universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave tË natyrËs … · klimë, topografi dhe gjeografi,...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS

DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË

DISERTACION

Për gradën:

DOKTOR I SHKENCAVE

Programi i studimit:Biologji e Ruajtjes, drejtimi Bimor

TEMA: NJOHURI ETNOBOTANIKE NË

MAQEDONINË E VERIUT

nga

MSc. Besnik REXHEPI

Udhëheqës shkencor:

Prof. Dr. Zyri Bajrami

Tiranë, 2019

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS

DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË

Adresa: Bulevardi Zogu I, Tiranë, Tel./Fax: 04.2229590; www.fshn.edu.al

DISERTACION

Paraqitur nga:

MSc. Besnik REXHEPI

Për gradën:

DOKTOR I SHKENCAVE

TEMA: NJOHURI ETNOBOTANIKE NË

MAQEDONINË E VERIUT

Mbrohet më datë ____/____ 2019 para Komisionit të përbërë nga:

1. __________________________ Kryetar

2. __________________________ Anëtar (oponent)

3. __________________________ Anëtar (oponent)

4. __________________________ Anëtar

5. __________________________ Anëtar

Tiranë, 2019

i

Mirënjohje

Ky punim nuk përfaqëson vetëm një punë mekanike të shkruari, por përkundrazi është i

lidhur me shumë kujtime, mbresa e përjetime të rëndësishme dhe interesante në Universitetin

e Tiranës (UT). Periudha mes njoftimit për fillimin e Shkollës së Doktoratës, nga 8 tetori

2013 e deri në ditën e përfundimit të studimeve, ka qenë kohë në të cilën jam ndier mjaft i

familjarizuar me mjedisin e këtij imstitucioni. UT më ka ofruar një mundësi unike, prej të

cilës përfituesi kam qenë unë si kandidat. Këtu kam parasysh përkushtimin e pedagogëve dhe

administratës. Konkretisht, kjo periudhë, këto vite, kanë dëshmuar se pasioni im për fushën e

etnobotanikës do të jetë më se i plotësuar nëse komunikimi do të vazhdojë edhe më pas. Duke

i falënderuar pikërisht pedagogët, janë për t’u vlerësuar edhe përvojat që janë ndarë me

kandidatët tjerë doktorantë si segment i rëndësishëm në rezultatin e këtij punimi.

Para së gjithash, dëshiroj ta falënderoj udhëheqësin, Prof. Zyri Bajrami, pedagog në UT. Ka

qenë mbështetës i punës sime që nga dita kur fillova doktoratën e deri në fund. Në gjithë

diskutimet tona kandidat-udhëheqës, jam nxitur shpesh nga profesori, i cili theksonte që do të

isha studenti i parë shqiptar që merrem me etnobotanikë. Duhet theksuar se ai më ofroi

ndihmë të shumëfishtë, para së gjithash akademike, por dhe emocionale, për çka edhe dua ta

shpreh mirënjohjen time. Fryt i këtij bashkëpunimi është dokumentimi i njohurive

tradicionale botanike në Maqedoninë e Veriut. Ndihmë më është ofruar edhe nga shumë të

tjerë, në përcaktimin e temës, në përpunimin dhe në përfundimin e saj. Ndër ata që dëshiroj të

falënderoj, me të cilët jam konsultuar dhe që më kanë ndihmuar gjatë gjithë kësaj periudhe,

janë: Prof.Andrea Pieroni, Prof. Cassandra Quave, Prof. Behxhet Mustafa, Prof. Aleko Miho,

Prof. Gëzim Kapidani, Prof. Mynyr Koni, Prof. Sajmir Beqiraj, Prof. Lulëzim Shuka dhe Dr.

Ani Bajrami.

Në kompletimin e këtij punimi, për informacionet e vlefshme të mbledhura në terren (shumë

të rëndësishme për vetë hulumtimin), kanë meritë një numër i madh i banorëve vendas

(informatorë), të cilët, gjithashtu, i falënderoj dhe u jam mirënjohës për informacionin,

njohuritë dhe kohën e ndarë.

Pa harruar, falënderoj edhe të afërmit e mi, të cilëve ua kushtoj punimin, si meritorë për

gjithçka kam arritur deri tani!

ii

PASQYRA E LËNDËS

Parathënie ............................................................................................................................ iv

Hyrje ..................................................................................................................................... 1

Qëllimi dhe objektivat e studimit ........................................................................................... 2

KREU I: KONSIDERATA TEORIKE .............................................................................. 3

1.1 Zhvillimi i etnobotanikës ................................................................................................. 3

1.2 Etnobotanika sot .............................................................................................................. 5

1.3 Larmiae studimeve etnobotanike në Ballkan .................................................................... 6

1.4 Statusi dhe prirjet e kërkimeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut ............................. 7

KREU II: MATERIALE DHE METODA ....................................................................... 12

2.1 Zonat e hulumtimit ........................................................................................................ 12

2.2 Struktura etnike, popullsia dhe moshae popullsisë në studim ......................................... 12

2.3 Puna në terren, mostrat dhe analiza e të dhënave ........................................................... 13

2.4 Intervista ....................................................................................................................... 14

2.5 Përpunimi statistikor...................................................................................................... 16

KREU III:REZULTATE .................................................................................................. 19

3.1 Përdorimet etnobotanike në Maqedoninë e Veriut ......................................................... 19

3.2 Kategoritë e bimëve mjekësore ...................................................................................... 21

3.2.1 Prania bimëve mjekësore ............................................................................................ 21

3.2.2 Pjesët e përdorura për trajtimin e sëmundjeve ............................................................. 22

3.2.2 Preferencat mbi bimët mjekësore ................................................................................ 23

3.2.3 Metodat tradicionale të ekstrakimit të bimëve mjekësore ............................................ 25

3.2.4 Informacioni kryesor etnobotanik ............................................................................... 26

3.2.5 Përceptimet dhe kërcënimet e bimëve ......................................................................... 49

3.2.6 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve mjekësore ................................................................ 49

3.2.7 Konsensusi statistikorë ............................................................................................... 55

3.3 Kategoria e bimëve ushqyese ........................................................................................ 62

3.3.1 Habitati i bimëve ushqyese dhe qëndrueshmëria ekologjike ........................................ 63

3.3.2 Modelet e konsumit .................................................................................................... 63

3.3.3 Gjendja e bimëve të egra të ngrënshme ....................................................................... 64

3.4 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve ushqyese .................................................................... 91

3.5 Kategoria e bimëve në kulturën materiale ...................................................................... 94

3.6 Kategoria e bimëve të ndërlidhura me bestytnitë .......................................................... 102

3.7 Krahasimi ndërkulturor ............................................................................................... 104

3.8 Larmia etnotaksonomike (emrat vendorë të bimëve) .................................................... 106

iii

4.9 Krahasimi me kërkimet e mëhershme etnobotanike ..................................................... 106

3.10 Krahasim me kërkimet etnobotanike në vendet fqinje ................................................ 109

KREU IV: DISKUTIME ................................................................................................ 111

4.1 Ruajtja e bimëve etnomjekësore .................................................................................. 112

4.2 Zinxhiri i furnizimit të llojeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut .......................... 113

4.3 Tregtarët vendorë si pjesë e zinxhirit të furnizimeve .................................................... 113

4.4 Përdorimet dhe modelet e konsumimit të bimëve ushqyese .......................................... 117

4.5 Larmia dhe përhapja e bimëve të kulturës materiale ..................................................... 118

4.6 Besëtytnitë mbi bimët .................................................................................................. 119

4.7 Kufizimet e studimit .................................................................................................... 119

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ...................................................................... 120

LISTA E SHKURTIMEVE ............................................................................................... 129

PASQYRA E TABELAVE ............................................................................................... 130

PASQYRA E FIGURAVE ................................................................................................ 131

Shtojca A. ......................................................................................................................... 132

Shtojca B: ......................................................................................................................... 141

Shtojca C: ......................................................................................................................... 144

Shtojca Ç: ......................................................................................................................... 146

Shtojca D: ......................................................................................................................... 147

PËRMBLEDHJE .............................................................................................................................. 148

ABSTRACT ...................................................................................................................................... 148

iv

Parathënie

Ndonëse gjurmët historike të përdorimit të bimëve ushqyese mundet lehtësisht të

paragjykohen, ato të përdorimit të bimëve mjekësore vështirë se mund t’i paragjykojmë.

Askush nuk e di se kur dhe ku këto pasuri gjenetike filluan të përdoren për trajtimin e

sëmundjeve të ndryshme njerëzore. Sido që të jetë, kjo bashkëjetesë mes njeriut dhe bimëve

është bërë subjekt i kërkimeve shkencore. Në këtë drejtim, etnbobotanika përfaqëson një nga

dispilinat e shumta etno-shkencore, e cila synon t’i mësojë marrëdhëniet mes bimëve dhe

njeriut. Prirja e saj moderne konsiston jo vetëm në dokumentimin e njohurive të trashëguara

vertikalisht (brez pas brezi), horizontalisht (nga prindi te fëmija) dhe tërthor (nga jo të

afërm), por edhe në të kuptuarit e funksionimit të mikrosistemeve socio-ekologjike.

Kjo prirje me shumë përmasa e fushës, i jep mundësi kërkuesit shkencor që t’i hulumtojë

lidhjet e pandashme mes larmisë së formave të jetës, mjedisit dhe ekosistemit me veprimin e

shprehjeve të njeriut në lidhje me to.

Së këndejmi, duke e ditur se Maqedonia e Veriut i përmbush këto parakushte, falë larmisë

biologjike dhe asaj bio-kulturore, u ndërmor ky studim, si një ndër të parët e këtij lloji, në

këtë vend. Ndryshe nga qasjet e tjera, studimi pritet të kontribuojë në ruajtjen e pasurive

gjenetike, duke këmbëngulur të tregojë se variablat kulturorë janë thelbësorë në shpjegimin e

përdorimit të pasurive natyrore nga ana e banorëve në këtë vend.

Duke konsideruar se nuk është aspak rastësor edhe angazhimi i organizatave ndërkombëtare

të orientuara drejt ruajtjes (WWF, UNESCO, Royal Botanic Gardens, People and Plants

Initiative, etj.), për të përkrahur dhe mbështetur qasjen e kësaj fushe, mendohet se ky punim

do t’i paraprijë në formë modeste nismave që do të ndërmerren në të ardhmen në këtë vend

dhe rajon.

Autori

1

Hyrje

Viteve të fundit, konsideratat mbi larminë kulturore dhe larminë floristike, llogariten si një

nga përbërësit më themelorë të qëndrueshmërisë. Meqë larmia kulturore dhe ajo floristike

janë thellësisht të lidhura njëra me tjetrën, duhet që edhe ndërveprimet e tyre t’i konsiderojmë

padyshim si të tilla. Përveç kësaj, fakti se njerëzit përshtaten me mjedisin që na rrethon, duhet

të na bëjëmë kureshtarë për ta mësuar këtë veçori të njeriut për t’u përshtatur. Nëse është

kështu, atëherë mund të fitohet bindja se kjo marrëdhënie është thelbësore për t’i mësuar edhe

mënyrat e menaxhimit dhe shfrytëzimit të mjedisit si dhe ruajtjen e pasurive natyrore.

Sidoqoftë, ndryshimet në mjedis, të çfarëdolloji qofshin ato, nga ana e vendasve vërehen

shumë kohë më përpara se shkencëtarët vetëdijësohen për to. Në situata si kjo, ato mund të

sigurojnë informacion bazë për ndryshimet në ekosistem. Prandaj, në fushat etno-shkencore

raportet njeri-natyrë llogariten me përparsi.

Pavarësisht se Maqedonia e Veriut është një vend i vogël, rezulton të jetë i larmishëm në

klimë, topografi dhe gjeografi, si dhe në habitate dhe llojeve me rëndësi rajonale dhe

europiane. Duke u nisur nga kjo, është e qartë se edhe shoqëria maqedonase ka arritur të

ndërtojë një kulturë bimore, si kompleks vlerash e besimesh në strukturën e saj shoqërore.

Pavarësisht se procesi i kërkimeve në lidhje me larminë biologjike ende nuk është

përfunduar, përsëri raportohen studime mbresëlënëse për florën e këtij territori. Në këtë

drejtim është e rëndësishme të theksohet se gati në të gjithë kërkimet e deritashme nuk i është

dhënë rëndësi e mjaftueshme fushës së etnobotanikës, në drejtim të eksplorimit më të thelluar

të marrëdhënieve njeri-bimë. Prandaj, ky studim na bie në përfundim se kemi të bëjmë me

rënie idosinkretike të njohurive tradicionale botanike në të gjitha grupet etnike në vend.

Studimi, në termat e përgjithshëm të përdorur, mbështet në dy linja kërkimi. Linja e parë ka

të bëjë me dokumentimin e njohurive tradicionale botanike për bimët aromatiko-mjekësore,

ushqyese, ato të kulturës materiale dhe të tjera kulturalisht të rëndësishme; linja e dytë ka të

bëjë me krahasimin e gjetjeve mes grupeve etnike brenda territorit të Maqedonisë së Veriut

dhe më pas me vendet fqinje. Përveç kësaj, studimi zgjerohet edhe në dhënien e

rekomandimeve mbi ruajtjen e pasurive natyrore, ndikimin e tyre socio-ekonomik dhe

kulturor.

Ky informacion etnobotanik është i nevojshëm për t’i orientuar veprimet e ardhme, të cilat

lidhen jo vetëm me qëndrueshërinë dhe mënyrat e shfrytëzimit të pasurive bimore, por edhe

me projekte konkrete shkencore; në të ardhmen këto mund të rezultojnë me veprime vendore

në përputhje me realitetet kulturore, biologjike dhe shoqërore të vendasve. Së fundi,

mendohet se në këtë studim janë prekur disa nga problemet më thelbësore që lidhen me

përdorimin e këtyre pasurive natyrore, si dhe rolin e rëndësishëm që mund ta kenë vendasit e

secilit rajon planor në çdo projekt ruajtje.

2

Qëllimi dhe objektivat e studimit

Qëllimi i këtij studimi është dokumentimi i njohurive tradicionale botanike që përdoren nga

katër grupet më të mëdha etnike në Maqedoninë e Veriut.

Objektivat e studimit:

i. Të japë të dhëna mbi përdorimin e bimëve mjekësore, ushqyese dhe bimëve të

kulturës materiale në rajonet planore të vendit.

ii. Të krahasojë të dhënat me studimet e tjera etnobotanike në shtetet fqinje.

iii. Të analizojë zinxhirin e furnizimeve të këtyre pasurive natyrore dhe potencialin

ekonomik të tyre.

iv. Të paraqesë listën e llojeve të mbishfrytëzuara.

v. Të identifikojë rëndësin relative kulturore.

3

KREU I: KONSIDERATA TEORIKE

Zhvillimi i etnobotanikës ka sfiduar prirjen mbizotëruese në studimet akademike të shekullit

XX të specializimit disiplinor. Andaj, si rrjedhojë, etnobotanika pasqyron përpjekjet tona

njerëzore për ta kuptuar vendin dhe rolin tonë në botë. Vetë fusha qëndron krahas fushave të

tjera ndërdisiplinore: historisë mjedisore, politikës mjedisore, ekologjisë kulturore, etikës

mjedisore, ekologjisë ekonomike dhe restaurimit ekologjik. Të lidhura me etnobotanikën janë

edhe: taksonomia, të ushqyerit, farmakognozia, fitokimia, ekologjia dhe biologjia e ruajtjes.

Poashtu, etnobotanika është e lidhur edhe me shkencat shoqërore dhe humane, siç bie fjala

me: antropologjinë, shkencat politike, gjeografinë, studimet e tjera mjedisore, psikologjinë,

gjuhësinë dhe filozofinë. Falë prirjeve të tilla, fusha mund të ndihmon në ndërtimin e

karrierës, si në segmentin universitar ashtu edhe në atë qeveritar dhe joqeveritar.

Në etnobotanikë ka vend për të gjithë ata studiues të cilët kanë prirje për të përdorur metoda

analitike dhe statistikore, si dhe për të tjerë që preferojnë metoda cilësore, por edhe për të tillë

që duan të përdorin metoda të tjera të shumëfishta (Nolan & Turner, 2011). Metodat më të

zakonshme që përzgjedhin etnobotanistët janë: marrja e shënimeve, fotografimi, regjistrimi i

zërit dhe dokumentimi me video kamera, pastaj aspekti statistikor, mbledhja dhe përgatitja e

të dhënave, mostrat përkatëse, puna mikroskopike, analiza e lëndëve ushqyese dhe

kimikateve në bimë, studime gjenetike dhe aspekte të tjera të studimeve ekologjike (Martin,

1995; Cunningham, 2001; Reyes-Garcia et al., 2007; Vogl et al., 2004; Stepp, 2005). Falë

këtyre mundësive ndërdisiplinore, në vitet e fundit, etnobotanika ka arritur të ketë një profil

relativisht të lartë, sepse aktualisht me një kontroll të shpejtë në internet (klikuar në Google

në dhjetor 2018) të termit ―ethnobotany‖ tregohen mbi 5,110,000 informacione (libra,

publikime, video, etj.) krahasuar me muajin mars të vitit 2005, kur tregoheshin vetëm 33,000

informacione.

1.1 Zhvillimi i etnobotanikës

Në vitin 1883, një koleksion unik i objekteve botanike të ekspozuara në Panairin e Çikagos,

tërhoqi vëmendjen dhe imagjinatën e John W.Harshberger, një arkeolog me një interes të

madh për bimët. Ky koleksion frymëzoi Harshbergerin që të propozojë një fushë të re

studimi. Kjo fushë e re erdhi si rrjedhojë e një shkrimi të botuar në Gazetën Botanike

(Botanical Gazzete) me titull ―Qëllimet e etnobotanikës‖ (1886), pak kohë pasi S.Powers

kishte propozuar termin ―botani e aborigjeneve‖, në vitin 1874. Siç shihet, etnobotanika ka

qenë fillimisht e lidhur ngushtë me studimet e kryera prej kolonizatorëve, pasi eksploruesit

dhe tregtarët kanë përshkruar që herët përdorimin e bimëve prej indigjenëve apo vendasve

për arsye ekonomike dhe shëndetësore (Fuller, 2013).

Nga ky këndvështrim, koncepti i Harshbergerit për etnobotanikën ishte i thjeshtë dhe shumë i

kufizuar, sepse ai mbështetej në regjistrimin e përdorimit të bimëve nga popujt “primitivë”.

Sidoqoftë, duket se ky ishte vetëm fillimi i zhvillimit të etnobotanikës dhe i ndërtimit të

konceptit gjithpërfshirës, i cili është i lidhur drejtpërdrejtë me fushën e etnobiologjisë.

Etnobiologjia është një disiplinë intriguese; kryesisht sepse jep mundësi për t’i studiuar

aspektet më thelbësore të njeriut dhe vendin e tij midis llojeve të tjera në tokë. Në thelbin e

saj ajo përbën studim shkencor të domeneve biokulturore që zhvillohen në marrëdhëniet

dinamike midis qenieve njerëzore, biotës dhe peisazhit, duke filluar nga kohët e lashta e deri

në të tashmen. Lidhur me këtë disiplinë shkencore shkencëtarët e Amerikës së Veriut në

hulumtimet e tyre të hershme përdornin etiketa të ndryshme, të tilla si: etnobotanikë,

etnozoologji (1899) dhe etnoekologji (1954). Disiplina e fundit, lidhet me mënyrat vendase të

4

marrëdhënieve që krijohen mes njerëzve dhe mjedisit, ku përfshihen aspektet ekologjike si:

klima, komunitetet ekologjike dhe faktorë të tjerë ekologjikë, si dhe llojet që jetojnë aty

(Hunn, 2007). Studiuesit europianë i përdorën këto terme herë pas here vetëm gjatë viteve 70-

të të shekullit të kaluar. Vlen të përmendet fakti se me zhvillimin e kësaj disipline, njohuritë

etnobotanike, përfshihen në një kategori më të gjërë që njihet si ―dijet tradicionale

ekologjike‖ (Berkes, 1999).

Roli i Harshbergerit konsistoi në theksimin e rëndësisë së koleksionimit dhe si rrjedhojë i

njëjti nga arkeologjia amerikane u dallua të jetë më i kompletuari në kuptimin e ofertës së

panairit. Si rrjedhojë, ai sugjeroi që tema e panairit në të ardhmen do të përfaqësonte një

fushë studimi nëpërmjet të së cilës do të jepeshin sqarime për pozitën kulturore të fiseve, në

drejtim të përdorimit të bimëve në ushqim, strehim ose veshje (Nolan & Turner, 2011;

Fieldhouse, 1995). Nga këtu, Harshberger, tentoi të bëjë ndërlidhjen e etnobotanikës me

larminë biologjike dhe atë kulturore. Megjithatë, një nga sugjerimet e tij të shumta dhe

interesante, ishte edhe krijimi i kopshteve etnobotanike për bimët kulturalisht të rëndësishme,

pastaj nxitja për regjistrimin e emrave vendorë dhe informacioni mbi zbatimin e vetë bimëve,

gjëra këto që edhe sot janë po aq të rëndësishme krahasuar me një shekull më parë. Kjo,

d.m.th ishte veprimtaria e profesor Harshbergerit që nxiti edhe studiues të tjerë të bëjnë

kërkime të mëtejshme dhe ripërkufizojnë detyrat kryesore të fushës. Prandaj, sipas mendimit

zotërues (Hamilton et al., 2003), të dhënat në vijim konsiderohen si detyra kryesore:

Ruajtja e llojeve bimore (duke përfshirë varietetet e kulturave) dhe formave të tjera të

larmisë biologjike.

Inventarizimi botanik dhe vlerësimi i statusit të ruajtjes së llojeve.

Qëndrueshmëria e ndërlidhur me furnizimin e pasurive natyrore bimore, duke

përfshirë edhe produktet jo-drusore.

Siguria e ushqimit dhe kujdesit shëndetësor.

Ruajtja, ripërtëritja dhe përhapja e njohurive vendore botanike.

Përforcimi i identitetit etnik dhe kombëtar.

Arritja e marrëveshjeve lidhur me të drejtat e komuniteteve vendore në kuadër të

sistemit të zonave të mbrojtura.

Identifikimi dhe zhvillimi i produkteve të reja bimore me ndikim ekonomik, për

shembull: barnat bimore, ushqime tradicionale (Slow Food), artizanate, etj.

Kontribut në zbulimin e drogave të reja, etj.

Ndërkohë, me kalimin e viteve, gjurmë në zhvillimin e fushës lanë edhe antropologët, të cilët

në bashkëpunim me etnobotanistët duket se kanë arritur t’i zgjerojnë horizontet e mundësive

të fushës. Andaj, sot fusha falë natyrës së saj shumëdimensionale duhet konsideruar si pjesë

diskrete e shkencave të natyrës. Një shembull tipik i shumëdimensionalitetit të saj mund të

vërehet te studimi i Singh & Shrivastava (2004), të cilët e konsiderojnë fushën si degë të

botanikës ekonomike.

Sidoqoftë, këto botëkuptime dhe të tjera të ngjashme si kjo, më së shumti u theksuan përmes

kontributit të studiuesve nga Amerika e Veriut. Por, historiku i vetë disiplinës akademike

sipas tyre deklarohet të jetë shumë subjektiv (Ford, 1978; Cle’ment, 1998; Hunn, 2007).

Mirëpo, ky paragjykim në historiografinë e disiplinës nuk duhet të konsiderohet si i ―saktë‖

sepse studiuesit amerikanë gjatë gjithë kohës i patën orientuar studimet e tyre drejt zonave

apo vendeve ku kuptohet apo flitet anglishtja. Si duket, kjo situatë dhe këto paragjykime u

bënë shtytje për studiues të tjerë për ta çuar në nivele të tjera zhvillimin e etnobotanikës, në të

5

cilat si rrjedhojë do të pasqyrohet edhe kontributi i tyre në zhvillimin e fushës në Europë

(Cotton, 1996).

Është interesante qasja e antropologëve në zhvillimin e etnobotanikës. Vetë fakti se dita ditës

të njëjtit, gjithnjë e më shumë pretendojnë ta bazojnë punën e tyre në etno-shkenca, tregon se

ajo ndihmon në përparimin dhe promovimin e fushës anembanë botës. Megjithatë, sa i përket

zhvillimit të etnobotanikës dhe ndërlidhjes me paragjykimet historiografike, personi i parë, të

paktën në botën perëndimore, i cili në mënyrë më të saktë ose qartë dha deklarata edhe

konsiderata mbi larminë globale bio-kulturore, ishte Johann Herder (2002).

Kontributi i antropologjisë në studimet etnobotanike është i lidhur me parimet e klasifikimit

të bimëve, si shprehje e aftësive njohëse dhe gjuhësore të njeriut, me antropologjinë

mjekësore, me përdorimin e metodave dhe teorive evolucionare për t’i kuptuar mënyrat e

transmetimit të dijeve etnobiologjike etj. (Berlin, 1992; Waldstein & Adams, 2006; Santoro

et al., 2018). Ky transmetim i dijeve ndodh në tre mënyra: transmetim vertikal që nënkupton

bartjen e informacionit të vazhdueshëm nga prindi te fëmija, transmetim horizontal që

nënkupton se ndodh brenda një brezi dhe transmetim oblik që do të thotë se informatat janë

marrë nga jo të afërmit (Cavalli-Sfrorza & Feldman, 1981). Dy tipet e transmetimit, ai

horizontal dhe oblik, i përshpejtojnë ritmet e transmetimit të dijeve tradicionale ekologjike

dhe lujanë rol të rëndësishëm gjatë evolucionit kulturor nëpër të cilin kalon shoqëria në kohë

(Bergstrom & Dugatkin, 2012).

Një kontribut i vyer i antropologjisë, lidhet me përfshirjen brenda një sistemi socio-kulturor

të dijeve tradicionale ekologjike. Siç u përmend më lart, ato janë karakteristikë e një sistemi

sociokulturor të caktuar si dhe përbëjnë atë që njihet si sistem socio-ekologjik. Ky mendim

teorik, bën që studimet etnobotanike të mos kufizohen thjeshtë në identifikimin dhe

kategorizimin e bimëve, por edhe të kuptohet rëndësia e përdorimit të tyre, si shprehje e

kulturës së një shoqërie të caktuar.

Lidhur me historiografinë, sipas mendimit shkencor zotërues të etnobotanistëve, në fushën e

etnobotanikës mbetet i spikatur një emër studiuesi. Bëhet fjalë për studiuesin Richard Ford i

cili në studimet e tij la gjurmë të thella në përparimin e fushës dhe ringjalljen e interesit për

bimët mjekësore dhe mjekësinë alternative në përgjithësi. Falë punës së Ford, gradualisht

filluan të shfaqen dokumente të rëndësishme floristike, të ilustruara hollësisht, dhe kjo pastaj

pati ndikimin e saj te shtëpitë botuese anembanë botës. Më pas këto shtëpi botuese, si

rrjedhojë filluan të publikojnë vepra me elemente të ngjashme etnobiologjike. Një rast i tillë

tipik konsiderohet edhe publikimi i katalogut të bimëve vendase të Amerikës (Moerman,

1998).

Lidhur me një nga detyrat kryesore të fushës (kontribut në zbulimin e drogave të reja) mes

etnobotanistëve më të njohur përmendet emri i Richard Evans Schultes (1915-2001), që

ndryshe njihet edhe si babai modern i etnobotanikës. Schultes me zbulimin e LSD (acidit

dietilamid lisgerik) dhe disa bimëve të tjera me efekt halucigjen, arriti të frymëzojë një brez

të tërë etnobotanistësh (Anderson, 2001), të cilët në bashkëpunim me koorporatat

farmaceutike filluan të zbulojnë droga të reja.

1.2 Etnobotanika sot

Etnobotanika sot përfaqëson një shkencë në zhvllim e sipër, e cila tërheq studiues me sfond

akademik dhe interesa të ndryshme. Aktualisht, ajo rezulton të jetë ende e lidhur me

Botanikën Ekonomike; me këtë synimi i saj mbetet kryesisht në përcaktimin e vlerës së

mundësive ekonomike të bimëve të ndryshme. Në këtë kontekst, duket se fusha ofron një

tërheqje të eksploruesve në kuptimin e gjetjes së thesareve për zbulimin e barnave të reja për

6

luftimin e kancerit dhe sidës. Andaj, etnobotanika është bërë sot një temë e nxehtë anembanë

botës.

Studiuesit që japin ndihmesën e tyre për fushën, shpeshherë janë të sponsorizuar nga kompani

të ndryshme farmaceutike. Si duket, kjo ka ndikuar që të krijohet një sintezë mes teknologjisë

perëndimore dhe njohurive tradicionale në zbulimin e barnave të reja. Mirëpo, kjo sintezë si

duket ka edhe vështërsitë e saj. Shumë nga metodat tradicionale të njohjes së bimëve janë

humbur me kalimin e kohës. Me vdekjen e shëruesve vendas dhe me vdekjen e njerëzve të

moshuar, vdesin edhe njohuritë vendase. Prandaj, sot studiuesit po kërkojnë mënyra për t’i

ruajtur këto njohuri dhe për t’i testuar ato kundër sëmundjeve bashkëkohore (Idu, 2009).

Statusi ndërkombëtar i etnobotanikës, në shekullin XXI, në mënyrë të dukshme u pasqyrua në

gusht 2005 në Kongresin e Katërt Ndërkombëtar të Etnobotanikës, mbajtur në Universitetin

Yeditepe në Stamboll të Turqisë, me temë: ―Etnobotanika: Në kryqëzimin e kontinenteve dhe

Disiplinave‖, në të cilin u theksua vendi strategjik i etnobotanikës në kryqëzimet e

disiplinave, sistemin e njohjeve, kulturës dhe besimit (Ertug, 2005).

Në një linjë me reflektimet e kongresit edhe ky studim mendohet të japë kontributin e tij jo

vetëm në drejtim të përdorimit të bimëve dhe zbatimit të tyre, por edhe në drejtim të të

kuptuarit të rindërtimit të identitetit kulturor dhe rishikimit të retrospektivave me theks të

veçantë për grupin etnik shqiptar. Përtej interesimit ndërkombëtar, për qasjen etnobotanike

për territorin e Maqedonisë së Veriut, deri më sot ka vetëm disa punime që tashmë janë të

publikuar. Mirëpo, literatura mbi këtë temë, për këtë territor mbetet e cunguar, kryesisht

sepse studimet e realizuara arrijnë të pasqyrojnë të dhëna vetëm për një rajon administrativ të

vendit. Prandaj, studimi aktual paraqet një nga përpjekjet e para dhe më serioze për ta

rishikuar retrospektivën e përdorimit të bimëve edhe në shtatë rajonet e tjera të vendit. Së

këndejmi, nënkuptohet se qëllimi i këtij studimi është që të përpilojë një profil gjithpërfshirës

të të dhënave etnobotanike për vendin si dhe të rishikohen perspektivat e ardhshme të kësaj

fushe shkencore në ruajtjen e biodiversitetit të vendit.

1.3 Larmiae studimeve etnobotanike në Ballkan

Ndonëse interesimi mbi dokumentimin e njohurive tradicionale botanike në Ballkan fillon më

vonë në krahasim me vendet e Europës Perëndimore, ai nuk mbetet i parëndësishëm. Prandaj,

sikurse në vendet e tjera europiane edhe në Ballkan vërehen prirje të rënies së njohurive

tradicionale vendore në lidhje me: mjedisin, dietën ushqimore dhe ruajtjen e shëndetit të

njeriut (Pieroni et al., 2003; Redzic, 2007; Nedelcheva et al., 2013; Rexhepi et al., 2013).

Sidoqoftë, edhe në Ballkan kërkuesit shkencorë në dy dhjetëvjeçarët e fundit përmes

studimeve të tyre duket se kanë arritur të sublimojnë thesarin e dijes etnobotanike (Pieroni et

al., 2003; 2016; Redzic, 2006; Jariç et al., 2007; Dogan et al., 2008; Pieroni, 2008; 2010,

Pieroni & Giusti, 2008; Babai & Molnar, 2009; Redzic, 2010a,b; Saric-Kundaliç et al., 2010;

Menkovic et al., 2011; Mustafa et al., 2011; 2012; Nedelcheva et al., 2011; Nedelcheva &

Dogan, 2011; Saric-Kundaliç et al., 2011; Denes et al., 2012; Molnar, 2012; Luczaj et al.,

2013a;b; Rexhepi et al., 2013; 2018; Savikin et al., 2013; Nedelcheva, 2013; Babai &

Molnar, 2009; Zlatkoviç et al., 2014; Rexhepi, 2016; 2017a;b;c; 2018; Rexhepi & Bajrami,

2018; Hajdari et al., 2018).

Është me interes të theksohet që gati se në të gjitha studimet e ndërmarra në Ballkan vërehet

një interes i veçantë mbi këto çështje në vazhdim:

(1) Larmia floristike dhe bio-kulturore/etnike e zonave malore;

7

(2) Prirja historike e furnizimit të Europës Perëndimore me pasuritë bimore nga vendet e

Ballkanit;

(3) Vazhdimësia e traditës në përdorimin e bimëve mjekësore për kujdesin shëndetësor;

(4) Zhvillimi rural;

(5) Shfrytëzimi i qëndrueshëm i resurseve bimore.

Përtej prirjes zyrtare, jeta e përditshme në Ballkan flet për vete. Nga kërkimet e raportuara

për Ballkanin vërehet se për pjesën dërmuese të llojeve bimore që përdoren në mjekësinë

tradicionale shqiptare, kroate, serbe, boshnjake, bullgare, greke ose rumune është vënë re një

konsensus i ngjashmërive në përdorim dhe kjo me siguri është dëshmi e një shkëmbimi të

gjatë kulturor të praktikuar, pavarësisht kufijve gjeografikë, dallimeve fetare, etnike dhe

gjuhësore (Redzic, 2010a,b; Saric-Kundaliç et al., 2010; Menkovic et al., 2011; Mustafa et

al., 2011; Nedelcheva et al., 2011; Rexhepi et al., 2013; Zlatkoviç et al., 2014). Duke iu

referuar këtij konglomerati kulturash të ndryshme, gradualisht i njëjti fillon të bëhet tërheqës

edhe për studiues Amerikan (Quave et al., 2014; 2015).

I gjithë ky interesim i shkencëtarëve në këtë territor padyshim se në fillim mbështet në

analizënt e marrëdhënieve të veçanta mes popullatave humane dhe mjediseve vendore

(Pieroni, 2010; Saric-Kundaliç et al., 2011; Mustafa et al., 2012) dhe më pastaj arrin të

zgjerohet duke inventarizuar njohuritë tradicionale të shtetit në përgjithësi (Redzic, 2006;

Saric-Kundaliç et al., 2011). Si rrjedhojë e këtij kapitali të përhapur, sot etnobotanistëve në

Ballkan u hapen perspektiva të reja në lidhje me krahasimin e të dhënave etnobotanike

(Mustafa et al., 2011; Rexhepi et al., 2013; Papp et al., 2013; Hajdari et al., 2018) dhe gjetjes

së mundësive përkatëse në drejtim të ruajtjes.

1.4 Statusi dhe prirjet e kërkimeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut

Pavarësisht prirjeve ballkanike e më gjërë, fusha e etnobotanikës në Maqedoninë e Veriut

fillon të bëhet aktuale vetëm në dhjetëvjeçarin që po lëmë pas (Rexhepi et al., 2013; Pieroni

et al., 2013). Vlen të theksohet se shumica e etnobotanistëve janë biologë dhe në asnjë rast

nuk dallohet përfshirja e antropologëve në kërkimet etnobotanike. Në përgjithësi, shumica e

studimeve etnobotanike, të kryera para vitit 2019, për nga natyra janë përshkruese. Ndonëse,

interesi mbi kërkimet floristike daton shumë herët, ai i përfshirjes së zbatimit të koncepteve

etnobotanike mbetet shumë i vonë. Sidoqoftë, në terma kronologjikë, rritja e interesit mbi

konceptet etnobotanike gradualisht po bën rritje (Dogan et al., 2015; Rexhepi, 2016; 2017a;b;

2018; Rexhepi et al., 2017; 2018; Rexhepi & Bajrami, 2018).

Gjithashtu, qasja etno-shkencore duket se akoma nuk ka arritur popullaritet më të madh në

mesin e studiuesve maqedonas në drejtim të publikimeve shkencore edhe pse etnobotanika si

fushë, në këto tri vitet e fundit është e pranishme në kurrikulat e Universitetit të Tetovës dhe

Universitetit Shën Kirili dhe Metodij në Shkup. Prandaj, mund të pohojmë se jemi të

mendimit që në të ardhmen zbatimi i njohurive etnobotanike do të shënojë rritje. Megjithatë,

kjo rritje do të varet nga: niveli socio-ekonomik i popullsisë, dukuria e migrimit, si dhe

interesat e vetë kërkuesve. Ndërkohë, kontributi i këtij studimi mendohet se do të qëndrojë në

dispozicion në kuptimin e një baze apo burimi të mirë për: hulumtuesit e ardhëm, studentët,

institutet më në zë, organizatat e tjera që merren me ruajtjen e pasurive natyrore etj. Në këtë

drejtim, ky punim githashtu mendohet të jetë i dobishëm (në funksion të një burimi) edhe për

institucionet e tjera shtetërore, si: Ministria e Ekonomisë, Ministria e Bujqësisë Pylltarisë dhe

Ekonomisë së Ujërave dhe Ministria e Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor.

8

1.5 Rajonet planore në Maqedoninë e Veriut

Sipas Ligjit për Zhvillim Rajonal (Gazeta zyrtare e RM-së nr. 158/2007, neni.5) dhe me

nomenklaturën e njësive territoriale Maqedonia e Veriut është ndarë në tetë rajonet planore

në vijim: Rajnoi i Vardarit; Rajoni Lindor; Rajoni Jugperëndimor; Rajoni Juglindor; Rajoni i

Pellagonisë; Rajoni Verilindor; Rajoni i Shkupit; dhe Rajoni i Pollogut. (Fig. 1-1).

Figura 1-1. Hartë e rajoneve planore të Maqedonisë së Veriut (nga https://d-

maps.com/carte.php?num_car=60218&lang=en).

Përveç ndarjes në rajone (shkalla e parë administrative), Maqedonia e Veriut është e ndarë

më tej në komuna. Rajoni më i madh për nga sipërfaqja është Rajoni i Pellagonisë, ndërsa

rajoni më i vogël është Rajoni i Shkupit.

Rajoni Planor i Vardarit (RPV): Shtrihet në pjesën Qëndrore të Maqedonisë së Veriut dhe

përfshin rrjedhën e mesme të lumit Vardar, rrjedhat e poshtme të degëve Bregallnica dhe

Lumit të Zi dhe pjesën perëndimore të Ovçe Poles (Fig. 1-1). Komunat e RPV janë: Velesi,

Gradsko, Demir Kapija, Kavadari, Llozova, Negotina, Rosomani, Sveti Nikole dhe Çashka.

Në këto komuna ka gjithsej 215 vende të banuara.

Sipas Entit Shtetëror për Statistikë (2002), grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai

maqedonas (87.83%), i ndjekur nga grupi etnik shqiptar (3.62%), turk (2.15%) dhe serb

(1.04%). Rajoni ka dendësi të ulët të popullsisë, 38 banorë/km2 (krahasuar me mesataren në

vend prej 81 banorë/km2) dhe përqendrim të madh në mjediset urbane, rreth 69% (Dimitrov,

2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016). Rajoni ka kushte të shkëlqyera për

https://d-maps.com/carte.php?num_car=60218&lang=en


9

zhvillimin e bujqësisë, veçanërisht vreshtarinë; në këtë rajon gjenden 45% nga vreshtat e

vendit. Prej trashëgimisë së pasur natyrore veçohet Liqeni i Tikveshit, ndërsa prej

trashëgimisë kulturore lokaliteti arkeologjik Stobi (Donev, 2014; Novkoska, 2017).

Rajoni Planor Lindor (RPL): Përfshin zonën e rrjedhës së lumit Bregallnica e populluar me

gjithsej 177,998 banorë. Në anën lindore kufizohet me Bullgarinë, në veri me rajonin

verilindor, në perëndim me rajonin e Vardarit dhe në jug me rajonin juglindor (Fig. 1-1).

Rajoni është i përbërënga 11 komuna (Berovë, Vinicë, Dellçevë, Zrnovcë, Karabincë, Koçan,

Makedonska Kamenicë, Pehçevë, Probishtip, Çeshinovë-Obleshevë dhe Shtip) të cilat në

aspektin urbanistik janë të ndara në 217 lokalitete të banuara, prej të cilave 209 janë

vendbanime rurale. Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai maqedonas (92.77%), i

ndjekur nga grupi etnik turk (1.29%) dhe shqiptar (0.6%).

Në rajonin lindor ka gjithsej 177,633 ha tokë bujqësore, prej të cilës 43.26% ose 76,818 ha

janë sipërfaqe të punuara, ndërsa 56.74% ose 100,784 ha janë kullota. Rreth 63,621 ha të janë

toka të lëvruara; pjesa tjetër është pemishte (3,710 ha), vreshtë (1,562 ha) dhe livadhe (7,925

ha) (Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016; Novkoska, 2017).

Rajoni Planor Jugperëndimor (RPJP): Shtrihet në një territor prej 3,340 km2, me 286

vendbanime në të cilat jetojnë gjithsej 222,064 banorë ose 10.83% e popullsisë së

përgjithshme të gjithë vendit. Rajoni në fjalë në perëndim kufizohet me Shqipërinë, ndërsa

mbrenda vendit kufizohet me Rajonin planor të Pellagonisë, Rajonin planor të Pollogut,

Rajonin planor të Shkupit dhe Rajonin planor të Vardarit (Fig. 1-1). Në këtë rajon bëjnë pjesë

9 komuna: Dibra, Debërca, Kërçova, Makedonski Brodi, Ohri, Pllasnica, Struga, Vevçani dhe

Qendra Zhupë. Karakteristikë për rajonin është karakteri shumetnik i popullësisë. Vlen të

theksohet se në këtë rajon planor shumicën e përbëjnë grupi etnik maqedonas, të ndjekur nga

grupi etnik shqiptar dhe ai turk; poashtu vlen të theksohet se në rajon ndodhen dy komunat e

vetme Pllasnica dhe Qendra Zhupë, në të cilat shumicë është popullësia turke. Edhe pse

rajoni ka shumë komuna rurale, shpërndarja e banorëve është e përqëndruar më së shumti në

tre qytete: Strugë, Kërçovë dhe Ohër (Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016;

Novkoska, 2017).

Rajoni është i pasur me liqene natyrore, artificiale dhe njëkohësisht përbën një nga rajonet më

të pyllëzuar të vendit. Rajoni ka 103,373 ha tokë bujqësore (ose 9.5% të sipërfaqes së

punueshme në vend), ndërsa si tokë e punueshme ka vetëm 50,667 hektarë; pjesa tjetër i

përket kullotave (Dimitrov, 2013). Në tokat bujqësore më së shumti prodhohen misri, gruri

dhe patatet, ndërsa nga pemëtaria më së shumti molla, kumbulla, dardha dhe qershia.

Rajoni PlanorJuglindor (RPJL): Shtrihet në pjesën ekstreme juglindore të vendit dhe

përfshinë zonën e luginës Strumicë-Radovishit dhe Gjevgjeli-Vallandovës, përkatësisht në

luginën e lumit të Strumicës dhe rrjedhën e poshtme të Vardarit, përgjatë anës jugore të

Demir Kapisë. Me pjesën jugore kufizohet me Greqinë, në lindje me Bullgarinë, ndërsa në

veri dhe perëndim me rajonin planor të Vardarit dhe atë Lindor (Fig. 1-1).

Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai maqedonas (90.39%), i ndjekur nga grupi etnik

serb reth 0.69%, dhe ai turk me afërsisht 7.38% (Enti Shtetëror për Statistikë, 2002). Sipas të

dhënave për vitin 2013, në rajon jetojnë 173,472 banorë ose 8.4% e popullatës së

përgjithshme në 188 vendbanime (Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski,

2016). Ka gjithsej 10 komuna: Bogdanci, Bosileva, Vallandova, Vasileva, Gjevgjelija,

10

Dojrani, Konçe, Novo Sella, Radovishi dhe Strumica. Prej tyre vetëm katër kanë karakter

urban: Strumica, Gjevgjelija, Radovishi dhe Vallandova.Rajoni llogaritet si një ndër rajonet

bujqësore më të rëndësishme të vendit. Ka 37,852 ha sipërfaqe të përgjithshme bujqësore ose

11.7% e sipërfaqes së përgjithshme. Toka e përgjithshme e përdorur është 32,078 ha ose e

shprehur në përqindje 12.1 nga sipërfaqja e përgjithshme e tokave të shfrytëzuara të vendit

(Dimitrov, 2013; Novkoska, 2017).

Rajoni Planori Pellagonisë (RPP): Përfshin basenet e fushgropës së Pellagonisë dhe

Prespës dhe paraqet rajonin më të madh planor në vend (Fig. 1-1). Janë evidentuar gjithsej

343 vende të banuara në të cilat jetojnë 232,367 banorë. Grupi më i madh etnik në këtë rajon

është ai maqedonas (85.9%), i ndjekur nga grupi etnik turk (9.59%), dhe ai shqiptar (4.9%)

(Dimitrov, 2013; Penev & Trenovski, 2016). Rajoni në fjalë kufizohet me dy shtete fqinje, në

jug me Greqinë dhe në jugperëndim me Shqipërinë, ndërsa mbrenda vendit kufizohet me

rajonin e Vardarit dhe atë Jugperëndimor. Qendra kryesore admninistrative është qyteti i

Manastrit. Në rajon bëjnë pjesë nëntë komuna, prej të cilave rurale janë: Dollneni,

Krivogashtani, Mogilla dhe Novaci, ndërsa urbane: Manastiri, Prilepi, Krusheva, Resnja dhe

Demir Hisari.

