universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave tЁ natyrЁs · për vlerësimin cilësor të...
TRANSCRIPT
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TЁ NATYRЁS
PROGRAMI
PROCESET E TRAJTIMIT KIMIK TЁ LЁNDЁVE TЁ PARA
NATYRORE DHE TЁ MBETURINAVE INDUSTRIALE DHE
URBANE
DISERTACION
TEMA
SIGURIA E PRODUKTEVE TË IMPORTUARA NËPËRMJET
KONTROLLIT ANALITIK DHE LEGJISLATIVO – DOGANOR
Kandidati Udhёheqёs Shkencor
M.Sc. Mirela SULAJ Prof. Dr. Agim MALJA
Tiranё, 2017
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TЁ NATYRЁS
DEPARTAMENTI I KIMISË INDUSTRIALE
Disertacion
i
Paraqitur nga
Znj. MIRELA SULAJ
Për marrjen e gradёs shkencore
DOKTOR
TEMA: SIGURIA E PRODUKTEVE TË IMPORTUARA NËPËRMJET
KONTROLLIT ANALITIK DHE LEGJISLATIVO –
DOGANOR
Udhёheqёs shkencor: Prof. Dr. AGIM MALJA
Mbrohet mё datë ……../….../……… para jurisё:
1. Kryetar…………………………………………………………
2. Anёtar (oponent)……………………………………………….
3. Anёtar (oponent)……………………………………………….
4. Anёtar ………………………………………………………….
5. Anёtar ………………………………………………………….
Tiranë 2017
iii
Falenderime
Falenderimin kryesor ia drejtoj udhëheqësit tim shkencor, Prof. Dr. Agim MALJA pёr
ndihmёn e pakursyer dhe nxitjen nё realizimin e kёtij punimi.
Si bashkëpunëtor në këtë punim shkencor falenderoj drejtuesit dhe specialistët e
Laboratorit Doganor, që mundësuan sigurimin e gjithë informacionit mbi rezulatet e
analizave të produkteve hidrokarbure të importit të testuara pranë tij, për periudhën 2000 –
2014.
Gjithashtu, falenderoj pedagogët e Teknologjisë Kimike Organike, që vunë në
dispozicionin tim tërë përvojën dhe dokumentacionin analitik e metodik të hidrokarbureve.
Së fundmi dua tё falenderoj familjen time pёr pёrkrahjen dhe mbёshtetjen e
vazhdueshme.
iv
PЁRMBLEDHJE
Objektivi kryesor i punimit është analiza e sigurisë së produkteve hidrokarbure të
importuara në Republikën e Shqipërisë, nëpërmjet kontrollit analitik dhe legjislativo – doganor.
Ky ojektiv është parë në dy drejtime kryesore:
Në aspektin shkencor objektivi i këtij studimi lidhet me studimin e treguesve cilësorë së
hidrokarbureve që importohen në Republikën e Shqipërisë, zbatimin e standardeve kombëtare
dhe ndërkombëtare si dhe ndikimin e cilësisë së tyre në performancen e punës së automjeteve.
Në aspektin mjedisor është evidentuar situata reale për cilësinë e karburanteve të lëngëta
të naftës që importohen në Republikën e Shqipërisë, veçanërisht parametrat që ndikojnë në
ndotjen dhe përkeqësimin e cilësisë së mjedisit që na rrethon si dhe ndikimin në shëndetin publik.
Në këtë punim janë marrë në analizë disa nga parametrat cilësorë të mostrave të
produkteve hidrokarbure: gazoil, benzinë, biodiesel, koks nafte dhe gaze të lëngshme (LPG) të
importuara në Republikën e Shqipërisë në periudha të ndryshme kohore. Mostrat janë analizuar
pranë Laboratorit Doganor ose në laboratorë të tjerë me të cilët Drejtoria e Përgjithshme e
Dogana ka nënshkruatr marrëveshje për analizimin e tyre. Produktet janë importe kryesisht nga
Degët Doganore Durrës, Vlorë, Shëngjin dhe Qafë Thanë.
Për vlerësimin cilësor të mostrave të hidrokarbureve janë bërë krahasime me parametrat
cilësorë të standardeve kombëtare dhe ndërkombëtare.
Fjalë kyçe: hidrokarbure, gazoil, benzinë, biodiesel, legjislacion, gaze të lëngshme, standard.
v
ABSTRACT
The main objective of this paper is safety analysis of hydrocarbon products imported in
the Republic of Albania, through analytical and legislative control - customs. This is the first
objectives of the two main directions:
In scientific terms the objective of this study relates to the study of the quality of
imported oil in the Republic of Albania, the implementation of national and international
standards and their impact on the quality of work performance vehicles.
Environmental aspect is evident in the real situation of the quality of liquid petroleum
fuels that are imported into the Republic of Albania, particularly parameters affecting the
pollution and deterioration of the quality of our environment and the impact on public health.
In this paper are analyse the parameters for samples of diesel, gasoline, biodiesel,
petroleum coke and liquid gas (LPG), imported in the Republic of Albania in different periods of
time. Samples were analyzed at the Customs Laboratory or in the other laboratories that have
cooperation agreements with Directorate General of Customs. The samples are taken mainly from
Durres, Vlora, Shengjin and Qafe Thane customs offices
For qualitative assessment of hydrocarbon samples are comparisons with qualitative
parameters of international and national standards.
Keywords: petroleum, diesel, gasoline, biodiesel, legislation, liquid gases, standard.
vi
PASQYRA E LЁNDЁS
KAPITULLI I PARË Faqe
I. HISTORIKU I DOGANËS DHE KONTROLLIT DOGANOR
1.1 Një vështrim i shkurtër mbi lindjen e doganës…………………………………..….. 1
1.2 Lindja dhe zhvillimi i Doganës Shqiptare………………………………………..….. 1
1.2.1. Pavarësia e Shqipërisë dhe Politika Doganore e Qeverisë së Vlorës…………….….. 2
1.2.2. Dogana Shqiptare në kohën e mbretërisë së mbretit Zog………………………..….. 2
1.2.3. Doganat gjatë Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare………………………….….. 3
1.2.4. Doganat pas Luftës Antifashiste Çlirimtare……………………………………..….. 3
1.2.5. Dogana Shqiptare pas viteve ’90..……………………………………………….….. 4
1.2.6. Periudha pas vitit 2010 (pak histori mbi ndryshimet e Kodit Doganor)……….. ….. 5
1.3. Përmbledhje e arritjeve kryesore në legjislacion………………………………….….. 6
1.4. Përputhshmëria me kodin e Bashkimit Evropian…………………………………….. 8
1.5 Historiku i Laboratorit Doganor…………………………………………..............….. 8
1.5.1 Misioni dhe veprimtaria………………………………………………………….….. 9
KAPITULLI I DYTË
II. STANDARDET E PRODUKTEVE HIDROKARBURE. DIREKTIVAT
EVROPIANE QË LIDHEN ME HIDROKARBURET
2.1. Direktivat evropiane që lidhen me karburantet ……………………………………….. 10
2.2. Legjislacioni shqiptar ……………………………………………………………...….. 21
2.3. Standardet shtetërore dhe historiku i zhvillimit të tyre……………. ……………….. 22
2.3.1. Gazi i lëngshëm nga nafta (GLN) ………………………………………………….. 23
2.3.2. Standardet për produktin benzinë ……………………………………………….….. 23
2.3.3. Standardet cilësore për diezelet …………………………………………………….. 32
2.3.4. Standardet cilësore për lëndën djegëse të lëngët për kaldaja (solar
dhe mazut) ………………………………………………………………………..….. 41
2.3.5. Standardet cilësore për koksin e naftës ………………………………………….….. 42
2.4. Evoluimi i standardeve shqiptare ne vite …………………………………………….. 42
2.4.1. Evolimi i standardeve të benzinës ……………………………………………..….. 42
2.4.2. Evolimi i standardeve të gazoilit ………………………………………………..….. 42
2.5. Diskutime dhe rekomandime ……………………………………………………..….. 46
KAPITULLI I TRETË
III. KLASIFIKIMI, PËRBËRJA DHE VETITË FIZIKE TË NAFTËS DHE
NËNPRODUKTEVE TË SAJ
3.1. Nafta dhe prejardhja e saj ………………...…………………………………………… 47
3.2. Klasifikimi i naftave bruto …………………………...……………………............…… 47
vii
3.2.1. Klasifikimi empirik …………………….………...……………………………..…… 48
3.2.2. Klasifikimin sipas përbërjes kimike ………………..……..…………………….…… 48
3.2.2. a Klasifikimin sipas përbërjes së komponimeve ………………..……..…………… 49
3.2.2. b Klasifikimin teknologjik ………………..……..…………………………………… 50
3.3. Përbërja kimike e naftave bruto…………………………………………………..…… 50
3.3.1. Hidrokarburet që ndodhen në naftë……………………………………………..…… 51
3.3.2. Komponimet jo hidrokarbure në naftën bruto…………..……………………….…… 56
3.4. Vetitë fizike të naftës dhe thyesave të saj……………………………………………… 60
3.4.1 Densiteti …………………………………………………………….……........…… 60
3.4.2. Masa molekulare……………………………………………………………….…… 62
3.4.3. Temperatura e ndezjes dhe flakërimit ………………………………………..…… 63
3.4.4. Viskoziteti (veshtullia) ………………………………………………………..…… 64
3.4.5. Numri i Cetanit……………………………………………………………………… 65
3.4.6. Distilimi i naftës dhe thyesave të saj ………………………………………….…… 66
3.4.7. Numri i oktanit ………………………………………………………………..…… 67
3.4.8. Përmbajtja e squfurit …………………………………………………………..…… 69
3.4.9. Pika e anilines………………………………………………………………….…… 69
3.4.10. Temperaturë shkrije (ngrirje), temperaturë vlimi…………………………….…… 69
3.5. NËNPRODUKTET E NAFTËS…………………………………………….......…… 70
3.5.1. Nënproduktet e gazta të naftës……………………………………………......…… 70
3.5.2. Nënproduktet e lëngshme të naftës………………………………………........…… 70
3.5.3. Nënproduktet e distilimit…………………………………………....................…… 73
3.5.3.1. Nomeklatura e asortimenteve të naftës…………………………………........…… 73
3.5.4. Skema, imazh të nënprodukteve të naftës dhe fusha e përdorimit .....................… 75
KAPITULLI I KATËRT
IV. METODAT E MARRJES, RUAJTJES DHE ANALIZIMIT TË MOSTRAVE
4.1. Mostrimi për lëngjet e naftës sipas standardit ndërkombëtar: ISO3170 …………..….. 77
4.1.1. Të përgjithshme…………………………………………………………………..….. 77
4.1.1.1. Klasifikimi i mostrave në tanker..……………………………………………..….. 78
4.1.1.2. Pajisjet e mostrimit ……………………………………………………………….. 78
4.1.1.3. Etiketimi dhe transportimi……………………………………………………..….. 79
4.2. Marrja dhe përpunimi i mostrave të lëndëve djegëse të ngurta: STASH 6-86……….. 79
4.2.1. Marrja e mostrave………………………………………………………………..….. 79
4.2.2. Paketimi dhe etiketimi i mostrave të gatshme…………………………………...….. 80
KAPITULLI I PESTË
V. METODAT E ANALIZËS
5.1. Metodat e përdorura për analizimin e produkteve të lëngshme të naftës……………… 82
5.1.1. Metoda standarde për përcaktimin e distilimit të produkteve të naftës në presion 82
viii
atmosferik: ASTM D 86 – 03………………………………………………………………
5.1.1.1. Aparatura dhe pajisjet………………………………………………………..…….. 83
5.1.1.2. Kushtet e ruajtjes dhe mostrimit……………………………………………………. 85
5.1.1.3. Përgatitja e aparaturës………………………………………………………………. 86
5.1.1.4. Procedura e punës…………………………………………………………….…….. 87
5.1.1.5. Raportimi……………………………………………………………………..…….. 89
5.1.1.6. Saktësia e metodës……………………………………… …………………….…… 89
5.1.1.7. Kundërshtitë e metodës…………………………………………………………….. 92
5.1.2. Metoda standarde e testimit për densitetitn, densitetin relativ (graviteti specific apo
graviteti api: ASTM D 1298 ……………………………………………………...…….. 92
5.1.2.1. Të përgjithshme……………………………………………………………….……. 92
5.1.2.2. Aparatura……………………………………………………………………….….. 92
5.1.2.3. Procedura e punës……………………………………………………………...…… 93
5.1.2.4. Llogaritjet………………………………………………………………………….. 95
5.1.2.5.Raportimi…………………………………………………………………………… 96
5.1.2.6. Saktësia dhe kundërshtitë…………………………………………………………. 96
5.1.3. Metoda standarde për viskozitetin kinematik të lëngjeve transparente dhe opake (dhe
llogaritja e Viskozitetit Dinamik): ASTM 445……………………………………..………. 97
5.1.3.1. Të përgjithshme……………………………………………………………………. 97
5.1.3.2. Aparaturat………………………………………………………………………….. 97
5.1.3.3. Reagentët dhe Materialet………………………………………………………….. 98
5.1.3.4. Kalibrimi dhe verifikimi………………………………………………………….. 99
5.1.3.5. Procedura…………………………………………………………………………. 99
5.1.3.6. Llogaritjet…………………………………………………………………………. 100
5.1.3.7. Saktësia…………………………………………………………………………… 101
5.1.4. Metoda standarde për llogaritjen e indeksit të cetanit për distilatet e lëndëve djegëse:
ASTM D 976 ………….………….….…...……...……………………………………….. 102
5.1.4.1. Të përgjithshme…………………………………………….……………………. 102
5.1.4.2. Llogaritja e Indeksit të Cetanit ………………………………………….……… 102
5.1.4.3. Limitet e Ekuacionit………………………………….…………………………… 102
5.1.4.4. Raportimi………………………………………………………………………….. 103
5.1.4.5. Saktësia dhe kundërshtitë………………………………………..……………….. 103
5.1.5. Përcaktimi i metil esterit të acidit yndyror (FAME) në distilatet e mesme – metoda e
spektroskopisë infrared: EN 14078…...……………………………….…………………… 103
5.1.5.1. Të përgjithshme…………………………………………………………...……… 103
5.1.5.2. Reagentët dhe materialet…………………………………………..……………… 104
5.1.5.3. Aparatura…………………………………………………………………...…...... 104
5.1.5.4. Procedura………………………………………………………………...……….. 104
ix
5.1.5.5. Raportimi……………………………………………………………….………….. 105
5.1.5.6. Saktësia …………………………………………………………...………………. 106
5.1.6. Përcaktimi i përmbajtjes së squfurit të lëndëve djegëse për automjete. Metoda me
fluoreshencë ultravjollcë: EN ISO 20846……………..……………………………………. 106
5.1.6.1. Të përgjithshme…………………………………………………..……………….. 106
5.1.6.2. Reagentët dhe materialet…………………………………………………………… 107
5.1.6.3. Aparatura …………………………………………………………..……………… 107
5.1.6.4. Procedura……………………………………………...…………………………… 108
5.1.6.5. Raportimi i rezultatit………………………………………………………………. 108
5.1.6.6. Saktësia……………………………………………………………..………………. 109
5.1.7. Metoda standarde e testimit për numrin kërkimor të oktanit për karburantet e
motorëve me ndezje me shkëndijë: ASTM D 2699………………………………………… 111
5.1.7.1. Të përgjithshme ……………………………………...……………………………. 111
5.1.7.2. Aparatura………………………………………………………...………………… 113
5.1.7.3. Reagentët dhe Materialet Referuese ………………………………………………. 114
5.1.7.4. Raportimi……………………………………………………...……………………. 114
5.1.7.5. Saktësia dhe paragjykime…………………………………………………………. 115
5.1.8 Metoda standarde e testimit për plumbin në benzina me anë të spektroskopisë së
absorbimit atomik: ASTM D 3237 ………….………………………………………..….. 116
5.1.8.1 Të përgjithshme…………………………………...… ………………………….. 116
5.1.8.2. Apartura………………………………………….…………………………….….. 116
5.1.8.3. Reagentët…………………………………….………………………………..….. 116
5.1.8.4. Procedura……………………………………………………...………………….. 117
5.1.8.5. Saktësia dhe paragjykime……………………………………….……………..….. 117
5.1.8.6. Monitorimi i kontrollit të cilësisë………………………………………………….. 117
5.2. Metodat e analizës së lëndëve djegëse të ngurta …………………………………….. 118
5.2.1. Përcaktimi i sasisë së nxehtësisë (fuqisë kalorifike): STASH 6/1 – 86…………….. 118
5.2.1.1 Aparatura, pajisjet dhe reagentet………………………….……………………….. 118
5.2.1.2. Procedura………………………………………………………………...……….. 118
5.2.1.3. Llogaritja e rezultateve…………………………………...……………………….. 118
5.2.1.4. Saktësia ………………………………………...……………………………..….. 120
5.2.2. Përcaktimi i hirit: STASH 6/2-86 ………………………………………………….. 120
5.2.2.1. Të përgjithshme ………………………………………………………………….. 120
5.2.2.2. Aparatura dhe pajisjet………………………………………………………….….. 120
5.2.2.3. Procedura………………………………………………………………………….. 121
5.2.2.4. Llogaritja e rezultateve dhe saktësia………………………………………….….. 121
5.2.3. Përcaktimi i lagështisë: STASH 6/3 – 86 ………………………………………….. 121
x
5.2.3.1. Parimi i metodës………………………………………………………………….. 121
5.2.3.2. Aparatura dhe pajisjet………………………………………………………….….. 122
5.2.3.3. Procedura……………………………………………………………………..….. 122
5.2.3.4. Llogaritja e rezultatit dhe saktësia…………………………………………….….. 122
5.2.3.5. Përcaktimi i përmbajtjes së lagështirës në masën analitike të lëndës djegës…..….. 122
5.2.4. Përcaktimi i squfurit: STASH 6/6 – 86………………………………………….….. 123
5.2.4.1 Të përgjithshme ………………………………………………………………...….. 123
5.2.4.2 Aparatura, pajisjet dhe reagentet………………………………………………….. 123
5.2.4.3. Procedura………………………………………………………………………….. 123
5.2.4.4. Llogaritja e rezultatit dhe saktësia…………………………………………….….. 124
5.2.5. Përcaktimi i lëndëve volatile: STASH 6/7 – 86………………………………..….. 124
5.2.5.1. Aparatura dhe pajisjet…………………………………………………………….. 124
5.2.5.2. Procedura………………………………………………………………………….. 124
5.2.5.3. Llogaritja e rezultatit dhe saktësia…………………………………………….….. 125
5.2.6. Përcaktimi i karbonit dhe hidrogjenit: STASH 6/5 – 86…………………………….. 125
5.2.6.1. Të përgjithshme………………………………………………………………..….. 125
5.2.6.2. Apartura dhe preparatet……………………………………………………….….. 125
5.2.6.3. Procedura ……………………………………………………………………..….. 127
5.2.6.4. Llogaritja dhe saktësia…………………………………………………………….. 127
5.3. Metodat e analizës së lëndëve djegëse të gazta nën presion (LPG) ………………….. 128
5.3.1. Analiza gaz kromatografike për propanin dhe butanin tregtar: EN 27941……..….. 128
5.3.1.1 Të përgjithshme………………………………………………………………..….. 128
5.3.1.2. Aparatura dhe materialet………………………………………………………….. 128
5.3.1.3. Procedura …………………………………………………………………….….. 131
5.3.1.4. Rezulatet dhe saktësia ……………………………………………………….….. 135
KAPITULLI I GJASHTË
6. Vlerësimi i cilësisë së benzinave të importit në Republikën e Shqipërisë në lidhje me
treguesit analitikë dhe mjedisore……………………………………………………… 141
6.1 Diskutimi i rezultateve dhe përfundime………………………………………………. 148
6.2. Konkluzione…………………………………………………………………….……… 151
KAPITULLI I SHTATË
7. Vlerësimi i cilësisë së gazoilit të importit në Republikën e Shqipërisë në lidhje me
treguesit analitikë dhe mjedisore…………………………………………………………… 153
xi
7.1. Diskutimi i rezultateve dhe përfundime……………………………………………… 165
7.2. Konkluzione…………………………………………………………………………… 171
KAPITULLI I TETË
8. Vlerësimi i cilësisë së Biokarburanteve në Republikën e Shqipërisë në lidhje me
treguesit analitikë dhe mjedisore………………………………………………… 173
8.1. Analizimi, Metodikat dhe rezultatet………………………………………….…… 177
8.2. Diskutime i rezultateve…………………………………………………………. 181
8.3. Konkluzione dhe rekomandime…………………………………………………. 181
KAPITULLI I NËNTË
9. Vlerësimi i cilësisë së koksit të importuar në Republikën e Shqipërisë në lidhje me
treguesit analitikë …………………………………………………………………….. 183
9.1. Diskutimi i rezultateve dhe përfundime…………………………………………… 183
9.2. Konkluzione……………………………………………………………………… 186
KAPITULLI I DHJETË
10. Vlerësimi i cilësisë së përzjerjeve gazoike të gazeve të naftës në gjendje të 187
lëngët (LPG) të importuar në Republikën e Shqipërisë në lidhje me treguesit analitikë …...
10.1. Diskutimi i rezultateve dhe përfundime………………………………………………. 188
10.2. Konkluzione…………………………………………………………………………... 192
KAPITULLI I NJËMBËDHJETË
11. Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë …………………………………………………………. 193
11.1. Vendosja e sistemit të cilësisë (SC) dhe sistemit të kontrollit (SC) në laboratorët e
analizave kimike……………………………………………………………………….......... 193
11.2. Vendosja e vlefshmërisë së metodës së analizës……………………………………… 194
11.2.1. Parametrat e performancës analitike ………………………………………………… 195
11.2.2. Procedura e vlerësimit të metodës analitike………………………………………… 195
11.3. Saktësia dhe pasiguria në analizat kimike…………………………………………… 197
11.3.1. Pasiguria (uncertainty) ……………………………………………………………… 198
11.3.2. Përpikmëria e metodës …………………………………………………………….. 200
xii
11.4. Kontrolli i cilësisë në laboratorët e analizave kimike………………………………… 201
11.4.1 Të Përgjithshme………………………………………………………………………. 201
11.4.2. Kontrolli i jashtëm i cilësisë (studimet ndërlaboratorike) ………………………….. 202
11.5 Sigurimi dhe kontrolli I cilësise në Laboratorin Doganor …………………………….. 203
11.5.1. Sistemi i menaxhimit ……………………………………………………................... 203
11.5.2. Vendosja e vlefshmërisë së metodës së analizës…………………………………….. 204
11.5.3. Kontrolli i brendshëm…………………………………………………………….. 207
11.5.4. Vlerësimi i kalibrimit………………………………………………………………… 208
11.5.5. Sigurimi i cilësisë së rezultateve të testimit dhe të kalibrimi....................................... 208
11.5.6. Procedura për sigurimin brenda-laboratorik i cilësisë së rezultateve të testimit dhe
performancës të proceseve të matjes. …………………………………………………….. 209
11.5.7. Procedura për sigurimin jashtë - laboratorik i cilësisë së rezultateve të testimit dhe
performancës së proceseve të matjes. …………………………………………………….. 210
KAPITULLI I DYMBËDHJETË…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..
212
KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME …………………………........………….……... 212
BIBLIOGRAFIA…………………………………………………….……………………… 215
Lista e tabelave faqe
Tabela 2.1 Specifikimet sipas direktivës 85/210/EEC, datë 20.03.1985………………… 11
Tabela 2.2 Specifikimet sipas Aneksit të Direktivës 85/536/EE mbi përmbajtajen
e komponimeve të oksigjenuara në karburant (benzinë) ………………………………… 12
Tabela 2.3 Specifikimet sipas Direktivës 98/69/EC, datë 13 Tetor 1998……………………. 13
Tabela 2.4 Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburanteve
të përdorura në automjetet me motorr me ndezje pozitive (ANEKSI I) …………………….. 14
Tabela 2.5 Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburanteve
përdorura në automjetet e pajisura me motorr me kompresion (ANEKSI II)… 14
Tabela 2.6 Kërkesat e përgjithshme dhe metodat e tesitmit sipas Standardit EN 14214…… 17
Tabela 2.7 Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburanteve të përdorura në
automjetet e pajisura me motor me ndezje (ANEKSI I) …………………..……………….. 18
Tabela 2.8 Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburantevetë përdorura në
automjetet e pajisura me motorr me ndezje me kompresion (ANEKSI II)…..……………… 19
Tabela 2.9 Parametrat e lejuar mjedisorë për lëndën djegëse diesel………………………… 22
Tabela 2.10 Standardi për përzjerjen e hidrokarbureve të gazta të naftës,
propan - butan, STASH 97: 1997…………………..………………………........................ 23
Tabela 2.11 Standardi cilësor për benzinën me plumb: STASH 69 – 95…………………… 23
Tabela 2.12 Standardet cilësore për benzinat pa plumb S SH EN 228: 2000……………… 24
Tabela 2.13 Standard cilësor për benzinat pa plumb: S SH EN 228: 2008………………….. 25
Tabela 2.14 Kërkesat dhe metodat e provës për benzinën super pa plumb me përmbajtje
max të oksigjenit prej 3.7% (m/m)(S SH EN 228:2012)…………………………………… 27
Tabela 2.15 Standardi cilësor për benzinat super pa plumb me përmbajtje max të
oksigjenit prej 2.7%( S SH EN 228: 2012) …………………..…………………………….. 29
Tabela 2.16 Standard cilësor për benzinat për aviacion SSH DERD 2494 98:2000……….. 31
xiii
Tabela 2.17 Treguesit cilësor për gazoilin D2: STASH 31:1997…………………..……….. 32
Tabela 2.18 Treguesit cilësor për gazoilin D1: SSH EN 590:2000…………………..……… 34
Tabela 2.19 Karburante për automjete - Karburant disel (gazoil) -Kërkesat dhe metodat
e provës SSH EN590:2007………………………………………………….……………….. 35
Tabela 2.20 Treguesit cilësor për Eurodieselin: SSH EN 590:2009…………………..….… 37
Tabela 2.21 Kërkesat cilësore e metodat e provave të karburantit Diesel importi
(pa Squfur) në RSH: SSH EN 590:2009…………………..…………………........................ 37
Tabela 2.22 Kërkesat cilësore dhe metodat e provave për lëndët djegëse të
lëngëta për automjete - Diesel- S SH EN 590:2013…………………..……………………. 39
Tabela 2.23 Treguesit cilësor për lëndën djegëse të lëngët për kaldaja
(solar dhe mazut) STASH 3650 - 86…………………..……………………………………. 41
Tabela 2.24 Standardet cilësore për koksin e naftës (pekun) e prodhuar në vend…………… 42
Tabela 3.1 Koeficienti i korrigjimit temperaturor…………………..…………………..…… 61
Tabela 3.2 Rendi i madhësisë së N.O. për karburantet perëndimore…………………..….. 68
Tabela 3.3 Nënproduktet e distilimit…………………..…………………..………………… 73
Tabela 4.1 Sasitë e marrjes së mostrave të lëndëve djegëse të ngurta…………………..…… 79
Tabela 4.2 Masa e mostrës sipas madhësisë së copave…………………..………………… 80
Tabela 5.1 Parametrat cilësorë dhe Metodikat e përdorura për anlizimin e tyre…………… 82
Tabela 5.2 Mostrimi, ruajtja dhe kushtet e mostrimit…………………..…………………… 85
Tabela 5.3 Karakteristikat e grupeve…………………..…………………..………………… 86
Tabela 5.4 Përgatitja e aparaturës…………………..…………………..………………….. 86
Tabela 5.5 Kushtet gjatë procedurës së testimit…………………..…………………..…….. 87
Tabela 5.6 Korrigjimi i përafërt i leximit të termometrit…………………..……………….. 88
Tabela 5.7 Të dhënat për përcaktimin e Slope, SC apo SF…………………..……………… 89
Tabela 5.8 Ripërsëritshmëria dhe Riprodhueshmëria për Grupin 1…………………..…….. 90
Tabela5.9.Ripërsëritshmëria e Riprodhueshmëria, Grupet 2, 3, 4 (Metoda Manuale) ……… 90
Tabela 5.10 Ripërsëritshmëria e Riprodhueshmëria, Grupet 2, 3, 4 (Automatike) ………… 91
Tabela 5.11 Aplikimi i meniskut për mostrat e errëta…………………..…………………… 95
Tabela 5.12 Vlerat e r dhe R për metodën e matjes së densitetit…………………..………… 96
Tabela 5.13 Tipat e viskozimetrave për lëngjet transparente…………………..………….. 99
Tabela 5.14 Tipat e viskozimetrave për lëngjet opake…………………..………………… 100
Tabela 5.15 Vlerat e r dhe R për metodën e matjes së përmbajtjes së FAME……………… 106
Tabela 5.16 Standardet kalibruese…………………..…………………..…………...……… 108
Tabela 5.17 Përsëritshmëria në metodën e matjes së përmbajtjes së squfurit……………… 109
Tabela 5.18 Riprodhueshmëria në metodën e matjes së përmbajtjes së squfurit………….. 110
Tabela 5.19 Koha relative e mbajtjes…………………..…………………..………………… 137
Tabela 5.20 Ripërsëritshmëria dhe Riprodhueshmëria…………………..………………… 137 Table 5.21 Dedektori termal i përcjellshmërisë: - Faktorët korrektues të zonës së pikut për komponentin emasës………………………………………………………………………… 138
Table 5.22 Dedektori termal i përcjellshmërisë - Faktorët e korrektimit të sipërfaqes
së pikut për komponentin molar…………………………………………………………….. 139
Table 5.23 Dedektori me flake jonizuese - Faktorët korrektues të zonës së pikut për
komponentin e masës……………………………………………………………………….. 139
Tabela 6.1 Parametrat fiziko kimikë të benzinave për efekt kontrolli fiskal............................ 142
Tabela 6.2 Importet e produktit benzinë për periudhën 2001 – 2010........................................ 143
Tablela 6.3 Sasitë relative të benzene pa Pb/benzene me Pb (në tonë)………………………………... 143
Tabela 6.4 Parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodikat e analizës për produktin benzinë …… 145
Tabela 6.5 Analiza fiziko-kimike të benzinës, periudha 2001 – 2003……………………… 145
Tabela 6.6 Analiza fiziko-kimike të benzinës, periudha 2005 – 2007………………….. 146
Tabela 6.7 Analiza fiziko-kimike të benzinës, periudha 2008 – 2010…………………… 147
Tabela 6.8 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së Pb, 2001-2010…………………… 148
xiv
Tabela 6.9 Shpërndarja e mostrave me përmbajtje Pb > 0.013g/l…………………………… 149
Tabela 6.10 Shpërndarja e mostrave me përmbajtje Pb 0.005 – 0.013 g/l …………………. 149
Tabela 6.11 Shpërndarja e mostrave të benzinës pa Pb, sipas kufijëve të S SH EN 228…… 151
Tabela 6.12 Distilat deri në 70 0C…………………………………….………………………. 151
Tabela 6.13 Distilat deri në 100 0C……………………………….………………………….. 151
Tabela 7.1 Parametrat fiziko kimikë të gazoilit për efekt kontrolli fiskal………………….. 155
Tabela 7.2 Sasitë e gazoilit të importuar (në mijë ton) për periudhën 2007 – 2011………… 155
Tabela 7.3 Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2007………………….. 156
Tabela 7.4 Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2008…………………… 157
Tabela 7.5 Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2009…………………… 159
Tabela 7.6 Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2010…………………… 160
Tabela 7.7 Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2011………………….. 164
Tabela 7.8 Shpërndarja e mostrave sipas densitetit…………………..…………………….. 166
Tabela 7.9 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së S në vite ……………………….. 168
Tabela 7.10 Shpërndarja e mostrave sipas Indeksit të Cetanit të Llogaritur……………….. 170
Tabela 7.11 Sasia e squfurit të çliruar në ambient (2007 -2011)…………………………… 171
Tabela 8.1 Analizat laboratorike dhe sasite e importuara të biodieselit…………………… 177
Tabela 8.2 Analizat laboratorike për biodieselin e përzierë dhe sasitë e prodhuara……… 179
Tabela 8.3 Numri i analizave sipas përmbajtjes së FAME (%)………………….………… 180
Tabela 9.1 Modeli i bilancit të koksifikimit…………………..………………….………… 183
Tabela 9.2 Importet e koksit të naftës 2011 – 2015, (në ton) …………………..…………… 184
Tabela 9.3 Parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodat e testimit të produktit koks nafte……. 184
Tabela 9.4 Analiza fiziko-kimike të lëndës djegëse koks nafte, viti 2011………………… 184
Tabela 9.5 Analiza fiziko-kimike të lëndës djegëse koks nafte, viti 2012………………… 184
Tabela 9.6 Analiza fiziko-kimike të lëndës djegëse koks nafte, viti 2014………………… 185
Tabela 10.1 Importet e gazit të lëngshëm 2011 – 2015, (në ton) …………………………… 188
Tabela 10.2 Parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodat e testimit të gazit të lëngshëm……… 188
Tabela 10.3 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2011………………………… 189
Tabela 10.4 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2012…………………………. 189
Tabela 10.5 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2014………………………… 189
Tabela 10.6 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2015………………………… 190
Tabela 11.1. Karakteristikat kryesore të klasave të ndryshme të metodave analitike……… 195
Lista e figurave Faqe
Figura 5.1 Aparatura e distilimit Engler…………………………………………………… 84
Figura 5.2 Distilatori Automatik që përdoret në Laboratorin Doganor..................................... 85
Figura 5.3 Leximi i shkallës së hidrometrit për lëngjet transparente………………………… 94
Figure 5.4 Leximi i shkallës së hidrometrit për lëngjet opake…………………………… 94
Figura 5.5 Viskozimetri automatic i përdorur në LD për përcaktimin e viskozitetit të vajrave
të naftës…………………………………………………………………………… 97
Figura 5.6 Spektrofotometeri Infra i Kuq që përdoret në LD.................................................... 104
Figura 5.7 Analizuesi i Squfurit i përdorur në Laboratorin Doganor………………………. 111
Figura 5.8 Montimi i motorit të Metodës Testuese Kërkimore……………………………… 113
Figura 5.9 Aparatura IROX për përcaktimin e NO (aparaturë e re në LD)………………… 115
Figura 5.10 Përgatitja e tubit të djegies………………………………………………………………………………… 126
Figura 5.11 Mbushja e enëve absorbuese……………………………………………………. 126
xv
Figura 5.12 Skema e lëvizjes së elementit të majtë të furrës………………………………… 127
Figura 5.13 Matjet për përcaktimin e rezolucionit…………………………………………… 130
Figura 5.14 Kromatograma tipike në kolonën di-n-butyl-maleate + kolonën ββ’ -oxy-
Dipropionitril (propane tregtar)…………………………………………………. 131
Figura 5.15 Kromatograma tipike në kolonën di-n-butyl-maleate (butani tregtar)…………. 132
Figura 5.16 Kromatograma tipike në kolonën sebaconitrile (përzierje reference që përmban
komponente LPG)……………………………………………………………. 133
Figura 6.1 Raporti i sasive të benzinës pa Pb/me Pb, në import për periudhën 2001- 2006 … 143
Figura 6.2 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së Pb, 2001 – 2010…………………. 148
Figura 6.3 Shpërndarja e numrit të mostrave sipas intervalit të N.O………………………… 150
Figura 6.4 Shpërndarja e numrit të mostrave sipas intervalit të N.O. në vite ……………… 150
Figura 7.1 Shpërndarja e mostrave sipas densitetit………………..………………………… 166
Figura 7.2 Shpërndarja e mostrave sipas viskozitetit………………..……………….. ……. 167
Figura 7.3 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së Squfurit……………….…………. 167
Figura 7.4 Shpërndarja e mostrave ( në %), sipas përmbajtjes së S……………….……….. 168
Figura 7.5 Nr mostrave sipas distilat në 250 0C ………………..………………..………….. 169
Figura 7.6 Nr mostrave sipas distilat në 350 0C………………..………………………..…… 169
Figura 8.1 Trasesterifikimi i triglicerideve në FAME………………..……………………. 174
Figura 8.2 Sasia (ton) e biodieselit B100 të importuara sipas muajve………………..……… 178
Figura 8.3 Skema e montimit të një elementi mbajtës të produktit që analizohet……….….. 178
Figura 8.4 Numri i analizave sipas përmbajtjes së FAME (%)………………………….…… 180
Figura 9.1 Shpërndarja e mostrave sipas përmb së hirit ……………………………..……… 185
Figura 9.2 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së Squfurit…………………………… 185
Figura 9.3 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së lëndëve volative…………………… 185
Figura 10.1 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së C3……………………………… 191
Figura 10.2 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së C4……………………………… 191
Figurë 11.1 Skemë e ndërtimit të sistemit të cilësisë në laboratorë………………………...... 193
Figurë 11.2 Hapat që ndiqen për vendosjen e SC dhe KC…………………………………… 194
Figurë 11.3 Stadet e një procedure analitike ………………..……………………………….. 196
Figurë 11.4 Vlerësimi hap pas hapi i metodës së analizës…………………………………… 196
Figura 11.5 Procedurat e vlerësimit të pasigurisë…………………………………………….. 199
xvi
SHKURTIME
LDSH Laboratori Doganor Shqiptar
LD Laboratori Doganor
DLD Drejtoria e Laboratorit Doganor
NKM Nomenklatura e Kombinuar e Mallrave
KD Kodi Doganor
DPD Drejtoria e Përgjithshme e Doganave
AD Administrata Doganore
FSHN Fakulteti i Shkencave të Natyrës
OBD Organizata Botërore e Doganave
SMA Sektori i Metodikave dhe Administrimit
SAK Sektori i Analizave dhe Klasifikimeve
DPS Drejtoria e Përgjithshme e Standardizimit
Max Maksimale
Min Minimale
1
KAPITULLI I PARË
1. HISTORIKU I DOGANËS DHE KONTROLLIT DOGANOR
1.1. Një vështrim i shkurtër mbi lindjen e doganës
Nga pikëpamja historiko – gjuhësore institucioni i mirëfilltë i doganës duhat ta ketë kohën e
lindjes atëherë kur u krijua shteti me kufijtë e tij. Sipas literaturës së hershme doganat janë
institucione që realizojnë kontrollin mbi transportin e ngarkesave nëpërmjet kufirit apo sipas
mendimit perëndimor doganat janë detyrime/taksa të imponuara prej qeverisë për mallrat e
importit dhe në raste të veçanta edhe për mallrat e eksportuara. Si, rregull ato vendosen në
porte, në pikat kufitare, në pikat kufitare të kalimit hekurudhor, në lumenj, liqene të
lundrueshme dhe në rrugë ajrore e automobilistike. Gjithashtu, ato vendosen edhe brenda
vendit, zakonisht në qendrat e mëdha. Ndërsa taksat doganore janë detyrime të tërthorta me
anën e të cilave tatohen artikujt që lejohen të hyjnë nëpërmjet kufirit të një territori të caktuar
nën kontrollin e institucionit doganor të atij vendi. Sipas objektit të tatimit, taksa doganore
ndahet: taksë importi, eksporti dhe tranziti.
