur për tërritur efektivitetin e strukturave të auditimit dhe inspektimit, mbrojtjen e interesave publike, sidhe për të shmangur arbitraritetin, arrogancën e menaxherëve publikë dhe për të shtuarefikasitetin e menaxhimit të burimeve publike në tërësi.

Ndryshimi në kreun e ri të KLSH-së në fund të vitit 2011, është shoqëruar me disa përpjekje përndryshimin e filozofisë së menaxhimit të këtij institucioni bazuar edhe në rekomandimet evlerësimet e ndërkombëtarëve. Por këto përpjekje nuk duhen kufizuar brenda institucionit , dukelënë jashtë palët e interesuara dhe veçanërisht qeverinë që është përgjegjëse për politikat në tërësitë zhvillimit të vendit, përfshi edhe institucionet e pavarura. Kësisoj, mendoj se përfshirja eqeverisë në procesin e hartimit të ligjeve apo përmirësimeve të tyre është domosdoshmëri dhekjo nuk nënkupton vetëm procesin e miratimit në Kuvend por edhe atë të përgatitjes së ligjit.

Aktualisht KLSH qeveriset nga një ligj i vjetër i cili tashmë është bërë pengesë për ushtrimin efunksioneve të këtij institucioni në përputhje me misionin dhe me standardet ndërkombëtare,ndërkohë që një ligj i ri është draftuar nga vetë KLSH dhe i është dërguar Kuvendit që në Nëntortë vitit 2012. Në këto rrethana angazhimi i mazhorancës së re qeverisëse por edhe i opozitës përmiratimin sa më shpejt të një ligji të standardeve bashkëkohore për Kontrollin e Lartë të Shtetit,do të përshpejtonte reformimin e institucionit, kjo edhe për faktin se me miratimin e tij janë tëlidhura projekte të financuara nga BE. Ky institucion lipset të ketë një rol më të dukshëm nëforcimin e përgjegjshmërisë së qeverisjes në të gjithë sektorin publik dhe funksionet e tij duhet tëprojektohen në mënyrë të atillë që t’i shërbejnë pikërisht kësaj kërkese. Forcimi ipërgjegjshmërisë së qeverisjes në tërësi, duhet të fillojë në radhë të parë, nga forcimi ipërgjegjshmërisë së qeverisjes së vetë KLSH-së.

KLSH është institucioni që i raporton Kuvendit të Shqipërisë në lidhje me përmbushjen emisionit të tij. Në këtë kuadër marrëdhënia e tij me Kuvendin duhet të jetë e tillë që veprimtaritëe këtyre institucioneve të ndikohen reciprokisht ndaj njëra- tjetrës. Kjo kërkon që prezenca eKLSH në Kuvend të jetë më e madhe dhe frekuenca e raportimeve të tij të rritet. Kuvendi ngaana e tij duhet të mbështesë në mënyrë të vazhdueshme veprimtarinë e KLSH-së me anë tërezolutave dhe të ndikojë në zbatimin e rekomandimeve. Nga ana tjetër rezolutat e Kuvendit apoproblematikat e tij duhet të bëhen pjesë e planeve të auditimit duke u kujdesur gjithmonë për tëruajtur pavarësinë e procesit të auditimit. Një seri rregullimesh kërkohet të bëhen në kuadër tëpërgjithshëm në lidhje me menaxhimin e personelit, rritjen e profesionalizmit dhe të cilësisë sëauditimit, pavarësisë së procesit të auditimit brenda pavarësisë së institucionit, shmangies sëmbivendosjes me strukturat e auditimit të brendshëm, etj.

142

Para KLSH-së dalin sot sfida të reja për rritjen e performancës së saj. Nuk ka kaluar shumëkohë kur në kujtesën e profesionistëve por edhe të publikut, KLSH-ja shfaqej me një pamjeapatike, një institucion që vepronte mbi praktika të vjetëruara, paçka se institucionetndërkombëtare kishin nënvizuar nevojën e rishikimit të tyre dhe përqasjen me standardetndërkombëtare. Mungesa e metodologjive bazë për zhvillimin e auditimit e kishte “gozhduar”këtë institucion në kuadrin e kontrolleve “ekonomiko financiare” sipas skemave të kontrollrevizionit. Sjellja e institucionit ndaj subjekteve të audituara bazohej në represionin dhe herë-herë në abuzivizmin, ndërkohë ndërmjet tij, Kuvendit të Shqipërisë dhe publikut dominonteindiferenca dhe ata ishin të huaj për njëri-tjetrin.

Bashkëpunimet me institucionet analoge dhe kontributet e profesionistëve brenda KLSH-së ejashtë saj, kanë sjellë ndryshime të dukshme të filozofisë së menaxhimit dhe të objektivave tëkëtij institucioni. Referuar kësaj filozofie, fokusi i veprimtarisë së institucionit, që përfaqësojnëedhe sfidat kryesore të tij, është përqëndruar në luftën kundër korrupsionit dhe shtimin evëmendjes për auditimin e performancës, si një mjet për të shtuar vlerën e parave publike.

Strategjitë, janë vënë sot në bazë të zhvillimeve strategjike duke kërkuar një riformulim tëmisionit të KLSH-së përkundër misionit të mëparshëm, i cili e reduktonte misionin e këtijinstitucioni “në kontrollin e subjekteve dhe programeve publike” gjë e cila nuk ishte në një linjëme misionin e institucioneve supreme të auditimit të anëtarësuar në INTOSAI. Duke vlerësuar semisioni i një institucioni është formula bazë nga burojnë zgjidhjet dhe veprimtaritë e gjithëinstitucionit, KLSH është angazhuar që në kuadrin e hartimit të strategjive afatgjata të zhvillimittë riformulojë misionin e institucionit në përputhje me nevojat që shtrojnë zhvillimet strategjiketë vendit tonë si dhe në mënyrë që ky institucion t’i kontribuojë në mënyrën më të mirë tëmundshme këtyre zhvillimeve.

Kështu po bëhen përpjekje që misioni i këtij institucioni të orientohet drejt informimit të publikutdhe Kuvendit të Shqipërisë në lidhje me përgjegjshmërinë e qeverisë dhe të enteve të tjerapublike për përdorimin e burimeve publike sipas ligjit, me ekonomicitet, efektivitet dhe efiçiencëdhe nxitja e kësaj përgjegjshmërie në të gjithë sektorin publik, në përputhje me praktikat më tëmira të BE, me standardet ndërkombëtare të INTOSAI dhe me ndjeshmërinë popullore përshtimin e luftës kundër korrupsionit. Ky shënon një ndryshim të rëndësishëm në të gjithëfilozofinë e menaxhimit të institucionit duke rritur kështu rolin e ekspertizës dhe të këshillimitpër Kuvendin e Shqipërisë por edhe për gjithë sektorin publik në tërësi.

Projekti i KE parashikon zhvillimin e kapacitetit institucionale, të metodologjive të auditimit,zhvillimin e burimeve njerëzore dhe mbështetjen me teknologji informacioni.

Ndryshimet strukturore kanë nisur . Mjaft ndryshime strukturore janë realizuar kohët e funditnë këtë institucion duke filluar nga krijimi i departamentit të auditimit të performancës që ështënjë hap shumë i rëndësishëm, i matur dhe i sigurtë që ka filluar të japë frytet e para. Vlerësimi ipërgjegjshmërisë qeveritare dhe informimi i publikut dhe Kuvendit të Shqipërisë në lidhje me të,kërkon jo vetëm vlerësimin e pajtueshmërisë me ligjet dhe rregullat në përdorimin e burimevepublike por edhe faktin, nëse programet qeveritare sigurojnë maksimizimin e vlerës së paravepublike, nëse menaxherët që janë ngarkuar të qeverisin subjektet publike i kanë hartuar dhezbatuar programet e tyre në përputhje me kriteret e kursimit, dobisë dhe frytshmërisë sëburimeve publike. Objektivat e këtij departamenti janë mjaft ambicioze dhe synojnë trefishimin eauditimeve të performancës në krahasim me një vit parë. Kompletimi i departamentit me burimenjerëzore të kualifikuara të përzgjedhura nga brenda institucionit por duke ftuar edhe ekspertë të

143

jashtëm në zë të financave publike, tregon se ky objektiv është vënë dhe po ecën në rrugën eduhur.

Përqasja e veprimtarisë së auditimit në tërësi, me praktikat më të mira të institucionevehomologe të auditimit kërkon në radhë të parë krijimin dhe zhvillimin e metodologjive tëauditimit në mënyrë të tillë që të reflektohen standardet ndërkombëtare të auditimit. Nëse në tëkaluarën kjo përgjegjësi nuk ishte e adresuar saktë, tashmë është krijuar një departament iveçantë, përgjegjësia e të cilit është kërkimi shkencor dhe zhvillimi i institucionit bazuar nëstandardet ndërkombëtare. Duke i hedhur një sy produkteve të këtij departamenti vlerësohet se aika koordinuar mjaft mirë çështje të tilla si ato me karakter zhvillimor, metodologjik dhestrategjik të institucionit. Institucioni është tashmë i gatshëm t’i nënshtrohet zhvillimeve tëardhshme që kanë të bëjnë me çertifkimin e auditëve, zhvillimin e metodologjive për fusha tëcaktuara si ato të auditimit të performancës, politikat e zhvillimit të burimeve njerëzore etj.

Hartimi i metodologjive, i vlerësuar në lidhje të ngushtë me implementimin e tyre, nuk do tëkishte qenë i suksesshëm në se këto përgjegjësi nuk do të ishin adresuar në struktura të veçanta.

Ashtu siç edhe dihet rritja e profesionalizmit të stafit duhet parë si një mjet i rëndësishëm për tërealizuar sfidat me të cilat përballet institucioni. Këtij qëllimi i ka shërbyer edhe vendosja e njëstandardi për trajnimin e vazhdueshëm profesional të stafit e shoqëruar kjo me testimin enjohurive të fituara nga trajnimi. Vendosja e normës së trajnimit mesatarisht prej 80 orë trajniminë vit e diferencuar për stafin ekzistues dhe të ri e ka orientuar gjithë stafin në përditësimin enjohurive në lidhje me auditimin dhe disiplinat e tjera të ndërlidhura. I gjithë ky proces duhetzhvilluar sipas një plani të hartuar vjetor dhe afatmesëm.

Rezultatet e para janë shumë të rëndësishmë për të gjetur e rritur mbështetjen për këtëprofesion. Në këtë kuadër për arritjen e objektivave duhet që procesi dhe objektivat e auditimittë performancës të ecin sipas udhëzuesit të performancës të INTOSAI-t. Eksperienca e shkurtër eauditimeve të performancës në fusha dhe programe qeveritare pritet që me rekomandimet edhëna të ndikojnë në vendimmarrjet qeveritare në interes të përdorimit burimeve publike mekursim, efektivitet dhe efiçensë.