Larmia biologjike në këtë rajon është më e dukshme dhe njëkohësisht më e monitoruar në dy

Parqe Kombëtare: Mavrovë dhe Pelister. Në këtë rajon gjendet liqeni i Prespës, më i madhi

liqen tektonik në vend. Rajonika 276,777 ha tokë bujqësore, ndërsa vetëm 117,770 ha janë

tokë e punueshme, pjesa tjetër 159,007 ha janë livadhe. Sipërfaqja e përgjithshme nën pyje e

regjistruar për herë të fundit në vitin 2014 është 143,545 ha ose 14.6% e pyjeve të vendit

(Dimitrov, 2013; Novkoska, 2017).

Rajoni Planor Verilindor (RPVL): Rajoni Planor Verilindor (RPVL) shtrihet deri në

kufinjtë e Kosovës, Serbisë dhe Bullgarisë, ndërsa mbrenda vendit kufizohet me rajonin e

Shkupit dhe Rajonin Lindor (Fig. 1-1). Përfshin 6 komuna: Likovë, Kumanovë, Staro

Nagoriçane, Kratovë, Rankovcë dhe Kriva Pallankë. Sipërfaqja e përgjithshme është 2,310

km2, me gjithsej 172,787 banorë. Në përbërjen e rajonit hyjnë 192 vende të banuara, prej të

cilave 189 janë vendbanime rurale. Dendësia e popullatës është 75 banorë në km2 dhe i

afrohet mesatares në vend (81 banorë/km2). Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai

maqedonas (58.74%), i ndjekur nga grupi etnik shqiptar (30.86%), dhe ai serb (6.02%)

(Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016; Novkoska, 2017 ).

Në rajon ka gjithsej 172,225 ha sipërfaqe bujqësore, prej të cilës 45.7% ose 78,828 ha janë

toka të punueshme, ndërsa 54.3% ose 93,391 ha kullota. Prej tokave të punuara dominojnë

tokat e lëruara me 64,551 ha, pemishte ka 857 ha, vreshta 1570 ha dhe livadhe 11,850 ha

(Dimitrov, 2013). Rajoni dallohet për zonat e mbrojtura (Parku i Natyrës, Kozjak;

Përmendore e natyrës, lokaliteti Kuklica) dhe koridore ekologjike. Në rajon janë regjistruar

18 habitate sipas sistemit të klasifikimit të habitateve të Sistemit Evropian të Informimit mbi

Natyrën (EUNIS).

Rajoni Planori Shkupit (RPSh): Ka sipërfaqe të përgjithshme prej 1,812 km2 ose vetëm 7%

e territorit të përgjithshëm të vendit. Në këtë rajon banojnë më shumë se 614,254 banor në

142 vende të banuara, prej të cilave 141 vendbanime janë rurale. Ndodhet në veriperëndim të

vendit, ndërsa nga brenda kufizohet me Rajonin Jugperëndimor, Rajonin e Pollogut, Rajonin

Verilindor, Rajonin Lindor dhe Rajonin e Vardarit (Fig. 1-1). Është i përbërë nga 17 komuna,

prej të cilave 10 janë komuna të qytetit të Shkupit: Komuna e Qendrës, Gazi Babës,

11

Aerodromit, Çairit, Kisella Vodës, Butelit, Shutkës, Karposhit, Gjorçe Petrovit dhe Sarajit

dhe 7 komuna të tjera (Belimbegut, Çuçerit, Haraçinës, Petrovecit, Sopishtit, Studeniçanit

dhe Zelenikovës). Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai maqedonas (64.39%), i

ndjekur nga grupi etnik shqiptar (23.11%), serb (3.09%) dhe ai turk (2.12%)(Enti Shtetëror

për Statistikë, 2002).

Sipërfaqja e përgjithshme e tokave bujqësore në rajon është 80,420 ha ose vetëm 6% e

sipërfaqes bujqësore në vend. Nga kjo shumë 48.7% ose 39,217 ha janë toka të punueshme,

ndërsa 51% ose 41,170 ha janë kullota. Prej tokave të lavëruara në rajon dominojnë tokat e

lërueshme dhe kopshtet 32,511 ha, pemishtet me 796 ha, vreshtat me 2080 hadhe livadhet

3790 ha (Dimitrov, 2013; Donev, 2014; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016;

Novkoska, 2017).

Rajoni Planori Pollogut (RPP): Ndodhet në veriperëndim të vendit dhe përfshinë luginën e

Pollogut, rrafshnaltën e Mavrovës, Malin Bistra dhe luginën e lumit Radikë. Kufijtë e tij në

perëndim përkojnë me kufirin shtetëror tokësor të Shqipërisë dhe në veri-perëndim me

Kosovën, kufiri lindor me Rajonin e Shkupit, ndërsa ai jug-lindor e jugor me Rajonin jug-

perëndimor të vendit (Fig. 1-1). Sipërfaqja është 2,416 km2

ose 9.7 përqind të territorit të

vendit. Këtë rajon e përbëjnë 9 komuna: Komuna e Mavrovës dhe Rostushe, Gostivarit,

Brvenicës, Vrapçishtit, Zhelinës, Bogovinës, Tetovës, Tearcës dhe Jagunovcës. Në rajon

përfshihen gjithsej 184 vendbanime me 318,458 banorë. Grupi më i madh etnik në këtë rajon

është ai shqiptar (73.21%), i ndjekur nga grupi etnik maqedonas me18.76%, dhe ai turk me

5.38% (Enti Shtetëror për Statistikë, 2002).

Rajoni i Pollogut zotëron 168,701 ha tokë bujqësore prej të cilës 41,963 ha (24.87%) janë

sipërfaqe të lëvruara, ndërsa 126,737 ha (75.12%) janë kullota. Prej sipërfaqes bujqësore më

të shumta janë tokat e lëvruara me 30,702 ha, pemishtet me 1,068 ha, vreshtat vetëm 44 ha

dhe livadhet 10,000 ha (Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016).

12

KREU II: MATERIALE DHE METODA

2.1 Zonat e hulumtimit

Të dhënat e studimit janë mbledhur në 194 lokalitete të Maqedonisë së Veriut. Në figurën 2-1

tregohen lokalitetet e hulumtuara sipas Rajoneve Planore të Maqedonisë së Veriut Fig. 1-1),

numri dhe gjinia e banorëve të intervistuar.

Figura 2-1. Lokalitetet e hulumtuara sipas Rajoneve Planore të Maqedonisë së Veriut, numri dhe

gjinia e banorëve të intervistuar.

2.2 Struktura etnike, popullsia dhe moshae popullsisë në studim

Sipas Entit Shtetëror për Statistikë (2002), mosha e popullsisë së marrë në studim, përbën

vetëm 10.9% të popullsisë së përgjithshme të vendit. Etniteti i deklaruar sipas raportit të

njëjtë statistikor, si grup më të madh etnik i nxjerr maqedonasit me 64.18%, të ndjekur nga

etniteti shqiptar me 25.17%, ai turk me 3.94% dhe serb vetëm 1.78% (Tab. 2-1). Ndryshe nga

statistikat e përkatësisë etnike, ato të përkatësisë fetare tregojnë se 67% e popullsisë i takon

besimit të krishterë (prej tyre 0.5% katolik) ortodoks, ndërsa 36% besimit musliman.

Struktura e moshës së popullsisë tregon prirje të plakjes graduale. Në këtë mënyrë,

pjesëmarrja e grupmoshës në studim, gjatë periudhës 2003-2013, shënon rritje për 1.5%.

Duhet përmendur se përqindja me 25.17% e popullsisë shqiptare, është vlerë, e cila nuk

pranohet nga komuniteti shqiptar në këtë shtet, me insistimin se kjo përqindje është më e lartë

(Vrgova, 2015). Ndryshe, nga statistikat zyrtare të mbështetura në Regjistrin e Popullsisë

13

(2002), ato të analizuara gjatë kohëzgjatjes së studimit (2013-2019) tregojnë mospërputhje

për sa i përket plakjes së popullsisë, përkatësisht rritjes me 6.5% të popullsisë me moshë mbi

60 vjeç (Koteski et al., 2014)

Tabela 1-1. Struktura e katër grupeve më të mëdha etnike në kuadër të Rajoneve Planore të

Maqedonisë së Veriut (Enti Shtetëror për Statistikë, 2002).

Nr. Rajonet e Maqedonisë së Veriut Maqedonas Shqiptarë Turq Serbë 1 Rajoni planor i Vardarit 88.99 3.38 2.06 1.36 2 Rajoni planor Lindor 92.41 0.01 1.74 0.33 3 Rajoni planor Jugperëndimor 52.96 30.86 10.70 0.31 4 Rajoni planor Juglindor 90.40 0.02 7.44 1.23 5 Rajoni planor i Pellagonisë 85.86 4.91 3.16 0.36 6 Rajoni planor Verilindor 59.09 31.05 0.17 6.08 7 Rajoni planor i Shkupit 63.55 23.16 2.11 3.14 8 Rajoni planor i Pollogut 18.44 73.22 5.72 0.32

Gjithsej 64.18 25.17 3.85 1.78

2.3 Puna në terren, mostrat dhe analiza e të dhënave

Gjatë periudhës janar 2013 deri në mars 2016 u kryen 900 intervista me banorë vendas me

moshë mbi 60 vjeç dhe përkatësi etnike të ndryshme: 400 prej tyre ishin maqedonas

(ortodoksë), më saktë 200 femra dhe 200 meshkuj; 300 shqiptarë (muslimanë), 200 femra dhe

100 meshkuj; 100 turq (muslimanë), 50 femra dhe 50 meshkuj; 100 serbë (ortodoksë), 50

meshkuj dhe 50 femra.

Gjatë kësaj periudhe u dokumentuan informata etnobotanike për më shumë se 164 bimë.

Përcaktimi i bimëve të raportuara është kryer duke përdorur çelësa përkatës (Micevski, 1985-

2005; Matevski, 2010). Pjesa dërmuese e intervistave është kryer në gjuhën maqedone,

shqipe dhe serbe, ndërsa intervistat me turqit janë kryer me ndihmën e një përkthyesi. Të

gjitha intervistat janë realizuar në përputhje me Kodin Etik të Etnobiologëve (ISE Code of

Ethics with 2008 additions) dhe udhëzues për kërkime etnobotanike (Alexiades & Sheldon,

1996).

Rrjedha e elementeve përcjellëse e qasjes metodologjike në fillim të studimit përfshiu:

i. Identifikimin e bashkëpunëtorëve dhe sqarimin e pranisë tonë në lokalitetin përkatës

(duke pyetur udhëheqësitë e bashkësive vendore, imamët e xhamive, priftërinjtë,

mësuesit dhe kalimtarët e rastit për të na bërë të njohur: banorë me moshë mbi 60

vjeç, të cilët kanë njohuri tradicionale botanike, fermerë dhe grupe fermerësh, poashtu

me moshë mbi 60 vjeç).

ii. Takimi me intervistuesin apo fermerin ose grupin e fermerëve, sqarimin e pranisë dhe

marrjen e lejes për intervistim.

iii. Takimi me menaxherët e zonave të mbrojtura dhe sqarim për praninë tonë, si dhe

marrja e lejes për intervistim.

iv. Takimi me menaxherët e tregjeve vendase, sqarimi i pranisë në treg, njohja ose

identifikimi i informatorëve të mundshëm, marrja e lejes dhe intervistimi.

v. Verifikimi i të dhënave

vi. Familjarizimi me komunitetin vendas dhe shpërndarja apo rikthimi i informacionit në

komunitet.

vii. Marrja e lejes për fotografim dhe inçizim.

14

Për ta lehtësuar mbledhjen e informacionit me grupet e lartpërmendura janë realizuar pesë

forma intervistash, varësisht secilit grup i takojnë ato edhe atë:

1. Intervistë e thellë ballë për ballë (in depth) me informatorë me moshë mbi 60 vjeç, me

njohuri empirike (Tardio et al., 2008).

2. Diskutim ballë për ballë me grupe fermerësh (2, 3-6 fermerë), në veçanti për bimët e

egra ushqyese (Addis et al., 2005).

3. Intervistë e thellë ballë për ballë (in depth) me menaxherët e zonave të mbrojtura

brenda të rajoneve, ku gjenden zona të tilla.

4. Intervista me ―shërues‖ vendas (mjekë popullorë).

5. Intervistë e thellë ballë për ballë (in depth) me shitës ambulantë vendas të bimëve

mjekësore (Pieroni et al., 2013).

Arsyeja e kësaj larmie teknikash për grumbullimin e informacionit qëndron në faktin se gjatë

provave të para, intervistuesit shqetësoheshin kur atyre u jepej pyetësor i strukturuar. Ky lloj

pyetësori, gjithashtu, u merrte atyre shumë kohë dhe shpesh ata e refuzonin bashkëpunimin.

2.4 Intervista

Pas rrjedhës së elementeve përcjellëse krejtësisht në fillim, intervistimi është realizuar duke

mledhur të dhëna të përgjithshme:

1. Emri dhe mbiemri,

2. Mosha,

3. Gjinia,

4. Arsimi,

5. Prejardhja,

6. Lokaliteti dhe vitet e banimit në zonë.

Pyetjet e fokusuara dhe të orientuara drejt çështjes së dokumentimit të informacionit

etnobotanik për bimët mjekësore, në të shumtën e rasteve kanë këtë renditje:

1. Emri vendor (etnotaksonomia),

2. Habitati (vendbanimi),

3. Prejardha e pasurisë gjenetike,

4. Pjesët e përdorura,

5. Metoda e përgatitjes dhe administrimit.


etnobotanik për bimët ushqyese, në të shumtën e rasteve kanë këtë renditje:


2. Prejardhja,


4. Modeli i konsumimit.

15


etnobotanik për shrytëzimin e bimëve në kulturën materiale, kanë këtë renditje:


2. Prejardhja,


4. Grupimi apo klasifikimi i informacionit në metaforën e ajsbergut kulturor.

Pyetjet e fokusuara drejt grumbullimit të informacionit që ndërlidhen me dokumentimin e

besëtytnive, rriteve fetare apo ngjarjeve të tjera të ngjashme kanë këtë renditje:


2. Saktësimi i besëtytnisë ose ritit fetar,

3. Hollësit e raportuara.

Informacioni i siguruar, prej të gjithë formave/teknikave të intervistave, më pas është renditur

në mënyrë alfabetike në katër tabela. Tabela 3-5 pasqyron informacionin etnobotanik për

bimët mjekësore dhe në të njëjtën janë përfshirë elementet në vijim: klasifikimi botanik,

familja, kodi i mostrës, etnotaksonomia, gjendja, habitati, pjesët e përdorura, arsyeja e

përdorimit, metodat e përgatitjes dhe administrimit, informacioni statistikor lidhur me nivelin

e cilësisë transmetuese dhe treguesin e Frekuencës Relative të Citimit (Tardio & Santayana,

2008).

Tabela 3-10 është përpiluar me informacionin e grumbulluar vetëm për bimët ushqyese. Në të

përfshihen elementët në vijim: klasifikimin botanik, kodi i mostrës, etnotaksonomia dhe

pjesët e përdorura. Informacioni më pas është klasifikuar në tri kategori kryesore:

1. Kategoria e bimëve ushqyese,

2. Kategoria e bimëve që përdoren për të prodhuar pije,

3. Kategoria e bimëve që shfrytëzohen për të zënë bukën dhe kosin.

Në përjashtim të kategorisë së tretë, dy kategoritë e para janë nënkategorizuar si vijon:

[A] Kategoria e bimëve ushqyese është nënkategorizuar si vijon:

a) Të papërpunuara,

b) Të gatuara,

c) Të thartuara/turshi.

Nënkategoria e parë më tej është nënklasifikuar në:

i. Meze’ e lehtë,

ii. Sallatë.

Nënkategoria e dytë është nënklasifikuar në:

i. Erëza,

ii. Të ziera,

iii. Të skuqura,

iv. Të tejskuqura,

v. Të pjekura tërësisht.

16

Nënkategoria e tretë mbetet e pa nënklasifikuar;

[B] Kategoria e dytë më saktësisht kategoria e bimëve që përdoren për të prodhuar pije është

nënklasifikuar në tri nënklasifikimet në vijim:

i. Pije të fermentuara,

ii. Çajra ose dekokte,

iii. Pije alkoolike.

Informacioni i siguruar në tabelën 3-14, për bimët që shfrytëzohen në kulturën materiale,

përfshin këto elemente në vijim:

[1] Klasifikimin botanik dhe familja;

[2] Nënkategorinë – Ndërtim:

a) Material ndërtimor për strehimore të përkohshme,

b) Material ndërtimor për strehimore të përhershme;

[3] Nënkategoria – dru për djegie/qymyr;

[4] Nënkategoria – art tradicional ose artizanat:

i. Vegla gatimi,

ii. Vegla pune,

iii. Mjete muzikore,

iv. Përdorime të tjera.

[5] Nënkategoria – arkitekturë e blertë tradicionale.

Informacioni i siguruar në tabelën 3-16 mbi llojet e raportuara në kategorinë e besëtytnive

dhe besimit përmban këto elemente:

[1] Emrin shkencor dhe përfaqësimin në familje,

[2] Informacionin e veçantë të raportimit,

[3] Hollësitë e raportuara.

2.5 Përpunimi statistikor

Një ndër sfidat e kësaj përzgjedhjeje metodologjike ishte edhe matja sasiore e ―rëndësisë‖ së

bimëve. Kjo është zgjedhur duke përdorur ―tregues etnobotanikë‖ me qëllim që në njërën anë

t’u jepet përgjigje pyetjeve kërkimore, dhe në anën tjetër t’i bëjë rezultatet e studimit më të

kuptueshme në rastin e krahasimit të rezultateve ose thjesht në vlerësimin statistikor. Gati se

të gjithë treguesit etnobotanikë të përdorur në studim lidhen ngushtë me shprehjen Rëndësi

Relative Kulturore. Kjo shprehje, në thelb nënkupton skicimin e të gjitha masave sasiore, me

qëllim të shndërrimit të konceptit shumëdimensional të termit ―i rëndësishëm‖ në shkallë ose

vlera numerike standarde dhe të krahasueshme. Konkretisht, përpunimi statistikor i të

dhënave është realizuar duke përdorur treguesit statistikorë në vazhdim: Frekuenca Relative e

Citimit; Niveli i Besnikërisë; Faktori i Konsensusit të Informatorëve; Koeficienti i

Ngjashmërisë Jaccard; Prioriteti i Ruajtjes dhe Vlera e Rëndësisë së Familjes.

17

Frekuenca Relative e Citimit (FRC): Është llogaritur sipas Tardio & Santayana (2008).

Shfrytëzimi i këtij treguesi në studim jep rezultate mbi rëndësinë lokale për çdo specie

bimore. Llogaritja e FRC ndjek këtë shembull: nëse në studim lloji Centaurium erythreaea

raportohet ―i dobishëm‖ vetëm nga shtatëmbëdhjetë prej gjithsej tridhjetë e gjashtë

informatorë, atëherë FRCCentaurium erythreaea:17/36=0.47. Teorikisht ky tregues ndryshon nga

zero (0) në rastet kur asnjë nga inormatorët nuk rrëfen se lloji është i dobishëm dhe deri në

një (1) në rastet kur të gjithë informatorët rrëfejnë mbi dobinë e llojit lidhur me përdorimit të

tij.

Niveli i Besnikërisë (NB): Është llogaritur sipas Frieadman et al. (1986) dhe Alexaides

(1996). Ky tregues në studim është përdorur për ta përcaktuar sasinë e përqindjes së

informatorëve kyç, të cilët raportojnë përdorimin e disa llojeve të caktuara bimore për të

njëjtin qëllim etno-terapeutik. Konkretisht, llogaritja e NB është bërë sipas formulës:

( )

Në këtë formulë, Np përbën numrin e informatorëve kyç, të cilët raportojnë përdorimin e

llojit për të trajtuar një sëmundje të caktuar, ndërsa N përbën numrin e informatorëve kyç që

përdorin llojet bimore si bimë mjekësore për të trajtuar çfarëdolloj sëmundje.

Faktori i Konsensusit të Informatorëve (FKI): Është llogaritur sipas Heinrich et al. (1998).

FKI, në studim është llogaritur për ta treguar homogjenitetin e informacionit të grumbulluar

dhe shkallën e përgjithshme të pajtueshmërisë së informatorëve për trajtimin e çrregullimeve

të veçanta shëndetësore. Konkretisht, ky tregues në studimin aktual përdoret për të gjeneruar

të dhëna statistikore për kategorinë e parë të bimëve dhe llogaritjet janë realizuar me anë të

formulës:

FKI=nur-nt/nur-1

Këtu, nur përbën numrin e citimeve të përdorimit të bimëve mjekësore në secilën kategori,

ndërsa nt përbën numrin e llojeve të përdorura.

Treguesi i Ngjashmërisë Jaccard (TNJ): Është llogaritur sipas Jaccard (1912) dhe Höft et

al. (1999). Konkretisht, ky tregues këtu përdoret për t’i analizuar ―ngjashmëritë‖ dhe

―dallimet‖ e rezultateve aktuale me ato të studimeve të tjera të realizuara në shtetet e ish

Jugosllavisë dhe shtete të tjera fqinje. TNJ përmbledh përgjigjet pozitive në rastet kur bima

raportohet të përdoret si bimë mjekësore, dhe përgjigjet negative kur bima nuk raportohet për

përdorim mjekësor. Llogaritja është realizuar me anë të formulës

TNJ= c/(c + a + b).

Në këtë formulë, TNJ përbën Koefiçientin e Ngjashmërisë Jaccard; a, përbën numrin e

llojeve të raportuara në terren, por jo edhe në zona të tjera (d.m.th. jo edhe në vendet e ish

Jugosllavisë ose shteteve fqinje); b, përbën numrin e llojeve që mungojnë në zonën e

studimit; dhe c, përbën numrin e llojeve të raportuara në të dy vendet e krahasuara.

Përfundimisht, ne shumëzojmë TNJ me 100 për t’i llogaritur ngjashmëritë ose dallimet në

përqindje. Në studim, për TNJ ndiqet ky shembull (shih dhe figurën 2-2):

A = {Achillea milefolium, Crataegus monogyna, Rubus idaeus, Vaccinium myrtyllus} ose A

= {1, 2, 6, 7}

18

B = {Crataegus monogyna, Fragaria vesca, Hypericum perforatum, Morus alba, Vaccinium

myrtyllus, Sideritis scardica} ose B = {2, 3, 4, 5, 7, 8}

C = {Rubus idaeus, Vaccinium myrtyllus, Origanum vulgare} ose C = {6, 7, 9}

Figura 2-2 . Treguesi i Ngjashmërisë sipas Jaccard [Jaccard, (1912) dhe Höft et al. (1999)].

Përparsia e ruajtjes (PR): Është llogaritursipas Mahunnah et al. (2012). Llogaritja është

bërë duke marrë parasysh dhjetë parametra të renditur me vlera 1 ose 0: pamjaftueshmërinë,

përkatësisht mungesën, statusin endemik, shpërndarjen, koston e eksportit, kërkesën vendase,

shpeshtinë e përdorimit, çmimin, pjesët më të ndjeshme të bimëve, si rrënja dhe lëvorja,

përdorimin në disa kategori, si dhe regjistrin e Listës së Kuqe sipas IUCN (projekt që akoma

nuk ka përfunduar). Ky tregues në studim përdoret për të adresuar saktë se cilat bimë

kërkojnë më shumë kujdes në vendbanimet e tyre natyrore.

Vlera e Rëndësisë së Familjes (VRF): Është llogaritur sipas Philips & Gentry (1993) dhe

Andriamparany et al. (2014). Llogaritjaështë bërë duke marrë përqindjen e informatorëve që

përmendin familjen:

VRF= ( )

x 100,

Në këtë rast, FC paraqet numrin e informatorëve që përmendin llojin, i cili i përket familjes

përkatëse, ndërsa N paraqet numrin e përgjithëm të informatorëve që morën pjesë në studim.

AB

C

AB

C

1 2

34

5

87

6

9

19

KREU III:REZULTATE

3.1 Përdorimet etnobotanike në Maqedoninë e Veriut

Kompleksiteti etnik, fetar, kulturor dhe gjuhësor i Maqedonisë së Veriut si dhe pasuria

floristike e larmishme i ofruan këtij studimi një bazë të mirë për grumbullimin e

informacionit etnobotanik. Si rrjedhojë, në të katër kategoritë përkatëse u njohën gjithsej 210

lloje bimore, të cilat u përkasin 60 familjeve.

Përmbledhje e rezultateve për bimët e raportuara nga ana e informatorëve kyç, tregon se prej

numrit të përgjithshëm, 128 bimë raportohen të jenë të dobishme në kategorinë e parë (bimë

mjekësore), 97 lloje të tjera raportohen për dobinë e tyre në kategorinë e dytë (bimë

ushqyese), 52 lloje raportohen për kategorinë e tretë (bimë të kulturës materiale) dhe 19 lloje

raportohen për kategorinë e katërt (besëtytni/besim fetar). Në figurën 3-1 pasqyrohen të

dhënat e raportuara nga secili grup etnik në veçanti sipas kategorive përkatëse.

Figura 3-1. Bimë të raportuara nga secili grup etnik në veçanti, të ndara në secilën kategori përkatëse.

(K1, bimë mjekësore; K2, bimë ushqyese; K3, bimë të kulturës materiale; K4, besëtytni/besim fetar).

Të gjitha të dhënat kryesore etnobotanike i gjejmë të raportuara në tabelat përkatëse të

shtojcave në fund të këtij studimi. Në të katër kategoritë evidentohen më shumë se 652

informacione tradicionale botanike (Shtojca A).

Kategorizimi i informacionit tradicional botanik bëri të mundshme që raportimet mbi bimët

dhe dobitë e tyre të kuptohen më lehtë, por njëkohësisht ky veprim i logjikshëm i

kategorizimit nxori në pah edhe dukuri të tjera interesante. Për shembull, si rrjedhojë e

analizës u vu re se në të tri kategoritë e para informatorët kyç raportojnë disa dobi për bimë të

njëjta; kjo në një farë mënyre u bë e dukshme vetëm falë kategorizimit të tyre. Sidoqoftë,

nëse nuk do merrej parasysh kjo dukuri, atëherë në këtë studim numri i llojeve të raportuara

do të ishte dukshëm më i lartë krahasuar me atë që këtu raportohet si numër përfundimtar i

llojeve të cituara nga ana e informatorëve. Prandaj, me qëllim që të shmangen këto paqartësi

të mundshme, në tabelën 2-1 jepen të dhëna të sakta për çdo kategori përkatëse dhe në

mënyrë të saktë caktohet numri i llojeve të cituara qoftë kur bie fjala për ekskluzivitet e

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

Maqedonas Shqiptarë Turq Serbë

109 110

55 67

89

55

30 45 42

32

2 2 3 11

0 0

K-I

K-II

K-III

K-IV

20

përdorimit, ashtu edhe në rastet kur bimët e njejta raportohen për dobinë e tyre edhe në

kategorië e tjera.

Tabela 2-1. Përmbledhje e rezultateve për kategoritë përkatëse në lidhje me raportimin e dobisë së

llojeve bimore, përkatësia në familje dhe numri i përdorimeve të raportuara.

Kategoria I:

Bimë mjekësore

[128 lloje]

Kategoria II:

Bimë ushqyese

[97 lloje]

Kategoria III:

Bimë në kulturën

materiale

[46 lloje]

Kategoria IV:

Besëtytnitë dhe

besimi

[19 lloje]

Vetëm në

kategorinë I 69

Vetëm në

kategorinë II 45

Vetëm në

kategorinë III 36

Vetëm në

kategorinë IV 5

Përsëriten edhe

në kategorinë II 47

Përsëriten edhe

në kategorinë I 47

Përsëriten edhe

në kategorinë I 7

Përsëriten edhe

në kategorinë I 15

Përsëriten edhe

në kategorinë III 7

Përsëriten edhe


Përsëriten edhe


Përsëriten edhe


Përsëriten edhe

në kategorinë IV 15

Përsëriten edhe


Përsëriten edhe


Përsëriten edhe


Përsëriten në të

tri kategoritë e

tjera

1 - 0 - 0 - 0

Numri i

përgjithshëm i

llojeve

139 - 104 - 55 - 28

Numri i familjeve

49

Numri i familjeve

34

Numri i familjeve

18

Numri i familjeve

14

Numri i përdorimeve

157


195


208


208

Numri i përgjithshëm i përdorimeve të raportuara: 652

Nga përmbledhja e dhënave në tabelën 3-1, vërehet se kategoria e parë u paraprin kategorive

të tjera për nga numri i llojeve të raportuara. Lidhur me ekskluzivitetin e numrave të raportuar

për kategori përkatëse, përfundimisht raportohen: 65 bimë mjekësore, 42 bimë ushqyese, 32

bimë të kulturës materiale dhe 19 bimë në besëtytni ose besim fetar. Prandaj, pjesa tjetër e

llojeve bimore të raportuara konsiderohen të dobishme edhe në kategoritë e tjera.

Konkretisht, raportimi mbi numrin e bimëve mjekësore rrumbullakoset duke përfshirë edhe

raportimin e tyre edhe në kategorinë e dytë (gjithsej 48 lloje), kategorinë e tretë (gjithsej 17

lloje) dhe kategorinë e katërt me gjithsej 15 lloje. Si mund të vërehet në tabelën 2-1, e njëjta

dukuri e shpërndarjes vlen edhe për kategoritë e tjera. Ndonëse në studim përfshihen katër

kategori me shumë lloje, vetëm në një rast u vu re se një lloj bimor (dëllinja: Juniperus

communis) konsiderohet i dobishëm në të gjitha kategoritë.

Përmbledhja e rezultateve tregon se familjet më kryesore (gjithsej 49) për kategorinë e parë

ishin: Rosaceae (23 lloje), Lamiaceae (17 lloje) dhe Asteraceae (15 lloje). Ndërsa, familjet

më kryesore në kategorinë e dytë (gjithsej 35) ishin Rosaceae (22 lloje), Lamiaceae (11 lloje),

Asteraceae (11 lloje) dhe Apiaceae (5 lloje). Familjet më reprezentative për kategorinë e tretë

(gjithsej 18) ishin: Fagaceae (8 lloje), Betulaceae (7 lloje), Salicaceae (5 lloje), Sapindaceae

(5 lloje) dhe Pinaceae (4 lloje). Në kategorinë e katërt familjet (gjithsej 14) më përfaqësuese

ishin Rosaceae me gjithsej 4 lloje dhe Amaryllidaceae me dy lloje.

21

3.2 Kategoritë e bimëve mjekësore

Për kategorinë e bimëve mjekësore nga ana e katër grupeve etnike në Maqedoninë e Veriut u

raportuan gjithsej 128 lloje bimore që i përkasin 49 familjeve (Tab. 2-2). Familja me numër

më të madh të llojeve mjekësore (23) ishte Rosaceae e pasuar nga Lamiaceae (17 lloje) dhe

Asteraceae (15 lloje). Të tjera familje të rëndësishme janë Fabaceae (4 lloje), Malvaceae (4

lloje), Moraceae (3 lloje), Poaceae (3 lloje), Apiaceae (3 lloje) dhe Cucurbitaceae (3 lloje).

Pjesa tjetër e 53 llojeve përfaqësohet me nga dy, dhe përkatësisht një familje. Si mund të

vërehet familjet me numër më të madh të llojeve njëkohësisht kanë edhe vlera më të larta të

Vlerës së Rëndësisë së Familjes (VRF).

Tabela 2-2. Vlera e përdorimit të familjes për kategorinë e bimëve mjekësore.

Familja Nr

Vlera e përdorimit të

familjes Familja Nr

Vlera e përdorimit

të familjes

FC N VRF FC N VRF

Adoxaceae 1 744 900 0.82 Amaranthaceae 1 434 900 0.48

Amaryllidaceae 2 1,639 900 1.82 Apiaceae 3 1,645 900 1.82

Araceae 2 500 900 0.55 Asparagaceae 1 96 900 0.10

Asteraceae 15 8,231 900 9.15 Boraginaceae 2 38 900 0.04

Brassicaceae 1 439 900 0.48 Cannabaceae 1 82 900 0.09

Capriofoliaceae 1 133 900 0.14 Cornaceae 1 629 900 0.69

Crassulaceae 1 376 900 0.41 Cucurbitaceae 3 288 900 0.32

Cupressaceae 1 800 900 0.88 Ebenaceae 2 293 900 0.32

Equisetaceae 1 266 900 0.29 Ericaceae 2 1,683 900 1.87

Fabaceae 4 1,149 900 1.27 Gentianaceae 2 1,535 900 1.70

Gesneriaceae 1 48 900 0.05 Graminaceae 2 297 900 0.33

Hypericaceae 1 900 900 1 Juglandaceae 1 900 900 1

Lamiaceae 17 8,330 900 9.25 Malvaceae 4 2,375 900 2.63

Moraceae 3 2,700 900 3 Oleaceae 1 138 900 0.15

Orchidaceae 1 900 900 1 Papaveraceae 2 1,427 900 1.58

Phytolaccaceae 1 52 900 0.05 Pistaciaceae 1 127 900 0.14

Plantaginaceae 2 1,400 900 1.55 Poaceae 3 278 900 0.30

Polygonaceae 1 358 900 0.39 Primulaceae 1 30 900 0.03

Ranunculaceae 1 136 900 0.15 Rhamnaceae 1 294 900 0.32

Rosaceae 23 12,646 900 14.05 Rubiaceae 2 671 900 0.74

Rutaceae 1 36 900 0.04 Salicaceae 1 188 900 0.20

Sapindaceae 1 170 900 0.18 Scrophulariaceae 1 743 900 0.82

Solanaceae 2 279 900 0.31 Urticaceae 1 900 900 1

Verbenaceae 1 387 900 0.43 Violaceae 1 290 900 0.32

Zingiberaceae 1 900 900 1

3.2.1 Prania bimëve mjekësore

Rezultatet e studimit tregojnë se pjesa dërmuese e bimëve mjekësore mblidhen apo

grumbullohen drejtëpërsëdrejti nga vendbanimet e tyre natyrore (afërsisht 61%), ndërsa pjesa

tjetër e tyre sigurohen nëpërmjet kultivimit në kopshtet e shtëpive (21%). Përkundër

mundësive të mëdha për kultivimin e bimëve mjekësore në fusha gjegjësisht toka bujqësore,

22

u vu re se origjina e pranisë në këtë rast është relativisht e ulët (vetëm 9%). Poashtu në

studim u vu re edhe një përqindje e ulët (rreth 9%) e mbledhjes apo grumbullimit të formave

gjysmë të zbutura (Fig. 3-2).

Figura 3-2. Gjendja e pranisë së bimëve të Kategorisë I.

3.2.2 Pjesët e përdorura për trajtimin e sëmundjeve

Duke i përfshirë të gjitha format e pranisë në vend, u vu re se, për trajtimin e sëmundjeve,

banorët grumbullojnë pjesë të ndryshme të bimëve mjekësore (p.sh. gjethe, rrënjë, fara,

kërcell, zhardhok ose bulb); 11 lloje (6%) vilen për rrënjën e tyre (Fig. 3-3); kjo ndodh për

shkak se banorët besojnë se rrënjët përmbajnë përqëndrim më të madh të përbërësëve aktivë.

Figura 3-3. Sasia e pjesëve të përdorura te bimët mjekësore.

85

13

29

13

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Formë e egër Formë gjysmë e zbutur Formë e kultivuar nëkopsht

Formë e kultivuar nëfushë bujqësore

46

5

17

0 0 0

8

14

10

0 0

7 4 4

1 2 1 3 3

32

1 2

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50e tharë

e njomë

23

Poashtu, u vu re se grumbullimi i pjesëve ajrore (36%) përfaqëson mënyrën më të njohur të

grumbullimit, ndjekur nga grumbullimi i fryteve (32%), gjetheve (9%), farave (4%), kërcellit

(2%), zhardhokëve (2%) dhe bulbeve (1%). Ndërsa, grumbullim i tërë bimës u vu re vetëm në

disa raste. U vu re edhe përdorimi i pjesëve të ndryshme të po të njejtës bimë për të trajtuar

sëmundje të ndryshme (Petroselinum crispum, Polygonium aviculare dhe Rosa canina). Si

mund të vërehet në figurën 3-3, pjesa më e madhe e bimëve mjekësore të grumbulluara i

nënshtrohen tharjes në hije apo në diell. Përjashtim bëjnë frytet, të cilat shumë shpesh

konsumohen të freskëta.

3.2.2 Preferencat mbi bimët mjekësore

Mjekësia tradicionale maqedonase vazhdon të mbetet burimi më i përballueshëm dhe më

lehtësisht i arritshëm për trajtimin e kujdesit primar shëndetësor, veçanërisht në zonat rurale.

Mbështetur te raportimet mund të thuhet në vend ka një histori të gjatë të përdorimit të

bimëve mjekësore. Sidoqoftë, mbështetur në rezultatet e studimit tonë, u vu re se shfrytëzimi

i këtyre pasurive natyrore ndryshon varësisht nga lloji i sëmundjeve, dhe se secili rajon në një

farë mënyre përballet me shqetësime shëndetësore sa të ngjashme aq edhe të ndryshme.

Tabela 2-3. Sëmundjet më të cituara të sistemeve trupore dhe homogjeniteti i informacionit për një

bimë të caktuar për të trajtuar një sëmundje të veçantë dhe vlerat e Faktorit të Konsensusit të

Informatorëve (FKI).

Sëmundjet e sistemeve trupore Numri i përdorimeve në

sistemet trupore

Numri i

llojeve FKI

Sistemi i frymëmarrjes 71 32 0.55

Sistemi i tretjes 37 32 0.13

Sistemi urinar 22 21 0.04

Sistemi i qarkullimit 13 12 0.08

Sistemi nervor 24 15 0.39

Sistemi lëkuror 10 10 0

Sistemi imunitar 7 7 0

Sistemi endokrin 3 3 0

Sistemi sensori-motorik 2 2 0

Sëmundje reumatike 3 3 0

Hemoroide dhe fisura anale 7 7 0

Dhimbje dhëmbi 1 1 0

Skuqje të disa sistemeve së bashku 1 1 0

Hipertermi 1 1 0

Gjakderdhje të jashtme 1 2 0

Hapje oreksi 3 3 0

Probleme me mëlçinë 2 2 0

Sinuse 1 1 0

Nxitës i marrëdhënieve seksuale 1 1 0

Gjithsej 156 112

Në këtë mënyrë, raportimet e informatorëve në lidhje me përdorimin e bimëve mjekësore

duket se kanë lidhje shumë të ngushtë me problemet e sistemit të frymëmarrjes (31%),

24

sistemit të tretjes (17%), sistemit nervor (13%) dhe sistemit urinar (12%) (Tab. 2-3). Midis të

gjitha sëmundjeve të shqyrtuara brenda territorit të vendit, raportimet për sëmundjet e

sistemit të frymëmarrjes ishin më të zakonshme. Për trajtimin e tyre raportohen gjithsej 22

lloje bimore, ku shtatë lloje u raportuan si më efektive. Lulebasani (Hypericum perforatum),

ishte më i pëlqyeri, pasuar nga mijëfletshi (Achillea millefolium) dhe lisra (Thymus

serpyllum) (Fig. 3-4).

Figura 3-4. Renditja e pëlqimeve sipas grupeve etnike për bimët mjekësore që trajtojnë sëmundjet e

sistemit të frymëmarrjes.

Pikët në figurën 3-4 tregojnë renditjen e bimëve mjekësore. Numri më i madh (7) është për

bimët mjekësore që informatorët i konsiderojnë si më të pëlqyera, dhe numri më i ulët (1) për

bimët mjekësore që konsiderohen si më pak të pëlqyear sipas rajoneve planore. Përpos llojeve

më efektive, shumë lloje të tjera u raportuan për dobinë e tyre në shëndetin e njeriut, si p.sh.

Artemisia absinthum, Arctostaphylos uva-ursi, Capsella bursa-pastoris, Teucrium montanum,

Ocimum basilicum, Morus nigra, Sideritis raeseri, Juniperus communis, Gentiana lutea,

Salvia officinalis, Vaccinium myrtillus etj. Ndonëse, secili grup etnik ka veçoritë përkatëse në

raport me numrin e llojeve, duket se grupi etnik maqedonas raporton më shumë ngjas me

grupin etnik serb, se me atë shqiptar apo turk. Gjithsesi, këto pëlqime brenda grupeve etnike

tregojnë edhe dallime mes tyre, por në përgjithësi mund të thuhet se njëkohësisht njohja

tradicionale botanike mbetet e përbashkët aq edhe e ndryshme.

25

Figura 3-5. Numri i bimëve të dobishme të listuara nga ana e katër grupeve etnike.

3.2.3 Metodat tradicionale të ekstrakimit të bimëve mjekësore

Duke i analizuar praktikat e ekstraktimit të bimëve mjekësore, u vu re se metodat më të

përhapura ishin: dekoktet, infuzet dhe tinkturat (Tab. 2-4). Sidoqoftë, gjatë intervistave u vu

re kjo procedurë në përgatitjen e dekokteve:

Shtimi i bimës së papërpunuar të freskët ose të tharë në një enë qeramike të mbushur me

ujë;

Vlimi për një kohë të përcaktuar (zakonisht 10-15 minuta);

Ftohja e përgatesës,

Filtrimi.

Në përgjithësi, u vu re se dekoktet përgatiten nga pjesët e forta të bimëve, si: rrënja, frutet e

forta, lëvorja dhe kërcelli, ndërsa infuzet nga pjesët më të buta (zakonisht lulet dhe gjethet).

Raportimet mbi përgatitjen e ekstrakteve alkoolike tregojnë përqindje të ndryshme të

përqëndrimit të tretësit edhe atë zakonisht nga 40 deri në 50%.

26

Tabela 2-4.Teknikat më të zakonshme të ekstraktimit të bimëve mjekësore.

Metoda e përgatitjes Numri i preparateve Përqindja

Dekokt 77 60

Tinkturë 11 8

Infuz 9 7

Tjetër 32 25

Gjithsej 129 100%

3.2.4 Informacioni kryesor etnobotanik

Lista e bimëve mjekësore me të dhënat përkatëse etnobotanike është radhitur në mënyrë

alfabetike në tabelën 2-5, në të cilën pëfshihen:

128 emra shkencorë të bimëve mjekësore,

128 lloje që përfaqësohen në familjet e tyre përkatëse,

128 Kode mostrash,

Kodi i mostrave përmban: inicialet RMV, që përfaqësojnë Republikën e Maqedonisë së

Veriut; inicialet e emrit shkencorë të bimës XX dhe numrin e cituar të bimëve mjekësore.

Emrat vendorë (maqedonisht, shqip, turqisht dhe serbisht),

Në përgjithësi, informatorët përdorën 321 emra vendor për të identifikuar 128 lloje të bimëve

mjekësore. Prej tyre: 106 janë emra në gjuhën maqedone, 95 në gjuhën shqipe, 51 në turqisht

dhe 58 në gjuhën serbe.

Origjina e gjendjes në vend,

Pjesët e përdorura të bimëve,

Përdorimi tradicional i bimëve mjekësore,

Të dhëna për sëmundje përkatëse, të cilat ndodhen të grupuara në sisteme përkatëse trupore.

Metodat e përgatitjes dhe administrimi,

Treguesit etnobotanikë.

27

Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.

KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË

PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND

METODAT E PËRGATITJES DHE

ADMINISTRIMIT

Achillea milefolium L.

(Asteraceae)

MVAM900

Ajduçka treva,

Meseçinka MAQ

Bishtamith,

Barpezmi SHQ

Hajducka trava SRB

E egër Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi i tretjes

Dhimbje stomaku

Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve

ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh

të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës

dhjetë-pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes ena

të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason

ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa

preferohet të konsumohet brenda një periudhe

dy javore.

Adonis vernalis L.

(Ranunculaceae)

MVAV136

Gorocvet MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi i qarkullimit

të gjakut

Përdoret kundër dhimbjeve

në gjoks me pretekst se

ndihmon punën e zemrës

Dekokt: Procesi fillon duke thërmuar një pjesë

të vogël të barishtes së tharë dhe duke e

vendosur të njëjtën në enë të mbuluar, në të

cilën duhet të qëndrojë përafërsisht

pesëmbëdhjetë minuta. Kjo përgatitje duhet të

konsumohet pesë deri gjashtë herë brenda një

jave.

Aesculus hippocastanum L.

(Sapindaceae)

MVAH178

Gështenjë e egër SHQ Gjysmë e

zbutur

Fara

(e tharë)

PLM Sistemi lëkuror

Probleme me lëkurën

Farat e maceruara (bluara) duhet të zhyten në

vaj dhe të qëndrojnë njëzet ditë në vend të

ndritshëm.

Agrimonia eupatoria L.

(Rosaceae)

MVAE163

Petrovec MAQ

E egër Gjethi

(i tharë)


Përdoret për të hequr gurin

nga tëmthi

Dekokt: Përgatitja fillon ashtu që gjethet e

bimës duhet të thermohen dhe më pas prej tyre

përgatitet dekokt i zakonshëm. Preferohet që

kjo përgatitje të konsumohet dy herë në ditë,

brenda një jave.

Allium cepa L.