Taksa doganore në kohërat e sundimit otoman quhej ‗zeqati ashir‘ dhe ka qënë një nga bazat
e ndihmesave fetare. Kjo taksë ka qenë e ndarë në katër lloje: import, eksport, konsum dhe
tranzit. Në këtë kohë veprimet doganore kryheshin në:
- Doganat e jashtme, dhe
- Doganat e brendshme
Veprimet doganore të jashtme kishin të bënin me taksat doganore që merreshin në bazë të
dispozitave të traktateve tregtare të lidhura me shtetet e huaja. Veprimet doganore të
brendshme kishin të bënin me një pjesë taksash që perandoria i vendoste herë pas here dhe i
nxirrte në bazë të ligjeve të posaçme me tarifa të veçanta për çdo vend të perandorisë dhe
administroheshin duke i ndarë në:
- Dogana porti,
- Dogana kufiri, dhe
- Dogana toke
Sipas traktateve të lidhura në fillim, mallrat e lejuara për eksportim dhe importim ishin të
shkruara emër për emër, duke lënë të kuptohej që gjithë mallrat e tjerë ishin të ndaluar për
import dhe eksport. Këto privilegje më vonë morën formën e kapitulacioneve të cilat
shërbyen si shkak ndërhyrjesh të huaja ushtarake. Perandoria otomane duke hyrë në lidhje
tregtare me botën e jashtme pranoi në një farë mase edhe parimin e tregtisë së lirë. Vlen të
përmëndet traktati i firmosur nga Sulltan Mehmeti IV dhe Mbreti i Francës Luigji XV, duke
përcaktuar mallrat që ndaloheshin në eksport si dhe duke përcaktuar uljen e taksës doganore
në 3% nga 5% që ishte më parë. Në Mars të vitit 1840, një vit pas reformës së Tanzimatit, u
ngrit sistemi i pajtimit dhe u vendos që taksat doganore të administrohen në ekonomi me anë
të nënpunësve doganorë. Administrata doganore u reformua dhe tarifa të reja dhe të veçanta u
caktuan për doganat e brendshme dhe të jashtme duke hartuar dhe një rregullore (1841) me
14 pika e cila shpjegonte mënyrën e veprimit dhe të kontabilizimit të veprimeve financiare.
Në 1870 doganat e skelave, të kufirit dhe të tokës u ndanë në disa drejtori dhe u caktuan
mënyra e regjistrimit. Në këtë mënyrë shteti turk arriti të marrë informacion të plotë mbi
shpenzimet dhe të ardhurat reale të doganave.
2
1.2. Lindja dhe zhvillimi i Doganës Shqiptare
Vendi ynë për një kohë të gjatë ka qënë nën sundimin e Perandorisë Osmane. Zhvillimi i
Doganës Shqiptare është lidhur me hapat që ndërmori kjo perandori për zhvillimin doganor
në të gjithë territorin ku sundonte. Duke marrë parasysh rëndësinë e madhe të taksave, në
krye të Administratës Doganre u vu Qani Pasha, një personalitet i njohur. Ai organizoi zyrat
doganore dhe në periudhën 1864 – 1875 u hartuan disa ligje si: ligji për ndalimin e
kontrabandës, ligji për taksën e magazinimit apo ligji për anullimin e taksave doganore
tokësore që ishin mjaft të dëmshëm për zhvillimin e vendit. Qeveria turke në mbarim të afatit
të përsëritjes së traktateve me shtetet e mëdha, lajmëroi shtetet e interesuara se do të ishte e
lirë në veprimet e veta mbi nxjerrjen e taksave doganore. Por shtetet e Evropës nuk e pranuan
veprimin e saj duke pretendurar se traktatet ndërkombëtere që kishin pasur me Turqinë i
anullonin përkohësisht kapitulacionet, por jo përgjithnjë dhe se me skadimin e tyre
kapitulacionet do te riktheheshin përsëri. Pas kësaj qeveria turke njoftoi se traktatet do të
riktheheshin por me një realitet tjetër:
- Importimi do t‘i nënshtrohej taksës mbi peshë ose volum të mallit;
- Mallrat e çmueshme do të taksoheshin me një tarifë 3% ose më pak;
- Artikujt e tregtisë do të ndaheshin në dy kategori taksimi; një pjesë me taksë minimale
dhe pjesa tjetër me taksë maksimale por jo më shumë se 20%;
- Pijeve alkolike do tu vihej një taksë konsumi sa ajo e ihtisabit (akcizës);etj
Gjithashtu në vitin 1909 u shpallën një sërë ligjesh e rregulloresh të tjera, si:
- Ligji mbi nxjerrjen e mallrave nga anijet;
- Rregullorja e tregtisë së brendshme;
- Rregullorja mbi veprimet e përgjithshme
- Ligji mbi përjashtimin nga pagesa të sendeve të diplomatëve, të klerit vendas dhe të
huaj, etj.
1.2.1. Pavarësia e Shqipërisë dhe Politika Doganore e Qeverisë së Vlorës
Oranizimi i Doganave në kohën e pavarësisë për disa vite u bë sipas rregullave dhe ligjeve të
trashëguara nga Perandoria Otomane. Qeveria e Ismail Qemalit hodhi poshtë sistemin e
kapitulacioneve duke vendosur sovranitetin e plotë juridik dhe fiscal. Vënia në fuqi e tarifës
doganore mbi bazën e një takse specifike mbi llojin e mallrave kishte qëllim fiskal. Sistemi
që u mbajt në fuqi ishte i mëparshmi, pra sistemi ‗ad valorem‘ i taksave d.m.th. taksa
doganore në % mbi vlerën e mallit. Nën qeverinë e Vlorës 1912-1913 nuk u bë ndonjë
ndryshim mbi këto taksa me përjashtim të taksës së duhanit që u bë përkohësisht 30%.
Pas shpërthimit të Luftës Ballkanike Shqipëria u pushtua nga ushtritë e huaja të cilat
vazhduan qeverisjen nën drejtimin e Komandave të tyre. Kështu, Komanda Austo Hungareze
më 1916 mori vendim për ndalimin e kontrabandës me anë të një Vendimi me 8 Nene. Sipas
Nenit 8 ndalohej importi dhe eksporti i mallrave monopol dhe nuk lejohej të bëhej tregti me
mallrat si kripë, sheqer, vajguri, shkrepse, etj. Gjithashtu, nuk lejohej eksporti i mallrave si
kafshët e gjalla (qetë, delet, qingjat, kuajt, mushkat, derrat, pulat, lepujt) dhe lëkurët e tyre;
vaji i ullirit, duhani, gruri, misri, elbi, tërshëra. Komanda Franceze më 1918 ngriti taksën
doganore dhe e zëvëndësoi atë me taksën e Oktrovës me anë të një vendimi me 16 Nene.
3
1.2.2. Dogana Shqiptare në kohën e mbretërisë së mbretit Zog
Duhet theksuar se kuadri ligjor i doganave në kohën e mbretërimit të mbretit Zog, ishte
mbështetur në përvojën e shteteve perëndimore dhe se ligjet ishin hartuar në mënyrë të tillë
që të respektoheshin e zbatoheshin nga të gjithë shtetësit. Për të hartuar ligje bashkëkohore,
mbreti Zog futi në Shqipëri përvojën franceze, italiane, autirake, angleze, etj. U lidhën
traktate me shtete të huaja, duke lejuar liri të plotë tregtie dhe lundrimi në mes të dy shteteve
kontraktuese, duke mos paguar taksa dhe tatime më të larta se shtetasit e kombit më të
favorizuar si dhe vuri tatim mbi konsumin ndaj sheqerit dhe kafesë. Më 25 shkurt 1929,
trupat e rojeve civile, këmbësore dhe kalorsiake në shërbimin doganor, u zëvëndësua me
Rojen Mbretërore të Kufirit e cila kishte statusin e një organizate ushtarako – financiare. Roja
Mbretërore e Kufirit kishte për qëllim ndalimin, shtypjen dhe paditjen e kontrabandës,
kundravajtjes si dhe mosbindjes ndaj ligjit dhe Rregulloreve të Financës. Përveç kësaj, ajo
përdorej edhe në rastet e mbrojtjes së rregullit dhe qetësisë publike si dhe në rast lufte për
operacione fushore. Me interes për këtë periudhë është të theksohet se në periudhën 1932 -
1934 u miratuan 17 dispozita doganore, ndër të cilat vlen të përmëndet ajo e ndalimit të
eksportimit për shkak të spekullimit të madh në eksportin e tij nga territori i vendit.
1.2.3. Doganat gjatë Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare
Këshilli i Përgjithshëm Antifashist në verën e vitit 1943 jepte udhëzime për fillimin e
veprimtasrisë doganore më 15 Gusht 1943 e cila u quajt si dita e fillimit të punës së doganave
të reja shqiptare. Që nga kjo datë filluan të lëshohen urdhëra dhe udhëzime të ndryshme
doganore, të cilat formojnë edhe normat e para të reja juridike të këtij institucioni. Me anë të
Vendimit të Këshillit të Përgjithshëm Antifashist ―Mbi kalimin e eksportit në Greqi të
sendeve ushqimore, farmaceutike e të tjera‖ në zonën e Gjirokastrës ndalohej eksporti i disa
produkteve si sende ushqimore, farmaceutike, sapunë, shollë dhe çdo send tjetër për bërjen e
këpucëve. Kjo për arsye se kjo zonë vuante mungesën e këtyre produkteve.
Nga dokumenta të ndryshme konstatohet se funksioni i doganave ka patur karakter politik por
dhe popullor. Detyra e rojeve doganore partizane, ishte ndalimi i eksportimit të mallrave më
të nevojshme për popullsinë dhe Ushtrinë Nacionaçlirimtare. Gjithashtu, Këshilli Antifashist
Nacionalçlirimtar, për shkak të bllokadës së ngritur nga okupatorët, lëshoi një qarkore të
posaçme lidhur me zhvillimin e një farë tregtie midis popullatës së zonave kufitare me zonat
përtej kufirit dhe me zonat e okupuara të vendit. Në këto qarkore përcaktoheshin mallrat që
do të importoheshin dhe eksportoheshin si dhe tarifat e tyre doganore.
1.2.4. Doganat pas Luftës Antifashiste Çlirimtare
Detyra kryesore e doganave pas çlirimit ishte kontrolli i shtetit në tregtinë e jashtme. Doganat
e mbështetnin veprimtarinë e tyre në Ligjin Nr. 20 të vitit 1944, kurse përsa i përket tarifave
mbështeteshin në Ligjin e vjetër të vitit 1926. Duke qënë se këto tarifa nuk përputheshin me
situatën e re ekonomike të krijuar në vend, Presidiumi i Kuvendit Popullor aprovoi më 2
korrik 1946 Ligjin Nr. 262 ‗Mbi modifikimin e tarifës së tagrës doganore‘. Në mbështetje të
këtij ligji doli Dekreti i Ministrisë së Financave Nr.10, datë 23 Mars 1947. Nga ana tjetër
traktati ‗Mbi miratimin e planeve ekonomike‘, i nënshkruar midis Qeverisë Shqiptare dhe
asaj Jugosllave më 27 Nëntor 1946, ku përfshihej barazimi i monedhës, njësimi i çmimeve
dhe bashkimi doganor, i solli dëme të mëdha ekonomisë shqiptare. Në zbatim të këtij traktati
pranë Ministrisë së Ekonomisë u ngrit një seksion i përbashkët doganor Shqiptaro - Jugosllav,
i cili ushtronte një veprimtari të gjërë doganore duke filluar nga lejet e ndryshme, kontrollin
4
mbi import eksportet e mallrave, etj. Ky traktat paralizoi doganat shqiptare për arsye se
jugoslllavët duke përfituar nga komisioni miks doganor, dëmtuan më tepër ekonominë tonë
në drejtim të lëshimit të liçencave të pakufizuara për tregtarët matrapazë jugosllavë. Me
Dekretin e Presidiumit të Kuvendit Popullor Nr. 447, datë 8 Korrik 1947, vartësia e doganave
kaloi nga Ministria e Financave në Ministrinë e Tregtisë. Në këtë kohë u bë riorganizimi i
doganave, me organin drejtues në krye që u quajt Seksioni Doganor dhe zyrat doganore me
personelin që merrej vetëm me veprimtari doganore. Në këtë mënyrë organet ushtarake dhe
policore të kufirit nuk ushtronin më funksion doganor. Institucioni doganor iu përvesh punës
për zbatimin e parimit bazë: mbrojtja e monopolit të tregtisë së jashtme nga ana e shtetit.
Me anë të Ligjit Nr. 682, datë 1 Mars 1949 u bë e mundur përcaktimi i tarifës së tagrave
doganore. Urdhëresa Nr 25, datë 13 Korrik 1949 ‗Mbi tarifat doganore‘ përmbante një tabelë
në të cilën përfshiheshin dy shtylla kryesore: ‗Tarifa për mallrat jashtë normativës‘ dhe
‗Norma vjetore për familjarët‘. Në këtë urdhëresë bëhej fjalë për nxjerrjen e tagrave sipas
normativës, duke caktuar çmimet e mallrave në bazë të atyre të tregut shtetëror. Kjo
urdhëresë pati rëndësi të madhe për forcimin e monopolit të tregtisë së jashtme, ndikoi në
rritjen e veprimtarisë doganore dhe luajti afërsisht rolin e Kodit Doganor.
Kodi Doganor u aprovua më 16 Nëntor 1956 nga Kuvendi Popullor. Ky kod trajtonte
problemet e organizimit dhe detyrat e doganave. Por zhvillimi ekonomik, kulturor dhe
shoqëror pas vitit 1956 bëri që të rishikoheshin disa ligje për t‘ju përshtatur situatave të reja.
Kështu, më 30 Shtator 1970, Presidiumi i Kuvendit Popullor nxori Dekretin Nr. 4743 ‗Mbi
Doganat‘ i cili zëvëndësoi Kodin Doganor të vitit 1956.
Propoganda zyrtare moniste deklaronte se organet doganore u krijuan ‗për të mbrojtur
interesat e klasës punëtore dhe fshatarësisë kooperativiste, si klasë në fuqi‘. Duhet theksuar se
për herë të parë në historinë e doganave shqiptare më 22 Tetor 1970, në Tiranë u mbajt një
sesion shkencor. Referatin kryesor me temë ‗Doganat në Republikën Popullore të Shqipërisë‘
e mbajti Edip Çuçi drejtori i Doganave i asaj kohe. Gjithashtu, u mbajtën edhe 6 kumtesa në
të cilat u trajtua veprimtaria e doganave gjatë viteve të socializmit. Shteti i atëhershëm kishte
ligje të cilat dënonin pa mëshirë kontrabandën dhe kontrabandistët. Kodi penal i vititi 1977,
neni 72, solli mjaft ndryshine në krahasim me Kodin Penal të vitit 1952 dhe ligjin ‗Për
doganat‘.
1.2.5. Dogana Shqiptare pas viteve ‟90.
Doganat moderne fillimet e tyre i kanë në vitin 1991. Kjo periudhë përkon me ndryshimet
rrënjësore legjislativo – organizative të Sistemit Doganor Shqiptar. Në vitin 1991 me
propozim të Këshillit të Ministrave, Kuvendi Popullor vendosi të aprovojë Kodin Doganor të
RSH dhe ligjin për tarifat doganore të RSH-s. Më 1992 u miratua nga Parlamenti KD, u
riorganizua dhe fuqizua administrata me personel të kualifikuar. Po ashtu në këto vite filloi të
aplikohej Sistemi i Harmonizuar 6-shifror dhe iu dha një rëndësi e veçantë regjimeve
doganore. KD i vitit 1992 karakterizohej nga thjeshtësia, pra, nga numri i paktë i dispozitave
(74 nene) me anë të të cialve janë përshkruar në mënyrë të përgjithshme terminologjia,
procedurat etj.
Problematikat e AD u bënë gjithnjë e më shumë evidente në radhë të parë në fushën e:
1. Kontrollit të sasisë dhe llojit të mallrave që importoheshin
2. Vlerësimit doganor
3. Regjimeve doganore
4. Personelit
Në fushën e personelit duhet theksuar se Administrata Doganore duke qënë nën influencën e
politikës me ndryshimin e konjukturave të saj, shoqërohej nga ndryshime të vazhdueshme të
5
personelit dhe për rrjedhojë u krijua psikoza fatale ―e të qënit i përkohshëm në doganë‖, e cila
u shoqërua me rendjen e ethshme për pasurim personal për aq kohë sa të qëndrohej në
administratën doganore, duke krijuar terren të përshtatshëm për evasion fiskal.
Në qershor të vitit 1998 nën asistencën e Misionit CAM Albania u hartua Kodi i Ri Doganor,
i cili filloi të zbatohet në 15 Maj 1999. Legjislacioni i ri doganor dhe Dispozitat Zbatuese të
tij sollën një sërë ndryshimesh radikale në të gjitha fushat e veprimtarisë doganore si: fusha e
rekrutimit, trajnimit, interesimit për karrierë, shpërblimit, etj. Model për hartimin e Kodit të ri
Doganor u mor Kodi Doganor i Komunitetit Evropian dhe dispozitat përkatëse të tij. Në këtë
periudhë punësimi në AD u përcaktua me ligj dhe filloi të bëhej me testim. U riorganizua
DPD, Degët Doganore si dhe u trajnua Departamenti Operativ Hetimor duke u kthyer në një
instrument të rëndësishëm në luftën kundër evazionit fiskal dhe kontabandës. Gjithashtu, u bë
një punë e madhe nën asistencën e CAM Albania-s për krijimin e Dosjes së të Dhënave të
Disponueshme mbi vlerën reale të transaksionit të mallrave.
1.2.6. Periudha pas vitit 2010 (pak histori mbi ndryshimet e KD)
Në funksion të përmbushjes së misionit të DPD i cili është i lidhur me sigurimin e tregjeve
dhe popullatës (mbrojtja e konsumatorëve, mbrojtja e mjedisit, mbrojtja e kufijve kombëtare)
nëpërmjet mbikëqyrjes efikase nga doganat dhe bashkëpunimit brenda dhe jashtë vendit,
mbledhjes së detyrimeve doganore dhe akcizës si dhe krijimin e kushteve të përshtatshme për
zhvillimin e biznesit, nëpërmjet aplikimit të metodave moderne të punës, në vazhdimësi AD
ka patur në fokus të saj përmirësimin e legjislacionit doganor me qëllim përafrimin dhe
njësimin me atë të BE-së.
Sikurse është përcaktuar në legjislacionin doganor, autoritetet doganore janë përgjegjëse për
kryerjen e të gjitha veprimeve të përcaktuara në të, si kontrolli i mallrave në hyrje dhe në
dalje të territorit doganor shqiptar, parandalimin, verifikimin dhe luftën ndaj veprimtarisë
kontrabandë, shkeljeve dhe trafikut të paligjshëm të mallrave të ndaluara, konstatimit dhe
verifikimit të shkeljeve doganore, përgatitjen dhe nënshkrimin e marrëveshjeve dhe
konventave ndërkombëtare në fushën e doganave, mbikëqyrjen dhe kontrollin e mallrave që i
nënshtrohen mbikëqyrjes dhe kontrollit të autoriteteve doganore, etj.
Administrata Doganore Shqiptare ka bërë progres në përafrimin e legjislacionit doganor me
atë të BE-së. Ligji Nr.102/2014, datë 31.07.2014 ―Kodi Doganor i Republikës së Shqipërisë‖
i cili është miratuar më 31.07.2014, ka bërë përmirësime të ligjit ekzistues. Ky ligj përafron
pjesësisht Rregulloren e Parlamentit Evropian dhe Këshillit të Evropës Nr. 952/2013 ―Kodi
Doganor i Bashkimit‖ dhe përafron pjesërisht disa akte të tjera të BE-së. Kodi i Ri Doganor
ka hyrë pjesërisht në fuqi dhe aplikohet njëkohësisht me ligjin nr.8449, datë 27.01.1999
―Kodi Doganor i Republikës së Shqipërisë‖, i ndryshuar. Pjesa tjetër e Kodit të ri Doganor e
cila nuk ka hyrë në fuqi do të jetë e aplikueshme duke filluar nga data 1 qershor 2017, datë në
të cilën do të shfuqizohen dispozitat e mbetura të KD të mëparshëm. Ligji për Akcizat
përafron pjesërisht aktet e BE-së dhe administrimi i akcizës bëhet nga dogana.
Gjithashtu, një akt tjetër i rëndësishëm është Nomenklatura e Kombinuar e Mallrave të cilën
AD e ka përditësuar që në vitin 2008 në linjë me versionet e çdo viti të NKM të BE-së. Ka
një sërë aktesh lidhur me shërbimin e markimit dhe monitorimit të karburanteve, ndalimin e
importit të mbetjeve, politika të brendshme dhe sigurie në Sistemin e Teknologjisë së
Informacionit të Doganave. Gjithashtu, DPD bashkëpunon me institucione të tjera për
shmangien e evazionit dhe uljen e rreziqeve të korrupsionit, duke lehtësuar procedurat
nëpërmjet e-pagesave, duke kryer analiza laboratorike, për monitorimin dhe mbrojtjen nga
kimikatet e rrezikshme.
6
Një përparim i dukshëm është bërë edhe në drejtim të përpunimit të të dhënave doganore në
rrugë elektronike. Implementimi i Sistemit Asycuda World ka përmirësuar përpunimin e të
dhënave doganore si dhe thjeshtëzuar procedurat doganore. Përpunimi i të dhënave doganore
kryhet në mënyrë elektronike (on line), duke sjellë kështu avantazhin e një performance më të
shpejtë dhe përpunim efiçent të procedurave doganore. Përveç kësaj ështe kryer upgrade i
Sistemit Informatik Asycuda World, si dhe janë përmirësuar hardware-ët dhe software-ët për
të gjithë sistemin. Janë bërë përmirësime në portalin e-payment (pagesat elektronike), si dhe
në nivelin e sigurisë. Është bërë regjistrimi i databazës shtetërore "Sistemi i Automatizuar për
të dhëna doganore: ASYCUDA", bazuar në ligjin Nr. 10325, datë 23/09/2010 "Për Bazat e të
dhënave Shtetërore".
Është rritur lufta kundër korrupsionit dhe është bërë progres në parandalimin e hyrjes së
mallrave të fallsifikuara në Shqipëri. Koncepti ―one stop shop‖ zbatohet në Pikat e Kalimit
Kufitar nga Doganat, Policia e Shtetit dhe Shërbimi Fitosanitar. Republika e Shqipërisë merr
pjesë në Programin e BE-së ―Doganat 2020‖. Është rritur kapaciteti dhe efiçenca e
Laboratorit Doganor, në sajë të vënies në punë të aparaturave të reja dhe trajnimit të stafit në
përdorimin e tyre, mbështetur nga programi IPA 2011. Ka filluar puna për ngritjen e sistemit
të menaxhimit të informacionit në LD. Nga 1 qershori i 2013 të gjitha detyrimet në doganë
shlyhen 100% elektronikisht, nga tetori i 2012 deklarimet e akcizës janë 100% online.
Mbështetur në rekomandimet e BE-së për ngritjen e kapaciteteve për zbatimin e procedurave
të Konventës ATA, kjo konventë është plotësisht funksionale, procedurat për importimin e
përkohshëm janë zbatuar rregullisht. DPD shërben si pikë kontakti kombëtare për qëndrën e
ekselencës së BE-së për mbrojtjen kimike, biologjike, radiologjike dhe bërthamore.
Pavarësisht këtyre arritjeve, është e nevojshme ndërrmarrja e veprime të mëtejshme në
drejtim të:
Përgatitjes së ndërfunksionimit të sistemeve të Teknologjisë dhe Informacionit të
DPD-së me ato të BE-së;
Përmirësimit të zbatimit të legjislacionit për të drejtat e pronësisë intelektuale,
pavarësisht se autoritetet doganore kanë vazhduar me identifikimin dhe bllokimin e
produkteve të falsifikuara që hyjnë në Shqipëri,
DPD është në hapat më të shpejta për implementimin e Sportelit të Vetëm (Single
Window), një proces që do të ndihmojë në krijimin e një platforme ndërveprimi me
institucionet ndërkombëtare, një hap i nevojshëm drejt sistemeve doganore të BE-së.
Për implementimin e këtij projekti është krijuar Grupi i Punës për zhvillimin e
mëtejshëm të Single Window, për fillimin e fazës së ndërveprimit institucional. Do
krijohen mundësi të reja në nivele aksesi online për një sërë të dhënash për bisnesin:
si kontrollin e gjëndjes së llogarisë së tyre, statusin e zhdoganimit të deklaratave
doganore, deklaratave të akcizes, etj.
1.3. Përmbledhje e arritjeve kryesore në legjislacion
Në Janar 2015 hyri në fuqi VKM Nr. 919, datë 29.12.2014 ―Mbi dispozitat zbatuese të ligjit
Nr.102/2014, datë 31.07.2014 ―Kodi Doganor i Republikës së Shqipërisë‖‖. Ky vendim sjell
një sërë përmirësimesh, lehtësime e thjeshtime të rregullave dhe procedurave doganore, duke
synuar kështu përshtatjen dhe ecjen paralelisht me zhvillimet e tregtisë ndërkombëtare si dhe
me nevojat e operatorëve ekonomikë. Vendimi erdhi si domosdoshmëri për zbatimin e
dispozitave të Kodit të Ri Doganor për Operatorët Ekonomikë të Autorizuar, procedurat e
thjeshtuara, përjashtimet nga detyrimet. Përmes tij janë përafruar aktet e BE-ë, si: Rregullorja
7
e Këshillit (KE) nr. 1186/2009, datë 16, nëntor 2009, Direktiva e Këshillit 2007/74/KE datë
20 Dhjetor 2007, Rregullorja e Komisionit Nr. 2454/93 e 2 Korrikut 1993.
Përmes VKM Nr. 366, datë 30.04.2015 ―Për disa ndryshime dhe shtesa në Vendimin Nr.205,
Datë 13.4.1999 të Këshillit të Ministrave ―Për Dispozitat Zbatuese të Kodit Doganor‖, të
ndryshuar, janë përafruar dispozita të Rregullores Nr. 2454/93, për të bërë të mundur fillimin
e zbatimit të proçedurës së thjeshtuar të zhdoganimit në ambientet e operatorëve ekonomikë
(zhdoganimi lokal), duke plotësuar në këtë mënyrë kuadrin e plotë të thjeshtimeve doganore
që aktualisht zbatohet në Bashkimin Europian.
Me miratimin e dispozitave zbatuese të Rregullores Nr. 952/2013 ―Kodi Doganor i
Bashkimit‖, Shqipëria do të fillojë përafrimin e dispozitave zbatuese përkatëse. AD gëzon
statusin e nëpunësit civil.
Legjislacioni i ri mbi akcizat është i përafruar pjesërisht me aktet e BE-së, dhe tashmë
administrohet nga dogana. Së fundmi Ligji Nr. 61/2012 ―Për Akcizat në Republikën e
Shqipërisë‖, është ndryshuar me Ligjin Nr. 142/2014 datë 23.10.2014, dhe Ligjin
Nr.158/2014. Nëpërmjet Ligjit nr.142/2014, janë rishikuar masa të politikës fiskale lidhur me
nivelet e akcizës së disa produkteve dhe parashikohen masa për përmirësimin e procedurave
të administrimit të mallrave të akcizës, rregullohen masat administrative të praktikuara nga
Administrata Doganore në rastet e shkeljeve në fushën e akcizës, etj. Nëpërmjet Ligjit Nr.
158/2014, janë bërë disa ndryshime në formulën e përllogaritjes së akcizës për pijet
energjike.
Në zbatim të Ligjit Nr. 61/2012 është miratuar VKM 612/2012, datë 09.05.2012 "Mbi
Dispozitat Zbatuese të Ligjit ―Mbi Akcizat‖, i ndryshuar, përmes të cilit Shqipëria është duke
përdorur praktikat më të mira të legjislacionit francez dhe italian. Ky vendim ka ndryshuar së
fundi me VKM nr.30, datë 14.1.2015, i cili nuk përafron akte të Bashkimit Europian, por
përmirëson procedurat në zbatim të Ligjit Nr. 61/2012 ―Për Akcizat‖.
Është dërguar për miratim në Kuvendin e RSH, Projekt Ligji ―Për disa ndryshime në Kodin
Penal të R.SH‖, të ndryshuar, lidhur me veprat penale në fushën e kontrabandës‖.
DPD ka hartuar Projekt Vendimin e Këshillit të Ministrave ―Për mbrojtjen e të drejtave të
Pronësisë Intelektuale në Doganë‖ dhe e ka dërguar pranë Ministrisë së Financave për
ndjekjen e procedurave të mëtejshme për miratimin e tij. Projekt Vendimi përafron pjesërisht
Rregulloren Nr.608/2013 të Parlamentit Evropian dhe të Këshillit të Evropës të datës 12
Qershor 2013, në lidhje me zbatimin në doganë të të drejtave të pronësisë intelektuale dhe
shfuqizimin e Rregullores së Këshillit (KE) Nr 1383/2003, si dhe Rregulloren e Komisionit
Nr. 1352/2013, të datës 4 dhjetor 2013, ‗Për vendosjen e formularëve të parashikuar në
Rregulloren Nr 608/2013‘, duke unifikuar procedurat e mbrojtjes së të drejtave të pronësisë
intelektuale në Doganën Shqiptare me ato të Bashkimit Evropian.
Përmes Ligjit Nr.184/2014, datë 24.12.2014 është miratuar pjesëmarrja e Republikës së
Shqipërisë në Programin e Bashkimit Doganor ―Doganat 2020".
Në kuadër të IPA 2013 me qëllim ndalimin e hyrjes në territorin e RSH të mallrave me
radioaktivitet apo kontrollin e materialeve radioaktive është bërë i mundur instalimi i skemës
së alarmit për radioaktivitet në të gjitha Pikat e Kalimit Kufitar (PKK) si dhe vendosja e një
sistemi kontrolli dhe instalimi pilot i pajisjeve zbuluese për të siguruar kontrollin e
materialeve radioaktive.
8
1.4 Përputhshmëria me KD të BE
Legjislacioni Shqiptar në fushën e doganës ka përafruar disa akte ligjore të BE-së, më poshtë:
Rregullorja e BE Nr.952/2013 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit e 9 Tetorit 2013
që përcakton Kodin Doganor të Bashkimit;
Rregullorja e Këshillit (KE) Nr. 1186/2009, datë 16, nëntor 2009, mbi përjashtimet
nga detyrimet doganore;
Direktiva 2007/74/KE të datës 20 Dhjetor 2007, mbi përjashtimet nga Tatimi mbi
Vlerën e Shtuar dhe Akciza për mallrat e importuara nga udhëtarët;
Propozimin e Komisionit Europian për një Direktivë të Parlamentit dhe Komisionit
Europian mbi shkeljet dhe sanksionet në fushën doganore;
Komunikata e Komisionit Europian 169/2008, mbi misionet dhe objektivat që kanë
autoritetet doganore.
Ligji nr.152/2013 ―Për Nëpunësin Civil‖
Shkalla e përafrimit të këtyre akteve ligjore sipas neneve përkatëse është e ndryshme. Shumë
të rëndësishme janë ndryshimet që janë bërë për shkeljet në fushën doganore, sanksionet dhe
apelimi.
1.5. Historiku i Laboratorit Doganor (LDSH)
Në kuadrin e ndihmës dhe të bashkëpunimit, sipas një marrëveshje të Qeverisë Shqiptare me
atë Italiane, në Mars të vitit 1998, krahas të tjerave u vendos krijimi i Laboratorit Kimik
Merceologjik Doganor. Laboratori Doganor Shqiptar është themeluar në maj të vitit 2000, me
ndihmën dhe financimin e Agjencisë Doganore Italiane. Ai është i vetmi laborator në
Shqipëri që ka kompetencë që në emër të Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave të kryejë
analizimin e mallrave të importit.
Qëllimi kryesor i punës së Laboratorit Kimik Mercologjik Doganor është në përputhje me
qëllimin e Doganës Shiptare: analiza e produkteve që hyjnë në territorin e RSH me qëllim
përcaktimin e saktë të pozicionit të tyre tarifor si dhe forcimin e kontrollit cilësor të tyre.
Gama e veprimeve LDSH përbëhet nga aktivitetet që lidhen me:
Masat tarifore: Ekzaminimet laboratorike paraqesin parametrat teknike për të siguruar
përcaktimin dhe verifikimin e klasifikimit tarifor të mallrave në përputhje me përshkrimin
dhe klasifkimin e mallrave sipas Nomenklaturës së Kombinuar të Mallrave.
Masat kombëtare: Roli i LDSH është mbështetja për zbatimin e masave dhe rregulloreve të
tjera kombëtare, duke siguruar informacion mbi përbërjen dhe natyrën e mallrave për të
maksimizuar mbledhjen e tërthortë të taksave (Akcizë dhe TVSH) - veçanërisht për produktet
e naftës dhe pijeve alkoolike të cilat bëjnë pjesë në grupin e mallrave kryesore që i
nënshtrohen analizave laboratorike.
Masat në lidhje me kufizimet e lëvizjes së mallrave: LDSH vepron si autoritet në luftën
kundër kontrabandës dhe trafikut të paligjshëm të mallrave.
Masat tregtare: Masat antidumping, masat pezulluese si dhe subvencionet e ndryshme të
cilat varen nga klasifikimi tarifor, i cili lidhet me natyrën dhe përbërjen e produkteve.
9
1.5.1 Misioni dhe veprimtaria
Misioni dhe veprimtaria e Laboratorit Doganor është në përputhje me legjislacionin doganor.
Misioni kryesor është analizimi me profesionalizëm dhe saktësi i të gjitha mostrave të sjella
për analizë, interpretimi i rezultateve, verifikimi i llojit të mallrave dhe klasifikimi i saktë
tarifor i tyre, duke u mbështetur në Nomenklaturën e Kombinuar të Mallrave (NKM), në
Kodin Doganor (KD) dhe Shënimet Shpjeguese të NKM, etj. Për të garantuar realizimin e
misionit të mësipërm, Drejtoria e Laboratorit Doganor, vepron me përgjegjësi të plotë për:
a) Zbatimin me korrektesë të legjislacionit doganor;
b) Kryerjen e të gjitha veprimeve sipas legjislacionit në fuqi dhe analizimin e mostrave,
kodifikimin e saktë të mallrave dhe hartimin e “Çertifikatës së verifikimit të llojit të mallit
dhe klasifikimit tarifor‖ sipas Nomenklaturës së Kombinuar të mallrave, Notave Shpjeguese
dhe Standardeve në fuqi;
c) Parandalimin e evazioneve të mundshme fiskale nga keqklasifikimi tarifor i mallrave;
ç) Jep ekspertizë për strukturat e tjera doganore dhe për struktura të tjera jashtë saj (si p.sh.
Prokuroria, Policia e shtetit, Drejtoria Tatimeve, etj, pas marrjes së konfirmimit nga Drejtori i
Përgjithshëm).
Në rastet e pamundësisë së kryerjes së analizave laboratorike për mallra të caktuar apo
treguesve cilësor, LDSH bashkëpunon edhe me laboratorët e tjerë të akredituar brenda dhe
jashtë vendit. LD funksionon në bazë të Rregulloreve të Brendshme të tij: Udhëzimi i DPD
Nr. 11468, datë 18.10.2007 ‗Rregullorja e Brendshme e Laboratorit‘, Rregullorja e
Laboratorit Doganor Nr. Prot. 12625/2, datë 26.05.2014. Emërtimi i tij ka ndryshuar disa
here: fillimisht është emërtuar Laboratori Kimik Merceollogjik Doganor, më pas Laboratori
Kimik Doganor dhe aktualisht Laboratori Doganor Shqiptar.
10
KAPITULLI I DYTË
2. STANDARDET E PRODUKTEVE HIDROKARBURE. DIREKTIVAT
EVROPIANE QË LIDHEN ME HIDROKARBURET
2.1. DIREKTIVAT EVROPIANE QË LIDHEN ME KARBURANTET
Bashkimi Evropian nxjerr dokumenta të ndryshme, prej të cilave disa janë detyruese për
zbatim dhe disa jodetyruese. Ndër dokumentat detyrues janë edhe Direktivat të cilat
përcaktojnë objektiva për tu arritur nga Vendet Anëtare, duke i lënë detyrë çdo vendi të
hartojë legjislacionin e tij kombëtar për të plotësuar objektivat e caktuara në këto direktiva.
Pikërisht Direktivat e BE-së janë një faktor shumë i rëndësishëm që është marrë parasysh
gjatë hartimit të Standardeve Evropiane të lëndëve djegëse. Këto Standarde përcaktohen nga
parametrat mjedisore, teknikë dhe ndikohen nga zbatimi i direktivave të tjera që lidhen me
fushën e karburanteve si p.sh. energjia e rinovueshme dhe ajo e qëndrueshme.
Disa nga Direktivat kryesore që lidhen me karburantet janë:
Direktiva 85/210/EEC datë 20 Mars 1985: Përafrimi i ligjeve të Shteteve Anëtare në lidhje
me përmbajtjen e plumbit në benzinë;
Direktiva 85/536/EEC, datë 5 Dhjetor 1985 dhe 87/441/EEC, datë 29 Korrik 1987: Ruajtja
e naftës bruto nëpërmjet përdorimit të komponentëve zëvëndësues të karburanteve në benzinë
(komponimet e oksigjenit);
Direktiva 98/69/EC, datë 13 Tetor 1998: Masat që duhen marrë kundër ndotjes së ajrit nga
emtetimet e motorit të makinave dhe amndime të Direktivës 70/220/EEC;
Direktiva 98/70/EC e datës 13 Tetor 1998 lidhur me cilësinë e produkteve benzinë dhe
gazoil (amenduar nga direktivat 2003/17/EC dhe 2009/30/EC); Direktiva 2003/17/EC e datës 3 Mars 2003 e cila ka amenduar Direktivën 98/70/EC në lidhje
cilësinë e lëndëve djegëse benzinë dhe gazoil Direktiva 2003/30/EC e Parlamentit dhe Këshillit Europian e datës 8 Maj 2003, mbi
promovimin e përdorimit të biokarburanteve apo lëndëve të tjera djegëse të rinovueshme në
transport;
Direktiva 2005/33/EC, datë 6 Korrik 2005 që ndryshon Direktivën 1999/32/EC: Përmbajtja e
squfurit në lëndët djegëse detare;
Direktiva 2009/28/EC, datë 23 Prill 2009: Promovimi i përdorimit të energjisë nga burime të
rinovueshme dhe shfuqizimi i direktivave 2001/77/EC dhe 2003/30/EC;
Direktiva 2009/30/EC, datë 23 Prill 2009: Mbi Cilësinë e Karburanteve, e cila vendos
specifikime mjedisore dhe metoda analizash për benzinën dhe dieselin që hyjnë në tregun
Evropian.
Direktiva 85/210/EEC, datë 20.03.1985: Mbi përafrimin e ligjeve të Shteteve Anëtare në
lidhje me përmbajtjen e plumbit në benzina. Një nga qëllimet e kësaj direktive është përmirësimi i cilësisë së ajrit nga ndotjet e shkaktuara
nga gazet e shkarkimit të automjeteve që punojnë me benzinë me anë të uljes së nivelit të Pb
në të. Për të arritur këtë qëllim kjo Direktivë sheh të nevojshme përafrimin e legjislacionit të
Shteteve Anëtare në lidhje me nivelet e Pb në benzinë. Në këtë Direktivë jepen përkufizimet
e benzinë me/pa Pb duke përfshirë në to kufijë e përmbajtjes së Pb. Sipas kësaj Direktive
‗Benzinë‘ do të thotë çdo vaj volativ mineral i destinuar për motorët me djegie të brendshme
me shkëndijë ndezëse; ‗benzinë pa Pb‘ do të thotë çdo benzinë me përmbajtje të Pb ≤ 0.013
11
g/l, dhe ‗benzinë me Pb‘ do të thotë çdo benzinë me përmbajtje të plumbit: 0.15 g/l ≤ Pb ≤
0.40 g/l. Sipas kësaj Direktive duke filluar nga 1 Tetori 1989:
Shtetet Anëtare duhet të marrin masat e nevojshme për të siguruar disponueshmërinë
dhe shpërndarjen e balancuar të benzinës pa plumb në territorin e tyre;
Përmbajtja e benzenit në benzinën me/pa Pb nuk duhet të kalojë 5.0% v/v;
Benzinat duhet të kenë një vlerë minimale të MON prej 85.0 dhe vlerë minimale të
RON prej 95.0.