Duhet rritur roli antikorrupsion i KLSH-së duke e parë këtë detyrë si një nga sfidat kryesore tëkëtij institucioni. Edhe pse standardet ndërkombëtare të auditimit janë të kujdesshme dhe disi tërezervuara kur bëhet fjalë për rolin antikorrupsion të institucioneve të auditimit, KLSH-ja dukeju referuar ndjeshmërisë popullore në lidhje me këtë fenomen duhet ta orientojë veprimtarinë eauditimit në fushat që kanë një ekspozim të lartë ndaj rrezikut të korrupsionit. Kjo qasje eveprimtarisë së auditimit në fushat me rrezik të lartë korrupsioni pritet të japë rezultate tëprekshme në mbrojtjen e burimeve publike duke krijuar mundësinë e rikuperimit të dëmeve eshkeljeve dhe rritjen e besimit të qytetarëve ndaj qeverisjes.

Progres i dukshëm duhet realizuar në fushën e trajnimit dhe formimit profesional. Kështu nga 2.1ditë trajnimi për person të zhvilluara në vitin 2011, janë zhvilluar 19.4 ditë trajnimi për persongjatë vitit 2012 dhe është punuar me të njëjtin ritëm edhe gjatë vitit 2013. Ndryshime tërëndësishme duhet të prekin jo vetëm vëllimin e trajnimit por edhe strukturën e tij. Njëkombinim i mirë duhet realizuar midis konsulentëve profesionistë të huaj të ftuar si dhetrajnimeve direkte në institucionet homologe.

144

Pritshmëri të tjera. KLSH gjatë vitit 2012 me mbështetjen e partnerëve evropianë ka hartuardhe paraqitur në Kuvendin e Shqipërisë projektligjin “Për Kontrollin e Lartë të Shtetit” i cili kapër qëllim përqasjen e veprimtarisë së institucionit me standardet ndërkombëtare të auditimit.

Projekti parashikon shumë ndryshime në krahasim me ligjin ekzistues dhe synon rritjen ekapacitetit dhe të profesionalizimit të trupës së KLSH-së. Ndryshimet në këtë ligj janë të lidhurame shumë reforma të parashikuara në projektet zhvillimore të financuara nga BE. Aktualisht kyprojektligj po shqyrtohet në Komisionet Parlamentare me shumë kujdes dhe debate.

Me gjithë përmirësimet e vërejtura gjatë vitit 2012 cilësia e punës audituese mbetet një sfidë erëndësishme e institucionit dhe është e lidhur drejtpërdrejt me efektivitetin e punës së tijë. Madjecilësia është një sfidë e përhershme e institucioneve të auditimit për shkak të ndryshimeve qëndodhin në metodat dhe teknikat e auditimit. Për shkak të një trashëgimie jo të pasur në këtëfushë institucioni kërkohet të ndryshojë në mënyrë të dukshme metodat e punës që ngaplanifikimi, ekzaminimi dhe raportimi i auditimit. Nga ana tjetër një skemë më racionale esigurimit dhe kontrollit të cilësisë duhet të zbatohet për t’i dhënë më shumë rol dhe përgjegjësiniveleve përkatëse të menaxhimit të auditimit në lidhje me cilësinë.

Një numër i konsiderueshëm rekomandimesh për subjektin e audituar shoqërojnë raportetpërfundimtare të auditimit. Duke patur parasysh faktin se në fund të fundit efektiviteti i auditimitmatet me cilësinë e rekomandimeve dhe shkallën e pranimit dhe të zbatimit të tyre, institucioni iKLSH-së kërkohet të ngrejë mekanizma e procedura të tilla ligjore që të sigurohet në një nivel tëarsyeshëm për shkallën e pranimit dhe të zbatimit të rekomandimeve veçanërisht për ato mekarakter të zhdëmtimit të shumave përkatëse.

Nga ana tjetër duket se është e nevojshme dhe në sinkron edhe me misionin e ri të KLSH-së,hartimi i një ligji në lidhje me përgjegjësinë materiale të menaxherëve publikë për vendimmarrjete gabuara që shkaktojnë dëme të interesave publikë. Kjo do të ndikojë dhe do të reduktojëdukshëm cilësinë e vendimmarrjeve që lidhen me përdorimin e burimeve publike dhe në tënjejtën kohë do të moderojë sjelljen e menaxherëve publikë në lidhje me funksionet e tyre e cilahera herës paraqitet mjaft problematike.

4. Rekomandime për avancimin e rolit të Auditimit në performancën e qeverisë

Roli i auditimit duhet të avancojë me shpejtësi për të qenë në gjendje t’i paraprijë përmirësimit tëqeverisjes. Duke qenë profesion relativisht i ri ekzistojnë probleme në kuptimin e tij duke ukeqinterpretuar shpesh edhe nga ushtruesit, menaxherët dhe zyrtarët publikë, kjo edhe si pasojë emugesës së një baze solide akademike të rolit të tij dhe një kuptimi të qartë e të saktë .

Përcaktimi i rolit dhe funksioneve të Auditit dhe qartësimi i tyre është dhe një nga qëllimet ekëtij punimi.

Modeli i ndërtuar bazohet në standartet ndërkombëtare dhe zhvillohet në identifikimin ekoncepteve themelore duke theksuar disa standarte, mjete, strategji dhe praktika, - pse ne bëjmëkëtë çka bëjmë dhe çfarë nevoitet të bëjme për të qenë efektivë në kontribuimin për ndershmëridhe qeverisje kopetente.

Arritja e këtij objektivi është një kombinim i faktorëve që kanë të bëjnë nga njëra anë meorganizatën dhe personelin të cilët duhet të jenë të pavarur, objektivë, transparentë dhe tëbesueshëm dhe nga ana tjetër faktorët që kanë të bëjnë me mënyrën sesi agjencia e auditimit

145

mund t’i arrijë këto karakteristika: organizimit strukturor, inkurajimit dhe mbështetjes sëaktiviteteve të stafit të auditit, sigurimit nëpërmjet rekrutimit, përzgjedhjes dhe trajnimit përstafin sipas karakteristikave personale.

Tashmë synohet që auditimi të kalojë nga punë në profesion. Agjensia e auditimit duhet tëpërfshihet në procesin politik, duke qenë e vërtetë në normat e profesionit dhe duke qenë kritik.Profesioni i auditit duhet të kuptohet si profesion që duhet ndërtuar rreth idesë që qëllimi i punësështë t’i shërbejë qytetarëve duke u fokusuar te qeverisja dhe besimi ndaj punës së saj.

Auditimi i pasqyrave financiare, por në përgjithësi edhe auditimi i informacioneve të tjerafinanciare historike, në shumë prej juridiksioneve realizohet ose duke zbatuar plotësisht kërkesate standardeve ndërkombëtare të auditimit (SNA), ose duke përdorur standarde lokale, të cilat nëpjesën më të madhe të tyre, janë mjaft të përafërta me SNA-të, pasi rrjedhin nga një proces imirëpërcaktuar e rigoroz i adoptimit të tyre.

Roli kryesor në hartimin e SNA-ve i përket IAASB -së (Bordi i Standardeve Nërkombëtare tëAuditimit e Dhënies së Sigurisë), i cili është një Bord i pavarur i hartimit të standardeve, që ka sifokus primar shërbimin ndaj interesit publik. IAASB-ja luan një rol të rëndësishëm dhe jepkontribut për:1. Hartimin e standardeve me cilësi të lartë, të cilat përdoren për auditimin, rishikimin, dhënien

e sigurive të tjera, kontrollin e cilësisë dhe shërbime të tjera të lidhura ;2. Lehtësimin dhe ndihmesën për konvergimin apo zvogëlimin e ndryshimeve midis

standardeve ndërkombëtare e atyre lokale/kombëtare;3. Përmirësimin e cilësisë së auditimit në mbarë botën dhe për rritjen e forcimin e besimit

publik tek raportimi financiar.

Objektivi IAASB-se është hartimi i standardeve cilësore të cilat i shërbejnë auditimit dhefushave të lidhura me të. Hartimi dhe publikimi i këtyre standardeve kalon përmes një konsultimiglobal me palët e interesuara, ndjekjes së një procesi të duhur dhe transparent, realizimit tëtakimeve të hapura për publikun dhe natyrisht, ai i nënshtrohet mbikëqyrjes nga Bordi iMbikëqyrjes me Interes Publik (PIOB). Një proces i tillë rigoroz, transparent dhe i duhur nëhartimin e SNA-ve, kontribuon drejtëpërdrejt në mbrojtjen e interesit publik.

5. Arritje të KLSH dhe propozimi për Amendimin e Ligjit OrganikRaporti i Progresit të Shqipërisë i Komisionit Evropian i Tetorit të vitit 2012 ka nënvizuar se:“Auditimi i jashtëm duhet të vijë në nivel me standardet e INTOSAI”. Synimi strategjik iKLSH për vitet 2013-2016 është modernizimi i institucionit për të sjellë veprimtarinë e tij nëpërputhje të plotë me këto standarte dhe me objektivat strategjike të EUROSAI 2011-2017, si dhelufta pa kompromis ndaj korrupsionit me fokus në parandalimin e tij.

KLSH ka bërë përmirësime në manualin e tij për auditimin financiar dhe ka krijuar njëdepartament për auditimin e performancës; Këtë vit KLSH ka raportuar mbi zbatimin eMenaxhimit Financiar (MFK) dhe Kontrollit të Brendshëm në sektorin publik; Ka sjellë gjetjetë rëndësishme në lidhje me linjat e raportimit të ekzekutuesve financiare dhe përdorimin jo-sistematik të menaxhimit të riskut.

KLSH duhet të punojë për të vlerësuar funksionimin e kontrollit te brendshëm dhemenaxhimit financiar (KBFP) në administratën publike”.

146

Institucioni, me ndihmën e ekspertëve të SIGMA finalizoi në fund të dhjetorit 2012 "Strategjinëe tij të Zhvillimit 2013-2016", e cila fokusohet në këto drejtime kryesore :

1 .Sjellja dhe mbajtja e bazës ligjore dhe rregullatorë të KLSH në përputhje me standardetndërkombëtare dhe praktikat e mira evropiane.2. Përmirësimi i kapaciteteve, cilësisë dhe produktivitetit të auditimit.3. Përmirësimi i cilësisë dhe shtimi i numrit të auditimeve të performancës.4. Zhvillimi dhe konsolidimi i auditimeve të Teknologjisë së Informacionit dhe përdorimi i T.I.në auditim.5. Forcimi i rolit antikorrupsion të KLSH-së për sigurimin e mirëqeverisjes.6. Nxitja e qeverisjes së mirë dhe menaxhimit të shëndoshë financiar.7. Zhvillimi i komunikimit dhe bashkëpunimi me aktorë të tjerë brenda e jashtë vendit.

KLSH, për të realizuar misionin, e mbështet veprimtarinë e tij mbi këto vlera dhe principe:ligjshmërinë, pavarësinë, objektivitetin, integritetin, përgjegjshmërinë, profesionalizmin,bashkëpunimin, interesin publik dhe transparencën.