(Amaryllidaceae)

MVAC816

Lluk MAQ, SRB

Qepa SHQ

Sogan TUR

Kultivuar në

kopshte;

Kultivuar në

bujqësi

Qepujkat

(të njoma)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Ftohje, grip

PLM Sistemi nervor

Qetësim nervash

Përdorimi i qepës rekomandohet edhe në rastet

e preventivës nga infeksionet virale. Përdorimi

shkon në atë mënyrë që ajo pritet në copa të

mëdha, në shumë raste mbahet në enë me ujë,

në hapësirat e mbyllura të frekuentuara nga

njerëz.

28


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Allium sativum L.

(Amaryllidaceae)

MVAS823

Hudhra SHQ

Sarimsak TUR

Bel luk MAQ

Beli luk SRB

Kultivuar në

kopshte

Zhardhoku

rrënja

(i njomë)


të gjakut

Përdoret për të ulur

presionin e lartë të gjakut;

dhimbje dhëmbi

Hudhra rekomandohet të konsumohet e njomë

me gëlltitje.

Althaea officinalis L.

(Malvaceae)

MVAO642

Bell slez MAQ, SRB

Lule mullageje SHQ

E egër

Rrënja

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Përdoret për të hequr

gëlbazën nga fyti

Dekokt: Procesi fillon me atë që rrënja duhet

të bluhet dhe të vendoset në enë të mbuluar në

të cilën duhet të qëndroj njëzet deri tridhjetë

minuta. Pas përgatitjes, duhet të konsumohet

një herë në ditë në kohëzgjatje prej shtatë

ditësh.

Althaea hirsuta L.

(Malvaceae)

MVAH251

Crven slez MAQ

E egër Rrënja

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes


gëlbazën nga fyti



të cilën duhet të qëndrojë njëzet deri tridhjetë



ditësh.

Alchemilla vulgaris L.

(Rosaceae)

MVAV092

Vrkuta MAQ

Alçimilë SHQ

E egër

Lulja

(e tharë) PLM Hemoroide

Dekokt: Përgatitja është e thjeshtë, gjegjësisht

një sasi përafërsisht e një grushti nga kjo bimë

e tharë zihet rreth dhjetë minuta dhe më pas

kullohet. Konsumimi preferohet ti përshtatet

nevojave të të sëmurit.

Amygdalus communis

(Mill.)D.A.Webb

(Rosaceae)

MVAC219

Pjeashka SHQ

Seftali TUR

Gjysmë e

zbutur;

Kultivuar në

bujqësi

Fruti

(i njomë)


Përdoret për trajtimin e

lëkurës.

Pjeshka rekomandohet të konsumohet e

njomë.

Arctostaphylos Uva ursi L.

Spreng.

(Ericaceae)

MVAU783

Uvin çaj MAQ, SRB

Uvin çaj SHQ

,

Rrusharushaj SHQ

Uvin çay TUR

E egër Gjethi

(i tharë)

PLM Sistemi urinar Për të shpërndarë gurët në

veshkë; të zgjidh probleme që

ndërlidhen me infeksionet e

rrugëve urinare në përgjithësi.

Dekokt: Procesi i përgatitjes është i

zakonshëm, zihet përafërsisht tridhjetë minuta,

kullohet dhe konsumohet i ftohtë. Paralelisht

rekomandohet që konsumimi të përcillet edhe

me lëngje tjera.

29


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Arctium lappa L.

(Asteraceae)

MVAL102

Rrodhe SHQ

E egër

Gjethet

Rrënja

Fryti(i tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarjes

Kollitje, ftohje

Dekokt: Në përgatitjen e këtij dekokti

përdoren të trija pjesët e raportuara të bimës

përkatëse (gjethet, rrënja, fryti) duke pasur

parasysh se të njëjtat mund të shfrytëzohen së

bashku dhe ndaras. Zierja është e zakonshme,

dhjetë minuta në enë qeramike, duke u pasuar

nga të kulluarit e saj.

Arisaema erubescens (Wall)

Schott

(Araceae)

MVAE144

Zmijina pçenka MAQ

E egër Rrënja

(e tharë)

PLM Organet shqysore

Për pastrimin e syve



të cilën duhet të qëndrojë njëzet deri tridhjetë



ditësh. Aplikimi realizohet me anë të gazave

(fashave) mbi kapakët e syve.

Aronia melanocarpa Michx

(Rosaceae)

MVAM506

Aronija MAQ, SRB

Aronija SHQ

Kultivuar në

bujqësi;

Kultivuar në

kopshte

Fruti

(i njomë)

Gjethi(i tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Bronkit


zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë deri

pesëmbëdhjetë minuta, kullohet dhe

konsumohet dy herë në ditë brenda një jave.

Artemisia absinthium L.

(Asteraceae)

MVAA788

Pelin MAQ, SRB

PelinSHQ

Pelin TUR

Kultivuar në

kopshte

Pjesa ajrore

Gjethi

(i-e tharë)


Dhimbje stomaku

PLM Sistemi nervor

Vrev/zeher

PLM Sistemi endokrin

Sëmundja e sheqerit

Tinkturë: Përgatitet si koktej i hidhur që

ndihmon tretjen e ushqimit. Ekstrakti i fituar

shtohet në raki, në të cilën duhet të qëndrojë

më së paku dy javë.




konsumohet një herë në ditë.

Arum maculatum L.

(Araceae)

MVAM368

Zmijsko grozje MAQ

Gërtok e gjarpënit SHQ

E egër

Pjesa ajrore

Rrënja

(i-e tharë)

PLM Hemoroide

PLM Sëmundjet reumatike

Dekokt: Pjesa ajrore e kësaj bime zihet dhe

përdoret si zëvendësim i salepit (Orchis sp.).

Rrënja e saj konsumohet e njomë.

30


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Asparagus acutifolius L.

(Asparagaceae)

MVAA096

Asparagus MAQ, SRB

Kultivuar në

kopshte

Pjesa ajrore

(e njomë)


të gjakut

Rekomandohet për

shqetësimet e zemrës





Atropa belladona L.

(Solanaceae)

MVAB044

Atropa MAQ

Lule helmi SHQ

Velebije SRB

E egër Gjethet

(e njoma)

PLM Sistemi nervor

Kundër nervozës

PLM Sistemi urinar

Rregullon punën e sistemit

urinar në përgjithësi

Tinkturë: Përgatitja shkon në atë mënyrë që

gjethet e njoma shtohen në raki të bardhë dhe

lihen të qëndrojnë vetëm tri ditë.

Avena sativa L.

(Poaceae)

MVAS117

Tërshërë SHQ

Cavdar TUR

E egër

Kërcelli

(i njomë)


Çrregullim i pigmentimit të

lëkurës (Vitiligo)


Dhimbje stomaku

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

kollitje, ftohje

Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e dy-tre

kërcejve të njomë dhe zgjat rreth pesë minuta.

Përgatitja e fituar filtrohet, ndërsa konsumimi i

saj preferohet pas 24 orëve.

Dekokti më pas mund të shtohet në vaj

luledielli, në të cilin duhet të qëndrojë njëzet

ditë në vend të ndritshëm. Në rastet kur

përdoret për t’u aplikuar, ajo duhet të kullohet

dhe të vendoset mbi lëkurë.

Bellis perennis L.

(Asteraceae)

MVBP642

Pariçe MAQ

Lule buke SHQ

E egër

Lulja

(e njomë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Për të nxjerrë gëlbazën, për

të trajtuar brokitin dhe

ftohjen

Infusion: Rekomandohet të përgatitet me ujë

të nxehtë, ndërkohë që ena duhet të jetë e

mbuluar.

Buglossoides

purpurocaeruleum L.

(Boraginaceae)

MVBP016

Protoka MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi urinar

Përdoret për të shkrirë

gurët në veshkë

Dekokt: Një sasi grushti me pjesë ajrore të

bimës së tharë zihet me ujë për një kohë rreth

pesëmbëdhjetë minuta. Përbërja e fituar

konsumohet katër herë në ditë, ndërkohë që

rekomandohet të konsumohen edhe lëngje

tjera.

31


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Borago officinalis L.

(Boraginaceae)

MVBO022

Shajore SHQ

E egër

Gjethet

Lulet

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarjes

Ftohje, bronkit, kollitje

Dekokt: Përgatitja bëhet duke zier disa gjethe

nga bima, me kohëzgjatje dhjetë deri

pesëmbëdhjetë minuta.

Tinkturë: Lulet e bimës shtohen në raki dhe

lihen të qëndrojnë për dy deri tri javë.

Capsella bursa pastoris (L).

Medik

(Brassicaceae)

MVCB439

Ovçarska

torbiçkaMAQ, SRB

Shtrapri SHQ


(e tharë)


të gjakuts: Përdoret kundër

mpiksjes të gjakut

Dekokt: Një sasi grushti me pjesë ajrore të

bimës së tharë zihet me ujë për një kohë rreth

pesëmbëdhjetë minuta. Përbërja e fituar

konsumohet tri herë në ditë, brenda një muaji.

Calendula officinalis L.

(Asteraceae)

MVCA672

Neven MAQ, SRB

Verdhashka SHQ

Kultivuar në

kopshte

Lulja

(e tharë)


Përdoret kundër puçrrave

në fytyrë

Tinkturë: Një sasi e njëjtë (grushti) nga lulet e

bimës dhe nga kamomila shtohen në raki.

Qëndrojnë dhjetë ditë në vend të ndriçuar

mirë.

Centaurium erythraea Rafin.

(Gentianaceae)

MVCE764

Crven kantarion MAQ,

SRB;

Kantarion i kuq SHQ

Kirmizi kantarionTUR


(e tharë)


Dhimbje stomaku, gastrit

PLMSistemi endokrin

Sëmundja e sheqerit

Dekokt: Nga pjesa ajrore e bimës së tharë

merret sasi e një grushti dhe zihet rreth dhjetë

minuta. Përgatitja e fituar konsumohet pesë

deri gjashtë herë në ditë.

Chamomilla recutita L.

(Asteraceae)

MVCR900

Kamilica MAQ, SRB

Kamomilë,

kamilicSHQ

Papatya TUR


(e tharë)

PLM Sistemi nervor

Rekomandohet për çlodhje,

për qetësimin e dhimbjeve

në sy,


probleme të lëkurës

PLM Hemoroide dhe

fisura anale

Infusion: Nga bima merret një sasi më e vogël

grushti se zakonisht dhe shtohet në ujë të

nxehtë. Pas disa minutash kullohet dhe është e

gatshme për t’u përdorë në trajtimet e

sëmundjeve të numëruara.

Chelidonium majus L.

(Papaveraceae)

MVCM527

Zmijsko mlleko MAQ

;

Lule me jod, latrapec SHQ

E egër

E gjithë bima

Rrënja

(e njomë)


Përdoret kundër sëmundjes

së lëkurës (Psoriaza)

Ecuria e kësaj përgatitje nënkupton përzierjen

e lëngut qumështor (lateksit) me sulfat bakri

dhe kos lope. Masa e fituar përdoret për t’u

aplikuar drejtëpërsëdrejti mbi plagë.

32


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Cichorium intybus L.

(Asteraceae)

MVCI487

Çikorija MAQ, SRB

Çikore SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi urinar

Urinim më të mirë




dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes

ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes

pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa


dy javore.

Cicer arietinum L.

(Fabaceae)

MVCA218

Qiqër SHQ

Kultivuar në

kopshte

Fruti

(e tharë)


Hipertension





Citrullus lanatus (Thunb)

(Cucurbitaceae)

MVCL062

Shalqi SHQ

Kultivuar në

kopshte;

Kultivuar në

në bujqësi

Fruti

(e njomë)

PLM Sistemi

sensorimotorik

Dhimbje veshi

Përdorim i drejtëpërdrejtë: Nga lëngu i

shalqirit një sasi prej tre pikash aplikohet

drejtëpërsëdrejti në kanalin e veshit.

Cornus mas L.

(Cornaceae)

MVCM629

DrenMAQ,

Drenka SRB

Thana SHQ

Kizilcik TUR

E egër

Kultivuar në

bujqësi;

në kopshte

Fruti

(e njomë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Ftohje, bronkit


Për të rregulluar stomakun

Frutat e thanës zihen rreth tridhjetë minuta.

Pas ftohjes shtohet një sasi sheqeri dhe në rast

nevoje edhe ujë i ftohtë për t’u holluar. Kjo

masë përdoret si pije që njihet me emrin

―oshaf‖.

Crataegus monogyna Jacq.

(Rosaceae)

MVCM640

Gllogun MAQ,

GlogSRB

Murriz SHQ

Aliç TUR

E egër Fruti

(i njomë)

PLM Sistemi nervor

Vëmendje dhe përqendrim

Dekokt: Disa kokrra të kësaj bime zihen rreth

njëzet deri në tridhjetë minuta.

Pesë deri dhjetë kokrra nga kjo bimë mund të

konsumohen të njoma për ta rritur

përqëndrimin.

Cucurbita pepo L.

(Cucurbitaceae)

MVCP208

Tikva MAQ, SRB

Kunguj SHQ

Kabak TUR

Kultivuar në

kopshte; në

bujqësi

Fara

(i njomë, e

tharë)

PLM Sistemi nervor

Depresion, vëmendje dhe

përqendrim

PLM Sistemi urinar

Përdoret për të përmirësuar

Kungulli pritet në copa të mëdha, zihet me sasi

shumë të vogël uji në enë të mbuluar. Në raste

të caktuara pas zierjes edhe piqet.

Farat e kungullit thahen, piqen dhe

konsumohen.

33


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

shëndetin e prostatës

Cydonia oblonga Mill.

(Rosaceae)

MVCO318

Ftoi SHQ

Ayva TUR

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë)


Diarret e shkaktuara nga

infeksionet

Konsumimi i ftoit të njomë rekomandohet për

ta ndaluar diarenë.

Cynodon dactylon Pers.

(Graminaceae)

MVCD026

Grami SHQ


(e tharë)

PLM Sistemi urinar

Për të nxitur urinimin

Dekokt: Përgatitja bëhet me sasi të një grushti

nga bima e tharë. Koha e zierjes është dhjetë

deri pesëmbëdhjetë minuta.

Daucus carota L.

(Apiaceae)

MVDC703

Morkov MAQ, SRB

Karrot SHQ

Havuc TUR

Kultivuar në

kopshte;

në bujqësi

Fruti

(i njomë)


Ndihmon në tretjen e

ushqimit

Dekokt: Zierja zgjat mbi njëzet minuta.

Karrota mund të konsumohet edhe e njomë.

Diospyros lotus L.

(Ebenaceae)

MVDL125

Blago urmiçe MAQ

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë, i

tharë)


Përmirëson punën e lukthit

Frutat e njomë ose të thara (edhe të ziera)

rekomandohet të konsumohen në kohëzgjatje

prej tre ditësh.

Diospyros virginiana L.

(Ebenaceae)

MVDV168

Urmiçe MAQ

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë, i

tharë)


Përmirëson punën e lukthit

Frutat e njomë ose të thara (edhe të ziera)

rekomandohet të konsumohen në kohëzgjatje

prej tre ditësh.

Digitalis grandiflora L.

(Scrophulariaceae)

MVDG191

Napërstok MAQ

Gjethe ujku SHQ

E egër

Gjethet

(e thara)

PLM Sistemi i qrkullimit

Shqetësimet e zemrës

Dekokt: Përgatitja bëhet me një-dy gjethe të

cilat zihen.

Equisetum arvense L.

(Equisetaceae)

MVEA266

Konjsko opavçe MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi urinar


gurët në veshka








dy javore.

34


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Foeniculum officinale Moench

(Apiaceae)

MVFO42

Komoraça SRB

Kufirm SHQ

E egër

Farat

Rrënja

(e tharë)


Ndihmon tretjen e ushqimit

Dekokt: Rrënja e tharë e bimës rekomandohet

të zihet, përderisa farat e bimës rekomandohet

të konsumohen të thata.

Ficus carica L.

(Moraceae)

MVFC900

Fiku SHQ

Smokva MAQ, SRB

Incir TUR

Kultivuar në

kopsht

Fruti

(i njomë, i

tharë)

PLM Hemoroide

Disa fruta të tharë futen në një enë e cila

paraprakisht është mbushur me uthull molle.

Konsumohen dy deri në herë në ditë brenda

muajit.

Galium mollugo L.

(Rubiaceae)

MVGM337

Broshica MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi urinar


gurët në veshka



të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë

minutëshe të zierjes ena të jetë e mbuluar. Pas

procesit të zierjes pason ftohja, të kulluarit i

përgatesës përderisa preferohet të konsumohet

brenda një periudhe dy javore.

Galium verum L.

(Rubiaceae)

MVGV334

Ivansko cveqe MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi urinar


gurët në veshka

Dekokt: Nga bima e tharë merret një sasi prej

dy lugësh gjelle dhe zihet me shumë pak ujë.

Gentiana lutea L.

(Gentianaceae)

MVGL771

Çemer, LincuraMAQ ,

SRB

Lulja e Gentit SHQ

E egër Rrënja

(e njomë)


të gjakut: Për të

përmirësuar qelizat e kuqe

të gjakut

Tinkturë: Rrënja e bimës shtohet në raki dhe

lihet të qëndrojë aty për disa muaj. Raporti i

sasië është 1:5 në favor të rakisë.

Helianthus annuus L.

(Asteraceae)

MVHA315

Sonçogled MAQ

,

Suncokret SRB

Luledielli SHQ

Gunes Cicegi TUR

Ay cicegi TUR

Kultivuar në

kopshte;

në bujqësi

Fara

(e tharë)


Rregullon punën e lukthit

Tinkturë: Farat e lulediellit lihen të qëndrojnë

disa ditë në vaj, në vend të ndriçuar mirë.

Helichrysum arenarium (L).

Moench

(Asteraceae)

MVHA406

Smilj MAQ

Ake SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)



lëngjet nga zgavra

(kaviteti) e barkut

PLM Sistemi urinar

Dekokt: Një sasi e bimës (prej një grushti)

zihet, kullohet dhe konsumohet dy herë në ditë

në kohëzgjatje prej dy deri në tre javë.

35


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Përdoret për të shpërndarë

gurët në veshka

Helichrysum plicatium (L).

Moench

(Asteraceae)

MVHP449

Smilj MAQ

Ake SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)



lëngjet nga zgavra

(kaviteti) e barkut

PLM Sistemi urinar


gurët në veshka

Dekokt: Një sasi e bimës (prej një grushti)

zihet, kullohet dhe konsumohet dy herë në ditë

në kohëzgjatje prej dy deri në tre javë.

Hordeum vulgare L.

(Graminaceae)

MVHV271

Elb SHQ

Jullaf, Arpa TUR

Kultivuar në

bujqësi

Fara

(e njomë)


Diarret e shkaktuara nga

infeksionet

Dekokt: Një numër prej pesë deri në dhjetë

fara të njoma zihen në enë të mbuluar rreth

tridhjetë minuta. Pas zierjes, kullohet lëngu

dhe është i gatshëm për t’u konsumuar.

Humulus lupulus L.

(Cannabaceae)

MVHL082

Sumbullar SHQ

Kultivuar në

kopshte

Lulja

(e tharë)

PLM Sistemi nervor

Ҫlodhje

Dekokt: Lulet e thara të bimës barishtes zihen

me ujë rreth pesë minuta.

Hypericum perforatum L.

(Hypericaceae)

MVHP900

Kantoria MAQ

,

Kantarion SRB

Kantarion SHQ

Kantarion TUR


(e tharë)

PLM Sistemi nervor

Depresion

PLM Sistemi urinar


punën e sistemit urinar në

përgjithësi


Përdoret për trajtimin e

lëndimeve të lëkurës në

përgjithësi




deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e

mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,

të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të

konsumohet brenda një periudhe dy javore.

Infuzion: Zakonisht përgatitet si çaj shumë i

nxehtë nga pjesa ajrore e njomë e bimës.

Pjesa ajrore e bimës shtohet në vaj luledielli

dhe lihet të qëndrojë dy-tri javë ose edhe më

shumë, në dritë me intensitet të lartë, derisa

lëngu të përfitojë ngjyrë vjollce.

36


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Hyssopus officinalis L.

(Lamiaceae)

MVHO542

Miloduh SRB

Izop MAQ

Gjuhënusja SHQ

E egër

Gjethet

Lulet

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Nxjerrjen e sekretit

Dekokt: Gjethet dhe lulet e bimës zihen rreth

dhjetë minuta. Pas filtrimit, konsumohet sipas

nevojës.

Juglans regia L.

(Juglandaceae)

MVJR900

Orev MAQ

,

Orah SRB

Arra SHQ

Koz TUR

Ceviz TUR

E egër

Fruti

(i njomë

Gjethi

(i tharë)


Dhimbjet e stomakut

PLM Për të nxitur

marrëdhëniet seksuale

Dekokt: Një sasi grushti nga gjethet e thara të

bimës zihen në një enë të mbuluar.Përgatesa

pihet dy deri në tri herë në ditë.

Juniperus communis L.

(Cupressaceae)

MVJC800

Smreka MAQ, SRB

Dëllinja SHQ

E egër

Fruti(i njomë,i

tharë)

Pjesa ajrore

(i tharë)

PLM Sistemi urinar


shëndetin e prostatës

Dekokt: Frutet zihen me ujë rreth pesë minuta,

ndërsa mund të përdoret brenda një jave.

Lavandula officinalis Mill.

(Lamiaceae)

MVSWR286

Lavanda MAQ, SRB

Lavanda SHQ

Levanta TUR

Kultivuar në

bujqësi;

në kopshte

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi nervor

Përqëndrim vëmendje dhe

çlodhje

Dekokt: Nga pjesa ajrore e bimës merret një

sasi prej dy-tri lugësh gjelle dhe zihet me ujë

brenda pesëmbëdhjetë deri në tridhjetë

minutave.

Lagenaria vulgaris L.

(Cucurbitaceae)

MVLV018

Crpka SHQ

E ultivuar në

kopshte

Fruti

(i njomë) PLM Për të trajtuar sinuset

Në frut hapet një vrimë dhe e njëjta mbushet

me ujë. Lihet të qëndrojë disa ditë dhe më pas

mund të përdoret në formë të pikave.

Leonurus cardiaca L.

(Lamiaceae)

MVLC093

Koprivçe MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kollitje, bronkit

Dekokt: Pjesa ajrore e bimës zihet në një enë

qeramike të mbuluar për dhjetë ose


Linum usitatissimum L.

(Poaceae)

MVLU043

Lini SHQ

I kultivuar në

kopshte

Pjesa ajrore

(e tharë)


Lëndime mekanike (plag)

Dekokt: Pjesa ajrore e bimës zihet në një enë

qeramike të mbuluar për dhjetë ose

pesëmbëdhjetë minuta. Masa e fituar shtohet

në qumësht lope.

Malus pumila Mill.

(Rosaceae)

MVMP796

Molla SHQ

Jabollko MAQ

,

Jabuka SRB

Elma TUR

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë,

i tharë)

PLM Nxit të ngrënit

Tinkturë: Masa mishtore e cila paraprakisht

është grirë vendoset në enë të emaluar dhe

mbushet me ujë derisa të laget. Më pas,

shtohet sheqer dhe lihet për një kohë të gjatë

me qëllim që të fermentohet.

37


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Malus sylvestris Miller.

(Rosaceae)

MVMS900

Molla SHQ

JabollkoMAQ

Jabuka SRB

Elma TUR

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë,

i tharë)

PLM Nxit të ngrënit

Tinkturë: Masa mishtore e cila paraprakisht

është grirë vendoset në enë të emaluar dhe

mbushet me ujë derisa të laget. Më pas,

shtohet sheqer dhe lihet për një kohë të gjatë

me qëllim që të fermentohet.

Malva sylvestris Miller

(Malvaceae)

MVMS700

Mullag SHQ

Slezullça MAQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi urinar


gurët në veshka








dy javore.

Melissa officinalis L.

(Lamiaceae)

MVME189

Matoçina, Pçelinok MAQ

E egër

Pjesa ajrore

(e njomë)

PLM Sistemi nervor

Përqëndrim vëmendje dhe

çlodhje








dy javore.

Mentha longifolia (L). Huds

(Lamiaceae)

MVML563

Nagaz MAQ

Nane SRB

Nagjaz SHQ

Nane TUR


(e tharë)

PLM Sistemi nervor

Qetësimin e frymëmarrjes

së hundës








dy javore.

Mentha piperita L.

(Lamiaceae)

Nane MAQ, SRB

Nane SHQ

E egër;

Kultivuar në

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi nervor

Qetësim të nervave



38


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

MVMP900 Nane TUR

kopshte PLM Sistemi i

frymëmarrjes: Kollitje,

bronkit






Melilotus officinalis L. (Pall)

(Fabaceae)

MVMO158

Kokoteç MAQ


(e njomë)


të gjakut

Kundër trombozës në vena








Mespilus germanica L.

(Rosaceae)

MVMG681

Mushmulla SHQ, SRB,

MKD, TUR

Besbiyik TUR

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë) PLM Djegie

Tinkturë: Fruti i njomë zhytet në raki dhe lihet

të qëndrojë tri ditë. Pas kësaj të njejtat fruta

përdoren për t’u aplikuar në vendet e djegura

të trupit.

Morus alba L.

(Moraceae)

MVMA900

Bella crnica MAQ

Beli dud SRB

Mani i bardhë SHQ

Beyaz dut TUR

Kultivuar në

kopshte

Fruti

(i njomë) PLM Hemoroide

Rekomandohet të konsumohet i njomë për të

dhënë rezultate në shërimin e hemoroideve.

Morus nigra L.

(Moraceae)

MVMN900

Crnica MAQ

Crni dud SRB

Mani i zi SHQ

Kara dut TUR

Kultivuar në

kopshte

Fruti

(i njomë) PLM Hemoroide

Rekomandohet të konsumohet i njomë për të

dhënë rezultate në shërimin e hemoroideve.

Nicotiana tabacum L.

(Solanaceae)

MVNT235

Duhani SHQ

Kultivuar në

bujqësi

Gjethi

(i tharë)

PLM Ndalon gjakderdhjet

e jashtme

Gjethet e duhanit (të bluara) aplikohen

drejtëpërsëdrejti mbi plagë.

Ocimum basilicum L.

(Lamiaceae)

MVOB900

Bosilek MAQ, SRB

Bosujlek SHQ

Feslegen TUR

Kultivuar në

kopshte

Pjesa ajrore

(e njomë, e

tharë )

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kollitje, përdoret dhe

përavullim (inhalacion)

Infuzion: Pjesët ajrore të thara apo të njoma të

bimës përvëlohen me ujë të zier. Lëngu

konsumohet i freskët.

39


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Onopordum acanthium L.

(Asteraceae)

MVOA400

Magareshki trn MAQ


(e tharë)


të gjakut

Atak ne zemër; Shqetësime

me arteriet

Dekokt: Përgatitja është e thjeshtë, gjegjësisht

një sasi përafërsisht e një grushti nga kjo bimë

e tharë zihet rreth dhjetë minuta dhe më pas

kullohet. Konsumimi preferohet ti përshtatet

nevojave të të sëmurit.

Orchis spp.

(Orchidaceae)

MVOS900

Salep MAQ, SRB

Salep SHQ

Salep TUR

E egër Zhardhoku

( i njomë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kollitje, skuqje

PLM Përforcues

(afrodiziak)



të cilën duhet të qëndrojë njëzet minuta. Pas

përgatitjes, duhet të konsumohet një herë në

ditë në kohëzgjatje prej shtatë ditësh.Përgatesa

mund të shtohet edhe në qumësht.

Paliurus spina-christi Mill.

(Rhamnaceae)

MVPS294

Çalija, Çajlia,

Dinarçe MAQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)

Fruti(i tharë)


Dhimbje barku, diarre

Dekokt: Përgatitet në atë mënyrë që frutet

zihen me ujë, në enë të mbuluar, në

kohëzgjatje prej pesë minutash.

Papaver rhoeas L.

(Papaveraceae)

MVPR900

Bulça MAQ

Mak SRB

Lulëkuqja

Rezene afion TUR


(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Ftohje, kollitje

PLM Sistemi nervor

Ҫlodhje, qetësim








Petroselinum crispum (Mill)

Nyman & A.W.Hill

(Apiaceae)

MVPC900

Magdanoz MAQ, SRB

Majdanoz SHQ

Madanoz TUR

Kultivuar në

kopshte

Pjesa ajrore

-gjethja

-Rrënja (e

njomë e tharë,)


Dhimbje barku,

Dekokt: Rrënja e bimës (një pjesë e vogël e

saj) dhe gjethet zihen me ujë rreth tridhjetë

minuta.

Phaseolus vulgaris L.

(Fabaceae)

MVPV377

Fasule SHQ

Grav MAQ

Fasulye TUR

Kultivuar në

kopshte;

në bujqësi

Fara(e njomë,e

tharë)

PLM Sistemi urinar

Çrregullime të veshkave

Dekokt: Pesë deri në gjashtë grushta fasule

zihen në një enë me ujë. Zierja vazhdon derisa

70-80% e ujit avullohet.

Pistacia terebinthus L.

(Pistaciaceae)

MVPT127

Pistacia MAQ

Sam fistigi TUR

E egër

Fara

(e njomë)

PLM Sistemi urinar

Përdoret për të trajtuar

infeksionet e rrugëve

Konsumohet i njomë.

40


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

urinare në përgjithësi

Plantago lanceolata L.

(Plantaginaceae)

MVPL700

Bokvica MAQ, SRB

Gjethdelli SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Ftohje, kollitje, bronkit








dy javore.

Plantago major L.

(Plantaginaceae)

MVPM700

Bokvica, tegavec MAQ

Gjethdelli SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Ftohje, kollitje, bronkit








dy javore.

Polygonum aviculare L.

(Polygonaceae)

MVPA042

Troskot MAQ

E egër

Pjesa ajrore

-Rrënja(e

tharë)


Dhimbje barku

PLM Sistemi i

frymëmarrjes: Ftohje,

kollitje, bronkit,ethe








dy javore.

Poncirus trifoliate (L). Raf.

(Rutaceae)

MVPT036

Trniçe MAQ

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë) PLM Djegie

Fruti i njomë aplikohet drejtëpërsëdrejti mbi

sipërfaqet e djegura të lëkurës.

Primula veris L.

(Primulaceae)

MVPV300

Aguliçe SHQ

Gjysmë e

zbutur

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Ftohje, kollitje, bronkit,




41


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

emfizemë e mushkërive




preferohet të konsumohet herët në mëngjes

brenda një periudhe dy javore.

Prunus armeniaca L.

(Rosaceae)

MVPA900

Kajsi SHQ

Kajsia MAQ, SRB

Kaysi TUR

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë)


Rregullon punën e lukthit Fruti konsumohet i njomë.

Prunus avium L.

(Rosaceae)

MVPA630

Qershi SHQ

Cresha MAQ, SRB

Kirez TUR

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë)



Prunus cerasifera Ehrh

(Rosaceae)

MVPC900

Kumbull, xhanarig

SHQ

Shljiva MAQ, SRB

Canirig TUR

E egër Fruti

( i njomë)



Tinkturë: Nga ky frut prodhohet pije

kombëtare që njihet si shljivovica. Përmban

më shumë se 50% alkool (distilim/ fermentim

në raport 1:4 në favor të alkoolit).

Prunus domestica subsp.

insititia (L.) C.K.Schneid

(Rosaceae)

MVPD900

Kumbull SHQ

Shljiva MAQ, SRB

Canirig TUR

E egër Fruti

( i njomë)



Dekokt: Frutet e njoma zihen rreth tridhjetë

deri në dyzet minuta. Zakonisht lëngu i

përfituar pihet në mëngjes.

Prunus persica L.

(Rosaceae)

MVPP487

Diva praska MAQ, SRB

Pjeshk e egër SHQ

Yabani saftali TUR

E egër Fruti

( i njomë)



Prunus prostrata Labill.

(Rosaceae)

MVPP125

Presllab MAQ

Kultivuar në

kopsht

Bima e tërë

Fruti(i njomë)



Theksohet që ky frut mund të konsumohet, por

sasia kufizohet më së shumti në dy deri tre

fruta.

Phytolacca armeniaca L.

(Phytolaccaceae)

MVPA052

KrmusMAQ

E egër Fruti

(i njomë) PLM Hemoroide Fruti konsumohet i njomë.

Potentilla erecta (L.) Rauschel.

(Rosaceae)

MVPE272

Petoprst MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Bronkit

Dekokt: Gjethet e bimës thërrmohen dhe prej

tyre përgatitet dekokt i zakonshëm. Përgatesa

konsumohet dy herë në ditë, brenda një jave.

42


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Pyrus amygdaliformis Vill.

(Rosaceae)

MVPA860

Diva krusha MAQ, SRB

Moll e egërSHQ

Yabani armut TUR

E egër Fruti

( i njomë)


Përmirësimi i përgjithshëm

i sistemit të tretjes

Fruti konsumohet i njomë.

Pyrus communis L.

(Rosaceae)

MVPC900

Krusha MAQ, SRB

Dardha SHQ

Armut TUR

Gjysmë e

zbutur

Fruti

(i njomë)


Ndihmon gjatë kapsllëkut Fruti konsumohet i njomë.

Ramonda serbica Pancic

(Gesneriaceae)

MVSRM048

Ramonda MAQ, SRB


(i njomë)


Plag të shkaktuara nga

lëndimet (gërvishje)

Aplikohet drejtëpërsëdrejti mbi plagë.

Robinia pseudoacacia L.

(Fabaceae)

MVRP539

Bagrem MAQ, SRB

Bagrem SHQ

Akasya TUR

E egër Lulja

(e tharë)

PLM Sistemi i imunitetit


imunitetin në përgjithësi

Dekokt: Disa lule të thara zihen për pesë

minuta. Lëngu i fituar pihet herët në mëngjes.

Rosa canina L.

(Rosaceae)

MVRC900

Shipinka MAQ, SRB

Trendafil i egër SHQ

Yabani gul TUR

E egër Fruti, lulja

(e tharë)

PLM Sistemi urinar

Përdoret për të shpërndarë

gurët në veshka




Dekokt: Një dozë me fruta zihet për dhjetë

deri pesëmbëdhjetë minuta. Më pas, lëngu i

fituar kullohet dhe pihet në mëngjes.

Rosmarinus officinalis L.

(Lamiaceae)

MVRO448

RuzmarinMAQ, SRB

Ruzmarin SHQ

Kultivuar në

kopsht

Pjesa ajrore

(enjomë, e

tharë)

PLM Sistemi nervor

Dhimbje koke

Infuzion: Një dozë e pjesëve ajrore të bimës

(e njomë ose e thatë) përvëlohet me ujë të

nxehtë. Konsumohet e frekët.

Rubus caesius L.

(Rosaceae)

MVRC373

Manafera SHQ

KupinaMAQ, SRB

Kipinik TUR

Kopina TUR

Bogurtlen TUR

E egër Fruti

( i njomë)



shtuar imunitetin

Ky frut konsumohet i përgatitur si reçel, si

lëng dhe si i njomë.

Rubus fruticosus agg. L.

(Rosaceae)

MVRF421

Manafera SHQ

KupinaMAQ, SRB

Kipinik TUR

E egër Fruti

( i njomë)



shtuar imunitetin



43


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Kopina TUR

Bogurtlen TUR

Rubus idaeus L.

(Rosaceae)

MVRI560

Malina MAQ, SRB

Malina SHQ

Malin TUR

E egër Fruti

( i njomë)



shtuar imunitetin



Rumex acetosa L.

(Polygoniaceae)

MVRA716

Shtavelj,

Kiselec MAQ, SRB

Lepjet SHQ

Pazi TUR

E egër

Gjethi

( i njomë , e

tharë )


Për të përmirësuar,shtuar

imunitetin

Përdoret si brendi e byrekut të zakonshëm.

Paraprakisht gjethet duhet të jenë zier.

Salvia officinalis L.

(Lamiaceae)

MVSA315

Zhalfia MAQ

E egër Lulja

(e tharë )


Gastritis, problemet e

zorrëve (ndalon gazet)


të lules së tharë, duke pasur parasysh të

përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës dhjetë

deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes ena të

jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason


preferohet të konsumohet dy deri në tre herë

në ditë.

Sambucus nigra L.

(Adoxaceae)

MVSN744

Bos MAQ, SRB

Qingla, Shtog SHQ

E egër

Lulja

(e njomë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kollitje, skuqje (flame),

bronkit, tuberkuloz


Gastrit, ulçerë


të lules së njomë, duke pasur parasysh të

përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës dhjetë

deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes ena të

jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason


preferohet të konsumohet dy deri në tre herë

në ditë.

Satureja hortensis L.

(Lamiaceae)

MVSH133

Çabrica MAQ

E egër Gjethi

(i tharë)

PLM Reum (qetësus

dhimbjesh)

Infuz i ftohtë: Një sasi prej dy lugësh gjelle

nga gjethet e thara dhe të bluara shtohen në ujë

të ftohtë. Preferohet të konsumohet në

mëngjes.

44


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Salix alba L.

(Salicaceae)

MVSA188

Shelg SHQ

Kultivuar në

kopshte

Gjethet

(i tharë)

PLM Reum (qetësus

dhimbjesh)




konsumohet i ftohtë.

Sempervivum tectorum L.

(Crasulaceae)

MVST376

Çuvar kuqa MAQ


(e tharë)

PLM Sistemi

sensorimotorik (shqisave të

të ndëgjuarit)

Dhimbje veshi

Infuz i ftohtë: Një sasi prej dy lugësh gjelle

nga gjethet e thara dhe të bluara shtohen në ujë

të ftohtë. Infuzi nuk shtohet drejtëpërsëdrejti

por përdoret me ndihmë të fashave.

Sideritis raeseri (L.)

Bois.Heldr

(Lamiaceae)

MVSR900

Planiski çaj MAQ, SRB

Çaj mali SHQ

Cay TUR


(e tharë)

PLM Sistemi i


bronkit dhe shqetësime të

tjera që ndërlidhen me

sistemin e frymëmarrjes

Dekokt: Përgatitja fillon ashtu që pjesët ajrore

të bimës thermohen dhe më pas prej tyre


kjo përgatitje të konsumohet një herë në ditë.

Sideritis scardica Griseb.

(Lamiaceae)

MVSS900

Planinski çaj MAQ

Çaj mali SHQ

Dag cayi TUR


(e tharë)

PLM Sistemi i









Sideritis montana L.

(Lamiaceae)

MVSM072

Planinski çaj MAQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi i









Silybum marianum (L) Gaertn

(Asteraceae)

MVSM164

Mlleçen trn MAQ

Gjemb gomari SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e njomë) PLM Probleme të mëlçisë

Tinkturë: Nga pjesët ajrore të bimës së njomë

përgatitet tinkturë e zakonshme. Duhet pasur

parasysh të lihet të qëndrojë pesë javë në hije.

Syringa vulgaris L.

(Oleaceae)

MVSV138

Jorgovan SHQ

Kultivuar në

kopshte

Lulja

(e njomë)

PLM Sistemi nervor

Ҫlodhje Dekokt: Lulja e njomë zihet për njëzet minuta.

Sorbus aucuparia L.

(Rosaceae) Jarebika

MAQ E egër

Fruti

(i njomë)


Përdoret për të nxitur të Fruti konsumohet i njomë.

45


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

MVSA207 ngrënit

Spinacia oleracea L.

(Amaranthaceae)

MVSA431

Spinaq MAQ, SRB

Spinaq SHQ

Ispanak TUR

Kultivuar në

kopshte

Gjethi

(i njomë,e

tharë)




Fruti konsumohet i njomë ose i tharë.

Tanacetum vulgare L.

(Asteraceae)

MVTV506

Vratica MAQ, SRB

Karajpel SHQ

E egër

Lulja

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Bronkit








dy javore.

Taraxacum officinale F.H.

Wigg.

(Asteraceae)

MVTO540

Maslaçak MAQ, SRB

Luleshurdha SHQ

E egër

Lulja

(e tharë)

PLM Sistemi urinar


gurët në veshka

Infuzion: Disa lule të thara të përziera me

qumësht të ftohtë shtohen në ujë të nxehtë.

Kjo përgatitje konsumohet e freskët ose e

kombinuar me mjaltë.

Teucrium chamaedrys L.

(Lamiaceae)

MVTC377

Crveno podabiçe MAQ

Arrsi SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)



punën e zorrëve








dy javore.

Teucrium montanum L.

(Lamiaceae)

MVTM516

Bello podabiçe MAQ

Çaj mali SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kollitje








46


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Teucrium polium L.

(Lamiaceae)

MVTP296

Belo podabiçe MAQ

Bar majasili SHQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)


Diarre, dhimbje barku

PLM Sistemi endokrin

Diabet (sëmundja e

sheqerit)








Thymus serpyllum L.

(Lamiaceae)

MVTS900

Majçina dushica MAQ,

SRB

Lisra SHQ

Kekik TUR


(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kollitje, bronkit,

tuberkuloz








Tilia cordata Mill.

(Malvaceae)

MVTC782

Lipa MAQ, SRB

Bliri SHQ

Ihlamur TUR

E egër

Lulja,

Ghethi

(i/e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Përdoret për të trajtuar

shqetësimet e sistemit të

frymëmarrjes në përgjithësi

Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e luleve

dhe gjetheve të bimës së tharë, duke pasur

parasysh të përdoret enë qeramike dhe gjatë

kohës pesë deri dhjetë minutëshe të zierjes ena

të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason



dy javore.

Tussilago farfara L.

(Asteraceae)

MVTF184

Podbel MAQ

Thundërmushk SHQ

E egër

Lulja

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kundër ftohjes

Dekokt: Një sasi grushti nga lulet e kësaj bime

duhet të zihet rreth dhjetë deri në


Urtica dioica L.

(Urticaceae)

MVUD900

Kopriva MAQ, SRB

Hithra SHQ

Isirgan otu TUR


(e tharë)

PLM Sistemi urinar

Shqetësime me prostatën


-Kundër humbjes së

flokëve

PLM Reum

Infuzion: Një sasi e dy-tre grushtave me

hithra të thara shtohet në ujë të nxehtë.

47


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Vaccinium myrtillus L.

(Ericaceae)

MVVM900

Borovinka MAQ

Borovnica SHQ, SRB

Yaban mersini TUR

E egër Fruti

(i njomë)


të gjakut

Përdoret kundër presionit

të ulët të gjakut

Kombinohet me verë të kuqe.

Valeriana officinalis L.

(Capriofoliaceae)

MVVA133

Valerianë SHQ

Valerijana MAQ

E egër

Pjesa ajrore

(e tharë)


të gjakut: Kundër shtypjes

së lartë të gjakut

PLM Sistemi i

frymëmarrjes: Kundër

asmës


zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë minuta,

kullohet dhe konsumohet i ftohtë.

Verbascum thapsus L.

(Schropulariaceae)

MVVT552

Divizma MAQ, SRB

Lluçnik MAQ

Divizma SRB

E egër Lulja

(e tharë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes

Kundër kollitjes

Dekokt: Në përgatitjen e këtij dekokti përdoret

lulja e tharë. Zierja është e zakonshme, dhjetë

minuta në enë qeramike, duke u pasuar nga të

kulluarit e saj. Pas përgatitjes, duhet të

konsumohet dy herë në ditë në kohëzgjatje

prej shtatë ditësh.

Verbena officinalis L.

(Verbenaceae)

MVVO387

Verbena MAQ

Verbena SRB

Vërben SHQ


(e tharë)

PLM Sistemi urinar

Largimin e gurëve nga

veshka







preferohet të konsumohet dy herë në dytë

brenda një jave.

Viola tricolor L.

(Violaceae)

MVVT290

Maçejka MAQ

Viola SHQ

E egër

Rrënja

(e tharë)

PLM Sistemi urinar

Rregullon urinimin



të cilën duhet të qëndroj njëzet deri tridhjetë

minuta.

48


KLASIFIKIMI

BOTANIK/FAMILJA DHE

KODI I MOSTRËS

ETNO -

TAKSONOMIA

VENDORE

GJENDJA PJESË NË



ADMINISTRIMIT

Zea mays L.

(Poaceae)

MVZM118

Gërtok SHQ

Kultivuar në

kopshte;

në bujqësi

Mëndafshi i

misrit

(i tharë)

PLM Probleme të mëlçisë

Hipertermi

Dekokt: Fijet e mëndafshta të kallirit të misrit

zihen në enë të mbuluar rreth dy deri tre

minuta. Pas kësaj lihet të ftohet, kullohet dhe

dekokti konsumohet brenda tre ditëve.

Zingiber officinale Roscoe.

(Zingiberaceae)

MVZO900

Xhinxher MAQ, SRB

Xhumbur SRB

Xhinxher SHQ

E egër

Kultivuar në

kopshte

Zhardhoku

(i njomë)

PLM Sistemi i

frymëmarrjes: Kundër

kollitjes, ftohjes, gripit,

bronhitit


të gjakut: Ndihmon

qarkullimin e gjakut

Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e

zhardhokut të njomë në enë qeramike të

mbuluar. Zierja duhet të zgjasë dhjetë deri në

njëzet minuta. Pas procesit të zierjes pason

ftohja, ndërsa rekomandimet rreth konsumimit

sillen në periudhë një javore.

MAQ= Maqedonisht; SHQ=Shqip; TUR=Turqisht; SRB= Serbisht; PLM=Përdorimi mjekësor vendas.