Në tabelën 2.1 janë dhënë parametrat, nivelet e lejuara dhe metodikat të përcaktuara në këtë
Direktivë.
Tabela 2.1 Specifikimet sipas direktivës 85/210/EEC, datë 20.03.1985.
Rezultatet e matjeve do të interpretohen sipas ISO 4259. Kjo direktivë ka përmirësuar
Direktivën 78/611/EEC, datë 29 Qershor 1978, e cila nga 1 Janari 1981 lejonte tregtimin
brenda Komunitetit të benzianve me përmbajtje të Pb max. 0.40 g/l. Nëpërmjet Direktivave
85/581/EEC datë 20 Dhjetor 1985 dhe 87/416/EEC datë 21 Korrik 1987, janë bërë disa
ndryshime të kësaj direktive si p.sh ndalimi i benzinave me MON < 85.0 dhe RON < 95.0.
Shfuqizuar nga Direktiva 98/70/EC e 13 Tetor 1998.
Direktiva 85/536/EEC, datë 5 Dhjetor 1985 dhe 87/441/EEC, datë 29 Korrik 1987: Ruajtja
e vajrave të papërpunuara nëpërmjet përdorimit komponentëve zëvëndësues në benzinë
(komponimet e oksigjenit).
Qëllimi i kësaj direktive është që Shtetet Anëtarre të mos ndalojnë, të mos kufizojnë apo
dekurajojnë prodhimin, marketimin dhe lëvizjen e lirë të benzinës së përzjerë me komponime
organike të oksigjenuara, sipas disa kufijëve të përcaktuar në kolonën A të Aneksit. Këto
përzjerje mund të përdoren me siguri të plotë dhe me një performancë njësoj si benzinat në
mjetet me motor me djegie të brendshme me shkëndijë - ndezëse.
Për qëllimet e kësaj Direktive, "benzinë" nënkupton çdo përzierje që përbëhet kryesisht nga
hidrokarbure të lëngshme të përshtatshme për funksionimin e motorëve me djegie të
brendshme me shkëndijë-ndezëse. Sipas Nenit 1, Shtetet Anëtare nuk duhet të lejojnë që
sasitë në volum të komponimeve organike të oksigjenuara në përzjeret e karburantit, të
kalojnë kufijtë e paraqitura në kolonën A. Megjithatë ato mund të autorizojnë kufij me të lartë
të komponimeve organike të oksigjenuara se limitet e lejuara.
Gjithashtu, në direktivë përcaktohet se në rast se shpërndahet për popullatën lëndë djegëse
motorike që përmban komponime organike me oksigjen në vlera më të larta se limitet e
përcaktuara në kolonën B të Aneksit, këto duhet të shënohen qartë, veçanërisht për të marrë
parasysh ndryshimet në vlerën kalorifike të këtyre karburanteve. Kërkesat për shënjimin në
pompat e shitjes aplikohen për sasi të përbërjeve të oksigjenuara më të larta se limitet në
kolonën B të Aneksit
Parametri Min Max Njësi Metoda testimit
Përmbajtja e Pb (me plumb)
Përmbajtja e Pb (pa plumb)
0.15 g/l ISO 3830
0.013 0.02 g/l ASTM D 3237
RON 95 ISO 5164
MON 85 ISO 5163
Përmbajtja e benzenit 5.0% ASTM D 2267
12
Tabela 2.2. Specifikimet sipas Aneksit të Direktivës 85/536/EEC mbi përmbajtajen e
komponimeve te oksigjenuara në karburant (benzinë)
A B
Metanol i shtuar si agjent
stabilizimi 3 % vol 3 % vol
Etanol si agjent stabilizimi i
nevojshëm 5 % vol 5 % vol
Alkool iso-propilik 5 % vol 10 % vol
TBA 7 % vol 7 % vol
Alkool iso-butilik 7 % vol 10 % vol
Eteret me përmbajtje 5 apo më
tepër atome karbon për
molekule 10 % vol 15 % vol
Përbërje të tjera organike me
oksigjen 7 % vol 10 % vol
Përzjerje të ndonjë përbërjeve
organike me oksigjen
2.5% në peshë oksigjen, jo më
tepër se limited individuale të
fiksuara më sipër për çdo
komponent
3.7 % në peshë oksigjen, jo më
tepër se limited individuale të
fiksuara më sipër për çdo
komponent
Direktiva 87/441/EEC, datë 29 Korrik 1987 përcakton metodat e referencës për matjen
e sasive në volum dhe sasive në peshë të oksigjenit në përbërjet organike të
oksigjenuara që ndodhen në përzjerjet e benzinës, si metoda për analizën e
komponimeve të oksigjenuara (AFNOR M 07- 054 - Standard eksperimental - dhjetor
1984), analiza gaskromatografike në fazë të gaztë dhe të lëngët për analizën e metanolit,
etanolit, t-butanolit dhe metil t-butil eter në benzinë, përcaktimi i alkooleve C1- C4 dhe
metil butylether terciar në benzinë me gazkromatografi (BSI), etj.
Direktiva 98/69/EC, datë 13 Tetor 1998 lidhur me masat që duhet të meren kundër
ndotjes së ajrit nga emtetimet e motorit të automjeteve dhe amendimi i Direktivës
70/220/EEC.
Në këtë direktivë përmirësohen vlerat kufi për monoksidin e karbonit të emetuar, emetimet e
hidrokarbureve të padjegshme, oksideve të azotit dhe grimcave ndotëse PM të emetuara nga
motorët me naftë, vlerat e të cilëve janë specifikuar edhe në direktiva të mëparshme. Këto
tregues janë të lidhur ngushtësisht me përmbajtjen e karburantit të përdorur në automjet. Për
këtë arsye karburanti konsiderohet një element shumë i rëndësishëm që ndikon jo vetëm në
punën e motorit të mjetit por edhe në cilësinë e mjedisit ku jetojmë. Në tabelën 2.3 janë dhënë specifikimet që vendos kjo direktivë në lidhje me vlerat limite të lejuara të
CO, HC, NOx dhe grimcave PM në benzinë dhe diezel.
13
Tabela 2.3 Specifikimet sipas Direktivës 98/69/EC, datë 13 Tetor 1998
Masa
referuese
(Pesha e rishikuar
- RW)
Sasia e CO Sasia e hidrokarbon
(HC)
Sasia e oksideve te
Azotit (NOX)
Masa e kombinuar e hidrokarbureve
dhe oksideve të
Azotit
Sasia e
grimcave PM (1)
Kg L1 (g/km) L2 (g/km) L3 (g/km) L2+L3 (g/km) L4
(g/km)
Kateg. Klasa Benzine Diesel Benzine Diesel Benzine Diesel Benzine
Diesel
Diesel
A(2000)
M(2) Te gjitha 2.3 0.64 0.20 0.15 0.50 0.56 0.05
N1(3) I
RW≤1305
2.3 0.64 0.20 0.15 0.50 0.56 0.05
II 1305<R
W≤1760 4.17 0.8 0.25 0.18 0.65 0.72 0.07
III 1760<RW
5.22 0.95 0.29 0.21 0.78 0.86 0.10
B(2005)
M(2) Te gjitha 1.0 0.50 0.10 0.08 0.25 0.30 0.025
N1(3)
I
RW≤130
5 1.0 0.50 0.10 0.08 0.25 0.30 0.025
II
1305<R
W≤1760 1.81 0.63 0.13 0.10 0.33 0.39 0.04
III
1760<R
W 2.27 0.74 0.16 0.11 0.39 0.46 0.06
Ku: (1)
Për motorët me ndezje me kompresion; (2)
Përjashtuar mjetet me masë maksimale më tepër se 2 500 kg; (3)
Dhe ato mjete të kategorisë M për të cilat jo më vonë se 31.12.1999 do të propozohen vlerat
limite për Klasat II dhe III në përputhje me procedurat e Nenit 13 të Direktivës 70/156/EEC.
Këto limite do të zbatohen jo më vonë se viti 2003.
Direktiva 98/70/EC e datës 13 Tetor 1998 lidhur me cilësinë e produkteve benzinë dhe
gazoil (amenduar nga Direktivat 2003/17/EC dhe 2009/30/EC).
Me anë të kësaj direktive bëhet reduktimi i sasisë së squfurit në karburante veçanërisht në
gazoile. Përveçëse përkufizimeve për benzinën, diezelin dhe kodeve të tyre tarifore sipas
Nomenklaturës së Kombinuar të Mallrave, kjo direktivë përcakton nivelet e lejuara të
përmbajtjes së plumbit dhe squfurit. Sipas kësaj Direktive ‗benzinë‘ do të thotë çdo vaj
volativ mineral të destinuara për motorët me djegie të brendshme me shkëndijë ndezëse, e
përdorur për shtytjen e mjeteve, dhe përfshihet në kodet tarifore të Nomenklaturës së
Kombinuar 2710 00 27, 2710 00 29, 2710 00 32, 2710 00 34, 2710 00 36; ‗karburant diezel‘
do të thotë gazoil i cili përfshihet në kodin tarifor 2710 00 66 dhe përdoren për vetshtytjen e
mjeteve.
Direktiva e Këshillit 98/70/EC e datës 13 Tetor 1998, vendosi kufizime për reduktimin e
përmbajtjes së plumbit tek benzinat dhe squfurit për lëndët djegëse diezel të tregtuara brenda
territorit të tyre, si më poshtë:
Jo më vonë se 1 Janari 2000, Shtetet Anëtare duhet të ndalojnë tregtimin e benzinave me
Pb në territorin e tyre;
Jo me vonë se 1 Janari 2000, Shtetet Anëtare duhet të tregtojnë benzinë pa Pb sipas
specifikimeve në Aneksin I;
Nga 1 Janari 2005, përmbajtja e squfurit në benzinat pa Pb duhet nuk duhet të jetë më e
madhe se 50 mg/kg (Aneksin III );
14
Tabela 2.4 ANEKSI I: Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburanteve të
përdorura në automjetet e pajisura me motorr me ndezje pozitive (motorët që punojnë
me benzinë).
Parametri Njësia
Limitet Testimi
Min Max Metoda Data e
publikimit
RON 95 - EN 25164 1993
MON 85 - EN 25163 1993
Presioni i avujve k/Pa 60,0 EN 12 1993
Distilimi
100 0C % v/v 46,0 EN-ISO 3405 1998
150 0C % v/v 75,0
Olefinat % v/v 18,0 ASTM D1319 1995
Aromatiket 42,0 ASTM D1319 1995
Benzene 1,0 pr. EN 12177 1995
Permbajtja e oksigjenit % m/m 2.7 EN 1601 1996
Metanoli % v/v 3 EN 1601 1996
Etanoli % v/v 5 EN 1601 1996
Izopropil alkooli % v/v 10 EN 1601 1996
Tert butil alkol % v/v 7 EN 1601 1996
Izobutil alkoli % v/v 10 EN 1601 1996
Eteret me 5 apo me tepër
atome C % v/v 15 EN 1601 1996
Oksigjenate te tjera % v/v 10 EN 1601 1996
Permb e Pb g/l 0.005 EN 237 1996
Permb e S mg/kg 150
pr.EN-ISO/DIS
14596 1996
Për gazoilin vendosi kufizimet:
Jo më vonë se 1 Janari 2000 me përmbajtje max. të squfurit 350 mg/kg (EN 590:1999);
Jo me vonë se 1 Janari 2005 me përmbajtje max. të squfurit 50 mg/kg ose 10 mg/kg;
Tabela 2.5 ANEKSI II: Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburanteve të
përdorura në automjetet e pajisura me motorr me ndezje me kompresion (motorët që
punojnë me diezel)
Parametri Njësia
Limitet Testimi
Min Max Metoda
Data e
publikimit
Numri i Cetanit 51,0 EN-ISO 5165 1992
Densiteti ne 15 0C kg/m3 845 EN-ISO 3675 1995
Temperatura ne 95% volum distilim 0 C 350 EN-ISO 3405 1998
Hidrokarbure aromatike policiklike % m/m - 11 IP 391 1995
Përmbajtaja e squfurit mg/kg - 350
pr.EN-ISO/DIS
14596 1996
Përmirësimi i kësaj direktivave është bërë me anë të Direktivave 2003/17/EC dhe
2009/30/EC. Direktiva 2003/17/EC përveçëse përcaktimeve për benzinën dhe gazoilin
15
jep edhe kodet tarifore ku ato përfshihen. Parametrat mjedisor për benzinën dhe
gazoilin të cilat ka përmirësur kjo direktivë janë:
Për benzinën:
1. Ulja e përmbajtjes së aromatikëve nga 42,0 në 35,0;
2. Nga 1 Janar 2009 tregtimin vetëm të benzinave me përmbajtje max të S 10
mg/kg 3.
Për gazoilin:
1. Ulja e përmbajtjes së Squfurit: 50 mg/kg dhe 10 mg/kg (nga 1 Janar 2009)
Sipas kësaj direktive ulja e përmbajtjes së squfurit për gazoilin dhe benzinën deri në
maksimumi 10 mg/kg fillon që në 1 Janar 2005 në territore të caktuara, dhe nga 1
Janari 2009 nuk lejohet tregtimi brenda territorit të tyre i këtyre produkteve me S më
shumë se 10 mg/kg.
Direktiva Nr. 2003/30/EC e Parlamentit dhe Këshillit Europian e datës 8 Maj 2003, mbi
promovimin e përdorimit të biokarburanteve apo lëndëve të tjera djegëse ë
rinovueshme në transport.
Eshtë një direktivë shumë e rëndësishme në lidhje me përmirësimin e cilësisë se ambientit
pasi i jep përparësi përdorimit të biokarburanteve dhe lëndëve të tjera të rinovueshme në
mjetet e transportit. Kjo direktivë përcakton standardet që duhet të përmbushë bioetanoli dhe
biodieseli që përdoren në automjete si në formë të pastër ashtu edhe të përzierë. Në këtë
direktivë është vënë në dukje se si rezultat i avantazheve teknologjike shumë automjete në
BE janë në gjëndje të përdorin pa asnjë problem përzjerje të biokarburanteve. Në disa vende
është vënë re përdorimi i përzjerjeve të biokarburanteve prej 10% apo më tepër.
Për qëllime të kësaj Direktive, është dhënë përkufizimi për ―biokarburantet‖ që nënkupton
lëndën djegëse të lëngët ose të gaztë për transport që prodhohet nga biomasa dhe do të
konsiderohen si biokarburante:
'bioetanoli': etanoli i prodhuar nga biomasa dhe/ose nga fraksione të biodegradueshme të
mbeturinave, për t'u përdorur si biokarburant;
'biodiezeli': metil-ester i prodhuar nga vajrat bimore ose të kafshëve, të cilësisë së naftës, për
t'u përdorur si biokarburant;
'biogazi': gazi si lëndë djegëse i prodhuar nga biomasa dhe/ose nga fraksione të
biodegradueshme të mbeturinave, që mund të pastrohet deri në cilësitë e gazit natyror, për t'u
përdorur si biokarburant, apo gaz për përdorim shtëpiak;
'biometanoli': metanoli që prodhohet nga biomasa, t'u përdorur si biokarburant;
‗biodimetileteri‘: dimetileteri, që prodhohet nga biomasa për t'u përdorur si biokarburant;
‗bio-ETBE (etil-tertio-butyl-eter)‘: ETBE prodhuar nga bioetanoli. Përqindja, sipas vëllimit e
bio-ETBE që përllogaritet si biokarburant, është 47%;
'bio-MTBE (metil-tertio-butil-eter)': karburanti i prodhuar nga biometanoli. Përqindja, sipas
vëllimit e bio MTBE që përllogaritet si biokarburant, është 36%;
‗biokarburantet sintetike ': hidrokarburet sintetike ose përzierjet e hidrokarbureve sintetike, të
cilat janë prodhuar nga biomasa;
'biohidrogjeni': hidrogjeni i prodhuar nga biomasa, dhe/ose nga fraksionet e
biodegradueshme të mbeturinave, për t'u përdorur si biokarburant;
‗vaj i pastër vegjetal': vaji i prodhuar nga impiantet e naftës nëpërmjet shtypjes, ekstraktimit,
apo procedurave të krahasueshme, i papërpunuar apo i rafinuar por i pamodifikuar kimikisht.
Biodiezeli (me opsion proçesin e esterifikimit) për motorat diezel duhet të përmbushë
Standardin EN 14214.
16
Sipas kësaj direktive, biokarburantet mund të përdoren në një nga format e mëposhtme:
(a) Në formë të pastër apo në përqëndrim të lartë në derivatet e vajrave mineralë, në
përputhje me standarde specifike cilësore për transport;
(b) Si biokarburant i përzierë me derivatet e vajrave mineralë në përputhje me normat
Evropiane të përshkruara në specifikimet teknike për karburantet e transportit (EN 228
dhe EN 590);
(c) Si lëngje të derivuara nga biokarburantet, me përqëndrim të përcaktuar të biokarburanteve
të tilla si ETBE (ethyl-tertio-butyl-ether) me përqëndrim 47%.
Në këtë direktivë i është kushtuar rëndësi monitorimit nga ana e Shteteve Anëtare të efekteve
të përdorimit të biokarburanteve mbi 5% në përzjerjet me diesel në automjetet e pa adoptuara
si dhe marrja e masave (aty ku është e përshtatshme) për të siguruar përputhjen me
Legjislacionin Komunitar përkatës për standardet e emetimeve. Përveç kësaj kjo Direktivë
përcakton se Shtetet Anëtare duhet të sigurojnë dhënien e informacionit për publikun mbi
disponueshmërinë e përdorimit të biokarburanteve dhe lëndëve djegëse të rinovueshme. Në
rast të tregtimit të biokarburanteve të përziera me derivate të vajrave mineralë më një
përqëndrim të Metil Estereve të Acideve Yndyrore (FAME) më të lartë se limiti prej 5% apo
të bioetanolit prej më tepër se 5% duhet që në pikat e tregtimit të vendoset një tabelë që të
tregojë këtë.
Çdo dy vjet duke filluar nga 31 Dhjetori i 2006, Komisioni do të hartojë një raport vlerësimi
për Parlamentin dhe Këshillin Evropian për progresin e bërë në përdorimin e biokarburanteve
dhe të lëndëve të tjera djegëse të rinovueshme në Shtetet Anëtare. Ndër të tjera do të
informohet mbi: kostot e efektivitetit të masave të marra nga Shtetet Anëtare për të nxitur
përdorimin e biokarburanteve dhe lëndëve të tjera djegëse të rinovueshme; aspektet
ekonomike dhe ndikimin mjedisor të biokarburanteve; perspektivat e ciklit jetësor të
biokarburanteve dhe lëndëve të tjera të rinovueshme me qëllim për të treguar masat e
mundshme për promovimin e të ardhmes së këtyre lëndëve djegëse që janë miqësore ndaj
klimës dhe mjedisit dhe që kanë potencialin për tu bërë konkurruese dhe me kosto-efektive;
qëndrueshmërinë e kulturave të përdorura për prodhimin e biokarburanteve, sidomos
përdorimin e tokës, shkalla e intensitetit të kultivimit, rotacionit të kulturave dhe përdorimin e
pesticideve; ndikimin e tyre në reduktimin e emisioneve të CO2.
Standardi Evropian EN 14214:2003 përcakton karakteristikat dhe metodat e testimit për B100
si një nga tipat më të zakonshëm të biodiezelit. Përkufizimi teknik i biodiezelit: është një
lëndë djegëse e përshtatshme për përdorim në motorët me ndezje me kompression (diezel)
dhe që prodhohet nga monoalkil esteret e acideve yndyrore që rrjedhin nga vajrat apo
yndyrnat e prodhuara biologjikisht, duke përfshirë vajrat bimore, yndyrnat shtazore dhe vajrat
nga mikroalgat. Biodieseli që fitohet nga këto tipe vajrash, përdor metanolin për të prodhuar
Metil Esteret e Acideve Yndyrore (FAME). Biokarburantet mund edhe të prodhohen duke
përdorur alkoole të tjera, për shembull duke përdorur etanolin për të prodhuar etil esteret e
acideve yndyrore. Megjithatë këto tipe të biodieselit nuk mbulohen nga EN 14214 e cila vlen
vetëm për të metil esterin d.m.th biokarburantit të prodhuar duke përdorur metanol. Versioni
aktual i standardit është publikuar në nëntor 2008 dhe ka zëvendësuar EN 14214:2003.
Ekzistojnë ndryshime midis versioneve kombëtare të standardit EN 14214, të cilat kanë të
bëjnë me kërkesat e motit të ftohtë dhe janë të detajuara në anekset kombëtare të çdo
standardi.
Përzjerjet shënohen me shkronjën "B" e ndjekur nga një numër që tregon përqindjen e
biokarburantiti, p.sh,: B100 është biokarburant i pastër; B99 është 99% biokarburant dhe 1%
diezel.
17
Tabela 2.6.: Kërkesat e përgjithshme dhe metodat e tesitmit sipas Standardid EN 14214
Parametri Njësitë Limiti i
poshtëm
Limiti i
sipërm Metoda testuese
Përmbajtja e Estereve % (m/m) 96.5 - EN 14103
Densiteti në 15°C kg/m³ 860 900 EN ISO 3675 / EN ISO 12185 / EN12185
Viskoziteti në 40°C mm²/s 3.5 5 EN ISO 3104 / EN 14105
Pika e flakërimitt °C > 101 - EN ISO 2719 / EN ISO 3679
Përmbajtja e Squfurit mg/kg - 10 - EN ISO 20846 / EN ISO 20884
Numri i Cetanit - 51,0 - EN ISO 5165
Permbajtja e hirit sulfatik % (m/m) - 0,02 ISO 3987
Përmbajtja e ujit mg/kg - 500 EN ISO 12937
Notja totale mg/kg - 24 EN 12662
Korrozioni ne shufer bakri
(3 orë në 50 °C) rating Class 1 Class 1
EN ISO 2160
Stabiliteti i oksidimit,
110°C hours 8 -
EN 15751 / EN 14112
Vlera aciditetit mg KOH/g - 0,5 EN 14104
Vlera e Jodit - - 120 EN 14111
Linolenic Acid Methylester % (m/m) - 12 EN 14103
Polyunsaturated (≥ 4
Double bonds) Methylester % (m/m) - 1
EN 14103
Përmbajtja e Methanolit % (m/m) - 0,2 EN 14110
Përmbajtja e
Monoglyceride % (m/m) - 0,7
EN 14105
Përmbajtja e Diglyceride % (m/m) - 0,2 EN 14105
Përmbajtja e Triglyceride % (m/m) - 0,2 EN 14105
Glycerine e lirë % (m/m) - 0,02 EN 14105 / EN 14106
Total Glycerine % (m/m) - 0,25 EN 14105
Group I i metaleve (Na+K) mg/kg - 5 EN 14108 / EN 14109 / EN 14538
Group II i metaleve
(Ca+Mg) mg/kg - 5
EN 14538
Përmbajtjae Phosphorus mg/kg - 4 EN14107
Direktiva 2009/30/EC e Parlamentit dhe Këshillit Europian e 23 Prillit 2009. Kjo direktivë ndër të tjera ka amenduar disa nga pikat e direktivës 98/70/EC në lidhje me
specifikimet e naftës, gazoilit dhe lëndëve djegëse si dhe futjen e një mekanizmi për të
monitoruar dhe reduktuar emetimet e gazeve serë deri në 30% në vitin 2020, pasi 20%
e tyre në Komunitet emetohet nga djegia e lëndëve djegëse prej mjeteve të transportit
rrugor. Qëllimi i kësaj direktive është vendosja e specifikimeve teknike bazë për lëndët
djegëse që do të përdoren në motorët diezel dhe me benzinë, specifikime këto të lidhura
me ruajtjen e shëndetit dhe përmirësimin e cilësisë së mjedisit, duke marrë parasysh
kërkesat teknike të këtyre motorëve si dhe objektivi për reduktimin e ciklit të jetës
emetimeve të gazrave serë. Në këtë direktivë janë dhënë përkufizimet për:
‗cikli i jetës së emetimeve të gazit serë " do të thotë gjitha emetimet neto të CO2, CH4 dhe
N2O që mund të hasen në lëndët djegëse (duke përfshirë çdo përzjerje të komponentëve) ose
18
në energjinë furnizuese. Kjo përfshin të gjitha fazat duke filluar nga nxjerrja apo kultivimi,
duke përfshirë edhe ndryshimet e tokës së përdorimit, transporti dhe shpërndarja, faza e
përpunimit dhe djegies, pavarësisht se ku ndodhin këto emetime;
"emetime të gazit serë për njësi të energjisë" do të thotë masa totale e CO2 ekuivalente me
emetimet e gazit serë nga karburantet apo energjia furnizuese, e ndarë nga përmbajtja totale e
energjisë të karburantit ose energjisë furnizuese (për karburantet, e shprehur si vlera e saj e
ulët e ngrohjes); kurse ‗biokarburantet‘ kanë të njëjtin kuptim si në Direktivën 2009/28/EC.
Sipas kësaj Direktive ‗benzina‘ do të tregtohet në territorin e BE vetëm nëse përmbush
kriteret e vendosura në Aneksin I.
Tabela 2.7. ANEKSI I - Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburanteve të
përdorura në automjetet e pajisura me motorr me ndezje (motorët që punojnë me
benzinë).
Tipi: Benzinë
Parameterat Njësia Limitet
Min Maxi
RON 95 —
MON 85 —
Presioni i avujve kPa — 60,0
Distilimi:
— Përqindja në 100 °C
% v/v 46,0 —
— Përqindja në 150 °C
% v/v 75,0 —
Hidrocarbonet:
— olefinat
% v/v — 18,0
— Aromaticët
% v/v — 35,0
— benzeni
% v/v — 1,0
Përmbajtja e oxigjenit % m/m 3,7
Oxigjenatet
— Methanol
% v/v 3,0
— Ethanol
% v/v 10,0
— Iso-propyl alcohol
% v/v — 12,0
— Tert-butyl alcohol
% v/v — 15,0
— Iso-butyl alcohol
% v/v — 15,0
— Etere me përmb 5 apo më tepër atome karbon per molekulë
% v/v — 22,0
— Të tjera oksigjenate
% v/v — 15,0
Përmbajta e Squfurit mg/kg — 10,0
P ërmbajta e Pb g/l — 0,005
Shtetet Anëtare duhet t‘i kërkojnë furnizuesve, të sigurojnë vendosjen në treg të benzinës me
një përmbajtje maksimale të oksigjenit prej 2,7% dhe një përmbajtje maksimale etanolit prej
5% deri në vitin 2013 ose edhe për një periudhë më të gjatë në qoftë se ata e konsiderojnë të
nevojshme. Ata duhet të sigurojnë dhënien e informacionit të përshtatshëm për konsumatorët
në lidhje me përmbajtjen e biokarburanteve në benzinë dhe në veçanti, mbi përdorimin e
duhur të përzjerjeve të ndryshme në benzinë. Vendet anëtare me temperatura të ulta të verës
19
mund të lejojnë gjatë periudhës së verës përdorimin e benzinave me presionin maximal të
avujve 70kPa.
Kjo direktivë pavarësisht kërkesave të mësipërme lejon përdorimin e benzinave me Pb, me
një përmbajtje që të mos e kalojë 0.15 g/l për një maximum prej 0.03% të totalit të shitjeve
për tu përdorur në mjetet e vjetra speifike.
Përsa i përket ‗lëndës djegëse diesel’ ajo do të tregtohet në territorin e BE vetëm nëse
përmbush kriteret e vendosura në Aneksin II.
Tabela 2.8. ANEKSI II – Specifikimet mjedisore për tregtimin e karburanteve të
përdorura në automjetet e pajisura me motorr me ndezje me kompresion.
Tipi: Diesel
Parametrat Njësia Limitet
Minimumi Maximumi
Numri i Cetanit 51,0 —
Densiteti në 15 °C kg/m3 — 845,0
Distilimi:
— 95 % v/v :
°C — 360,0
Hidrokaburet aromatike policiklike % m/m — 8,0
Përmbajtja e Squfurit mg/kg — 10,0
Përmbajtja e FAME — EN 14078 % v/v — 7,0
Sipas Aneksit II, niveli maximal i FAME-s është 7.0% v/v (metoda e përdorur për
përcaktimin e saj është EN 14078) dhe përmbajtja maksimale e squfurit është 10 mg/kg.
Por, pavarësisht kërkesave të Aneksit II, Shtetet Anëtere mund të lejojnë vendosjen në tregun
e tyre të dieselit me një nivel të përmbajtjes max të FAME-s së lejuar më tepër se 7.0% v/v.
Vlen të theksohet se të dyja këto direktiva i kushtojnë rëndësi vëmëndjes që Shtetet Anëtare
duhet ti kushtojnë dhënies së informacionit për publikun në lidhje me përshtatshmërinë e
biokarburanteve dhe karburanteve të tjera të rinovueshme. Kështu, në pikat e shitjes duhet të
vendoset një tabelë treguese në rastet e përdorimit të përqëndrimeve më të larta se vlerat
limite prej 5% (Direktiva Nr. 2003/30/EC) apo 7% (Direktiva 2009/30/EC) të FAME-s apo të
vlerave limite të bioetanolit prej 10% , në biokarburantet e përziera me vajrat mineralë.
Gjithashtu, Direktiva 2009/30/EC inkurajon Komitetin Evropian për Standardizimin
(European Committee for Standardization, CEN) në krijimin e një standardi për përzierjet me
nivele më të larta të përbërësve të biokarburanteve në naftë dhe, në veçanti, për të zhvilluar
një standard për 'B10'. Për Shtetet Anëtare me dimër të ashpër, sasia maksimale e distilimit
prej 65% në 250 ° C për lëndën djegëse diezel dhe gazoil mund të zëvendësohet nga një sasi
maksimale të distilimit prej 10% (vol / vol), në 180 ° C.
Përsa i përket masave për reduktimin e emetimeve të gazeve serë, kjo direktivë ka përcaktuar:
Me efekt nga 1 Janari 2011, furnizuesit duhet të raportojnë çdo vit, tek autoritetet e caktuara
nga çdo Shtet Anëtar, për intensitetin e gazit serrë të karburantit dhe energjisë së furnizimit,
duke siguruar, minimalisht, informacionin e mëposhtëm:
(a) vëllimin e përgjithshëm të çdo lloji i karburantit apo energjie të furnizuar, duke treguar ku
blihen dhe origjina e tij; dhe
(b) ciklin e jetës së emetimeve të gazit serë për njësi të energjisë.
20
Shtetet Anëtare do të kërkojnë nga furnizuesit zvogëlimin gradual të ciklit të jetës së
emetimeve të gazit për njësi të energjisë nga lëndë djegëse dhe energjia furnizuese deri në
10% deri në 31 dhjetor. Kjo ulje do të përbëhet nga:
6% deri në 31 dhjetor 2020: Shtetet Anëtare mund ti kërkojnë furnizuesve, përmbushjen
e këtij reduktimi në përputhje me objektivat e ndërmjetme: 2% deri më 31 dhjetor 2014
dhe 4% nga 31 dhjetor 2017;
si dhe një objektiv tregues shtesë prej 2% deri më 31 dhjetor 2020, në bazë të nenit 9 (1)
(h), i cili duhet të arrihet nëpërmjet një ose dy nga metodave të mëposhtme:
a. sigurimi i energjisë për mjetet e transportit, për përdorim në çdo lloj mjeti rrugor, apo
mjeti të lëvizshëm jo-rrugor (duke përfshirë anijet për lundrim të brendshëm),
traktorët bujqësore ose pyjore;
b. përdorimin e çdo teknologjie (duke përfshirë kapjen dhe ruajtjen e karbonit) të aftë
për reduktimin e ciklit të jetës së emetimeve të gazit serrë për njësi të energjisë nga
karburantet apo energjia furnizuese.
Aditivët Metalikë:
Sipas kësaj direktive Komisioni duhet të kryejë një vlerësim të riskut për shëndetin dhe
mjedisin nga përdorimi i aditivëve metalike në karburant dhe për këtë qëllim, do të zhvillojë
një metodologji test. Komisioni duhet të raportojë përfundimet e tij në Parlamentin dhe
Këshillin Evropian nga 31 Dhjetor 2012. Në pritje të zhvillimit të metodologjisë së testit,
prania e aditivit metalik methylcyclopentadienyl tricarbonyl magnezit (MMT) në lëndët
djegëse, nga 1 Janari 2011 do të kufizohet në 6 mg magnez për litër. Kufiri nga 1 Janari 2014
do të jetë 2 mg magnez për litër.
Edhe në këtë rast Shtetet Anëtare duhet të sigurojnë për konsumatorët vendosjen në çdo pikë
ku tregtohet një karburant me aditivëve metalike të një etikete me tekstin "Përmban aditivë
metalike" në mënyrë që të tregojnë përmbajtjen e tyre në karburant.
Problematikat që kanë trajtuar Direktivat e BE në fushën e hidrokarbureve lidhur me
parametrat cilësorë dhe mjedisorë si përmbajtja e plumbit, squfurit, përbërësit bio në benzina
apo gazoile, kanë si qëllim kryesor ruajtjen e mjedisit nga ndotjet e shkaktuara nga djegia e
karburanteve të automjeteve me përmbajtje të lartë të S apo Pb, ruajtjen e burimeve të
fundme të hidrokarbureve nëpërmjet përdorimit ë biokarburanteve si dhe përmirësimi i
peformancës së automjeteve. Pas viteve 90, vendi ynë u ndesh me një zhvillim të vrullshëm
të transportit rrugor i cili çoi në një rritje të madhe të numrit të automjeteve që përdorin
kryesisht gazoil dhe benzinë importi. Cilësia e këtyre produkteve ka ndikuar ndjeshëm në
cilësinë e mjedisit veçanërisht në hapësirat urbane. Sipas raporteve të monitorimit për fat të
keq pas viteve 90 kjo cilësi ka qënë larg Standardeve Evropiane. Si rezultat i objektivit për tu
bërë pjesë e familjes Evropiane, Legjislacioni Shqiptar ka përditësuar Legjislacionin
Evropian në mënyrë të vazhdueshme.
Përveçëse përafrimit në drejtim të parametrave mjedisorë të tilla si Pb, S në benzina apo S në
gazoile, direktivat e BE mbi promovimin e përdorimit të biokarburanteve apo lëndëve të tjera
djegëse të rinovueshme në transport kanë luajtur një rol të rëndësishëm në vendin tonë në
fushën e biokarburanteve. Kështu u ndërmorën hapat e parë ligjorë për stimulimin e
prodhimit dhe përdorimit të biokarburanteve apo lëndëve djegëse të rinovueshme në
automjetet e transportit, nëpërmjet lehtësirave të ndryshme si për prodhimin e tyre në vend
ashtu edhe në importim. Legjislacioni ynë ka parashikuar masa lehtësuese për prodhuesit apo
importuesit e biokarburanteve, si përjashtimi nga akciza e produktit bio, gjë që është
parashikuar edhe në Legjislacionin Evropian. Përveç kësaj, Legjislacioni ka përcaktuar
kërkesa për metodat e tesitmit të këtyre produkteve, ka përcaktuar nivelet e parametrave të
rëndësishëm për biokarburantet apo lëndët e tjera djegëse të rinovueshme në transport si
21
niveli i FAME-s në gazoile apo të përmbajtjes së komponimeve të oksigjenuara në benzina
sipas atyre të parashikuara në këtë direktivë. Të gjitha këto përcaktime janë bërë nëpërputhje
me Legjislacionin Evropian.
2.2. LEGJISLACIONI SHQIPTAR
Edhe legjislacioni shqiptar ka pësuar ndryshime lidhur me cilësinë e karburanteve të
prodhuara në vend apo të importuara. Këto ndryshime kanë si qëllim përafrimin e
Legjislacionit Shqiptar me atë Evropian dhe janë një detyrim i cili lidhet me kushtet e BE për
Shqipërinë për tu bërë pjesë e saj. Përditësimet janë pasqyrar edhe në Standardet e
produkteve hidrokarbure. Disa nga ligjet kryesore të cilat menaxhojnë veprimtarinë në fushën
e hidrokarbureve në RSH, si prodhimin, përpunimin tregtimin, kontrollin e cilësisë,
përditësimin e treguesve cilësorë vendimet e direktiva të BE, etj., janë dhënë më poshtë:
Ligji Nr.8450, datë 24.2.1999 „Për përpunimin, transportimin dhe tregtimin e naftës, të
gazit dhe nënprodukteve të tyre‟, i ndryshuar;
Ky është një ligj bazë për hidrokarburet i cili mbështet politikat e zhvillimit të veprimtarive
në fushën e përpunimit, transportimit dhe tregtimit te naftës, gazit dhe nënprodukteve të tyre,
në përputhje me nevojat e vendit, të mbrojtjes kombëtare dhe të sigurimit publik, duke
respektuar parimet e ekonomisë se tregut. Në ligj i kushtohet një rëndësi e veçantë kontrollit
nga organet doganore dhe tatimore të treguesve cilësorë dhe sasiorë si dhe të normave te tjera
ligjore e nënligjore për parandalimin e abuzimeve e falsifikimeve, që nga çasti i hyrjes së
mallit në pikat doganore, deri në procesin përfundimtar të shitjes së tyre. Sipas këtij Ligji
organi shtetëror, i specializuar për kontrollin e veprimtarisë së personave juridike, të ushtruar
në përputhje me dispozitat e këtij ligji, është Inspektorati Shtetëror i Kontrollit të Naftës,
Gazit dhe Nënprodukteve të tyre, që funksionon dhe varet nga ministri përgjegjës për
hidrokarburet. Në përbërje të këtij Inspektoriati funksionon Laboratori Qendror i Kontrollit i
cili përgjigjet për ushtrimin e kontrollit për zbatimin e kushteve të parashikuara në lejet apo
autorizimet përkatëse që u janë dhënë personave juridike, në instalimet, impiantet dhe pajisjet
e përdorura, në treguesit cilësorë, standardet shtetërore dhe dispozitat ligjore e nënligjore, me
qëllim parandalimin e abuzimeve dhe falsifikimeve që mund të kryhen. Për realizimin e
këtyre detyrave ai bashkëpunon edhe me organet e tjera shtetërore.
Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr.147, datë 21.3.2007 „Për cilësinë e lëndëve djegëse,
benzinë dhe diezel‟. Është një Vendim shumë i rëndësishëm i Këshillit të Ministrave pasi përditësoi në
legjislacionin tonë disa prej vendimeve më të rëndësishme të Direktivës së BE 98/70/EEC, të
ndryshuar. Ky Vendim, përditësoi jo vetëm vlerat kufi të parametrave mjedisorë të
përmbajtjes së plumbit dhe squfurit në benzina dhe përmbajtjes së squfurit në gazoile por
edhe metodat e kryerjes së analizave. Testimi i parametrave të këtyre produkteve do të kryhet
sipas metodave në Standardin S SH EN 228 dhe S SH EN 590. Këto dy Standarde bazohen
në ato Evropiane EN 228 dhe EN 590. Sipas VKM Nr. 147, duke filluarr nga 1 Janri 2009 në
territorin e RSH lejohet vetëm tregtimi i benzinave pa plumb (0.005 g/l) dhe me përmbajtje
maksimale të squfurit deri në 10 mg/kg.
Në lidhje me gazoilin, vendosi lejimin vetëm të tregtimit të lëndës djegëse diezel për motorë,
me përmbajtje squfuri :
Nga 1 Janari 2009, me përmbajtje maksimale 350 mg/kg;
Nga 1 Janari 2011, me përmbajtje maksimale 10 mg/kg.