Ligjit organik në diskutim aktual në Parlament është shumë i rëndësishme për të ardhmen einstitucionit dhe modernizimin e tij në përputhje me kërkesat e standardeve INTOSAI, dukeshtuar mandatin auditues të institucionit, për realizimin e një mbrojtjeje më cilësore dhe mëme efikasitet të interesave të qytetarëve dhe taksapaguesve shqiptarë. Projektligji synon:

1. Forcimin e pavarësisë institucionale, organizative dhe ekonomike të instiutucionit, si dheqartëson dhe saktëson të drejtat, detyrat dhe kompetencat që KLSH ka në zbatim të funksionittë tij kushtetues, me subjektet e auditimit dhe me institucionet e tjera shtetërore.

2. Saktëson të drejtat dhe detyrat që subjektet e audituara kanë në raport me procedurën eauditimit dhe realizon modernizimin e ligjit organik të tanishëm nëpërmjet parashikimit në të tëeksperiencës më të fundit dhe më të mirë Europiane, si dhe përcaktimin dhe forcimin e statusit tëpersonelit të KLSH.

Filozofia e përdorur për hartimin e këtij projektligji kërkon:

së pari të realizohet një përafrim sa më i saktë dhe i plotë i dispozitave të këtij ligji mestandardet ndërkombëtare të auditimit dhe legjislacionet më të përparuara të institucioneve të huajahomologe, dhe

së dyti ndërhyn në ato dispozita ekzistuese dhe në ato fusha për të cilat mendohet se nuk janë tëplota dhe se kishin krijuar ose mund të krijonin probleme gjatë zbatimit të tyre në praktikë.

6. Standardet Ndërkombëtare të Auditimit dhe roli i tyre në një ekonomi që poglobalizohet.

Një nga projektet më madhore të IAASB-së ka qenë padyshim ai i qartësisë të SNA-ve,përfundimi i të cilit në vitin 2010 konsiderohet një zhvillim i rëndësishëm ndërkombëtar meimpakt të drejtëpërdrejtë në globalizimin e procedurave dhe të standardeve të auditimit. Gjatëkëtij procesi u arrit të rishkruhen të 36 SNA-të dhe SNKC 1 (Standardi ndërkombëtar përrishikimin e cilësisë). Standardet e reja paraqiten me një strukturë të re, e cila është më e lehtëpër t`u lexuar në mënyrë efektive, dhe më praktike për t`u zbatuar nga përdoruesit. Paraqitja eqartësuar e SNA-ve ka përforcuar më tej kryerjen e auditimit bazuar në gjykimim profesional tëaudituesve; ajo kontribuon gjithashtu, në rritjen e cilësisë së auditimit në shumë drejtime.

147

Kërkesat e SNA-ve të qartësuara janë më shumë të fokusuara në çështje të tilla si: Vlerësimi i rrezikut të anomalive materiale Materialiteti dhe përdorimi i tij gjatë vlerësimit të anomalive materiale Evidenca e auditimit dhe vlerësimi i saj, sa i takon mjaftueshmërisë dhe përshtatshmërisë, si

edhe të mënyrave apo metodave që përdoren për sigurimin e saj. Përdorimi i punës së tjerëve (kryesisht i audituesve të tjerë, kur është rasti i auditimit të

pasqyrave financiare të grupit) Raportimi i auditimit dhe sidomos komunikimet me organet e drejtimit etj.

Gjatë punës për hartimin e SNA-ve të qartësuara, IAASB mbajti parasysh se një auditim i mirëështë është një "auditim që përdor logjikën apo gjykimin" – pra një auditim në të cilin audituesi ijep rëndësi, vlerëson dhe gjykon duke mbajtur parasysh rrethanat. Dhe që të arrihet kjo, duhet tëpërcaktohen objektiva të qarta, të cilat luajnë një rol të rëndësishëm në këtë drejtim.

Objektivat luajnë një rol shumë të rëndësishëm në përcaktimin përpjekjeve, dhe audituesitvlerësojnë dobinë e tyre në të gjitha fazat e auditimit. Është e rëndësishme të theksohet seIAASB pranon se aplikimi i duhur i kërkesave të një SNA-je pritet të sigurojë një bazë tëmjaftueshme për arritjen e objektivave të deklaruara.

Është gjithashtu e rëndësishme të theksohet se këto objektiva duhet të kuptohen në kontekstin eobjektivave të përgjithshme të audituesit. Në ato raste kur një objektiv i caktuar nuk mund tëarrihet, audituesi duhet të vlerësojë nëse kjo pengon arritjen e objektivave të përgjithshme të tij.Në këto raste SNA-të kërkojnë që audituesi të modifikojë opinionin e tij ose të tërhiqet ngaangazhimi.

Nga IAASB-ja kërkesat e SNA-ve janë përcaktuar të atilla që ato të jenë përgjithësisht tëzbatueshmë në të gjitha llojet e angazhimeve të auditimit, përfshirë këtu edhe angazhimet përentitetet e sektorit publik. Termi i mëparshëm i pikëpamjes apo qëndrimit të standardit në rastin ezbatimit të tij në sektorin publik, në standardet e reja të qartësuara, është bërë pjesë e shpjegimitpërkatës.

Edhe pse SNA-të janë të formuara për t’u përdorur për entitetet e të gjitha madhësive, kjo nuk dotë thotë që çdo auditim kryhet në të njëjtën mënyrë. Për shkak të strukturës së SNA-ve qëbazohet në parime, kërkesat e tyre përqëndrohen më shumë në ato çështje që duhet të adresojëaudituesi.

Për më tepër, SNA-të shpjegojnë se metoda e duhur e auditimit për përcaktimin dhe kryerjen eprocedurave të mëtejshme të auditimit do të varet nga vlerësimi i rrezikut të audituesit. SNA 230vendos kërkesën për dokumentimin e çështjeve të rëndësishme që dalin gjatë auditimit dhe tëgjykimeve më të rëndësishme profesionale që audituesi ka bërë në arritjen e konkluzioneve përkëto çështje, pra theksi vendoset mbi çështjet e rëndësishme dhe gjykimet e rëndësishmeprofesionale. Standarti i "Dokumentimit të Auditimit" e bën të qartë se në parim, respektimi ikërkesave të tij do të rezultojë në një dokumentim të auditimit që është i mjaftueshëm dhe ipërshtatshëm, sipas rrethanave. Të gjitha SNA-të e tjera, kur ato trajtojnë aspektin edokumentimit, mbajnë parasysh kërkesat specifike të dokumentimit në rrethana të veçanta.

Shqipëria për gati një dekadë ndodhet në listën e atyre vendeve që zbatojnë SNA-të. Kryerja eauditimeve në vendin tonë ka nisur në vitin 1999, kur u hartuan si procedura auditimirekomandimet e para teknike bazuar në përvojën e kompanisë kombëtare të audituesve tëFrancës (CNCC), të cilat shërbyen si procedura dhe standarde të para të auditimit. Në vitin 2001

148

rekomandimet teknike u zëvendësuan me një paketë të procedurave të auditimit të fokusuarakryesisht në auditimet e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, ndërsa në vitin 2003 kjo paketë uzëvendësua me Standardet Ndërkombëtare të Auditimit të publikuara nga Bordi i këtyreStandardeve i Federatës Ndërkombëtare të Kontabilistëve (IFAC), të cilat u përkthyen në shqipnga IEKA në vitin 2007 dhe u shpallën të detyrueshme. Në vitin 2011, IEKA përktheu dhepublikoi paketën e standardeve të qartësuara të IFAC-ut.

7. Përshtatshmëria e SNA-ve për auditimin e pasqyrave financiare në sektorinpublik

Raportimi financiar pavarësisht sektorit, duhet të jetë jo vetëm i besueshëm por edhe i dobishëmpër t`u shfrytëzuar nga përdoruesit. Për këtë qëllim, kërkohet të kombinohen më së miri, nganjëra anë standardet cilësore të raportimit me profesionistët dhe personelin e kualifikuar dhe, ngaana tjetër informacioni financiar i raportuar duhet t`i nënshtrohet një verifikimi të pavarur për tëshmangur papajtueshmëritë që si rregull, lidhen edhe me ndjekjen dhe zbatimin e vlerave dhe meetikën profesionale.

Të gjitha këto kërkesa janë sankasionuar që në pjesën hyrëse të Standardeve Ndërkombëtare tëKontabilitetit për Sektorin publik, të publikuar nga Bordi i Standardeve Ndërkombëtare tëKontabilitetit për Sektorin Publik (IPSASB), ku theksohet se standardet, por edhe prononcimet etjera të këtij Bordi synojnë zhvillimin dhe harmonizimin e kontabilitetit, raportimit financiar dhetë praktikave të auditimit në sektorin publik.

Standardet Ndërkombëtare të Auditimit (SNA) të publikuarauara nga IAASB nuk janëdrejtëpërdrejt të destinuara për sektorin publik dhe nuk zëvendësojnë standardet kombëtareautoritative të cilat mund të nxiren nga qeveritë, organet rregullatore të kontabilitetit ose atoprofesionale . Megjithatë, siç u theksua edhe më lart, duke qenë se SNA-të janë universale, atomund të gjejnë zbatim edhe në rastin e sektorit publik, për shembull, kur auditohen pasqyratfinanciare të ndërmarrjeve të biznesit në pronësi të qeverisë, ose siç do të quhen këtu e ne vijim,entitetet e sektorit publik. Këtu përfshihen entitete të tilla të këtij sektori që mund të paraqesinedhe interes publik, siç janë hekurudhat kombëtare, shërbimet e transmetimit dhe të shpërndarjessë energjisë e lëndëve djegëse, të ujit, shërbimet publike të telekomunikimit; por edhe entitete tëtjera të sektorit publik, si shkolla, spitale, etj. Duke qenë se këto entitete kryejnë në faktveprimtari biznesi, ato operojne në të vërtetë si agjentë tregtare, pra kryejnë shpenzime dherealizojnë të ardhura. Në këtë kuptim, aktiviteti kryesor i këtyre ndërmarrjeve të biznesit tësektorit publik është i ngjashëm me atë të ndërmarrjeve të biznesit në sektorin privat.

SNA- të e publikuara nga IAASB përshkruajnë çështje të tilla si: parimet themelore të cilatrregullojnë/drejtojnë përgjegjësitë profesionale të audituesit apo edhe kualifikimet osekarakteristikat thelbësore të audituesve (p.sh. nevojën për trajnimin e duhur, pavarësinë dhekujdesin e duhur për kryerjen e auditimit të pasqyrave financiare). Po kështu, edhe dokumentetshoqëruese apo shpjeguese të tyre ndonëse nuk kanë autoritetin e standardeve, japinrekomandime e udhëzime me natyrë praktike për kryerjen e auditimeve të pasqyrave financiare(p.sh. për planifikimin dhe mbikëqyrjen e përshtatshme, për vlerësimet e rreziqeve tëvetvetishme dhe të kontrollit dhe ndikimin e tyre në procedurat thelbësore dhe në procesin me tëcilin audituesi përcakton procedurat që duhet të kryhen gjatë auditimit).