49

3.2.5 Përceptimet dhe kërcënimet e bimëve

Çështjet kryesore të identifikuara në lidhje me bimët mjekësore, sipas banorëve vendas,

shfaqen kryesisht për shkak të:

o mundësive të reja që ofron tregu kombëtar dhe ai ndërkombëtar,

o grumbullimi (vjelja) i parakohshëm dhe i paqëndrueshëm,

o tjetërsimi i ekosistemeve,

o përhapja e llojeve pushtuese (invazive),

o burimeve financiare të papërshtatshme brenda familjes,

o migrimi stinor dhe ai afatgjatë.

Çështje të tjera përfshinin ndryshimet kulturore, mungesën e vëmendjes ndaj produkteve

mjekësore vendore, pranisë së produkteve të gatshme si dhe probleme të tjera që ndërlidhën

me koleksionuesit e rinj të bimëve mjekësore. Megjithatë, në parim si kërcënim parësor u vu

re papunësia, dhe në përgjithësi zhvillimi ekonomik i rajoneve planore.

3.2.6 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve mjekësore

Me qëllim që të caktohet statusi i ruajtjes së bimëve mjekësore është përdorur metoda e

vlerësimit të ruajtjes dhe planifikimit të menaxhimit sipas Mahunnah et al. (2012), me anë të

së cilës i jepet përparësi për ruajtje listës së llojeve të cituara. Llojet me përparësi janë vënë re

duke përdorur kriteret e përparsisë. Kjo është e dukshme në tabelën 2-6, në të cilën tregohen

praktikat tradicionale (p.sh. pjesa e përdorur, endemizmi) dhe treguesi i vlerës sipas IUCN

(IUCN). Të gjitha kriteret kanë marrë rezultat midis 1 dhe 0, në varësi të faktit nëse kriteret

kishin një ndikim më të rreptë në llojet bimore ose jo (Otieno, 2011). Të gjitha rezultatet e

secilit kriter janë shtuar në tabelën 2-7, për të dhënë renditjen e përparsive të vlerësimit të

ruajtjes.

Tabela 2-6. Shënimi i kritereve të përparësisë.

Kriteri PO JO

Pamjaftueshmëria (mungesa gjatë dekadave të fundit) e mbështetur te

kriteret: A-Reduktimi i sasisë (zona apo përhapje), A1-Rënia gjatë 50

viteve të fundit të Kriteri të Listës së Kuqe të Vendbanimeve sipas

Keith et al.(2013).

1 0

Endemizmi. 1 0

Shpërndarja e gjerë. 0 1

Eksporti. 1 0

Kërkesa vendore. 1 0

Shpeshtia e përdorimit. 1 0

Ҫmimi i lartë. 1 0

Pjesë që përdoren janë rrënja dhe lëvorja. 1 0

Përdorime të tjera. 1 0

Konsultim me ekspertë (vlerësues) të përfshirë në përgatitjen e Listës

së kuqe (IUCN) nën projektin GEF/UN Environment STAR5.

0 1

50

Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit (M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)

Lloji bimor Përhapja Shpeshtia

e citimit

Kriteret e përparsisë

Ren

dit

ja

Ruaj

tja

Endem

ike

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Achillea milefolium L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 6 VU -

Adonis vernalis L. MV-RP1-7 136 1 0 0 1 0 0 0 0 1 0 3 DD CITES II

Aesculus hippocastanum L. MV-RP1-7 178 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2 VU

Agrimonia eupatoria L. MV-RP1-7 163 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU

Allium cepa L. MV-RP1-7 816 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 3 NT

Allium sativum L. MV-RP1-7 823 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 3 NT

Althaea officinalis L. MV-RP1-7 642 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 EN

Althaea hirsuta L. MV-RP1-7 251 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 LC

Alchemilla vulgaris L. MV-RP1-7 92 1 0 0 1 1 0 1 0 0 0 4 LC

Amygdalus communis (Mill.)D.A.Webb MV-RP1-7 219 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

Arctostaphylos uva-ursi L. Spreng. MV-RP1-7 783 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 EN

Arctium lappa L. MV-RP1-7 102 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 2 NT

Arisaema erubescens (Wall) Schott MV-RP1-7 144 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 2 NT

Aronia melanocarpa Michx MV-RP1-7 506 0 0 1 1 0 0 1 0 0 0 3 NT

Artemisia absinthium L. MV-RP1-7 788 0 0 1 1 1 1 0 0 1 0 5 NT

Arum maculatum L. MV-RP1-7 368 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 5 NT

Asparagus acutifolius L. MV-RP1-7 96 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT

Atropa belladona L. MV-RP1-7 44 1 1 0 1 1 0 0 1 1 0 6 LC

Avena sativa L. MV-RP1-7 117 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 2 NT

Bellis perennis L. MV-RP1-7 642 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 NT

Buglossoides purpurocaeruleum L. MV-RPJP 16 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 7 LC

Borago officinalis L. MV-RP1-7 22 1 0 0 1 1 1 0 0 0 0 4 NT

Capsella bursa pastoris (L).Medik MV-RP1-7 439 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT

Calendula officinalis L. MV-RP1-7 672 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 6 NT

Centaurium erythraea Rafin. MV-RP1-7 764 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 8 LC

Chamomilla recutita L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Chelidonium majus L. MV-RP1-7 527 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 5 VU

Cichorium intybus L. MV-RP1-7 487 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

51



e citimit Kriteret e përparsisë R en d

i

tj a R ua

jtj

a E n de

m ik e

Cicer arietinum L. MV-RP1-7 218 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 4 LC

Citrullus lanatus (Thunb) MV-RP1-7 62 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Cornus mas L. MV-RP1-7 629 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 6 NT

Crataegus monogyna Jacq. MV-RP1-7 640 0 0 1 1 1 0 0 1 0 0 4 NT

Cucurbita pepo L. MV-RP1-7 208 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2 NT

Cydonia oblonga Mill. MV-RP1-7 318 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 5 LC

Cynodon dactylon Pers. MV-RP1-7 26 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT

Daucus carota L. MV-RP1-7 703 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Diospyros lotus L. MV-RP1-7 125 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT

Diospyros virginiana L. MV-RP1-7 168 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT

Digitalis grandiflora L. MV-RP1-7 191 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 4 NT

Equisetum arvense L. MV-RP1-7 266 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT

Foeniculum officinale Moench MV-RP1-7 42 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 2 NT

Ficus carica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 4 NT

Galium mollugo L. MV-RP1-7 337 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU

Galium verum L. MV-RP1-7 334 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU

Gentiana lutea L. MV-RP1-7 771 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 EN D5

Helianthus annuus L. MV-RP1-7 315 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2

Helichrysum arenarium (L). Moench MV-RP1-7 406 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 2 NT

Helichrysum plicatium (L). Moench MV-RP1-7 449 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 2 VU

Hordeum vulgare L. MV-RP1-7 271 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Humulus lupulus L. MV-RP1-7 82 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU

Hypericum perforatumL. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 6 LC

Hyssopus officinalis L. MV-RP1-7 542 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 4 VU

Juglans regia L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 1 1 0 6 NT

Juniperus communis L. MV-RP1-7 800 0 0 0 1 1 1 1 0 1 0 5 VU

Lavandula officinalis Mill. MV-RP1-7 286 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Lagenaria vulgaris L. MV-RP1-7 18 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 VU

Leonurus cardiaca L. MV-RP1-7 93 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 5 LC

Linum usitatissimum L. MV-RP1-7 43 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

Malus pumila Mill. MV-RP1-7 796 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 3 VU

52




i

tj a R ua

jtj

a E n de

m ik e

Malus sylvestris Miller. MV-RP1-7 796 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 3 VU

Malva sylvestris Miller MV-RP1-7 700 1 0 0 0 1 1 1 0 1 0 5 NT

Melissa officinalis L. MV-RP1-7 189 1 0 0 0 1 1 0 0 0 0 3 VU

Mentha longifolia (L). Huds MV-RP1-7 563 0 0 1 1 1 1 0 0 1 0 5 VU

Mentha piperita L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 4 VU

Melilotus officinalis L. (Pall) MV-RP1-7 158 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT

Mespilus germanica L. MV-RP1-7 681 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 3 NT

Morus alba L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 4 NT

Morus nigra L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 NT

Nicotiana tabacum L. MV-RP1-7 235 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1 5 NT

Ocimum basilicum L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 4 NT

Onopordum acanthium L. MV-RP1-7 400 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 NT

Orchis spp. MV-RP1-7 900 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 LC CITES II

Paliurus spina-christi Mill. MV-RP1-7 294 0 0 0 0 1 1 1 0 1 0 4 NT

Papaver rhoeas L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Petroselinum crispum (Mill) Nyman &

A.W.Hill MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 1 1 0 5 NT

Phaseolus vulgaris L. MV-RP1-7 377 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 3 NT

Pistacia terebinthus L. MV-RP1-7 127 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 2 NT

Plantago lanceolata L. MV-RP1-7 700 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Plantago major L. MV-RP1-7 700 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU

Polygonum aviculare L. MV-RP1-7 42 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 2 NT

Poncirus trifoliate (L).Raf. MV-RP1-7 36 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT

Primula veris L. MV-RP1-7 300 0 1 0 1 1 1 1 0 1 0 6 LC

Prunus armeniaca L. MV-RP1-7 900 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 3 NT

Prunus avium L. MV-RP1-7 630 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 2 NT

Prunus cerasifera Ehrh MV-RP1-7 900 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 2 NT

P. domestica subsp. insititia (L.) C.K.Schneid MV-RP1-7 900 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 2 NT

Prunus persica L. MV-RP1-7 487 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 NT

Prunus prostrata Labill. MV-RP1-7 125 0 0 0 0 1 0 0 1 1 0 3 NT

Phytolacca armeniaca L. MV-RP1-7 52 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 NT

53




i

tj a R ua

jtj

a E n de

m ik e

Potentilla erecta (L.) Rauschel. MV-RP1-7 272 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 3 NT

Pyrus amygdaliformis Vill. MV-RP1-7 860 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT

Pyrus communis L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT

Ramonda serbica Pancic MV-RP1-7 48 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 6 CE 92/43/EE

C (IV)

Robinia pseudoacacia L. MV-RP1-7 539 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2 VU

Rosa canina L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

Rosmarinus officinalis L. MV-RP1-7 448 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 3 NT

Rubus caesius L. MV-RP1-7 373 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 4 VU

Rubus fruticosus agg. L. MV-RP1-7 421 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 VU

Rubus idaeus L. MV-RP1-7 560 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT

Rumex acetosa L. MV-RP1-7 716 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Salvia officinalis L. MV-RP1-7 315 1 0 0 1 1 1 1 0 1 0 6 LC

Sambucus nigra L. MV-RP1-7 744 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Satureja hortensis L. MV-RP1-7 133 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 VU

Salix alba L. MV-RP1-7 188 0 0 0 0 1 0 0 1 1 0 3 VU

Sempervivum tectorum L. MV-RP1-7 376 0 0 0 0 1 1 1 0 0 1 4 VU

Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr MV-RP1-7 900 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 7 LC

Sideritis scardica Griseb. MV-RP1-7 900 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 8 EN

Sideritis montana L. MV-RP1-7 72 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 7 LC

Silybum marianum (L) Gaertn MV-RP1-7 164 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

Syringa vulgaris L. MV-RP1-7 138 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 VU

Sorbus aucuparia L. MV-RP1-7 207 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 VU

Spinacia oleracea L. MV-RP1-7 434 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT

Tanacetum vulgare L. MV-RP1-7 506 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

Taraxacum officinale F.H. Wigg. MV-RP1-7 540 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 NT

Teucrium chamaedrys L. MV-RP1-7 377 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 5 LC

Teucrium montanum L. MV-RP1-7 516 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 5 LC

Teucrium polium L. MV-RP1-7 296 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 5 LC

Thymus serpyllum L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 4 LC

Tilia cordata Mill. MV-RP1-7 782 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

54




i

tj a R ua

jtj

a E n de

m ik e

Tussilago farfara L. MV-RP1-7 184 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

Urtica dioica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 VU

Vaccinium myrtillus L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 6 VU

Valeriana officinalis L. MV-RP1-7 133 1 1 0 1 1 0 1 0 0 0 5 LC

Verbascum thapsus L. MV-RP1-7 552 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 VU

Verbena officinalis L. MV-RP1-7 387 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT

Viola tricolor L. MV-RP1-7 290 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 3 NT

Zea mays L. MV-RP1-7 118 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT

Zingiber officinale Roscoe. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 5 LC

VU= Vulnerabël; NT= Jo i rrezikuar; LC= Shqetësim i fundit; EN= I rrezikuar; DD= Të dhëna të pamjaftueshme; NE= I pavlerësuar; CE= I rrezikuar në

mënyrë kritike

Shpjegimi i shënimeve për kolonat në tabelën 2-7: Kolona e shpërndarjes shpjegon gamën kombëtare të shpërndarjes së llojeve bimore mjekësore.

Shkronja M qëndron për Maqedoninë e Veriut dhe numrat qëndrojnë për rajonet planore. Kolona e shpeshtisë së citimit tregon se sa shpesh një lloj

bimor mjekësor raportohet nga ana e të intervistuarve. Rezultati i renditjes tregon shumën e kritereve të përzgjedhura nga tabela 2-6. Kolona e

përparësisë tregon indeksin e vlerës së IUCN dhe praktikat tradicionale etnobotanike. Kolona e kategorisë së ruajtjes tregon se cila kategori e kërcnimit

është në kategorinë e bimëve mjekësore. Kolona e fundit (endemizmi) tregon vendin se ku është endemike.

55

Përzgjedhja e kirtereve me përparsi u mbështet në objektivitetin e intervistave. Kriteri i

pamjaftueshmërisë ose mungesës përfaqëson llojet, të cilat janë të pakta në natyrë për shkak

të mbishfrytëzimit, me qëllim të kërkesave vendore dhe mundësive për eksport. Këto lloje të

pakta po ashtu kanë prirje që të shfrytëzohen me ―shpeshti më të lartë‖ dhe të kenë ―çmim më

të lartë‖. Kjo vjen si rrjedhojë e asaj se është e vështirë për t’i gjetur në terren, kërkojnë

shumë përkushtim për t’u lokalizuar, grumbulluar dhe transportuar në zonat urbane.

Sidoqoftë, kjo mungesë ose pamjaftueshmëri, ka ardhur prej kërkesës për eksport; të njëjtat

janë grumbulluar në sasi të mëdha për shkak të kërkesave të mëdha. Mungesa bëhet shumë

kritike, sidomos për llojet, të cilat konsiderohen si ―lloje endemike‖. Ndjeshmëria e llojeve

bëhet kritike nëse ―pjesa e përdorur‖ e bimës është rrënja ose lëvorja, për shkak të rolit që ato

luajnë në disa procese fiziologjike. Nëse për llojin bimor regjistrohen edhe ―përdorime të

tjera‖ përveç atij etno-terapeutik, si përshembull dru zjarri, ndërtim, etj., ato bëhen kritikisht

të mbishfrytëzuara dhe kjo e rrit mundësinë e kërcënimit së tyre. Llojet bimore, të cilat janë të

rrezikuara, janë të mbrojtura nga rregullat, të cilat janë të përcaktuara nga institucionet e

vendit. Megjithatë, në vitin 2018 me anë të një projekti të titulluar ―STAR 5‖ dhe të

mbështetur nga GEF/UN Environment synohet që të hartohet Lista e Kuqe, sipas

kriteriumeve të IUCN, me çka përfundimisht do të jepet një vlerësim për statusin e llojeve të

kërcënuara, rrezikuara, etj.

Rezultatet e studimit tregojnë se llojet në vazhdim: Achillea milefolium, Althaea officinalis,

Althaea hirsuta, Arctostaphylos uva-ursi, Atropa belladona, Buglossoides purpurocaeruleum,

Calendula officinalis, Centaurium erythraea, Cornus mas, Gentiana lutea, Hypericum

perforatum, Juglans regia, Orchis spp., Primula veris, Ramonda serbica, Salvia officinalis,

Sideritis raeseri, Sideritis scardica, Sideritis montana, dhe Vaccinium myrtillus, veçohen

ndjeshëm kundrejt llojeve të tjera; për to duhen ndërmarrë hapa konkretë për ruajtje duke i

listuar disa në Librin e Kuq; për disa të tjera duhen hartuar plane konkrete për ripërtritje.

3.2.7 Konsensusi statistikorë

Analiza e përgjithshme e tri indekseve të përdorura te bimët mjekësore zbuloi se ekziston një

shkallë e lartë pajtueshmërie midis grupeve etnike (Tab. 3-8). Vlerat e NB (Niveli i

Besnikërisë; Frieadman et al., 1986; Alexaides, 1996) për bimët mjekësore janë si vijon: 79

llojet e raportuara nga grupi etnik maqedonas ndryshojnë nga 25% deri në 100%; 73 nga

llojet bimore të raportuara nga grupi etnik shqiptar ndryshojnë nga 36% deri në 100%; 48

bimë mjekësore të raportuara nga grupi etnik turk ndryshojnë nga 31% deri në 100%; 23

bimë mjekësore të raportuara nga grupi etnik serbë ndryshojnë nga 30% deri në 100%. Si,

mund të vërehet, nga vlerat e lartpërmendura, në përgjithësi te secili grup etnik është vënë re

vlerë e lartë e NB. Mirëpo, brenda këtyre vlerave, shumica e rasteve janë rezultat i numrit

shumë të vogël të IP (numri i informatorëve që citojnë llojin për përdorim të veçantë) dhe IU

(numrit të përgjithshëm të informatorëve të cilët e kanë përdorur emrin e bimës për çfardolloj

përdorimi). Sa për ilustrim të kësaj dukurie, në vazhdim jepet shembulli i llojit Adonis

vernalis, ku IP është 6, mirëpo edhe IU gjithashtu ka vlerën gjashtë. Prandaj, sipas formulës

NB ¼ IP=Iu 100, rezultati është shënuar si 100%; ose vlerësimi tjetër mund të jetë se ndoshta

këto vlera kaq të larta të NB mund të konsiderohen si një tregues për mundësinë e madhe të

bimës së përmendur, për t’i shëruar sëmundjet përkatëse të përmenduranë tabelën 2-5.

Vlerat e llogaritura të FKI (Faktori i Konsensusit të Informatorëve; Heinrich et al., 1998;),

për 91 bimët mjekësore të përdorura në këtë studim, për të përcaktuar homogjenitetin e

informacionit për një bimë të caktuar me qëllim të trajtimit të një sëmundje të veçantë,

ndryshojnë nga 0.00 deri në 0.55 (Tab. 2-3). Vlera më të larta të FKI u vunë re në përdorimin

56

e barnave bimore që përdoren për trajtimin e sëmundjeve që ndërlidhen me sistemin e

frymëmarrjes (0.55); sistemit nervor (0.39) dhe sistemit të tretjes (0.13).

57

Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC.

EMRI SHKENCOR

INFORMATORËT ETNIKË DHE

CILËSIA TRANSMETUESE SIPAS

FRIEDMAN ET AL. (1986)

SHPESHTIA RELATIVE E CITIMIT TË

GRUPEVE ETNIKE SIPAS TARDIO &

SANTAYANA (2008)

FRC PËR

TERRITORIN E

MAQEDONISË

SË VERIUT MAQ SHQ TUR SRB MAQ SHQ TUR SRB

Achillea milefolium L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Adonis vernalis L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Aesculus hippocastanum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Agrimonia eupatoria L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Allium cepa L. 93 98 86 95 1 1 1 1 1

Allium sativum L. 95 98 100 90 1 1 1 1 1

Althaea officinalis L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Althaea hirsuta L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Alchemilla vulgaris L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Amygdalus communis (Mill.)D.A.Webb - 100 100 - 0 1 1 0 0.22

Arctostaphylos Uva ursi L. Spreng. 94 98 93 81 1 1 1 1 1

Arctium lappa L. - 95 - - 0 1 0 0 0.10

Arisaema erubescens (Wall) Schott 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Aronia melanocarpa Michx 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Artemisia absinthium L. 87 95 95 65 1 1 1 1 1

Arum maculatum L. 88 100 - - 1 1 0 0 0.20

Asparagus acutifolius L. 95.2 - - 100 1 0 0 1 0.21

Atropa belladona L. 90 88 - 66.6 1 1 0 1 0.27

Avena sativa L. - 79.2 100 - 0 1 0 0 0.19

Bellis perennis L. 88.2 80.9 - - 1 1 0 0 0.18

Buglossoides purpurocaeruleum L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Borago officinalis L. - 54.4 - - 0 1 0 0 0.06

Capsella bursa pastoris (L).Medik 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Calendula officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Centaurium erythraea Rafin. 69 63.6 53 63.2 1 1 1 1 0.27

Chamomilla recutita L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Chelidonium majus L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Cichorium intybus L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Cicer arietinum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

58


EMRI SHKENCOR INFORMATORËT ETNIKË DHE





SANTAYANA (2008)

FRC PËR

TERRITORIN E

MAQEDONISË

SË VERIUT Citrullus lanatus (Thunb) - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Cornus mas L. 85.5 75 38.1 37.2 1 1 1 1 1

Crataegus monogyna Jacq. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Cucurbita pepo L. 83.7 92 75 42.8 1 1 1 1 1

Cydonia oblonga Mill. - 100 100 - 0 1 1 0 0.22

Cynodon dactylon Pers. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Daucus carota L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Diospyros lotus L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Diospyros virginiana L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Digitalis grandiflora L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Equisetum arvense L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Foeniculum officinale Moench - 100 - 100 0 1 0 1 0.22

Ficus carica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Galium mollugo L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Galium verum L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Gentiana lutea L. 100 100 - 1 1 0 1 0.22

Helianthus annuus L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Helichrysum arenarium (L). Moench 74.5 92.4 - - 1 1 0 0 0.18

Helichrysum plicatium (L). Moench 70.4 84.9 - - 1 1 0 0 0.17

Hordeum vulgare L. - 100 100 - 0 1 0 0 0.22

Humulus lupulus L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Hypericum perforatumL. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Hyssopus officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Juglans regia L. 100 81 100 100 1 1 1 1 1

Juniperus communis L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Lavandula officinalis Mill. 83.4 96 44 37.5 1 1 1 1 1

Lagenaria vulgaris L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Leonurus cardiaca L. 84.9 - - - 1 0 0 0 0.09

Linum usitatissimum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Malus pumila Mill. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

59







SANTAYANA (2008)

FRC PËR

TERRITORIN E

MAQEDONISË

SË VERIUT Malus sylvestris Miller. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Malva sylvestris Miller 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Melissa officinalis L. 67.7 - - - 1 0 0 0 0.075

Mentha longifolia (L). Huds 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Mentha piperita L. 89.5 100 100 100 1 1 1 1 0.43

Melilotus officinalis L. (Pall) 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Mespilus germanica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Morus alba L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Morus nigra L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Nicotiana tabacum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Ocimum basilicum L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Onopordum acanthium L. 94.5 - - - 1 0 0 0 0.105

Orchis sp L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Paliurus spina-christi Mill. 80.2 - - - 1 0 0 0 0.089

Papaver rhoeas L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Petroselinum crispum (Mill) Nyman &

A.W.Hill 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Phaseolus vulgaris L. 100 100 100 - 1 1 1 0 0.33

Pistacia terebinthus L. 100 - - 100 1 0 0 1 0.22

Plantago lanceolata L. 68.3 63.9 - 55.1 1 1 0 1 0.208

Plantago major L. 70 82.1 - 1 1 0 1 0.169

Polygonum aviculare L. 59.5 - - - 1 0 0 0 0.066

Poncirus trifoliate(L).Raf. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Primula veris L. - 72 - - 0 1 0 0 0.08

Prunus armeniaca L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Prunus avium L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Prunus cerasifera Ehrh 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Prunus domestica subsp. Insititia (L.)

C.K.Schneid 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Prunus persica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

60







SANTAYANA (2008)

FRC PËR

TERRITORIN E

MAQEDONISË

SË VERIUT Prunus prostrata Labill. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Phytolacca armeniaca L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Potentilla erecta (L.) Rauschel. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Pyrus amygdaliformis Vill. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Pyrus communis L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Ramonda serbica Pancic 100 - - 100 1 0 0 1 0.22

Robinia pseudoacacia L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Rosa canina L. 71.5 83 72 66 1 1 1 1 1

Rosmarinus officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Rubus caesius L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Rubus fruticosus agg. L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Rubus idaeus L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Rumex acetosa L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Salvia officinalis L. 65.3 - - - 1 0 0 0 0.070

Sambucus nigra L. 85.3 81.4 - 60.7 1 1 0 1 0.252

Satureja hortensis L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Salix alba L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Sempervivum tectorum L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Sideritis scardica Griseb. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Sideritis montana L. 76.3 - - - 1 0 0 0 0.084

Silybum marianum (L) Gaertn 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Syringa vulgaris L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11

Sorbus aucuparia L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11

Spinacia oleracea L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Tanacetum vulgare L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Taraxacum officinale F.H. Wigg. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Teucrium chamaedrys L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Teucrium montanum L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Teucrium polium L. 93.6 94.4 - - 1 1 0 0 0.208

61







SANTAYANA (2008)

FRC PËR

TERRITORIN E

MAQEDONISË

SË VERIUT Thymus serpyllum L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Tilia cordata Mill. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Tussilago farfara L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Urtica dioica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Vaccinium myrtillus L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1

Valeriana officinalis L. 92 91.4 - - 1 1 0 0 0.203

Verbascum thapsus L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Verbena officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33

Viola tricolor L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22

Zea mays L. - 88.9 - - 0 1 0 0 0.098

Zingiber officinale Roscoe. 64 54.6 38 51 1 1 1 1 1

62

Rëndësia vendore e secilit lloj e llogaritur si Frekuencë Relative e Citimit (FRC; Tardio &

Santayana, 2008; ndryshon nga 0.40 deri në 1 (Tab. 2-8). Nga analiza e rezultateve në këtë

studim nuk pati asnjë vlerë zero. Përveç rëndësisë mjekësore, pjesa dërmuese e informatorëve

në fokus grup diskutimet kanë përmendur se bima e njëjtë është e dobishme edhe në

kategoritë e tjera (p.sh. material ndërtimi, dru zjarri, vegla druri, ushqim, etj.). Nga këto

raportime vërehet përdorimi i 46 llojeve gjithsej si bimë mjekësore.

3.3 Kategoria e bimëve ushqyese

Nga të dhënat e intervistave të analizuara ballë për ballë dhe diskutimet në grup me fermerët,

gjatë periudhës janar 2013 deri mars 2016, u vunë re gjithsej 97 lloje me vlera ushqyese, të

cilat u përkasin 23 familjeve, si dhe 159 përdorimeve (Tab.2-9). Informacioni kryesor për

këtë kategori bimësh është dhënë në tabelën 3-10 në mënyrë alfabetike dhe përfshin të dhënat

në vazhdim: emrin shkencor, emrat vendor (100 në maqedonisht, 70 në shqip, 33 në turqisht

dhe 46 në serbisht), statusin vendor të disponueshmërisë dhe modelet e përdorimit të bimëve

(ushqim, pije dhe startues të tharmit). Përveç familjeve kryesore: Rosaceae (22 lloje),

Lamiaceae (11 lloje), Asteraceae (11 lloje), dhe Moraceae (3 lloje), familjet e tjera të

rëndësishme janë Poaceae, Apiaceae, Ebenaceae të përfaqësuara me të paktën dy lloje, si dhe

20 familje, të tjera të cilat përfaqësohen vetëm me nga një lloj secila. Si mund të vërehet në

tabelën 2-9, familjet me numër më të madh të llojeve njëkohësisht kanë edhe vlera më të larta

të VRF me përjashtim të familjes Moraceae ku VRF ka vlerë 3.0.

Tabela 2-9. Vlera e përdorimit të familjes te bimët ushqyese.

Familja Nr


familjes Familja Nr


familjes

FC N VRF= FC N VRF=


Amaryllidaceae 3 657 900 0.73 Apiaceae 5 1185 900 1.31

Araceae 1 197 900 0.21 Asteraceae 11 3601 900 4.0

Boraginaceae 2 388 900 0.43 Brassicaceae 1 271 900 0.30

Betulaceae 1 730 900 0.81 Caryophyllaceae 1 62 900 0.06

Cornaceae 1 900 900 1 Crassulaceae 3 165 900 0.18

Cucurbitaceae 1 732 900 0.81 Droseraceae 1 76 900 0.08

Ericaceae 3 1333 900 1.48 Fabaceae 2 518 900 0.57

Fagaceae 1 800 900 0.88 Gentianaceae 1 585 900 0.65

Geraniaceae 1 103 900 0.11 Juglandaceae 1 900 900 1

Lamiaceae 11 3098 900 3.44 Malvaceae 1 479 900 0.53

Moraceae 3 2700 900 3.0 Nymphaceae 1 7 900 0.007

Oleaceae 2 18 900 0.02 Onagraceae 1 42 900 0.04

Orchidaceae 3 990 900 1 Oxalidaceae 1 456 900 0.50

Pistaciaceae 1 163 900 0.18 Polygoniaceae 4 1080 900 1.2

Primulaceae 2 638 900 0.70 Rhamnaceae 1 152 900 0.16

Rosaceae 22 9363 900 10.4 Urticaceae 1 873 900 0.97

Cupressaceae 1 800 900 0.88

63

3.3.1 Habitati i bimëve ushqyese dhe qëndrueshmëria ekologjike

Parë nga perspektiva e qëndrueshmërisë ekologjike, kur informatorët dhe fermerët vendas u

pyetën se nga ku saktësisht i sigurojnë bimët ushqyese, u morën këto lloje përgjigjesh si në

vazhdim:

a) Pjesa më e madhe sigurohen drejtpërsëdrejti nga natyra si formë e egër (41%);

b) Pjesa tjetër sigurohen nga kopshtet shtëpiake (37%),

c) Vetëm 20% nga bujqësia,

ç) Vetëm 2% nga forma gjysmë të kultivuara.

Ky raport i përgjigjeve mund të konsiderohet si një pasqyrë reale e mbishfrytëzimit të

pasurive të egra natyrore dhe njëkohësisht edhe mungesë e nismave dhe projekteve për

kultivimin e tyre. Poashtu, u vu re se përveç rëndësisë dhe përdorimit ushqyes, pjesa

dërmuese e informatorëve pohuan se bimët e kësaj kategorie përdoren edhe për qëllime të

tjera (një pjesë për probleme shëndetësore dhe një pjesë tjetër si bimë të kulturës materiale).

Kjo ndoshta e bën edhe më të qartë shpeshtinë e kërkesës mbi këto pasuri, si dhe vë në

pikëpyetje shfrytëzimin e qëndrueshëm, gjë që kërkon analizë të mëtejshme. Mes pjesëve të

ndryshme të bimëve në këtë kategori (Fig.3-6) u vu re se përdorimi i fryteve, kryesisht nga

drurët dhe shkurret e ngrënshme është forma më e zakonshme e shfrytëzimit të bimëve

ushqyese, dhe si të tilla u paraprijnë formave të tjera.

Figura 3-6. Përqindja e habitatit dhe pjesëve të përdorura te kategoria e bimëve ushqyese.

3.3.2 Modelet e konsumit

Nga aspekti i modelit të konsumimit në të gjithë rajonet planore të Maqedonisë së Veriut u vu

re një larmi në përzgjedhjet e mënyrave të konsumimit të bimëve ushqyese. Si mund të

vërehet në figurën 3-7, pjesa më e madhe e bimëve ushqyese konsumohen të gatuara

(zakonisht erëzat) dhe të freskëta. Në rastin e konsumimit të bimëve ushqyese të freskëta

theksohet vetëm larja e mirë me ujë. Ndërsa, në kategorinë e dytë raportohen metoda më të

ndërlikuara (zakonisht përgatitja e pijeve fermentuese, likereve dhe disa çajrave). Nga ana

tjetër, të gjitha llojet e kategorisë së tretë gjejnë zbatim të njëjtë të përdorimit, si startues buke

apo tharmi.

52%

20%

9%

7%

5% 4% 3%

Frytet

Gjethet

Pjesët ajrore

Lulet

Rrënja

Farat

Kërcelli

79%

21%

Drurë Shkurre

64

Figura 3-7. Mënyrat (modelet) e konsumimit të bimëve ushqyese.

3.3.3 Gjendja e bimëve të egra të ngrënshme

Pjesa dërmuese e bimëve të egra ushqyese të raportuara në studim nga ana e vetë banorëve

vendas konsiderohen të rralla (afërsisht 61%) (Fig. 3-8). Këto konsiderata gjithmonë sipas

tyre u referohen fillimisht faktorëve natyrorë dhe më pas edhe presionit të njeriut që ushtrohet

mbi këto pasuri. Megjithatë, konsideratat e banorëve mbi çështjen e gjendjes shkojnë edhe

përtej dy faktorëve të dhënë. Është mbresëlënëse njohja e pasurive natyrore nga ana e

vendasve në rastet kur theksohet se edhe ndryshimet stinore, ndryshimet klimatike dhe

kushtet e përgjithshme ekologjike kanë ndikimin e tyre në sasinë e këtyre bimëve. Mirëpo,

këto lloj konsideratash të ndërlidhura me degradimin e vazhdueshëm të habitateve natyrore

dhe mbishfrytëzimin e pasurive të egra pasqyrojnë qartazi nismat e pakta, mungesën e

strategjive dhe dështimin e institucioneve të vendit.

Figura 3-8. Gjendja sasiore e bimëve ushqyese sipas informatorëve vendas

61%

13%

26%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Të rralla Nivel i ndërmjetëm Të zakonshme

65

Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.

KL

AS

IFIK

IMI

BO

TA

NIK

,DH

E K

OD

I

ET

NO

TA

KS

ON

OM

IA

(EM

RA

T V

EN

DA

S)

PJ

ES

Ë T

Ë P

ËR

DO

RU

RA

KATEGORIA I: [USHQYESE] KATEGORIA II: [PIJE]

KA

TE

GO

RIA

III

:

[ST

AR

TU

ES

BU

KE

DH

E K

OS

I]

A) TË NJOMA B) TË GATUARA

TË

FE

RM

EN

TU

AR

A/

TU

RS

HI

PIJ

E T

Ë

FE

RM

EN

TU

AR

A

ÇA

JRA

(DE

KO

KT

E)

TIN

KT

UR

A

INF

UZ

E

PIJ

E

AL

KO

OL

IKE

Mez

e

Sal

latë

Erë

za

Të

zier

a

Të

sku

qu

ra

(fër

gu

ara)

Pje

ku

ra

Të

pje

ku

ra

der

i n

ë d

jeg

ie

Ach

ille

a m

ille

foli

um

MV

AM

510

Bis

hta

mit

h;

Bar

i p

ezm

itS

HQ

Mes

eçin

ka,

Ajd

uch

ka

trev

aMA

Q,

Haj

duck

a tr

ava

SR

B

Pje

sët

ajro

re,

Gje

thet

⃝ ⃝

Dy-tre gjethe të

reja, të

njoma, shtohen në

gjatë zierjes

së

ushqimeve

të

ndryshme.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Ag

rim

on

ia

eup

ato

ria

MV

AE

082

Pet

rov

ecM

AQ

Gje

thet

⃝ ⃝ ⃝

Përdoren

gjethet e

bimës, në mënyrë që

shtohen në ushqim gjatë

zierjes së tij.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Alc

hem

illa

alp

estr

is

MV

AA

01

8

Pla

nin

sko

vir

aceM

AQ

Gje

thet

⃝

Gjen përdorim

duke e

kombinuar me patate të

ziera dhe

oriz

⃝

Përdoren gjethet e

bimës, në

mënyrë që shtohen në

ushqim gjatë

zierjes së tij.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Nga kjo bimë

zgjedhen disa

gjethe të reja, të njoma, të

cilave më pas

u shtohet sheqer. Për t’u

fermentuar

duhet të pritet disa ditë.

Dekokt: Procesi i

përgatitjes është i zakonshëm, zihet

përafërsisht

dhjetë deri pesëmbëdhjetë

minuta, kullohet

dhe konsumohet dy herë në ditë

brenda një jave.

Gjethet e

maceruara shtohen në

një sasi

shumë të vogël të

alkoolit.

Kësaj përgatese

në fund i

shtohet sheqer.

⃝

66


Alc

hem

illa

vu

lga

ris

MV

AV

04

8

Vrt

ukaM

AQ,

Alç

imil

ë S

HQ

Gje

thet

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Gjethet zihen

dhe gjatë zierjes u

shtohet

sheqer. Përgatesa

mbahet në

kavanoz dhe

duhet të

qëndrojë në

vend të ndritshëm për

dyzet ditë.

Dekokt: Procesi i


përafërsisht


minuta, kullohet

dhe konsumohet

dy herë në ditë

brenda një jave.

Gjethet e

maceruara

shtohen në një sasi

shumë të

vogël të alkoolit.

Kësaj

përgatese në fund i

shtohet

sheqer.

⃝

All

ium

sco

rod

op

rasu

m

MV

AS

11

1

Zm

ijin

luk

M,S

Gje

thet

Konsumohe

n gjethet e vjetra (jo të

reja), të

papërpunua

ra.

Gjen përdorim

duke e

kombinuar me patate të

ziera dhe

oriz.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

All

ium

urs

inu

m

MV

AU

62

3

Div

luk

M

Mec

kin

lu

kM

,S

E t

ërë

bim

a

Konsumohet e njomë.

Gjen

përdorim duke e

kombinuar

me patate të ziera dhe

oriz.

Bima e

bluar përzihet me

gjalpë dhe

shtohet në gjellëra

për ta

përmirësuar aromën e

tyre.

Përdoren

gjethet e bimës, në

mënyrë që


zierjes së tij.

Fërgohen me gjalpë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Art

emis

ia a

bsi

nth

ium

MV

AA

46

2

Pel

inM

AQ

, S

HQ

, T

UR

, S

RB

Gje

thet

⃝ ⃝

Gjethet

shtohen në shumë

gjellëra.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Procesi i


përafërsisht


minuta, kullohet


brenda një jave.

⃝ ⃝

67


Aru

m m

acu

latu

m

MV

AM

197

Zm

ijsk

o g

rozj

e MA

Q

Gër

tok

e g

jarp

nit

SH

Q

Rrë

nja

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Pjesa

ajrore e bimës zihet si

zëvendësim i

salepit (Orchis sp.), ndërsa rrënja

konsumohet e

njomë.

⃝ ⃝

Bel

lis

per

ennis

MV

BP

538

Par

ice M

AQ

Lu

le b

ukeS

HQ

Lu

lja

⃝

Disa lule të njoma

shtohen në

sallatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Infusion: Rekomandohet të

përgatitet me ujë

të nxehtë, ndërkohë që ena

duhet të jetë e

mbuluar.

⃝ ⃝

Bet

a v

ulg

ari

s

MV

BV

48

Bli

tvic

kaS

Gje

thet

⃝ ⃝ ⃝

Zierja e gjetheve

zgjat gjysmë

ore.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Ca

rum

ca

rvi

MV

CC

139

Div

ku

min

M

Lu

lja

Far

at

Disa lule të njoma dhe

farat

shtohen në sallatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Farat

macerohen

dhe shtohen në miell

thekri, pastaj

bëhet zierja me ujë.

Cap

sell

a b

urs

a

pa

sto

ris

MV

CB

271

Ov

cars

ka

torb

ick

a

MA

Q

Sh

trap

ërS

HQ

Pje

sët

ajro

re

⃝

Pjesët ajrore të

njoma


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt:Përgatitet

dekokt me sasi të një grushti nga

bima e tharë;

konsumohet tri herë në dytë

mbrenda muajit.

⃝ ⃝

68


Ca

stan

ea s

ati

va

MV

CS

800

Gës

hte

nja

SH

Kes

ten

M,S

Fru

ti

⃝ ⃝ ⃝

Zierja e

gjetheve zgjat gjysmë

ore.

⃝ Frutat

piqen në zjarr.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Cic

ho

riu

m I

nty

bu

s

MV

CI2

17

Cik

ori

jaM

AQ

, S

RB

Çik

ore

SH

Q

Gje

thet

, K

ërce

lli

Rrë

nja

⃝ Shtohen në

sallatë. ⃝

Përdoren

gjethet e


shtohen në

ushqim gjatë zierjes së tij.

⃝ ⃝

Rrënja

piqet mirë,

bluhet dhe përzihet

me kafe.

Gjithashtu edhe nga

vetë rrënja

e bluar mund të

përgatitet

një lloj

―kafeje‖.

⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet e

bimës thërmohen dhe prej tyre

përgatitet dekokt i

zakonshëm brenda dhjetë

minutave.

Përgatesa konsumohet dy

herë në ditë

brenda një jave.

⃝ ⃝

Co

rnu

s m

as

MV

CM

690

0

Dre

n M

AQ,

Dre

nk

a S

RB

,

Th

anaS

H

Kiz

ilci

kT

UR

Fru

ti

Konsumohe

t i njomë. ⃝ ⃝

Kokrrat

zihen me ujë, pastaj

shtohet

sheqer. Hollohet me

ujë nëse

lëngu është i përqëndruar.

⃝ Frutat

piqen në zjarr.

⃝

Frutat lihen në enë të

mbuluar për

disa ditë, deri në

fermentimin

e tyre.

Me mbylljen

e enës në të

cilën paraprakisht

janë vënë

fruta, realizohet

fermentimi.

⃝ ⃝ ⃝

Co

rylu

s a

vell

ana

MV

CA

730

Laj

thia

SH

Q

Les

ka M

AQ

, T

UR

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝

Fërgohen

me gjalpë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

69


Cucu

rbit

a p

epo

MV

CP

732

Tikv

a MA

Q

Ku

ngu

j SH

Q

Kab

ak T

UR

Fara

Pje

sa m

ish

tore

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Frutat

piqen në

zjarr. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Cra

taeg

us

mo

nog

yna

MV

CM

587

Glo

ghun

MA

Q, G

log

SR

B

Mu

rriz

SH

Q

Ali

ç TU

R

Fru

ti


⃝ ⃝

Kokrrat

zihen me ujë, shtohet

sheqer

dhe përgatitet

reçel.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Disa fruta të murrizit

zihen me ujë

njëzet-tridhjetë minuta.

⃝ ⃝

Cyc

lam

en

pu

rpu

rasc

ensM

V

CP

11

8

Cik

lam

a MA

Q S

RB

Tub

eri

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Tuberi

shtohet në uthull.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Cyd

on

ia o

blo

nga

MV

CO

082

Ftu

a, F

tojS

HQ,

AyvaT

UR

Fru

ti


⃝ ⃝

Kokrrat

zihen me

ujë, shtohet sheqer

dhe përgatitet

reçel.

⃝

Frutat piqen në

zjarr. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Cyn

og

loss

um

off

icin

ale

MV

CO

115

Mal

gav

ezM

AQ

Pje

sët

ajro

re

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Një sasi

e grushtit nga

pjesët ajrore të bimës, zihen për

dhjetë minuta.

⃝ ⃝

70


Da

ucu

s ca

rota

MV

DC

900

Div

mo

rkov

Sra

mn

iceM

AQ

, K

arro

t S

HQ

, H

avuc

TU

R

Gje

thet

Rrë

nja

Konsumohe

t e njomë.

Gjethet e

njoma


⃝

Zierja e

gjetheve

zgjat gjysmë ore.

Fërgohen

me gjalpë.

Rrënja piqet në

zjarr. ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Një sasi

e grushtit nga gjethet e bimës,

zihet për tridhjetë

minuta.

⃝ ⃝

Dro

sera

rotu

ndif

oli

a

MV

DR

076

Muvo

lov

kaM

AQ

Pje

sët

ajro

re

⃝ Shtohen në sallatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Një sasi e grushtit nga

pjesët ajrore të

bimës, zihen për dhjetë minuta.

⃝ ⃝

Ep

ibo

liu

m

mo

nta

nu

m

MV

EM

042

Go

rsk

a

vrb

ovic

aMA

Q

Pje

sët

ajro

re

⃝ Shtohen në

sallatë. ⃝

Përdoren gjethet e

bimës, në


ushqim gjatë

zierjes së tij.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Ero

diu

m c

icu

tari

um

MV

EC

10

3

Zh

iva

trev

aMA

Q

Pje

sët

ajro

re

Konsumohe

t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝


zakonshëm, zihet

përafërsisht dhjetë deri

pesëmbëdhjetë minuta, kullohet

dhe konsumohet

dy herë në ditë brenda një jave.

⃝ ⃝

Eup

ato

riu

m

can

nab

inu

m

MV

EC

23

8

Res

nik

MA

Q

Ko

nop

ljik

aSR

B

Rrë

nja

Konsumohe

t i njomë.

Rrënja e

maceruar

shtohet në sallatë.

Rrënja

shtohet në

disa gjellëra për

ta

përmirësuar aromën.

Zierja e rrënjës zgjat

gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

71


Fic

us

cari

ca

MV

FC

900

Fik

uS

HQ

Sch

mo

cvaM

AQ

, S

RB

Inci

rTU

R

Fru

ti

Gje

thet

Konsumohe

n të njoma. ⃝

Gjethet shtohen në

shumë

gjellëra.

Kokrrat zihen me

ujë, shtohet

sheqer dhe

përgatitet

reçel.

⃝ Frutat

piqen në zjarr.

Frutat piqen gjatë

kohë në

zjarr.

Frutat

shtohen në uthull.

Me mbylljen

e enës në të

cilën paraprakisht

janë vënë

fruta, realizohet

fermentimi.

Dekokt: Procesi i


përafërsisht

dhjetë minuta, kullohet dhe

konsumohet dy

herë në ditë

brenda një jave.

⃝ ⃝

Fra

ga

ria

ves

ca

MV

FV

80

0

Sh

um

ska

jag

od

aMA

Q,S

RB

Dre

dhëz

a e

egër

SH

Q

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë.