22
Sipas këtij Vendimi pikat e shitjes duhet të reklamojnë për blerësit përputhjen e parametrave
mjedisorë të benzinës me Standardin Shqiptar S SH EN 228 (ose Standarde të barasvlershme
me të) dhe përmbajtjen maksimale të lejueshme të squfurit dhe përputhjen e parametrave
mjedisorë të diezelit me standardin shqiptar S SH EN 590 (ose Standarde të barasvlershme
me të).
Tabela 2.9 Parametrat e lejuar mjedisorë për lëndën djegëse diesel
Parametri Min Max Njësi
Përmbajtja e S - 350 (Nga 1 Janar 2009)
10 (Nga 1 janar 2011)
ppm
ppm
Numri i Cetanit 51 -
Pika e distilimit 95% - 360 0C
Densiteti në 150C - 845 kg/m3
Hidrokarbure policiklike
aromatike
- 11 mg/kg
Mbeturina karboni - 0.30 % m/m
Përmbajtje hiri - 0.01 % m/m
Ndotje totale - 24 mg/kg
Ligji Nr.9876, datë 14.2.2008 “Për prodhimin, transportimin dhe tregtimin e
biokarburanteve dhe të lëndëve të tjera djegëse, të rinovueshme, për transport”. Me anë të këtij ligji është bërë adoptimi i Direktivave të BE në lidhje me biokarburantet. Në
këtë ligj përcaktohet se prodhimi dhe përdorimi i biokarburanteve dhe i lëndëve të tjera
djegëse, të rinovueshme, në formë të pastër ose si përzierje, në sektorin e transportit, bëhen
kur ato janë në përputhje me Standardet Evropiane, të përshtatura si Standarde Kombëtare
nga organi kombëtar i standardizimit, ose me standardet e tjera të barasvlershme me to.
Gjithashtu, përcaktohet e drejta e shoqërive tregtuese për të shitur me pakicë biokarburante në
formë të pastër ose në formë të përzier me nënprodukte të rafinimit të naftës bruto si dhe
detyrimi i shoqërive të tregtimit me pakicë që në instalimet e tregtimit ose në pikat e shitjes
së tyre të afishojnë, në mënyrë të dukshme dhe të qartë, një shënim të posaçëm për:
(a) biokarburantet ose lëndët e tjera të djegshme, të rinovueshme;
(b) biodieselin e përzier me diezel, për lëvizje automjetesh, në përqindje, minimalisht 5 % në
vol.
2.3. STANDARDET SHTETËRORE DHE HISTORIKU I ZHVILLIMIT TË TYRE
Standardet Shtetërore që zbatohen në vendin tonë për produktet hidrokarburike kanë pësuar
ndryshime si në vlerat e treguesve cilësorë ashtu edhe në metodat që ndiqen për përcaktimin e
këtyre treguesve. Pas viteve 90 Standardet Shtetërore për produktetet hidrokarburike janë
adoptuar 100% me Standardet Evropiane.
23
2.3.1 GAZI I LËNGSHËM NGA NAFTA (GLN)
Tabela 2.10 : Standardi për përzjerjen e hidrokarbureve të gazta të naftës, propan - butan,
STASH 97: 1997
Treguesi cilësor Kufijtë e lejuar Metodika e përcaktimit
Era karakteristike e gazit ndihet kur përmbajtja e tij në
ambient është: (% vol) max. 0.5 Organo - shqisore
Dëndësia relative: (e krahasuar me ajrin) 1.70 ÷ 1.90 ASTM D 3588
Përmbajtja e hidrokarbureve C1 ÷ C2 (% vol) max. 4.0 STSSH 3655:1986
Përmbajtja e hidrokarbureve C3 ÷ C4 (% vol) min. 92 STSSH 3655:1986
Përmbajtja e hidrokarbureve C3 (% vol) min. 20 STSSH 3655:1986
Përmbajtja e hidrokarbureve C5 (% vol) max. 2.0 STSSH 3655:1986
STSSH 3655:1986
ASTM D 3588
Përmbajtja e gazit sulfurik H2S (mg/Nm3) max. 20
Fuqia Kalorifike e ulët (kJ/kg) min. 50160
Përmbajtja e ujit të lire Mungon Vizuale
2.3.2. STANDARDET PËR PRODUKTIN BENZINË
Tabela 2.11: Standard cilësor për benzinën me plumb: STASH 69 – 95
Treguesit cilësore
Njësia
matjes
Kufijtë
Metoda e përcaktimit min max
Densiteti në 15 ºC
kg/ m3
710
740
EN ISO 36 75
EN ISO 121 85
STASH 33 : 86
Ngjyra vizuale verdhë çelët Inspektim vizual
Numri i oktanit RON - 92 - EN 25 164 : 1993
ASTM D 2699
Përmbajtja e Pb gr/l - 0.15 EN 237 : 1996
Squfuri total
% (masë)
-
0.1
EN ISO 14596 : 1998
EN ISO 8754 : 1995
EN 24 260 : 1994
ASTM D 4294
Korrozioni në bakër
( 3 orë në 50 ºC )
Indeksi
ASTM
klasa
1
EN ISO 21 60
Distilimi
Fillim vlimi ºC 30 - ASTM D 86
Distilon deri në 70 ºC % (V / V) 25 - EN ISO 3405 :1998
Distilon deri në 100 ºC % (V / V) 50 »
Distilon deri në 180 ºC % (V / V) 85 - »
Mbarimi i vlimit ºC - 215 »
Mbetje pas distilimit % (V / V) - 2 »
Tensioni i avujve Reid
( 1/4 ÷ 31/10 )
kg/cm3
-
0.700
EN 130 16-1 :1997
ASTM D 51 91
Tensioni i avujve Reid
( 1/1 ÷ 31/3 )
kg/cm3
-
0.850
EN 130 16-1 :1997
ASTM D 51 91
Prova Doktor - negati - STASH 33 : 86
24
ve
Përmbajtja e rrëshirave mg/100
ml
- 3.0 EN ISO 62 46
Përmbajtja e Benzenit
% (V / V)
-
5.0
EN 121 77 : 1998
EN 238 : 1996
ASTM D 3606
Mbeturina mek. & ujë % (masë) - - STASH 33 : 86
Aciditeti total mgKOH/g - 0.04 STASH 33 : 86
Tabela 2.12 Standardet cilësore për benzinat pa plumb S SH EN 228: 2000 (version zyrtar i standardit europian EN 228 botim i vitit 1999 )
Nr. Treguesit cilësorë Njësia
matjes
Kufijtë Metoda e
përcaktimit min max
1 Densireti ne 15 °C kg/ m
3 720 775 EN ISO 36 75 EN
ISO 121 85
2 Ngjyra vizuale e pastër e shëndritshme Inspektim vizual
3 Numri i oktanit RON - 95 - EN 25164:1993
4 Numri i oktanit MON - 85 - EN 25163:1993
5 Përmbajtja e Pb mg/l - 5 EN 237 :1996
6 Përmbajtja e squfurit
mg/kg - 150 EN ISO 14596:1998
EN ISO 8754:1995
EN 24 260 :1994
7 Korrozioni ne baker (3 orë në 50 °C) Indeksi
ASTM
klasa 1 EN ISO 21 60
8 Distilimi
a. Distilon deri ne 70 °C % (V/V) 20,0 48,0 prEN ISO 3405:1998
b. Distilon deri ne 100 °C % (V/V) 46.0 71.0
c. Distilon deri ne 150 °C % (V/V) 75.0 -
9. Mbarimi i vlimit °C - 210
d. Mbetje pas distilimit % (V/V) - 2
9 Qëndrueshmeria ndaj oksidimit minuta 360 EN ISO 75 36
10 Përmbajtja e hidrokarbureve
a. Përmbajtja e aromatikëve % (V/V) - 42.0 ASTM D 1319: 1995
b. Përmbajtja e olefinave % (V/V) - 21.0 ASTM D 1319 : 1995
11 Përmbajtja e Benzenit % (V/V) 1.0 EN 121 77:1998
EN 238 : 1996
12 Përmbajtja e rreshirave(solvent i larë) mg/100 ml 5 EN ISO 62 46
13 Përmbajtja e oksigjenit % ( m/m ) 2.7 EN 16 01 : 1997
pr EN 131 32 :1998
14 Përmbajtja e komponimeve të
oksigjenuara
a. Metanol % (V/V) - 3 EN 16 01 : 1997
pr EN 131 32 :1998
b. Etanol » - 5
c. Alcool izo - propil » - 10
9. Alcool izo -butil » - 10
25
d. Alcool terta - butil » - 7
dh. Eter ( > 5 atome C ) » - 15
e. Oksigjenate të tjera » - 10
15 Pressioni i avujve DYPE kPa 45 60 ( 70 ) pr EN 130 16-1 :1997
Tabela 2.13: Standard cilësor për benzinat pa plumb: S SH EN 228: 2008
Treguesi cilësor
Njësia
e
matjes
Norma e lejuar Metoda e provësa
(Shih pika 2
Rekomandime
te detyrueshme)
min. max.
Numri i oktanit, NOK 95,0 - EN ISO 5164 b
Numri i oktanit, NOM 85,0 - EN ISO 5163 b
Përmbajtja e plumbit mg/l
- 5,0 EN 237
Densiteti (në 15 °C) c
kg/m3 720,0 775,0 EN ISO 3675
EN ISO 12185
Përmbajtja e squfurit c
mg/kg - 50
EN ISO 20846
EN ISO 20847
EN ISO 20884
- 10,0 EN ISO 20846
EN ISO 20884
Stabiliteti ndaj oksidimit minuta 360 - EN ISO 7536
Përmbajtja e rrëshirave faktike mg/100
ml
- 5 EN ISO 6246
Korrozioni i shufrës së bakrit
(3 orë në 50°C)
renditje klasa 1 EN ISO 2160
Pamja e jashtme E pastër dhe e
tejdukshme
Pamje vizuale
Përmbajtja e tipit të hidrokarburitc
- olefinat
- aromatiket
%
(V/V)
-
-
18,0
35,0
EN 14517
EN 15553
Përmbajtja e benzenit c %
(V/V)
- 1,00 EN 238
EN 14517
Përmbajtja e oksigjenit c
%
(m/m)
- 2,7 EN 1601
EN 14517
Përmbajtja e komponimeve
oksigjenore c
- metanol (alkol metilik)a
- etanol (alkool etilik) e
- alkool iso-propilik
- alkool iso-butilik
- alkool terc-butil
- etere (me 5 ose më shumë atome C)
- komponime oksigjenore të tjera f
%
(V/V)
-
-
-
-
-
-
3,0
5,0
10,0
10,0
7,0
15,0
10,0
EN 1601
EN 13132
EN 14517
Në tabelat më poshtë paraqiten kërkesat që varen nga klima dhe metodat e provës.
26
Tabela A: Klasat e avullueshmërisë së benzinave pa plumb
Treguesi cilësor
Njësia
e
matjes
Normat e lejuara Metoda e
provësa
(Shih piken 2
Rekomandime
të
detyrueshme)
Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa
A B C/C1 D/D 1 E/E1 F/F1
Tensioni i avujve
(TA)
kPa, min.
kPa, max.
45,0
60,0
45,0
70,0
50,0
80,0
60,0
90,0
65,0
95,0
70,0
100,0
EN 13016-1 b
% e distilatit që avullon
në 70°C, DA70
(V/V), min.
(V/V),max.
20,0
48,0
20,0
48,0
22,0
50,0
22,0
50,0
22,0
50,0
22,0
50,0
EN ISO 3405
% e distilatit që
avullon në 100°C,
DA100
(V/V),min
(V/V),max
46,0
71,0
46,0
71,0
46,0
71,0
46,0
71,0
46,0
71,0
46,0
71,0
EN ISO 3405
% e distilatit që
avullon në 150°C,
DA150
(V/V),min 75,0 75,0 75,0 75,0 75,0 75,0 EN ISO 3405
Mbarim vlimi (MV) °C, max. 210 210 210 210 210 210 EN ISO 3405
Mbetja pas distilimit (V/V),max. 2 2 2 2 2 2 EN ISO 3405
Indeksi i pengimit të
avujve (IPA)
(10 TA + 7 DA70)
indeks,
max.
C D E F
- - - -
Indeksi i pengimit të
avujve (IPA)
(10 TA + 7 DA70)
indeks,
max.
C1 D1 E1 F1
1050 1150 1200 1250
SHËNIM : Kërkesat e theksuara (në bold) i referohen Direktivës Europiane të Lëndëve Djegëse 98/70/EC ë1],
përfshirë Amendamentin 2003/17/EC ë2]
a Shih gjithashtu 5.8.1
b Ekuivalenti i Tensionit të Avujve të Thatë (ETATh) duhet të raportohet
27
Lidhja ndërmjet TA -se, DA70 -s dhe IPA -se për dhjetë klasat e ndryshme të
avullueshmërisë
STANDARDI CILËSOR PËR BENZINËN S SH EN 228: 2012
Tabela 2.14 - Kërkesat dhe metodat e provës për benzinën super pa plumb me
përmbajtje maximale të oksigjenit prej 3.7% (m/m)
Treguesi cilësor
Njësia e
matjes
Norma e lejuar Metoda e provësa
(Shih piken 2
Rekomandime të
detyrueshme)
min. max.
Numri i oktanit, NOK 95,0 - S SH EN ISO 5164
Numri i oktanit, NOM 85,0 - S SH EN ISO 5163
Përmbajtja e plumbit mg/l
- 5,0 S SH EN 237
Densiteti (në 15 °C)c kg/m
3 720,0 775,0 S SH EN ISO 3675
S SH EN ISO 12185
28
Përmbajtja e squfurit c mg/kg - 10,0 S SH EN ISO 13032
S SH EN ISO 20846
S SH EN ISO 20884
Përmbajtja e Magnezita
Nga 31.12.2013
deri 01.01.2014 mg/l
-
-
6,0
2,0
S SH EN 16135
S SH EN 16136
Stabiliteti ndaj oksidimit minuta 360 - S SH EN ISO 7536
Përmbajtja e rrëshirave
faktike
mg/100
ml
- 5 S SH EN ISO 6246
Korrozioni i shufrës së bakrit
(3 orë në 50°C)
renditje klasa 1 S SH EN ISO 2160
Pamja e jashtmee E pastër dhe e tejdukshme Pamje vizuale
Përmbajtja e tipit të
hidrokarburit c,f
- olefinat
- aromatiket
% (V/V)
-
-
18,0
35,0
S SH EN 14517
S SH EN 15553
Përmbajtja e benzenitc,k
% (V/V) - 1,00 S SH EN 238
S SH EN 12177
S SH EN ISO 22854
Përmbajtja e oksigjenitc
% (m/m) - 3,7 S SH EN 1601
S SH EN 13132
EN ISO 22854
Përmbajtja e komponimeve
oksigjenorec:
- metanol g
- etanol h
- alkool iso-propilik,
- alkool iso-butilik,
- alkool terc-butil,
- etere (me 5 apo më
shumë atome C)
-komponime oksigjenore
te tjerai
% (V/V)
-
-
-
-
-
-
-
3,0
10,0
12,0
15,0
15,0
22,0
15,0
S SH EN 1601
S SH EN 13132
S SH EN ISO 22854
Shënim: Kërkesat e theksuara (me bold)i referohen Direktovës Europiane të lëndëve Djegëse
98/70/EC[1], përfshirë pasuese [2], [3] dhe [4]
a- Shiko gjithashtu pikën 5.7.1
b- Një korrigjim prej 0,2 për MON dhe RON do të zbritet për llogaritjen e rezultatit përfundimtar,
para raportimit në përputhje me kërkesat e Direktivës Europiane të Lëndëve Djegëse
98/70/EC[1], duke përfshirë edhe ndryshimet e mëvonshme [2], [3] dhe [4]. Shih gjithashtu
pikën 5.6 dhe pikën 5.7.2.
c- Shih gjithashtu pikën 5.7.2.
d- Shih gjithashtu pikën 5.3.3.
e- Pamja e jashtme duhet të përcaktohet në temperaturën e ambientit.
f- Një studim i CENqë gjendet në standardin S SH EN ISO 22854 zbatohet për analizën e marrjes
së mostrave që kanë një përmbajtje të oksigjenit maksimale prej 3.7% (m/m).
g- Agjentë stabilizimi do të shtohen.
h- Etanoli kur pëedoret si një komponent përzierës do të jetë nëpërputhje me standardin S SH EN
15376 (shiko 5.1). Mund të shtohen agjentë stabilizues.
i- Mono–alkolet e tjerë dhe eteret me një pikë vlimi finale jo më të lartë se si përshkruhet në
Tabelën 3
k- Metodat e provës të cituara nuk kanë një deklaratë saktësie për përmbajtjen oksigjenit mbi 3%
(m/m). Bazuar nga të dhënat nga qarkullimi në gjashtë vitet e fundit, CEN/TC 19 pranon një vlerë
mesatare riprodhueshmërie R= 0.37 për të gjitha metodat e testimit.
29
Tabela 2.15 Kërkesat dhe metodat e provës për benzinën super pa plumb me përmbajtje
maximale të oksigjenit prej 2.7% (m/m) (produkt për përdorim në automjetet e vjetra)
Treguesi cilësor Njësia e
matjes
Norma e lejuar Metoda e provësa
(Shih piken 2
Rekomandime të
detyrueshme)
min. max.
Numri i oktanit, NOK 95,0 - S SH EN ISO 5164 b
Numri i oktanit,NOM 85,0 - S SH EN ISO 5163 b
Përmbajtja e plumbit mg/l
- 5,0 S SH EN 237
Densiteti (në 15 °C)c kg/m
3 720,0 775,0 S SH EN ISO 3675
S SH EN ISO 12185
Përmbajtja e squfurit c mg/kg - 10,0
S SH EN ISO 13032
S SH EN ISO 20846
S SH EN ISO 20884
Përmbajtja e Magnezita
Nga 31.12.2013
deri 01.01.2014
mg/l -
- 6,0
2,0
S SH EN 16135
S SH EN 16136
Stabiliteti ndaj oksidimit minuta 360 - S SH EN ISO 7536
Përmbajtja e rrëshirave
faktike
mg/100 ml - 5 S SH EN ISO 6246
Korrozioni i shufrës së bakrit
(3 orë në 50°C)
renditje klasa 1 S SH EN ISO 2160
Pamja e jashtmee E pastër dhe e tejdukshme Pamje vizuale
Përmbajtja e tipit të
hidrokarburit c
- olefinat
- aromatiket
% (V/V)
-
-
18,0
35,0
S SH EN 15553
S SH EN 22854
Përmbajtja e benzenit c % (V/V) - 1,00 S SH EN 238
S SH EN 12177
S SH EN ISO 22854
Përmbajtja e oksigjenit c % (m/m) - 2,7 S SH EN 1601
S SH EN 13132
EN ISO 22854
Përmbajtja e komponimeve
oksigjenorec:
- metanol g
- etanol h
% (V/V)
-
-
3,0
5,0
S SH EN 1601
S SH EN 13132
S SH EN ISO 22854
- alkool iso-propilik h,
- alkool iso-butilikh,
- alkool terc-butil,
- etere (me 5ose më shumë
atome C) h
-komponime oksigjenore te
tjerah,i
Përzjerja në
vëllim i
kufizuar në
2.7%(m/m)
të përm.
max të
Oksigjenit
Shënim: Kërkesat e theksuara (me bold)i referohen Direktovës Europiane të lëndëve Djegëse
98/70/EC[1], përfshirë pasuese [2], [3] dhe [4]
a- Shiko gjithashtu pikën 5.7.1
b- Një korrigjim prej 0,2 për MON dhe RON do të zbritet për llogaritjen e rezultatit përfundimtar, para
raportimit në përputhje me kërkesat e Direktivës Europiane të Lëndëve Djegëse 98/70/EC[1], duke
përfshirë edhe ndryshimet e mëvonshme [2], [3] dhe [4]. Shih gjithashtu pikën 5.6 dhe pikën 5.7.2.
c- Shih gjithashtu pikën 5.7.2.
d- Shih gjithashtu pikën 5.3.3.
e- Pamja e jashtme duhet të përcaktohet në temperaturën e ambientit.
30
f- Agjentë stabilizimi do të shtohen.
g- Etanoli kur pëedoret si një komponent përzierës do të jetë nëpërputhje me standardin S SH EN 15376
(shiko 5.1). Mund të shtohen agjentë stabilizues.
h- Përmbajtja e oksigjenit në benzinën pa plumb të përfunduar nuk do të kalojë 2.7%(m/m). Një
CEN/TR për pëzjerësit e oksigjenuar është duke u përgatitur.
i- Mono–alkolet e tjerë dhe eteret me një pikë vlimi finale jo më të lartë se si përshkruhet në Tabelën 4.
Në tabelat më poshtë paraqiten kërkesat që varen nga klima dhe metodat e provës.
Klasat e avullueshmërisë së benzinave pa plumb me përmbajtje oksigjeni maksimale
prej 3.7% (m/m),
Treguesi cilësor
Njësia
e
matjes
Normat e lejuara Metoda e provësa
(Shih pikën 2
Rekomandime të
detyrueshme)
Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa
A B C/C1 D/D
1 E/E1 F/F1
Tensioni i avujve
(TA)
kPa, min.
kPa, max.
45,0
60,0
45,0
70,0
50,0
80,0
60,0
90,0
65,0
95,0
70,0
100,0
S SH EN 13016-1 b
% e distilatit që
avullon në 70°C,
DA70
%(V/V), min
%(V/V),max
22,0
50,0
22,0
50,0
24,0
52,0
24,0
52,0
24,0
52,0
24,0
52,0
S SH EN ISO
3405
% e distilatit që
avullon në 100°C,
DA100
%(V/V),min%
%(V/V),max
46,0
72,0
46,0
72,0
46,0
72,0
46,0
72,0
46,0
72,0
46,0
72,0
S SH EN ISO
3405
% e distilatit që
avullon në 150°C,
DA150
%(V/V),min 75,0 75,0 75,0 75,0 75,0 75,0 S SH EN ISO
3405
Mbarim vlimi (MV) °C, max 210 210 210 210 210 210 S SH EN ISO
3405
Mbetja pas distilimit %(V/V),max 2 2 2 2 2 2 S SH EN ISO
3405
Indeksi i pengimit të
avujve (IPA)
(10 TA + 7 DA70)
indeks, max C D E F
- - - - - -
Indeksi i pengimit të
avujve (IPA)
(10 TA + 7 DA70)
indeks, max C1
1064 D1
1164 E1
1214 F1
1264
SHËNIM: Kërkesat e theksuara (në bold) i referohen Direktivës Europiane të Lëndëve Djegëse 98/70/EC [1],
përfshirë ndryshimet [2],[3],[4].
a Shih gjithashtu 5.7.1
b Ekuivalenti i Tensionit të Avujve të Thatë (ETATh) (DVPE) duhet të raportohet
31
Klasat e avullueshmërisë së benzinave pa plumb me përmbajtje oksigjeni maksimale
prej 2.7% (m/m), (Tabela 4 e Standardit)
Tabela 2.16: Standard cilësor për benzinat për aviacion S SH DERD 2494 98:2000
Treguesit cilësore Njësitë Kufijtë
Tipi 80 Tipi 100 Tipi100 L L
Paraqitja I qartë , i shndritshëm
Ngjyra ,vizuale E kuqe Jeshile Blu
Korrozioni , pllakë bakri Maksimumi 1
Densiteti në 15 ºC kg/ m3 Raport
Squfuri Total % ( masë ) Max : 0.05
Ngjitësja ekzistuese mg/ 100
ml
Max.: 3
Pika e Ngrirjes ºC Max.: - 60
Energjia Specifike MJ/kg Min : 43.5
Presioni i Avullit REID
në 37.8 ºC
kPa
Min : 38.0
Max : 49.0
Ritmi i Goditjes
Përzierje e Dobët ,
Metoda e motorit ,
Numri i Oktanit
min : 80.0 min :
99.5
min :
99.5
Treguesi cilësor
Njësia
e
matjes
Normat e lejuara Metoda e provësa
(Shih pikën 2
Rekomandime të
detyrueshme)
Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa
A B C/C1 D/D
1 E/E1 F/F1
Tensioni i avujve (TA) kPa, min.
kPa, max.
45,0
60,0
45,0
70,0
50,0
80,0
60,0
90,0
65,0
95,0
70,0
100,
0
S SH EN 13016-1 b
% e distilatit që avullon
në 70°C, DA70
%(V/V), min
%(V/V),max
20,0
50,0
20,0
50,0
22,0
52,0
22,0
52,0
22,0
52,0
22,0
52,0
EN ISO 3405
% e distilatit që
avullon në 100°C,
DA100
%(V/V),min
%(V/V),max
46,0
72,0
46,0
71,0
46,0
71,0
46,0
71,0
46,0
71,0
46,0
71,0
EN ISO 3405
% e distilatit që
avullon në 150°C,
DA150
%(V/V),min 75,0 75,0 75,0 75,0 75,0 75,0 EN ISO 3405
Mbarim vlimi (MV) °C, max 210 210 210 210 210 210 EN ISO 3405
Mbetja pas distilimit (V/V),max 2 2 2 2 2 2 EN ISO 3405
Indeksi i pengimit të
avujve (IPA)
(10 TA + 7 DA70)
indeks, max C D E F
- - - - - -
Indeksi i pengimit të
avujve (IPA)
(10 TA + 7 DA70)
indeks, max C1 D1 E1 F1
1050 1150 1200 1250
SHËNIM: Kërkesat e theksuara (në bold) i referohen Direktivës Europiane të Lëndëve Djegëse 98/70/EC [1],
përfshirë Amendamentin 2003/17/EC [2]
a Shih gjithashtu 5.8.1
b Ekuivalenti i Tensionit të Avujve të Thatë (ETATh) duhet të raportohet
32
Përzierje e Pasur ,
Numri i Oktanit
min : 87.0 - -
Numri Rezultatit
-
min :
130
min :
130
Distilimi
Pika e Fillimit të Vlimit,
Karburanti avulluar
ºC
Raporti
10 % volumi % ºC Max : 75
40 % volumi % ºC Min : 75
50 % volumi % ºC Max : 105
90 % volumi % ºC Max : 135
Pika e Fundit të Vlimit, ºC Max : 170
Shuma e 10 % ÷ 50 %
Temperaturat e avullimit
ºC
Min : 135
Mbetje % V/V Max : 1,5
Humbje % V/V Max : 1,5
Stabiliteti i Oksidimit
Ngjitëse potenciale mg/ 100
ml
Max.: 6
Precipitati mg/ 100
ml
Max.: 2
Përmbajtja e Plumbit
( Tetraetil plumbi )
g Pb / l
Max.:
0.14
Max.:
0.85
Max.:
0.56
Reaksioni i Ujit
% e zonës së veprimit Max.: 2 - -
Ndryshimi i volumit ml Max.: 2 - -
Konduktiviteti Elektrik ps / m Shih shënimin 3
Ngjyra , Lovibond
Blu -
-
min : 1,7
max : 2,9
min : 1,7
max : 3,5
E verdhë -
-
min : 1,5
max : 2,7
-
-
E kuqe min : 6,5
max : 9,1
-
-
-
-
2.3.3 STANDARDET CILËSORE PËR KARBURANTIN DIEZEL
Tabela 2.17: Treguesit cilësor për gazoilin D2: STASH 31:1997
Treguesit cilësor
Njësia e
matjes
Limiti
Metoda e përcaktimit min max
Densiteti në 15 ºC kg/ m3 820 860 STASH 33: 1986
Aciditeti total mgKOH /g - 0.3 TASH 36: 1986
Indeksi cetanit i
llogaritur
46,0 - STASH ASTM D 976
Distilimi
Fillimi i vlimit ºC 170 -
50 % ºC - 300
Distilat deri 250 ºC % ( V / V ) - 65 STASH 41 : 1986
33
Distilat deri 350 ºC % ( V / V ) 85 -
Distilat deri 370 ºC % ( V / V ) 95 360
Pika e flakërimit ºC 55 - STASH 37: 1986
Temperatura e ngrirjes ºC - - 15 Gost 153
Përmbajtja e squfurit
total
( % m/m ) - 0.2 STASH 41 : 1986
Korrozioni në bakër
( 3 orë në 50 ºC )
Indeksi
ASTM
klasa
1
ASTM D 130
Viskoziteti kinematik në
40 ºC
sst (mm²/s) 2,00 4,50 STASH 34: 1986
Koksi Konradson ( në
10% të mbetjes së
distilatit )
% ( m/m )
-
0.15
STASH 42: 1986
Mbetjet mekanike totale % ( m/m ) - 0.01 STASH 43: 1986
Përmbajtja e ujit % ( m/m ) - 0.02 STASH 35: 1986
Përmbajtja e hirit % ( m/m ) - 0.01 STASH 37 48: 1986
Në tablelat më poshtë paraqiten kërkesat që varen nga klima dhe metodat e provës që lidhen me
to.
Metodat e provës dhe kërkesat që varen nga klima- Klimat e ngrohta
Treguesi
cilesor Njesia e
matjes
Normat e lejuara Metoda e proves
Rekomandime
normative) Grada
A
Grada
B
Grada
C
Grada
D
Grada
E
Grada
F
PTFF °C, max + 5 0 - 5 - 10 - 15 - 20 EN 116
Metodat e provës dhe kërkesat që varen nga klima - Klimat arktike ose të dimrit të ashpër
Treguesi Cilesore Njesia e
matjes
Normat e lejuara Metoda e proves a
(Shih paragrafi 2
Rekomandime
normative)
Klasa 0 Klasa1 Klasa 2 Klasa 3 Klasa4
PTFF °C, max. -20 -26 -32 -38 -44 EN 116
Pika e turbullimit °C, max. -10 -16 -22 -28 -34 EN 23015
Densiteti ne 15 °C b kg/m
3, min.
kg/m3, max.
800
845
800
845
800
840
800
840
800
840 EN ISO 3675 EN
ISO 12185
Viskoziteti ne 40 °C mm2/s, min.
mm2/s, max.
1,50
4,00
1,50
4,00
1,50
4,00
1,40
4,00
1,20
4,00
EN ISO 3104
Numri i cetanit c minimumi 49,0 49,0 48,0 47,0 47,0 EN ISO 5165
Indeksi i cetanit minimumi 46,0 46,0 46,0 43,0 43,0 EN ISO 4264
Distilimi d e
% v o l . që merret në180°C,
% v o l . që merret në
340°C
% vol.,max.
% vol.,min.
10
95
10
95
10
95
10
95
10
95
EN ISO 3405
34
Tabela A.1 - Të dhënat e preçizionit të kohëve të fundit
Treguesi cilësor Metoda e provës Njesia e matjes Të dhënat e CEN/TC 19 per perzjerjen
me 5 % vol. EMAY
Viskoziteti ne 40 °C EN ISO 3104 mm2/s r = 0,11 % R = 1,8 %
Pika e flakërimit EN ISO 2719 °C r = 2,0
R = 3,5
Mbetja e karbonit(koksi) EN ISO 10370 %m r = 0,1430 X0,5
R = 0,2125 X0‘5
Ku:
r është përsëritshmëria (EN ISO 4259)
R është riprodhueshmëria (EN ISO 4259)
X është mesatarja arithmetike e dy rezultateve që krahasohen
Tabela 2.18: Treguesit cilësor për gazoilin D1: SSH EN 590:2000
Treguesit cilësor
Njësia e
matjes
Limiti Metoda e testimit
min max
Densiteti në 15 ºC
kg/ m3
820
845
EN ISO 3675:1998
EN ISO 12185:1996
Numri cetanit 51,0 - EN ISO 5165:1998
Indeksi cetanit i llogaritur 46,0 - EN ISO 4264
Distilimi prEN ISO 3405:1998
Distilat deri 250 ºC % (V / V) - < 65
Distilat deri 350 ºC % (V / V) 85 -
95 % distilon ºC - 360
Pika e flakërimit ºC Mbi 55 - EN 22719
Qëndrueshmëria ndaj oksidimit g/m³ - 25 EN ISO 12205
Përmbajtja e hidrokarbureve
aromantik policiklike
% (m/m)
-
11
IP 391:1995
Përmbajtja e squfurit total
mg/kg
-
350
EN ISO 14596:1998
EN ISO 8754:1995
EN 24260:1994
Korrozioni në bakër
( 3 orë në 50 ºC )
Indeksi
ASTM
klasa
1
EN ISO 2160
Viskoziteti në 40 ºC cst (mm²/s) 2,00 4,50 EN ISO 3104
Lubriciteti,diametri i korektuar
i gjurmës së gërvishjes
(wsd 1,4) në 60 ºC
μm
-
460
ISO 12156-1
Koksi Konradson ( në
10% të mbetjes së distilatit )
% (m/m)
-
0.30
EN ISO 10370
Mbetjet mekanike totale mg/kg - 24 EN 12662
Përmbajtja e ujit mg/kg - 200 PrEN ISO 12937:1996
Përmbajtja e hirit % (m/m) - 0.01 EN ISO 6245
35
Tabela 2.19: Karburante për automjete - Karburant disel (gazoil) - Kërkesat dhe
metodat e provës SSH EN 590:2007
Vetitë Njësia
Limitet Metodate Testimit
a
( Rekomandime
normative ) min max
Numri i Cetanit 0 51,0 - EN ISO 5165
Indeksi i Cetanit 46,0 - EN ISO 4264
Densiteti në 15 °Cc
kg/m3 820 845 EN ISO 3675
EN ISO 12185
Hidrokarburet aromatikë
policiklikë 0
% {m/m) — 11 EN 12916
Përmbajtja e SulfuritT
mg/kg 350 (deri në
31.12.2004)
ose 50,0
EN ISO 20846
EN ISO 20847
EN ISO 20884
10,0 EN ISO 20846
EN ISO 20884
Pika e flakërimit °C Mbi 55 - EN ISO 2719
Mbetja e karbonit 9
(on 10 % distillation residue)
% (m/m) — 0,30 EN ISO 10370
Përmbajtja e hirit % (m/m) - 0,01 EN ISO 6245
Përmbajtja e ujit mg/kg - 200 EN ISO 12937
Ndotja e përgjithsh. mg/kg - 24 EN 12662
Korrozioni i shufrës së bakrit (3
orë në 50°C ) renditje klasa 1
EN ISO 2160
Stabiliteti ndaj oksidimit g/my - 25 EN ISO 12205
Vetitë lubrifikuese, diametri i
korrektuar i njollës së gripuar (wsd
1.4) në 60 °C
µm — 460 EN ISO 12156-1
Viskoziteti në 40 °C mm2/s 2,00 4,50 EN ISO 3104
Distilimi në n,‗
sasia e distilatit që meret në 250°C
sasia e distilatit që meret në 350°C
temperatura e distilimit të sasisë së
95% vol.
% (V/V)
% (V/V)
°C
85
<65
360
EN ISO 3405
Përmbajtje e Fatty acid methyl
ester (FAME) k
% {V/V) - 5 EN 14078
Shënim Kërkesat e theksuara (në bold) i referohen Direktivës Europiane të Lëndëve Djegëse 98/70/EC [1],
përfshirë Amendamentin 2003/17/EC [2]
a Shih 5.6.1
b Shih 5.6.4
o Shih 5.6.2
dPër qëllime të këtij Standardi Evropian, hidrokarburet aromatike policiklike janë përcaktuar si përmbajtja
epërgjithshme e hidrokarbureve aromatike pa përmbajtjen e hidrokarbureve mono-aromatike, të dyja të
përcaktuara në EN 12916. 6 EN 12916 nuk është në gjëndje të dallojë midis hidrokarbureve aromatike policiklike dhe metil estereve të
acideve yndyrore (FAME). Nëse FAME nëse është e pranishme në lëndë djegëse diesel, do të
mbivlerësohet vlera për hidrokarburet aromatike policiklike.. Një metodë e përmirësuar për përcaktimin e
hidrokarbureve aromatike policiklike është në zhvillim e sipër nga CEN / TC 19.
36
f Shih 5.6.3 9 Shih 5.4.2 h Për llogaritjen e Indeksit të Cetanit nevojiten pikat e distilimit të 10 %, 50 % dhe 90 % (V/V). Limitet për
distilimin në 250 °C dhe 350 °C përfshihen në një linjë me Tarifën Doganore të BE-së. për karburantet diesel. k FAME duhet të plotësojë kërkesat e EN 14214
Në tabelat më poshtë paraqiten kërkesat që varen nga klima dhe metodat e provës.
Tabela 2a Klimat e ngrohta
Treguesi
Cilesor
Njesia e
matjes
Normat e lejuara Metoda e proves
Rekomandime
normative) Grade Grade Grade Grade Grade Grade
A B C D E F
CFPP °C, max. +5 0 -5 -10 -15 -20 EN 116
* Shiko 5.6.1
Tabela 2b Metodat e provës dhe Kërkesat që varen nga klima - Klimat arktike ose të dimrit
të ashpër
Property Njësia
Limits Metoda e Testit a
Rekomandime
Normative Klasa
0
Klasa
1
Klasa
2
Klasa
3
Klasa
4
PTFF °C, max. -20 -26 -32 -38 -44 EN 116
Pika e turbullimit °C, max. -10 -16 -22 -28 -34 EN 23015
Densiteti ne 15 °C b kg/m3, min.
kg/m3, max.
800
845
800
845
800
840
800
840
800
840
EN ISO 3675
EN ISO 12185
Viskoziteti ne 40 °C mm2/s, min.
mm2/s, max.
1,50
4,00
1,50
4,00
1,50
4,00
1,40
4,00
1,20
4,00
EN ISO 3104
Numri i cetanit c minimumi 49,0 49,0 48,0 47,0 47,0 EN ISO 5165
Indeksi i cetanit minimumi 46,0 46,0 46,0 43,0 43,0 EN ISO 4264
Distilimi d e
% v o l . që merret në180°C,
% v o l . që merret në 340°C
% vol.,max.
% vol.,min.
10
95
10
95
10
95
10
95
10
95
EN ISO 3405
a Shih 5.6.1 b Shih 5.6.2 c Shih 5.6.4 d Përcaktimet eTarifës Doganore të BE për gazoilet nuk mund të zbatohen për klasat e përcaktuara për përdorim në
klimat arktike ose të rënda të dimrit. e Për llogaritjen e indeksit të cetanit janë gjithashtu të nevojshme pikat e distilimit 10%, 50% dhe 90% (V/V)
37
Tabela 2.20: Treguesit cilësor për Eurodieselin: SSH EN 590:2009
Treguesi cilësor Njësia e
matjes
Normat e lejuara Metoda e provës
min. max.
Numri i cetanit 51,0 - EN ISO 5165
EN 15195
Indeksi i cetanit 46,0 - EN ISO 4264
Densiteti në 15 °C kg/m3
820 845 EN ISO 3675
EN ISO 12185
Hidrokarburet aromatikë
policiklikë % m
- 11 EN 12916
Përmbajtja e squfurit mg/kg
- 50
EN ISO 20846
EN ISO 20847
EN ISO 20884
10,0 EN ISO 20846
EN ISO 20884
Pika e flakërimit °C mbi
55
- EN ISO 2719
Përmbajtja e koksit % m - 0,30 EN ISO 10370
Përmbajtja e hirit % m - 0,01 EN ISO 6245
Përmbajtja e ujit mg/kg - 200 EN ISO 12937
Ndotja e përgjithsh. mg/kg - 24 EN 12662
Korrozioni i pllakës së
bakrit Vlerësim
klasa 1 EN ISO 2160
Përmbajtja e Boidieselit
%(V/V) - 7,0 EN 14078
Stabiliteti ndaj oksidimit g/m3 - 25 EN ISO 12205
Vetitë lubrifikuese,
diametri i korrektuar i
njollës së gripuar në 60 °C
Μm
- 460 EN ISO 12156-1
Viskoziteti në 40 °C mm2/s 2,00 4,50 EN ISO 3104
Distilimi , i
% vol. që vlon ÷ në 250°C
% vol. e distilati që vlon ÷
në 350 °C
distilati që vlon në 95 %
vol.