Standardet japin udhëzime edhe sa i takon formës dhe përmbajtjes së raporteve të auditimit.Megjithatë, nisur nga veçoritë apo diferencat që vërehen midis sektorit publik e atij privat,

149

pasqyrat financiare të entiteteve të sektorit publik mund të përfshijnë edhe informacione qëndryshojnë nga ato që jepen nga pasqyrat financiare të entiteteve të sektorit privat (p.sh. mund tëketë informacione që bëjnë të mundur krahasimin e shpenzimeve të periudhës raportuese meshifrat e buxhetuara apo me limitet e përcaktuara me ligj). Në këto rrethana, për auditimin mundtë kërkohet që të bëhen modifikime sidomos në varësi të natyrës, kohës/afateve; shtrirjes sëprocedurave të auditimit, apo edhe raportit të audituesit që kërkohet të komunikohet.

Përveç sa më sipër, disa nga entitetet e sektorit publik mund të përdorin resurse shtesë, kryesishtpër të përmbushur një shumëllojshmëri shtesë objektivash të tjera shpeshherë edhe me natyrëjofinanciare, siç mund të jenë objektivat sociale, mjedisore, etj., të cilat tejkalojnë kërkesat ezakonshme që lidhen me plotësimin e objektivave të tyre tregtare. Ndërsa deklaratat financiare tëaudituara mund të tregojnë në lidhje me pozitën financiare, rezultatet e operacioneve dhendryshimet në gjendjen financiare, këto pasqyra financiare, në vetvete, nuk mund të raportojnënë mënyrë të përshtatshme për rezultatet e aktiviteteve me natyrë jo tregtare të përmendura mëlartë.

Në këto kushte, në rastet e entiteteve të sektorit publik, audituesve u kërkohet për të audituar dheraportuar edhe për informacionet në lidhje me: Pajtueshmërinë e veprimtarisë së entitetit me kërkesat ligjore e rregullatore (duke përfshirë

pajtueshmërinë me ligjin, rregullat apo prononcimet lokale që zbatohen për sektorin publik); Përshtatshmërinë e strukturës së kontrollit të brendshëm të entitetit; Ekonominë, efiçencën dhe efektivitetin e programeve, projekteve dhe aktiviteteve.

Informacionet shtesë në raportimet e entiteteve të sektorit publik mund të përfshihen ose nëpasqyrat financiare ose ato mund të jepen veças tyre. Auditimi i këtyre informacioneve mund tëkërkojë që audituesit të kryejnë punë shtesë, e cila shkon përtej asaj që kërkohet për qëllime tëauditimit dhe të raportimit mbi pasqyrat financiare apo informacionet financiare historike.

Në raportet e tyre vjetore, disa entitete të sektorit publik mund të përfshijnë, informacione mbiecurinë e tyre në drejtim të arritjes së objektivave të cilat maten me tregues të caktuar financiarapo edhe tregues të tjerë. Audituesve gjithashtu, mund t'ju kërkohet të auditojnë dhe të raportojnëedhe për këto informacione shtesë që lidhen me performancën.

Një veçori dalluese, e cila ka gjetur trajtimin e duhur në standardet dhe prononcimet e IAASB-së, është pranimi i ndryshimeve dhe konsiderimi i tyre specifik në rastin e auditimeve në sektorinpublik. Kështu për shembull në SNA 200, që konsiderohet edhe si standardi kuadër për auditimine pasqyrave financiare është theksuar se: “Ligji apo rregulloret që rregullojnë veprimtaritë eauditimit të sektorit publik, përgjithësisht mandatojnë emërimin e një audituesi të sektorit publikdhe zakonisht përcaktojnë përgjegjësitë dhe kompetencat, duke përfshirë të drejtën e audituesitpër të patur akses në të dhënat e regjistrave dhe në informacionet e tjera të entitetit të sektoritpublik. Edhe në ato raste kur ligji ose rregullat përshkruajnë me detaje të mjaftueshme kushtet eangazhimit të auditimit, audituesi i sektorit publik mundet megjithatë, të konsiderojnë se kapërfitime nëse ai harton një letër angazhimi të auditimit më të plotë sesa ajo që është trajtuar nëSNA 210 “Kushtet e angazhimit të Auditimit” .

Si konkluzion, mund të thuhet se shtrirja e përdorimit të procedurave të uniformizuara tëauditimit kontribuon në rritjen e besimit tek përdoruesit e informacioneve financiare e jofinanciare dhe kontribuon në krijimin e një vlere të shtuar për entitetet, përfshirë përmirësiminpër ekonominë, efektivitetin dhe efiçencën.

150

*

* *

Siç e kemi theksuar në hyrje të këtij punimi, sot, në vendin tonë nevojiten institucionepublike dhe agjenci auditimi që e bëjnë punën më mirë, për të promovuar zbatimin e ligjit,luftën kundër korrupsionit, mashtrimit e abuzimit, ndershmërinë, transparencën,përdorimin efikas të fondeve publike dhe përmirësimit dhe rritjes së kopetencës dhepërgjegjësisë qeverisëse. Shpresoj që përmes këtij punimi të kemi dhënë një kontributmodest në këtë drejtim.

Mars 2014

151

ANEKSE

Aneksi 1. Pyetësori për punonjësit/audituesit e KLSH-së .

Provat morale dhe etike me te cilat perballet nje auditor gjate punes se tij.Vendos 1-4

A Te harrijne nivelin e desheruar te impaktitMenaxhimin e tensionit të vazhdueshëm midis vlerësimit dhe përmirësimit teperformancës

Shkrimi i raporteve të qarta e në kohën e duhur

Zhvillimi i metodave dhe gjykimeve më të përshtatëshme

Menaxhimi I ambjentit politik

Kompletimi I punës në kohë për të harritur të afektojnë vendimet

Zhvillimi I kapaciteteve te tij teknike-profesional

Kultura organizative ne entitete që auditohen

Mbështetjen nga menaxherët e nivelit të lartë te institucioneve qe auditohen.

Ndërmarrjen e veprime sipas rekomandimeve te auditit

Vleresimin e rezultatit te nje auditor e percakton ?

BPërzgjedhja e cështjeve që do auditohen sipas vlerës qe zene ne Buxhetin e

ShtetitFokusimi ne problemet më të mëdha sociale me impakt të rëndësishëm përqytetarët

Ndjekja e standarteve te kontabilitetit

Ndjekja dhe fokusimi në theksimin e impakteve ekonomikeCështje të rëndësishme politike të lidhura direkt me mundësite e ndërhyrjes nëpunën e qeverisëAnketa mbi auditin – Fazat e zhvillimit të biznesit (Vendos Po=1 dhe Jo =0)Qëllimi I auditimit është:

C Realizimi i objektivave dhe qëllimeve të qarta e koncize

Mbulimi I mirë I të gjithë aktorëvë pjesmarrës ne qeverisje

Vlerësimi I lidhjeve midis qëllimit,objektivave, dhe metodologjisë së përdorur

·Sa të përshtatëshme janë metodat e përzgjedhura për cdo cështjet e audituara

·Tipet e vlerësimeve të perdorura për punën cilësore dhe sasiore, a e plotësojnënjera tjetrën duke na dhene një pamje të përgjithëshme të punes se kryer.· Të dhënat administrative qe synohet te mblidhen e analizohen a realizohen nekohen e planifikuar.· A perdor anketime per perzgjedhjen e ceshtjeve qe auditohen dhe nese po a jeni të

152

qartë mbi kufizimet e përzgjedhjeve?

· A ka stafi i auditimit kufizime për të nxjerrë përgjithësime

A parashikon auditori të ketë në dispozicion analiza të përshtatëshme financiare. ?

A jane parashikuar dobësitë e këtyre të dhenave?

A e ka në focus koston e planifikuar ne perzgjedhjen e ceshtjeve qe do auditohen?

A i ka pasur parasysh pikpyetjet e drejtuesve procesi i auditimit?

A ka të dhëna nëse do ndiqen rekomandimet. Nëse po si? Nese jo pse?

A ju duket I mjaftueshem buxheti për të realizuar qellimin?

A është bërë një analizë e duhur risku?

A ka vemendje studimi diversifikimin e perfundimeve

Në cfarë mase ju jeni dakort ose jo dakort me përcaktimet e mëposhtëme dukepërdorur shkallën nga 1 në 4.

D

1.Adresimi i punes së pari në bazë të interesave programore te menaxherëvepolitikë a mendoni qe do te gjeneroje impakt pozitiv per punen e auditorit sepseperceptohet se do te pajise menaxherët me rekomandime për përmirësimin eperformancës2.Shmangia e konfliktiti me menaxheret nga ana e auditoreve behet me qëllimgjetjen e marrëveshjes mbi rekomandimet e realizuara ne raportin perfundimtar3. Auditi që adreson punen së pari në bazë të interesit të qytetarëve eshte i

parapëlqyer të gjenerojnë impakt pozitiv duke tërhequr vëmendjen në cështje dhedebate informuese.4. Auditorët duhet të shmangin cështjet e së ardhmes me qëllim mosperceptimin edukjes sikur influencojnë në vendimmarrjen politike.5. Meqenëse auditorët mendohet që do sigurojnë rritjen e besimit të qytetarëve në

entitetet e qeverisjes , a është kjo një mënyrë epershtateshme e matjes sëefektivitetit të aktivitetit të auditimit

6. Auditimi s'duhet të kete rol në procesin politik.7. Aktiviteti I auditimit duhet të masë dhe raportojë impaktin ekonomik tërekomandimeve të dhëna8. Auditorëve shpesh I duhet të sakrifikojnë afatet për të mbrojtur besueshmërinë eaktivitetit të auditit9. Auditi duhet të masë dhe raportojë masën në të cilën menaxherët bien dakort me

rekomandimet10. Roli I auditimit në sigurimin e vlerësimit mbështetet në procesin politik sepseauditorët vetë nuk mund të sjellin ndryshim11. Auditimi duhet të shmangë përfshirjen direkte në media me qëllim ruajtjen e

objektivitetit.12. Mosmarrëveshjet me menaxherët mbi raportet e auditimit godasin/ lëndojne

besueshmërinë e procesit të auditimit13. Auditori duhet të jetë proaktiv në kuptimin e pavarësisë së identifikimit të

problemeve kryesore nën juridiksionin e tij

14. Nje auditor I qeverisë duhet të ndërmarrë hapa pasi një auditim është raportuar

153

për të promovuar zbatimin e rekomandimeve të raportit

15. Nje auditim efektiv duhet të shërbejë si kontroll mbi abuzimet e pushtetit16.Një audit I suksesshëm duket nga ndryshimi që I sjell përfitim përdoruesve të

programeve qeveritare.Instrumentat e studimit - Menaxhimi i aktivitetit të Auditimit për njëqeverisje efektive