Disa kokrra nga fruti

shtohen në

sallatë.

⃝

Kokrrat

zihen me


dhe

përgatitet reçel ose

marmelatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Fra

ngu

la a

lnu

s

MV

FA

15

2

Kru

shin

aMA

Q ,

SR

B

Fru

ti


⃝ ⃝

Zierja e

frutave zgjat

gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen e enës në të

cilën

paraprakisht janë vënë

fruta,

realizohet fermentimi.

⃝ ⃝ ⃝

Fra

xin

us

exce

lsio

r

MV

FE

018

Bel

jas

enM

AQ

Gje

thet

Konsumohen vetëm

gjethet e

reja të njoma.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Procesi i


përafërsisht


minuta, kullohet


brenda një jave.

⃝ ⃝

72


Fra

xin

us

orn

us

MV

FO

04

8

Crn

jas

enM

AQ

Fru

ti

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Frutat zihen

me sheqer dhe lihen të

vetëfermentoh

en.

⃝ ⃝ ⃝

Ga

lega

off

icin

ali

s M

GO

121

Zhd

rall

kaM

AQ

Pje

sët

ajro

re

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Procesi i

përgatitjes është i

zakonshëm, zihet përafërsisht

dhjetë deri


dhe konsumohet


⃝ ⃝

Ga

leop

sis

spec

iosa

MV

GS

30

5

Sm

rdli

va

kop

riv

aMA

Q ,

SR

B

Gje

thet

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Procesi i




minuta, kullohet


brenda një jave.

⃝ ⃝

Gen

tia

na

lute

a

MV

GL

585

Çem

er,

Lin

cura

MA

Q

Lu

lja

e G

enti

t SH

Q

Rrë

nja

⃝

⃝

⃝

⃝

⃝

⃝

⃝

⃝

⃝

⃝ Rrënja

shtohet në

raki.

⃝

Geu

m u

rban

um

MV

GU

14

0

Zaj

ack

a st

opaS

RB

Zaj

ack

o o

ko

MA

Q

Rrë

nja

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Rrënja zihet

me sheqer dhe

lihet të vetëfermentoh

et.

⃝ ⃝ ⃝

73

Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. G

ymn

aden

ia

con

op

sea

MV

GC

206

Vra

nin

luk

SR

B,M

AQ

Rrë

nja


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Rrënja zihet me sheqer dhe

lihet të

vetëfermentohet.

⃝ ⃝ ⃝

Hel

ian

thu

s

tub

ero

sus

MV

HT

500

Cic

ok

aMA

Q ,

SR

B

Rrë

nja

Konsumohe

t e njomë.

Rrënja e maceruar

shtohet në

sallatë.

⃝

Zierja e

rrënjës zgjat gjysmë ore.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Rrënja zihet

me sheqer dhe


et.

⃝ ⃝ ⃝

Her

acl

eum

sphon

dyl

ium

MV

HS

04

9

Mec

ja s

hep

aMA

Q

,SR

B

Lu

lja

⃝ ⃝

Lulet e njoma ose

të tharra

shtohen në shumë

gjellëra.

⃝ ⃝ ⃝

Lulet piqen deri

në djegie. ⃝

Lulet zihen

me sheqer dhe lihen të

fermentohen

për dyzet ditë

⃝ ⃝ ⃝

Hys

sop

us

off

icin

ali

s

MV

HO

35

2

Izop

MA

Q, M

ilo

duh

S

RB,

Gju

hën

usj

a S

HQ

Lu

lja

⃝ ⃝

Lulet e

njoma ose

të tharra shtohen në

shumë

gjellëra.

Zierja e

luleve zgjat

gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

74


Inula

hel

eniu

m

MV

IH11

7

Om

anM

AQ

Rrë

nja

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Rrënja zihet

me sheqer dhe lihet të

vetëfermentoh

et.

⃝ ⃝ ⃝

Jug

lan

s re

gia

MV

JR9

00

Ore

v M

AQ

Arr

a, K

açk

a SH

Q

Ko

z TU

R

Cev

iz T

UR

Fru

ti

Gje

thi


Fruti i bluar

shtohet në

sallatë. ⃝ ⃝

Fërgohen me gjalpë.

⃝ ⃝

Njëzet-

tridhjetë kokrra të

arave

ndahen përgjysmë

dhe zihen.

Më pas, vihen në enë

tjetër,

përzihen me përafërsisht

pesë-gjashtë

grushta miell.


cilën


fruta,


Dekokt: Pesë deri

në gjashtë gjethe zihen për 15

minuta.

⃝

Maja (Informacion

i mbi reçetën

është pronësi intelektuale e

të

intervistuarve).

Jun

iper

us

com

mu

nis

MV

JC5

72

Sm

rek

aMA

Q,

SR

B

Dël

linja

SH

Q

Fru

ti


⃝ ⃝ Zierja zgjat gjysmë ore.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝


cilën


fruta,

realizohet

fermentimi.

Dekokt:Disa frute

zihen për dhjetë

minuta. ⃝ ⃝

La

miu

m

gale

ob

do

lon

MV

LG

016

Zho

lta

mrt

va

kop

riv

aMA

Q

Lu

lja

Gje

thet

⃝ ⃝

Lulet dhe gjethet e

njoma

shtohen në shumë

gjellëra.

Përdoren

gjethet e


shtohen në


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet

dhe lulet e bimës zihen për

pesëmbëdhjetë

minuta.

⃝ ⃝

75

Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. L

euco

jum

aes

tivu

m

MV

LA

023

Dre

mov

ecM

AQ

Rrë

nja

⃝ ⃝ ⃝ Zierja zgjat

gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Lev

isti

cum

off

icin

ale

MV

LO

025

Sel

enM

AQ

Rrë

nja

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Rrënja zihet

me sheqer dhe


et.

⃝ ⃝ ⃝

Malv

a s

ilve

stri

s

MV

MS

47

9

Sll

ezuça

, C

rn s

lezM

AQ

Mull

agS

HQ

Gje

thet

Pje

sa a

jro

re

Kër

cell

i

⃝

Gjethet dhe

kërcelli (të

njoma)

shtohen në

sallatë.

Gjethet e

njoma

shtohen në

shumë

gjellëra.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Pjesa

ajrore e barishtes

zihet në një enë me kapak për

dhjetë deri në

pesëmbëdhjetë

minuta. Nëse

zihet vetëm

kërcelli atëher zihen njëzet

minuta.

⃝ ⃝

Matr

ica

ria c

ha

mo

mil

la

(Cha

mo

mil

a r

ecu

tita

)

MV

CR

511

Kam

ilic

aMA

Q, S

RB

Kam

om

ila,

kam

ilic

SH

Q,

Pap

aty

aT

UR

Pje

sët

ajro

re

⃝ Shtohen në

sallatë.

Pjesët

ajrore

shtohen në rastet e

përgatesave

të supës dhe rrallë

here në

gjellëra.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Infusion: Sasi e

një grushti të

vogël nga bima shtohet në ujë të

nxehtë.

⃝ ⃝

76

Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. M

elis

sa o

ffic

inali

s

MV

ME

168

Mat

och

ina

Pch

elin

och

MA

Q

Gje

thet

Konsumohe

t e njomë. ⃝

Gjethet e

njoma shtohen në

gjellëra që

përmbajnë mish, për ta

përmirësuar

aromën e

tyre

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Pjesa

ajrore e bimës

zihet në një enë të mbuluar rreth

pesë minuta.

Kullohet dhe pihet tri here në

ditë.

⃝ ⃝

Men

tha

lon

gif

oli

aM

VM

L48

8

Nag

az M

AQ

Nag

jaz S

HQ

Nan

e TU

R, S

RB

Gje

thet

,

Pje

sa a

jro

re

Konsumohe

n të njoma. ⃝

Gjethet shtohen në

përgatesën

e fasules dhe në

gjellëra

tjera.

Përdoren gjethet e

bimës, në


ushqim gjatë

zierjes së tij.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Pjesa

ajrore e bimës


pesë minuta.


ditë.

⃝ ⃝

Men

tha p

iper

ita

MV

MP

45

2

Nag

az M

AQ

Nag

jaz S

HQ

Nan

e TU

R, S

RB

Gje

thet

,

Pje

sa a

jro

re

Konsumohen të njoma.

⃝

Gjethet

shtohen në

përgatesën

e fasules

dhe në gjellëra

tjera.

Përdoren

gjethet e

bimës, në

mënyrë që


zierjes së tij.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet e

bimës zihet në një

enë të mbuluar

rreth pesë minuta.


ditë.

⃝ ⃝

Men

tha s

pic

ata

MV

MS

10

7

Kad

rav

o n

ane

MA

Q

Gje

thet

Konsumohe

n të njoma. ⃝

Gjethet

shtohen në

përgatesën e fasules

dhe në

gjellëra

tjera.

Përdoren

gjethet e


shtohen në

ushqim gjatë

zierjes së tij.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet e


enë të mbuluar rreth pesë minuta.

Kullohet dhe

pihet tri here në

ditë.

⃝ ⃝

77


Mes

pil

us

ger

man

ica

MV

MG

900

Mu

shm

ull

a SH

Q, M

AQ

, S

RB

, T

UR

Bes

biy

ik T

UR

Fru

ti

Gje

thet

Konsumohe

n të njoma. ⃝ ⃝

Zierja zgjat dy-tri

minuta.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Jo më

shumë se tre-katër gjethe zihen

për dhjetë minuta.

Gjethet ose frutat e

maceruara


shumë të

vogël të

alkoolit.

Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

Mo

rus

alb

a

MV

MA

900

Bhel

a cr

nic

a MA

Q, B

eli

du

d S

RB

Man

i i

bar

dh

ë S

Hq D

ud

ë SH

q

Bey

az d

ut T

ur

Fru

ti

Konsumohe

t i njomë. ⃝ ⃝

Kokrrat


sheqer

dhe përgatitet

reçel ose

marmelatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen

e enës në të cilën

paraprakisht

janë vënë fruta,

realizohet

fermentimi.

⃝

Frutat e maceruara

shtohen në

një sasi shumë të

vogël të

alkoolit. Kësaj

përgatese

në fund i shtohet

sheqer.

⃝

Mo

rus

nig

ra

MV

MN

900

Crn

icaM

AQ, C

rni

dud

SR

B

Man

i i

zi S

HQ,

DudëS

HQ

Kar

a dutT

UR

Fru

ti

Konsumohe

t i njomë. ⃝ ⃝

Kokrrat zihen me

ujë, shtohet

sheqer dhe

përgatitet

reçel, marmelatë

ose pekmez.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen


paraprakisht

janë vënë fruta,

realizohet

fermentimi.

⃝

Frutat e maceruara

shtohen në


vogël të

alkoolit. Kësaj

përgatese

në fund i shtohet

sheqer.

⃝

78


Nym

pha

ea a

lba

MV

NA

00

7

Lok

van

jMA

Q

Gje

thet

Rrë

nja

⃝

Rrënja e

maceruar

shtohet në sallatë.

Gjethet dhe

rrënja u japin aromë

të mirë

gjellërave.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Orc

his

la

xifl

ora

MV

OL

080

Vio

leto

v s

alep

MA

Q

Tub

eri

⃝ Shtohet në

sallatë.

Tuberi u

jep aromë

të mirë gjellërave.

Zierja zgjat

dhjetë deri


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Tuberi

(pluhur)

shtohet në raki.

⃝

Orc

his

mo

rio

MV

OM

704

Ob

icen

sal

epM

AQ

Sal

ep S

HQ

, T

UR

Tub

eri

⃝ ⃝

Tuberi u

jep aromë

të mirë

gjellërave.

Zierja zgjat

dhjetë

minuta.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Tuberi

(pluhur)

shtohet në

raki.

⃝

Oxa

lis

ace

tose

lla

MV

OA

45

6

Kis

lica

MA

Q, S

RB

Gje

thet


Shtohen në sallatë.

Me gjethet e bimës

përgatitet

pite, të cilës i japin

aromë shumë të

mirë.

Përdoren

gjethet e bimës, në


ushqim gjatë

zierjes së tij.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet e bimës zihet në një

enë të mbuluar

rreth pesë minuta. Kullohet dhe

pihet tri here në

ditë.

⃝ ⃝

Ori

ga

nu

m v

ulg

are

MV

OV

41

8

Ori

gan

o, R

igin

MA

Q,

SR

B

Rig

on

SH

Q, Ç

aj m

ali

SH

Q

Pje

sët

ajro

re

⃝ ⃝

Përdoren

gjatë

marinimit të mishit

dhe në disa

ushqime vegjetarian

e.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet e bimës zihet në një

enë të mbuluar

rreth pesë minuta. Kullohet dhe

pihet tri here në

ditë.

⃝ ⃝

79


Pa

stin

aca

sati

va

MV

PS

07

2

Pas

hk

anat

MA

Q, S

RB

Rrë

nja

Konsumohe

t i njomë.

Shtohet në

sallatë. ⃝

Rrënja zihet

me ujë dhe më pas

shtohet

sheqer.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Rrënja e bluar

përzihet me

sheqer dhe në të

shtohet

raki.

⃝

Pis

taci

a

tere

bin

thu

s

MV

PT

163

Pis

taci

aMA

Q

Sam

fis

tig

iTU

R

Qel

bës

,

Fës

tëk

SH

Q

Fru

ti

Konsumohe

t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝

Fërgohen

me gjalpë.

Frutat

piqen në zjarr.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Po

lygon

um

per

sica

ria

MV

PP

10

3

Kis

elac

MA

Q

Gje

thet

⃝ Shtohen në

sallatë.

Përdoren

gjatë


dhe në disa

ushqime vegjetarian

e si dhe

shtohet në pite ose

byrek.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet e


enë të mbuluar rreth pesë minuta.

Kullohet dhe

pihet tri here në ditë.

⃝ ⃝

Pri

mula

vu

lga

ris

MV

PV

52

0

Jagli

ceM

AQ

Ag

uli

çeS

HQ

Gje

thet

Lu

lja

⃝ Shtohen në

sallatë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Gjethet e

bimës zihet në një enë të mbuluar

rreth pesë deri dhjetë minuta.

Kullohet dhe

pihet tri here në ditë.

⃝ ⃝

80


Pru

nu

s avi

um

MV

MA

900

Div

a cr

esh

aM

AQ

, C

resh

a S

RB

,

Kir

ez T

UR

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝

Kokrrat zihen me ujë

dhe pas

ftohjes së përgatesës

shtohet

sheqer.

⃝ ⃝ ⃝

Në një enë të mbuluar,

frutat

qëndrojnë disa ditë deri

sa të ndodhë

fermentimi.

Me mbylljen

e enës në të

cilën paraprakisht

janë vënë

fruta,

realizohet

fermentimi.

⃝

Frutat e


një sasi


alkoolit.

Kësaj

përgatese

në fund i

shtohet sheqer.

⃝

Pru

nu

s ce

rasi

fera

MV

PC

714

Ku

mbu

llS

HQ

Xh

anar

igS

HQ

Sh

ljiv

aMA

Q

Can

irig

TU

R

Fru

ti


⃝ ⃝

Kokrrat

zihen me


dhe

përgatitet

reçel,

marmelatë

ose oshaf.

⃝

Frutat

piqen në

zjarr. ⃝

Në një enë

të mbuluar, frutat

qëndrojnë

disa ditë deri

sa të ndodhë

fermentimi.


cilën


fruta,


⃝

Frutat e

maceruara


shumë të


Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

Pru

nu

s per

sica

MV

PP

37

3

Div

a p

rask

aMA

Q, S

RB

Yab

ani

saft

al T

UR

Pje

shka

të e

gra

SH

Q

Fru

ti


⃝ ⃝

Kokrrat zihen me

ujë, shtohet

sheqer dhe

përgatitet

reçel ose marmelatë.

⃝ ⃝ ⃝

Në një enë

të mbuluar, frutat

qëndrojnë

disa ditë deri sa të ndodhë

fermentimi.


cilën


fruta,


⃝

Frutat e

maceruara


shumë të


Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

81


Pru

nu

s sp

ino

sa

MV

PS

47

8

Trn

kaM

AQ

Trn

ikaS

RB

Ku

lum

bri

jaS

HQ

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝

Kokrrat

zihen me


dhe

përgatitet

reçel ose

marmelatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen

e enës në të

cilën paraprakisht

janë vënë

fruta,

realizohet

fermentimi.

Dekokt: Disa

kokrra zihen për

dhjetë-pesëmbëdhjetë

minuta.

Frutat e


një sasi


alkoolit.

Kësaj

përgatese

në fund i

shtohet sheqer.

⃝

Pu

lmon

ari

a o

ffic

inali

s

MV

PO

27

3

Kad

rav

ecM

AQ

Ilaç

mu

shk

naj

eSH

Q

Gje

thet


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Frutat e

maceruara


shumë të


Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

Pyr

us

am

ygda

lifo

rmis

MV

PA

46

9

Div

a k

rush

aM

AQ

Moll

e e

gër

SH

Q

Yab

ani

arm

utT

UR

Fru

ti


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝


cilën


fruta,


⃝

Frutat e

maceruara


shumë të


Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

82


Pyr

us

pir

ast

er

MV

PP

80

0

Div

a k

rush

a MA

Q

Moll

e e

gër

SH

Q

Yab

ani

arm

ut

TU

R

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen


paraprakisht

janë vënë fruta,

realizohet

fermentimi.

⃝ ⃝ ⃝

Rob

inia

pse

ud

oa

caci

a

MV

RP

397

Bag

rem

MA

Q, S

HQ

, T

UR

Rro

gov

eçkë

SH

Q, A

kas

ya

TU

R

Fru

ti

Konsumohe

t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Frutat e maceruara

shtohen në


vogël të

alkoolit. Kësaj

përgatese

në fund i shtohet

sheqer.

⃝

Ro

sa c

an

ina

MV

RC

587

Sh

ipin

ka M

AQ

Tre

nd

afil

i e

gër

SH

Q

Kaç

a S

HQ

Yab

ani

gul

TU

R

Lu

lja

Fru

ti

Konsumohe

n të njoma. ⃝

Frutat e maceruara

u japin erë

të këndshme

gjellërave.

Kokrrat

zihen me


dhe

përgatitet marmelatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen


paraprakisht

janë vënë fruta,

realizohet

fermentimi.

Dekokt:

Një dozë me fruta zihet dhjetë-

pesëmbëdhjet

minuta.

Dy tre gushta me

petale

shtohen në ujë me

sheqer dhe

lihen të qëndrojnë

dyzet ditë

⃝

83


Ro

sa p

enduli

na

MV

RP

019

Pla

nin

ska

ruza

MA

Q

Lu

lja

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Lulja


pesë-dhjetë

minuta.

⃝ ⃝

Rub

us

caes

ius

L

MV

RC

509

Man

afer

aSH

Q

Ku

pin

aMA

Q, S

RB

Kip

inik

TU

R

Ko

pin

aTU

R

Bogu

rtle

nT

UR

Fru

ti


Frutet e

njoma shtohen në

sallatë.

⃝

Kokrrat

zihen me


dhe

përgatitet reçel,

marmelatë

ose pekmez.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝


cilën


fruta,


⃝

Frutat e

maceruara


shumë të


Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

Rub

us

fru

tico

sus

agg

.

MV

RF

553

Man

afer

aSH

Q

Ku

pin

aMA

Q, S

RB

Kip

inik

TU

R

Ko

pin

aTU

R

Bogu

rtle

nT

UR

Fru

ti


Frutet e

njoma shtohen në

sallatë.

⃝

Kokrrat

zihen me


dhe

përgatitet reçel,

marmelatë

ose pekmez.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝


cilën


fruta,


⃝

Frutat e maceruara


shumë të


Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

Rub

us

hir

tus

MV

RH

231

Su

msk

a ko

pin

aMA

Q

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Frutat e maceruara

shtohen në


vogël të

alkoolit. Kësaj

përgatese

në fund i

shtohet

sheqer.

⃝

84


Rub

us

idaeu

s

MV

RI7

71

Mal

ina

MA

Q,

SH

Q, T

UR

, S

RB

Fru

ti

Gje

thet

Konsumohe

n të njoma. ⃝ ⃝

Kokrrat


sheqer

dhe përgatitet

reçel ose

marmelatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt:

Gjethet zihen tridhjetë minuta.

Kullohet lëngu

dhe konsumohet. ⃝ ⃝

Ru

mex

ace

tosa

MV

RA

736

Sh

tavel

jMA

Q

Kis

elec

MA

Q, S

RB

Lëp

jet S

HQ

Paz

iTU

R

Gje

thet

Konsumohe

n të njoma.

Gjethet e njoma

shtohen në

sallatë.

Gjethet shtohen në

pite si dhe

për ta përforcuar

aromën e

gjellërave.


dhe pastaj

përgatesës i shtohet

sheqer.

⃝ ⃝

Gjethet

mund të shtohen

sipër pites

apo byrekut.

Ndërkohë

piqen bashkë.

⃝ ⃝


zakonshëm, zihet


pesëmbëdhjetë

minuta, kullohet dhe konsumohet

dy herë në ditë

brenda një jave.

⃝

Maja

(Informacion

i mbi reçetën është pronësi

intelektuale e

të intervistuarv

e).

Ru

mex

alp

ines

MV

RA

018

Alp

ski

stav

eljM

AQ

Gje

thet

⃝

Gjethet e njoma

shtohen në

sallatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Ru

mex

cri

spu

s

MV

RC

223

Sh

tavel

jMA

Q

Kis

elec

MA

Q, S

RB

Lëp

jet S

HQ

Paz

iTU

R

Gje

thet

Konsumohe

n të njoma.

Gjethet e njoma

shtohen në

sallatë.

⃝

Përdoret në përgatitjen e

piteve dhe

byrekut.

Zierja zgjat

njëzet

minuta.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝


zakonshëm, zihet


pesëmbëdhjetë

minuta, kullohet dhe konsumohet

dy herë në ditë

brenda një jave.

⃝ ⃝

85


Sa

mbu

cus

nig

ra M

VS

N4

09

Boze

lMA

Q

Qin

gël

SH

Q,

Sh

tog

SH

Q

Lu

lja

⃝ ⃝ ⃝


dhe më pas

shtohet sheqer.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Procesi i


përafërsisht


minuta, kullohet

dhe konsumohet

dy herë në ditë

brenda një jave.

⃝ ⃝

Satu

reja

ho

rten

sis

MV

SH

11

8

Çab

rich

aMA

Q

Gje

thet

⃝ ⃝

Përdoren

gjatë marinimit

të mishit

dhe në disa ushqime

vegjetarian

e si dhe shtohet në

pite ose

byrek.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Infuz i ftohtë: Një sasi prej dy

lugësh gjelle nga

gjethet e thara dhe të bluara

shtohen në ujë të

ftohtë. Preferohet të konsumohet në

mëngjes.

⃝ ⃝

Sed

um

acr

e M

VS

A115

Jari

cMA

Q, S

RB

Gje

thet

⃝ ⃝ ⃝

Përdoren

gjethet e


shtohen në


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Procesi i



dhjetë deri


dhe konsumohet


⃝ ⃝

Sem

per

vivu

m t

ecto

rum

MV

ST

03

8

CÇ

uvar

kuq

aMA

Q

Gje

thet

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Infuz i ftohtë:

Një sasi prej dy lugësh gjelle nga

gjethet e thara

dhe të bluara shtohen në ujë të

ftohtë. Infuzi nuk

shtohet drejtëpërsëdrejti

por përdoret me

ndihmë të

fashave.

⃝ ⃝

86

Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. S

emp

ervi

vum

ma

cedo

nic

um

MV

SM

01

2

Thu

nd

ër a

rru

she S

HQ

Gje

thet

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Startues i

jogurtit ose farës së kosit

(Informacion

i mbi reçetën është pronësi

intelektualee

intervistuesv

e)

Sil

ybu

m m

ari

anu

m

MV

SM

08

5

Mle

cen

trn

MA

Q, G

jem

b

go

mar

i S

HQ

Bis

hti

Gje

thet

Rrë

nja

Konsumohe

n të njoma. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Bishti

zihet për njëzet-

tridhjetë minuta, gjethet dhjetë-

pesëmbëdhjetë

minuta, ndërsa rrënja jo më tepër

se njëzet minuta.

⃝ ⃝

So

rbu

s a

ucu

pa

ria

spp

.aucu

pa

ria

VS

A1

53

Ere

bik

aMA

Q

Ofi

kaS

RB

Fru

ti


⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Frutat e

maceruara


shumë të


Kësaj


shtohet

sheqer.

⃝

87


So

rbu

s to

rmin

ali

s

MV

ST

103

Mak

oln

iceM

AQ

Fru

ti

Konsumohe

t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Frutat e


një sasi


alkoolit.

Kësaj

përgatese

në fund i

shtohet sheqer.

⃝

Ste

lla

ria m

edia

MV

SM

06

2

Mis

hja

kin

ceM

AQ

Pje

sët

ajro

re

Konsumohe

n të njoma.

Shtohen në

sallatë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Ta

na

cetu

m v

ulg

are

MV

TV

106

Vra

tica

MA

Q, S

RB

Kar

ajp

elS

HQ

Pje

sa a

jro

re

Gje

thet

⃝ Shtohen në

sallatë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Pjesa

ajrore e bimës së tharë zihet në një

enë të mbuluar

brenda 5 minutave.

Përgatesa ftohet,

kullohet dhe konsumohet

brenda dy javësh.

⃝ ⃝

88

Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. T

ara

xacu

m

off

icin

ale

MV

TO

341

Lu

lesh

urd

haS

HQ

Mas

laca

kM

AQ

, S

RB

Lu

lja

⃝

Lulet e

njoma, të

ziera shumë pak,

shtohen në

sallatë.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Infuzion: Disa

lule të thara të

përziera me qumësht të ftohtë

shtohen në ujë të

nxehtë.

⃝ ⃝

Teu

criu

m m

on

tan

um

MV

TM

245

Bel

o p

odab

iceM

AQ

Çaj

mal

iSH

Q

Pje

sa a

jro

re

⃝ ⃝

Përdoren

gjatë


dhe në disa

ushqime vegjetarian

e.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Pjesa

ajrore e bimës së

tharë zihet në një

enë të mbuluar brenda 5

minutave.

Përgatesa ftohet, kullohet dhe

konsumohet

brenda dy javësh.

⃝ ⃝

Th

ymu

s se

rpyl

lum

MV

TS

376

Maj

cina

du

shic

haM

AQ

, S

RB

Lis

raS

HQ, Ç

aj m

aliS

HQ

Kek

ikT

UR

Pje

sët

ajro

re

⃝ Shtohen në

sallatë.

Përdoren

gjatë


dhe në disa

ushqime vegjetarian

e.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Dekokt: Pjesa ajrore e bimës së

tharë zihet në një

enë të mbuluar brenda 5

minutave.

Përgatesa ftohet, kullohet dhe

konsumohet

brenda dy javësh.

⃝ ⃝

89


Urt

ica

dio

ica

MV

UD

87

3

Ko

pri

vaM

AQ

Hit

hra

SH

Q

Isir

gan

otu

TU

R

Bis

hti

Gje

thet

⃝

Gjethet e

njoma, të

ziera shumë pak,

shtohen në

sallatë.

Përdoren gjatë

marinimit

të mishit dhe në disa

ushqime

vegjetarian

e si dhe

shtohen në

pite ose byrek

Përdoren

gjethet e bimës duke i

shtuar në

ushqime (gjatë zierjes

së tyre).

Përdorim të

madh gjejnë

në

përgatitjen e pites dhe

byrekut.

⃝

Gjethet

piqen në

zjarr.

Gjethet

mund të

shtohen sipër pites

apo

byrekut.

Ndërkohë

piqen

bashkë.

⃝ ⃝

Infuzion: Një

sasi e dy-tre

grushtave me hithra të thara

shtohet në ujë të

nxehtë.

⃝ ⃝

Va

ccin

ium

myr

till

us

MV

VM

800

Bo

rovn

ikaM

AQ

Bo

ronic

aSH

Q

Bo

rovn

ica

SH

Q, M

AQ

Gje

rshik

aSH

Q

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen

e enës në të

cilën paraprakisht

janë vënë

fruta, realizohet

fermentimi.

⃝

Frutat e


një sasi


alkoolit.

Kësaj përgatese

në fund i

shtohet sheqer.

⃝

Va

ccin

ium

uli

gin

osu

m

MV

VU

01

4

Bo

rovn

ica

e k

eqe

SH

Q

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen

e enës në të

cilën paraprakisht

janë vënë

fruta, realizohet

fermentimi.

⃝

Frutat e


një sasi


alkoolit.

Kësaj përgatese

në fund i

shtohet sheqer.

⃝

90


Va

ccin

ium

vit

is-i

da

ea

MV

VV

51

9

Bru

snic

aM

AQ

, S

HQ

, S

RB

Fru

ti

Konsumohe

t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Me mbylljen

e enës në të

cilën paraprakisht

janë vënë

fruta,

realizohet

fermentimi.

⃝

Frutat e


një sasi


alkoolit.

Kësaj

përgatese

në fund i

shtohet sheqer.

⃝

MAQ= Maqedonisht; SHQ=Shqip; TUR=Turqisht; SRB=Serbisht.

91

3.4 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve ushqyese

Pavarësisht kontributit të rëndësishëm të bimëve ushqyese, autoritetet e rajoneve planore të

Maqedonisë së Veriut i kushtojnë pak vëmendje këtyre pasurive natyrore. Në një numër

studimesh është vërejtur sasia në rënie e bimëve të egra ushqyese (Rexhepi, 2017a,b,c). Kjo

rënie ideosinkretike mendohet se ka ardhur si rrjedhojë e degradimit të vendbanimeve,

mbishfrytëzimit të tyre, por edhe si rrjedhojë e ndryshimeve në shprehitë e të ushqyerit.

Poashtu, rol mund të kenë luajtur edhe ndryshimet në praktikat bujqësore drejt rritjes së disa

monokulturave, përdorimi i herbicideve dhe pesticideve dhe shfrytëzimi i makinerive, sidhe

ndryshimeve të tjera që ndërlidhen me praktikat e mëhershme për ruajtjen.

Njëkohësisht, në disa rajone planore që kanë qendra më urbane më të mëdha (Shkupi,

Kumanova, Ohri, etj.), banorët dukshëm konsumojnë më shumë produkte vendase; ky shihet

si shkak ose nxitje për fermerët që të mbledhin bimë ushqyese të egra për shitje në tregjet

urbane; kjo nënkupton se nuk i mbledhin vetëm për konsum personal. Kjo dukuri ndikon

pastaj që disa lloje t’u nënshtrohen kërkesave më të mëdha; për pasojë edhe kontrolli i

mbipërdorimit dhe vjeljes ilegale të jetë thelbësor në nxitjen e nismave të sigurimit të një

menaxhimi më të qëndrueshëm. Këta shembuj e arsyetojnë qëllimin e këtij studimi, i cili mes

tjerash mendohet të japë ndihmë në ruajtjen e pasurive të egra në natyrë. Lidhur me këtë, në

tabelën 2-12, jepentë dhëna mbi rezultatin e renditjes së shtatë kritereve të përparsisë për

ruajtjen e bimëve ushqyese (përshtatur nga Mahunnah et al., 2012) të dhëna në tabelën 2-11.

Tabela 2-11. Kriteret e përparësisë për ruajtjen e bimëve ushqyese (përshtatur nga Mahunnah et al.,

2012)

KR

ITE

RE

T

Shpërndarje e kufizuar rajonale (endemike). 1 0

Shpërndarje e kufizuar lokale

(madhësia e vogël e popullësisë sipas kallzimeve vendore). 0 1

Kërcnime të mundshme për shkak të mbledhjes

(p.sh: nëse pjesë që përdoren janë rrënja dhe lëvorja). 1 0

Shpeshtësia e përdorimit. 1 0

Eksporti në tregjet vendore dhe rajonale. 1 0

Konsiderata ekonomike = Vlera në treg (çmimi i lartë; i mesëm; i ulët). 1 0

Vlera socio-kulturore. 1 0

1=PO; 0=JO; 0.5= vlerë e mesme.

Tabela 3-12.Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit

(M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)

Lloji bimor Përhapja Frekuenca e

citimit

Kriteret e përparësisë Renditja

1 2 3 4 5 6 7

Achillea milefolium L. MV-RP1-7 510 0 0 1 1 1 0.5 1 4.5

Agrimonia eupatoria L. MV-RPJP 82 1 0 1 0 1 1 0 4

Alchemilla alpestris L. MV-RPL 18 1 1 1 0 1 1 0 5

Alchemilla vulgaris L. MV-RP1-7 48 0 0 1 0 1 1 0 3

Allium scorodoprasum L. MV-RPP 111 1 0 0 0 0 0 0 1

Allium ursinum L. MV-RP1-7 623 0 0 0 1 1 0 1 3

Artemisia absinthium L. MV-RP1-7 462 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Arum maculatum L. MV-RP1-7 197 0 0 0 0 1 0 0 1

Bellis perennis L. MV-RP1-7 538 0 0 0 1 0 0 1 2

Beta vulgaris L. MV-RP1-7 48 0 0 0 0 1 0 0 1

92




citimit


1 2 3 4 5 6 7

Carum carvi L. MV-RPSH 139 1 1 0 0 1 0 0 3

Capsella bursa pastoris

(L).Medik MV-RP1-7 271

0 0 0 0 1 0 1 2

Castanea sativa Mill. MV-RP1-7 800 0 0 1 1 1 1 1 4

Cichorium intybus L. MV-RP1-7 224 0 0 0 0 1 0 1 2

Cornus mas L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 4

Corilus avellana L. MV-RP1-7 730 0 0 0 1 1 1 0 3

Cucurbita pepo L. MV-RP1-7 732 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5

Crataegus monogyna Jacq. MV-RP1-7 585 0 0 0 1 1 1 1 3

Cyclamen purpurascens

Mill. MV-RPSH 118

1 1 0 0 1 0 0 3

Cydonia oblonga Mill. MV-RP1-7 82 0 0 0 0 1 0.5 1 2.5

Cynoglossum officinale L. MV-RPL 115 0 0 0 0 1 0 0 1

Daucus carota L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 0 0 2

Drosera rotundifolia L. MV-RPL 76 1 1 1 0 1 0 0 4

Epibolium montanum L. MV-RPJP 42 1 1 0 0 1 0 0 3

Erodium cicutarium (L.)

L’Her.ex Aiton

MV-RPSH,

RPL 103

1 1 0 0 1 0 0 3

Eupatorium cannabinum L. MV-

RPPELAG 207

1 1 0 0 1 0 0 3

Ficus carica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Fragaria vesca L. MV-RP1-7 800 0 0 0 1 1 1 0 3

Frangula alnus L. MV-RPJP 152 1 0 0 0 1 0 0 2

Fraxinus excelsior L. MV-RPJP 18 1 0 1 0 0 0 0 2

Galega officinalis L. MV-RPL 121 1 0 0 0 1 0 0 2

Galeopsis speciosa L. MV-RPJP 305 1 1 0 1 1 0 0 4

Gentiana lutea L. MV-RPJL 585 1 1 1 1 1 1 1 7

Geum urbanum L. MV-RPJP 140 1 0 0 0 1 0 0 2

Gymnadenia conopsea

(L.)R.Br MV-RPJP 206

1 1 0 0 1 0 0 3

Helianthus tuberosus L. MV-RP1-7 500 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5

Heracleum sphondylium L. MV-RPJP 49 1 1 0 0 1 0 0 3

Hyssopus officinalis L. MV-RPJP 352 1 0 0 1 1 0.5 0 3.5

Inula helenium L. MV-RPL 117 1 1 1 0 1 0.5 0 4.5

Juglans regia L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 3

Juniperus communis L. MV-RP1-7 572 0 0 1 1 1 1 1 5

Lamium galeobdolon L. MV-RPJP 16 1 1 0 0 1 0 0 3

Leucojum aestivum L. MV-RPJP 23 1 0 0 0 1 0 0 2

Levisticum

officinaleW.D.J.Koch MV-RPJP 25

1 0 0 0 1 0 0 2

Malva sylvestris L. MV-RP1-7 479 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Matricaria chamomilla L. MV-RP1-7 511 0 0 0 1 1 0 1 3

Melissa officinalis L. MV-RP1-7 168 0 0 0 0 1 0 1 2

Mentha longifolia (L).

Huds MV-RP1-7 488

0 0 1 1 1 0.5 1 4.5

Mentha piperita L. MV-RP1-7 452 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Mentha spicata L. MV-RPL 107 1 1 0 0 1 0.5 1 4.5

Mespilus germanica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 3

93




citimit


1 2 3 4 5 6 7

Morus alba L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 4

Morus nigra L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 4

Nymphaea alba L. MV-RPVP 7 1 1 1 0 1 1 0 5

Orchis laxiflora L. MV-RPL

MV-RPJP 80

1 1 1 0 1 1 1 6

Orchis morio L.

MV-

RPPELLAG

MV-RPJP

704

1 0 1 1 1 1 1 6

Oxalis acetosella L. MV-

RPPELAG 456

1 0 0 1 1 0 1 4

Origanum vulgare L. MV-RP1-7 481 0 0 1 1 1 1 1 5

Pastinaca sativa L. MV-RP1-7 72 0 0 0 0 1 0 0 1

Pistacia terebinthus L. MV-RPJP 163 1 1 1 0 1 0 0 4

Polygonum persicaria

S.F.Gray MV-RPJP 103

1 0 0 0 1 0 0 2

Primula vulgaris Huds

MV-

RPPELAG

MV-RPJP

520

1 1 1 1 1 1 1 7

Prunus avium L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5

Prunus cerasifera Ehrh MV-RP1-7 714 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Prunus persica L. MV-RP1-7 373 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Prunus spinosa L. MV-RP1-7 527 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Pulmonaria officinalis L. MV-RP1-7 273 0 0 0 0 1 1 0 2

Pyrus amygdaliformis Vill. MV-RP1-7 469 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5

Pyrus piraster L. MV-RP1-7 800 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5

Robinia pseudoacacia L. MV-RP1-7 397 0 0 0 1 0 0 1 2

Rosa canina L. MV-RP1-7 587 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Rosa pendulina L. MV-RPL 19 1 1 0 0 1 1 0 4

Rubus caesius L. MV-RP1-7 509 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Rubus fruticosus agg. L. MV-RP1-7 553 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5

Rubus hirtus L. MV-RP1-7 231 0 0 0 0 1 0.5 0 1.5

Rubus idaeus L. MV-RP1-7 771 0 0 0 1 1 1 0 3

Rumex acetosa L. MV-RP1-7 736 0 0 0 1 1 1 1 4

Rumex alpines L. MV-RPJP 18 1 1 0 0 1 1 1 5

Rumex crispus L. MV-RPVP 223 1 0 0 1 1 1 0 4

Sambucus nigra L. MV-RP1-7 409 0 0 1 1 1 1 1 5

Satureja hortensis L. MV-RP1-7 118 0 0 0 0 1 1 1 3

Sedum acre L. MV-RPJP 115 1 0 0 0 1 0 0 2

Sempervivum tectorum L. MV-RP1-7 38 0 0 0 0 1 1 1 3

Sempervivum macedonicum

L. MV-RPJP 12

1 1 0 0 1 1 1 5

Silybum marianum (L)

Gaertn MV-RP1-7 85

0 0 0 0 1 0 0 1

Sorbus aucuparia spp

aucuparia L. MV-RPJP 153

1 1 0 0 1 0 0 3

Sorbus torminalis L. MV-RPJP 103 1 0 0 0 1 0 0 2

Stellaria media L. MV-RPL 62 1 0 0 0 1 0 0 2

Tanacetum vulgare L. MV-RP1-7 106 0 0 0 0 0 0 1 1

94




citimit


1 2 3 4 5 6 7

Taraxacum officinale F.H.

Wigg. MV-RP1-7 341

0 0 0 1 1 0 1 3

Teucrium montanum L. MV-RPJP 245 1 1 1 0 1 1 1 6

Thymus serpyllum L. MV-RP1-7 376 0 0 1 1 1 1 1 5

Urtica dioica L. MV-RP1-7 873 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5

Vaccinium myrtillus L. MV-RPL 800 1 0 1 1 1 1 1 6

Vaccinium uliginosum L. MV-RPJP 14 1 1 1 0 0 1 0 4

Vaccinium vitis-idaea L. MV-RPL 519 1 0 1 1 1 1 0 5

Shënim: Kolona e vlerave socio-kulturore shpjegon nëse llojet kanë edhe vlera mjekësore ose

vlera të tjera të përdorimit që nuk janë reptësisht të lidhura me ekonominë. Kolona e shpeshtisë së

citimit tregon se sa shpesh një lloj bimor mjekësor raportohet nga ana e të intervistuarve. Kolona e

konsideratave ekonomike tregon vlerën e llojit në treg, përkatësisht çmimin e lartë, të mesëm apo

të ulët. Rezultati i renditjes tregon shumën e kritereve të përzgjedhura nga tabela 2-11. Kolona e

vlerave socio-kulturore tregon llojet e gjetura që janë raportuar edhe për përdorimin e tyre në

kategorinë e bimëve mjekësore

Nisur nga rezultati i renditjes së kritereve të përparësisë, 14 llojet në vazhdim: Gentiana

lutea, Juniperus communis, Nymphaea alba, Orchis laxiflora, Orchis morio, Origanum

vulgare, Polygonum persicaria, Rumex alpines, Sambucus nigra, Sempervivum

macedonicum, Teucrium montanum, Thymus serpyllum, Vaccinium myrtillus dhe Vaccinium

vitis-idaea, veçohen me vlerësim më të lartë të renditjes (më të lartë se 5 pikë); si rrjedhojë e

rezultateve, për të njëjtat duhet hartuar planifikim të menaxhimit të kultivimit të tyre apo

edhe kufizimeve për grumbullim.

Sa i përket rëndësisë kulturore, 10 bimët në vazhdim u raportuan vetëm nga grupi etnik

maqedonas: Asparagus acutifolius, Diospyros lotus, Diospyros virginiana, Melissa

officinalis, Ponicrus trifoliate, Prunus prostrata, Phytolacca armeniaca, Satureja hortensis,

Silybum marianum dhe Sorbus aucuparia, kurse lloji Taraxacum officinale është cituar vetëm

nga grupi etnik shqiptar. Pjesa tjetër e llojeve (afërsisht 60%), u raportuan nga ana e të gjitha

grupeve etnike të përfshira në studim. Megjithatë, sa u përket përdorimeve të përbashkëta, u

regjistruan vetëm shtatë përdorime të ngjashme vetëm mes maqedonasve dhe shqiptarëve, 6

vetëm mes shqiptarëve dhe turqve, 2 vetëm mes maqedonasve dhe turqve, 42 mes

maqedonasve dhe serbëve, 5 mes shqiptarëve dhe serbëve si dhe 11 mes serbëve dhe turqëve.

3.5 Kategoria e bimëve në kulturën materiale

Në këtë studim, gjatë punës në terren u regjistrua një numër i përgjithshëm prej 46 llojesh dhe

103 emra lokalë (41 në maqedonisht, 54 në shqip, 8 në turqisht dhe 12 në serbisht). Këto lloje

u përkasin 24 familjeve. Prej tyre familjet më të përfaqësuara e lloje janë: Fagaceae (8 lloje),

Betulaceae (7 lloje), Rosaceae (6 lloje), Salicaceae (6 lloje), Sapindaceae (5 lloje) dhe

Pinaceae (4 lloje), kurse familjet e tjera janë të përfaqësuara vetëm me nga një apo dy lloje

secila. Në tabelën 2-13 jepen të dhënat me të cilat është llogaritur Vlera e Rëndësisë së

Familjes (VRF) (sipas Philips & Gentry, 1993; Andriamparany et al., 2014).

95

Tabela 2-13.Vlera e Rëndësisë së Familjes (VRF) për bimët e kulturës materiale (sipas Philips &

Gentry, 1993; Andriamparany et al., 2014).

Familja Nr.

Vlera e rëndësisë të

familjes Familja Nr.

Vlera e rëndëisë së

familjes

FC N VRF FC N VRF


Betulaceae 7 990 900 1.1 Buxaceae 1 409 900 0.45

Cornaceae 2 273 900 0.30 Cupressaceae 1 218 900 0.24

Fabaceae 1 510 900 0.56 Fagaceae 8 2019 900 2.24

Juglandaceae 1 900 900 1 Moraceae 2 534 900 0.59

Oleaceae 2 610 900 0.67 Pinaceae 4 1042 900 1.15

Plantanaceae 1 190 900 0.21 Poaceae 1 68 900 0.07

Rosaceae 2 265 900 0.29 Salicaceae 5 1641 900 1.82

Sapindaceae 5 1116 900 1.24 Ulmaceae 1 196 900 0.21

Prej numrit të përgjithshëm të bimëve të cituara në këtë kategori: 80% janë forma jetësore

drurore, 12% bimë vaskulare dhe 8% shkurre. Analiza e rezultateve të kësaj kategorie vuri në

dukje se nga numri i përgjithshëm, pjesa më e madhe e këtyre llojeve grumbullohen

drejtëpërsëdrejti nga habitati i tyre natyror (mbi 60%). Pjesa tjetër e bimëve grumbullohet nga

kopshtet e shtëpive (rreth 28%) dhe vetëm 12% e llojeve të kulturës materiale sigurohen nga

tokat bujqësore.