% vol.
% vol.
°C
85
< 65
360
EN ISO 3405
Përmb. e biodiselit % vol. - 5 EN 14078
Tabela 2.21: Kërkesat cilësore dhe metodat e provave të karburantit Diesel importi (pa
Squfur) në RSH: SSH EN 590:2009
Treguesi cilësor Njësia e
matjes
Normat e lejuara Metoda e provës
min. max.
Numri i cetanit 51,0 - S SH EN ISO 5165
Indeksi i cetanit 46,0 - S SH EN ISO 4264
Densiteti në 15 °C kg/m3 820,0 845,0
S SH EN ISO 3675
S SH EN ISO 12185
Hidrokarburet aromatikë policiklikë % m/m - 11 S SH EN 12916
38
Përmbajtja e squfurit mg/kg - 10,0
S SH EN ISO 20846
S SH EN ISO 20847
S SH EN ISO 20884
Përmbajtja e Magnezit
Dei në 31.12.2013
Nga 2014 e më tej
mg/l -
-
6.0
2.0
pr EN 16576
Pika e flakërimit °C mbi 55 - S SH EN ISO 2719
Përmbajtja e koksit (në 10% vol.
mbetje distilimi) % m - 0,3 S SH EN ISO 10370
Stabiliteti ndaj oksidimit g/m3 orë
- 25 S SH EN ISO 12205
20 - EN 15751
Përmbajtja e hirit % m - 0,01 S SH EN ISO 6245
Përmbajtja e ujit mg/kg - 200 S SH EN ISO 12937
Ndotja e përgjithsh (mbeturina
mekanike) mg/kg - 24 S SH EN 12662
Viskoziteti në 40 °C mm2/s 2,00 4,50 S SH EN ISO 3104
Vetitë lubrifikuese, diametri i
korrektuar i njollës së gripuar (wsd
1.4) në 60 °C
µm - 460 EN ISO 12156-1
Pika e ngrirjes:
S SH EN 23015 Grada B (01 Prill deri ne 31 Tetor) °C - -5
Grada E (01 Nëntor deri ne 31
Mars) °C - -15
Pika e turbullimit:
S SH EN 23015 Grada B (01 Prill deri ne 31 Tetor) °C - + 5
Grada E (01 Nëntor deri ne 31
Mars) °C - - 5
Pika e bllokimit të filtrit në të ftohtë
(PTFF):
S SH EN 116 Grada B (01 Prill deri ne 31 Tetor) °C - 0
Grada E (01 Nëntor deri ne 31
Mars) °C - - 15
Korrozioni i shufrës së bakrit (3 orë
në 50°C ) renditje klasa 1 S SH EN ISO 2160
Distilimi:
sasia e distilatit që meret në 250°C % vol. - < 65
EN ISO 3405 sasia e distilatit që meret në 350 °C % vol. 85 -
temperatura e distilimit të sasisë së
95 % vol. °C
- 360
Përmb. e esterit metilik të acidit
yndyror (EMAY) % vol. - 7,0 S SH EN 14078
Ngjyra - 3,0 S SH ISO 2049
39
Tabela 2.22: Kërkesat cilësore dhe metodat e provave për lëndët djegëse të lëngëta për
automjete – Diesel - S SH EN 590:2013
Treguesi cilësor Njësia e
matjes
Normat e lejuara Metoda e provësa
(shiko paragrafin 2) min. max.
Numri i cetanit 51,0 -
S SH EN ISO 5165b
S SH EN ISO 15195
S SH EN ISO 16144
Indeksi i cetanit 46,0 - S SH EN ISO 4264
Densiteti në 15 °C kg/m3 820,0 845,0
S SH EN ISO 3675c
S SH EN ISO 12185
Hidrokarburet aromatikë policiklikëd % m/m - 8,0 S SH EN 12916
Përmbajtja e squfurit mg/kg - 10,0
S SH EN ISO 20846e
S SH EN ISO 20884
S SH EN ISO 13032
Përmbajtja e Magnezitf
Dei në 31.12.2013
Nga 2014 e më tej mg/l
-
6,0 pr EN 16576
- 2,0
Pika e flakërimit °C mbi 55 - S SH EN ISO 2719
Përmbajtja e koksit g
(në 10% vol. mbetje distilimi) %(m/m) - 0,30 S SH EN ISO 10370
Përmbajtja e hirit %(m/m) - 0,010 S SH EN ISO 6245
Përmbajtja e ujit mg/kg - 200 S SH EN ISO 12937
Ndotja e përgjithsh(mbeturina mekanike) mg/kg - 24 S SH EN 12662h
Korrozioni i shufrës së bakrit (3 orë në
50°C ) renditje klasa 1 S SH EN ISO 2160
Përmb. e esterit metilik të acidit yndyror
(EMAY)i
% vol. - 7,0 S SH EN 14078
Stabiliteti ndaj oksidimit g/m3 orë
-
20
25
-
S SH EN ISO 12205
S SH EN 15751
Vetitë lubrifikuese, diametri i korrektuar i
njollës së gripuar (wsd 1.4) në 60 °C µm - 460 S SH EN ISO 12156-1
Viskoziteti në 40 °C mm2/s 2,000 4,500 S SH EN ISO 3104
Distilimik,l
sasia e distilatit që meret në 250°C
sasia e distilatit që meret në 350°C
distilat që vlon në 95 % vol.
% vol.
% vol.
°C
-
85
-
< 65
-
360
EN ISO 3405m
S SH EN ISO 3924
Shënim Kërkesat e theksuara (në bold) i referohen Direktivës Europiane të Lëndëve Djegëse 98/70/EC
[1], përfshirë Amendamentin 2003/17/EC [2] dhe amendimin 2009/30/EC [3] dhe 2011/63/EU [4].
40
a Shih gjithashtu 5.7.1
b Shih gjithashtu 5.7.4
c Shih gjithashtu 576.2
dPër qëllime të këtij Standardi Evropian, hidrokarburet aromatike policiklike janë përcaktuar si
përmbajtja epërgjithshme e hidrokarbureve aromatike pa përmbajtjen e hidrokarbureve mono-
aromatike, të dyja të përcaktuara në EN 12916. e Shih gjithashtu 5.7.3
f Shih gjithashtu 5.2.2
gShih gjithashtu 5.2.2 dhe shtojcën A.
hShqyrtimi i mëtejshëm i metodës së provës për ndotjen e përgjithshme për të përmirësuar saktësinë,
veçanërisht nëprani të EMAY mbi 2% (v/v) është bërë nga CEN. i EMAY duhet të plotësojë kërkesat e EN 14214, shiko [3]
jPër lëndët djegëse diesel që përmbajn EMAY 2% (v/v)kjo është një kërkesë shtesë.
k Për llogaritjen e Indeksit të Cetanit nevojiten temperaturat e distilimit të 10 %, 50 % dhe 90 % (V/V).
lNormat e lejuara për distilimin në 250 °C dhe 350 °C përfshihen në një linjë me Tarifën Doganore të
BE-së për karburantet diesel. mStandardi S SH EN ISO 3924 jep instruksione për konvertimin e të dhënave ekivalante të S Sh ISO
3405.Shiko gjithashtu edhe 5.7.5.
Në tabelat më poshtë paraqiten kërkesat që varen nga klima dhe metodat e provës.
Metodat e provës dhe kërkesat që varen nga klima - Klimat e ngrohta (Table 2)
Treguesi
Cilesor
Njesia e
matjes
Normat e lejuara Metoda e proves
a
(Shih paragrafin 2) Grade
A
Grade
B
Grade
C
Grade
D
Grade
E
Grade
F
PTFF (CFPP) °C, max. +5 0 -5 -10 -15 -20 S SH EN 116b
S SH EN 16329 a Shiko gjithashtu 5.7.1.
bShiko 5.7.6
Metodat e provës dhe Kërkesat që varen nga klima - Klimat arktike ose të dimrit të ashpër
(Tabela 3)
Treguesi cilësor Njësia e matjes
Kufijtë e lejuar
Metoda e Testit a
(Shih paragrafin 2) Klasa
0
Klasa
1
Klasa
2
Klasa
3
Klasa
4
PTFF (CFPP) °C, max. -20 -26 -32 -38 -44 S SH EN 116b
S SH EN 16329
Pika e turbullimit °C, max. -10 -16 -22 -28 -34 S SH EN 23015
Densiteti ne 15 °C kg/m3, min.
kg/m3, max.
800,0
845,0
800,0
845,0
800,0
840,0
800,0
840,0
800,0
840,0
S SH EN ISO 3675c
S SH EN ISO 12185
Viskoziteti ne 40 °C mm2/s, min.
mm2/s, max.
1,500
4,000
1,500
4,000
1,500
4,000
1,400
4,000
1,200
4,000
S SH EN ISO 3104
Numri i cetanit EUe minimumi 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 EN ISO 5165
d
EN 15195
EN 16144
Numri i cetanitf minimumi 49,0 49,0 48,0 47,0 47,0 EN ISO 5165
d
EN 15195
EN 16144
41
Indeksi i cetanit minimumi 46,0 46,0 46,0 43,0 43,0 S SH EN ISO 4264
Distilimi g, h
% v o l . që merret në180°C,
% v o l . që merret në 340°C
% (v/v),max.
% (v/v),min.
10,0
95,0
10,0
95,0
10,0
95,0
10,0
95,0
10,0
95,0
S SH EN ISO 3405i
S SH EN ISO 3924
a Shiko gjithashtu 5.7.1.
b Shiko gjithashtu 5.7.6.
c Shiko gjithashtu 5.7.2.
d Shiko gjithashtu 5.7.4.
e Zbatohet në vendet ku Direktiva Evropiane eLëndëve Djegëse 98/70 EC [1] përfshirë amendamentet
2003/17/EC[2], 2009/30/EC[3] dhe 2011/63/EU[4]. f
Nuk zbatohet në vendet ku Direktiva Evropiane eLëndëve Djegëse 98/70 EC [1] përfshirë amendamentet
2003/17/EC[2], 2009/30/EC[3] dhe 2011/63/EU[4]. g Përcaktimet eTarifës së Përbashkët Doganore të BE për gazoilet nuk mund të zbatohen për klasat e përcaktuara
për përdorim në klimat arktike. h Për llogaritjen e indeksit të cetanit janë të nevojshme temperaturat e distilimit 10%, 50% dhe 90% (V/V)
l Shih gjithashtu 5.7.5
Shtojca A (normative)
Treguesit e programit të provave ndërlaboratorike
Tabela A.1 - Të dhënat e preçizionit të kohëve të fundit
Treguesi cilësor Metoda e provës Njesia e
matjes
Të dhënat e CEN/TC 19 per
perzjerjen me 5 % vol. EMAY
Viskoziteti ne 40 °C S SH EN ISO 3104 mm2/s r = 0,001 1 X
R = 0, 018 X
Pika e flakërimit S SH EN ISO 2719 °C r = 2,0
R ë 3,5
Mbetja e karbonit(koksi) S SH EN ISO
10370
%(m/m) r = 0,1430 X0,5
R = 0,2125 X0‘
5
Ku:
r është përsëritshmëria (EN ISO 4259)
R është riprodhueshmëria (EN ISO 4259)
X është mesatarja arithmetike e dy rezultateve që krahasohen
2.3.4. STANDARDET CILËSORE PËR LËNDËN DJEGËSE TË LËNGËT PËR
KALDAJA (SOLAR DHE MAZUT)
Tabela 2.23 Treguesit cilësor për lëndën djegëse të lëngët për kaldaja (solar dhe mazut)
STASH 3650 - 86
Treguesit Cilësor Njësia e matjes Solar Mazut
Norma e lejuar
min max min max
Densiteti ne 20 0C kg/m3 930 990 1020 1040
Viskoziteti ne 100 0C
0E 2 270 405
Viskoziteti ne 100 0C sst 2000 3000
Përmbajtja e ujit % masë 2 shënja
42
Temperatura e flakërimit në
aparat të hapur 0C 80 180
Përmbajtja e squfurit % masë 5 7
Përmbajtja e hirit % masë 0.2 0.15
Temperatura e zbutjes 0C 40
Temperatura e ngrirjes 0C 5
Mbeturina mekanike % masë 0.01 0.01
Fuqia kalorifike Kj/kg 40 546 38 450
Aciditeti + baza të tretura Nuk lejohen Nuk lejohen
2.3.5 STANDARDET CILËSORE PËR KOKSIN E NAFTËS
Tabela 2.24 Standardet cilësore për koksin e naftës (pekun) e prodhuar në vend
Treguesit cilësorë
Vlera
min max
Lëndët volatile, % peshë 8 13
Fuqia kalorifike, kkal/kg, min 8000
Squfuri, % peshë, max
8.50
Hiri, % peshë, max
0.5
Lagështia, % peshë, max
3
Granulometria 0.1 250
2.4. EVOLIMI I STANDARDEVE SHQIPTARE NË VITE
Standardet Shqiptare të hidrokarbureve sikurse edhe Standardet Evropiane e ndërkombëtare
kanë evoluar në vite. Evoluimi i standardeve ka ardhur si pasojë dhe si nevojë e përmirësimit
dhe zhvillimit të metodikave mostrimit, ruajtjes dhe ambalazhimit të produkteve,
përmirësimit të treguesve cilësor, përmirësimit të metodave të testimit, si dhe zëvëndësimit të
teknikave të vjetra të testimit me ato instrumentale. Përmirësimi i treguesve apo metodikave
është bërë nëpërmjet adoptimit të Standardve Evropiane dhe Ndërkombëtare.
Në vendin tonë gazoili dhe benzina janë dy hidrokarburet më të përdorshme në fushën e
transportit. Gjatë dekadës së fundit ato janë sigururar kryesisht nga importi. Kështu, pas vitit
1998, për shkak se nga industria e përpunimit të naftës në vend është prodhuar vetëm benzinë
e tipit Virxhin Naphta (benzinë hidropastrimi me NO të ultë), tregu është furnizuar vetëm me
benzinë importi. E njëjta situatë ekziston edhe për gazoilin, tregu i të cilit gjatë dekadës së
fundit është siguruar kryesisht nga importi dhe vetëm një pjesë e vogël (25 - 30%) ka qenë
me origjinë vendi. Sikurse është theksuar edhe më sipër cilësia e gazoilit dhe benzinës
ndikojnë në cilësinë e ajrit veçanërisht në hapësirat urbane dhe performancën e automjeteve.
Për këtë arsye më gjerësisht është shqyrtuar evolimi i standardeve të produkteve gazoil dhe
benzinë.
43
2.4.1. Evolimi i standardeve të benzinës
STASH 69 – 95 Standard cilësor për benzinën me plumb STASH EN 228-2000 Benzinë pa plumb (Vendimi Nr. 646, datë 12.12.2002)
S SH EN 228:2004 Karburante për automjete-Benzinë pa Pb-Kërkesat dhe metodat e provës
S SH EN 228:2007 Karburante për automjete-Benzinë pa Pb-Kërkesat dhe metodat e provës
S SH EN 228: 2008 Karburante për automjete-Benzinë pa Pb-Kërkesat dhe metodat e provës S SH EN 228:2012 Standard cilësor për benzinat super pa Pb me përmbajtje maksimale të
oksigjenit prej 3.7%
S SH EN 228: 2012 Standardi cilësor për benzinat super pa Pb me përmbajtje maksimale të
oksigjenit prej 2.7% (m/m
S SH DERD 2494 98:2000 Standard cilësor për benzinat për aviacion
a. Direktivat e BE-së: Evolimi i disa parametrave cilësorë të benzinës
Direktiva e BE-s: 98/70/1998/EC;
Nga 1 Janari 2000, ndalimi i tregtimit të benzinave me Pb;
Nga 1 Janari 2000, tregtimi i benzinave me përmbajtje maksimale të Pb 0.005 g/l
Nga 1 Janari 2005, tregtimi i benzinat pa Pb me përmbajtje maksimale të Squfurit 50 mg/kg.
Direktiva 2003/17/EC:
Nga 1 Janar 2009 tregtimi vetëm i benzinave me përmbajtje maksimale të S 10 mg/kg
Ulja e përmbajtjes së aromatikëve nga 42,0 në 35,0;
Direktiva 2009/30/EC:
Niveli maksimale i Bioetnolit të lejuar është 10 %.
Masat e miratura në direktivat e BE në lidhje me përmirësimin e treguesve cilësorë të
benzinës paraqiten në Standardin EN 228.
b. Përshtatja e Standardeve Shqiptare të benzinës me të BE-së.
Në Standardet Shqiptare të benzinës janë pasqyruar ndryshimet e treguesve cilësor dhe
Metodave të Analizave të parashikuara në Direktivat dhe Standardet e BE. Legjislacioni
Shqiptar me anë të VKM 147, datë 21.03.2007 ka bërë adoptimin e nivelet të përmbajtjes së
plumbit dhe squfurit:
Tregtimin deri në 31 Dhjetor 2008 të benzinave me përmbajtje max të S deri në 50 mg/kg;
Nga 1 Janari 2009, tregtimin e benzinave me përmbajtje max të Pb 0.005 g/l dhe me
përmbajtje maksimale të S 10 mg/kg.
Standardi STASH 69-95 i vitit 1995 ka marrë në konsideratë nivelet e përmbajtjes së
plumbit (max 0.15 g/l) dhe të përmbajtjes së benzenit (max 5.0 %) të përcaktuara në
Direktivën 85/210/EEC, datë 20.03.1985. Përsa i përket numrit të oktanit RON është në nivel
më të ulët (min 92) sesa niveli i përcaktuar në këtë direktivë (min 95).
Standardet S SH EN 228:2004 dhe S SH EN228:2006 janë njësuar me Standardin EN
228:2004.
Standardi S SH EN 228:2008 është plotësisht i përputhur me Standardin e BE: EN
228:2008 ‗Kërkesat dhe metodat e testimit për prodhimin dhe tregtimin e benzinës pa Pb‘.
Përputhshmëria qëndron si në Metodat e testimit ashtu edhe në nivelet e treguesve.
Standardi S SH EN 228:2012 është i njëjtë me Standardin Evropian EN 228:2012 i cili ka
zëvëndësuar Standardin EN 228:2008. Ky Standard ka përditësuar ndyshimet në nivelin e
përmbajtjes së oksigjenit dhe komponimeve oksigjenore si dhe nivelin e përmbajtjes së
Squfurit prej 10 mg/kg, sipas kufijve të vendosur në Direktivën 2009/30/EEC.
Tabela 2 e Standardit S SH EN 228:2012 ―Për benzinat super pa plumb me përmbajtje max
44
të oksigjenit prej 2.7% (m/m)‖, bën të mundur lejimin e tregtimit të produktit benzinë për
përdorim në automjetet e vjetra. Në këtë standard nuk ka ndryshuar niveli maksimal i
përmbajtjes së oksigjenit prej 2.7% dhe i etanolit prej 5%.
2.4.2. Evolimi i standardeve të gazoilit
S SH 31:1986-
STASH 31:1997 - Treguesit cilësor për gazoilin D2
SSH EN 590:2000 - Lëndë djegëse për automjete me motor diezel
SSH EN 590:2007 - Karburante për automjete - Karburant disel (gazoil) - Kërkesat dhe
metodat e provës SSH EN 590:2009 - Treguesit cilësor për Eurodieselin
SSH EN 590:2009 - Kërkesat cilësore dhe metodat e provave të karburantit Diesel importi
(pa Squfur) në RSH
S SH EN 590:2013 - Kërkesat cilësore dhe metodat e provave për lëndët djegëse të lëngëta
për automjete – Diesel
Përcaktimet e treguesëve cilësorë të gazoilit sipas Direktivave të BE-së janë pasqyruar në
Standardin Evropian EN 590 ‗Specifikimi i kërkesave dhe metodat e testimit për prodhimin
dhe tregtimin e karburantit diesel për automjete‘ i cili përmban kërkesat dhe metodat e
testimit për gazoilin.
Direktivat e BE-së: Evolimi i disa parametrave cilësorë të gazoilit
Direktiva e BE-s: 98/70/1998/EC;
Nga 1 Janar 2000 lejohet tregtimi i gazoileve me përmbajtje max të S deri në 350 mg/kg;
Nga 1 Janari 2000 lejohet edhe tregtimi i gazoileve me përmbajte max të S deri në 50 mg/kg;
Nga 1 Janari 2005 lejohet vetëm tregtimi i gazoileve me përmbajte max të S deri në 50
mg/kg.
Direktiva e BE-së: 2003/17/EC
Nga 1 Janari 2005 lejohet tregtimi i gazoileve me përmbajtje max të S 10 mg/kg të
shpërndara sipas balancave gjeografike të përshtatshme;
Nga 1 Janari 2009 lejohet vetëm tregtimi i gazoileve me përmbajtje maksimale të S 10
mg/kg.
Standardi EN 590:2004: Niveli maksimal i FAME-s së lejuar është 5%.
Direktiva 2009/30/EC: Niveli maksimal i FAME-s së lejuar është 7%.
Disa prej rishikimeve më të rëndësishme të Standardit EN 590, janë:
EN 590:1993 - Specifikimet e para të EuroDieselit. Ky Standard vendos një limit për
squfurin prej 0.2 % dhe Numrin e Cetanit prej 49, për karburantet diesel për automjetet
rrugore dhe ato të punës (jo rrugore). Ndonjëherë kjo referohet si Euro diesel 1.
EN 590:1996 - Ky Standard pasqyron një limit të ri për squfurin prej 500 ppm. Numri i
Cetanit mbetet 49. Ndonjëherë kjo referohet si Euro diesel 2.
EN 590:1999 - Ky Standard pasqyron specifikimet për squfurin (350 ppm) dhe Numrin e
Cetanit (51) të Direktivës 98/70/EC (të ashtëquajturat Euro diesel 3).
EN 590:2004 - Limiti i Squfurit 50 ppm (të ashtëquajturat Euro 4) dhe 10 ppm (Euro 5) të
përcaktuara në Rregulloren 2003/17/EC. Përmbajtja e FAME prej 5%.
EN 590:2009 - Përmbajtja e FAME prej 7% të përcaktuara në Direktivën 2009/30/EC.
Gjithashtu, kjo direktivë adopton kërkesat e detyrueshme të biokarburanteve për rafinim dhe
paraqet një kufi limit për S prej 10 ppm në karburantet për mjetet jo në rrugë, efektive ky
45
limit në vitin 2011. Standardi EN 590:2009+A1:2010: Përmbajtja e hidrokarbureve
aroamatike policiklike prej 8 % (m/m) siç është përcaktuar në Direktivën 2009/30/EC.
EN 590:2013 – Standardi ka përfshirë kërkesat specifike për kufizimin e përdorimit të
aditivit metalik methylcyclopentadienyl tricarbonyl magnezit (MMT) në lëndët djegëse të
përcaktuara në Direktivën 2009/30/EC.
a. Përshtatja e Standardeve Shqiptare të gazoilit me të BE-së.
Në Standardet Shqiptare të gazoilit sikurse edhe të benzinës janë pasqyruar ndryshimet e
treguesve cilësor të Direktivave dhe Standardeve të BE për gazoilet. VKM 147 ka përcaktuar
këto nivele sasiore dhe kohore për përmbajtjen e Squfurit në gazoile:
Nga 1 Janari 2009, lejohet tregtimi i gazoilit me përmbajtje maksimale të S 350 mg/kg;
Nga 1 Janari 2011, lejohet tregtimi i gazoilit me përmbajtje maksimale e S 10 mg/kg.
Sa i përket treguesve të tjerë cilësor përmëndim: S SH 590:2009 ka përmirësuar nivelin
maximal i FAME –s së lejuar deri në 7%, duke përmirësuar nivelin prej 5% të përcaktuar në
Standardin S SH EN 590:2007. Vlerat kufi të densitetit, Numrit të Cetanit, parametrave të
distilimit, janë përditësuar sipas Direktivat Evropiane.
Nënvizojmë që Standardi S SH EN 590:2009 është plotësisht i përputhur me EN 590:2009,
si në Metodat e Testimit ashtu edhe në nivelet e lejuara të treguesve cilësorë. Përditësimi i
treguesit cilësor të përmbajtjes së hidrokarbureve aromatike policiklike prej 8,0 (% m/m)
sipas kufirit të Direktivës 2009/30/EC, është bërë në Standardin S SH EN 590:2009 + A1:
2010. Kërkesat specifike për kufizimin e përdorimit të aditivit metalik
methylcyclopentadienyl tricarbonyl magnezit (MMT) në lëndët djegëse sipas Direktivës
2009/30/EC janë pasqyruar në Standardin S SH EN EN 590:2013 i cili zëvëndëson
Standardin S SH EN 590:2009+A1:2010.
Evolimi i stanardeve të disa produkteve të tjera hidrokarbure:
Standarti për vajgurin shtepiak.
Sandardi Shqiptar: STASH 50-86
Standarti për vajgurin e avionave (kerosina)
Sandardi Shqiptar: S SH EN JET-AL99:2000
Standarti për Benzinën për aviona.
Sandardi Shqiptar: S SH DERD 98:2000
Standarti për vajrat lubrifikant.
Sandardi Shqiptar: STASH 136-86
Standarti për Solarin dhe Mazutin.
Sandardi Shqiptar; STASH 36 50-86
Standarti për Bitumin.
Sandardi Shqiptar; SSH 21-1986
Standarti per lëndë djegëse për ngrohje.
Sandardi Shqiptar; SSH 4497 - 86
Sandardi Shqiptar; SSH 4497-2010
46
2.5. DISKUTIME DHE REKOMANDIME
Standardet Shqiptare të Hidrokarbureve përputhen me Standardet Evropiane. Përputhshmëria
qëndron në treguesit cilësorë dhe Metodat e Testimit. Një problematikë që vihet re është se
përputhshmëria e disa treguesve të rëndësishëm është bërë me vonesë. Kjo gjë vihet re për
treguesin e përmbajtjes së Pb dhe squfurit në benzina apo të squfurit në gazoile.
Vonesat në përputhshmërinë e treguesve cilësorë si plumbi apo squfuri kanë ndikim të madh
në cilësinë e hidrokarburve të importuara apo tregtuara në territorin e RSH. Si rezultat i
importit dhe tregtimit të hidrokarbureve me nivel të lartë të Pb apo S, kemi rritje të shkallës
së ndotjes së mjedisit vecanërisht në zonat urbane, apo përkeqësimit të punës së motorit të
automjetit. Kjo ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në shëndetin dhe cilësinë e jetesës së
popullatës.
REKOMANDIME:
Përditësimi në kohë i ndryshimeve ligjore të bëra nga BE, gjë që do të ndikonte
ndjeshëm në përmirësimin e cilësisë së karburanteve që importohen apo tregtohen në
vendin tonë.
47
KAPITULLI I TRETË
3. KLASIFIKIMI, PËRBËRJA DHE VETITË FIZIKE TË NAFTËS DHE
NËNPRODUKTEVE TË SAJ
3.1. Nafta dhe prejardhja e saj
Nafta bruto është një lëng vizkoz me ngjyrë kafe në të zezë, me erë dhe shije karakteristike;
është përgjithësisht më e lehtë se uji, pra ka densitet më të vogël se 1. Nafta bruto është një
përzierje e pafundme hidrokarburësh, pema e së cilës është tepër interesante dhe me ―fruta‖ të
dobishme për ekonominë botërore. Ajo është lëndë strategjike energjitike, dhuratë për
njeriun, i evolucioneve miliona vjeçarë gjeologjike të botës organike. Në lidhje me
prejardhjen e naftës ka hipoteza të ndryshme të kimistëve dhe gjeologëve:
Së pari: Hipoteza e prejardhjes inorganike (minerale) e naftës e ashtuquajtura hipoteza
―kozmike‖ në epokën e formimit të Tokës. Hidrokarburet e formuara në fillim gjatë
konsolidimit të formimit të Tokës u thithën nga magma, më vonë me ftohjen e saj nga çarjet
dhe thyerjet depërtuan në shtresat dekantuese të kores së tokës.
Së dyti: Hipoteza e prejardhjes organike të naftës; teoria organike – dekantuese – migruese e
prejardhjes së naftës. Egzistojnë argumenta gjeologjike të kësaj hipoteze, si: lidhja midis
proçeseve te naftëformimit, qymyrformimit dhe bitumformimit. Shumë shtresa industriale të
naftës në rruzullin tokësor janë përfshirë në shtresëzime dekantuese. Nga përcaktimi i moshës
së naftës janë zbuluar shtresa nafte me moshë 500 milion vjet dhe shtresa nafte terciare 20-
30 milion vjet. Nafta dhe asfaltet kanë përbërje të ngjashme me mineralet e tjera djegëse me
prejardhje organike.
Ekzistojnë argumenta gjeokimike të kësaj hipoteze si:
- në naftë janë zbuluar lëndë aktive optike me prejardhje biogjene,
- lënda organike fillestare e naftës; mbetjet organike të organizmave shtazorë dhe bimorë të
ulët.
Përgjithësisht është pranuar që naftat bruto rrjedhin nga mbetjet e kafshëve dhe bimëve të
detit të nënshtruara presioneve dhe temperaturave të larta, gjithashtu është dyshuar që
transformimi mund të jetë katalizuar nga përbërësit shkëmbor. Naftat bruto janë gjetur
kryesisht në rezervuarët e naftës të mbledhura nën shkëmbinj sedimentar, poshtë sipërfaqes
së tokës. Nafta në shtresat e tokës ndodhet në formën e grumbullimeve që shkojnë deri në
miliarda metra kub. Shtrihet në shtresa poroze dhe të përshkueshme, si: shtresa ranore,
shtresa gëlqerore, shtresa argjilore.
Nafta si rregull ndodhet në thellësi 500 ÷ 3 500 m.
Rezervat kryesore ndodhen në thellësinë 800 ÷ 2 500 m
3.2. Klasifikimi i naftave bruto
Të klasifikosh naftën do të thotë t‘i ndash nënproduktet në disa grupe sipas disa
karakteristikave të caktuara. Numri i madh i substancave që ndodhen në naftë, i
hidrokarbureve të klasave të ndryshme dhe komponimeve të tjera si dhe përpjestimi i
ndryshëm i tyre në përzierje bënë që të ketë tipe të shumta – lloje nafte. Për klasifikimin e
tyre është e pamundur që të gjendet ndonjë kriter unik, prandaj janë propozuar disa mënyra
klasifikimi, të cilat në shumicën e tyre nuk kanë të bëjnë vetëm me përbërjen e naftës por
edhe me kushtet teknollogjike të prodhimit, ose me mënyrën e përdorimit. Mbasi u përdorën
48
shumë klasifikime të bazuara në ρ (densitetin), μ (vizkozitetin), në pikën e ngrirjes dhe
përbërjen elementare u bë grupimi në bazë të karakteristikave mbizotëruese të komponimeve
dhe kemi:
3.2.1. Klasifikimi empirik
Klasifikimi empirik bazohet në dy kritere cilësore:
● në kriterin cilësor:
a) në cilësinë e mazutit i cili ndahet në:
1. mazut joparafinos;
2. mazut gjysëm parafinos;
3. mazut parafinos
b) në cilësinë e benzinës me 60 % distilat në 100 oC;
1. benzinë me Numër Oktani mbi 70;
2. benzinë me Numër Oktani nën 69.5;
● në kriterin sasior, që ka të bëjë me:
1. përqindjen e benzinës me 60 % distilat në 100 oC, në naftat që i kanë benzinat me
Numër Oktani mbi 70
2. përqindjen e benzinës në 185 oC, pikën përfundimtare të distilimit (benzinë e rëndë
+ benzinë e lehtë) në naftat e tjera.
3.2.2. Klasifikimin sipas përbërjes kimike
Klasifikimi më i saktë i naftave është ai që bazohet në përbërjen kimike të saj. Sipas këtij
kriteri kemi naftat që klasifikohen si më poshtë:
3.2.2.a Klasifikimin sipas përbërjes së komponimeve:
Sipas këtij klasifikimi naftat ndahen në 6 grupe:
1. Nafta parafinike: Hyjnë naftat e lehta të pasura më benzinë dhe vajguri. Përmbajtja e
alkaleve në benzinë është më e vogël se 50 %, kurse përmbajtja e parafinave në fraksionet e
vajit arrin deri në 10 %.
2. Nafta naftenike: Janë nafta me përmbajtje të ulët benzine dhe përmbajtje të lartë vajguri
dhe vajrash. Kanë sasi të vogël parafine dhe lëndë rrëshinore, prej këtyre (vajrave) naftave
nxirret vaj shumë i mirë.
3. Nafta aromatike: Janë nafta në të cilën përmbajtja e hidrokarbureve aromatike mbizotëron
mbi produktet e tjera. Ky tip nafte takohet shumë rrallë.
4. Nafta parafino – naftenike: Janë nafta që kanë sasi të ndjeshme naftenesh dhe parafine.
Përmbajtja e hidrokarbureve aromatikë dhe e lëndëve rrëshinore është e parëndësishme.
5. Nafta nafteno–aromatike: Përmbajnë sasi të konsiderueshme hidrokarburesh aromatike dhe
naftenesh.
6. Nafta parafino – nafteno – aromatike: Të tilla nafta takohen më shpesh, ato përmbajnë
afërsisht të njëjtat sasi të hidrokarbureve të mësipërme
b Klasifikimi i naftave sipas përmbajtjes fraksionare:
1. Nafta të rënda (me pak fraksione të lehta) d20
4> 0.884
2. Nafta të lehta (me shumë fraksione të lehta) d20
4 = 0.828 ÷ 0.884
c Klasifikimi i naftave sipas përmbajtjes së squfurit:
1. Nafta më përmbajtje të ulët Squfuri < 0.5 % S
2. Nafta me pak Squfur 0.51 ÷ 2 % S
3. Nafta më përmbajtje të lartë Squfuri mbi 2 % S
49
ç Klasifikimi i naftave sipas përmbajtjes së lëndëve rrëshinore:
1. Naftë me përmbajtje të lëndëve rrëshinore më e ulët se 17 %
2. Naftë me përmbajtje të lëndëve rrëshinore 18 ÷ 35 %
3. Naftë me përmbajtje të lëndëve rrëshinore më e lartë se 35 %
d Klasifikimi i naftave sipas përmbajtjes së parafinës në mazut:
1. Nafta me mazut jo parafinoz
2. Nafta me mazut gjysëm parafinoz
3. Nafta me mazut parafinoz
e Klasifikimi i naftave sipas cilësisë së benzinës:
1. Nafta me benzinë me Numër Oktani të lartë më i madh se 72
2. Nafta me benzinë me Numër Oktani të mesëm 65 ÷ 71
3. Nafta me benzinë me Numër Oktani të ulët më i vogël se 65
4. Nafta pa përmbajtje benzine
f Klasifikimi i naftave sipas cilësisë së vajgurit:
1. Nafta që kanë përmbajtje vajguri me N.O. të lartë më i madh se 40
2. Nafta që kanë përmbajtje vajguri me N.O. të mesëm 30 ÷ 39
3. Nafta që kanë përmbajtje vajguri me N.O. të ulët më i vogël se 30
g Klasifikimi i naftave sipas cilësisë së vajrave:
1. Nafta me indeks të ulët vajrash më i vogël se 0.903
2. Nafta me indeks mesatar vajrash 0.904 ÷ 0.927
3. Nafta me indeks të lartë vajrash më i lartë se 0.927
4. Nafta pa përmbajtje vajrash
3.2.2. b Klasifikimi teknollogjik
Klasifikimi sipas kriterit teknologjik bazohet në fushat e përdorimit të produkteve që nxirren
nga nafta. Produktet e naftave dhe të gazeve ndahen:
- Në lëndë të djegshme për motorra;
- Në lëndë të djegshme për çlirim nxehtësie;
Në bazë të këtij klasifikimi produktet kryesore që nxirren nga nafta i ndajmë:
a) Lëndë djegëse që përbën pjesën kryesore të produkteve të naftës (rreth 70%) të cilat i
kemi:
1. Lëndë djegëse për motorra me karburator;
2. Lëndë djegëse për motorra diesel;
3. Lëndë djegëse për motorra reaktiv
b) Vajrat e naftave, janë grupi i dytë më i rëndësishëm i produkteve të naftës. Në këtë grup
bëjnë pjesë:
1. Vajrat lubrifikante për motorra me djegie të brendshme;
2. Vajrat lubrifikante për motorra reaktiv;
3. Vajrat lubrifikante për autotraktor;
4. Vajrat lubrifikante për motorra diesel;
5. Vajrat lubrifikante për makina me avull;
6. Vajrat lubrifikante industrial, për boshte etj
7. Vajrat lubrifikante për turbina dhe kompresorë;
8. Vajrat special (jo lubrifikues)
c) Produkte të tjera të naftës, që janë:
● Bitumet e naftës janë produkte speciale të ngurta që përdoren në ndërtim;
● Vazelina, cerezina, parafina dhe substanca të tjera me peshë molekulare të madhe
të serisë së parafinës, përdoren në elektronikë, në industrinë kimike;
50
● Produkte të pirolizës, si: benzoli, toluoli, pirobenzoli, naftalina, etj.;
● Produkte të ndryshme si tretësat, vajguri ndriçues, koksi i naftës, blozat, sapunet
naftenike, etj.
Naftat tona janë nafta me përmbajtje të lartë squfuri, lëndë rrëshinore, me benzinë
Numër Oktani të ulët dhe me indeks të lartë vaji.
3.3. Përbërja kimike e naftave bruto
Të gjitha komponimet që përbëhen nga C dhe H quhen ―hidrokarbure‖. Pavarësisht orgjinave
të tyre të gjitha naftat bruto janë përbërë kryesisht nga hidrokarbure të përziera me sasi të
ndryshme përbërsish të komponimeve të squfurit, azotit dhe oksigjenit. Raporti i përbërsëve
në naftat bruto ndryshon nga njëri vendburim në tjetrin. Nafta bruto përbëhet kryesisht nga C
dhe H, ku C arrin në masën 83 – 87% kurse H arrin në 11 – 14%. Nafta është një përzierje e
hidrokarbureve e cila ndërlikohet nga prania e përbërësve që përmbajnë heteroatome si:
oksigjen, azot, squfur, por shkurtimisht naftën mund ta quajmë të përbërë nga katër fraksione:
1. Fraksioni i hidrokarbureve të ngopura;
2. Fraksioni i hidrokarbureve aromantike;
3. Fraksioni i rreshirave;
4. Fraksioni i asfalteneve;
5. Pjesa tjetër është:
o Squfuri (0.1 – 5) %;
o Azoti deri në 2.2 %;
o Oksigjeni deri në 1.5 %, në peshë.
Gjithashtu, në naftë ndodhen rreth 30 elemente metale dhe rreth 20 jometale që ndodhen në
trajtë të strukturave organike (profirinat) ne sasi deri ne disa qindra ppm. Në hirin e naftës
gjenden dhe sasira shumë të vogla metalesh si: V, Ni, Fe, Ca, Na, K, Cu, Cl, I, Pb, S, As,
etj. Përbërësit më të rëndë të naftës janë hidrokarburet, të cilët në naftat parafinike përbëjnë
90 – 98 % të tyre, ndërsa në ato më të rënda përqëndrimi i tyre arrin edhe deri në 50 %.