E Cili nga vlerësimet e mëposhtëm përcakton më mirë natyrën e aktivitetit të auditit.a. Auditi ka mandate të vlerësojë eficiencën dhe efektivitetin e programitqeverisës, funksionet dhe sistemet për të rritur njohjen dhe vlkerësimin në publicb. Ka mandate të asistojë organizatën për të identifikuar risqet dhe vlerësuaraftësinë dhe efektivitetin e kontrolleve që përfshijnë qeverisjen,operacionet,dhesistemet e informacionit të institucionit qeverisës.Cilat janë sfidat më pikante që afektojnë aktivitetin tuaj të auditimit në lidhje

me aftësinë për të qenë efektive

F Zhvillimi i kapaciteteve teknike për vlerësimin e rezultateve të programit

Përcaktimi I pritshmërive të të gjithë të interesuarve

Ndërmarrja e veprimeve mbi rekomandimet e audititNdërhyrje nga entiteti që auditohet ose bordi këshillues I tij mbi metodat ose

përmbajtjen e raporti të auditimit

Mungesa e mbështetjes nga agjensitë e tjera qeveritare

Mungesë mbështetje nga menxhimi

Mungesë mbështetje nga publiku

Mbajtja e balancës midis njohurive institucionale dhe objektivitetit

Marëdhëniet me mediat

Pasjen akses tek punonjësit e agjensise që auditohet, pasuritë dhe regjistrimet

Mbështetja me fondet e nevojshme për të realizuar përgjegjësitë e auditimit

Kultura organizative ne entitetet që auditohen

Ambjenti politik

Fuqitë dhe përgjegjësitë e auditit krijojne konflikt interesi

Rekrutimi i stafit të mirë

Mbajtja e stafit të mirë

Kohë e përshtatshme ( kompletimi i punës në kohë për të afektuar vendimet)

Trainimi i stafit

Shkrimi i raporteve të audititmitBashkepunimi /Mbivendosja e Auditimit te KLSH dhe Auditit te

Brendeshem. Me 1 pranoni që jeni totalisht jo dakort dhe 4 totalisht dakort

G A keni bashkepunim me auditoret e brendeshme ne entitetin qe auditoni

A perdoren perfundimet e auditoreve te brendeshme si indicie per punen tuaj

154

Perceptimi juaj per mbivendosjen e auditimeve tuaj ndaj atij te brendeshmePerceptimi juaj per mbivendosjen e auditimeve te brendeshem ndaj auditimevetuaja

Perceptimi juaj per mbivendosjen e auditimeve tuaj ndaj inspektimit financiarPerceptimi juaj per mbivendosjen e auditimit te brendeshem dhe inspektimitfinanciar

I ANKETUAR

a. Cili është pozicioni juaj në agjensinë e auditimit

H i. Kryetar

ii. Drejtor Departamenti

iii. Kryeauditues

iv. Auditues I Larte

v. Auditues I Pare

vi. Auditues I Dyte

b. Sa kohë keni punuar në audititm (përfshirë sektorin privat publik)

I i. Më pak se 1 vit

ii. 1-2 vjet

iii. 3-5 vjet

iv. 6-10 vjet

v. 11-15 vjet

vi. Më shumë se 15 vjet

c. Cili është niveli më i lartë i shkollimit që keni kompletuar

J i. Diplomë të shkollës së mesme

ii. Kurs professional

iii. Diplome të nivelit Bsc.

iv. Diplomë të nivelit Ma.

v. Titull Dr.

d. Cfarë diploma profesionale mbani (Cekoni të gjitha që ju përputhen)

K i. Kontabilist I pavarur

ii. Ekspert kontabël

iii. Auditor Publik I licensuar

iv. ACCA

iv. Te TJERA (Lic supervizion ndertim) vlersim pasurie, jurist, ing.

PROCESI I AUDITIMITa. Cilat standarte ndiqen gjatë procesit të auditimit (Zgjidh të gjtha që mund tëndiqen nga ju)

155

L i. IACPA

ii. Standartet kombëtare të kontabilitetit

iii. Standartet Ndërkombëtare të kontabilitetit PUBLIK

iv. $tandarte të zhvilluara për përdorim të brendëshëm në auditim

v. Të tjera specifikob. Zgjidh përshkrimin që më mirë përshkruan se si ju zgjidhni cështjet eauditimit

M i. Auditi realizohet në cikël të rregulltii. Cështjet e auditimit kërkohen nga një trup që vëzhgon performancen eentitetit qeverisës

iii. Cështjet e auditimit kërkohen nga drejtuesi/tiv. Aktiviteti i auditit inicion cështje subjekt pqr aprovim nga një bord

këshillues

v. Aktiviteti I auditit inicion cështje pa nevojën e aprovimit të jashtëm

vi. Të tjera specifiko.

Harritjet/Matja e efektivitetit/Roli në vlerësim.Cila nga kategoritë ë mëposhtëme përshkruan më mirë tipin e punës qe kryen

auditori. (Zgjidh të gjitha që I përgjigjen pyetjes)

N a. Vlerësojnë programin ose alternativat politike

b. Auditojnë pasqyrat financiare te entitetit

c. Kapjen e korrupsionit

d. Sigurimin e kontrollit të përshtatshëm fiskale. Sigurimin e menaxherëve se veprojnë në përputhje me ligjet, rregullat dheudhëzimet

f. Vlerësimin e plotësimeve dhe rezultateve të programeve qeveritare

g. Vlerësimin e eficiencës së kostos së programit qeveritar

h. Identifikimin e cështjeve emergjentei. Dhënien erekomnadimeve për menaxhimin, kontrollin e brendëshëm osecështje të ngjajshme

j. Verifikimin e cështjeve financiare

k. Verifikimin e informacionit të performancës

l. Të tjera (specifiko )/ sa lejon ligji specifik

156

Aneksi 2. Pyetësori për punonjësit entiteteve të audituara qeveritare

A 1. Perceptimi i te audituarve dhe reagimi i tyre ndaj auditoreve

1.1 Perceptimi i te audituarve ndaj auditoreve (pozitive - 4; negative - 1)

1.2 Burimi i pakenaqesive i shprehur nga te audituarit (shume - 1; disa - 4)

1.3 Bashkepunimi i ofruar nga te audituarit ndaj auditoreve (shume i mire - 4; i keq - 1)

1.4 Shqetesimet e te audituarve ne lidhje me legjitimitetin e perpjekjeve te auditorve per tiinfluencuar ata (i shpeshte - 1; kurre - 4)

1.5 Besueshmeria e auditoreve ne syte e te audituarve (i larte - 4; i ulet 1)

2. Impakti ne organizatat e audituara

2.1 Perceptimi i te auditoreve per vleren e shtuar nga auditimi (kryesore - 4; minore - 1)2.2 Vleresimi i te audituarve per verejtjet/rekomandimet e auditimit (i rendesishem- 4; jo irendesishem - 1)2.3 Gatishmeria e te audituarve per te pranuar rekomandimet e auditoreve (e larte - 4; e ulet1)2.4 Perceptimi i te audituarve per dobine e auditimit (shume i dobishem - 4; jo i dobishem1)2.5 Ndryshimet e realizuara nga te audituarit sipas rekomandimeve te auditoreve(shume -4; shume pak - 1)2.6 Vleresimi i te audituarve per menyren e drejtimit e sjelljes se auditorve (shume e mire- 4; e varfer – 1)

3. Kontributi ne debatin publik*

3.1 Stimulimi i debatit ne institucionet e audituara (gjeresisht - 4; pak - 1)

3.2 Stimulimi i debatit ne Parlament (gjeresisht - 4; pak - 1)

3.3 Stimulimi i debatit ne shtyp dhe media (gjeresisht - 4; pak - 1)

3.4 Te tjera (gjeresisht - 4; pak - 1)

4. Bashkepunimi dhe mbivendosja (gjeresisht - 4; pak - 1)

4.1 Perceptimi i bashkepunimi te auditoreve te KLSH-se me auditin e brendeshem

4.2 Fokusimi i KLSH-se tek detyrat e lena nga Auditi i brendeshem

4.2 A ka mbivendosje te auditimeve te brendeshme me te KLSH-se

B Faktoret e suksesit

S – lehtesojne perpjekjet per influence;

S* – Lehtesojne ne menyre te moderuar perpjekjet per influence;

P – I vonojne perpjekjet per influence;

P* – ne menyre te moderuar I pengojne perpjekjet per influence

1. Faktoret qe lidhen me procesin e auditimit

1.1Perceptimi i te audituarve ne preferencat e auditoreve per te bashkepunuar (S -

157

bashkepunim - S, perplasje - P)

1.2 Perceptimi I te audituarve ne lidhje me fuqine e maredhenies midis auditoreve dhe teaudituarit (nul - P; auditor me fuqi ne maredhenie - S)

1.3 Perceptimi I te audituarit mbi tonin e raportit perfundimtar (pozitive - S; negative - P)1.4 Sai I kuptojne te audituarit rekomandimet e paraqitura ne raportin perfundimtar (shumemire - S; dobet - P)1.5 Perceptimi I te audituarve nese kriteret e vleresimeve perdorur nga auditoret jane tejustufikuara (te justifikuara - S; te pa justifikuara - P)1.6 Perceptimi I te audituarve per kompetencen profesionale te auditoreve (kompetent - S;jo kompetente - P)1.7 Perceptimi I te audituarve per rolin e auditoreve (konsulente/bashkepunim - S; kapesgabimesh/kontroll - P)

2. Karakteristikat e te audituarve

2.1 Shkalla e influences se te audituarve ndaj auditoreve (e larte - S; e dobet - P)

2.2 Niveli I angazhimit te te audituarve (e larte - S; e dobet - P)

2.3 Niveli I tolerances te te audituarit (e larte - S; e dobet - P)2.4 Shkalla e tolerances ne komunikimin midis auditoreve dhe te audituarve (shume e mire- S; e dobet - P)2.5 Impresioni I te audituarve nga eksperiencat e meprshme me audituoret (shume e mire -S; e dobet -P)

3. Faktoret e lidhur me kushtet e ambjentit3.1 Gatishmeria ne nivelin e stafit dhe e autoriteteve qendrore ne organizaten qe auditohet(e larte - S; e ulet - P )

3.2 Gatishmeria politike (e larte - S; e ulet - P )

3.3 Afatet e auditimit (mire - S; keq - P)

3.4 Riorganizimet ne organizaten e audituar (mbeshtetese - S; jo-mbeshtetese - P)

3.5 Reforma ne nivel qeveritar (mbeshtetese - S; jo-mbeshtetese - P)3.6 Mundesia qe ceshtjet e trajtuara nga auditoret te kene perparesi ne organzitata eaudituara (e larte - S, e ulet - P)

C Anketa per tu plotesuar nga te audituarit

Shenim: 4 - plotesisht dakort; 1- aspak dakort

Auditimit ne momentin e paraqitjes a I ka te qarta arsyet dhe objektivat

A përshkruan drafti një kuptim të qartë të ligjor dhe administrativ te funksionimit teorganizates/institucionit qe auditohetA përfshin raporti perfudnmtar I auditimit të dhëna të mjaftueshme mbi analizat financiaredhe koston, përfitimet dhe procedurën? Nëse jo cfarë duhet ndryshuar?A ështe raporti I mirëstrukturuar përfshirë përmbledhjën ë saktë ekzekutive?