Nga rezultatet vërehet se pjesa më e madhe e bimëve të kulturës materiale për nënkategorinë

e ndërtimeve, të cilat përdoren për ndërtimin e strehimoreve, mbizotërojnë në praktikat që

ndërlidhen me ndërtimin e elementeve të brendshme përcjellëse të strehimoreve të

përhershme (trarë, dyer, dritare, shkallë dhe dysheme) si dhe me ndërtimin e gjerdheve; kurse

tek ato të përkohshme, materialet bimore zakonisht përdoren për ndërtimin e shtëpizave

verore, ndërtimin e rafteve, verandave dhe thurjeve të oborrit. Poashtu, u vërejt se nga numri i

përgjithshëm i llojeve të përmendura në këtë kategori, 29 lloje ose (61%) përdoren si dru

zjarri apo për të përgatitur qymyr (Tab. 2-14; Fig. 3-9).

Figura 3-9. A) Sasia në përqindje e bimëve të nënkategorisë që përdoren në ndërtim si material

ndërtimor i përkohshëm dhe i përhershëm; B) Përqindja e llojeve që përdoren si dru për zjarr ose

qymyr.

96

KLASIFIKIMI

BOTANIK/ETNOT

AKSONOMIA

VENDORE

Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale.

NËNKATEGORIA I: NDËRTIM NËN-

KATEGORI

A II:

DRU PËR

DJEGIE/QY

MYR

NËNKATEGORIA III:

ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE

NËN-

KATEGOR

IA IV:

ARKITEKT

URË E

BLERTË

TRADICIO

NALE

MATERIAL NDËRTIMOR

VEGLA

GATIMI

VEGLA

PUNE

INSTRUMENTE

MUZIKOR

E

PËRDORI

ME TË TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME

STREHIMORE

TË

PËRKOHSH

ME

Abies borisii-regis

Makedonska elkaMAQ

E përdorur

shpeshherë për trarët e

çative gjatë ndërtimit të

shtëpive.

Gjen përdorim në

prodhimin e dyerve, dritareve, shkallëve

dhe dyshemeve.

Ndërtim

gardhesh.

⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Acer campestre

KrekaSHQ

KrekaMAQ

E përdorur



shtëpive.

Gjen përdorim në

prodhimin e dyerve,

dritareve, shkallëve dhe dyshemeve.

Ndërtim gardhesh.

Strehimore

e tipit të

thjeshtë

Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Acer heldreichii

PanjaSHQ ⃝ Gjen përdorim në

prodhimin e dyerve,

Ndërtim

gardhesh.

⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Acer pseudoplatanus

Dru panjeSHQ ⃝ dritareve, shkallëve

dhe dyshemeve.

Ndërtim

gardhesh.

⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝

Formësimi tradicional i

peisazhit nëpër rrugë me

qëllim parësor për

zbukurimin e mjedisit dhe

vendosjen e kufijve

hapësinor.

Acer tataricum

Dru ulëzeSHQ

ZheslaMAQ, SRB

⃝ Gjen përdorim në

prodhimin e dyerve,

Ndërtim

gardhesh.

⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Aesculus

hippocastanum

Gështenjë e egërSHQ

Div kestenMAQ, SRB

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Alnus glutinosa

Verri i ziSHQ ⃝ ⃝ ⃝

Strehimore

e tipit të

thjeshtë


Alnus incana

Dru veriSHQ ⃝ ⃝ ⃝

Shtpizë

verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝

Për ta drejtuar rrjedhën

e ujit në mulli dhe për ta

arritur efektin e

rezistencës.

⃝

97

KLASIFIKIMI

BOTANIK/ETNOT

AKSONOMIA

VENDORE



KATEGORI

AII:

DRU PËR

DJEGIE/QY

MYR

NËNKATEGORIA III:


NËN-

KATEGOR

IA IV:

ARKITEKT

URË E

BLERTË

TRADICIO

NALE

MATERIAL NDËRTIMOR

VEGLA

GATIMI

VEGLA

PUNE

INSTRUMENTE

MUZIKOR

E

PËRDORI


STREHIMORE

TË

PËRKOHSH

ME

Bassia scoparia

NetullëSHQ

MetlaMAQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Fshesë. ⃝ ⃝ ⃝

Betula alba

MështeknaSHQ

Bela brezaMAQ, SRB

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Betula verrucosa

BrezaMAQ ⃝ ⃝ ⃝

Strehimore

e tipit të

thjeshtë


Buxus sempervirens

Dru bushiSHQ

ShishmirMAQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Aks, lugë, tryezë

(sofër), dybek për përgatitjen e

gjalpit, sitë, tas

druri.

Krehër druri për

grumbulli

min e luleve,

shalë kali.

Tupam. Korniza, arka druri

(çekmexhe).

PO

Carpinus betulus

Shkozë e bardhëALB

Grabovo drvoMAQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Carpinus orientalis

ShkozëSHQ ⃝ ⃝ ⃝

Strehimore

e tipit të

thjeshtë

Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Castanea sativa

GështenjaSHQ

KestenMAQ

E përdorur



shtëpive.

Gjen përdorim në

prodhimin e dyerve, dritareve, shkallëve

dhe dyshemeve.

Ndërtim gardhesh.

Strehimore

e tipit të

thjeshtë,

rafte.

Dru zjarri.

Dyer

(hyrjeje)

tradicional

e.

Zdrukth

dore, daltë

për gdhendjen

e drurit,

vegël druri për

coptimin e

arave.

Tupan, Tamburë.

Djep, dyer

(hyrjeje)

tradicional

e.

⃝

Cornus mas

ThanaSHQ

Kizilcik TUR

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝

Shfurkë, zdrukth

dore, bisht

drapëri, shat,

çekiç.

⃝ ⃝ ⃝

98

KLASIFIKIMI

BOTANIK/ETNOT

AKSONOMIA

VENDORE



KATEGORI

AII:

DRU PËR

DJEGIE/QY

MYR

NËNKATEGORIA III:


NËN-

KATEGOR

IA IV:

ARKITEKT

URË E

BLERTË

TRADICIO

NALE

MATERIAL NDËRTIMOR

VEGLA

GATIMI

VEGLA

PUNE

INSTRUM

ENTE

MUZIKOR

E

PËRDORI


STREHIMO

RE

TË

PËRKOHSHME

Cornus sanguinea

ThanuklaSHQ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Corylus avelana

LajthiaSHQ

DrenkaMAQ, SRB

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Mjet tradiciona

l bujqësor për

ngarkimin

e barit (kosh).

Fyell. ⃝ ⃝

Fagus moesiaca

AhSHQ ⃝ ⃝ ⃝

Shtpizë

verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Fagus sylvatica

Dru ahuSHQ

BukaMAQ

E përdorur



shtëpive.

Gjen përdorim në prodhimin e dyerve,

dritareve, shkallëve

dhe dyshemeve.

Ndërtim

gardhesh.

⃝ Dru zjarri.

Lugë

druri,

pjata

druri, tas

druri.

Shalë

druri. ⃝

Pjesë druri

për ndërtimin e

barkave,

nalleve, djepit.

⃝

Ficus carica

FikuSHQ

SmokvaMAQ, SRB

Incir TUR

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Ficus elastica

Dru fikuSHQ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Fraxinus excelsior

Dru frashëri i

bardhëSHQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ Shfurkë. ⃝ ⃝ ⃝

Juglans regia

ArraSHQ

OrevMAQ, SRB

KozTUR

Ceviz TUR

E përdorur



shtëpive.

Gjen përdorim në

prodhimin e dyerve,

dritareve, shkallëve

dhe dyshemeve.

Ndërtim

gardhesh.

Shtpizë

verore. Dru zjarri. Lugë

druri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

99

KLASIFIKIMI

BOTANIK/ETNOT

AKSONOMIA

VENDORE



KATEGORI

AII:

DRU PËR

DJEGIE/QY

MYR

NËNKATEGORIA III:


NËN-

KATEGOR

IA IV:

ARKITEKT

URË E

BLERTË

TRADICIO

NALE

MATERIAL NDËRTIMOR

VEGLA

GATIMI

VEGLA

PUNE

INSTRUMENTE

MUZIKOR

E

PËRDORI


STREHIMORE

TË

PËRKOHSH

ME

Juniperus communis

DëllinjaSHQ

SmrekaMAQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Barinjtë e

djegin

dëllinjën me

qëllim që ta

hapin

arealin e

kullotave.

Phragmites australis

TallaSHQ ⃝ ⃝ ⃝

Verandë,

obore,

gardhe.

⃝ ⃝ ⃝

Pjesë fishkëlluese

e

instrumentit zurlë.

Shkop për

peshkim. ⃝

Pinus mugo

DredhakSHQ

Borovo drvoMAQ, SRB

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Pinus nigra

Pisha e zezëSHQ

Crni borMAQ, SRB

E përdorur



shtëpive.

Gjen përdorim në

prodhimin e dyerve,

dritareve, shkallëve dhe dyshemeve.

Ndërtim gardhesh.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Pinus silvestris

Pisha e bardhëSHQ

Bel borMAQ, SRB

E përdorur



shtëpive.

⃝ Ndërtim

gardhesh.

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Platanus orientalis

Dru rrapiSHQ

CinarMAQ-TUR

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Populus alba

Plep i bardhëSHQ

Bela jasikaMAQ, SRB

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Populus nigra

Plep i ziSHQ

Crna jasikaMAQ, SRB

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

100

KLASIFIKIMI

BOTANIK/ETNOT

AKSONOMIA

VENDORE



KATEGO

RIAII:

DRU PËR

DJEGIE/Q

YMYR

NËNKATEGORIA III:

ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE NËN-

KATEGORIA IV:

ARKITEKTURË E

BLERTË

TRADICIONALE

MATERIAL NDËRTIMOR

VEGLA

GATIMI

VEGLA

PUNE

INSTRUMENTE

MUZIKO

RE

PËRDORIME TË

TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME

STREHIMORE

TË PËRKOHSHM

E

Prunus domestica

KumbullaSHQ

ShlijvaMAQ

⃝ ⃝ ⃝ Shtpizë

verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Prunus prostrate

ShlijvaMAQ ⃝ ⃝ Ndërtim

gardhesh. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Quercus cerris

Dru qarriSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim

gardhesh. ⃝ Dru zjarri. Lugë druri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Quercus frainetto

DushkSHQ

SladunMAQ

⃝ Dysheme. Ndërtim gardhesh.

⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Quercus petraea

Dru bungiSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim

gardhesh. ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Quercus pubescens

Bung i butëSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim


Quercus trojana

QerazSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim


Robinia

pseudoacacia

Dru bagremiSHQ

Bagremovo drvoMAQ,

SRB

Akasya TUR

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Salix alba

Shelg i bardhëSHQ

Bela vrbaMAQ

⃝ ⃝ ⃝ Shtpizë

verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Salix cinerea

Shelg i egërSHQ

Barska vrbaMAQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

Salix fragilis

ShelgSHQ

Krta vrbaMAQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

101

KLASIFIKIMI

BOTANIK/ETNOT

AKSONOMIA

VENDORE



KATEGO

RIAII:

DRU PËR

DJEGIE/Q

YMYR

NËNKATEGORIA III:

ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE NËN-

KATEGORIA IV:

ARKITEKTURË E

BLERTË

TRADICIONALE

MATERIAL NDËRTIMOR

VEGLA

GATIMI

VEGLA

PUNE

INSTRUMENTE

MUZIKO

RE

PËRDORIME TË

TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME

STREHIMORE

TË PËRKOHSHM

E

Sambucus nigra

Dru shtoguSHQ

BozelMAQ

⃝ ⃝ Ndërtim

gardhesh.

⃝ ⃝ ⃝

Mjet tradicional

bujqësor për

ngarkimin e barit (kosh).

⃝ ⃝ PO

Syringa vulgaris

JorgovanSHQ-MAQ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝

Instrument

muzikor i

njohur me

emrin

―zurlë‖ dhe

pjesa e quajtur

―sllavec‖

Tupan.

⃝ ⃝

Ulmus campestris

VidhSHQ

BrestMAQ

⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO

MAQ=Maqedonisht; SHQ=Shqip; TUR=Turqisht; SRB=Serbisht; O= nuk ka të dhëna; PO=pohim pozitiv.

102

Mjaft përshtypje bëjnë rezultatet që tregojnë përdorimin e bimëve të kësaj kategorie me artet

ose artizanatet, të cilat janë pjesë e përditshmërisë së grupeve etnike në Maqedoninë e Veriut.

Për ta konkretizuar këtë, shërben klasifikimi i mëposhtëm me përqindje, nga i cili del se: 36%

përdoren si vegla pune, 32% gjejnë përdorim në vegla gatimi, 18% i shohim në përdorime

tjera, ndërsa 14% përdoren për të prodhuar instrumente muzikore (Fig. 3-10).

Figura 3-10. Përqindja e llojeve të përdorura në nënkategorinë e arteve tradicionale ose artizanateve.

3.6 Kategoria e bimëve të ndërlidhura me bestytnitë

Përkundër faktit që besëtytnitë shpesh përcaktohen si besime të paarsyeshme ose madje edhe

jo të vërteta, raportimet e përdorimeve për këtë kategori zakonisht janë të lidhura me besimet

e popullit në sjelljen e fatit të mirë apo të keq (Papp et al., 2014).

Ndryshe nga kategoritë e tjera, në këtë kategori raportohen dukshëm më pak lloje. Përveç që

janë më të pakta, ato paraqiten vetëm në dy grupe etnike (maqedonase dhe shqiptare).

Familjet më të vlerësuara të kësaj kategorie janë: Rosaceae dhe Cucurbitaceae, të cilat

njëherësh kanë edhe VRF më të lartë në krahasim me familjet e tjera (Tab. 2-15).

Tabela 2-15.Vlerat e VRF në kategorinë e besëtytnive (sipas Philips & Gentry, 1993; Andriamparany

et al., 2014).

Familja Nr

Vlera e rëndësisë së

familjes Familja Nr

Vlera e rëndësisë

së familjes

FC N VRF= FC N VRF=

Amaryllidaceae 2 196 900 0.21 Asteraceae 1 46 900 0.05

Brassicaceae 1 209 900 0.23 Cucurbitaceae 1 548 900 0.60

Cupressaceae 1 37 900 0.04 Fabaceae 1 124 900 0.13

Fagaceae 1 142 900 0.15 Hypericaceae 1 41 900 0.04

Oleaceae 1 98 900 0.10 Poaceae 1 254 900 0.28

Primulaceae 1 169 900 0.18 Rhamnaceae 1 147 900 0.16

Rosaceae 4 604 900 0.67 Salicaceae 1 163 900 0.18

32%

36%

14%

18%

Vegla gatimi

Vegla pune

Instrumente muzikore

Përdorime të tjera

103

Pjesa më e madhe e raportimeve tregon se lidhur me besëtytnitë dhe besimin fetar, te të dyja

grupet etnike, këto bimë përdoren duke menduar që mund të ndikojnë në: lehtësimin

shpirtëror, mbrojtjen nga syri i keq, apo magjia, sjelljen e lumturisë vetjake apo familjare, etj.

Llojet e kësaj kategorie janë dhënë në tabelën 2-16 sipas rendit alfabetik.

Tabela 2-16. Llojet e raportuara në kategorinë e besëtytnive dhe besimit fetar.

Emri shkencor Emri vendas Informacioni Të dhënat e raportuara

Achillea

millefolium L.

(Asteraceae)

Ajduchka

trevaMAQ

MesechinkaMAQ

Ngjarje fetare E raportuar të përdoret për ngjarje fetare

ortodokse nga grupi etnik maqedonas.

Allium cepa L.

(Amaryllidaceae) Qepa

SHQ Besëtytni

E raportuar të përdoret për të shëruar syrin

e keq.

Allium sativum L.

(Amaryllidaceae) Hudhër

SHQ Besëtytni

E raportuar të përdoret për të shëruar syrin

e keq.

Amygdalus

communis (Mill.)

D.A.Webb

(Rosaceae)

PjeshkaSHQ

Besëtytni

Nga informatorët e grupit etnik shqiptar

është raportuar se ekziston besimi se

frutat mund të ndihmojnë për të pasur

lëkurë më të pastër.

Brassica

oleraceaL.

(Brassicaceae)

Oryza sativa L.

(Poaceae)

Lakra dhe

OriziSHQ

Besëtytni

Gjatë ceremonisë dasmore dhëndri merr

një pjesë nga lakra dhe në të vendos oriz.

Kjo pastaj përfundon me përgatitjen e

hajes të ashtuquajtur ―sarmë‖. Shqiptarët

muslimanë besojnë se ky akt tradicional

gjatë ceremonisë së dasmës do të sjellë vit

të mbarë në fushat bujqësore.

Crataegus

monogyna Jacq.

(Rosaceae)

MurrizSHQ

Besëtytni Besohet se murrizi mbron foshnjet e

porsalindura nga forcat e këqia.

Cicer arietinum L.

(Fabaceae)

Qiqër, Leblebij,

NautSHQ

LeblebijaMAQ

Besëtytni

Në prag të Vitit të Ri, nga bima përgatitet

bukë. Paragjykohet se ky veprim afron

engjujt pranë familjes.

Hypericum

perforatum L.

(Hypericaceae)

KantarionSHQ

Besim fetar

Lulebasani përdoret nga ortodoksët

maqedonas në prag të kremtimit të ditës së

Shën Gjonit.

Juniperus

communis L.

(Cupressaceae)

SmrekaMAQ

Besim fetar

Përdoret në ngjarje fetare ortodokse (Dita e

Shën Vasilit dhe në Krishtlindje), por më

shpesh në një ceremoni pagane të njohur

me emrin ―Vasilica‖.

Lagenaria

siceraria(Molina)

Standl

(Cucurbitaceae)

PocerkSHQ

Besëtytni

Në mesin e grupit etnik shqiptar

(musliman) ekziston një besëtytni lidhur

me llojin. Ata besojnë se lloji sjell fat në

familje. Poashtu, i njëjti grup etnik

paragjykon se nëse trupi i familjarit që

ndërron jetë shpërlahet me anë të këtij

fruti, shpirti i të ndjerit do të gjejë lumturi

në botën tjetër.

Lagenaria

vulgaris L.

(Cucurbitaceae)

PocerkSHQ

Besëtytni

Në mesin e grupit etnik shqiptar

(musliman) ekziston një besëtytni lidhur

me llojin. Ata besojnë se lloji sjell fat në

familje. Poashtu, i njëjti grup etnik

paragjykon se nëse trupi i familjarit që

ndërron jetë shpërlahet me anë të këtij

104

Emri shkencor Emri vendas Informacioni Të dhënat e raportuara

fruti, shpirti i të ndjerit do të gjejë lumturi

në botën tjetër.

Malus sylvestris

Miller.

(Rosaceae)

Mollë e egërSHQ

Ritual martese

Besohet se vendosja e frutit të bimës në

pjesën më të lartë të derës hyrëse të

shtëpisë do t’i sjellë çiftit lumturi.

Paliurus spina-

christi Mill.

(Rhamnaceae)

DrachaMAQ

Besim fetar Përdoret si zbukurim në ritet e kishës

Ortodokse.

Primula veris L.

(Primulaceae) Aguliçe

SHQ Besëtytni

Përdoret në ditën e Shën Gjergjit për banjo

të fëmijëve dhe besohet se ky ritual do t’ju

sjellë fat fëmijëve.

Quercus spp

(Fagaceae) Dushk

SHQ Besëtytni

Në mesin e grupit etnik shqiptar me

përkatësi muslimane besohet se djegia e

dushkut do ta sjellë vazhdimësinë e

familjes në kuptimin e lindjes së

meshkujve në familje.

Rosa canina L.

(Rosaceae) Trëndafil

SHQ Besëtytni

Besohet se nëse sipër trëndafilit do hidhet

një filxhan me ujë, do të kishte ndihmuar

ciklin menstrual.

Salix alba L.

(Salicaceae)

Shelg i

bardhëSHQ

Besëtytni

Në ditën e Shën Gjergjit e njohur te

shqiptarët e maqedonisë si ―Shëngjergj‖,

pjesët ajrore të shelgut futen në një mjet

tradicional të njohur të quajtur mutaj.

Paragjykohet se ky veprim i shton qumësht

lehonës.

Syringa vulgaris

L.(Oleaceae) Jorgovan

SHQ Bestytni

Paragjykohet se dega e jorgovanit sjell

lehtësim shpirtëror.

SHQ=Shqip; MAQ= Maqedonisht.

3.7 Krahasimi ndërkulturor

Mbështetur në rezultatet e studimit aktual, nuk duhet dyshuar se grupet etnike shenjë kanë

njohuri të thella etnobotanike, të cilat i kanë grumbulluar brenda viteve nëpërmjet trashëgimit

vertikal apo brez-pas-brezi. Sidoqoftë, kjo vazhdimësi u analiza si në drejtimin brenda-

kulturor, ashtu edhe në atë holokulturor. Kjo qasje i pasqyron më së miri vlerat kulturore dhe

e bën të mundshëm krahasim më të përshtatshëm të njohurive tradicionale për grupet etnike.

Duke u referuar në rezultatet, është e dukshme se në një pjesë të madhe të vlerave të fituara

vërehen disa ngjasi të njohjes tradicionale botanike. Kjo më së miri mund të shpjegohet nëse

theksi do të vendoset te heterogjeniteti hapësinor. Mirëpo, në studim u vunë re edhe shumë

dallime. Arsyet e shpjegimet më pragmatike që mund të jepen mund të jenë të lidhura me

ndikimet socio-politike dhe fetare.

Sa i përket krahasimit ndërkulturor për bimët mjekësore (Tab. 2-17), në studim u vu re se që

të gjitha grupet etnike i kanë të përbashkëta së paku 34% të njohurive, ndërsa dallimi është jo

më shumë se 9%. Maqedonasit në dallim prej grupeve të tjera raportojnë përdorim të veçantë

për 19 lloje, kurse shqiptarët vetëm tetë lloje. Nga ana tjetër, turqit dhe serbët nuk kanë

veçanti në përdorimin e llojeve të ndryshme bimore, krahasuar me grupet tjera etnike. Lidhur

me mbivendosjet, 16 lloje (23%) janë raportuar si njohje të përbashkëta mes grupit etnik

maqedonas dhe atij shqiptar, 1 lloj (1%) vetëm mes maqedonasve dhe turqve, kurse për shtatë

lloje (8%) u vërejtën mbivendosje mes shqiptarëve dhe turqve, 15 lloje mes maqedonasve dhe

serbëve, 6 mes shqiptarëve dhe serbëve dhe 2 mes turqëve dhe serbëve. Lidhur me dallimet,

105

përqindje relativisht e vogël u pa mes maqedonasve dhe shqiptarëve (12%), kurse përqindje

më e lartë u vu re mes serbëve dhe shqiptarëve (38%), që ndiqet nga përqindja e dallimit të

regjistruar mes maqedonasve dhe serbëve (24%).

Tabela 2-17. Krahasimi i të dhënave për grupet etnike.

Krahasimi ndërkulturor dhe numri i bimëve

i cituar prej grupeve etnike

Bimët

mjekësore

(128)

Bimët

ushqyese

(97)

Bimët në

kulturën

materiale

(52)

Besëtytnitë

lidhur me

bimët

(19)

Përdorimet e

ngjashme

midis:

MAQEDONAS SHQIPTARË 23% 33% 51% Nuk ka

MAQEDONAS TURQ 1% Nuk ka Nuk ka Nuk ka

MAQEDONAS SERBË 39% 42% 16% Nuk ka

SHQIPTARË TURQ 8% 8% 3% Nuk ka

SHQIPTARË SERBË 4% 26% 2% Nuk ka

TURQ SERBË 1% 4% Nuk ka Nuk ka

TË GJITHA GRUPET

ETNIKE 34% 36% 9%

Nuk ka

Përdorimet e

ndryshme

midis:

MAQEDONAS SHQIPTARË 12% 3% 25% Nuk ka

MAQEDONAS TURQ 3% 0% 8% Nuk ka

MAQEDONAS SERB 24% 9% 2% Nuk ka

SHQIPTARË TURQ 10% 15% 2% Nuk ka

SHQIPTARË SERBË 38% 14% 41% Nuk ka

TURQ SERBË 7% 6% 2% Nuk ka

TË GJITHA GRUPET ETNIKE 9% 5% 2% Nuk ka

Nga krahasimi ndërkulturor në kategorinë e dytë (bimët ushqyese) (Tab. 2-17), u vërejt se

36% e llojeve të raportuara në studim ishin të cituara nga të gjithë grupet etnike. Lidhur me

veçantinë e numrave të cituar, u vërejt se 10 lloje raportohen vetëm nga grupi etnik

maqedonas dhe një lloj nga grupi etnik shqiptar. Në aspekt të mbivendosjeve u vu re se një e

treta (33%) e bimëve të kësaj kategorie kanë raportim të ngjashëm mes maqedonasve dhe

shqiptarëve, 8% mes shqiptarëve dhe turqve, asnjë mes maqedonasve dhe turqve dhe 42%

mes maqedonasve dhe serbëve. Lidhur me dallimet, u vu re se 5% e bimëve të cituara në këtë

kategori kanë përdorim të ndryshëm mes të gjitha grupeve etnike, 15% dallim u vu re mes

turqve dhe shqiptarëve, 3% mes maqedonasve dhe shqiptarëve.

Krahasimi ndërkulturor për kategorinë e tretë (Bimët në kulturën materiale) (Tab. 2-17) vë

në dukje se të gjitha grupet etnike ndajnë mes veti afërsisht 9% të dijes tradicionale. Mirëpo,

rezultatet e krahasuara mes maqedonasve dhe shqiptarëve tregojnë se në këtë kategori këto dy

grupe etnike ndajnë më shumë se 51% njohje të përbashkëta. E kundërta u vu re kur u

analizua raporti mes shqiptarëve dhe turqve, i cili ishte vetëm 3%. Lidhur me dallimet u vu re

se gati një e katërta (25%) e njohjeve kishte dallim mes maqedonasve dhe shqiptarëve, 8%

mes maqedonasve dhe turqve, 2% mes shqiptarëve dhe turqve, 9% mes serbëve dhe

maqedonasve, 6 % mes serbëve dhe turqve dhe 14% mes serbëve dhe shqiptarëve. Në këtë

kategori, për dallim prej kategorive të tjera, u pa se grupi etnik shqiptarka më tepër njohje

tradicionale në krahasim me grupet e tjera etnike. Duhet theksuar se kjo ndodh për faktin se

edhe citimi i numrit të bimëve nga ana e tyre ishte më i lartë (52 lloje) në krahasim me

maqedonasit (40 lloje) dhe grupet e tjera etnike.

Krahasimi ndërkulturor për kategorinë e katërt (Besëtytni ose besim fetar) tregoi se nuk ka

asnjë element të përbashkët mes grupeve etnike. Ky rezultat duhet hulumtuar më tutje për të

106

provuar hipotezat se besimi apo feja mund të kenë ndikimin e tyre në ruajtjen e informacionit

brenda grupit etnik.

3.8 Larmia etnotaksonomike (emrat vendorë të bimëve)

Gjatë kohës së grumbullimit të të dhënave etnobotanike, u vërejt se informatorët përdorin më

shumë se 445 emra popullorë për llojet bimore të raportuara në studim. Ky numër kaq i madh

i emrave vendorë është rezultat i larmisë gjuhësore, dhe si i tillë ai është i ndikuar nga

heterogjeniteti mjedisor, socio-kulturor dhe ai hapësinor. Me fjalë të tjera, gjuha jep emrin,

ndërsa njohja tradicionale mbi dukurinë e lidh atë me kuptimin e duhur. Kjo do të thotë se që

të dyja, gjuha dhe njohuria tradicionale, mund të ndihmojnë në përcaktimin, njohjen dhe

trashëgiminë e njohurive për bimët. Nga analiza e rezultateve u vu re se grupi etnik shqiptar

përdor 183 emra popullorë, më pas radhitet grupi etnik maqedonas, i cili përdor 181 emra

popullorë, turqit përdorin 82 emra të tyre dhe serbët 86 emra të tyre.

Në këtë studim u dokumentua edhe një emër vendas i panjohur më parë për literaturën e

vendit. Bëhet fjalë për llojin Buglossoides purpurocaeruleum, dhe emrin ―Protoka‖ (në

maqedonisht ―Протока‖), i cili gojarisht është trashëguar vetëm në fshatin Kosel në afërsi të

qytetit të Ohrit. Fshati është i njohur për sipërfaqen e tij gjeotermale ―Duvalo‖, e cila i jep

këtij vendi erë sulfuri (Hoffmann et al., 2010).

4.9 Krahasimi me kërkimet e mëhershme etnobotanike

Qëllimi i analizës krahasuese dhe sintezës me publikimet e mëhershme është që të vëzhgohen

dallimet dhe ngjashmëritë mes këtij hulumtimi dhe studimeve të realizuara në rajonin planor

të Pollogut (Rexhepi et al., 2013; Pieroni et al., 2014), të cilat në vëmendje kanë pasur qëllim

të njëjtë. Si rrjedhojë, krahasimi me studimin e parë të referuar (studim i realizuar në Malin

Sharr) tregon ngjasi me studimin tonë, duke filluar nga qëllimi e deri te përqasja

metodologjike. Arsyeja qëndron në atë se krahasuar me këtë referencë, studimi ynë përfshin:

numër relativisht të njëjtë të citimit të bimëve mjekësore, moshë të njëjtë të informatorëve,

raportime shumë të ngjashme mbi përdorimin e bimëve mjekësore në etno-terapi, ngjashmëri

në përzgjedhjen e pjesëve të përdorura të bimëve, ngjashmëri në metodat e përgatitjes dhe

administrimit si dhe raportime të ngjashme rreth pranisësë bimëve në vend, si dhe target

grupe etnike të njëjta. Gjatë analizës krahasuese me studimin e parë të referuar u vërejt

ngjashmëri 100% mbi raportimin e 19 llojeve bimore dhe dallim 100% për 14 lloje bimore

(Tab.2-18).

Sikurse në studimin e parë, ashtu edhe në të dytin (Pieroni et al.,2014) qëllimi dhe

metodologjia ishin të ngjashme, me një dallim thelbësor. Në studimin e dytë, grupi etnik

shqiptar ishte grupi shenjë i vetëm, ku krahasimi me grupet e tjera etnike është i pamundur

për t’u realizuar. Në këtë rajon grupi etnik shqiptar është i vetëm edhe pse me besim fetar të

ndryshëm (muslimanë dhe ortodoksë). Sidoqoftë, krahasuar me studimin e dytë të kryer në

Malin Korab, u pa përdorim 100% i ngjashëm me studimin tonë për 20 lloje dhe përdorim

100% i ndryshëm për 10 lloje të raportuara.

Një dukuri shumë interesante që ndërlidhet me të dy studimet e krahasuara ishte edhe

përdorimi i bimëve mjekësore për shqetësimet e sistemit të frymëmarrjes. Me këtë rast të

gjitha raportimet mbi përgatitjen e preparateve terapeutike treguan ngjashmëri në metodat e

përgatitjes dhe administrimit; si rrjedhojë u vërejt se mbizotëron forma e dekoktit kundrejt

tinkturave dhe infuzeve.

Sikurse në këtë studim, ashtu edhe në dy studimet e lartpërmendura, u vërejtën shqetësime të

njëjta lidhur me mbishfrytëzimin e pasurive të egra në natyrë. Poashtu, në to theksohen

107

elemente negative në drejtim të ruajtjes; si rrjedhojë veçohen dy lloje bimore të rrezikuara:

Sideritis scardica dhe Gentiana lutea.

108

Tabela 2-18. Dallimet dhe ngjashmëritë mes studimit aktual dhe studimeve paraprake në Maqedoninë e Veriut.

Literatura Zona e

studimit

Numri i llojeve

të raportuara

Lloje me status dhe përdorim të ngjashëm

sikurse në studimin aktual

Lloje me status dhe përdorim të ndryshëm,

krahasuar me studimin aktual

Pieroni et

al., 2013

Korab,

Maqedoni e

Veriut

82

Achillea milefolium, Allium cepa, Cornus mas,

Hypericum perforatum, Juglans regia, Chamomila

recutita, Orchis spp., Phaseolus vulgaris, Prunus

domestica subsp. Insititia, Pyrus communis, Rosa

canina, Rubus idaeus, Rumex acetosa, Sambucus

nigra, Sideritis raeseri, Tanacetum vulgare,

Taraxacum officinale, Thymus serpyllum, Tilia

cordata dhe Urtica dioica.

Gentiana lutea, Helichrysum plicatium,

Hordeum vulgare, Juniperus communis,

Melissa officinalis, Mentha longifolia,

Plantago major, Primula veris, Prunus avium

dhe Robinia pseudoacacia.

Numri i llojeve të krahasuara 20 10

Rexhepi et

al., 2013

Mali Sharr,

Maqedoni e

Veriut

57

Althaea officinalis, Capsella bursa-pastoris,

Centaurium erythraea, Cornus mas, Chelidonium

majus, Equisetum arvense, Galium verum,

Hypericum perforatum, Juglans regia, Juniperus

communis, Chamomila recutita, Mentha piperita,

Morus alba, Morus nigra, Rosa canina, Sambucus

nigra, Rubus fruticosus, Thymus serpyllum dhe Tilia

cordata .

Achillea milefolium, Bellis perennis,

Cichorium intybus, Daucus carota, Gentiana

lutea, Melissa officinalis, Mentha longifolia,

Ocimum basilicum, Plantago lanceolata,

Plantago major, Sideritis scardica,

Tanacetum vulgare, Taraxacum officinale dhe

Urtica dioica .

Numri i llojeve të krahasuara 19 14

109

3.10 Krahasim me kërkimet etnobotanike në vendet fqinje

Krahasimi i rezultateve për bimët e kategorisë së parë ka qëllim të dyfishtë: së pari,

krahasimin me studimet e kryera në territorin e ish Jugosllavisë (pjesë e së cilës ka qenë

Maqedonia e Veriut), dhe së dyti, krahasimin me vendet e tjera fqinje (Tab. 2-19).

Krahasimi u bë me të dhënat e publikuara nga vendet e ish Jugosllavisë: Kroacinë (Pieroniet

al., 2003; Pieroni & Giusti, 2008; Dolina & Łuczaj, 2017; Łuczaj et al., 2013a,b); Bosnjën

(Redţiš et al., 2006; 2008; 2010a,b; Ferrier et al., 2015; Šariš-Kundališ et al., 2010; 2011);

Serbinë (Jarišet al., 2007; Savikinet al., 2013), Slloveninë (Stsgaret al., 2013); Kosovën

(Mustafa et al., 2011; 2012) dhe Malin e Zi (Menkovišet al., 2014); dhe pesë vendet e tjera të

Ballkanit: Shqipërinë (Pieroni et al., 2014a,b; Pieroni et al., 2005; 2008; 2010; Quave &

Pieroni, 2014); Bullgarinë (Kolevaet al., 2015; Krasteva-Blagoeva, 2010; Nedelcheva, 2013);

Greqinë (Skoula et al.,2009); Rumaninë (Hajnalová & Dreslerová, 2010; Vlkováet al., 2015);

dhe Turqinë (Akaydinet al., 2013; Albayraket al., 2012). Për këtë u përdor Koefiçienti i

Ngjashmërisë së Jaccard (TNJ; Jaccard, 1912; Höft et al., 1999).Përdorimi i treguesit Jaccard

tregon ngjashmëri mes studimit tonë dhe vendeve fqinje, si vijon: me Bullgarinë 30.5%, me

Kosovën 30.2% dhe me Shqipërinë 27.6%. Ndërsa, krahasimi me vendet e ish Jugosllavisë

tregon ngjashmëri mes studimit aktual dhe studimeve të kryera në Serbi dhe Mal të Zi, rreth

20.8%, kurse ngjashmëritë që raportohen për Bosnjën janë 14.1% dhe për Kroacinë vetëm

10.7% (Tab.3-19). Rezultatet e krahasuara me disa vende të tjera të Ballkanit tregojnë më

shumë ngjashmëri me Rumaninë (20%) dhe Turqinë (16.6%), ndërsa më pak ngjashmëri me

Greqinë (vetëm 5.1%). Ndoshta këto ngjashmëri të mëdha midis studimit tonë dhe studimeve

të tjera të ish Jugosllavisë mund të jenë rrjedhojë i bashkëjetesës në një sistem të përbashkët

socio-politik, kurse ngjashmëritë me vendet e tjera mund të jenë pasojë e afërsisë së vendeve,

përkatësisë fetare dhe biodiversitetit të ngjashëm.

110

Tabela 2-19. Krahasimi i rezultateve me vendet e ish Jugosllavisë dhe vendeve të tjera fqinje në Ballkan.

Literatura Vendet e ish

Jugosllavisë

Numri i

llojeve të

raportuara

Numri i llojeve

me përdorim të

ngjashëm

Numri i llojeve

me përdorim të

ndryshëm

Koefiçienti i

Ngjashmërisë sipas

Jaccard në përqindje

Ferrier et al., 2015; Redzic, 2006;2007;

2010a,b; Saric-Kundalic et al., 2010;

2011

Bosnjë 96 22 74 14.1

Dolina & Luczaj, 2017; Luczaj et al.,

2013a;b; Pieroni & Giusti, 2008; Pieroni

et al., 2003

Kroaci 30 16 74 10.7

Jaric et al., 2007; Savikin et al., 2013;

Zlatkovic et al., 2014 Serbi 81 31 59 20.8

Hajdari et al., 2018; Mustafa et al.,2011;

2012 Kosovë 98 45 45 30.2

Menkovic et al., 2011 Mali i Zi 94 31 59 20.8

Stsgar et al., 2013 Slloveni 15 15 11 17.6

Vendet e tjera të Ballkanit

Pieroni, 2008; 2010; Pieroni et al.,

2014b; 2005 Shqipëri 53 31 22 27.6

Koleva et al., 2015; Nedelcheva, 2013;

Nedelcheva & Dogan 2011; Nedelcheva

et al., 2011

Bullgari 62 37 25 30.5

Skoula et al., 2009 Greqi 160 11 143 5.1

Hajnalova et al., 2010; Pieroni et al;.,

2014a; Volkova et al., 2015 Rumuni 56 23 33 20

Dogan et al., 2015 Turqi 88 24 55 16.6

111

KREU IV: DISKUTIME

Nëse Maqedonia e Veriut konsiderohet si një ndër vendet më të pasura me larmi kulturore

dhe linguistike në Ballkan (Damo et al., 2012),e tillë duhet të jetë edhe për repertorin e pasur

të shfrytëzimit tradicional të bimëve (Rexhepi et al., 2013; Pieroni et al., 2013; Dogan et al.,

2015; Rexhepi, 2017a;b;c; Rexhepi, 2018; Rexhepi & Bajrami, 2018; Rexhepi et al., 2018).

Pavarësisht se popullatat humane në vend dallojnë qartazi njëra nga tjetra, si për nga mënyra

e organizimit shoqëror, ashtu edhe për nga përkatësia fetare dhe gjuhësore, në këtë studim u

vunë re ngjashmëri në përdorimin e pasurive natyrore. Këto rrethana dhe gjetje ndihmojnë

hapjen e mundësive dhe perspektivave të reja të interpretimit të marrëdhënieve njeri-bimë.

Ashtu si në shtetet fqinje (Pieroni, 2010; Pieroni et al., 2013; Dogan et al., 2015; Ferrier et

al., 2015; Hajdari et al., 2018) edhe në Maqedoninë e Veriut, perspektivat etnobotanike duket

se janë të ndikuara nga kompleksiteti historik-kulturor dhe ai politik. Këto bëhen edhe më të

theksuara nga ndikimet fetare dhe gjuhësore. Dimensioni i ndikimit socio-kulturor bëhet më

saktësisht i sqaruar nëpërmjet besimit si element i kulturës së thellë.

E njëjta mund të thuhet edhe për ndikimet në elementet sipërfaqësore të nivelit të njohjes

tradicionale brenda të ashtuquajturit ajsberg kulturor, të cilat kanë ardhur si rezultat i

bashkëjetesës në sistemin ish jugosllav. Ndoshta arsyet e përmendura më sipër, janë shkak që

në këtë studim vërehen ngjashmëri mes grupeve etnike, sikurse edhe në vendet e tjera fqinje

(Mustafa et al., 2011; Menkovic et al., 2011; Stsgar et al., 2013; Koleva et al., 2015; Jaric et

al., 2007; Rexhepi, 2017a;b;c; 2018; Rexhepi & Bajrami, 2018; Rexhepi et al., 2018) dhe

shteteve fqinje (Pieroni, 2010; Pieroni et al., 2013; Dogan et al., 2015; Ferrier et al., 2015;

Dolina & Luczaj, 2017; Hajdari et al., 2018).

Duke u referuar përkatësisë së llojeve në familje, u vu re se edhe në Maqedoninë e Veriut,

sikurse në vendet me të cilat kufizohet (Redzic, 2006; Zlatkovic et al., 2014; Pieroni et al.,

2014a), mbizotërojnë llojet e familjeve Lamiaceae, Asteraceae dhe Rosaceae. Kjo situatë para

së gjithash i referohet biodiversitetit të ngjashëm.

Për më tepër, edhe shumë detaje të tjera etnobotanike, si bie fjala në rastin e metodave të

përgatitjes dhe administrimit të bimëve, u vërejtën ngjashmëri me studimet e tjera (Redzic,

2007; Jaric et al., 2007). Kjo dukuri, më së miri u vërejt në rastin e përgatitjes së dekokteve,

ku vërehet ngjashmëri në trajtimin e një spektri të gjërë sëmundjesh, duke filluar nga ato të

sistemit të frymëmarrjes (kollitje, ftohje, etj.) e deri te sëmundje të tjera më të ndërlikuara

sibronkiti kronik dhe asma. Vijon të jetë i njëjtë edhe në rastin e trajtimit të sëmundjeve të

sistemit të tretjes (dhimbje barku, diare, etj.), sëmundjeve të sistemit urinar (probleme me

prostatën, probleme me gurë në veshkë), çrregullimet e qarkullimit të lëngjeve trupore

(trombozë, hipertension, sulm kardiak), sëmundje të lëkurës (psoriaza, akne dhe plagë të tjera

të sistemit dermatologjik, çregullime nervore (kryesisht depresion), shqetësime me

sëmundjen e sheqerit dhe trajtim të hemoroideve (Pieroni, 2010; Mustafa et al., 2011;

Menkovic et al., 2011; Stsgar et al., 2013; Pieroni et al., 2013; Koleva et al., 2015; Dogan et

al., 2015; Ferrier et al., 2015; Dolina & Luczaj, 2017; Hajdari et al., 2018).

Ngjashmëri u vunë re edhe në rastet e përgatitjes së infuzeve të ftohta apo të ngrohta dhe të

tinkturave. Ngjashmëritë ishin të dukshme në rastin e përgatitjes dhe administrimit dhe në

rastin e shkallës së njohjes së pjesëve më të brishta të bimëve. Ngjashmëritë e grupeve etnike

të ndryshme në zotërimin e njohurive të njëjta apo të ngjashme dhe qëndrueshmëria e

praktikave, mund të arsyetohen me faktin se janë kryesisht grupe etnike pranë njëri-tjetrit, të

112

cilin e kanë mundësuar faktorë të ndryshëm, që nga ata historikë e politikë e deri te ata

ekonomikë.

Për dallim nga faktorët që lidhen me të kaluarën, sot mbizotëron faktori socio-ekonomik,

përfshirë këtu kërkesën e lartë të tregut vendor. Ndoshta kjo situatë ndikon në mënyrë të

drejtpërdrejtë edhe në pakësimin e popullatës së disa llojeve, si Gentiana lutea dhe Sideritis

scardica. Poashtu, këtë situatë në Maqedoninë e Veriut e rëndon edhe më shumë korniza

ligjore, e cila në mënyrë të drejtpërdrejtë ka shmangur rëndësinë e elementit vendor, duke i

shuar bashkësitë vendore, dhe duke i kaluar kompetencat në njësi më të larta administrative

(komuna).

4.1 Ruajtja e bimëve etnomjekësore

Presioni mbi gjendjen e pasurive të egra natyrore në Maqedoninë e Veriut shkaktohet prej

faktorit njeri. Nga kjo nënkuptohet se kultivimi i bimëve është në fazat e para të zhvillimit.

Faktorët kryesorë që kufizojnë interesin e fermerëve dhe palëve të tjera të interesuara për

kultivimin e bimëve mjekësore përfshijnë: pamundësinë ekonomike, infrastrukturën e dobët

institucionale për të dhënë mbështetje teknike dhe marketing përkatës, mungesën e

partneritetit publik-privat, rrezikun e lartë dhe luhatjet e çmimeve në tregun e brendshëm, etj.

Sido që të jetë, vlerësimi i përgjithshëm është se mungon mbështetja e institucioneve

kryesore.

Nga kjo perspektivë, shihet si e nevojshme nisja e ringjalljes së debatit lidhur me

mbishfrytëzimin e pasurive të egra natyrore. Deri më sot, kjo çështje në Maqedoninë e Veriut

rrallëherë, me pak përjashtime, është adresuar si çështje serioze, pavarësisht se autoritetet

shtetërore kanë mekanizma dhe njohuri rreth situatës ekzistuese. Edhe pse aspiratat e

Maqedonisë në lidhje me legjislacionin vazhdimisht janë duke u harmonizuar me ato të

Bashkimit Europian, vetëm në një paragraf të një dokumenti strategjik zyrtar merret në

konsideratë dija tradicionale botanike dhe ndikimi i saj në biodiversitet, i cili daton në vitin

2004 (Biodiversity Strategy and Action Plan for the Republic of Macedonia). Ndonëse, në

këtë dokument dhe në planin e veprimit të tij theksohen vetëm nëntë lloje të mbishfrytëzuara

(Althaea officinalis, Salvia officinalis, Adonis vernalis, Chamomilla recutita, Gentiana lutea,

Hypericum perforatum, Tilia cordata, Sideritis scardica, dhe Thymus serpyllum), mbetet

mjaft për t’u plotësuar në këtë drejtim në të ardhmen.