Hidrokarburet pjesëmarrës në naftë janë: 1. Hidrokarburet parafinikë (hidrokarburet e ngopur)
2. Hidrokarburet olefinikë (hidrokarburet e pangopur)
3. Hidrokarburet naftenikë
4. Hidrokarburet aromatikë
Pjesa tjetër si O2, N2, S, gjenden në formën e komponimeve të tyre. Pra, në përgjithësi nafta
është një përzierje hidrokarburësh dhe komponimesh organike të cilat janë përbërë nga pesë
elemente kryesorë: karbon, hidrogjen, oksigjen, squfur dhe azot.
Komponimet që ndodhen në naftë bëjnë pjesë në grupet e mëposhtme të substancave:
1. Hidrokarburë
2. Komponime me oksigjen
3. Komponime me squfur
4. Komponime me azot
5. Substanca minerale (metalet në format e përbërsëve të kripërave inorganike ose
organometalike, të cilat janë prezent në përzierjen bruto në gjurmë sasiore).
51
3.3.1. Hidrokarburet që ndodhen në naftë
Përbërësit më të rëndësishëm të naftës janë hidrokarburet. Ato dallohen nga numri i atomeve
karbon dhe hidrogjen në molekulë si dhe strukturat molekulare. Në nafta ka shumë klasa
hidrokarburësh, si:
1. Alkanet e ngopura (parafina dhe izoparafina)
2. Cikloalkanet (cikloparafina)
3. Ciklikët e pangopur jo benzolikë (cikloolefina)
4. Aromatikët (monociklikë dhe policiklikë)
3.3.1.a. Alkanet e ngopura (parafina dhe izoparafina)
Alkanet (hidrokarburet parafinikë) kanë formulë të përgjithshme CnH2n+2, me përfaqsues
kryesorë:
CH4, (metani);
C2H6, (etani);
C3H8, (propani);
C4H10, (butani) etj.
Ata ndodhen në naftë në gjëndje të tretur dhe në gjëndje të gaztë duke formuar gazin natyror
dhe gazet shoqërues të naftës. Gazi natyror përbëhet nga gazi metan 98 ÷ 99% në volum dhe
mbetjen e ka etan, propan, butan. Gazet shoqëruese përmbajnë propan, butan dhe
hidrokarburë nga C5 e lartë (fraksion benzine).
Në përbërjen e gazit natyror si shoqërues hyjnë edhe H2S, N, CO2. Gazet që përmbajnë
propan, butan dhe hidrokarbure më të rënda quhen gaze të lëngshme. Nga to fitojmë benzinë
dhe gaz, kurse gazet që përmbajnë metan dhe etan quhen gaze të thatë. Alkanet normale janë
hidrokarbure që kanë lidhje zinxhir të drejtë pa degëzime. Alkanet me degëzime
(izoparafinat) janë hidrokarburet e ngopura me një alkil zvëndësues ose me një degëzim
anash nga zinxhiri kryesor.
Një alkan i degëzuar me numër të njejtë të karboneve dhe hidrogjeneve si një n-alkan është
quajtur izomer, p.sh, butani (C4H10) ka dy izomerë: n-butani dhe 2-metil propanë (izobutan).
me rritjen e peshës molekulare të hidrokarburit rritet dhe numri i izomerëve, p.sh. pentani
(C5H12) ka tre izomerë, hekzani (C6H14) ka 5 izomerë, etj.
Naftat bruto përmbajnë zinxhir normal shumë të shkurtër, mesatar dhe të gjatë dhe parafina të
degëzuara.
3.3.1.b. Cikloparafina (ciklikët e ngopur) Hidrokarburet ciklike të ngopura, normalisht njihen si naftene dhe janë pjesë përbërëse e
hidrokarburëve të naftave bruto. Hidrokarburet naftenikë përbëjnë rreth 80% në përbërjen e
naftës. Naftenikët janë hidrokarbure ciklike me vargje të mbyllura. Përfaqësues kryesorë
janë:
Ciklopentani Ciklohekzani
52
Hidrokaruret naftenike janë të patretshëm në ujë, kanë stabilitet të lartë (si parafinikët). Nga
hidrokarburet naftenike të fraksioneve të lehta (benzinës) përftohen benzol, toluol, ksiol
(hidrokarburët aromatikë). Cikloalkanet janë një pjesë e rëndësishme e naftës dhe gjatë
përpunimit pjesa kryesore e tyre kalon në produktet e distilimit. Cikloalkanet e naftës i kanë
të ndërtuara molekulat e tyre prej ciklesh kryesisht pesë dhe gjashtë atomike. Numri i cikleve
lëviz nga 1 – 9 dhe këto mund të jenë të izoluara, të dëndësuara dhe të dyja së bashku.
Kryesisht ndodhen ciklopentani dhe ciklohekzani të cilët kondesohen dhe formojnë:
Konponime të tipit të dekalinës:
Komponime të tipit të biciklohekzanit:
Komponime me lidhje ure të tipit të norboranit:
Komponime të tipit dispiro (5,1,5,1) tetradekan:
Hidrokarbure triciklike të tipit të adamantanit (triciklo 3,3,1,1,3,7) – dekanit
53
Hidrokarbure perhidroaromantike të tipit triciklo (7,3,10,5,13) të tri dekanit
Sa më shumë vargje të ketë hidrokarburi dhe sa më të gjata të jenë këto vargje aq më e vogël
është përbërja e cikloalkaneve. Cikloalkane me ndërtim më të përbërë nuk vihen re në naftë.
Në cikloalkane vihet re:
Izomeria gjeometrike e molekulës;
Aftësia e shndërrimeve strukturore në proçeset e përpunimit;
Lidhja e ndërtimit me gjenezën dhe metamorfozën e naftës.
Ndërtimi i cikloalkaneve është studiuar në mënyrë të pamjaftueshme sidomos në fraksionet
mesatare dhe të larta. Kjo lidhet me vështirësi të mëdha për shkak të vetive të shumta dhe të
parëndësishme të izoalkaneve dhe të homologve të cikloalkaneve që nuk mund të ndahen me
anë të rektifikimit dhe kromatografisë.
3.3.1. c. Hidrokarburet olefinikë (hidrokarburet e pangopur)
Kanë formulë të përgjithshme CnH2n, me përfaqësues:
C2H4, (etileni) H2C = CH2
C3H6, (propileni) H2C = CH – CH3
C4H8, (butileni) H2C = CH – CH2 – CH3
Gjenden në naftë në sasira të vogla. Hidrokarburet e pangopur nga C1 – C4 janë gaze, mbi C4
janë lëngje, njihen dhe hikrokarburë të pangopur të ngurtë. Rëndësi të veçantë zë reaksioni i
H2 me hidrokarburët e pangopur i cili jep hidrokarburë të ngopur.
R – CH = CH2 + H2 → R – CH2 – CH3
Hidrokarburët e pangopur si acetileni, etileni, propilen, butileni, etj., kanë gjetur përdorim të
gjerë për prodhimin e polietilenit, alkolit sintetik, kauçukut, masave plastike, etj.
54
3.3.1.d. Aromatikët (Arenet) (monociklikë dhe policiklikë)
Formula kryesore CnH2n-6. Përfaqësues të hidrokarbureve aromatikë janë:
benzeni ksilene toluen
Hidrokarburët aromantikë janë komponentë rëndësishëm për benzinat. Benzeni, tolueni dhe
ksileni janë përbërje aromatike monobërthamore të gjetura në sasi variable të naftave bruto.
Pasurimi i një fraksioni nafte me këta aromatikë është i mundur nëpërmjet proçesit të
riformimit katalitik.
BTX (aromatikë) janë lëndë e parë e rëndësishëme për industrinë petrokimike. Hidrokarburët
aromatikë binukleare janë gjetur në fraksionet më të rënda të naftës. Hidrokarburët aromatike
trinukleare dhe polinukleare, në kombinim me përbërjet heterociklike janë pjesët kryesore
përbërse të mbetjeve bruto dhe të rënda të naftave. Si të tilla kemi: naftalinën, tetralina, 1, 2 –
benzopirene, etj.
Asfaltenet janë një përzierje komplekse e përbërjeve aromatike dhe heterociklike. Sot
aromantikët përdoren si komponentë të prodhimit të naftës në rolin e tretësave të ndryshëm,
dhe për prodhimin e lëndëve eksplozive.
Në naftë ndodhet një sasi e madhe arenesh që hyjnë në seri të ndryshme homologe. Në
fraksionet e benzinave ndodhen të gjitha arenet teorikisht të mundshme C6 – C9 në raportet
C6 : C7 : C8 : C9 = 1 : 3 : 7 : 8 .
Është vënë re prania e izomereve të qëndrueshme termodinamikisht (si 1, 3, diakil dhe 1, 2, 4,
triakil benzolet). Gjithashtu, janë gjetur dhe sasi të vogla të hidrokarburit të thjeshtë hibrid –
indian:
Në fraksionet e vajgurit 200 – 3000C veç të mësipërmeve janë ndarë naftalina, tetralina dhe
derivatet metilike të tyre:
55
Nga fraksionet e gazoilit 230 – 2350C janë ndarë pjesët arenike mono dhe dy funksionale,
akil benzole dhe cikloalkan benzole. Nga fraksionet 255 – 275 0C janë ndarë bicikloarenet,
këtu hyjnë 9 dhe 10 izomeret e mundshëm të dimetilnaftalinës. Nga fraksionet 275 – 305 0C
me metodën e kompleksoformomit janë ndarë alkilnaftalinat C13 – C14. Nga fraksionet e
gazoileve janë ndarë dhe hidrokarburet me karakter hibrid – 5 metil tetralinë, derivati i
acenaftrenit (2) dhe fluoren.
Nga fraksionet 305 – 405 0C janë ndarë fenantren: 1, 2, 3, dhe metilfenentren: 1, 8
dimetilfenantren: 2, 3 dhe 9, 10 ciklopentanonfenentren si dhe një nga izomeret e
tetrametilfenantrenit. Nga arenet tetraciklike janë ndarë metilpirene. Përcaktimi i
komponentëve të fraksioneve me pikë vlimi të lartë të naftave përbën një detyrë të vështirë.
Kështu, nga fraksionet 400 – 500 0C me metodën e spektroskopisë fluoreshente janë
identifikuar hidrokarbure me 6 – 7 cikle të tipit:
56
Arenet kanë rëndësi të madhe për industrinë e sintezës organike si tolueni, etilbenzeni, O -
dhe P- ksileni etj. të cilët në nafta ndodhen në sasira përgjithësisht të pamjaftueshme për
qëllime industriale, prandaj ato fitohen nëpërmjet proçesit të reformimit gjatë përpunimit të
thellë të fraksioneve të naftës.
3.3.1.ç. Hidrokarburët alkenik dhe cikloalkenike
Hidrokarbure alkenike deri më sot nuk janë zbuluar në nafta, ndërsa cikloalkenike po.
Hidrokarburet olefinike kanë rëndësi përsa i përket prodhimit të produkteve të ndryshme me
anë të proçeseve termike dhe katalitike gjatë përpunimit të naftës si: polieteni, polipropileni
etj.
3.3.2. Komponimet jo hidrokarbure në naftën bruto
Në nafta ndodhet një numër i madh komponimesh organike që përmbajnë S, N dhe O.
Gjurmë të përbërjeve metalike janë gjetur gjithashtu në të gjitha naftat bruto. Prezenca e
këtyre ngarkesave është e dëmshme dhe mund të shkaktojë probleme në proçese të caktuara
katalitike. Lëndët djegëse që kanë nivel të lartë squfuri dhe azoti shkaktojnë probleme në
shtimin e natyrës korrozive të produkteve oksiduese të tyre gjatë djegies.
Përmbajtja e squfurit në naftë lëkundet në kufij të gjerë, nga disa të qindat ose të mijtat deri
në 6 – 8%. Në raste të veçanta ajo shkon deri në 9,6 madje edhe 14%. Squfuri konsiderohet
më kryesori nga heteroatomet e tjerë, sepse ndodhet në naftë në sasira më të mëdha.
Komponimet e S ndikojnë në cilësinë e produkteve të naftës, (ndikimi shpesh është negativ).
Azoti dhe oksigjeni ndodhen në naftë në sasira më të vogla:
N = 0,02 – 1,7%
O = 0,05 – 3,6%
Midis përmbajtjes në naftë të komponimeve sulfurore, të azotit me karakter bazik dhe neutral
ekziston një lidhje sasiore. Përmbajtja e S të përgjithshëm, N bazik dhe të përgjithshëm janë
të lidhur me një varësi lineare. Me rritjen e përmbajtjes së squfuit nga 1 – 3%, përmbajtja e
azotit bazik rritet nga 0,0025 – 0,0075%.
3.3.2.a. Komponimet me squfur Në naftë squfuri ndodhet në formën e kombinimeve organike dhe të kriprave minerale, këto
të fundit janë të shpërndara në mënyrë heterogjene. Squfuri i lidhur organikisht ndodhet në
forma të ndryshme i shpërndarë në gjithë produktet që nga gazi e deri te koksi. Sasia e
squfurit rritet me rritjen e peshës molekulare mesatare të fraksionit të naftës. Sulfidi i
hidrogjenit është i vetmi përbërës inorganik i squfurit i rëndësishëm, i gjetur në naftat brutë.
Prezenca e tij është e dëmshme për shkak të natyrës së tij korrozive. Përbërjet
organosulfurore mund të klasifikohen përgjithësisht si acide dhe joacide. Përbërjet acide
squfurike janë merkaptanet. Përbërjet joacide squfurike të gjetura në fraksionet e naftave
bruto janë: tiofenet, sulfidet dhe disulfidet. Në naftën bruto squfuri ndodhet në këto forma:
a) Squfuri elementar dhe hidrogjeni i sulfuruar
Këto dy forma, squfuri i ka në prejardhjen nga zbërthimi i komponimeve superiore. Ata
formohen kryesisht si produkte sekondare të zbërthimit të komponimeve të S organik gjatë
distilimit, përpunimit destruktiv dhe hidropastrimit të fraksioneve të naftës. Squfuri vjen nga
oksidimi i merkaptaneve dhe i sulfureve të alkileve, ndërsa hidrogjeni i sulfuruar nga veprimi
57
i squfurit elementar mbi hidrokarburet. Disulfuret formohen gjatë oksidimit të merkaptaneve.
H2S çlirohet gjatë ngrohjes së naftës nga 180 – 2600C. Hidrogjeni i sulfuruar shoqëron
zakonisht gazet e naftës. Këta ndodhen në naftë dhe në produktet e saj në koncentrime të
vogla. S elemntar dhe H2S zakonisht mungojnë në lëndën e parë. Prania e sasisë së H2S rritet
në prani të S elementar, sipas reaksionit:
RH + S = RSH
2RSH = RSH + H2S
b) Sulfuri i karbonit ndodhet rrallë në fraksionin e gazoilit të naftave të pasura me squfur.
c) Merkaptanet
Formohen nga veprimi i hidrogjenit të sulfuruar mbi hidrokarburet natyrale. Merkaptanet
shoqërojnë fraksionet e naftës nga n – butani e sipër.
Në lëndën e parë dhe në produktet e saj mund të ndodhen këto tipe merkaptanesh:
1. Tiole RCSH
2. Tiofenole ArSH CH2
3. Cikloalkantionile CH n > 1 (CH2)n
4. Arenoalkantiole (ArRSH dhe R – ArSH)
5. Trinaftole
Merkaptanet praktikisht ndodhen në të gjitha naftat si rregull në koncentrime të vogla
(përbëjnë 2 – 10%, të përmbajtjes së përgjithshme të komponimeve squfurmbajtëse).
Merkaptanet janë komponime reaktive. Gjatë oksidimit të tyre formohen disulfuret. Me
ngrohje deri në 300 0C merkaptanet formojnë sulfuret.
300 0C
2C4H9SH --------→ C4H9 – S – C4H9 + H2S
Merkaptanet takohen kryesisht në fraksionet e benzinës.
ç) Tiofenet
Tiofenet dhe derivatet e tyre ndodhen në naftë. Për një kohë të gjatë futeshin në klasën ―e
papërcaktuar‖ ose të S të mbetur. Metoda potenciometrike dhe jodometrike, si rrjedhim i
inertësisë kimike të heteroatomit, nuk lejon të përcaktohet direkt përmbajtja e këtij squfuri në
naftë dhe produktet e saj. Në fraksionet mesatare sidomos në ato me pikë vlimi të lartë
ndodhen deri në 50 – 80% derivate të tiofenit. Sipas të dhënave të masspektografit dhe
analizës spektrale 83% e komponimeve që përmbajnë S janë alkil, cikloalkil si dhe derivate të
benzo dhe dibenzofenolit.
Tiofenet natyrore në përbërjen e naftës sillen si komponime jo hidrokarburike më të
qëndrueshme kimikisht. Futja e zëvendësuesve në unazën e tiofenit e ul stabilitetin termik aq
më tepër sa më i ndërlikuar të jetë radikali hidrokarburik. Përmbajtja e S në naftë dhe
produktet e saj duhet të ulet sa më shumë të jetë e mundur. Komponimet e S sjellin dëme të
mëdha duke korroduar istalimet e përpunimit, helmojnë katalizatorët. Oksidet e squfurit
58
dëmtojnë organizmin e njeriut dhe bimësinë. Komponimet e S janë të përqëndruara në
rrëshirat dhe asfaltenet. Metoda më efektive për largimin e komponimeve të S është proçesi i
hidropastrimit (hidrogjenim) deri në hidrokarburet përkatëse dhe H2S.
Ndodhen në sasi të madhe në vajrat, bitumet dhe përbëjnë një nga format kryesore të
kombinimeve organike të squfurit në këto produkte. Prania e komponimeve me squfur varet
nga sasia e squfurit në naftë. Sa më e madhe të jetë kjo sasi aq më të shumtë do të jenë këto
komponime.
d) Sulfuret
Kanë rëndësi të madhe në kohën e sotme. Ato ekstraktohen nga distilatet dhe shfrytëzohen si
produkt me vlerë – produkti të ndërmjetëm për përfitimin e sulfoksideve dhe reagentëve
analitikë. Në naftë dhe produktet e saj ndodhen këto tipe sulfuresh:
1. Alkil sulfure R – S – R‘
2. Aril sulfure Ar – S – Ar CH3
3. Cikloalkan sulfur S n ≥ 1 (CH2)n
4. Tiocikloalkane R – S – Ar
5. Sulfure me ndërtim të përbërë Ar – R – S – Ar
Kërkimet treguan që në distilatet e lehta dhe mesatare të naftës ndodhen kryesisht
alkiltiocikloalkanet, alkiltiobicikloalkanet, alkiltiocikloalkene dhe më pak sasi të tioalkaneve
dhe alkilcikloalkil sulfure.
3.3.2.b. Komponimet me azot
Përberjet organike të azotit që ndodhen në naftat bruto janë në formën e një heterocikli të
thjeshtë pra, të një piridine (C5H5N), piroli (C4H5N) ose në formën e një komponimi me
strukturë komplekse si një porfirinë. Përmbajtja e azotit në shumicën e naftave bruto është
shumë e vogël dhe nuk e kalon 0.1%. Përbërsit e azotit janë më të qëndrueshëm se përbërsit e
squfurit dhe janë përqëndruar më shumë në fraksionet e rënda të naftës dhe mbetjet e saj. Në
përgjithësi sa më i theksuar të jetë karakteri asfaltik (rrëshinor) i naftës aq më i madh do të
jetë përpjestimi në të cilin ndodhen komponimet me azot. Në fraksionet me peshë molekulare
të lartë (vajra), përpjestimi i komponimeve me azot është më i madh se sa në ato me peshë
molekulare më të vogël (gazoil, vajguri). Komponimet me azot të naftës shkaktojnë
çrregullime gjatë përpunimit të saj, pasi:
Reduktojnë aktivitetin e katalizatorit;
Nxisin zhvillimin e reaksioneve të polimerizimit (goma në benzinat e krekingut,
rrëshira e llumra në vajrat lubrifikante, koks në lëndët djegëse);
Kanë veprim korroziv mbi metalet (tubot, kollonat, rezervuaret) sidomos në
temperatura të lartë në prani të oksigjenit.
Gjatë hidropastrimit të fraksioneve të bardha të naftës komponimet e azotuara janë
dehidrogjenuara në amina (NH3) dhe hidrokarbure përkatëse, p.sh.:
Piridina + 5H2 = NH3 + CH3-CH2- CH2- CH2- CH3
Përbërjet e azotit në naftat bruto mund të klasifikohen në kategori bazike dhe jobazike.
Përbërjet bazike të azotit janë ato që kanë një unazë piridinë dhe ato jo bazike kanë një
strukturë pirrole. Të dyja së bashku piridinë dhe pirrole janë përbërje të qëndrueshëme për
shkak të natyrës së tyre aromatike. Më poshtë po japim komponimet organike të azotit:
● Komponimet bazike të azotit
● Komponimet jobazike të azotit
59
Në komponimet bazike të azotit hyjnë: Piridina, Kinolina, Izokinolina, Akridina, etj. Në
komponimet jobazike të azotit hyjnë: Pirrolet, Indolet, Karbazolet, Benzokarbazole, etj.
Porfirinat janë komponime jobazike të azotit. Unaza e sistemit të porfirinës është krijuar nga
katër unaza pirole të lidhura nga grupet = CH--. Sistemi i unazës hyrëse është aromatik.
Shumë jone metali mund të zhvendosin hidrogjenet e pirrolit dhe formojnë një komponim
xhelatinoz. Xhelatina është planare rreth jonit të metalit dhe rezonanca rezulton në katër
lidhje equivalente nga atomet e azotit tek metali. Ndarja e përbërjeve të azotit nga naftat është
e vështirë, komponimet janë të ndjeshme ndryshojnë dhe humbasin gjatë kapjes.
Komponimet bazike me peshë të vogël molekulare mund të nxiren me acidet minerale të
lidhura.
3.3.2.c. Komponimet me oksigjen
Përbërjet e oksigjenit në naftat bruto janë më komplekse se tipet e përbërjeve të squfurit.
Shumë komponime të oksigjenit të gjetur në naftat bruto janë acidik të dobët. Ata janë: acide
karboksilike, acide kresilik, fenole dhe acid naftenik. Acidet naftenike janë ciklopentane dhe
ciklohekzane që kanë varg karboksilik. Acidet naftenike në fraksionet e naftës kanë një
rëndësi speciale dhe mund të nxirren duke përdorur soluzione kaustike (NaOH) të holluara.
Pjesa përbërse e acidit total tek shumica e naftave bruto është e ulët, por mund të arrijë më
shumë se 3% në disa nafta të Kalifornisë. Përbërjet jo acide të oksigjenit si: esteret, ketonet
dhe amidet gjenden më pak në naftat bruto se komponimet acide të oksigjenit. Këto s'kanë
vlerë komerciale. Shumica e naftave përmbajnë një sasi të madhe komponimesh të
oksigjenuara, mbasi oksigjeni është i fiksuar në molekula të mëdha. Nga nafta janë ndarë
alkoole dhe fenole, ketone dhe aldehide, acide alifatike dhe ciklike. Më poshtë paraqiten disa
nga përbërsit e oksigjenit të gjetura në naftat bruto:
Acidet alifatike: Ndodhen në naftat asfaltike. Gjithashtu, në benzinat e rënda janë
identifikuar acidet metil valerionik, ndërsa në vajguret e lehta janë ndarë acidet
izoamil – acetik dhe dietil – propionik;
Acidet naftenike: Komponimet më të rëndësishme të oksigjenuara në naftë janë acidet
karboksilike të hidrokarbureve naftenike. Acidet naftenike që ndodhen në fraksionet e
distilimit janë: acidet me 6 dhe 7 atome karbon në molekulë me formulë CnH2nO2.
Acidet me 8 dhe 12 atome karbon dhe me një cikël të vetëm me formulë Cn H2n-2O2.
Acidet me më shumë se 12 atome karboni me dy cikle me formulë CnH2n-4O2.
Shumica e acideve naftenike kanë në bazë ciklin pentametilenik, me një ose më
shumë vargje anësore parafinike. Përcaktimi i acideve naftenike është i lehtë me anë
të larjes më një solucion alkalin. Numri i aciditetit i shprehur me numrin e
miligramëve të KOH për neutralizimin e 1 gr acid i naftenik, ulet me rritjen e peshës
molekulare;
Fenolet: Ndodhen në fraksionet e benzinës dhe të vajgurit, sidomos nga distilatet e
naftave joparafinike. Përpjestimi në të cilin ndodhen këto komponime në produktet
me të cilat distilojnë bashkarisht është i pakët (0.01 % - 0.1 %).
3.3.2.ç. Substancat minerale
Shumë metale ndodhen në naftat bruto. Disa nga këto janë në sasi në më të mëdha: Ca, Na,
Mg, Al, Fe, V dhe Ni. Ata janë prezent edhe si kripëra inorganike siç është sodiumi dhe
kloridet e magnezit, por edhe në formën e përbërsëve organometalik siç janë ato të nikelit dhe
vanadiumit. Këta përbërës veprojnë si emulsiferë. Prezenca e metaleve në naftat bruto është e
dëmshme dhe duhet të eleminohet.
Kur naftat bruto janë në proçese përpunimi, natriumi dhe kloridet e magnezit prodhojnë acid
hidroklorik, i cili është shumë korroziv. Dekantimi i naftave bruto është një proçes shumë i
60
rëndësishëm për të reduktuar prezencën e këtyre kripërave. Vanadiumi dhe nikeli duhet të
reduktohen në nivele shumë të vogla. Proçeset e ekstraktimit me solvent janë përdorur për të
reduktuar përqëndrimin e metaleve të rënda në depozitat e karburantëve.
Uji dhe substancat minerale të tretura apo në suspension nuk mund të largohen plotësisht nga
nafta para se të përpunohet. Ajo përmban akoma rreth 0.1 – 0.2% substancë minerale. Në
distilim këto substanca përqëndrohen në produktin e fundit që është mazuti, gjatë procesit të
krekingut deri në koks, në të cilin mbeten të gjitha substancat minerale.
3.4. VETITË FIZIKE TË NAFTËS DHE THYESAVE TË SAJ
Janë një seri vetish fizike që përcaktojnë sjelljen e fraksioneve të naftës dhe kërkesat lidhur
me përdorimin e këtyre fraksioneve. Nafta dhe produktet e saj paraqesin në vetvete një
përzierje të hidrokarbureve dhe hetero-derivateve të tyre. Analiza e një përzierje të tillë me
ndarjen e lidhjeve individuale kërkon shumë kohë. Prandaj në llogaritjen teknologjike për
përcaktimin e cilësisë së lëndës së parë, produkteve të përpunimit të naftës dhe kimisë së
naftës shpesh shfrytëzojnë analizat e dhëna teknike. Keto të fundit qëndrojnë në përcaktimin
e disa vetive fiziko – kimike dhe të shfrytëzimit të produkteve të naftës. Për këtë qëllim
shfrytëzohen metodat e mëposhtme:
1) Kimike - Të cilat shfrytëzojnë metodat klasike të kimisë analitike;
2) Fizike - Përcaktimi i dëndësisë, viskozitetit, temperaturës së rrjedhjes, ngrirjes dhe
vlimit, nxehtësisë specifike, masës molekulare, pra, kështu disa madhësi karakteristike;
3) Fiziko – kimike - Kolorimetria, titrimi potenciometrik, nefelometria, refraktometria,
spektroskopia, kromatografia, etj.;
4) Provat speciale të vetive të shfrytëzueshme dhe të ndërtimit të produkteve të analizuara
(Përcaktimi i numrit të oktanit dhe cetanit në lëndët djegëse motorrike, stabiliteti kimik i
lëndës djegëse dhe vajit, aktiviteti korroziv, temperatura e flakërimit dhe djegies).
3.4.1. Densiteti
Densiteti, është një ndër treguesit që përdoret më tepër gjatë studimit të naftës dhe
nënprodukteve të saj. Ndonëse për shumë kohë densiteti nuk kishte ndonjë rëndësi shumë të
madhe, sot janë përpunuar metoda të ndryshme që lidhin densitetin me konstantet e tjera
fiziko-kimike të naftës, me qëllim përftimin e karakteristikave të kombinuara. Kjo u bë në
funksion të studimit më të thellë të naftës. Kështu p.sh., konstantja viskozitet-masë është
përdorur gjërësisht në praktikën e studimit të vajrave lubrifikantë, duke pasqyruar lidhjet
midis densitetit të vajit dhe vetive fiziko-kimike kryesore. Duke njohur densitetitn ne mund të
njëhsojmë shpejtësinë e distilimit të thyesuar të një kollone ose kohën e kontaktit në një
reaktor. Dëndësia duhet të njihet për një interval të gjerë të masave molekulare dhe për kushte
të ndryshme të temperaturës dhe të presionit. Dëndësia e produkteve të lëngëta varet nga tipi
dhe sasia e hidrokarbureve të pranishme.
Kur hidrokarburet alkanike ndodhen në përpjestime të larta në produktet e lëngëta të naftës
dëndësia e tyre do të jetë më e vogël se në ato ku mbizotërojnë hidrokarbure cikloalkanike
dhe arenike.
Kufijtë e përafërt të dëndësive (relative) të produkteve kryesore të naftës janë:
Benzina 0,700 ÷ 0,780 gr/cm3
White Spirit 0,780 ÷ 0,805 gr/cm3
Vajguri 0,810 ÷ 0,830 gr/cm3
Gazoili 0,850 ÷ 0,905 gr/cm3
61
Në sistemin SI densiteti d, që është madhësia fizike numerikisht e barabartë me masën e
njësisë së vëllimit, matet në kg/m3. Për produktet e naftës është pranuar të përdoret densiteti
relativ që paraqet raportin e densitetit të produktit në 20 oC ndaj densitetit të ujit në 4
oC dhe
shënohet d420
. Për llogaritje teknologjike është e domosdoshme njohja e densitetit të një
produkti në temperatura të ndryshme. Mund të sherbejë formula (në intervalin 0 ÷ 150 oC):
d4t = d4
20 ± α (t - 20)
ku: d4t – densiteti në temperaturën t
α - është koefiçenti i korrigjimit temperaturor për një grade (tabela 3.1)
t – temperatura në të cilën kryhet matja e densitetit
Në shumicën e metodikave, grafikë e monograma përdoret d1515
. Midis d420
dhe d1515
ekziston
lidhja:
d420
= d1515
- 5α
Tabela 3.1 Koeficienti i korrigjimit temperaturor
d420
α d420
α
0,7000 - 0,7099 0,000897 0,8500 - 0,8599 0,0006999
0,7100 - 0,7199 0,000884 0,8600 - 0,8699 0,000686
0,7200 - 0,7299 0,000870 0,8700 - 0,8799 0,000673
0,7300 - 0,7399 0,000857 0,8800 - 0,8899 0,000660
0,7400 - 0,7499 0,000844 0,8900 - 0,8999 0,000647
0,7500 - 0,7599 0,000831 0,9000 - 0,9099 0,000633
0,7600 - 0,7699 0,000818 0,9100 - 0,9199 0,000620
0,7700 - 0,7799 0,000805 0,9200 - 0,9299 0,000607
0,7800 - 0,7899 0,000792 0,9300 - 0,9399 0,000594
0,7900 - 0,7999 0,000778 0,9400 - 0,9499 0,000581
0,8000 - 0,8099 0,000765 0,9500 - 0,9599 0,000567
0,8100 - 0,8199 0,000753 0,9600 - 0,9699 0,000554
0,8200 - 0,8299 0,000738 0,9700 - 0,9799 0,000541
0,8300 - 0,8399 0,000725 0,9800 - 0,9899 0,000522
0,8400 - 0,8499 0,000712 0,9900 - 0,9999 0,000515
α = 1.831 *10-3
- 1.324 * 10-3
* d420
r = 0.9999
Dëndësia e gazeve dhe e avujve ndryshon nga ajo e lëngjeve. Dëndësia është raporti ndërmjet
masës specifike të gazeve dhe avujve të tyre dhe masës specifike të ajrit në kushte të njëjta
temperature dhe presioni. Për hidrokarburet e gazta dhe avujt e hidrokarbureve të lëngëta në
temperatura më të larta se temperatura e vlimit në shtypjen e dhënë marrëdhënia ndërmjet
masës specifike dhe dëndësisë jepet:
γ = 1,293 dg
ku: 1,293: është dëndësia absolute e ajrit
62
3.4.2. Masa molekulare
Është një nga karakteristikat kryesore fiziko-kimike të naftës dhe të nënprodukteve të saj.
Masa molekulare jep të dhëna të vlefshme për temperaturën e vlimit. Nafta dhe fraksionet e
saj janë të përbëra nga shumë hidrokarbure dhe komponime të tjera organike dhe masa
molekulare e naftës është një masë molekulare mesatare e cila varet nga përbërja kimike e
naftës, nga lloji i hidrokarbureve dhe i përbërësve kimikë që bëjnë pjesë në të. Masa
molekulare qëndron në kufijtë 250 ÷ 300 oC. Me rritjen e kufijve të distilimit rritet dhe masa
molekulare e fraksioneve. Masa molekulare në fraksionet e naftës është një vlerë mesatare që
varet nga përpjestimi dhe masa molekulare e secilit përbëres dhe kjo rritet me rritjen e
temperaturës së vlimit. Kur temperatura e vlimit është e njëjtë por rritet gradualisht dëndësia,
atëherë masa molekulare ulet meqënëse masa molekulare e hidrokarbureve alkanike është më
e madhe se ajo e atyre arenike. Masa molekulare e thyesave të lehta të naftës përcaktohet
eksperimentalisht, kurse masa molekulare e gazeve dhe e avujve njëhsohet me ndihmën e
ligjeve të gazeve duke u nisur nga dëndësia e përcaktuar eksperimentalisht. Masa molekulare
e naftave dhe e fraksioneve të saj mund të përcaktohet edhe grafikisht duke patur të dhëna
temperaturat mesatare molare të vlimit, dëndësinë dhe faktorin e karakterizimit.
Njohja e masës molekulare të fraksioneve të naftës nevojitet për kontrollin e prodhimit.
Përcaktimi i saj bëhet me anë të metodës së uljes së pikës së ngrirjes. (krioskopisë).
Substancat e pastra që futen në përzierje me konstante krioskopike të njohura dhe që përdoren
më shumë janë: benzoli, ciklohekzani, nitrobenzoli.
Lidhur me korelacionin e saj me tregues karakteristikë të tjerë të produkteve të naftës, jepen
shumë relacione për përcaktimin analitik të masës molekulare, sikurse janë:
- Për produkte me natyrë parafinike dhe për distilate të ngushtë benzinë:
M = 60 + 0,3 tmol,mes + 0,001 t2
mol,mes
ose
M = 52,63 - 0,246 T mol,mes + 0,001 T2 mol,mes
- Për distilate deri në 350 oC, me saktësi 2÷3 %, përdoret formula Ejgenson:
M = (7 K - 21,5) + ( 0,76 - 0,04 K ) t mol,mes + ( 0,0003 K - 0,00245 ) t2 mol,mes
- Për distilate nga 70 ÷ 450 oC:
log M = 1,939436 + 0,0019764 t mol,mes + log ( 2,150 – n20D )
- Sipas densitetit :
M = 44.29 d1515
/ 1.03 - d1515
Masat mesatare molekulare të produkteve të disa thesave të ndryshme të naftës janë:
Benzina 90 ÷ 160 gr/mol
Vajguri 180 ÷ 200 gr/mol
Gazoil 210 ÷ 260 gr/mol
Vajra lyrse 300 ÷ 500 gr/mol
63
3.4.3. Temperatura e ndezjes dhe flakërimit
Temperatura e flakërimit është temperatura, gjatë së cilës nënprodukti i naftës i ngrohur në
kushte të përcaktuara, lëshon një sasi avujsh të cilat formojnë në mjedisin rrethues një
përzierje që ndizet kur në të dërgohet flakë.
Ndërkaq temperatura e ndezjes është temperatura në të cilin produkti i naftës i ngrohur në
kushte të përcaktuara lëshon një sasi të mjaftueshme avujsh të cilat me mjedisin rrethues
formojnë një përzjerje që jep një djegie të vazhdueshme edhe kur largohet shkaktari i
ndezjes. Ndezja e të gjithë nënprodukteve, duke përjashtuar benzinat, nuk mund të realizohet
në temperaturën e ambientit pasi nuk sigurojmë sasinë e nevojshme të avujve që të përziera
me ajrin të ndizen. Prandaj përcaktimi i temperaturave të ndezjes në këto raste bëhet
nëpërmjet ngrohjes së nënproduktit.
E kundërta ndodh me benzinat të cilat ndizen lehtësisht në temperaturën e ambientit. Për të
ulur presionin e avujve dhe për të pëcaktuar temperaturën e ndezjes produkti ftohet.
Temperatura e ndezjes ka rëndësi për vlerësimin e përmbajtjes dhe cilësisë të një
nënprodukti. Sipas temperaturës së ndezjes mund të përcaktohet lehtë prania e
hidrokarbureve volatile ndërsa në rastin e naftës mund të vlerësojmë praninë ose jo të
fraksioneve të lehta (benzina).
Temperatura e ndezjes si dhe e flakërimit janë në lidhje të ngushtë me shumë karakteristika të
tjera termike si temperatura e vlimit, shtypja e avujve dhe avullueshmëria.
Për naftën dhe nënproduktet e saj, që përfaqësojnë në vetvete përzierje hidrokarburesh që nuk
kanë temperaturë vlimi të caktuar, me interes do të ishte aplikimi i një lidhje midis
temperaturës së ndezjes dhe temperaturës së vlimit të nënproduktit. Duke u nisur nga të
dhënat e marra për hidrokarbure individualë është gjetur një varësi midis temperaturës së
flakërimit dhe vlimit:
Tf = k Tvl
Ku:
K - koeficient afërsisht i barabartë me 0.736
Tf - temperatura e ndezjes në oK
Tvl - temperatura e vlimit në oK
Në vlerat e temperaturës së flakërimit ndikon shumë shtypja atmosferike: me rritjen e
shtypjes temperatura e flakërimit rritet, ndërsa me zvogëlimin e shtypjes ulet. Në rastet kur
përcaktimi i temperaturës së flakërimit bëhet në shtypje të ndryshme, duhet të konvertohet
për shtypje atmosferike 760 mm Hg. Për këtë përdoret formula empirike e mëposhtme:
t 760 = t p + 0.00012 ( 760 – p ) ( 273 + t p )
ku
t 760 - temperatura e ndezjes në shtypje 760 mm Hg
p – shtypja, në të cilën bëhet përcaktimi i temperaturës së ndezjes, në mm Hg
tp – temperatura e ndezjes
Temperatura e flakërimit të produkteve të naftës nuk zotëron vetinë e aditivitetit.
Temperatura e flakërimit së përzierjeve del gjithnjë më e ulët se mesatarja aritmetike e
temperaturës së ndezjesjes së përbërsve. Ky ndryshim është më i dukshëm në rastet kur
diferencat midis temperaturave të ndezjes së komponentëve është e madhe. Kjo shpjegohet
me faktin se temperatura e flakërimit varet nga volatiliteti i përbërsit të lehtë ndërsa përbërësi
64
i rëndë që është më pak volatil luan rol e transmetuesit të nxehtësisë. Në rastin e përzierjeve
komponenti me temperaturë vlimi me të ulët ndikon më shumë në uljen e temperaturës së
flakërimit së përzierjes sesa komponenti i rëndë në rritjen e saj.
Për të korrigjuar vlerën e temperaturës së flakërimit në përputhje me trysninë barometrike
përdoret formula:
tfl = (1.013 - p) ∙ 0.9 / 0.033
Ku
p - trysnia barometrike
Rezultati i korrigjuar përafrohet deri në numrin e plotë më të afërt.