A ështe raporti mjaftueshëm i saktë?

A jane përdorur sic duhet të dhenat statistikore? A mund të përmirësohen?

A është metodologjia e qartë?A ka numrin e mjaftueshëm të kritereve të vlerësimit dhe

158

teknikave?

A paraqet raporti qartesisht masat/rekomandimet që duhen marrë në lidhje me rritjen eproduktivitetit, efektivitetin dhe cilësinë e shërbimit?Ne cilin nga rolet e meposhtem e keni perceptuar rolin e auditorit ne eksperincen tuaj

1. Gjykatës/prokurorë

2. Kontabilistë publikë

3. Si kërkues shkencor/shkencëtar

4. Si konsulentë të menaxhimit

5. Si kontrollore

D Te dhena mbi te intervistuarin

a. Cili është pozicioni juaj në entin e audituar

i. Drejtor departamenti /drejtorie në entitet

ii. Shefi / kryespecialist

iii. Asistent i Inspektor / Specialist, Anëtar I stafit

iv. Auditor i brendeshem

v. Të tjerë (specifiko )

b. Sa kohë keni eksperienca në audititm (përfshirë sektorin privat publik)

i. Më pak se 1 vit

ii. 1-2 vjet

iii. 3-5 vjet

iv. 6-10 vjet

v. 11-15 vjet

vi. Më shumë se 15 vjet

c. Cili është niveli më i lartë i shkollimit që keni kompletuar

i. Diplomë të shkollës së mesme dhe/ose kurs professional

ii. Diplome të nivelit Bsc.

iii. Diplomë të nivelit Ma.

iv. Titull Dr.

d. Cfarë diploma profesionale mbani (Cekoni të gjitha që ju përputhen)

i. Diplome tjeter profesionale (specifiko)

ii. Kontabilist I miratuar

iii. Ekspert kontabël

iv. Auditor I brendeshem i licensuar

159

Aneksi 3. Treguesit e performances KLSH(Vleresimi 1-4)

A Perceptimi perceptuar nga auditoret per rolin e audituesitve;Piketmesatare

1. Përzgjedhja e cështjeve që do auditohen sipas vlerës qe zene ne Buxhetin eShtetit 3.292. Fokusimi ne problemet më të mëdha sociale me impakt të rëndësishëm përqytetarët 3.63

3. Ndjekja e standarteve te kontabilitetit 3.32

4. Ndjekja dhe fokusimi në theksimin e impakteve ekonomike 3.565. Cështje të rëndësishme politike të lidhura direkt me mundësite e ndërhyrjesnë punën e qeverisë 2.16

6. Auditi realizohet në cikël të rregullt 3.467. Cështjet e auditimit kërkohen nga një trup që vëzhgon performancen eentitetit qeverisës 2.95

8. Cështjet e auditimit kërkohen nga drejtuesi/t 1.90B Impakti i auditimit ne organizaten e audituar;

1.Adresimi i punes së pari në bazë të interesave programore te menaxherëvepolitikë a mendoni qe do te gjeneroje impakt pozitiv per punen e auditoritsepse perceptohet se do te pajise menaxherët me rekomandime përpërmirësimin e performancës 2.892.Shmangia e konfliktiti me menaxheret nga ana e auditoreve behet me qëllimgjetjen e marrëveshjes mbi rekomandimet e realizuara ne raportinperfundimtar 3.03

3.Meqenëse auditorët mendohet që do sigurojnë rritjen e besimit të qytetarëvenë entitetet e qeverisjes , a është kjo një mënyrë epershtateshme e matjes sëefektivitetit të aktivitetit të auditimit 3.334. Aktiviteti I auditimit duhet të masë dhe raportojë impaktin ekonomik tërekomandimeve të dhëna 3.595. Auditorëve shpesh I duhet të sakrifikojnë afatet për të mbrojturbesueshmërinë e aktivitetit të auditit 3.326. Auditi duhet të masë dhe raportojë masën në të cilën menaxherët biendakort me rekomandimet 3.357. Mosmarrëveshjet me menaxherët mbi raportet e auditimit godasin/ lëndojnebesueshmërinë e procesit të auditimit 2.628. Auditori duhet të jetë proaktiv në kuptimin e pavarësisë së identifikimit tëproblemeve kryesore nën juridiksionin e tij 3.59

160

9. Nje auditor I qeverisë duhet të ndërmarrë hapa pasi një auditim ështëraportuar për të promovuar zbatimin e rekomandimeve të raportit 3.14

10. Nje auditim efektiv duhet të shërbejë si kontroll mbi abuzimet e pushtetit 3.55

11. Një audit I suksesshëm duket nga ndryshimi që I sjell përfitim përdoruesvetë programeve qeveritare. 3.24

C Kontributi ne publik.1. Realizimi i objektivave dhe qëllimeve të qarta e koncize

3.802. Mbulimi I mirë I të gjithë aktorëvë pjesmarrës ne qeverisje

2.203. Auditi që adreson punen së pari në bazë të interesit të qytetarëve eshte iparapëlqyer të gjenerojnë impakt pozitiv duke tërhequr vëmendjen në cështjedhe debate informuese. 3.62

4. Auditorët duhet të shmangin cështjet e së ardhmes me qëllimmosperceptimin e dukjes sikur influencojnë në vendimmarrjen politike. 2.36

5. Auditimi s'duhet të kete rol në procesin politik. 3.306. Roli I auditimit në sigurimin e vlerësimit mbështetet në procesin politiksepse auditorët vetë nuk mund të sjellin ndryshim 1.967. Auditimi duhet të shmangë përfshirjen direkte në media me qëllim ruajtjen eobjektivitetit. 3.21

TOTALI 26*4 = 104 80.37Ne perqindje ndaj totalit 77%

Aneks 4. Faktoret e suksesit per KLSH (Vleresimi 1-4)Piket

mesatare

A Faktorët e lidhur me procesin e auditimit,

1.Te harrijne nivelin e desheruar te impaktit 3.57

2.Menaxhimin e tensionit të vazhdueshëm midis vlerësimit dhe përmirësimitte performancës 3.57

3. Shkrimi i raporteve të qarta e në kohën e duhur 3.71

4. Zhvillimi i metodave dhe gjykimeve më të përshtatëshme 3.43

161

5. Menaxhimi I ambjentit politik 2.04

6. Kompletimi I punës në kohë për të harritur të afektojnë vendimet 3.43

7. Zhvillimi I kapaciteteve te tij teknike-profesional 3.50

8. Kultura organizative ne entitete që auditohen 3.00

9. Mbështetjen nga menaxherët e nivelit të lartë te institucioneve qeauditohen. 3.19

10. Ndërmarrjen e veprime sipas rekomandimeve te auditit 3.46

B Faktorë të lidhur me kushtet e ambjentit,

a.Auditi ka mandate të vlerësojë eficiencën dhe efektivitetin e programitqeverisës, funksionet dhe sistemet për të rritur njohjen dhe vlkerësimin nëpublic 3.24

b.Ka mandate të asistojë organizatën për të identifikuar risqet dhe vlerësuaraftësinë dhe efektivitetin e kontrolleve që përfshijnëqeverisjen,operacionet,dhe sistemet e informacionit të institucionit qeverisës. 3.20

C Faktoret të lidhur me karakteristikat e te audituarit.

1. Zhvillimi i kapaciteteve teknike për vlerësimin e rezultateve të programit 3.46

2. Përcaktimi I pritshmërive të të gjithë të interesuarve 3.04

3. Ndërmarrja e veprimeve mbi rekomandimet e auditit 3.33

4.Ndërhyrje nga entiteti që auditohet mbi metodat ose përmbajtjen e raporti tëauditimit 2.05

5. Mungese e mbështetjes nga agjensitë e tjera qeveritare 2.76

6. Mungesë mbështetje nga menxhimi 2.83

7. Mungesë mbështetje nga publiku 2.95

8. Mbajtja e balancës midis njohurive institucionale dhe objektivitetit 3.23

9. Marëdhëniet me mediat 2.50

10. Pasjen akses tek punonjësit e agjensise që auditohet, pasuritë dheregjistrimet 3.05

11. Mbështetja me fondet e nevojshme për të realizuar përgjegjësitë eauditimit 3.43

162

12. Kultura organizative ne entitetet që auditohen 3.04

13. Ambjenti politik 2.33

14.Fuqitë dhe përgjegjësitë e auditit mund te krijojne konflikt interesi 2.74

15.Rekrutimi dhe mbajtja e stafit të mirë 3.59

16. Kompletimi i punës në kohë për të afektuar vendimet 3.63

17.Trainimi i stafit 3.64

18.Shkrimi i raporteve të audititmit sakte dhe qarte 3.78

TOTAL POTENCIAL 30* 4 = 120 94.73

Ne perqindje ndaj totalit 79%

Aneksi 3/1. Treguesit e performances se enteve qeveritare Pike

t

1. Perceptimi dhe reagimi ne lidhje me rolin e audituesitve;

1 Ndjenjat e te audituarve per audituesitt;2.24

2Pakenaqesine e shprehur nga te audituarit ne lidhje me punen e kryer ngaaudituesitt;

2.39

3 Bashkepunimi i ofruar nga te audituarit;2.94

4Dyshimet e te audituarit ne lidhje me legjitimitetin e perpjekjeve te audituesveper ti influencuar ata;

2.48

5 Kredibiliteti i audituesve ne syte e te audituarve.2.32

2. Impakti i auditimit ne organizaten e audituar;

1 Perceptimi i te audituarve per vleren e shtuar nga auditimi;2.12

2 Vleresimi i te audituarve per gjetjet e auditimit;2.57

3 Gadishmeria e te audituarve per te mirepritur rekomandimet e audituesve;2.56

4 Perceptimi i te audituarve per dobine e auditimit;2.91

5 Ndryshimet e realizuara nga i audituari (bazuar ne rekomandimet e auditimit)2.48

163

6 Vleresimi i te audituarve per menyren e ushtrimit te auditimit.2.03

3. Kontributi ne debatin publik*-

1 Stimulimi i debatit ne organizaten e audituar;2.47

2 Stimulimi i debatit ne parlament;1.83

3 Stimulimi i debatit ne shtyp;1.94

4 Te tjera.2.06

TOTAL Potencial 15 * 4 = 6035.34

Rezultati ne perqindje58%

Aneksi 4/1 Faktoret e susksesit Entet qeveritare -

S – lehtesojne perpjekjet per influence; P – I vonojne perpjekjet per influence; S

(1) Faktorë të lidhur me procesin e auditimit,

1 perceptimin e te audituarve lidhur me bashkepunimin me audituesit;82%

2perceptimin e te audituarve në lidhje me rolin që luajnë maredheniet midis teaudituarit dhe audituesit;

70%

3 perceptimin e te audituarve mbi tonin e raportit;55%

4 kuptimin nga te audituarit mbi rekomandimet e paraqitura nga audituesi.70%

5perceptimin e te audituarve ne faktin nese kriteret e vleresimit janë tejustifikuara ose jo;

46%

6 perceptimin e te audituarve per rolin e audituesve50%

7 perceptimin e te audituarve per kompetencen profesionale te audituesve.45%

(2) Faktorë të lidhur me kushtet e ambjentit,

1 shkalla e influences se te audituarit;49%

2 niveli i dedikimit te te audituarve;83%

3 niveli i tolerances se te audituarve;62%

164

4 shkalla e fleksibilitetit ne komunikimin midis audituesit dhe te audituarit;47%

5 eksperiencat e meparshme te te audituarve me audituesit47%

(3) Faktoret të lidhur me karakteristikat e te audituarit.