Për ta konkretizuar çështjen, do të theksojmë se të njëjtat lloje që raportohen më sipër nuk

janë të vetmet, sepse ky hulumtim evidentoi edhe lloje tjera të mbishfrytëzuara. Rast i tillë u

gjet për llojin Ramonda serbica, që duket të jetë bimë me status të rrezikuar edhe në Aneksin

IV të Direktivës së Habitatev, në Shtojcën I të Konventës së Ruajtjes së Jetës së egër

Europiane dhe Habitateve Natyrore (Konventa e Bernës). Në këtë studim veçohen edhe lloje

të tjera të mbishfrytëzuara dhe mbivlerësuara: Arctostaphylos uva-ursi, Achillea milefolium,

Atropa belladona, Centaurium erythrea, Origanum vulgare, Orchis laxiflora, Primula

vulgaris, Sempervivum macedonicum, Sideritis montana, Teucrium montanum etj.

Problemi i ruajtjes së bimëve të rëndësishme mjekësore në Maqedoninë e Veriut është i

lidhur edhe me rritjen e kërkesës së këtyre pasurive natyrore nga ana e kompanive më të

mëdha farmaceutike, si p.sh. Alkaloid – Shkup. Kjo kompani me hapjen e sektorëve statikë

dhe dinamikë për grumbullimin e bimëve mjekësore, ka ndikuar në mënyrë të dukshme në

mbishfrytëzimin e llojeve të egra. Për më tepër, sipas informatorëve kyç e njëjta kompani

ndonëse asnjëherë në asnjë nga rajonet planore nuk ka mbështetur trajnime për grumbullim të

qëndrueshëm, por në vazhdimësi pajis grumbulluesit me liçenca për grumbullim. Problemi

me mbishfrytëzimin e bimëve të egra mjekësore përkeqësohet edhe më tej kur kompani më të

113

vogla përfshihen në biznes dhe arrijnë t’i grumbullojnë këto bimë të egra pa asnjë kontroll

efikas nga ana e autoriteteve shtetërore. Kurse, çështjet e tjera lidhur me dërgimin në tregjet e

shteteve fqinje (Serbi, Kroaci, Slloveni dhe Bullgari), tregun Europian (kryesisht Gjermani,

Francë dhe Itali), si dhe SHBA dhe Australi, kalojnë nëpër filtra doganorë dhe mekanizma të

tjera në përputhje me aktet normative ligjore.

4.2 Zinxhiri i furnizimit të llojeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut

Kuptimi i rëndësisë historike të praktikave të mëhershme tradicionale, në aspekt të

perspektivave ekologjike, shoqërore dhe ekonomike, si dhe të ndryshimeve të sotme socio-

ekonomike, janë kyçe për ta kuptuar modelin e vjeljes dhe strukturën e zinxhirit të furnizimit

të llojeve etno-botanike nga ana e grupeve etnike në Maqedoninë e Veriut.

Sikurse në të gjitha vendet në zhvillim, ashtu edhe në Maqedoninë e Veriut, pjesa më e

madhe e popullësisë ende jeton nën kufirin e varfërisë. Kjo dukuri mbetet më e shprehur në

vendbanimet rurale. Pikërisht në këto të fundit mbijetesa është e lidhur në mënyrë të

dretpërdrejtë me grumbullimin e pasurive të egra, me bujqësinë margjinale, si dhe punë të

tjera fizike të përditshme.

Ndonëse, dija tradicionale e popullësisë në vend, herë pas here është ndikuar nga forcat

natyrore, sërish mund të shtrohet hipoteza se mënyrat e shfrytëzimit të pasurive natyrore në të

kaluarën duhet të kenë qenë ekologjikisht më të qëndrueshme. Prandaj, mendimi zotërues se

me kalimin e kohës ndryshoi edhe mënyra tradicionale e të jetuarit, na bëjnë të mendojmë se

edhe mënyra e varësisë nga këto burime natyrore mund të ketë ndryshuar. Ky transformim

tani më i njohur i shoqërisë ka ardhur si rezultat i urbanizimit, globalizimit dhe

industrializimit, dhe si rrjedhojë, jeta e komuniteteve vendore në Maqedoni nuk mbetet e

pandikuar nga këto ndryshime.

Megjithatë, ideja se varfëria është elementi kryesor që shpie gjer te shfrytëzimi i pasurive

natyrore, u bë shtytje për ta analizuarmë thellë këtë lidhje relativisht të re të shoqërisë me

pasuritë natyrore. Konkretisht, mbështetur në ndryshimet socio-ekonomike u analizua edhe

gjendja në terren, me çka me sukses u arrit të analizohet zinxhirii grumbullimit dhe furnizimit

me lloje etnobotanike në Maqedoninë e Veriut. Kjo përqasje siguron një pasqyrë më të qartë

të lidhjeve antropogjene, në drejtim të shfrytëzimit të pasurive natyrore, të marra në

konsideratë në këtë studim. Për më tepër, përqasja e këtillë e pasqyron në detaje skenarin

aktual të shfrytëzimit të bimëve dhe varësinë vendore në rajonet përkatëse të Maqedonisë së

Veriut (Fig.4-1).

4.3 Tregtarët vendorë si pjesë e zinxhirit të furnizimeve

Gjatë anketimit u vu re se banorët vendas, përkatësisht fshatarët, bëjnë grumbullimin dhe më

pas shitjen e disa llojeve të bimëve te disa tregëtarë vendas dhe agjentë të tyre (Fig. 4-2).

Gjatë punës në terren u vu rese procesi i grumbullimit kryhet kryesisht në mënyrë të jashtë

ligjshme. Sipas të dhënave të këtij studimi, vetëm 20% e grumbulluesve kishin liçencë për

mbledhjen e bimëve. Sidoqoftë, kjo lidhje fillestare e zinzhirit tregtar u pa të jetë e njëjtë si

për kategorinë e parë, ashtu edhe për kategorinë e dytë të bimëve.

Në Maqedoninë e Veriut, situata në lidhje me zinxhirin e furnizimeve duket tejet interesante.

Kjo mund të sqarohet me atë se në terren u vunë re shumë tregtarë vendas që veprojnë me

statusin e nënkontraktuesit të paligjshëm ose jolegal. Poashtu, në dhjetra fshatra të rajneve

planore u vunë re pika në vend të paligjshme që veprojnë pa liçencë, por që shumë lirshëm

bëjnë grumbullim të materialit bimor, pastaj edhe shkëmbimin e tij me kontraktues të tjerë në

114

nivel komune. Më pas, kontraktuesit në komuna, së bashku me ato vendorë, në bashkëpunim

me kontraktuesit rajonalë, e dorëzojnë materialin bimor te këta të fundit. Nga këtu,

kontraktuesit rajonalë bëjnë shpërndarjen e përafërsisht 10% të materialit bimor në tregjet

vendore të rajoneve dhe rreth 30% në kompanitë farmaceutike. Pjesa tjetër e këtyre pasurive

(afërsisht 60%) eksportohon drejtpërsëdrejti jashtë vendit, kryesisht në: Itali, Kroaci dhe

Gjermani.

Figura 4-1. Pamje të zinxhirit të furnizimit me bimë mjekësore në Maqedoninë e Veriut.

Figura 4-2. Pamje nga intervista me tregtarë vendorë të pavarur (Berovë – rajoni planor Lindor).

115

Meqenëse kompanitë farmaceutike në asnjë rast nuk treguan transparencë lidhur me sasitë e

furnizuara, u orientuam drejt analizës së tregjeve vendore. Fillimisht, tregtarët u pyetën për

kërkesat e tyre dhe për llojet në dispozicion për shitje (Tab. 3-1). Si u theksua edhe më lart,

këto të dhëna të bazuara edhe në çmimin e blerjes dhe shitjes, si dhe origjinën e tyre, përbëjnë

zinxhirin fillestar të furnizimit dhe tregëtimit të bimëve.

Tabela 3-1. Lista e llojeve bimore më të shpeshta në tregjet vendore në Maqedoninë e Veriut

(Në tabelë është paraqitur mesatarja për grumbullues/furnizues).

Llojet etnobotanike

Sasia e

grumbulluar

brenda ditës (kg)

Sasia e shitur

brenda javës (kg)

Furnizuesi

Fshatari Tjetër

Achillea milefolium L. 7 8-10 12 P

Althaea officinalis L. 3-4 5-7 4-5 PFJ

Alchemilla vulgaris L. 2 2 2 -

Arctostaphylos uva-ursi L.

Spreng.

4-7 3-4 2 P

Aronia melanocarpa Michx 20-60 Mbi 20 20 PF

Artemisia absinthium L. 2-3 1 2 PF

Capsella bursa pastoris (L).Medik 8 2 8 -

Calendula officinalis L. 6 6 6 P + T

Centaurium erythraea Rafin. 8-12 Mbi 6 11 PF

Chamomilla recutita L. 3-4 Mbi 13 2-3 PF, P,

T

Cichorium intybus L. 1 1 1 -

Cornus mas L. 15 Mbi 15 15 PF, P

Crataegus monogyna Jacq. 7-10 Mbi 10 8-10 PF

Equisetum arvense L. 0.5-1 Mbi 3 0.5-1 -

Ficus carica L. 15-20 Mbi 25 10-15 PF, P

Gentiana lutea L. 2-3 0.5-1 2-3 PF

Humulus lupulus L. 2-4 0.1-0.3 2-4 -

Hypericum perforatumL. 9-16 Mbi 15 16 PF, P

Hyssopus officinalis L. 1-2 0.3 1 PF

Juglans regia L. 5-7 Mbi 20 7 P, PF

Juniperus communis L. 40-50 - 40-50 PF

Lavandula officinalis Mill. 0.5-3 2-3 2-3 PF, P

Leonurus cardiaca L. 0.2 0.1-0.2 0.2 PF

Melissa officinalis L. 0.8-2.5 0.6 2.5 -

Mentha longifolia (L). Huds. 6-14 2-4 14 PF, P

Mentha piperita L. 6-14 2-4 14 PF, P

Morus alba L. 3-7 Mbi 7 7 PF

Morus nigra L. 3-7 Mbi 7 7 PF

Ocimum basilicum L. 1-4 Mbi 10 1-4 PF

Orchis spp.. 2-10 Mbi 20 2-10 P, PF

Plantago lanceolata L. 0.3-2 0.5 2 PF, P

Plantago major L. 0.3-2 0.5 2 PF, P

Primula veris L. 2-5 Mbi 6 5 PF

Rosa canina L. 4-8 Mbi 20 8 PF

Rosmarinus officinalis L. 0.5-1 Mbi 10 0.5 PF

Rubus fruticosus agg. 10-12 Mbi 20 10-12 PFJ

Rubus idaeus L. 3-15 Mbi 20 3-15 PFJ

Rumex acetosa L. 1-2 0.5-1 1-2 PFJ

116

Llojet etnobotanike

Sasia e

grumbulluar

brenda ditës (kg)

Sasia e shitur

brenda javës (kg)

Furnizuesi

Fshatari Tjetër

Salvia officinalis L. 4-6 Mbi 10 4-6 -

Sambucus nigra L. 2-6 Mbi 6 3-6 PFJ

Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr. 5-20 Mbi 30 5-15 PFJ

Sideritis scardica Griseb. 4-7 Mbi 20 4-7 PFJ

Sideritis montana L. 0.2-0.5 0.1 0.5 -

Taraxacum officinale F.H. Wigg. 6-10 6-10 5-7 PFJ

Teucrium chamaedrys L. 2-8 Mbi 20 8 -

Teucrium montanum L. 2-6 Mbi 20 6 -

Teucrium polium L. 2-6 Mbi 10 2-5 PFJ

Thymus serpyllum L. 10-15 Mbi 20 10 PFJ

Urtica dioica L. 40 Mbi 10 10-20 PFJ

Vaccinium myrtillus L. 5-10 Mbi 50 5-10 PFJ

Verbascum thapsus L. 3-9 1-3 5-7 PFJ

P=pikë grumbullimi; PFJ= Person fizik i paliçencuar, T=tregëtar sporadik/ i rastit)

Megjithatë, sikurse në çdo sferë të organizimit shoqëror edhe në tregjet vendore, herë pas

here situata paraqitet e tensionuar. Tregtarët e liçencuar në vazhdimësi konfrontohen me

tregtarët jolegalë dhe të paliçencuar. Këta të fundit ndikojnë në mënyrë të dukshme jo vetëm

në luhatjen e çmimeve, por edhe në listën e llojeve në dispozicion. Lidhur me këtë të fundit,

gjatë punës në terren dhe vëzhgimit të mallit për shitje, u vunë re 51 lloje më të zakonshme

në tregjet vendase të Maqedonisë së Veriut. Mes tyre gjenden edhe bimë të ndaluara për

shitje (Gentiana lutea) dhe bimë të tjera me status të rrezikuar (Arctostaphylos uva-

ursi,Sideritis scardica).

Figura 4-3. Zinxhiri i furnizimeve me materiale bimore në Maqedoninë e Veriut.

117

Si vërehet në tabelën 4-1, pjesa dërmuese e bimëve në dispozicion, në tregjet lokale sigurohet

pëmes personave fizikë të paliçencuar. Një tjetër detaj që bie në sy është edhe kërkesa e lartë

për lloje e kërcënuara (Teucrium chamaedrys, Teucrium montanum, Salvia officinalis, etj.),

ose lloje që konsiderohen të rralla nga vetë tregtarët dhe grumbulluesit. Nuk ka dyshim se

pjesa tjetër e këtyre pasurive natyrore pastaj sigurohet nëpërmjet kanaleve tërësisht jolegalë,

dhe një pjesë tjetër nga kontraktuesit e angazhuar në bazë javore. Poashtu, rol të rëndësishëm

luajnë edhe pikat vendore të stacionuara nëpër fshatrat e rajoneve planore. Figura 4-3 e

paraqet këtë nëpërmjet një skeme të zinxhirit të furnizimeve.

4.4 Përdorimet dhe modelet e konsumimit të bimëve ushqyese

Analiza e larmisë së përdorimeve dhe modeleve të konsumimit të bimëve ushqyese është

sfiduese sepse një pjesë e konsiderueshme e këtyre llojeve, gjejnë përdorim edhe si ushqim

mjekësor. Sigurisht se kjo pastaj bëhet shtytje për ta kuptuar origjinën dhe evolucionin e

përdorimit të bimëve ushqyese. Për t’i sqaruar këto dy çështje, mund të ndërlidhemi me

prirjete mëhershme për të kultivuar sa më shumë që të jetë e mundur bimë me frute në

kopshtet e shtëpive; si rezultat i këtij veprimi ndoshta ajo që vërehet ditëve të sotme bëhet më

e qartë. D.m.th. bëhet fjalë për një ndryshim thelbësor, i cili në dukje të parë nuk le

përshtypje, por që është shumë domethënës. Kalimi i konsumit nga ai heksozë domaninat te

ai saharozë dominant mund të konsiderohet si drejtim evolutiv mjaft interesant. Kjo d.m.th se

gradualisht kemi të bëjmë me një kalim konsumi nga e egra e mirëfilltë në atë të zbutur apo të

kultivuar. Mirëpo, duke pasur parasysh faktin se llojet e egra zbërthehen shumë më ngadalë

në krahasim me llojet e kultivuara, të cilat shpërbëhen më lehtë nga ana e sistemit të tretjes,

atëherë bëhet e kuptueshme edhe dukuria e ushqimit mjekësor, sepse kjo dukuri duhet të ketë

edhe ndikimet e saj në sistemet e tjera trupore.

Ndonëse përveç llojeve që konsiderohen si ushqim mjekësor tipik, në studim u raportuan

edhe lloje që kanë përdorim vetëm si ushqim (Castanea sativa, Corylus avellana, Daucus

carota, Diospyros virginiana, Diospyros lotus, Helianthus annus, Fragaria vesca, Malus

pumila, Malus sylvestris, Prunus armeniaca, Prunus cerasifera, Prunus avium, Prunus

domestica, Prunus persica, Prunus prostrata, Pyrus communis, Rubus caesius,Rubus

fruticosus, Rubus idaeus, Rumex acetosa dhe Sorbus aucuparia), të cilat supozohet se sjellin

përfitime shëndetësore. Përveç këtyre llojeve, 9 lloje të tjera (Achillea millefolium, Cornus

mas, Cydonia oblonga, Ficus carica, Juglans regia, Juniperus communis, Morus alba,

Robinia pseudoacacia, dhe Rosa canina) duket të jenë të ndikuara nga marrëdhënie të tjera,

dhe nuk kanë të bëjnë me këto që u përmendën më lart.

Në përgjithësi, rezultatet e tilla mund të jenë tregues i dietës, origjinës dhe lidhjes së tyre me

shëndetin e njeriut, ndërsa pjesa tjetër duket se kanë të bëjnë me përditshmëritë dhe besimet.

Gjithsesi, ngaanaliza e rezultateve është e dukshme se konsumimi i bimëve ushqyese të

freskëta është forma më kryesore. Poashtu, kopshtet e shtëpive, por edhe tokat bujqësore janë

vende të rëndësishme për kultivimin e bimëve ushqyese. Por, ka shumë gjasa që ky trend të

jetë i lidhur ngushtë me humbjen ose pakësimin e pasurisë së egër, ose thjesht me

mbishfrytëzimin e tyre. Në të dyja rastet e konsumit, është e qartë se mbizotëron konsumi i

freskët, duke mos lënë anash edhe përgatesa të tjera që kërkojnë më shumë punë, përkushtim

dhe njohje për përgatitje.

Në krahasim me studimet e tjera të realizuara në vend (Rexhepi et al.,2013), statusi herbofilik

mbetet i ngjashëm edhe pse i njëjti ndryshon për nga citimi i llojeve, kurse në krahasim me

studimet e realizuara në shtetet fqinje, p.sh. me Bosnjën (Ferrier et al., 2015; Redzic,

2006;2007; 2010a;b; Saric-Kundalic et al., 2010; 2011), ku raportohen 308 lloje, dhe me

118

Shqipërinë, për ku raportohen 79 lloje, duket se numri i citimeve në këtë studim është më i

ulët. Për fat të keq, nuk ishte i mundur krahasimi me vendet e ish Jugosllavisë dhe vendet e

tjera të Ballkanit, sepse për këtë kategori nuk kishte studime të ngjashme të publikuara.

4.5 Larmia dhe përhapja e bimëve të kulturës materiale

Pavarësisht se lidhur me numrin e llojeve të kësaj kategorie pritshmëritë ishin të larta, në

këtë studim u gjetën më pak lloje, por informacioni për të njejtat shihet të jetë i vlefshëm dhe

interesant. Si edhe pritet, numri më i madh i llojeve të raportuara ishte për qëllime ndërtimi

(gjithsej 28 lloje), i ndjekur nga numri i llojeve që përdoren për dru zjarri (gjithsej 28 lloje)

dhe dy lloje shumë të zakonshme që raportohen për përgatitjen e thëngjillit apo qymyrit.

Sikurse në rastin e parë, edhe për nënkategorinë e arteve tradicionale ose artizanat,

pritshmëritë ishin më të mëdha. Sidoqoftë, raportimi i 35 llojeve bimore mendohet se i

plotëson kriteret etnobotanike të dokumentimit të njohurive tradicionale. Në këtë kategori,

llojet Buxus sempervirens, Fagus sylvatica, Juglans regia, Morus alba, Prunus cerasus, P.

avium, dhe Quercus cerris, u raportuan të jenë të dobishme për të bërë vegla druri që

përdoren në kuzhinë (lugë druri, shkopinj druri (ofllagi), tas druri, sitë druri, sofër

tradicionale, pjata, etj.); kurse llojet Alnus incana, Bassia scoparia, Buxus sempervirens,

Castanea sativa, Cornus mas, Corylus avelana, Fagus sylvatica, Fraxinus exelsior, Morus

alba, dhe Sambucus nigra, u raportuan të jenë format drurore më të përshtatshme për vegla

bujqësore (bisht sëpate, kose, drapëri, shati, plugje, etj.). Një tjetër raportim interesant është

dokumentuar në lidhje me përdorimin e frutave të ftoit (Cydonia oblonga), si mbrojtje kundër

krimbave (Tinea sp.) ose thjesht për mbrojtjen e teshave. Kjo praktikë e vjetër, kohëve të

fundit është në rënie dhe me të bie edhe numri i kultivimit të këtij lloji.

Një informacion interesant mbi veglat muzikore prej druri është grumbulluar për llojet në

vijim: Buxus sempervirens, Castanea sativa, Corylus avelana, Fagus sylvatica, Morus alba,

Phragmites australis, Prunus avium, dhe Syringa vulgaris. Këto lloje të raportuara zakonisht

përdoren për prodhimin e instrumenteve muzikore prej druri, si: flauta, çiftelia, kavalli

(fyelli), zurlla dhe daullja. Nuk ka dyshim se instrument më të rëndësishëm muzikor për

grupin etnik shqiptar është çiftelia, te maqedonasit dhe serbët është tambura, kurse te turqit

sazi.

Njëzet e pesë llojet në vazhdim: Acer campestre, A. pseudoplatanus, A. tataricum, Aesculus

hippocastanum, Alnus glutinosa, Betula alba, B. verrucosa, Buxus sempervirens, Carpinus

betulus, Ficus carica, Ficus elastica, Juniperus communis, Morus alba, Pinus mugo,

Platanus orientalis, Populus nigra, P. tremula, Prunus prostrata, P. avium, Robinia

pseudoacacia, Salix alba, S. cinerea, S. fragilis, Sambucus nigra dhe Ulmus campestris, janë

raportuar në nënkategorinë e bimëve që përdoren në arkitekturën e blertë. Disa prej këtyre

llojeve përdoren për pamjen e tyre estetike (Populus tremula, Pinus mugo), disa të tjera janë

pasojë e ndikimit socio-politik në peisazhin arkitekturor; p.sh. Aesculus hippocastanum,

mbjellë gjatë kohës së komunizmit; Platanus orientalis, mbjellë gjatë sundimit të perandorisë

Osmane.

Një tjetër e dhënë interesante për llojin Juniperus communis, u raportua si një mekanizëm i

mundësisë ekologjike, të cilin e shfrytëzojnë barinjtë për ta përhapur arealin e kullotave, duke

e djegur bimën në fjalë; ndërsa disa lloje të tjera u raportuan si të dobishme jo vetëm për nga

pamja estetike, por edhe për të caktuar kufijtë e pronave private, si rasti me llojin Prunus

prostrata.

119

4.6 Besëtytnitë mbi bimët

Askush me saktësi nuk mund të shpjegojë se pse besëtytnitë ruhen dhe transmetohen te brezat

edhe pse ato shpesh nuk janë të vërteta. Kur dihet se njeriu modern në krahasim me njerëzit e

lashtë ka gjithnjë e më pak kohë për të menduar për misteret që e rrethojnë; një shpjegim më i

arsyeshëm doemos duhet të jetë i ndërlidhur me edukimin tradicional. Ndonëse origjina e

besëtytnive lidhur me bimët mbetet mistike, thelbi i saj edhe sot e kësaj dite mbetet i njëjtë,

mbrojtja e familjes ose individit. Ato kanë të bëjnë me edukimin tradicional të të rinjve për

natyrën e bimëve dhe dobinë e tyre. Sido që të jetë,kjo çështje që lidhet me informatorët e

besimit musliman mbetet për t’u diskutuar. Ndoshta arsyeja qëndron në faktin se që të dy

grupet etnike (shqiptarë dhe turq) në Maqedoninë e Veriut praktikojnë fe paksa më

pragmatike. Ndyshe nga informatorët e grupit etnik maqedonas,që në ritet fetare të tyre

raportojnë përdorimin e llojeve Achillea millefolium, Hypericum perforatum, Juglans regia

dhe Pailurus spina-christi, grupet etnike shqiptare dhe turke japin informacion kontradikor

me praktikat e tyre fetare për llojet në vazhdim: Cicer arietinum, Lagenaria vulgaris,

Lagenaria siceraria, Primula veris, Salix alba dhe Syringa vulgaris. Kjo ka një shpjegim

lidhur me besimin e mëhershëm në këtë rajon, i cili kryesisht ka qenë i krishterë. Por,

gjithsesi, kjo çështje mbetet e hapur për t’u studiuar në të ardhmen.

4.7 Kufizimet e studimit

Edhe pse në studim është insistuar të përfshihet një pjesë e madhe e përdorimit të bimëve,

prapseprapë i njëjti nuk jep një pasqyrë të plotë të vlerësimeve të lidhjeve që kanë banorët e

këtij vendi me natyrën që i rrethon. Ndonëse, në studimin aktual nuk përfshihen të gjitha

grupmoshat, mendojmë se kjo çështje duhet shqyrtuar në të ardhmen. Veç kësaj, edhe brenda

grupmoshës 60 vjeç e sipër shpesh ka pasur vështirësi, si në rastet e mospranimit të daljes në

terren për shkak të moshës dhe gjendjes shëndetësore, ashtu edhe për shakak të detyrimeve të

përditshme të tyre, të cilat ishin të pamundura të shmangeshin. Këto ndoshta e kanë kufizuar

studimin në disa raste.Qëllimi tjetër i këtij studimi ishte dhe krahasimi i rezultateve me

vendet fqinje. Realizimi i tij ishte i pjesor, për shkak se studime të tilla nuk gjenden në të

gjitha vendet fqinje.

120

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Në këtë studim njohuritë tradicionale botanike te grupet etnike janë përcaktuar nga

vështrime të ndryshme të veçanta: ekologjike, historike, kulturore dhe socio-

ekonomike.

Pavarësisht erozionit të thesarit etnobotanik në Maqedoninë e Veriut nga zhvendosjet

drejt qyteteve të mëdha, ende vihet re kultivimi i marrëdhënieve njeri-bimë. Për arsye

të përhapjes kulturore, ky thesar njohjesh, herë pas here është ndikuar nga njohuritë e

vendeve fqinje.

Në këtë studim u regjisturan një seri informacionesh të dobishme për 128 bimë

mjekësore. Shumë njerëz vazhdojnë të jenë në varësi të drejtpërdrejtë prej tyre, të

paktën për trajtimin e disa sëmundjeve si: kollitja, ftohja, ethet, sëmundjet e lëkurës

dhe infeksionet urinare.

Në studim u vu re se ekzistojnë shumë shqetësime lidhur me qëndrueshmërinë e

grumbullimit të bimëve aromatiko-mjekësore. Këtu nënvijëzohet nevoja e nismave

nga ana e autoriteteve shtetërore për tw parandaluar mbishfrytëzimin e llojeve:

Arctostaphylos uva-ursi, Achillea milefolium, Atropa belladona, Centaurium

erythrea, Gentiana lutea, Origanum vulgare, Orchis laxiflora, Primula vulgaris,

Sempervivum macedonicum, Sideritis scardica, Sideritis montana dhe Teucrium

montanum.

Gjithashtu, këshillohet kultivimi në shkallë më të gjërë i bimëve aromatiko-

mjekësore, duke shmangur prirjet për të grumbulluar bimë natyrore të egra, me qëllim

që të ruhet dhe ripërtërihet fondi gjenetik i tyre.

Njohuritë e dokumentuara mbi përdorimin e bimëve të egra ushqyese në Maqedoninë

e Veriut do të shërbejnë si pikë referimi për të diskutuar mbi dietën dhe origjinën e

saj. Meqë ka një rënie në konsumin e disa llojeve bimore të egra që janë përdorur në

të kaluarën (Eupatorium cannabinum, Rumex acetosa dhe Urtica dioica), ka gjasa që

kjo të çojë deri te zhdukja e njohurive tradicionale që lidhen me to.

Studimi nënvijëzon edhe rënien e interesimit të banorëve lokalë për llojet e bimëve të

kulturës materiale. Për pasojë, shkathtësitë dhe praktikat e mëhershme do të humben

me kalimin e kohës.

Është e domosdoshme që informacioni tradicional botanik të ruhet si sistem vlerash

tradicionale dhe njëkohësisht të gjehen mënyra për ta transmetuar te gjeneratat e reja.

Duke pasur parasysh rëndësinë ekonomike të bimëve mjekësore në shëndetin e

njeriut, rëndësinë e bimëve ushqyese në dietën e përditshme, traditën e përdorimit të

bimëve në kulturën materiale dhe përfitimet nga to, që të tre këta sektorë duhet të

shfrytëzohen për zhvillimin e zonave rurale. Kjo shihet të jetë e rëndësishme

veçanërisht pasi dy të parat ndihmojnë në një masë të madhe edhe në eksport.

Natyrisht, strategjitë brenda kësaj ideje nuk duhet të drejtohen vetëm në mbështetje

financiare të zonave rurale, por edhe në çështje që kanë të bëjnë me edukimin dhe

menaxhimin e këtyre resurseve.

Përtej spektrit të gjërë të raportimeve mbi dobinë shëndetësore, vërehet se në

Maqedoninë e Veriut ekzistojnë dallime të qarta mes grupeve etnike dhe vetë rajoneve

planore. Kjo dukuri fillimisht i përket madhësisë së grupit etnik dhe më pas edhe

ndikimit të politikave rajonale. Ndonëse ekziston një korelim mes madhësisë së

rajoneve dhe lokaliteteve më të mëdha urbane, për shkak të shpeshtisë së përdorimit të

121

bimëve, në të ardhmen do të duhet të hartohen plane strategjike të cilat do ta kishin

ulur këtë presion antropogjen në rajonet më të mëdha.

Ndonëse banorët vendas në Maqedoninë e Veriut i shfrytëzojnë bimët jo vetëm për

qëllime shëndetësore dhe ushqyese, por edhe në ndërtim dhe ngrohje me dru zjarri

atëherë është e nevojshme që të përpilohen strategji të reja në lidhje me ruajtjen e

këtyre pasurive të egra në natyrë.

Rekomandohet që në studimet e ardhëshme të kryhen analiza fitokimike dhe

farmakologjike për llojet e raportuara në këtë studim dhe në veçanti për llojin

Buglossoides purpurocaeruleum.

Së fundi, duhet të ketë më shumë bashkëpunim midis institucioneve releavnte të

përfshira në ruajtjen e resurseve natyrore. Prandaj, Ministria e Bujqësisë Pylltarisë

dhe Ekonomisë së Ujërave, Ministria e Ekonomisë, Ministria e Mjedisit Jetësor dhe

Planifikimit Hapësinor duhet të punojnë së bashku me banorët lokalë në mbikëqyrjen

dhe monitorimin e këtyre resurseve natyrore.

Nga pikëpamja metodologjike, studimi ofron një perspektivë autentike për formimin e

teorive të reja në lidhje me kërkesën e këtyre pasurive natyrore.

122

LITERATURA

Addis G., Urga K., Dikasso D. (2005): Ethnobotanical study of edible wild plants in some

selected districts of Ethiopia. Human Ecology. 33(1): 83-118.

Akaydin G., Şimşek I., Arituluk Z.C., Yeşilada E. (2013): An ethnobotanical survey in

selected towns of the Mediterranean subregion (Turkey). Turkish Journal of Biology. 37:

230-247. doi:10.3906/biy-1010-139.

Albayrak S., Aksoy A., Sagdi O., Albayrak S. (2012): Antioxidant and antimicrobial

activities of different extracts of some medicinal herbs consumed as tea and spices in Turkey.

J Food Biochem. 36: 547-554. 10.1111/j.1745-4514.2011.00568.x.

Alexiades M.N., Sheldon J.W. (1996): Selected Guidelines for Ethnobotanical Research: A

Field Manual. Advances in Economic Botany, vol. 10. The New York Botanical Garden,

Bronx, New York.

Anderson M.K. (2011): Ethnobiology, Vol.1, John Wiley & Sons, inc.

Andriamparany J.N., Brinkmann K., Jeannoda V., and Buerkert A.(2017): Effects of socio-

economic household characteristics on traditional knowledge and usage of wild yams and

medicinal plants in the Mahafaly region of south-western Madagascar,‖ Journal of

Ethnobiology and Ethnomedicine, vol. 10, no. 1, p. 82.

Babai D., Molnar Z. (2013): Small-scale traditional management of highly species-rich

grasslands in the Carpathians. Agriculture Ecosystems & Environment 182(1):123-130. DOI:

10.1016/j.agee.2013.08.018.

Babai, D., Molnár Z. (2009): Traditional ecological knowledge in Gyimes II.Knowledge on

habitats (in Hungarian). Bot. Közl. 96, 145–173.

Bergstrom C. T., Dugatkin L. A. (2012): Evolution. Norton, New York.

Berkes F. (1999):Sacred ecology: Traditional ecological knowledge and resource

management. Taylor and Francis Publishing Company. Philadelphia.

Berlin B. (1992): Ethnobiological Classification: Principles of Categorization of Plants and

Animals in Traditional Societies (2nd Ed. 2014). Princeton University Press. Princeton- New

Jersey.

Biodiversity Strategy and Action Plan of the Republic of Macedonia:

https://www.cbd.int/doc/world/mk/mk-nbsap-01-en.pdf. Qasur më 12 Shtator 2016.

Cavalli-Sforza L. L., Feldman M. W. (1981): Cultural transmission and evolution: A

quantitative approach. Princeton University Press, Princeton.

Cle’ment D. (1998): The historical foundations of ethnobiology. Journal of Ethnobiology.

18:161-187.

Cotton C.M (1996): Ethnobotany: priciples and applications. Chichester: John Wiley and

Sons.

Cunningham A. (2001): Applied Ethnobotany – People, wild plant use & conservation.

Earthscan Publications Ltd.

Damo R., Icka P., Ismaili M (2012): Biocultural diversity in Albania, Macedonia and

Kosovo. SEEU Review. Volume 8, No. 2, DOI: 10.2478/v10306-012-0015-4.

Dogan Y., Nedelcheva A., Luczaj L., Dragulescu C., Stevkov G, Maglajic A., Ferrier J., Papp

N., Hajdari A., Mustafa B., Dajic-Stevanovic D., Pieroni A.(2015): On the importance of

https://www.cbd.int/doc/world/mk/mk-nbsap-01-en.pdf.%20Qasur%20më%2012%20Shtator%202016

123

leaf: the ethnobotany of sarma in Turkey and the Balkans. Journal of Ethnobiology and

Ethnomedicine.11:26.

Dogan Y., Nedelcheva A.M., Obratov-Petkoviš D., Padure I.M (2008): Plants used in

traditional handicrafts in several Balkan countries. Indian J Trad Know. 7 (1): 157-161.

Dolina K., Łuczaj Ł. (2017): Wild food plants used on the Dubrovnik coast (south-east

Croatia). Acta Soc Bot Pol. 83(3):175–81.

Donev D. (2014): Rural landscapes along the Vardar Valley: two-site less surveys near Veles

and Skopje, the Republic of Macedonia. Doctoral Thesis, Leiden University.

Dimitrov N. (2013): Populacisko-prostorni karakteristiki na naselbite od ridsko-planinskite

oblasti na Republika Makedonija. Geografski razgledi (47) 45-58.

Ertug F. (2005): Ethnobotany: at the junction of the continents and disciplines. Conference

proceedings of the Fourth International Congress of Ethnobotany.

Ferrier J., Saciragic L., Trakic S., Chen E., Gendron R., Currier A., Balick M., Redzic S.,

Alikadic E., Arnason J. (2015): An ethnobotany of the Lukomir Higjlanders of Bosnia &

Herzegovinina. J.Ethnobiol Ethnomed. 11:81 doi: 10.1186/s13002-015-0068-5.

Fieldhouse P. (1995): Food and Nutrition: Customs and Culture. Ed. 2. Chapman & Hall Ltd.

http://www.cabdirect.org/abstracts/19951409845.html.

Ford R.I. (1978): The nature and status of ethnobotany. Anthopological Papers 67. Ann

Arbor: Museum of Anthropology, University of Michigan.

Friedman J., Dafni Y.A., Palewitch D (1986): A Preliminary Classification of the healing

potential of medicinal plants, based on a rational analysis of an ethnopharmacological field

survey among Bedouins in the Negev Desert, Israel. J Ethnopharmacol. 16:275–87.

Fuller R. J. M. (2013): Ethnobotany: major development of a discipline abbroad, reflected in

New Zealand. New Zealand Journal of Botany. 51 (2):116-138.

Hajdari A., Pieroni A., Jhaveri M., Mustafa B., Quave C.L.(2018):Ethnomedical knowledge

among Slavic speaking people in Soutth Kosovo. Ethnobiology and conservation. 7:6.

doi:10.15451/ec2018-03-07.06-1-42.

Hajnalová M., Dreslerová D.(2010): Ethnobotany of einkorn and emmer in Romania and

Slovakia: towards interpretation of archaeological evidence. PAMÁTKY

ARCHEOLOGICKÉ CI.

Hamilton A.C., Shengji P., Kessy J., Khan A.A., Lagos-Witte S., Shinwari Z.K. (2003): The

purposes and teaching of Applied Ethnobotany. People and Plants Working Paper 11. WWF,

Godlaming, UK.

Harshberger, J.W. (1896): Purposes of ethnobotany. Botanical Gazette 21, 146-154. [The first

published use of the term ethnobotany].

Heinrich M., Ankli A., Frei B., Weimann C., Sticher O. (1998): Medicinal Plants in Mexico:

Healer's consensus and cultural importance. Social Science and Medicine. 47: 1859-1871.

10.1016/S0277-9536(98)00181-6.

Herder J.G.(2002): Philosophical writings (translated and edited by Forster M.N). Cambridge

Univeristy Press.

Hoffmann N., Reicherter K., Fernandez-Steeger T., Grutzner S. (2010): Evolution of ancient

Lake Ohrid: a tectonic perspective. Biogeosciences, 7, 3377–3386. doi:10.5194/bg-7-3377-

2010.

https://dx.doi.org/10.1186%2Fs13002-015-0068-5

http://www.cabdirect.org/abstracts/19951409845.html

124

Höft M., Barik S.K., Lykke A.M. (1999): Quantitative Ethnobotany. Applications of

multivariate and statistical analyses in ethnobotany. People and Plant Working Paper; Pp.1-

50.

Hunn E.(2007): Ethnobiology in four phases. Journal of Ethnobiology; 27:1-10.

Idu M. (2009): Current Trends in Ethnobotany. Tropical Journal of Pharmaceutical Research,

8 (4):295-296.

ISE Code of Ethics (with 2008 additions) http://ethnobiology.net/code-of-ethics/ Accessed 10

Sep 2012.

IUCN Red List - Macedoniahttps://www.iucn.org/news/eastern-europe-and-central-

asia/201711/national-red-listing-kicks-macedonia. Qasur më 12 Nëntor 2018.

Jaccard P (1912): The distribution of the flora of the alpine zone. New Phytol. 11(2):37-50.

Jariš S., Popoviš Z., Mačukanoviš-Jociš M., Djurdjeviš L., Mijatoviš M., Karadţiš B.,

Mitroviš M., Pavloviš P. (2007): An ethnobotanical study on the usage of wild medicinal

herbs from Kopaonik Mountain (Central Serbia). J Ethnopharmacol.111 (1): 160-175.

10.1016/j.jep.2006.11.007.

Koleva V., Dragoeva A., Zheni-Nanova Zh., Koynova T., Dashev G. (2015): An

ethnobotanical study on current status of some medicinal plants used in Bulgaria.

Int.J.Curr.Microbiol.App.Sci 4(4): 297-305.

Koteski C., Josheski D., Jakovljev Z., Dimitrov N., Bardarova S. (2014): Macedonia

Demographic Aging. Journal of Earth Science and Engineering. 4: 445-454.

Krasteva-Blagoeva E. (2010): Taste in the Balkans: food and identity [Vkusat na balkanite:

hrana i identichnost]. Bulgarian Folklore. XXXVI (1):7–20.

Łuczaj Ł., Fressel N., Perkoviš S (2013a): Wild food plants used in the villages of the Lake

Vrana Nature Park (northern Dalmatia, Croatia). Acta Soc Bot Pol. 82(4):275–81.

Łuczaj Ł., Zovko-Končiš M., Miličeviš T., Dolina K., Pandţa M.(2013b): Wild vegetable

mixes sold in the markets of Dalmatia (southern Croatia). J Ethnobiol Ethnomed. 9:2.

Mahunnah R.L.A., Augustino S., Otieno J.N., Elia J. (2012): Conservation assessment and

Management Planning of Medicinal Plants in Tanzania. Medicinal Plant Conservation 15:65-

41.

Martin G. (1995): Ethnobotany: A methods manual. 1st ed. London; New York. Chapman &

Hall.

Matevski V (2010): Flora na Republika Makedonija. Macedonian Academy of Sciences and

Arts. 2(1).

Menkoviš N., Šavikin K., Tasiš S., Zduniš G., Steševiš D., Milosavljeviš S., Vincek D.

(2011): Ethnobotanical study on traditional uses of wild medicinal plants in Prokletije

Mountains (Montenegro). Journal of Ethnopharmacology. 133 (1): 97-107.

10.1016/j.jep.2010.09.008.

Micevski K. (1985-2005): Flora na Republika Makedonija. Macedonian Academy of

Sciences and Arts 1(3).

Moerman D.E. (1998): Native American Ethnobotany. Portland (OR): Timber Press.

Molna´r Z, Babai D. (2009): Ethnogeobotanical studies in Gyimes I: plant names, folk

taxonomy, personal and communal knowledge. Botanikai Ko¨zleme´nyek 96(1–2): 117–143.

http://ethnobiology.net/code-of-ethics/

https://www.iucn.org/news/eastern-europe-and-central-asia/201711/national-red-listing-kicks-macedonia

https://www.iucn.org/news/eastern-europe-and-central-asia/201711/national-red-listing-kicks-macedonia

125

Molna´r Z. (2012): Landscape ethnoecological knowledge of herdsmen on the flora and

vegetation of the Hortobagy salt steppe. In Chibliljev A.A. (ed): Sixth International Syposium

on Steppes.pp.510-513. Russian Academy of Sciences, Institute of Steppe. Orenburg.

Mustafa B., Hajdari A., Krasniqi F., Hoxha E., Ademi H., Quave C.L., Pieroni A. (2012):

Medical ethnobotany of the Albanian Alps in Kosovo. J Ethnobiol Ethnomed. 8: 6-

10.1186/1746-4269-8-6.

Mustafa B., Hajdari A., Pajazita Q., Syla B., Quave C.L, Pieroni A. (2011): An

ethnobotanical survey of the Gollak region, Kosovo. Genetic Resources and Crop Evolution.

16: 1-16.

Nedelcheva A. (2013): An ethnobotanical study of wild edible plants in Bulgaria. Eurasia J

BioSci. 7:77–94.

Nedelcheva A. (2013): An ethnobotanical study of wild edible plants in Bulgaria. EurAsian

Journal of BioScience 7, 77-94.

Nedelcheva A., and Dogan Y. (2011): Usage of Plants for Weather and Climate Forecasting

in Bulgarian Folk Traditions. Indian Journal of Traditional Knowledge 10(1): 91–95.

Nedelcheva A., Dogan Y., Obratov-Petkovic D., Padure I. (2011):The traditional use of

plants in Southeastern Europe. Human Ecology. 39(6):813-828.

Nolan J.M., Turner N.J. (2011): Ethnobotany: The Study of People – Plant Relationships. In:

Anderson N. E. (ed.) Ethnobiology, Vol.1, John Wiley & Sons, inc.:135-147.

Novkoska B. (2017): Regional development disparties and their connection with hidden

economy. UTMS. Journal of Economics 8 (2):151-158

Otieno J.N. (2011): Use of ethnobotanical criteria for conservation assessment of plants used

for respiratory diseases in Lake Victoria region, Tanzania. International Journal of

Biodiversity and Conservation 3:610-617.

Penev S., Trenovski B. (2016: Policy on balanced regional development in Macedonia –

Goals, challenges, trends. MPRA. Paper No. 76506.

Papp N., Birkás-Frendl K., Bencsik T., Stranczinger S., Czégényi D.(2014): Survey of

traditional beliefs in the Hungarian Csángó and Székely ethnomedicine in Transylvania,

Romania. Rev Bras Farmacogn.24(2):141–52.

Phillips O., Gentry A.H. (1993): The useful plants of Tambopata, Peru: I. Statistical

hypotheses tests with a new quantitative technique. Economic Botany, vol. 47, no. 1: 15–32.

Pieroni A. (2008): Local plant resources in the ethnobotany of Theth, a village in the

Northern Albanian Alps. Gen Resour Crop Ev. 55(8):1197–214.

Pieroni A. (2010): People and plants in Lëpushë. Traditional medicine, local foods, and post

communism in a North Albanian village. In: Pardo de Santayana M, Pieroni A, Puri R,

editors. Ethnobotany in the new Europe: People, health and wild plant resources. New

York/Oxford: Berghahn. p. 16–50.

Pieroni A., Cianfaglione K., Nedelcheva A., Hajdari A., Mustafa B., Quave C.L. (2014b)

Resilience at the border: traditional botanical knowledge among Macedonians and Albanians

living in Gollobordo, Eastern Albania. J Ethnobiol Ethnomed. 10:31.

Pieroni A., Dibra B., Grishaj G., Grishaj I., Maçai S.G. (2005): Traditional phytotherapy of

the Albanians of Lepushe, Northern Albanian Alps. Fitoterapia. 76(3–4):379–99.

126

Pieroni A., Giusti M.E. (2008): The remedies of the folk medicine of the Croatians living in

Šišarija, northern Istria. Collegium Antrop. 32(2):623–7.