Po japim temperaturat e flakërimit të disa produkteve të naftës:
- Benzina → ≤ 10 oC
- Vajguri → (28 ÷ 60) oC
- Gazoili → mbi 60 oC
- Solari → mbi 100 oC
- Vajrat → (130 ÷ 325) oC
- Nafta → (60 ÷ 100) oC
3.4.4. Viskoziteti (veshtullia)
Viskoziteti (veshtullia) e lëngjeve i detyrohet fërkimit ndërmjet shtresave molekulare. Vlerat
e saj varen jo vetëm nga natyra kimike e lëngut por edhe nga temperatura dhe presioni. Ai
shpreh rezistencën që kundërshton molekulat me një forcë që drejtohet në zhvendosjen e
njërës në raport me të tjerat. Nëse në brendësi të një fluidi një element me sipërfaqe S lëviz
me shpejtësi dV dhe duke kundërshtuar forcën rezistente F, mbi një shtresë të së njëjtës
sipërfaqe, në distancë dx, viskoziteti dinamik absolut jepet
µ = F dx / S dV
njësia e viskozitetit dinamik është Pa sek. Njësia mPa sek njihet me emrin centipuaz. Më
shpesh përdoret viskoziteti kinematik absolut, që është raporti i viskozitetit dinamik me
masën vëllimore:
V = µ / ρ
V – shprehet në m2/s, ndërsa për lëngjet e zakonshme e sidomos për produktet e naftës, (në
centistok, 1 cSt = 1 mm2/s ). Matja bëhet me viskozimetër dhe konsiston në matjen e kohës së
kalimit të lëngut midis dy shenjave në një tub kapilar. Viskoziteti i produktit të naftës matet
zakonisht në 20oC ose 50
oC. Në 20
oC ai ndryshon nga 1 cSt për benzinat, në 50 cst e më
shumë për produktet e rënda. Rezultatet jepen në dy ose tre shifra dhjetore deri në 1 cst, dhe
një shifër dhjetore deri 1 - 4.5 cSt. Viskoziteti ka mjaft rëndësi për përdorimin e produkteve
të naftës të mesëm e të rëndë dhe ushtron njëfarë ndikimi në funksionimin e motorëve Diezel
dhe turbo reaktorëve në temperatura shumë të ulëta.
Kur temperatura ulet vizkoziteti i naftës dhe e produkteve të saj rritet. Ndryshimi i veshtullisë
me temperaturën shërben si kriter i rëndësishëm në përcaktimin e cilësisë së vajrave pasi
gjatë lyrosjes kur motorri ndodhet në punë, temperatura e cipës së vajit të formuar në cilindër
është më e madhe se 250 oC, kurse gjatë nisjes së motorrit në të ftohtë, temperatura do të jetë
e barabartë me temperaturën e mjedisit rrethues. Për të patur një lyrosje të mirë në kushtet e
65
punës të temperaturës së ndryshueshme duhen përdorur vajra ku ndryshimi i veshtullisë nga
temperatura të jetë i vogël.
Kur rritet presioni, vizkoziteti i vajrave rritet. Kur shtypjet janë të vogla, më të vogla se 20,2
MN/m2 ndryshimet janë të papërfillshme. Për shtypje më të mëdha se 30,3 MN/m
2 veshtullia
e produktit të naftës rritet aq shumë sa që mund të kalojë në gjendje të ngurtë. Ndryshimi i
veshtullisë me ndryshimin e presionit varet nga struktura e molekulave. Me rritjen e shtypjes
rritet më shumë veshtullia.
Në motorët me ndezje të komanduar, viskoziteti i karburantit nuk përbën një parametër
vendimtar. Aromatikët paraqesin një viskozitet përgjithësisht më të lartë se ai i parafinave ose
i olefinave, por shmangiet e vrejtura nuk kanë pasoja direkte në ushqimin e motorit ose të
djegies. Ka mundësi që viskoziteti i karburantit të ndërhyjë në temperaturë të ulët duke
modifikuar kalimin dhe spërkatjen në pjesë të ndryshme të karburatorit. Kjo influencë e
brendshme është e maskuar nga parametrat e tjerë dhe përgjithësisht nuk është e marrë
parasysh. Vizkoziteti i gazeve dhe i avujve është 100 ÷ 1000 herë më i vogël se ai i lëngjeve.
Më poshtë po japim viskozitetin dinamik të disa produkteve:
Benzina (20 oC) → 0.0043
Gazoili (20 oC) → 4 ’ 8
Vajguri (20 oC) → 0.17
Solari (50 oC) → 6 ’10
Ujë (20 oC) → 0.07
3.4.5. Numri i Cetanit
Lënda djegëse kryesore për motorrët Diezel është gazoili. Nga hidrokarbureve që ndodhen në
gazoil, më shpejt vetëndizen hidrokarburet alkanike dhe më vonë vetëndizen hidrokarburet
arenike. Pra, gazoilet alkanike me pikë ngrirje të përshtatshme, janë lëndët e djegshme më të
mira për motorrët Diezel. Vlerësimi i sjelljes së gazoileve në motorrët Diezel mund të bëhet
me anë të përcaktimit të numrit të Cetanit ose të numrit Diezel.
Për të vlerësuar sjelljen e gazoilit në motorrin Diezel, krahasohet djegia e tij me anë të
përzierjes së dy hidrokarbureve: hekzadekanit ose cetanit (C16H34), i cili shfaq vonesën më të
vogël në vetëndezje dhe i jepet vlera 100, si dhe të α - metil naftalenit i cili shfaq vonesën më
të madhe në vetëndezje dhe i jepët vlera 0. Numri i Cetanit të gazoilit është numerikisht i
barabartë me përqindjen e hakzadekanit (cetanit normal) në një përzierje me α - metil
naftalenin, i cili shfaq po atë vonesë në vetëndezje që shfaq edhe gazoili. Pra, gazoili që e ka
numrit e cetanit të barabartë me 52 sillet në motorrin eksperimental Diezel njëlloj si një
përzierje e përbërë nga 52% cetan dhe 48% α - metil naftaleni. Për të treguar lidhjen ndërmjet
lidhjes kimike të gazoilit dhe vonesës për vetëndezje, përdoret numri Diezel i cili njehësohet
nga barazimi:
ND = (1,8t + 32) (1,415/d) – 1,315
ku:
t - është temperatura kritike e tretjes së gazoilit në anilinë, në oC
d - është dëndësia e gazoilit në 15,56 oC ndaj ujit në 15,56
oC
66
3.4.6. Distilimi i naftës dhe thyesave të saj
Distilimi i naftës dhe thyesave të saj kryhet për karakterizimin e tyre me anë të lakoreve të
distilimit, për përcaktimin e daljes së thyesave që mund të nxirren nga nafta, për të ndarë
thyesa ose hidrokarburë të pastër ose për gjetjen e parametrave të projektimit të impianteve të
distilimit.
Metoda e distilimit të thyesuar të produkteve të naftës përdoret për të gjetur kufijtë e vlimit të
tyre, temperaturat në të cilat distilon një përqindje e caktuar produkti si dhe përqindjet të cilat
distilojnë midis temperaturave të caktuara. Vëllimi i mostrës që i nënshtrohet distilimit është
100 ml karburant sipas kushteve të caktuara të punës. Distilimi Engler është një metodë
testimi anë të së cilës përcaktjmë temperaturën e distilimit të çdo 10% vëllim produkti ose
përqindjen e distilatit për çdo 10 o
C të rritjes së temperatureës duke filluar nga temperatura e
fillimit të vlimit të produktit.
Në rastet kur duam të vlerësojmë cilësinë e karburanteve, krahasuar me Standaedet tona dhe
ato Evropiane, gjatë distilimit Engler maten këta tregues:
Për benzinën
fillim vlimi, oC
deri në 70 oC, % vol
deri në 100 oC, % vol
deri në 150 oC, % vol
deri në 180 oC, % vol
deri në 220 oC, % vol
fundi i vlimit, oC
mbetja në ml
për vajgurin
fillim vlimi, oC
deri në 10 % vol, oC
deri në 50 % vol, oC
deri në 90 % vol, oC
fundi i vlimit, oC
mbetja në ml
Për gazoilin
fillim vlimi, oC
deri në 250 oC, % vol
deri në 50 % vol,
oC
deri në 350 oC, % vol
deri në 95 % vol,
oC
deri në 370 oC, % vol
fundi i vlimit, oC
mbetja në ml
Përshkruhet evoluimi i temperaturës në varësi të sasisë së distiluar duke u rritur më
veçanërisht: pika e fillimit, domethënë temperatura e kapur në momentin kur shfaqet pika e
parë e distilatit, temperaturat që i korespondojnë përqindjeve të ndryshme të distiluara (5 %,
10 %, 20 %, 90 %, 95 %) niveli i humbjeve dhe i mbetjes (në %).
Saktësia e matjes merret nga varësia e kurbës së distilimit, pra nga raporti i vlerës së
gradientit të temperaturës nga njësia e vëllimit ∆t / ∆V p.sh për sasinë e distiluar 10 ’ 90%,
67
dhe për një vlerë të ∆t / ∆V të rendit 1 oC/ %, përsëritretëshmëria dhe riprodhueshmëria e
temperaturës janë përkatësisht 1.5 oC dhe 3.5
oC. Shpërndarjet e pranueshme janë pak të
rëndësishme për fillimin e sidomos për fundin e distilimit. Kështu në pikën e fundit të
benzinës, është vërejtur shpesh në të njëjtin laborator një shmangie prej 2 ose 3oC.
3.4.7 Numri i oktanit
Me numër oktani do të kuptojmë përmbajtjen në përqindje të izooktanit në një
përzierje izooktan & heptan normal. Pikërisht gjatë luftës së parë botërore u shfaq në
mënyrë mjaft evidente domosdoshmëria e përcaktimit të normave të cilësisë së karburantit,
për të evituar difektet shkatërruese në motorrët e avionëve. Në këtë kohë ekzistonin tashmë
dy shkallë prodhimesh të zgjedhura në funksion të karakteristikave të tyre volatile. Gjatë
viteve 1920, kërcitja mori një rëndësi të madhe praktike dhe u bënë shumë tentativa për
të përcaktuar rezistencën e karburanteve ndaj vetëndezjes. Një përafrim i parë i
propozuar me 1921 nga Rikardo, konsistonte në përdorimin si vlerë karakteristike të nivelit të
shtypjes maksimale të pranuar pa kërcitje për çdo hidrokarbur ose karburant.
Në këtë periudhë u bënë përpjekjet edhe për të shprehur rezistencën ndaj kërcitjeve, jo me
vlerë absolute por në mënyrë krahasuese nga raporti i dy hidrokarbureve referuese që
shfaqnin një sjellje të ndryshme. Graham Edgar, që i përkiste shoqërisë Ethyl Godine
Korporation propozoi me 1931 të përdorte si produkte referuese heptanin dhe trimetil – 2,2,4
pentanin (të quajtur zakonisht izooktan), respektivisht shumë të favorizuar dhe shumë të
qëndrueshëm ndaj kërcitjeve. Kjo mënyrë krijoi mundësinë e përcaktimit të numrit të oktanit
(N.O) që përdoret edhe sot. Skica e parë e metodës u dha në 1931, dhe çoi në një
karakteristikë të afërt të N.O të sotëm ―Research‖. Nërkaq pjestarët e 48 të Komitetit CFR, të
shqetësuar për përshtatjen e kushteve eksperimentale më të afërta me ato të vërejtura tek
automjetet, u përpoqën të zhvillonin paralelisht një tjetër proçedurë. Kjo ishte origjina e N.O
―Motor‖ (MON). Një vendim i Ministrisë së Punëve Publike në 14 Nëntor 1935 i kthen në
zyrtare të dyja metodat ―Research‖ dhe ―Motor‖, megjithatë vetëm N.O ―Motor‖ bëhej objekt
i një përcaktimi, matja e N.O ―Research‖ ngeli fakultative. Kjo gjëndje u pranua gjatë më
shumë se 15 vjetësh. Vetëm gjatë viteve 1950, më saktë me 1 Janar 1954, u vendos në Francë
të balancoheshin përcaktimet e N.O me metodën ―Research‖ dhe të mos vihej zyrtarisht
niveli minimal për N.O ―Motor‖. Ky rregull është në përdorim sot në Francë dhe në vendet e
tjera, por ekzistojnë përjashtime në Gjermani p.sh përcaktimet bëhen në bazë të N.O
―Motor‖.
Niveli i oktanit në karburantet klasike. N.O i olefinave si ai i parafinave, varet shumë nga
gjatësia dhe degëzimi i vargjeve. RON e olefinave është përgjithësisht më i lartë se ai i
parafinave me të njëjtin skelet karbonik. Zhvendosja e lidhjes dyfishe drejt qëndrës së
molekulave çon në përmirësimin e RON të paktën për termat e parë të serisë. MON është
gjithmonë më i vogël. Olefinat karakterizohen nga një ndjeshmëri e lartë (më e lartë se 10) që
kthen një energji të madhe aktivizimi në proçeset e kinetikës kimike që çojnë në vetëndezje.
Naftenet dhe ciklenet kanë gjithashtu N.O më të lartë se homologët e tyre jo ciklike, p.sh
RON e n-hekzanit është 24,8 ndërkohë që i ciklohekzanit është 83. Aromatikët kanë të gjithë
RON më të lartë se 100. Pasaktësia relative e proçedurave normale nuk lejon që ato të marrin
vlera fikse të NO, por sjellja e tyre në përzierje shfaq një rezistencë të shkëlqyer ndaj
kërcitjeve. Ndjeshmëria e tyre është relativisht e lartë (afër 10), por kjo nuk përbën një
pengesë në matje kur ata arrijnë një MON relativisht të jashtëzakonshme nga 100 e më
shumë.
68
Tabela 3.2 jep disa informacione mbi rendin e madhësisë dhe fushën e ndryshimit të N.O për
karburantet perëndimore. RON mesatare e superkarburantit është e rendit 97.7, ai i benzinës
së zakonshme rreth 90.4, ndërsa për MON vlerat korresponduese janë respektivisht 88.1 dhe
82.7. Vlerat minimale të MON për superkarburantet janë rreth 86÷87. Bëhet fjalë për
nivele të pranueshëm, madje kritike përsa i përket mbrojtjes kundër kërcitjeve në rregjim të
lartë.
N.O për karburantet franceze në Gusht 1983
Tabela 3.2 Rendi i madhësisë së N.O. për karburantet perëndimore
RON MON RON MON
Mesatare 97.7 88.1 90.4 82.7
Maksimumi 98.2 91.0 92.3 84.0
Minimumi 97.4 86.4 89.7
Përmirësimi i N.O nga shtesat. Efikasiteti i disa shtesave, më saktë i alkileve të plumbit, në
rezistencën ndaj kërcitjeve u vu në dukje gjatë viteve 1920, para se të përcaktoheshin
nocionet e NO. Që nga zbulimi i tyre, këto shtesa kanë njohur një zhvillim të gjerë që nuk
është vënë në dyshim nga zhvillimi megjithatë spektakolar i mënyrës së re të rafinerimit që
prodhon benzina me NO të lartë. Në fakt alkilet e plumbit përbëjnë gjithmonë për rafinuesin,
mjeti më ekonomik dhe më të përdorshëm për të prodhuar një karburant të përshtatshëm më
specifika dhe karakteristika konstante. Janë projektet dhe 49 rregullat e vendosura në luftën
kundër ndotjes atmosferike që kanë provokuar që nga 1975 vendimin e disa vendeve për të
zhdukur përfshirjen e alkileve të plumbit në karburante. Kjo gjë duhet të përgjithësohet
patjetër por sipas disa mënyrave dhe afateve që nuk është ende e mundur të përcaktohen.
Frenimi i vetëndezjes. Alkilet e plumbit ushtrojnë një efekt ndalues në reaksionet e
oksidimit të komponimeve organike dhe kontribojnë kështu në zgjatjen e afatit të
vetëndezjes. Proçesi i përhapjes normale të flakës nuk është i modifikueshëm të paktën në
kufirin e saktësisë të vëzhgimeve të kryera në motorët. Mënyra e saktë e veprimit të alkileve
të Pb nuk është qartësuar krejt. Megjithatë, mendohet që substanca aktive është një nga
oksidet e Pb (PbO, PbO2, Pb3O4), me sa duket më shumë PbO, që fitohet nga shpërbërja
kimike e komponimeve organometalike. PbO provokon ç‘aktivizimin e radikaleve të lira,
kryesisht të tipit OH, që marrin pjesë në përhapjen dhe degëzimin e vargjeve kur oksidimi
paraprin vetëndezjen. Nuk ka qenë e mundur të përcaktohet saktësisht nëse ndalimi
shkaktohet në fazë heterogjene, d.m.th. në kontaktin e grimcave të imta të PbO në masën e
gaztë, ose në të kundërt në fazë homogjene me ndërhyrjen e PbO në gjendje avulli.
Mekanizmi i përgjithshëm i ç‘aktivizimit mund të përmblidhet nga reaksionet e tipit:
PbO + OH PbO – OH
PbO – OH + OH PbO2 + H2O
Sipas kësaj skeme të thjeshtuar por të mjaftueshme për t‘u kuptuar, çdo molekulë PbO kap dy
radikale OH, kështu që gjatë një degëzimi klasik një radikal OH, merr pjesë në përftimin e tre
të tjerave. Duhet theksuar që okside të ndryshme të metaleve, përveç atyre të Pb mund të
ushtojnë përgjithësisht të njëjtin tip ndalimi.
69
3.4.8. Përmbajtja e squfurit
Squfuri në karburante mund të ndodhet në trajtë squfuri të lirë, H2S dhe komponime të tjera
të tij. Ai mund të korrodojë linjat e djegies, pompën, karburatorin. Ai bashkohet me O2 dhe
formon SO3 (anhidriti sulfuror) që në prezencën e ujit në temperaturë të ulët mund të formojë
H2SO3. Gjatë funksionimit normal gazet e tubit të shkarkimit janë të mbinxehura dhe nuk
mund të formojnë acid. Por më vonë kur dalin gazet që mbeten në dhomen e plasjes ose në
tubin e shkarkimit janë të gatshëm në kushte të favorshme për formimin e acidit. Por me
praninë e temperaturës së ulët dhe të ujit, rreziku i formimit është sidomos gjatë dimrit.
Mundet që SO3 të veprojë me substanca të tjera duke dhënë produkte të ndryshme të
padëshirueshme. Squfuri zotëron një temperaturë të ulët të djegies dhe mund të shkaktojë
vetëndezje në benzina në motorrët Diezel. Një tjetër dukuri është ajo që redukton efektin e Pb
tetraetil si shtues për ta rritur numrin e oktanit në benzina. SO3 i formuar mund të takojë
vajrat lubrifikante mbi faqen e cilindrit dhe të formojë materiale rrëshirore që ngurtësojnë dhe
formojnë vajrat verniçi dhe karbon.
3.4.9. Pika e anilinës
Anilina është një komponim aromantik që përzihet plotësisht me parafinat në temperaturë të
lartë dhe me aromatikët në temperaturë të ulët. Përcaktimi i pikës së anilinës bëhet duke ju
referuar temperaturës në të cilën lënda djegëse dhe anilina janë plotësisht të përziera.
3.4.10. Temperaturë shkrije (ngrirje), temperaturë vlimi
Në gjendjen e ngurtë çdo substancë karakterizohet nga një farë vendosje rreptësisht e rregullt
e molekulave që përbëjnë atë. Në gjendje të gaztë apo të lëngët kjo vendosje është pak a
shumë e çrregullt. Gjatë ngrohjes graduale të një substance të ngurtë, energjia e lëvizjes së
molekulave vjen vazhdimisht duke u zmadhuar dhe si rezultat vjen duke u shtuar dhe shtytja
reciproke e tyre. Herët ose vonë arrihet nje temperaturë e tillë – temperaturë e shkrirjes në të
cilën tërheqja e molekulave me njëra tjetrën nuk mud të sigurojnë më ruatjen e një rregulli
rigoroz në vendosjen e tyre, substanca shkrin.
Në lëngje tërheqja reciproke e molekulave është akoma më e madhe për ti mbajtur këto të
bashkuara dhe vetëm disa molekula të veçanta që lëvizin shpejt, arrijnë të shkëputen nga
siparfaqja. Me vazhdimin e nxehjes numri i molekulave të tilla shkon vazhdimisht duke u
rritur, d.m.th rritet shtypja e avullit e substancës përkatëse deri sa më në fund arrihet një
temperaturë karakteristike për çdo substancë – temperaturë vlimi, në të cilën shtypja e avullit
të saj bëhet e barabartë me shtypjen e jashtme, avulli ngjitet tani jo vetëm në sipërfaqe por në
të gjithë masën e lëngut – lëngu fillon të vlojë.
70
3.5 NËNPRODUKTET E NAFTËS
Një klasifikim i produkteve të rafinerisë është ai në bazë të peshës molekulare mesatre të
hidrokarbureve në përmbajtje të tyre, që i korrespondon në pamje të parë asaj të bazuar në
intervalin e vlimit. Kështu kemi:
1) gaze të pakondesueshme (H2, CH4 dhe hidrokarbure C2);
2) gaze të lëngëzueshme (Gas di Petrolio Liquefatti GLP, përzjerjet C3-C4);
3) distilatet e lehta për përdorim petrolkimik;
4) benzinë për motorë;
5) benzinë solvente dhe hidrokarbure aromatike të veçanta;
6) lëndë djegëse për avion;
7) vajguri për motorë, për ngrohje dhe për ndricim;
8) gazoil për motor diesel;
9) solar;
10) mazut;
11) vajra lubrifikante;
12) parafina e ngurtë;
13) mbetje vajrash të djegshme;
14) bitum;
15) koksi i naftës,
16) squfur.
3.5.1. Nënproduktet e gazta të naftës
Metani (CH4) është komponenti kryesor i gazit natyror dhe një nënprodukt i proçeseve të
përpunimit të naftës bruto dhe derivateve të saj.
Etani (CH3 - CH3) përftohet nga gazet natyrore të lëngshme si dhe është një nënprodukt i
proçeseve të përpunimit të naftës bruto dhe derivateve të saj.
Propani (CH3 – CH2 - CH3) perftohet nga gazi natyror i lëngshëm ose nga proçeset e
përpunimit të naftës bruto dhe derivateve të saj.
Butani (CH3 – CH2 – CH2 - CH3) përftohet nga lëngëzimi i gazit natyror dhe nga proçeset e
përpunimit të naftës bruto dhe derivateve të saj.
3.5.2. Nënproduktet e lëngshme të naftës
Nga rafinimi i naftave bruto marim këto nënproduktet të lëngshme:
Benzinat: Benzina është fraksion i marrë në temperaturën 40 ÷ 180 oC gjatë distilimit
atmosferik të naftave bruto si dhe nga distilimet sekondare në proçeset e krekingut katalitik.
Benzina e lehtë vlon deri në 132 oC. Përqindjen më të lartë në përbërjen e saj e ka normal
parafina.
Vajguri (Kerosina): Është një fraksion më i rëndë se benzina, i përfituar gjatë distilimit
atmosferik të naftave bruto në intervalin midis 160 oC dhe 300
oC. Në funksion të përdorimit
të tij kemi dy tipe vajguri :
a) Vajguri ndriçues (160 ÷300oC) i përbërë nga hidrokarbure të ngopur me numër C11 ÷ C16,
b)Vajguri avionash (150 ÷ 270 oC) i përbëhet nga hidrokarburë të ngopur me vargje anësorë
me numër karboni nga C5 ÷ C15.
Gazoili: Është një fraksion më i rëndë se vajguri, përfitohet gjatë distilimit atmosferik dhe në
vakum të naftave bruto. Distilon midis temperaturave 180 oC ÷ 360
oC d.m.th. është një
përzierje e vajgurit me fraksionet e lehta të vajit. Përbërja e këtij produkti nuk është plotësisht
71
e njohur, megjithatë dihet prania e hidrokarbureve parafinike normale C15 ÷ C18 dhe
hidrokarburet e pangopur C17H22. Kryesisht gazoilet përdoren si lëndë djegëse në motorrat
DIEZEL. Gazoili përdoret si lëndë e parë në proceset e krekingut termokatalitik për
prodhimin e LPG dhe benzinave.
Vajrat
Temperatura e vlimit
Të lehtë 300 ÷ 420 oC numër C C15 ÷ C26
Vajrat Të mesëm 400 ÷ 470 oC numër C C25 ÷ C35
Të rëndë 470 oC – e lartë numër C C35 – e lartë
Në mbetjen e distilimit (mazut) përveç sasive shumë të mëdha të substancave komplekse
(rrëshirave, asfalteneve etj) ndodhen edhe vajrat të cilat janë përzierje hidrokarburësh. Vajrat
parafinike nga të cilat nxiret parafinë e ngurtë, janë përzierje hidrokarburesh të ngopur
parafinikë me formulë të përgjithshme CnH2n+2, gjithashtu përmbajnë hidrokarbure ciklike
dhe hidrokarbure të pangopura. Midis hidrokarbureve që ndodhen në mazut ka disa që në
temperaturë të zakonshme janë të ngurtë dhe që nuk duhet të bëjnë pjësë në përbërjen e
vajrave për lubrifikim, për këtë arsye ato ndahen me anë të ekstraktimit. Duhet të theksojmë
se në mbetjet e rënda të naftës janë përqëndruar komponimet inorganike dhe organike të
metaleve të rënda.
Për ta mbajtur në gjendje të mirë motorin për një kohë të gjatë me fuqi të plotë dhe
shfrytëzim ekonomik, vaji duhet të përmbushë disa kërkesa kryesore:
a) Vaji duhet të mënjanojë konsumin e motorit dhe të mekanizmave, në të njëjtën kohë t'i
ruajë ata dhe nga ndryshku.
b) Të sigurojë një hermeticitet të mirë ndërmjet fashollastikave të pistonit dhe cilindrit.
c) Të largojë nxehtësinë nga cilindrat nëpërmjet ujit në monobllok, ose ajrit.
d) Të largojë papastërtitë e krijuara, të cilat, duke u futur nëpërmjet detaleve të akopjuara të
motorit, prishin punën e tij.
Indeksi i viskozitetit. Indeksi i viskozitetit është masa e ndryshimit të viskozitetit në një
temperaturë të caktuar. Sa më pak ndryshon viskoziteti i vajit me ndryshimin e
temperaturës, aq më i lartë është indeksi i viskozitetit. Përveç vetive të larta lubrifikuese,
vajrat duhet të përmbajnë dhe shtesa larëse (detergjentë), të cilat, të kombinuara me vajin,
veprojnë tamam si sapuni duke e mbajtur motorin shumë të pastër. Vaji i mirë i motorit me
sasitë e përshtatshme të shtesave të zgjedhura mënjanon krijimin e llakeve dhe shtresave të
tjera të dëmshme në muret e cilindrit, në pistonët, në fashollastikat e pistonave dhe në të
gjitha pjesët që lëvizin në motor.
Këto shtesa veprojnë me precipitatet, duke krijuar emulsione që largohen nga motori kur
bëhet ndërrimi i vajit. Vaji ka aftësi larëse të mirë kryen funksione të dyfishtë: në njërën anë
pengon krijimin e precipitateve të dëmshme, nga ana tjetër, rrethon çdo grimcë papastërtish
me një cipë e cila nuk lejon që të krijohen përqëndrime të mëdha precipitatesh. Në këtë
mënyrë, grimcat e papastërtive nuk krijojnë grumbuj të mëdhenj dhe duke qarkulluar bashkë
me vajin bëhen të padëmshme.
Shtesat për vajrat lubrifikuese. Shpeshherë është e nevojshme t'u shtojmë vajra lubrifikuese
e izoluese komponime të ndryshme kimike me qëllim që të përmirësohen vetitë e tyre fizike,
për të pasur përmirësime në shërbim.
72
Shtesat përmirësuese të indeksit të viskozitetit. Ulja e indeksit të viskozitetit mund të bëhet
më pak e theksuar duke iu shtuar vajrave (relativisht të lëngshme) polimere të ndryshme.
Tretshmëria e polimereve mund të shtohet me rritjen e temperaturës. Njëkohësisht molekulat
e tyre mund të shpërndahen duke e bërë vajin më viskoz në temperatura të larta dhe të ulta.
Në këtë mënyrë polimeri pengon, brenda një farë kufiri uljen natyrore të viskozitetit për efekt
të temperaturës.
Shtesat që ulin pikën e rrjedhjes. Me anë të proçesit të deparafinimit largojmë nga vaji
hidrokarburet me pikë të lartë shkrirjeje. Megjithatë mund të mbeten në vaj disa komponime
që mund të shkaktojnë trashjen ose ngurtësimin e tij, të cilat ulin rrjedhshmërinë në
temperatura të ulëta. Sasi të vogla të disa komponimeve kimike, si sapunet melalike
prodhimet e kondesimit të parafinave të kloruruara, polimetakrilatet dhe shumë të tjera
shkaktojnë shtimin e rrjedhshmërisë në temperatura të ulëta.
Shtesat për të rritur qëndrueshmërinë ndaj oksidimit. Në përgjithësi vajrat lubrifikuese janë
të ekspozuara ndaj oksidimit nga oksigjeni atmosferik. Si pasojë kemi formimin e acideve
dhe fundërrinave. Koha e qëndrimit në shërbim të vajrave mund të shtohet shumë duke iu
shtuar sasi të vogla (0,1 ÷ 1%) lëndë që pengojnë oksidimin. Për vajra të lehta, si vaji në
turbinat me avull, komponimet fenolike janë shumë dobiprurëse. Pra, vajrat më viskoze, si
vajrat për motorë, kanë përdorim të gjërë shtesat amine, kripëra të fenolit, kripëra zinku, etj.
Shtesat për të rritur aftësinë kundër konsumimit dhe fërkimit. Në qoftë se sipërfaqet
rrëshqitëse në lëvizje relative janë të veçuara plotësisht me një shtresë të ndërmjetme shumë
të hollë prej vaji, fërkimi dhe konsumimi ulen në minimum. Megjithatë ka shumë sisteme në
të cilat kombinimi i karakteristikave gjeometrike të pjesëve të cilat përbëjnë makinën ose
motorin dhe kushteve të punës janë të tilla që nuk lejojnë krijimin e një shtrese të pandërprerë
vaji; nga ana tjetër, mungesa e një cipe vaji, ndërmjet sipërfaqeve metalike në lëvizje relative,
do të shkaktonte gripimin e plotë të tyre. P.sh. në motorët me djegie të brendshme, që
punojnë në temperatura të ulëta, kondesimi i acideve të formuara nga produktet gazore të
djegies mbi sipërfaqet e cilindrave dhe të unazave të pistonit, si pasojë e korrozionit
shkaktojnë konsumim. Në këtë rast për të kufizuar shkallën e konsumimit shtohen në vajin
lubrifikues fenole alkalino - tokësore që neutralizojnë acidet e formuara.
Shtesat për t'u qëndruar ngarkesave të larta. Në shumë raste për disa tipa ingranazhesh që
punojnë në kushte të vështira ngarkese dhe shpejtësi rrëshqitjeje, ku arrihen vlera shumë të
mëdha temperature dhe presioni (kushte në të cilat vajrat e zakonshme nuk mund të shmangin
në mënyrë të kënaqshme kontaktin e drejtpërdrejtë metalik ndërmjet sipërfaqeve të
dhëmbëve), përdoren vajra lubrifikuese me shtesa prej komponimeve të squfurit dhe të klorit.
Kimikisht në sipërfaqet metalike, duke formuar shtesa sipërfaqësore sulfatesh dhe kloruresh
që janë të qëndrueshme ndaj përshkimit, por pak të qëndrueshme ndaj prerjes, këto shtesa
pengojnë dëmtimin e sipërfaqeve metalike të dhëmbëve.
Shtesa pastruese (detergjente). Në motorët me djegie të brendshme disa produkte të djegies,
të përbëra nga lëngje të padjegura, blozë, acide të squfurit dhe ujë, përshkojnë shtresat e vajit
që mbulojnë sipërfaqen e cilindrave. Këto produkte mund të reagojnë duke formuar vernikë,
llake dhe fundërrina që depozitohen mbi organet funksionale të motorit. Vajit i kërkohet që të
ruajë pastërtinë e sipërfaqeve të këtyre organeve si dhe pastërtinë e filtrave përkatës dhe
sidomos kanalet e unazave të pistonit. Ky qëllim mund të arrihet duke përdorur të
ashtuquajturat "shtesa detergjente". Shtesat që u hidhen vajrave lubrifikuese për të arritur këtë
qëllim janë kripëra të metaleve alkalino - tokësore, si kripërat e acideve sulfonike të nxjerra
nga nafta bruto, fenatet, salicilatet dhe trifosfatet.
Këto produkte bëjnë që grimcat e huaja që qëndrojnë pezull në vajin lubrifikues dhe
pjesërisht në sajë të alkalinitetit të tyre ndodh neutralizimi i acideve të formuara.
73
Mazuti: Është mbetje e distilimit atmosferik të naftave bruto me pikë vlimi mbi 360 ºC. Nga
distilimi i mëtejshëm i mazutit në proçeset e koksifikimit të vonuar përfitohet: GLN, benzinë,
gazoil, solar, koks nafte. Nga distilimi i mëtejshëm i mazutit në vakum përftohet: vaji i lehtë,
vaji i mesëm, vaji i rëndë, gudron.
Parafina: Fraksioni me këtë emër dhe me pikë shkrirje afërsisht 60 oC është i përbërë nga
hidrokarburë parafinikë normalë me formulë C21H44 deri në C30H62, të cilat kristalizojnë në
formë gjëlpërash si dhe nga izoparafinat.
Distilatet e mesme: Janë fraksione që kapen në intervalin 230 ÷ 305 oC;
Distilatet e rënda: Janë substanca që vlojnë mbi 300 oC. Pjesa më e madhe e hidrokarbureve
janë të ndërtuara prej hidrokarburesh alkanike (alkane normale, të degëzuara dhe ciklike).
Janë gjetur hidrokarbure aromantike deri me 7 unaza.
Gudroni (asfaltet, bitumet): Janë mbetje te distilimit në vakum. Përdoren për shtrimin e
rrugëve dhe në proçeset e koksifikimit të vonuar për prodhimin e koksit të naftës.
Dylli i naftës: Në dyllin e naftës përmbahen përbërës normal parafinikë në fushën prej C80 e
më lart. Dyllërat përmbajnë edhe substanca jo parafinike.
3.5.3. Nënproduktet e distilimit
Distilimi që është një nga operacionet më të përhapura në industrinë e naftës, synon të ndajë
përbërsit e ndryshëm të një përzierjeje duke shfrytëzuar avullueshmërinë e tyre. Distilimi i
naftës bruto jep një farë numri prerjesh, disa prej të cilave hyjnë direkt në përbërjen e
produkteve përfundimtare, kurse të tjerat shërbejnë për ngarkimin e njësive të ndryshme të
transformimit. Fraksionet e ndryshme janë klasifikuar sipas intervalit të tyre të distilimit dhe
numrit të atomeve të karbonit të hidrokarbureve që i përbëjnë. Padyshim, kjo ndarje nuk është
e pandryshueshme. Ajo ndryshon në varësi të brutit të trajtuar, karakteristikave të njësive dhe
strukturës së kërkesës për produktet përfundimtare (numër, sasi, niveli i specifikimit). Më
poshtë po japim fraksionimin e hidrokarburëve të naftës bruto në funksion të temperaturës së
vlimit gjatë distilimit atmosferik.
Tabela 3.3: Nënproduktet e distilimit
Temperatura e vlimit (º C) Nënprodukti Përbërja kimike
- Gaz i djegshëm C1 , C2
- Propan C3
0 Butan C4
30 ÷ 35 Benzina e lehtë C5
140 ÷ 250 (2÷4 ndarje) Benzinë e
rëndë C10
220 ÷250 Vajguri C10
360 ÷ 400 Gazoil i lehtë C14
» » i mesëm
» (2÷4 ndarje) » i rëndë C25
550 ÷ 570 Distilat 1 C20
» » 2
Mbetje në vakum
74
3.5.3.1. Nomeklatura e asortimenteve të naftës
Një rafineri prodhon tre tipe produktesh:
Produkte përfundimtare, që jepen direkt për konsumim (benzina, vajguri dhe gazoili);
Produkte gjysëm përfundimtare, që shërbejnë si bazë për përzierjet e mëtejshme dhe që do t‘u
nevojiten akoma lidhjet e shumë shtesave për të përmisuar cilësinë (ndarje lubrifikantësh për
prodhimin e vajrave);
Nënprodukte ose produkte të ndërmjetëm, të tilla si lëndët e para për petrokiminë.
Klasifikimi i produkteve të ndyshme në varësi të peshës molekulare të hidrokarbureve që
hyjnë në përbërjen e tyre mund të paraqitet si më poshtë:
Gaz: hidrogjen dhe hidrokarbure të lehta (gaze industriale dhe Petrokimike);
Gaze të lëngëta:propan dhe butan i tregëtueshëm për përdorim shtëpiak dhe Industrial;
Karburant për motorë makinash dhe avionash;
Benzina speciale dhe solvent: solvent për piktura, katalitike, solvent industrial
(ekstraktim vajrash, parfumesh etj);
Karburant për avion reaktive, turbina me gaz ose raketa;
Vajguri për ndriçim, për ngrohje ose sinjalizim;
Gazoil: karburant për motorë Diezel të shpejtë;
Karburant për përdorim shtëpiak, i djegshëm për instalimet e ngrohjes shtëpiake ose
instalimet industriale të fuqisë së dobët;
Vajra të lehta: baza lubrifikante që hyjnë në ndërtimin e vajrave për lyerje për
mekanizma të vegjël (makina qepëse, biçikleta, ora etj );
Vajra të rënda, baza viskoze që hyjnë në ndërtimin e vajrave për motorë;
Vajra për cilindra: për makina me avull;
Parafina dhe dyllra: izolime elektrike, mbrojte ushqimesh;
Karburante vajore të rëndë, të djegshëm, për instalimet e ngrohjes të tensionit të lartë,
centralet elektrike, karburante për motorë Diezel të mëdhenj të palëvizshëm ose për
marinën;
Asfalte: bitume rrugore, izolues për ndërtim, amballazh, derdhje;
Koks: fabrikim elektrodash ose koks i djegshëm industrial.
75
3.5.4. Skema, imazh të nënprodukteve të naftës dhe fusha e përdorimit të tyre
Në vijim po japim një skem imazh të nënprodukteve të fituara nga përpunimi i naftës brutë
dhe fushat e përdorimit të tyre.
76
Nënproduktet e distilimit me rektifikim në trysni atmosferike të naftës bruto dhe fushat e
përdorimit të tyre:
1) Në disilimet me temperaturë të vogël 20 °C, marrim fraksione të thysave të lehta me
C1-C4 te cilat jane gazet e marra nga nafta të cilat përdoren kryesisht për ngrohje;
2) Në distilimet në 70 °C merren fraksione me C5-C9 të cilat janë alkole farmaucetike;
3) Në distilimet në 120°C merren fraksione me përmbajtje vargjesh karboni me C5-C10,
këto fraksione jenë kryesisht benzinat;
4) Në distilimet në 170°C merren fraksione me përmbajtje 10-16 atomesh karbon ku
këto fraksione janë vajguret kryesisht përdoren për avionet, ndriçim etj.;
5) Në distilimet në 270 °C merren fraksione me përmbajtje vargjesh14-20 karbone ku
këto janë nafta ose gazoili të cilat përdoren si lëndë djegëse për mjete transporti si
automjete, trena etj.;
6) Në distilimet në 400 °C merren fraksione me vargje 20-50 atome karbon kryesisht
vajrat lubrifikant dhe krema farmaucetikë;
7) Në distilimet në 600 °C merren fraksione si mazut dhe mbetje të rënda për djegie të
mjeteve të rënda si anijet, për djegie në fabrika dhe termocentrale etj.;
8) Në distilimin në temperatura më të madhe se 600 °C marrim fraksionet më të rënda si
bitumet dhe asfaltet të cilat i përdorim për shtrim rrugësh ose për izolim kundra ujit.