1 dashamiresia ne nivel stafi;78%

2 deshira politike e organeve superiore per te bere ndryshime;63%

3 afatet e auditimit;49%

4 riorganizimi ne organizaten qe auditohet;52%

5 reforma ne nivelin qeveritar;47%

6mundesia qe zgjedhja e ceshtjes qe auditohet te jete prioritet ne organizaten qe

auditohet71%

TOTAL Potencial 18 pyetje 100%59%

Aneksi 3/1/1. Treguesite performancesAuditimit ne entetqeveritare

.Financa

Ekonomia

Shendetesia

Mbrojtja

Energjetika

AKBN

Sh.Gjeologjik

DPS DPSHRR

1. Perceptimi dhe reagimi nelidhje me rolin e audituesitve;

Ndjenjat e te audituarve peraudituesitt; 2.00 3.50 1.50 2.45 2.20 2.50 2.00 1.89 1.75

Pakenaqesine e shprehur nga teaudituarit ne lidhje me punen ekryer nga audituesitt; 2.40 3.13 2.50 2.16 2.20 2.75 2.60 2.44 1.95

Bashkepunimi i ofruar nga teaudituarit; 3.80 3.38 2.50 2.52 2.30 3.25 2.40 2.56 2.65

Dyshimet e te audituarit ne lidhjeme legjitimitetin e perpjekjeve teaudituesve per ti influencuar ata; 3.00 2.50 2.00 2.73 2.40 2.00 2.40 2.44 2.10

165

Kredibiliteti i audituesve ne syte ete audituarve. 1.80 3.13 3.00 2.10 2.00 2.20 2.20 2.11 1.90

2. Impakti i auditimit neorganizaten e audituar;

Perceptimi i te audituarve pervleren e shtuar nga auditimi; 1.20 2.63 1.50 2.80 2.80 2.75 2.40 2.11 1.55

Vleresimi i te audituarve pergjetjet e auditimit; 2.20 3.00 2.00 3.20 3.00 2.75 3.00 2.56 2.45

Gadishmeria e te audituarve perte mirepritur rekomandimet eaudituesve; 2.20 2.88 3.00 2.70 2.70 3.15 2.20 2.56 2.54

Perceptimi i te audituarve perdobine e auditimit; 2.40 3.25 3.00 3.30 2.90 3.10 3.40 3.00 2.25

Ndryshimet e realizuara nga iaudituari (bazuar nerekomandimet e auditimit) 1.80 2.63 2.00 3.30 3.20 2.00 2.30 2.67 2.30

Vleresimi i te audituarve permenyren e ushtrimit te auditimit. 1.80 3.38 1.50 2.30 1.90 2.25 1.60 1.67 2.10

3. Kontributi ne debatin publik*

Stimulimi i debatit ne organizatene audituar; 1.40 2.88 3.00 2.60 2.50 3.00 2.60 2.56 2.30

Stimulimi i debatit ne parlament; 1.40 2.00 1.50 2.50 2.30 1.75 1.40 1.78 1.10

Stimulimi i debatit ne shtyp; 2.00 2.25 1.00 2.30 2.20 1.95 1.00 1.44 1.90

Te tjera. 1.40 1.63 1.50 3.20 2.40 1.50 2.00 2.33 1.50

TOTAL Potencial 15 * 4 = 70 31 42 32 40 37 37 34 34 30

Rezultati ne perqindje 51% 60% 53% 67% 62% 62% 56% 57% 51%

166

Aneksi 4/1/1 Faktorete suksesit Entet e

qeverise

.Financa

Ekonomia

Shendetesia

Mbrojtja

Energjetika

AKBN

Sh.Gjeologjik

DPS DPSHRR

S – lehtesojne perpjekjet perinfluence; P – I vonojneperpjekjet per influence;

(1) Faktorë të lidhur meprocesin e auditimit,

perceptimin e te audituarvelidhur me bashkepunimin meaudituesit; 80% 88% 55% 75% 90% 57% 80% 78% 65%

perceptimin e te audituarve nëlidhje me rolin që luajnëmaredheniet midis te audituaritdhe audituesit; 80% 63% 55% 82% 60% 64% 80% 78% 74%

perceptimin e te audituarve mbitonin e raportit; 40% 88% 55% 52% 55% 56% 60% 67% 45%

kuptimin nga te audituarit mbirekomandimet e paraqitura ngaaudituesi. 100% 63% 60% 82% 67% 58% 46% 48% 49%

perceptimin e te audituarve nefaktin nese kriteret e vleresimitjanë te justifikuara ose jo; 27% 88% 32% 66% 43% 56% 20% 11% 45%

perceptimin e te audituarve perrolin e audituesve 35% 88% 25% 57% 50% 52% 54% 53% 44%

perceptimin e te audituarve perkompetencen profesionale teaudituesve. 27% 38% 50% 44% 30% 50% 22% 33% 43%

(2) Faktorë të lidhur me kushtete ambjentit,

shkalla e influences se teaudituarit; 30% 38% 50% 59% 50% 75% 60% 67% 52%

niveli i dedikimit te teaudituarve; 100% 88% 90% 86% 80% 54% 80% 89% 43%

167

niveli i tolerances se teaudituarve; 60% 38% 95% 63% 60% 50% 60% 78% 42%

shkalla e fleksibilitetit nekomunikimin midis audituesitdhe te audituarit; 43% 38% 50% 55% 40% 75% 25% 56% 54%

eksperiencat e meparshme tete audituarve me audituesit 37% 75% 50% 42% 42% 54% 54% 33% 37%

(3) Faktoret të lidhur mekarakteristikat e te audituarit.

dashamiresia ne nivel stafi; 100% 75% 40% 92% 90% 82% 80% 67% 40%

deshira politike e organevesuperiore per te berendryshime; 60% 50% 80% 64% 80% 55% 44% 78% 62%

afatet e auditimit; 40% 88% 45% 44% 45% 54% 54% 44% 48%

riorganizimi ne organizatenqe auditohet; 40% 63% 40% 59% 70% 62% 51% 44% 32%

reforma ne nivelin qeveritar; 20% 75% 15% 64% 60% 67% 62% 44% 55%

mundesia qe zgjedhja eceshtjes qe auditohet te jeteprioritet ne organizaten qeauditohet 20% 75% 100% 88% 80% 78% 100% 89% 64%

TOTAL Potencial 18 pyetje 100% 52% 67% 55% 65% 61% 61% 57% 59% 50%

168

Bibliografia1. Arens, A.A. and J. K. Loebbecke. 2000. Auditing: An Integrative Approach. Prentice Hall

International. 8th Ed.2. Audit Offices Australian- a Three Country Comparison”. Australian Journal of Public

Administration 54 (4): 421-430.3. Barret, B. 1996. “Some Thoughts About the Roles, Responsibilities and Future Scope of

Auditors-General.” Australian Journal of Public Administration 55 (4): 137-146.4. Barzelay, M. 1996. “Performance Auditing and the New Public Management: Changing

Roles and Strategies of Central Audit Institutions”. In Performance Auditing and theModernization of Government, OECD.

5. Barzelay, M. 1997. “Central Audit Institutions and Performance Auditing: a ComparativeAnalysis of Organizational Strategies in the OECD”. Governance 10 (3): 235-260.

6. Bowerman, M. 1996 a. “The External Audit of Public Bodies”. In Adding Value? Auditand Accountability in the Public Services. Public Finance Foundation. CIPFA.

7. Bowerman, M. 1996 b. “The Rise and Fall of Value for Money Auditing”. In Accountingand Performance Measurement - Issues in the Private and Public Sectors, eds. Lapsley I.and Mitchell F. Paul Chapman Publishing, Ltd.

8. Brown, R.E., T.P. Gallagher and M.C. Williams. 1992. Auditing Performance inGovernment: Concepts and Cases. John Willey and Sons, Inc.

9. Chandler, R. and J. R. Edwëards. 1996. “Recurring Issues in Auditing: Back to theFuture?” Accounting, Auditing and Accountability Journal 9 (2): 4-29.

10. Cibaku Q. 2006 Gjurime te Zhvillimit Institucional te Auditimit ne Shqiperi,11. David S Murphy: The KLSH and Anti-Corruption Initiatives12. Dewar, D. 1985. “Value for Money Audit: the First 800 Years”. Public Finance and

Accountancy 30 (August): 10-12.13. Dunn, J. 1996. Auditing: Theory and Practice. Prentice Hall, 2nd ed.14. E Tallahassee , Guidlines for investigations; Florida Department of Education Office of

Professional Practices Services, Florida 32399-0400.15. European Commission - Albania 2012, Progress report16. Geist, B. 1981. “State Audit: an Introduction”. In Sate Audit: Developments in Public

Accountability, ed. B.Geist. London: Macmillan.17. Gendron, Y., D.J. Cooper and B. Townley. 2001. “In the Name of Accountability: State

Auditing, Independence and New Public Management.” Accounting, Auditing &Accountability Journal 14 (3): 278-310.

18. Gjon Ndreja. “Kontrolli i brendshëm, Guide për menaxherët”,Botim i UKLSHD-it TiranëShtator 2009.

19. Gjon Ndreja, “Hetimi administrativ i veprave penale të korrupsionit” Botim i UKLSHD-it, 2010

20. Glynn, J. 1985. Value for Money Auditing in the Public Sector, London: Prentice-HallInternational.

21. Grasso, P.G. and I. Sharkansky. 2001. “The Auditing of Public Policy and the Politics ofAuditing: the U.S. GAO and Israel’s State Comptroller”. Governance: An InternationalJournal of Policy and Administration 14 (1): 1-21.