Pieroni A., Giusti M.E., Münz H., Lenzarini C., Turkoviš G., Turkoviš A. (2003):

Ethnobotanical knowledge of the Istro-Romanians of Ţejane in Croatia. Fitoterapia., 74: 710-

719. 10.1016/j.fitote.2003.06.002.

Pieroni A., Nedelcheva A., Dogan Y. (2014a): Local knowledge of medicinal plants and wild

food plants among Tatars and Romanians in Dobruja (South-East Romania). Gen Resour

Crop Evol. doi: 10.1007/s10722-014-0185-3.

Pieroni A., Pawera L., Shah G.M. (2016): Gastronomic Ethnobiology.Springer. Switzerland.

Pieroni A., Rexhepi B., Nedelcheva A., Mustafa B., Hajdari A., Kolosova V.(2013): One

century later: the folk botanical knowledge of the last remaining Albanians of the upper Reka

Valley, Mount Korab, Western Macedonia. J Ethnobiol Ethnomed. 9:22.

Powers, S. J.(1875): Aboriginal botany. California Academy of Sciences Proceedings 5: 373-

379.

Quave C.L., Pieroni A (2015): A reservoir of ethnobotanical knowledge informs resilient

food security and health strategies in the Balkans. Nature Plants. DOI:

10.1038/NPLANTS.2014.21.

Quave C.L., Pieroni A. (2014): Fermented foods for food security and food sovereignty in the

Balkans: A case study of the Gorani people of Northeastern Albania. J Ethnobiol. 34(1):28–

43.

Redţiš S. (2006): Wild edible plants and their traditional use in the human nutrition in Bosnia

and Herzegovina. Ecol Food Nutr. 45: 189-232. 10.1080/03670240600648963.

Redţiš S. (2007): The ecological approach to ethnobotany and ehnopharmacology of

population in Bosnia and Herzegovina. Collegium Antropol. 31: 869-890.

Redţiš S. (2010a): Wild medicinal plants and their usage in traditional human therapy

(Southern Bosnia and Herzegovina, W. Balkan). J Med Plant Res. 4 (11): 1003-1027.

Redţiš S. (2010b): Wild Mushrooms and Lichens used as Human Food for Survival in War

Conditions; Podrinje - Zepa Region (Bosnia and Herzegovina, W. Balkan). Hum Ecol Rev.

2010, 17 (2): 175-187.

Rexhepi B. (2017a): Ethnobotanical Study of Some Medicinal and Edible Plants in

Northeastern Statistical Region of Macedonia. Academicsera International Conference,

Istanbul, Turkey: 19-25.

Rexhepi B. (2017b): Ethnobotanical Study of Some Medicinal and Edible Plants in

Macedonia. 1st International Conference of Biodiversity of the Sharr Mountain. Institute of

Ecology and Technology. 15-16 September 2017: 35-36.

Rexhepi B. (2018): The Status of Ethnobotanical Knowledge of Medicinal Plants in Republic

of Macedonia. 2nd International Conference of Natural Sciences and Mathematics. ICNSM.

22 June 2018. Book of Abstract ISBN.

Rexhepi B., Bajrami A (2018): Conservation of Wild-harvested Medicinal Plants Species in

Macedonia. International Journal of Education, Science, Technology, Innovation, Health and

Environment. Vol. 05 (1).

127

Rexhepi B., Bajrami A., Mustafa B. (2018):Three Ethnic groups, One Territory: Perspectives

of an ethnobotanical study from Southwestern Macedonia. International Journal of Education,

Science, Technology, Innovation, Health and Environment. Vol. 04 (1).

Rexhepi B., Bajrami A., Mustafa B.(2017c): Ethnobotanical Study of Wild Edible Plants in

Pelagonia Region (Southwestern Macedonia). Academicsera International Conference,

Istanbul, Turkey: 29-33.

Rexhepi B., Mustafa B., Hajdari A., Rushidi-Rexhepi J., Quave C.L, Pieroni A. (2013):

Traditional medicinal plant knowledge among Albanians, Macedonians and Gorani in the

Sharr Mountains (Republic of Macedonia). Genet Resour Crop Ev. 10.1007/s10722-013-

9974-3.

Reyes-Garcia C., Marti N., Mcdade M., Tanner S., Vades V. (2007): Concepts and methods

in studies measuring individual ethnobotanical knowledge. 27(2):182-203.

Santoro, F. R.. Nascimento, A. L. B., Soldati, G. T., Ferrera Junior, W.S.& Albuquerque,

U.P. (2018): Evolutionary ethnobiology and cultural evolution: opportunities for research and

dialogue. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 14, 1 DOI 10.1186/s13002-017-0199-

y.

Šariš-Kundališ B., Dobeš C., Klatte-Asselmeyer V., Saukel J. (2010): Ethnobotanical study

on medicinal use of wild and cultivated plants in middle, south and west Bosnia and

Herzegovina. J Ethnopharmacol. 131 (1): 33-55. 10.1016/j.jep.2010.05.061.

Šariš-Kundališ B., Dobeš C., Klatte-Asselmeyer V., Saukel J. (2011): Ethnobotanical survey

of traditionally used plants in human therapy of east, north and north-east Bosnia and

Herzegovina. Journal of Ethnopharmacology. 133 (3): 1051-1076. 10.1016/j.jep.2010.11.033.

Savikin K., Zdunic G., Menkovic N., Zivkovic J., Cujic N., Terescenko M. (2013):

Ethnobotanical study on traditional use of medicinal plants in South-Western Serbia, Zlatibor

district. J Ethnopharmacol. 146(3):803–10.

Singh B.P., Shrivastava U.(2004): Plant genetic resources in Indian perspective- Theory and

practice. Indian Council of Agricultural Research: 1-3.

Skoula M., Dal Cin D’Agata C., Sarpaki A (2009): Contribution to the ethnobotany of Crete,

Greece. — Bocconea 23: 479-487.

Stepp J.R. (2005): Advances in Ethnobiological Field Methods. Sage Journals, Vol. 17/3:

211-218. https://doi.org/10.1177/1525822X05277459.

Stsgar J., Pilih M., Pogacnik M., Ţnidarcic D. (2013): Knowledge of medicinal plants and

their uses among secondary and grammar school students: A case study from Slovenia. Arch.

Biol. Sci., Belgrade, 65 (3), 1123-1129. DOI:10.2298/ABS1303123S.

Statistical office of the Republic of Macedonia. (2005): Census of Population, Households

and Dwellings in the Republic of Macedonia. http://www.stat.gov.mk/. Qasur më 16 dhjetor

2016.

Tardìo J., Pardo-de-Santayana M. (2008): Cultural importance indices: a comparative

analysis based on the useful wild plants of southern Cantabria (northern Spain). Econ Bot. 62:

24-39. 10.1007/s12231-007-9004-5.

Vlková M., Kubátová E., Šlechta P., Polesný Z. (2015): Traditional use of plants by the

disappearing Czech diaspora in Romanian Banat. Scientia agriculturae bohemica, 46, (2): 49–

56. doi: 10.1515/sab-2015-0016.

https://doi.org/10.1177%2F1525822X05277459

http://www.stat.gov.mk/

128

Vogl C., Vogl-Lukasser B., Puri R.K. (2004): Tools and Methods for Data Collection in

Ethnobotanical Studies of Homegardens.

Vrgova R. (2015): Census, Identity, and Politics of Numbers: The Case of Macedonia.

Contemporary Southeastern Europe. 2 (2), 107-125

Waldstein, A., Adams, C.(2006): The interface between medical anthropology and medical

ethnobiology. https://doi.org/10.1111/j.1467-9655.2006.00275.x.

Zlatkoviš B.K., Bogosavljeviš S.S., Radivojeviš A.R., Pavloviš M.A.(2014): Traditional use

of the native medicinal plant resource of Mt. Rtanj (Eastern Serbia): ethnobotanical

evaluation and comparison.J. Ethnopharmacol. 151:704–713

https://doi.org/10.1111/j.1467-9655.2006.00275.x

129

LISTA E SHKURTIMEVE

WWF – Fondi Botëror për Natyrën

UNESCO – Organizata për Edukim, Shkencë dhe Kulturë e Kombeve të Bashkuara

GEF – Fondi Global për Mjedis

UNEP – Organizata e Kombeve të Bashkuara për Mbrojtjen e Mjedisit

LSD - Acidi dietilamid lisgerik

FRC – Frekuenca Relative e Citimit

NB - Niveli i Besnikërisë

FKI - Faktori i Konsensusit të Informatorëve

KNJ - Koefiçienti i Ngjashmërisë Jaccard

PR - Prioriteti i ruajtjes

VRF - Vlera e Rëndësisë së Familjes

MAQ – Maqedonas/maqedonisht

SHQ – Shqiptar/shqip

TUR – Turq/turqisht

SRB – Serb/serbisht

PLM – Përdorimi lokal

SHBA – Shtetet e Bashkuara të Amerikës

RPV - Rajoni Planor i Vardarit

RPL -Rajoni Planor Lindor

RPJP - Rajoni planor Jugperëndimor

RPJ -Rajoni Planor Juglindor

RPP - Rajoni planor i Pellagonisë

RPVL - Rajoni Planor Verilindor

RPSH - Rajoni Planor i Shkupit

RPPL - Rajoni Planor i Pollogut

EUNIS – Sistemi Evropian i Informimit mbi Natyrën

130

PASQYRA E TABELAVE

Tabela 1-1. Struktura e katër grupeve më të mëdha etnike në kuadër të Rajoneve Planore të

Maqedonisë së Veriut (Entit Shtetëror për Statistikë, 2002) ................................................. 13

Tabela 2-1. Përmbledhje e rezultateve për kategoritë përkatëse në lidhje me raportimin e

dobisë së llojeve bimore, përkatësia në familje dhe numri i përdorimeve të raportuara ........ 20

Tabela 2-2. Vlera e përdorimit të familjes për kategorinë e bimëve mjekësore .................... 21

Tabela 2-3. Sëmundjet më të cituara të sistemeve trupore dhe homogjeniteti i informacionit

për një bimë të caktuar për të trajtuar një sëmundje të veçantë dhe vlerat e Faktorit të

Konsensusit të Informatorëve (FKI) .................................................................................... 23

Tabela 2-4. Teknikat më të zakonshme të ekstraktimit të bimëve mjekësore ....................... 26

Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore .................................... 27

Tabela 2-6. Shënimi i kritereve të përparësisë ..................................................................... 49

Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit ........................................... 50

Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC ............................................................ 57

Tabela 2-9. Vlera e përdorimit të familjes te bimët ushqyese .............................................. 62

Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese ...................... 65

Tabela 2-11. Kriteret e përparsisë për ruajtjen e bimëve ..................................................... 91

Tabela 2-12. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit. ........................................ 92

Tabela 2-13. Vlera e Rëndësisë së Familjes (VRF) për bimët e kulturës materiale .............. 95

Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale .................................... 96

Tabela 2-15. Vlerat e VRF në kategorinë e besëtytnive..................................................... 102

Tabela 2-16. Llojet e raportuara në kategorinë e besëtytnive dhe besimit fetar .................. 103

Tabela 2-17. Krahasimi i të dhënave për grupet etnike ...................................................... 105

Tabela 2-18. Dallimet dhe ngjashmëritë mes studimit aktual dhe studimeve paraprake në

Maqedoninë e Veriut ......................................................................................................... 108

Tabela 2-19. Krahasimi i rezultateve me vendet e ish Jugosllavisë dhe vendeve të tjera fqinje

në Ballkan ......................................................................................................................... 110

Tabela 3-1. Lista e llojeve bimore më të shpeshta në tregjet vendore në Maqedoninë e Veriut

......................................................................................................................................... 115

131

PASQYRA E FIGURAVE

Figura 1-1. Hartë e rajoneve planore të Maqedonisë së Veriut (nga https://d-

maps.com/carte.php?num_car=60218&lang=en) ................................................................... 8

Figura 2-1. Lokalitetet e hulumtuara sipas Rajoneve Planore të Maqedonisë së Veriut, numri

dhe gjinia e banorëve të intervistuar. ................................................................................... 12

Figura 2-2 . Treguesi i Ngjashmërisë sipas Jaccard (Jaccard, (1912) dhe Höft et al. (1999)..

........................................................................................................................................... 18

Figura 3-1. Bimë tëraportuara nga secili grup etnik në veçanti etnik, të ndara në secilën

kategori përkatëse.K1, bimë mjekësore; K2, bimë ushqyese; K3, bimë të kulturës materiale;

K4, besëtytni/besim fetar.. ................................................................................................... 19

Figura 3-2. Gjendja e pranisë së bimëve të Kategorisë I.. ................................................... 22

Figura 3-3. Sasia e pjesëve të përdorura te bimët mjekësore... ............................................ 22

Figura 3-4. Renditja e pëlqimeve sipas grupeve etnike për bimët mjekësore që trajtojnë

sëmundjet e sistemit të frymëmarrjes... ................................................................................ 24

Figura 3-5. Numri i bimëve të dobishme të listuara nga ana e katër grupeve etnike... .......... 25

Figura 3-6. Përqindja e habitatit dhe pjesëve të përdorura te kategoria e bimëve ushqyese... 63

Figura 3-7. Mënyrat (modelet) e konsumimit të bimëve ushqyese... ................................... 64

Figura 3-8. Gjendja sasiore e bimëve ushqyese sipas informatorëve vendas........................ 64

Figura 3-9. A) Sasia në përqindje e bimëve të nënkategorisë që përdoren në ndërtim si

material ndërtimor i përkohshëm dhe i përhershëm; B) Përqindja e llojeve që përdoren si dru

për zjarr ose qymyr... ........................................................................................................... 95

Figura 3-10. Përqindja e llojeve të përdorura në nënkategorinë e arteve tradicionale ose

artizanateve... .................................................................................................................... 102

Figura 4-1. Pamje të zinxhirit të furnizimit me bimë mjekësore në Maqedoninë e Veriut... 114

Figura 4-2. Pamje nga intervista me tregtarë vendorë të pavarur (Berovë – rajoni planor

Lindor)... ........................................................................................................................... 114

Figura 4-3. Zinxhiri i furnizimeve me materiale bimore në Maqedoninë e Veriut ............. 116



132

Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.

LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË

K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV

Abies borisii-regis Matt. - - + - - - + - - - - - - - - -

Acer campestre L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Acer heldreichii Orph.

Ex.Bioss - - + - - - + - - - - - - - - -

Acer pseudoplatanus L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Acer tataricum L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Achillea milefolium L. + + - + + + - - + - - - + + - -

Adonis vernalis L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Aesculus hippocastanum

L. - - + - + - + - - - - - - - - -

Agrimonia eupatoria L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Alchemilla alpestris L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Alchemilla vulgaris L. + + - - + + - - - - - - - - - -

Alnus glutinosa L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Alnus incana L.

(Moench) - - + - - - + - - - - - - - - -

Althaea hirsuta L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Althaea officinalis L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Allium cepa L. + - - - + - - + + - - - + - - -

Allium sativum L. + - - - + - - + + - - - + - - -

Allium scorodoprasum - + - - - - - - - - - - - + - -

Allium ursinum - + - - - - - - - - - - - + - -

Amygdalus communis

(Mill.)D.A.Webb - - - - + - - + + - - - - - - -

Arctium lappa L. - - - - + - - - - - - - - - - -

Arctostaphylos Uva ursi

L. Spreng. + - - - + - - - + - - - + - - -

Arisaema erubescens

(Wall) Schott + - - - - - - - - - - - - - - -

Aronia melanocarpa

Michx + - - - + - - - - - - - + - - -

133




Artemisia absinthium L. + + - - + - - - + - - - + + - -

Arum maculatum L. + + - - + + - - - - - - - - - -

Asparagus acutifolius L. + - - - - - - - - - - - + - - -

Atropa belladona L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Avena sativa L. - + - - + + - - + - - - - - - -

Bassia scoparia L. A.J.

Scott - - + - - - + - - - - - - - - -

Bellis perennis L. + - - - + - - - - - - - - - - -

Beta vulgaris L - - - - - - - - - - - - - + - -

Betula alba L. - - + - + - - - - - - - - - - -

Betula verrucosa L. - - + - - - - - - - - - - - - -

Borago officinalis L. - - - - + - - - - - - - - - - -

Buglossoides

purpurocaeruleum L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Buxus sempervirens L. - - + - + - - - - - - - - - - -

Calendula officinalis L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Capsella bursa pastoris

(L).Medik + + - - + + - - - - - - + - - -

Carpinus betulus L. - - + - + - - - - - - - - - - -

Carpinus orientalis Mill - - + - + - - - - - - - - - - -

Carum carvi L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Castanea sativa Mill. - - + - + - - - - - - - - - - -

Centaurium erythraea

Rafin. + - - - + - - - + - - - + - - -

Chamomilla recutita L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Chelidonium majus L. + - - - + - - - - - - - - - - -

Cicer arietinum L. - - - - + - - - - - - - - - - -

Cichorium intybus L. + + - - + + - - - - - - + + - -

Citrullus lanatus

(Thunb) - - - - + - - - - - - - - - - -

Cornus mas L. + + + - + + + - + + - - + + - -

134




Cornus sanguinea L. - - + - + - - - - - - - - - - -

Corylus avelana L. - - + - + - - - - - - - - - - -

Corylus avellana L - + - - - + - - - + - - - - - -

Crataegus monogyna

Jacq. + + - - + + - + + + - - + + - -

Cucurbita pepo L. + + - - + + - - + + - - + - - -

Cyclamen purpurascens

Mill. - + - - - - - - - - - - - + - -

Cydonia oblonga Mill. - - - - + + - - + + - - - - - -

Cynodon dactylon Pers. - - - - + - - - - - - - - - - -

Cynoglossum officinale

L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Daucus carota L. + + - - + + - - + + - - + - - -

Digitalis grandiflora L. + - - - + - - - - - - - - - - -

Diospyros lotus L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Diospyros virginiana L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Drosera rotundifolia L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Epibolium montanum L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Equisetum arvense L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Erodium cicutarium (L.)

L’Her.ex Aiton - + - - - - - - - - - - - - - -

Eupatorium cannabinum

L. - + - - - - - - - - - - - + - -

Fagus moesiaca Domin,

Maly Czeczott - - + - + - - - - - - - - - - -

Fagus sylvatica L. - - + - + - - - - - - - - - - -

Ficus carica L. + + + - + + + - + + - - + + - -

Ficus elastica Roxb.ex

Hornem - - + - + - - - - - - - - - - -

Foeniculum officinale

Moench - - - - + - - - - - - - + - - -

135




Fragaria vesca L. - + - - - + - - - - - - - + - -

Frangula alnus Mill - + - - - - - - - - - - - + - -

Fraxinus excelsior L. - - + - - + - - - - - - - - - -

Fraxinus ornus L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Galega officinalis L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Galeopsis speciosa Mill - + - - - - - - - - - - - + - -

Galium mollugo L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Galium verum L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Gentiana lutea L. + + - - + + - - - - - - + - - -

Geum urbanum L. - + - - - - - - - - - - - + - -

Gymnadenia conopsea

(L) R.Br - + - - - - - - - - - - - + - -

Helianthus annuus L. + - - - + - - - + - - - + - - -

Helianthus tuberiosus L - + - - - - - - - - - - - + - -

Helichrysum arenarium

(L). Moench + - - - + - - - - - - - - - - -

Helichrysum plicatium

(L). Moench + - - - + - - - - - - - - - - -

Heracleum sphondylium

L - + - - - - - - - - - - - + - -

Hordeum vulgare L. - - - - + - - - + - - - - - - -

Humulus lupulus L. - - - - + - - - - - - - - - - -

Hypericum perforatumL. + - - - + - - + + - - - + - - -

Hyssopus officinalis L. + + - - + + - - - - - - + + - -

Inula helenium L - + - - - - - - - - - - - - - -

Juglans regia L. + + + - + + + - + + - - + + - -

Juniperus communis L. + + - + + + - - + + - - + + - -

Lagenaria vulgaris L. - - - - + - - + - - - - - - - -

Lamium galeobdolon L - + - - - - - - - - - - - - - -

Lavandula officinalis

Mill. + - - - + - - - + - - - + - - -

136




Leonurus cardiaca L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Leucojum aestivum L - + - - - - - - - - - - - - - -

Levisticum officinale

W.D.J. Koch - + - - - - - - - - - - - - - -

Linum usitatissimum L. - - - - + - - - - - - - - - - -

Malus pumila Mill. + - - - + - - - + - - - + - - -

Malus sylvestris Miller. + + - - + + - + + - - - + - - -

Malva sylvestris Miller + - - - + - - - - - - - - - - -

Melilotus officinalis L.

(Pall) + - - - - - - - - - - - - - - -

Melissa officinalis L. + + - - - - - - - - - - - - - -

Mentha longifolia (L).

Huds + + - - + + - - + + - - + + - -

Mentha piperita L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Mentha spicata L - + - - - - - - - - - - - - - -

Mespilus germanica L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Morus alba L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Morus nigra L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Nicotiana tabacum L. - - - - + - - - - - - - - - - -

Nymphaea alba L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Ocimum basilicum L. + - - - + - - - + - - - + - - -

Onopordum acanthium

L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Orchis laxiflora L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Orchis morio L. - + - - - + - - - + - - - - - -

Orchis sp + - - - + - - - + - - - + - - -

Origanum vulgare L. - + - - - + - - - - - - - + - -

Oxalis acetosella L. - + - - - - - - - - - - - + - -

Paliurus spina-christi

Mill. + - - + - - - - - - - - - - - -

Papaver rhoeas L. + - - - + - - - + - - - + - - -

137




Pastinaca sativa L. - + - - - - - - - - - - + - -

Petroselinum crispum

(Mill) Nyman &

A.W.Hill

+ - - - + - - - + - - - + - - -

Phaseolus vulgaris L. + - - - + - - - + - - - - - - -

Phragmites australis

(Cav.) Trin.ex Steud - - + - - - + - - - - - - - - -

Phytolacca armeniaca

L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Pinus mugo L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Pinus nigra J.F. Arnold - - + - - - + - - - - - - - - -

Pinus silvestris L - - + - - - + - - - - - - - - -

Pistacia terebinthus L. + + - - - + - - + + - - - - - -

Plantago lanceolata L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Plantago major L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Platanus orientalis L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Polygonum aviculare L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Polygonum persicaria

S.F.Gray - + - - - - - - - - - - - - - -

Poncirus

trifoliate(L).Raf. + - - - - - - - - - - - - - - -

Populus alba L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Populus nigra L - - + - - - + - - - - - - - - -

Potentilla erecta (L.)

Rauschel. + - - - - - - - - - - - - - - -

Primula veris L. - - - - + - - + - - - - - - - -

Primula vulgaris Huds - + - - - + - - - - - - - - - -

Prunus armeniaca L. + - - - + - - - + - - - + - - -

Prunus avium L. + - - - + - - - + - - - + - - -

Prunus cerasifera Ehrh + + - - + + - - + + - - + - - -

Prunus domestica subsp. + - - - + - + - + - - - + - - -

138




Insititia (L.)

C.K.Schneid

Prunus persica L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Prunus prostrata Labill. + - - - - - + - - - - - - - - -

Prunus spinosa L. - + - - - + - - - - - - - + - -

Pulmonaria officinalis

L. - + - - - + - - - - - - - - - -

Pyrus amygdaliformis

Vill. + + - - + + - - + + - - + - - -

Pyrus communis L. + - - - + - - - + - - - + - - -

Pyrus piraster L. - + - - - + - - - + - - - - - -

Quercus cerris L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Quercus frainetto Ten. - - + - - - + - - - - - - - - -

Quercus petraea

(Matt).Liebl. - - + - - - + - - - - - - - - -

Quercus pubescens

Willd. - - + - - - + - - - - - - - - -

Quercus trojana Weeb. - - + - - - + - - - - - - - - -

Ramonda serbica Pancic + - - - - - - - - - - - - - - -

Robinia pseudoacacia L. + + + - + + + - + + + - + + + -

Rosa canina L. + + - - + + - + + + - - + + - -

Rosa pendulina L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Rosmarinus officinalis

L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Rubus caesius L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Rubus fruticosus agg. L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Rubus hirtus L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Rubus idaeus L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Rumex acetosa L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Rumex alpines L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Rumex crispus L. - + - - - + - - - + - - - + - -

139




Salix alba L. - - + - + - + + - - + - - - + -

Salix cinerea L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Salix fragilis L - - + - - - + - - - - - - - - -

Salvia officinalis L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Sambucus nigra L. + + - - + + + - - - - - + - - -

Satureja hortensis L. + + - - - - - - - - - - - - - -

Sedum acre L. - + - - - - - - - - - - - + - -

Sempervivum

macedonicum - - - - - + - - - - - - - - - -

Sempervivum tectorum

L. + + - - - - - - - - - - - - - -

Sideritis montana L. + - - - - - - - - - - - - - - -

Sideritis raeseri (L.)

Bois.Heldr + - - - + - - - + - - - + - - -

Sideritis scardica

Griseb. + - - - + - - - + - - - + - - -

Silybum marianum (L)

Gaertn + + - - + + - - - - - - - - - -

Sorbus aucuparia L. + + - - - + - - - - - - - - - -

Sorbus torminalis L. - + - - - - - - - - - - - - - -

Spinacia oleracea L. + - - - + - - - + - - - + - - -

Stellaria media L - + - - - - - - - - - - - - - -

Syringa vulgaris L. - - + - + - - + - - - - - - - -

Tanacetum vulgare L. + + - - + + - - - - - - + + - -

Taraxacum officinale

F.H. Wigg. + + - - + + - - - - - - + + - -

Teucrium chamaedrys L. + - - - + - - - - - - - - - - -

Teucrium montanum L. + + - - + + - - - - - - - - - -

Teucrium polium L. + - - - + - - - - - - - - - - -

Tilia cordata Mill. + - - - + - - - + - - - + - - -

Tussilago farfara L. + - - - + - - - - - - - - - - -

140




Thymus serpyllum L. + + - - + + - - + + - - + + - -

Ulmus campestris L. - - + - - - + - - - - - - - - -

Urtica dioica L. + + - - + + - - + + - - + - - -

Vaccinium myrtillus L. + + - - + + - - + - - - + + - -

Vaccinium uliginosum L. - - - - - + - - - - - - - - - -

Vaccinium vitis-idaea L. - - - - - + - - - - - - - + - -

Valeriana officinalis L. + - - - + - - - - - - - - - - -

Verbascum thapsus L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Verbena officinalis L. + - - - + - - - - - - - + - - -

Viola tricolor L. + - - - + - - - - - - - - - - -

Zea mays L. - - - - + - - - - - - - - - - -

Zingiber officinale

Roscoe. + - - - + - - - + - - - + - - -

141

Shtojca B: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Mjekësore.

KLASIFIKIMI BOTANIK

NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR

LLOJET PËRKATËSE

MAQ SHQ TUR SRB

Achillea milefolium L. 400 300 100 100

Adonis vernalis L. 136 0 0 0

Aesculus hippocastanum L. 0 178 0 0

Agrimonia eupatoria L. 163 0 0 0

Allium cepa L. 389 347 38 42

Allium sativum L. 363 316 58 86

Althaea officinalis L. 377 168 11 86

Althaea hirsuta L. 251 0 0 0

Alchemilla vulgaris L. 24 68 0 0

Amygdalus communis (Mill.)D.A.Webb 0 155 64 0

Arctostaphylos Uva ursi L. Spreng. 374 252 64 93

Arctium lappa L. 0 102 0 0

Arisaema erubescens (Wall) Schott 144 0 0 0

Aronia melanocarpa Michx 316 154 0 36

Artemisia absinthium L. 399 277 72 40

Arum maculatum L. 154 214 0 0

Asparagus acutifolius L. 84 0 0 12

Atropa belladona L. 10 25 0 9

Avena sativa L. 0 106 11 0

Bellis perennis L. 358 284 0 0

Buglossoides purpurocaeruleum L. 16 0 0 0

Borago officinalis L. 0 22 0 0

Capsella bursa pastoris (L).Medik 208 219 0 12

Calendula officinalis L. 339 282 0 51

Centaurium erythraea Rafin. 372 256 49 87

Chamomilla recutita L. 400 300 100 100

Chelidonium majus L. 233 294 0 0

Cichorium intybus L. 260 215 0 12

Cicer arietinum L. 0 218 0 0

Citrullus lanatus (Thunb) 0 62 0 0

Cornus mas L. 173 273 97 86

Crataegus monogyna Jacq. 318 219 42 61

Cucurbita pepo L. 43 113 24 28

Cydonia oblonga Mill. 0 228 90 0

Cynodon dactylon Pers. 0 26 0 0

Daucus carota L. 282 265 82 74

Diospyros lotus L. 125 0 0 0

Diospyros virginiana L. 168 0 0 0

Digitalis grandiflora L. 48 143 0 0

Equisetum arvense L. 266 0 0 0

Foeniculum officinale Moench 0 37 0 5

Ficus carica L. 400 300 100 100

Galium mollugo L. 337 0 0 0

Galium verum L. 334 0 0 0

Gentiana lutea L. 395 296 0 80

Helianthus annuus L. 172 89 16 38

Helichrysum arenarium (L). Moench 248 158 0 0

Helichrysum plicatium (L). Moench 250 199 0 0

142


KLASIFIKIMI BOTANIK


LLOJET PËRKATËSE

MAQ SHQ TUR SRB

Hordeum vulgare L. 0 205 66 0

Humulus lupulus L. 0 82 0 0

Hypericum perforatumL. 400 300 100 100

Hyssopus officinalis L. 195 279 0 68

Juglans regia L. 400 300 100 100

Juniperus communis L. 400 300 37 63

Lavandula officinalis Mill. 151 102 25 8

Lagenaria vulgaris L. 0 18 0 0

Leonurus cardiaca L. 93 0 0 0

Linum usitatissimum L. 0 43 0 0

Malus pumila Mill. 365 267 76 88

Malus sylvestris Miller. 365 267 76 88

Malva sylvestris Miller 400 300 0 0

Melissa officinalis L. 189 0 0 0

Mentha longifolia (L). Huds 123 252 90 98

Mentha piperita L. 400 300 100 100

Melilotus officinalis L. (Pall) 158 0 0 0

Mespilus germanica L. 240 294 95 52

Morus alba L. 400 300 100 100

Morus nigra L. 400 300 100 100

Nicotiana tabacum L. 0 235 0 0

Ocimum basilicum L. 400 300 100 100

Onopordum acanthium L. 400 0 0 0

Orchis sp L. 400 300 100 100

Paliurus spina-christi Mill. 294 0 0 0

Papaver rhoeas L. 400 300 100 100

Petroselinum crispum (Mill) Nyman & A.W.Hill 400 300 100 100

Phaseolus vulgaris L. 124 237 16 0

Pistacia terebinthus L. 59 0 0 68

Plantago lanceolata L. 360 291 0 49

Plantago major L. 360 291 0 49

Polygonum aviculare L. 42 0 0 0

Poncirus trifoliate(L).Raf. 36 0 0 0

Primula veris L. 0 300 0 0

Prunus armeniaca L. 400 300 100 100

Prunus avium L. 307 194 59 70

Prunus cerasifera Ehrh 400 300 100 100

Prunus domestica subsp. Insititia (L.)

C.K.Schneid 400 300 100 100

Prunus persica L. 167 256 18 46

Prunus prostrata Labill. 125 0 0 0

Phytolacca armeniaca L. 52 0 0 0

Potentilla erecta (L.) Rauschel. 272 0 0 0

Pyrus amygdaliformis Vill. 398 293 87 82

Pyrus communis L. 400 300 100 100

Ramonda serbica Pancic 45 0 0 3

Robinia pseudoacacia L. 183 235 85 36

Rosa canina L. 400 300 100 100

143


KLASIFIKIMI BOTANIK


LLOJET PËRKATËSE

MAQ SHQ TUR SRB

Rosmarinus officinalis L. 165 214 0 69

Rubus caesius L. 80 180 26 87

Rubus fruticosus agg. L. 169 164 16 72

Rubus idaeus L. 207 278 49 26

Rumex acetosa L. 307 262 84 63

Salvia officinalis L. 315 0 0 0

Sambucus nigra L. 369 296 0 79

Satureja hortensis L. 133 0 0 0

Salix alba L. 0 188 0 0

Sempervivum tectorum L. 376 0 0 0

Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr 400 300 100 100

Sideritis scardica Griseb. 400 300 100 100

Sideritis montana L. 72 0 0 0

Silybum marianum (L) Gaertn 36 128 0 0

Syringa vulgaris L. 0 138 0 0

Sorbus aucuparia L. 207 0 0 0

Spinacia oleracea L. 197 168 5 64

Tanacetum vulgare L. 196 284 0 26

Taraxacum officinale F.H. Wigg. 238 247 0 55

Teucrium chamaedrys L. 218 159 0 0

Teucrium montanum L. 273 243 0 0

Teucrium polium L. 206 90 0 0

Thymus serpyllum L. 400 300 100 100

Tilia cordata Mill. 364 300 18 100

Tussilago farfara L. 78 106 0 0

Urtica dioica L. 400 300 100 100

Vaccinium myrtillus L. 400 300 100 100

Valeriana officinalis L. 63 70 0 0

Verbascum thapsus L. 224 291 0 37

Verbena officinalis L. 230 89 0 68

Viola tricolor L. 164 126 0 0

Zea mays L. 0 118 0 0

Zingiber officinale Roscoe. 400 300 100 100

144

Shtojca C: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Ushqyese

KLASIFIKIMI BOTANIK


LLOJET PËRKATËSE

MAQ SHQ TUR SRB

Achillea milefolium L. 280 197 0 33

Agrimonia eupatoria L. 82 0 0 0

Alchemilla alpestris L. 18 0 0 0

Alchemilla vulgaris L. 12 36 0 0

Allium scorodoprasum L. 63 0 0 48

Allium ursinum L. 339 0 0 284

Artemisia absinthium L. 245 106 67 44

Arum maculatum L. 80 117 0 0

Bellis perennis L. 301 237 0 0

Beta vulgaris L. 0 0 0 48

Carum carvi L. 139 0 0 0

Capsella bursa pastoris (L).Medik 98 173 0 0

Castanea sativa Mill. 400 300 0 100

Cichorium intybus L. 111 106 0 7

Cornus mas L. 400 300 100 100

Corilus avellana L. 369 300 61 0

Cucurbita pepo L. 361 284 87 0


Cyclamen purpurascens Mill. 94 0 0 24

Cydonia oblonga Mill. 0 72 10 0

Cynoglossum officinale L. 115 0 0 0

Daucus carota L. 400 300 100 100

Drosera rotundifolia L. 76 0 0 0

Epibolium montanum L. 42 0 0 0

Erodium cicutarium (L.) L’Her.ex Aiton 103 0 0 0

Eupatorium cannabinum L. 207 0 0 31

Ficus carica L. 400 300 100 100

Fragaria vesca L. 400 300 0 100

Frangula alnus L. 69 0 0 83

Fraxinus excelsior L. 18 0 0 0

Galega officinalis L. 121 0 0 0

Galeopsis speciosa L. 237 0 0 68

Gentiana lutea L. 303 282 0 0

Geum urbanum L. 107 0 0 33

Gymnadenia conopsea (L.)R.Br 141 0 0 65

Helianthus tuberosus L. 400 0 0 100

Heracleum sphondylium L. 38 0 0 11

Hyssopus officinalis L. 217 92 0 43

Inula helenium L. 117 0 0 0



Lamium galeobdolon L. 16 0 0 0

Leucojum aestivum L. 23 0 0 0

Levisticum officinale W.D.J.Koch 25 0 0 0

Malva sylvestris L. 361 118 0 0

Matricaria chamomilla L. 259 133 41 78

Melissa officinalis L. 168 0 0 0

Mentha longifolia (L). Huds 120 284 53 31

145

Shtojca C: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Ushqyese

KLASIFIKIMI BOTANIK


LLOJET PËRKATËSE

MAQ SHQ TUR SRB

Mentha piperita L. 251 162 12 27

Mentha spicata L. 107 0 0 0

Mespilus germanica L. 400 300 100 100

Morus alba L. 400 300 100 100

Morus nigra L. 400 300 100 100

Nymphaea alba L. 7 0 0 0

Orchis laxiflora L. 80 0 0 0

Orchis morio L. 365 290 49 0

Oxalis acetosella L. 381 0 0 75

Origanum vulgare L. 246 217 0 18

Pastinaca sativa L. 42 0 0 30

Pistacia terebinthus L. 32 76 55 0

Polygonum persicaria S.F.Gray 103 0 0 0

Primula vulgaris Huds 241 279 0 0

Prunus avium L. 400 100 100 100

Prunus cerasifera Ehrh 381 300 23 10

Prunus persica L. 126 214 11 22

Prunus spinosa L. 205 273 0 49

Pulmonaria officinalis L. 161 112 0 0

Pyrus amygdaliformis Vill. 323 106 40 0

Pyrus piraster L. 400 300 100 0


Rosa canina L. 203 300 84 0

Rosa pendulina L. 19 0 0 0

Rubus caesius L. 228 176 23 82

Rubus fruticosus agg. L. 162 217 83 91

Rubus hirtus L. 231 0 0 0

Rubus idaeus L. 400 219 52 100

Rumex acetosa L. 400 298 15 23

Rumex alpines L. 18 0 0 0

Rumex crispus L. 93 106 13 11


Satureja hortensis L. 118 0 0 0

Sedum acre L. 115 0 0 +

Sempervivum tectorum L. 38 0 0 0

Sempervivum macedonicum L. 0 0 0 12

Silybum marianum (L) Gaertn 22 63 0 0

Sorbus aucuparia spp aucuparia L. 117 0 0 36

Sorbus torminalis L. 103 0 0 0

Stellaria media L. 62 0 0 0

Tanacetum vulgare L. 37 55 0 14

Taraxacum officinale F.H. Wigg. 203 96 0 42

Teucrium montanum L. 61 184 0 0

Thymus serpyllum L. 103 219 16 38

Urtica dioica L. 400 300 73 100

Vaccinium myrtillus L. 400 300 0 100

Vaccinium uliginosum L. 0 14 0 0

Vaccinium vitis-idaea L. 382 104 0 33

146

Shtojca Ç: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e bimëve në Kulturën Materiale

KLASIFIKIMI BOTANIK


LLOJET PËRKATËSE

MAQ SHQ TUR SRB

Abies borisii-regis Matt. 53 0 0 0

Acer campestre L. 126 141 0 0

Acer heldreichii Orph. Ex.Bioss 0 104 0 0

Acer pseudoplatanus L. 0 162 0 0

Acer tataricum L. 41 35 0 28

Aesculus hippocastanum L. 207 186 0 86

Alnus glutinosa L. 0 83 0 0

Alnus incana L. (Moench) 0 15 0 0

Bassia scoparia L. A.J. Scott 305 245 0 0

Betula alba L. 51 68 0 18

Betula verrucosa L. 18 0 0 0

Buxus sempervirens L. 161 248 0 0

Carpinus betulus L. 55 38 0 0

Carpinus orientalis Mill 0 124 0 0

Castanea sativa Mill. 336 251 0 0

Cornus mas L. 0 241 16 0

Cornus sanguinea L. 0 32 0 0

Corylus avelana L. 217 286 0 35

Fagus moesiaca Domin, Maly Czeczott 0 241 0 0

Fagus sylvatica L. 263 203 0 0

Ficus carica L. 214 235 16 54

Ficus elastica Roxb.ex Hornem 0 15 0 0

Fraxinus excelsior L. 268 269 0 0



Phragmites australis (Cav.) Trin.ex Steud 0 68 0 0

Pinus mugo L. 206 237 0 46

Pinus nigra J.F. Arnold 103 254 0 22

Pinus silvestris L. 142 254 0 35

Platanus orientalis L. 16 146 0 28

Populus alba L. 163 238 0 14

Populus nigra L. 145 250 0 34

Prunus domestica L. 106 114 0 0

Prunus prostrate Labill. 45 0 0 0

Quercus cerris L. 0 243 0 0

Quercus frainetto Ten. 163 107 0 0

Quercus petraea (Matt).Liebl. 0 63 0 0

Quercus pubescens Willd. 0 84 0 0

Quercus trojana Weeb. 0 65 0 0



Salix cinerea L. 36 154 0 0

Salix fragilis L. 42 157 0 0



Ulmus campestris L. 18 178 0 0

147

Shtojca D:Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e bimëve të besëtytnive dhe besimit fetar.

KLASIFIKIMI BOTANIK


LLOJET PËRKATËSE

MAQ SHQ TUR SRB

Achillea millefolium L. 46 0 0 0

Allium cepa L. 0 163 0 0

Allium sativum L. 0 133 0 0

Amygdalus communis (Mill.) D.A.Webb 0 150 0 0

Brassica oleracea L. 0 209 0 0

Oryza sativa L. 0 254 0 0


Cicer arienatum L. 41 83 0 0

Hypericum perforatum L. 0 41 0 0


Lagenaria siceraria (Molina) Standl 0 272 0 0

Lagenaria vulgaris L. 0 276 0 0

Malus sylvestris Miller. 0 246 0 0

Paliurus spina-christi Mill. 147 0 0 0

Primula veris L. 0 169 0 0

Quercus spp 0 142 0 0

Rosa canina L. 0 153 0 0



148

PËRMBLEDHJE

Njohuritë e njerëzve mbi mjedisin ku jetojnë datojnë që nga kohët e lashta, por që me lindjen e

etnobotanikës si disiplinë shkencore, këto njohuri janë dokumentuar përmes metodave të përcaktuara

shkencore dhe të dhënat e mbledhura gjatë punës në terren, janë interpretuar përmes teorive

shkencore. Në këtë këndvështrim, ndonëse e pasur për nga larmia floristike dhe kulturore Maqedonia

e Veriut rezultoi të ishte e pa prekur. Prandaj ky punim, ka si qëllim njohjen, dokumentimin dhe

interpretimin e shfrytëzimit të pasurive floristike që përdor shoqëria maqedonase në kuadër të

marrëdhënieve që ajo ka krijuar me mjedisin. Duke u nisur nga kjo, është e qartë se edhe shoqëria

maqedonase ka arritur të ndërtojë një kulturë si kompleks vlerash e besimesh në strukturën e saj

sociale lidhur me pasuritë natyrore. Ky studim është kryer me 900 banorë vendas (mbi 60 vjeç) në

194 vendbanime të tetë rajoneve planore të Maqedonisë Veriore gjatë periudhës kohore janar 2013 -

mars 2016, duke përdorur teknikën e intervistës ballë për ballë dhe fokus grup diskutimet. Faktori i

Konsensusit të Informatorëve (FKI), Prioriteti i Ruajtjes (PP) dhe tregues të tjerë etnobotanik u

përdorën me qëllim të shndërrimit të konceptit shumëdimensional të termit ―bimë e rëndësishëme‖ në

shkallë ose vlera numerike standarde dhe të krahasueshme. Gjatë kësaj periudhe u dokumentuan

informata etnobotanike për më shumë se 210 bimë mjekësore, ushqyese dhe bimë të kulturës

materiale. Hypericum perforatum dhe Sideritis scardica janë bimët mjekësore më të përdorura në

zonën e studimit, të ndjekura nga Orchis morio dhe Primula vulgaris si bimë ushqyese dhe Buxus

sempervirens në kulturën materiale. Studimi nënvijëzon nevojën e nismave për ta parandaluar

mbishfrytëzimin e llojeve: Arctostaphylos Uva ursi, Atropa belladona, Centaurium erythrea,

Gentiana lutea, Origanum vulgare, Orchis laxiflora, Sempervivum macedonicum, Sideritis scardica,

Sideritis montana dhe Teucrium montanum, nga ana e autoriteteve shtetërore, përpara se të rrezikohet

edhe më tej statusi i tyre.

Fjalëkyçe: njohuri tradicionale botanike, bimë mjekësore, bimë ushqyese, bimë të kulturës materiale.

ABSTRACT

People’s knowledge about the environment where they live dates back to ancient time, but since the

establishment of ethnobotany as a scientific discipline, this knowledge has been documented through

defined scientific methods and the collected data during field work are interpreted through scientific

theories. From this point of view, although rich in floristic and cultural diversity, North Macedonia

proved to be untouched and unexplored. Therefore, this study aims at recognizing, documenting and

interpreting the use(s) of floristic resources used by the Macedonian society in the context of its

relations with the environment. Starting from this, it is clear that the Macedonian society has also

managed to build its own unique culture as a complex of values and beliefs in its social structure with

regard to natural resources. This study was conducted with 900 local residents (over 60 years old) in

194 settlements of eight statistical regions of Northern Macedonia during the period of January 2013

to March 2016, using face-to face interviewing and focus group discussions. Informants Consensus

Factor (ICF), Priority of Conservation (PR) and other ethnobotanical indexes were used with the aim

of transforming the multidimensional concept of the term ―important plant‖ into standard and

comparable numeric or numerical value. During this period ethnobotanical information was

documented for more than 210 medicinal and edible plants as well as plants in material culture.

Hypericum perforatum and Sideritis scardica are the most used medicinal plants in the study area,

followed by Orchis morio and Primula vulgaris as edible plants and Buxus sempervirens in the

material culture. The study underlines the need for initiatives to prevent over-exploitation of the

species: Arctostaphylos Uva ursi, Atropa belladona, Centaurium erythrea, Gentiana lutea, Origanum

vulgare, Orchis laxiflora, Sempervivum macedonicum, Sideritis scardica, Sideritis montana and

Teucrium montanum, by state authorities, before their status is compromised further.

Keywords: traditional botanical knowledge, medicinal plants, edible plants, plants in material culture.

universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave tË natyrËs … · klimë, topografi dhe gjeografi,...

Documents