22. Gray, I. and S. Manson. 1989. The Audit Process. Von Nostrad Reinhold (International)Co., Ltd.

169

23. Guthrie, J.E. and L.D. Parker. 1999. “A Quarter of a Century of Performance Auditing inthe Australian Federal Public Sector: Malleable Masque”. Abacus 35 (3): 302-332.

24. Haque, M.S. 2000. “Significance of Accountability Under the New Approach to PublicGovernance”. International Review of Public Administrative Sciences 66 (4): 599-617.

25. Hepworth, N. 1995. “The Role of Performance Audit”. Public Money and Management15 (4): 39-43.

26. Hood, C. 1991. “A Public Management for all Seasons?”. Public Administration 69 (1):3-19.

27. Hood, C. 1995. “Contemporary Public Management: A New Global Paradigm?”. PublicPolicy and Administration 10 (2): 104-117.

28. IAASB , Edition Volume I, Handbook of International Quality Control, AuditingReview, Other Assurance, and Related Services Pronouncements, 2012

29. IASB , Framework for the Preparation and Presentation of Financial Statements – 201030. IAASB , Standardet Ndërkombëtare të Auditimit - përkthyer dhe publikuar në shqip nga

IEKA Botimi 2010, publikuar 201231. IAASB , Exposure Draft - Reporting on Audited Financial Statements: 201332. IAASB , Handbook of International Quality Control, Auditing, Review, Other Assurance,

and Related Services Pronouncements 2013 Edition Volume I33. IESBA , The 2012 Handbook of the Code of Ethics for Professional Accountants34. IFAC: The auditor’s responsibility to consider fraud in an audit of financial statements (

ISA 240)35. IFACs , Ethics Code of Accountants.36. IIA “Internal auditing and fraud. Practical guide” December 200937. INTOISA:The auditor’s responsibilities relating to fraud in an audit of financial

statements (ISISA Nr.1240)38. INTOISA, 1992. INTOISA Auditing Standards.

http://www.intoKLSH.org/1_defaue.html (10.04.02)39. IPSASB,Handbook of international public sector accounting pronouncements, 201340. IPSASB , Recommended Practice Guideline Financial Statement Discussion and

Analysis-, 201341. IPSASB - The Conceptual Framework for General Purpose Financial Reporting by

Public Sector Entities - Janar 201342. Jones, P.C. and J.G. Bates. 1994. Public Sector Auditing: Practical Techniques for an

Integrated Approach. Chapman and Hall. 2nd ed.43. J.Edgardo Campos,Sanjay Pradhan: “The many faces of corruption” World Bank 200744. Keen, J. 1999. “On the Nature of Audit Judgements: The Case of Value For Money

Studies”. Public Administration 77 (3): 509-525.45. Lapsley, I. and C.K.M. Pong. 2000. “Modernization Versus Problematization: Value-for-

Money Audit in Public Services”. The European Accounting Review 9 (4): 541-567.46. Leeuw, F.L. 1996. “Performance Auditing, New Public Management and Performance

Improvement: Questions and Answers”. Accounting, Auditing and Accountability Journal9 (2): 92-102.

47. Ligji nr.9228, datë 29.4.2004 "Për kontabilitetin dhe pasqyrat financiare" Ligji 10091date 5.3.2013 "Për auditimin ligjor, organizimin e profesionit të ekspertit kontabël tërrgjistruar dhe të kontabilistit të miratuar".

170

48. Lonsdale, J. 2000. “Developments in Value for Money Audit Methods - Impacts andImplications”. International Review of Public Administrative Sciences 66 (1): 73-89.

49. Kenneth M Dye: Corruption and Fraud Detection by Supreme Audit Institutions.50. Magnus Borge , The role of Supreme Audit Institutions (KLSHs) in Combating Corruption.

Prepare by, Director General,INTOISA Development Initiative (IDI), Norway51. Masum Turker , Global Audit and its Role in International Business -, 200752. Maurice Moonitz, Director of Accounting Research at AICPA,'International Auditing

Standards - 1078 '53. McCrae, M. and V. Henni. 1997. “Performance Audit Scope and the Independence of the

Australian Commonëealth Auditor-General”. Financial Accountability and Management13 (3): 203-224.

54. MF - Standardet e Auditimit të brendshëm & kuadri i praktikave profesionale, Tiranë,2005.

55. MF, Leter Politikat për Kontrollin e Brendshëm Financiar publik, Tiranë 200556. Morin, D. 2000. “La vie aprés une mission de vérification de l’optimisation des

ressources: le point de vue des gestionnaires”. Canadian Public Administration 43(4):432-452.

57. Morin, D. 2001. “Influence of Value for Money Audit on Public Administrations:Looking Beyond Appearances”. Financial Accountability and Management 17 (2): 0267-4424.

58. Mulgan, R. 2001. “Auditors-General: Cuckoos in the Managerial Nest?” AustralianJournal of Public Administration 60 (2): 24-34.

59. Normanton, E.L. 1966. The Accountability and Audit of Governments: A ComparativeStudy. Manchester: Manchester University Press.

60. OECD. 1997. In Search of Results: Performance Management Practices. Paris: OECD.61. Pickwell, I. 1990. Value for Money Auditing. CCAB Limited.62. Pollitt, Ch. And G. Bouckaert. 2000. Public Management Reform. A Comparative

Analysis. Oxford University Press.63. Pollitt, Ch., X. Girre, J. Lonsdale, R. Mul, H. Summa and M. Waerness. 1999.

Performance or Compliance? Performance Audit and Public Management in FiveCountries. Oxford University Press.

64. Pollitt, Ch. and H. Summa. 1997. “Reflexitive Watchdogs? How Supreme AuditInstitutions Account for Themselves.” Public Administration 75 (2): 313-36.

65. Power, M. 1997. The Audit Society. Oxford University Press, Oxford.66. Power, M. 1994. The Audit Explosion. Paper No 7. Demos, London.67. Robert Roussey , CPA Journal October , “The Development of International Standards

on Auditing in the New York State Society of CPA's” - 199968. Roberts, S. and Ch. Pollitt. 1994. “Audit or evaluation? A national office VFM study”.

Public Administration 72 (Winter): 527-549.69. Romzek, B.S. 2000. “Dynamics of Public Sector Accountability in an Era of Reform”.

International Review of Public Administrative Sciences 66 (1): 21-44.70. Swedish National Audit Office. 1999. Handbook on Performance Auditing: Theory and

Practice. Stockholm: Swedish National Audit Office.71. Tommie V. Singleton, Aaron J Singleton: “Fraud auditing and forensic accounting”,

Fourth edition, New Jersey, 2010

171

72. White, F. and K. Hollingsworth. 1999. Audit, Accountability and Government. OxfordUniversity Press.

73. Wilkins, P. 1995. “Performing Auditors? Assessing and Reporting the Performance ofNational

74. Aktet Ligjore dhe Nënligjore të RSH, Statutet, Rregulloret, Urdhëresat, Publikimet eKLSH, Auditit të Brendshëm, Institutit të Ekspertëve Kontabël tëAutorizuar.

75. Dokumentet, Direktivat, Statutet dhe publikimet e INTOSAI-t, EUROSAI-t, IFAK-ut.

172

Përmbledhje

Historia e viteve të fundit të zhvillimit ekonomik, financiar dhe social në kushtet e procesit të shpejtë tëglobalizimit dhe efiçienca e kërkuar në përdorimin e fondeve publike ka çuar në zhvillime dhe ndryshimetë shumta e të mëdha, të cilat duhet të rivlerësojnë rolin e profesionit të Audituesit. Sot nevojiteninstitucione publike dhe agjenci auditimi që e bëjnë punën më mirë për të promovuar ndershmërinë dheqeverisjen kompetente, për të mirën e sotme dhe të ardhmen e çdo vendi.

Duke u nisur nga ky qëllim, ky studim koncentrohet në efiçiencën dhe efektivitetin e auditimit në sektorinpublik për përmirësimin e qeverisjes duke u fokusuar më në veçanti në çështje që lidhen me matësit eefiçiencës dhe efektivitetit të saj. Në këtë studim jepet një paraqitje e auditimit të sektorit publik dheinstitucionet që e kryejnë atë, si dhe baza teorike-ligjore mbi të cilin kryhet auditimi në sektorin publik.

Matja e efektivitetit dhe efiçiencës së auditimit vlerësohet nëpërmjet disa treguesve dhe faktorëve, qëinfluencojnë në to. Studimi ekzaminon, procesin e auditimit në Shqipëri, jep rekomandimet përkatëseduke konkluduar me faktin se efektiviteti i auditimit varet nga faktorë që lidhen me vetë procesin si dhenga perceptimi për të.Rezultati që del pas një procesi auditimi synohet të jetë një vlerë e shtuar nëveprimtarinë e qeverisjes që shpesh ekonomikisht nuk është shumë sinjifikative, por efekti nëpërmirësimin e qeverisjes është pozitiv duke ndryshuar konceptin që procesi i auditimit tashmë ështëdomosdoshmëri dhe nevojë.

Fjalëkyçe: auditim, auditues, sektor publik, efiçiencë, efektivitet, qeverisje, matësit e efektivitetit, auditimi brendshëm, KLSH, Standartet Ndërkombëtare të Auditimit, korrupsion, auditim i performancës, auditimfinanciar, auditim i përputhshmërisë, auditim i Teknologjisë së Informacionit.

Abstract

The economic, social, and financial developments in face of a very fast globalizing environment and theefficiency required in the appropriate use of public funds has lead to very significant changes andadvances in our world, which have to reevaluate the role that the auditor profession entitles. The worldtoday requires more effective public institutions and auditing agencies in order to promote honesty andcompetent governance, for the benefit of the present and the future of every nation.

Keeping this objective at mind, this study concentrates on the efficiency and effectiveness of audits in thepublic sector in terms of improving governance while focusing specifically on issues related to efficiencyindicators and their effectiveness. This study gives an overview of public sector audits and the institutionsthat carry out these duties, as well as the theoretic basis of conducting an audit in the public sector.

Measuring effectiveness and efficiency of an audit is evaluated through several factors and indicators,which we believe are very influential in the process. The study realistically examines the current situationof the auditing process in Albania and gives relevant recommendations which conclude that theeffectiveness of audits depends on factors related to the process itself as well as how it is perceived, suchas the characteristics of the institution being audited, the characteristics of the environment,independence, integrity, as well as professionalism. The result from an audit process aims to be an addedvalue to governing activities and is often of little economic significance. Nevertheless the effect it has onimproving governance is very positive thus helping change the notion that the auditing process should beregarded as merely a necessity or need.

Keywords: auditing, auditor, public sector, effectiveness, efficiency, governance, measures ofeffectiveness, internal audit, ISA, International Standards of Auditing, corruption, performance auditing,financial auditing, compliance audit, IT auditing.

universiteti i tiranes - doktoratura.unitir.edu.al · transparencën e administratës publike. për...

Documents