77
KAPITULLI I KATËRT
4. METODAT E MARRJES, RUAJTJES DHE ANALIZIMIT TË MOSTRAVE
4.1. MOSTRIMI PËR NËNPRODUKTET E NAFTËS SIPAS STANDARDIT
NDËRKOMBËTAR ISO 3170
4.1.1. Të përgjithshme
Mostrimi është një fazë shumë e rëndësishme e cila ndikon në mënyrë të drejtpërdrejt në
marrjen e rezultateve të analizave kimike. Moszbatimi me përpikmëri i kushteve të mostrimit
çon në marrjen e parametrave analitik jo të vërtetë për produktin e mostruar. Laboratori
Doganor duke njohur rëndësinë e procesit të mostrimit, në Udhëzimin Nr. Prot 8909/1, datë
10.04.2014, ka përcaktuar se për marrjen e mostrave të nënprodukteve të naftës duhet të
përdoret Standardi Ndërkombëtar ISO 3170: Manuali i Mostrimit për Lëgjet e Naftës.
Në këtë kapitull janë paraqitur metodat që përdoren gjatë procesit të mostrimit të naftës dhe
nënprodukteve të saj, mjetet e përdoruara, enët e mostrimit që duhen përdorur, etiketimi i
mostrave dhe ruajtja e tyre sipas Standardit ISO 3170.
Standardi Ndërkombëtar ISO 3170 specifikon metodat manuale që përdoren për marrjen e
mostrave hidrokarbure të lëngshme ose gjysëm të ngurta, të mbetjeve në tanker dhe
depozitave në tankerat fikse, mostrat e produkteve të transportuara me tren, automjete
rrugore, anije, kontenierë dhe kontenierë të vulosur ose nga lëngjet që rrjedhin në tubacione.
Standardi aplikohet edhe për marrjen e mostrave të produkteve të naftës, vajrave bruto dhe
produkteve të ndërmjetme, të cilat ruhen në tankera apo në presion atmosferik ose kur
transferohen nëpërmjet tubacioneve, dhe trajtohen si lëngje nga temperatura e ambientit deri
në 200 0C. Në metodë jepen edhe disa masa të nevojshme që duhet të kihen parasysh dhe që
varen nga karakteristikat e lëngut, tankerit, kontenierëve apo tubacioneve nga e cila marret
mostra, si dhe nga natyra e testeve që do t‘i kryhen mostrës.
Dy janë metodat manuale bazë për marrjen e mostrave, në dispozicion:
Mostrat e marra në tanker (marrjen e mostrave statike);
Mostrat e marra në tubacion (marrjen e mostrave të lëvizshme).
Marrja e mostrave në tanker fillon kur përmbajtja në të është në gjëndje statike. Zakonisht
tipet e mostrave që merren për analizë janë:
a) mostra të sipërme, të mesme dhe të ulëta, ose
b) mostra të sipërme, të mesme dhe të nivelit të thithjes (në dalje).
Nëse nga testimi i mostrave rezulton se përmbajtja në tanker është homogjene, ato mund të
kombinohen, sipas përqindjes së vëllimit të çdo mostre përfaqësuese, për analiza të
mëtejshme.
Në rast të kundërt, mund të jetë e nevojshme marrja e mostrave spot (mostrat e marra në një
pozicion të veçantë në tanker ose mostrat e mara nga rrjedhjet në tub në një kohë të caktuar)
në më shumë se tre nivele ose përgatitet një mostër e përbërë për analiza, ose nëse përzierja
do të dëmtonte integritetin e mostrës, çdo mostër analizohet veçmas dhe llogaritet përbërja që
korrespondon me mostrën e përbërë.
Metoda të tjera janë mostrimi i lëngjeve të rrjedhshëm ose mostrimi në të gjitha nivelet. Nëse
të dyja këto metoda rezultojnë në një mostër të vetme, ato nuk mund të përdoren për të
vlerësuar homogjenitetin e përmbajtjes së tankerit. Mostrat në lëvizje dhe ato në të gjitha
nivelet zakonisht merren dhe përdoren për të përcaktuar cilësinë mesatare të përmbajtjes së
një tankeri. Përsa i përket pajisjeve të marrjes së mostrave ato duhet të jenë ndërtuar në
78
mënyrë të tillë që të mos lejojnë rrjedhjen e lëngut dhe të sigurojnë funksionin që kanë për
qëllim, ruajtjen e karakteristikave fillestare të produktit. Ato duhet të jenë mjaftueshëm të
forta dhe të mbrojtura nga jashtë për t'i bërë ballë presioneve të brendshme të mundshme që
mund të gjenerohen dhe mjaft të fuqishme për t'i bërë ballë çdo trajtimi që mund të haset.
Para përdorimit duhet të konfirmohet pastërtia e tyre.
4.1.1.1. Klasifikimi i mostrave në tanker
Mostrat në tanker klasifikohen sipas llojit të mostrës për t'u tërhequr. Këto janë:
mostrat spot;
mostrat sipas zonave/pjesës qëndore;
mostrat e rrjedhshme, dhe
mostra në të gjitha nivelet.
Mostrat e tankerit klasifikohen edhe sipas mënyrës së funksionimit të tankerit:
mostrat e hapura (tradicionale);
mostrat e kufizuara dhe
mostrat e mbyllura.
4.1.1.2. Pajisjet e mostrimit
Ky Standard përshkruan ndërtimin dhe mënyrën e përdorimit të tyre të pajisjeve mostruese.
Ndërtimi dhe përdorimi i tyre varet nga disa faktorë si tipi i produktit që do të mostrohet,
gjëndja në të cilin ndodhet (statike apo e lëvizshme), zona apo niveli i marrjes së mostrës në
produkt, forma dhe ndërtimi i pajisjeve në të cilën ndodhen produktet që do të mostrohen,
lloji i analizës që do të kryhet (p.sh. për përcaktimin e elementeve gjurmë si plumbi,
kërkohen kontejnerë të posaçëm) etj.
Disa tankera nën presion, të tilla si sfera LPG, etj., mund të jenë të pajisura me sonda për të
mundësuar marrjen e mostrave nga thellësi të ndryshme brenda përmbajtjes së tankerit.
Përndryshe, mund të jenë të përshtatshme valvula të tjera lidhëse për marrjen e mostrave në
tankerat nën presion. Në të dy rastet, përdoret një nga metodat e marrjes së mostrave nën
presion.
Në Standard përshkruhet edhe mënyra e marrjes së mostrave të lëndëve djegëse të lehta nga
bombula me dalje për shitje me pakicë.
Kur është e mundur, mostra duhet të transportohen për në laborator në enën që është marrë
fillimisht (marrës primar mostre) si në rastin e mostrave të vajrave dhe produkteve bruto
volatile. Për këtë arsye janë të preferuara metodat të cilat nuk kërkojnë transferimin e mostrës
në një enë të dytë.
Është e rëndësishme edhe zgjedhja e madhësisë së enëve/marrësve të mostrave e cila varet
nga sasia e nevojshme e mostrës për analizë. Para çdo përdorimi, mund të jetë e nevojshme
shpëlarja e marrësve të mostrave, enëve apo kontenierëve, me produktin që do të mostrohet.
Për të shmangur ndotjen e mostrave, nga çdo mbetje e mostrave paraardhëse, përdoret një
tretës për ti pastruar ato. Kontenierët plastikë nuk duhet të përdoren për ruajtjen e mostrave
për një kohë të gjatë nëse nuk konfirmohet që janë të përshtatshëm (d.m.th në përputhje me
mostrën) në mënyrë që pavarësia e mostrës të mos komprometohet. Përdorimi i kontenierëve
të ndërtuar nga polietileni jo-linear, mund të çojë në ndotjen e mostrës dhe/ose në dëmtimin e
kontenierit të mostrës.
Mbyllësit e mostruesve duhet të jenë të një kualiteti të mirë për të parandaluar rrjedhjet ose
avullimin. Kur është e nevojshme, duhet të përdoret një mbulesë mbrojtëse e përbërë nga një
material i përshtatshëm. Si më të prefereuarat në rastet kur mostrat janë lëngjeve volative,
79
rekomandohen mbyllësit e filetuar me një cilësi mbylljeje shumë të mirë. Nuk është i
rekomanduar ri-përdorimi i tapave, por lejohet nëse përdorimi është i kufizuar në një lloj
produkti. Para transportit të marrësve në presion të lartë, duhet të sigurohen tapa shtesë për të
vulosur pikat e lidhjes së valvulës së tyre, nga vendndodhja e marrjes së mostrave deri në
laborator.
Përsa i përket ftohësve të mostrave, duhet të tregohet kujdes që të sigurohet se përdorimi i
tyre është i përshtatshëm.
Masat e sigurisë: Në këtë Metodë (Aneksi A i metodës) jepen udhëzime për masat e sigurisë.
Këto masa lidhen me një shqyrtim të kujdesshëm të natyrës dhe rreziqeve të njohura të
produkteve që mostrohen si dhe masat që duhet të respektohen.
4.1.1.2. Etiketimi dhe transportimi
Kontenierët e mostrave emërtohen në mënyrë të qartë; etiketat e preferuara janë ato kravatë.
Përdoren etiketa me shënime të paheqshme. Rekomandohet që të përdoren të dhënat e
mëposhtme për regjistrim:
vendi në të cilin mostra është marrë;
data;
inicialet ose shenja të tjetra identifikimi të operatorit;
përshkrimi i produktit;
sasia e mostrës përfaqësuese;
numri i tankerit, numri i paketimit (dhe lloji), emri i anijes;
lloji i mostrës;
pajisja e mostrimit ose modeli i përdorur;
ndonjë hollësi tjetër për marrjen e mostrave.
4.2. MARRJA DHE PËRPUNIMI I MOSTRAVE TË LËNDËVE DJEGËSE TË
NGURTA: STASH 6 - 8 6
Ky Standard përshkruan metodat e marrjes së mostrave të lëndëve djegëse të ngurta.
4.2.1. Marrja e mostrave
Ky standard jep mënyrat e marrjes se mostrave të lëndëve djegëse të ngurta, përpunimin dhe
përgatitjen e tyre për analizat laboratorike. Në grupin e lëndëve djegëse të ngurta të cilat
mostrohen sipas këtij standardi, hyjnë qymyrguri dhe koncentratet e tij, koksi, qymyret e
briketuara, torfa, zhavorri bituminoz, etj. Marrja e mostrave kryhet në mënyrë të mekanizuar
ose me dorë. Standardi paraqet mënyrat dhe sasitë e mostrave që duhen marrë duke patur
parasysh sasinë totale të produktit.
Tabela 4.1 Sasitë e marrjes së mostrave të lëndëve djegëse të ngurta
Masa e partisë së lëndës
djegëse, në ton
Sasia e porcioneve jo
më pak se:
Deri në 300 15
300 - 600 1 për çdo 20 ton
600 - 1000 30
80
Në anijet me kapacitet >1000 ton, nga çdo 100 ton mbi 1000 ton duhet të merren në mënyrë
plotësuese jo me pak se nga tri porcione, nëse kapaciteti i anijes është > 4000 ton, duhet të
merren jo me pak se 120 porcione. Masa e porcioneve është në varësi nga madhësia e copave
dhe duhet të jetë si më poshtë:
Tabela 4.2 Masa e mostrës sipas madhësisë së copave
Pajisjet për marrjen janë:
1. m ar r ës i mekanik;
2. Pajisje për marrjen e mostrave me dorë.
Përgatitja për marrjen e mostrave
Numri i porcioneve shpërndahet në të gjithë sasinë e partisë së mallit sipas mënyrës së
mëposhtme. Kur mostra merret nga rryma e lëndës djegëse në lëvizje, porcionet merren pas
intervalesh kohe të barabarta (t) që llogariten me anë të formulës:
T = 60 ∙ T / n
Ku: n – numri i porcioneve që përcaktohet në bazë të tabelës 4.1
T – zgjatja e përgjithshme e kohës së marrjes së mostrës nga partia e dhënë (në orë) dhe
që llogaritet me anë të formulës;
T = Q / G
Ku Q – masa e partisë nga e cila merret mostra;
G – prodhimtaria e rrymës nga e cila merret mostra (ton/orë)
Kur mostra merret nga parti të ngarkuara me mjete transporti me kapacitet të njëjtë, poroionet
shpërndahen në mënyrë të barabartë në të gjithë partinë.
Kur mostra merret nga parti të ngarkuar me mjete transporti me kapacitet të ndryshëm,
porcionet shpërndahen në grupe mjetesh transporti me kapacitet të njëjtë dhe brenda grupeve
të mjeteve të transportit me kapacitet të njejtë, porcionet shpërndahen në mënyrë të barabartë.
Në standard paraqitet shpërndarja e pikave të marrjes së porcioneve të mostrave, në vagonët
hekurudhor apo automjetet e transportit.
4.2.2. Paketimi dhe etiketimi i mostrave të gatshme
Mostrat laboratorike të marra vendosen nëpër enë paraprakisht të peshuara. Peshimi kryhet
me saktësi deri në 1 gr.
Në etiketa shënohen :
a) Masat bruto dhe tarat
b) Emërtimi i ndërmarrjes
c) Emërtimi i mostrës
d) Vendburimi
e) Klasa granulometrike
f) Numri i mostrës
Madhësia max e
copave, në mm 6 13 25 50 100 125 150 200 300
Masa e porcionit jo më
e vogël se, në kg 0,5 0,6 1,5 2,5 5,0 7,0 9,0 10,0 12,0
81
g) Data e marrjes
h) Masa e partisë nga e cila është marrë mostra
i) Numri i këtij standardi.
Etiketat duhet të nënshkruhen nga personi që mban përgjegjësinë për marrjen dhe përpunimin
e mostrës. Mostrat ruhen në vende të thata, të fresketa dhe pa shumë dritë. Afati i ruajtjes së
tyre varet nga qëllimi të cilit i shërbejnë.
Ruajtja e mostrave përshkruhet në Standardin ISO 1998-5.
Konkluzione
Sikurse u përmënd edhe më lart, Laboratori Doganor duke njohur rëndësinë e procesit të
mostrimit të produkteve hidrokarbure ka përfshirë në udhëzimin e tij kushtin e zbatimit gjatë
mostrimit të Standardit Ndërkombëtar ISO 3170: Manuali i Mostrimit për Lëgjet e Naftës.
Ndërkohë që për mostrimin e lëndëve djegëse të ngurta, laboratori që ka kryer analizat sipas
marrëveshjeve të LD, ka zbatuar Standardin Shqiptar STASH 6-86. Një problematikë tjetër
lidhur me mostrimin qëndron në faktin se mostimi i produkteve hidrokarbure në pikat
doganore kryhet nga ana e stafit të doganierëve. Për këtë qëllim, LD herë pas here kryhen
trajnime të stafit doganor për kryerjen e këtij procesi.
Rekomandime
Për marrje sa më të sakta të rezultateve të analizave laboratorike, është e nevojshme që
mostrimi i produkteve që do të analizohen të kryhet sipas Standardeve Ndërkombëtare. Për
këtë është e nevojshme adoptimi i këtyre standardeve në Standardet Kombëtare.
Parashikimi në rregulloret e brendshme të LD, të ushtrimit të kontrolleve nga stafi i tij nëpër
pikat doganore për të parë mënyrën e zbatimit të procedurave të mostrimit, mjetet dhe pajisjet
e përdorura, etiketimi dhe ruajtja e mostrave.
82
KAPITULLI I PESTË
5. METODAT E ANALIZËS
5.1. METODAT E PËRDORURA PËR ANALIZIMIN E PRODUKTEVE TË
LËNGSHME TË NAFTËS
Në këtë kapitull paraqiten metodikat e përdorura në Laboratorin Doganor për analizimin e
produkteve benzinë, gazoil, biodiezel, gazet e lëngshme LPG dhe koksit të naftës. Janë
përzgjedhur vetëm metodikat e parametrave cilësorë të cilat janë veçuar për analizim. Këto
parametra paraqiten në tabelën më poshtë:
Tabela 5.1 Parametrat cilësorë dhe metodikat e përdorura për anlizimin e tyre në Laboratorin
Doganor
Produkti Parametri Metodikat
Metodikat e parashikuara
në Standardet (për
periudhat kur janë kryer
testimet)
Benzinë
Densiteti ASTM D 1298
EN ISO 3675
EN ISO 12185
Distilimi ASTM D 86 – 03 EN ISO 3405:98
Përmbajtja e Pb
ASTM D 3237
(Absorber Atomik)
EN 237
N.O.
ASTM D 2699
(IROX 2000)
EN 25164:93
EN 25163:93
EN 237:1996
Gazoil
Densiteti ASTM D 1298
EN ISO 3675
EN ISO 12185
Viskoziteti ASTM 445 EN ISO 3104
Distilimi ASTM D 86 – 03 EN ISO 3405:98
Përmbajtja e S
(MULTI EA 3100) EN ISO 20846
EN ISO 20846
EN ISO 20847
EN ISO 20884
Indeksi i Cetanit i llogaritur ASTM D 976 EN ISO 4264
Gazoil + FAME Përmbajtja e FAME EN 14078 S SH EN 14078
Gazet e lëngshme
Identifikimi i
përbërsve/përmbajtja EN 27941
Koksi i naftës
Lëndët volatile STASH 6/7 – 86
Hiri STASH 6/2-86
Squfuri STASH 2965/8 – 87
Fuqia kalorifike STASH 2965/6-87
83
5.1.1. Metoda Standarde për Përcaktimin e Distilimit të Produkteve të Naftës në Presion
Atmosferik: ASTM D 86 – 03
Kjo metodë mbulon distilimin atmosferik të produkteve të naftës duke përdorur një grup
njësish distilimi laboratorike për të përcaktuar karakteristikat sasiore të shtrirjes së vlimit të
produkteve të tilla si: benzina natyrale, distilatet e lehta dhe të mesme, lëndët djegëse për
automjete me motor me kandelë, benzinë për avion, lëndët djegëse diesel D-1 dhe D-2 të
rregullta dhe me sasi të vogla squfuri, distilatet speciale të naftës, nafta, kerosene, white spirit
dhe karburantet e ndezjes të Gradës 1 dhe 2.
Kjo metodë nuk aplikohet për produktet që përmbajnë sasi të dukshme të materialeve
mbetëse. Metoda përfshin edhe instrumentat manual dhe ato automatike.
Bazuar në përbërjen e tyre, presionin e vlimit, pikën e parë të distilimit IBP dhe pikën e
fundit të distilimit EP të pritur, apo kombinimin e tyre, mostrat ndahen në 5 grupe. Rregullimi
i parametrave të aparaturës, tempertatura e kondesimit dhe të gjithë treguesit e tjerë të punës
përcaktohen nga grupi të cilit mostra i përket dhe që janë dhënë në këtë metodë.
5.1.1.1 Aparatura dhe pajisjet
Pjesët kryesore të distilatorit si manual janë: balon i distilimit, aparati i kondesimit dhe banja
ftohëse, mbrojtësja metalike për poçin e distilimit, burimi i nxehtësisë, mbështetsja e poçit,
pajisja matëse e temperaturave, cilindri pritës i distilatit (figura 5.1).
Pajisjet automatike përveç komponentëve bazë të përmëndura më sipër janë të pajisura edhe
me një sistem matjeje dhe regjistrimi automatik të tempraturës dhe volumit të distilatit në
cilindër.
Termometrat: Për matjen e temperaturës përdoren termometrat e qelqit prej mërkuri, të cilat
janë të mbushura me gaz inert, të graduara dhe të emaluara në fund. Termometrat që janë
ekspozuar për një kohë të gjatë në temperatureën rreth 370 0C, nuk duhet të përdoren pa një
verifikim të pikës së ngrirjes apo pa një kontroll sipas Metodës Test E 77.
Pajisja e centrimit të sensorit të temperatureës: Sensori i temperaturës montohet me anë të një
pajisje për montim të rehatshëm, e projektuar për centrim mekanik të sensorit në qafën e
balonit pa rrjedhje avulli.
Barometrat: Pajisja e matjes së presionit është në gjëndje të masë presionin lokal me një
saktësi prej 0.1 kPa, apo edhe më mirë, në të njëjtën lartësi në raport me nivelin e detit.
84
Figura 5.1: Aparatura e distilimit Engler
1- tub ftohës bronxi
2- banja për ftohje
3, 4- vrima për hyrjen dhe daljen e ujit
5- baloni prej qelqi
6 - cilindri prej qelqi i graduar, me vëllim 100 ml
7- termometër me zhivë me ndarje 1oC, me kufij 0 -360
oC
8- rrjetë asbesti
9- këmisha e ballonit
85
Figura 5.2 Distilatori Automatik që përdoret në Laboratorin Doganor
5.1.1.2. Kushtet e ruajtjes dhe mostrimit
Në tabelën 5.2. më poshtë paraqiten kushtet e mostrimit dhe ruajtjes në përputhje me
praktikat D 4057 apo D 4177.
Tabela 5.2 Mostrimi, ruajtja dhe kushtet e mostrimit
Grupi 0 Grupi 1 Grupi 2 Grupi 3 Grupi 4
Temperatura e botilimit të
mostrës
0C < 5 < 10
0F < 40 < 50
Temperatura e ruajtjes të
mostrës
0C < 5 < 10 < 10 ambienti ambienti
0F < 40 < 50 < 50 ambienti
ambienti
Temperatura e mostrës
pas kondicionimit, para se
të analizohet
0C
< 5 < 10 < 10
ambienti ose 9
deri 21 0C mbi
pikën e rrjedhjes
ambienti ose 9
deri 21 0C mbi
pikën e rrjedhjes
0F < 40 < 50 < 50
ambienti ose 48
deri 70 0F mbi
pikën e rrjedhjes
ambienti ose 48
deri 70 0F mbi
pikën e rrjedhjes
Nëse mostra përmban ujë Rimostrim Rimostrim Rimostrim Tharje
Nëse pas rimostrimit
akoma përmban ujë Tharje
Për produktet e të gjitha grupeve, pas futjes së mostrës në enë, kryhet mbyllja e
menjëhershme me pajisje shtrënguese. Produktet e grupit 0, duhet të ruhen në frigorifer.
Produktet e grupeve 2, 3 dhe 4 merren në temperaturën e mjedisit.
Ruajtja
Nëse testimi nuk fillon menjëherë duhet që mostrat të ruhen në kushte temperature siç është
përshkruar në tabelën 5.2 si dhe larg dritës dhe burimeve ngrohëse direkte. Produktet e grupit
0, duhet të ruhen në frigorifer.
86
Kondicionimi i mostrave para analizimit: Mostrat duhet të kondicionohen sipas
temperaturave të tabelës. Nëse produktet e Grupit 3 dhe 4, nuk janë në gjëndje të lëngshme në
temperaturën e ambientit, atëherë para se të analizohen duhet të ngrohen deri në një
temperaturë nga 9 0C deri në 21
0C mbi temperaturën e rrjedhjes. Karakteristikat e grupeve
paraqiten në tabelën 5.3.
Mostrat me ujë: Mostrat e produkteve që përmbajnë dukshëm ujë nuk janë të përshtatshme
për analizim. Nëse mostra nuk është e thatë, atëherë prej saj fitohet një mostër tjetër
(rimostrim) që është pa ujë.
Nëse për produktet e Grupit 0, 1 dhe 2 nuk mund të kryhet rimostrimi, uji i pezulluar mund të
hiqet duke e mbajtur temperaturën e mostrës nga 0 deri në 10 0C, duke shtuar afërsisht 10g
sulfat natriumi anhidër për 100 ml mostër; pasi përziehet për 2 min, lihet në qetësi për 15
min. Nëse në mostër nuk shfaqen shenja uji, meret një porcion mostër për analizë duke e
mbajtur në temperaturën nga 0 deri në 10 0C. Edhe për Grupet 3 dhe 4, uji i pezulluar mund
të hiqet me sulfat natriumi anhidër apo me agjent të tjerë të përshtatshëm për tharje dhe
ndarja kryhet me agjent tharës nëpërmjet dekantimit.
Tabela 5.3 Karakteristikat e grupeve
Karakteristikat e mostrës Grupi 0 Grupi 1 Grupi 2 Grupi 3 Grupi 4
Tipi i distilatit benzinë natyrale
Presioni i avujve në:
37.8 0C, kPa
≥ 65.5 < 65.5 < 65.5 < 65.5
100 0F, psi
≥ 9.5 < 9.5 < 9.5 < 9.5
Metodat testuese
D 323, D4953, D5190, D5191,
D5482, IP 69 ose IP 394
Distilimi, IBP 0C
≤ 100 >100 0F
≤ 212 >212
EP 0C
≤ 250 ≤ 250 >250 >250 0F
≤ 482 ≤ 482 >482 >482
5.1.1.3 Përgatitja e aparaturës
Për të përgatitur aparaturën referohemi tabelës më poshtë për të zgjedhur pjesët përbërëse të
saj.
Tabela 5.4 Përgatitja e aparaturës
Grupi 0 Grupi 1 Grupi 2 Grupi 3 Grupi 4
Baloni, ml 100 125 125 125 125
Termometri i distilimit ASTM 7C (7F) 7C (7F) 7C (7F) 7C (7F) 8C (8F)
Intervali IP i distilimit të
termometrit i ulët i ulët i ulët i ulët i lartë
Diametri i vrimës mbështetëse të
balonit, mm A32 B38 B38 C50 C50
Temperatura e fillimit të testit
87
Baloni
0C 0 - 5 13 - 18 13 - 18 13 - 18
jo më lartë
ambientit 0F 32 - 40 55 - 65 55 - 65 55 - 65
Mbështetësi i balonit dhe ekrani
mbrojtës
jo më lartë
ambientit
jo më lartë
ambientit
jo më lartë
ambientit
jo më lartë
ambientit
Cilindri i mbledhjes së distilatit
dhe 100 ml distilat
0C 0 - 5 13 - 18 13 - 18 13 - 18 13 - ambient
0F 32 - 40 55 - 65 55 - 65 55 - 65 55 - ambient
5.1.1.4. Procedura e punës
Procedura nis me regjistrimin e presionit barometrik. Për të gjitha grupet kontrollohet
temperatura e mostrës e cila duhet të jetë siç kërkohet në tabelën 5.4. Kalohen 100 ml mostër
në cilindrin që përdoret për marrjen e distilatit dhe kjo masë transferohet në balonin e
distilimit. Nëse mostrat e grupit 3 dhe 4 nuk janë të lëngshme në temperaturën e ambientit,
ngrohen para analizimit në një temperaturë nga 9 deri në 210 C mbi pikën e rrjedhjes
(Metodat Test D 97, D 5949, D 5950, D 5985).
Më pas baloni me mostrën vendoset në aparaturë e cila është rregulluar sipas parametrave të
vendosura në tabelën 5.4 dhe kushtet gjatë procedurës së testimit janë dhënë në tabelën 5.5.
Tabela 5.5 Kushtet gjatë procedurës së testimit
Grupi 0 Grupi 1 Grupi 2 Grupi 3 Grupi 4
Temp e banjës ftohëse
0 C 0 - 1 0 - 1 0 - 5 0 - 5 0 - 60
0F 32 - 34 32 - 34 32 - 40 32 - 40 32 - 140
Temp e banjës përreth
cilindrit mbledhës
0C 0 -4 13 - 18 13 - 18 13 - 18
± 3 temp së
kërkuar
0F 32 - 40 55 - 65 55 - 65 55 - 65
± 5 temp së
kërkuar
Koha nga aplikimi i parë i
nxehtësisë deri në IBP min 2 -5 5 - 10 5 - 10 5 - 10 5 - 15
Koha nga IBP
deri në 5 % distilat S
60 -
100
60 -
100
deri në 10 % distilat min 3 - 4
Shpejtësia mesatare e
kondesimit nga 5% distilat
deri në 5 ml në balon ml/min 4 - 5 4 - 5 4 - 5 4 - 5 4 - 5
Regjitstrimi i kohës nga 5
ml e mbetura deri në pikën
e fundit të distilimit. min max 5 max 5 max 5 max 5 max 5
Distilohen 100 ml mostër nën kushtet e përcaktuara të atij grupi që mostra bën pjesë.
Regjistrohet pika e parë e distilimit (IBP) e cila sipas metodës manuale merret me afërsi 0.5 0
C kurse sipas Metodës Automatike me afërsi 0.1 0C (0.2
0F). Në intervalin midis pikës së
parë të distilimit (IBP) dhe fundit të distilimit mbikqyren dhe regjistrohen të dhënat e
nevojshme (temperaturat dhe volumet e distilatit, të përftuar) për raportimin e rezultateve të
këtij testimi sipas specifikave të kërkuara. Regjistrohet edhe volumi i mbetjeve dhe humbjet.
88
Për grupin 0, në rast se nuk kemi kërkesa specifike, regjistrohet IBP dhe EP (FBP) si dhe
temperaturat për çdo shumëfish të 10% distilat të marrë, nga 10 – 90.
Për grupin 1, 2, 3, dhe 4 në rast se nuk kemi kërkesa specifike, regjistrohet IBP dhe EP
(FBP) apo pika e tharjes [leximi i korigjuar i termometrit i cili është mbikqyrur në momentin
kur pika e fundit e lëngut (përjashtuar ndonjë pikë apo cipë të lëngut në anë të balonit apo në
sensorin e matjes së temperatures) vlon nga pika më e ulët në balonin e distilimit] apo të dyja
dhe temperaturat e lexuara në 5, 15, 85 dhe 95% distilat dhe tek çdo shumëfish të 10% distilat
të marrë, nga 10 – 90.
Sipas metodës manuale temperaturat regjistrohen me një përafërsi prej 0.5 0C (1.0
0F), kurse
sasia e distialtit me përafërsi prej 0.5 ml (0.2 0F). Sipas metodës automatike temperaturat
regjistrohen me një përafërsi prej 0.1 0C, kurse sasia e distialtit me përafërsi prej 0.1 ml.
Pas përfundimit të distilimit dhe ftohjes së balonit, ai hiqet nga kondesatori dhe përmbajtja e
tij hidhet në një cilindër të graduar me vëllim 5 ml. Matet volumi i mbetjeve me një afërsi
prej 0.1 ml dhe kjo regjistrohet si % e mbetjeve.
Distilati total në % është shuma në % e distilateve dhe e % së mbetjeve të distilimit. Humbjet
llogariten duke zbritur distilatin total nga 100 (sasia e mostrës së analizuar).
Në përfundim të distilimit temperaturat e vlimit të marra mund të korrigjohen për presionin
baromerik. Korrigjimi i temperaturave në 1.3 kPa bëhet sipas ekuacioneve Sydney Young
apo sipas tabelës 5.6 e cila jep vlerat korigjuese të temperaturave që duhen shtuar apo zbritur.
Tabela 5.6. Korrigjimi i përafërt i leximit të termometrit
Intervali i Temperaturave Korrektimi
(1) për 1.3 kPa (10
mm Hg)Difference në Presion
°C °F °C °F
10–30 50–86 0.35 0.63
30–50 86–122 0.38 0.68
50–70 122–158 0.40 0.72
70–90 158–194 0.42 0.76
90–110 194–230 0.45 0.81
110–130 230–266 0.47 0.85
130–150 266–302 0.50 0.89
150–170 302–338 0.52 0.94
170–190 338–374 0.54 0.98
190–210 374–410 0.57 1.02
210–230 410–446 0.59 1.07
230–250 446–482 0.62 1.11
250–270 482–518 0.64 1.15
270–290 518–554 0.66 1.20
290–310 554–590 0.69 1.24
310–330 590–626 0.71 1.28
330–350 626–662 0.74 1.33
350–370 662–698 0.76 1.37
370–390 698–734 0.78 1.41
390–410 734–770 0.81 1.46
(1)Vlerat që do të shtohen kur presioni barometric është nën 101,3 kPa (760 mmHg) dhe do të zbriten kur presioni barometric është mbi
101,3 kPa.
89
5.1.1.5. Raportimi
Sipas kësaj metode raportohen:
1. Presioni barometrik me përafërsi 0.1 kPa (1mm Hg);
2. Leximet e të gjitha volumeve në %;
3. Pas korrektimit të temperaturave sipas presionit atmosferik raportohen këto të dhëna
të cilat nuk kanë nevojë për llogaritje të mëtejshme para raportimit: IBP, pika e
tharjes, EP (FBP), pika e dekompozimit, dhe të gjitha vlerat korresponduese
përfshirë % e distilatit dhe temperaturat e lexuara;
4. Mbetjet dhe humbjet në %;
5. Raportohet nëse është përdorur ndonjë agjent tharës për mostrat që përmbajnë ujë;
5.1.1.6. Saktësia e metodës
Ripërsëritshmëria r dhe riprodhueshmëria R, janë termat që përdoren për të përcaktuar
saktësinë e kësaj metode. Vlera e çdonjërit prej këtyre termave do të varet nëse llogaritjet
janë kryer në ° C ose ° F.
Për të përcaktuar saktësinë e rezultateve, në përgjithësi është nevojshme të përcaktohet slope
ose shkalla e ndryshimit të temperaturave në një pikë të caktuar. Ky variabël, shënohet si SC
ose SF, dhe është i barabartë me ndryshimin e temperaturës, si në °C apo në °F, respektivisht,
për përqindje të distilatit apo të avullimit.
Për Grupin 1 në Metodën Manuale dhe për të gjitha grupet në Metodën e Automatike,
saktësia e IBP dhe EP nuk kërkon ndonjë llogaritje të këtyre variablave.
Vlerat e SC dhe SF llogariten sipas formulave dhe vlerave të dhëna në tabelën 5.7:
SC (ose SF) = (TU - TL) / (VU - VL)
ku:
SC = ° C / vëllimi %,
SF = ° F / vëllimi %,
TU = temperatura më e lartë, ° C (ose ° F),
TL = temperatura më e ulët, ° C (ose ° F),
VU = vëllimi në % i distilatit apo i avullimit në TU përkatëse
VL = vëllimi në % i distilatit apo i avullimit në TL përkatëse
VEP = vëllimi në % i distilatit apo i avullimit në pikën e fundit të distilimit.
TABELA 5.7. Të dhënat për përcaktimin e Slope, SC apo SF
Slope në %
IBP
5
10
20
30
40
50
60
70
80
90
95
EP
TL në % 0 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 95
TU në %
5
10
20
30
40
50
60
70
80
90
90
95 VEP
VU-VL 5 10 20 20 20 20 20 20 20 20 10 5
VEP−
95
Në rastet kur EP e distililimit vjen para 95% distilat, atëherë slope për EP llogaritet:
SC (ose SF) = (TEP – THR) / (VEP - VHR)
ku:
TEP ose THR është temperatura, në ° C apo ° F, në përqindjen e vëllimit të shënuar,
VEP ose VHR është vëllimi në % e distilatit.
90
EP = pika e fundit e distilimit
HR = leximi më i lartë, ose 80% i 90%, para pikës së fundit të distilimit
Për pikat nga 10 deri në 85% distilat në tabelën e mësipërme, slope llogaritet:
SC (ose SF) = 0.05 (T(V+10) – T(V-10))
Saktësia në Metodën Manuale
Grupi 0 – Rezultatet dublikate për EP nuk duhet të ndryshojnë nga njeri – tjetri më tepër se
3.5 0C (6
0F) një rast ndër 20 raste. Diferencat e lexuara për çdo pikë përqindjeje distilati, në
temperaturat dublikate, nuk duhet të kalojnë sasinë ekuivalente prej 2 ml distilat për çdo pikë
matjeje.
Grupi 1 – Diferenca midis dy rezultateve të njëpasnjëshme të fituara prej të njëjtit operator,
në të njëjtën aparaturë dhe në kushte pune të njëjta dhe mbi të njëjtën mostër apo identike me
të, në një funksionim normal dhe korrekt të metodës testuese, në përfundim duhet të kalojë
vlerat sipas tabelës 5.8 një rast ndër 20 raste. Për Grupet 2, 3 dhe 4, kjo diferenca në
përfundim duhet të kalojë vlerat sipas Tabelën 5.9 një rast ndër 20 raste.
TABELA 5.8 Ripërsëritshmëria dhe Riprodhueshmëria për Grupin 1
Pika e
vlimit
%
Ripërsëritshmëria
Manuale
Riprodhueshmëria
Manuale
Ripërsëritshmëria
Automatike
Riprodhueshmëria
Automatike
°C
°F
°C
°F
°C
°F
°C °F
IBP 3.3 6 5.6 10 3.9 7 7.2 13
5 1.9+0.86SC 3.4+0.86SF 3.1+1.74SC 5.6+1.74SF 2.1+0.67SC 3.8+0.67SF 4.4+2.0SC 7.9+2.0SF
10 1.2+0.86SC 2.2+0.86SF 2.0+1.74SC 3.6+1.74SF 1.7+0.67SC 3.0+0.67SF 3.3+2.0SC 6.0+2.0SF
20 1.2+0.86SC 2.2+0.86SF 2.0+1.74SC 3.6+1.74SF 1.1+0.67SC 2.0+0.67SF 3.3+2.0SC 6.0+2.0SF
30–70
1.2+0.86SC
2.2+0.86SF
2.0+1.74SC
3.6+1.74SF
1.1+0.67SC
2.0+0.67SF
2.6+2.0SC
4.7+2.0SF
80 1.2+0.86SC 2.2+0.86SF 2.0+1.74SC 3.6+1.74SF 1.1+0.67SC 2.0+0.67SF 1.7+2.0SC 3.0+2.0SF
90 1.2+0.86SC 2.2+0.86SF 0.8+1.74SC 1.4+1.74SF 1.1+0.67SC 2.0+0.67SF 0.7+2.0SC 1.2+2.0SF
95
1.2+0.86SC
2.2+0.86SF
1.1+1.74SC
1.9+1.74SF
2.5+0.67SC
4.5+0.67SF
2.6+2.0SC
4.7+2.0SF
FBP
3.9
7
7.2
13
4.4
8
8.9
16
SC ose SF është mesatarja e slope (apo shkallës së ndryshimeve)
TABELA 5.9. Ripërsëritshmëria dhe Riprodhueshmëria për Grupet 2, 3 and 4 (Metoda
Manuale)
Ripërsëritshmëria Riprodhueshmëria
IBP
°C °F °C °F
1.0+0.35SC 1.9+0.35 SF 2.8+0.93 SC 5.0+0.93 SF
5—95 % 1.0+0.41SC 1.8+0.41 SF 1.8+1.33 SC 3.3+1.33 SF
FBP
0.7+0.36SC
1.3+0.36 SF
3.1+0.42 SC
5.7+0.42 SF
% volume ne temp
e leximit 0.7+0.92/SC 0.7+1.66/ SF 1.5+1.78/ SC 1.53+3.20/ SF
91
Riprodhueshmëria:
Grupi 0 – Për këtë grup nuk përcaktohet riprodhueshmëri sipas kësaj metode.
Grupi 1 – Diferenca midis dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të fituara nga operatorë të
ndryshëm në laboratorë të ndryshëm, në materiale të njëjta pune, në një veprim korrekt dhe
normal të metodës testuese, tejkalon vlerat e tabelën 5.8 vetëm një në njëzet raste. Kurse për
Grupet 2, 3, 4, kjo diferencë tejkalon vlerat e tabelës 5.9 vetëm një në njëzet raste.
Saktësia dhe kundërshtitë e Metodës Automatike
Ripërsëritshmëria
Grupi 0 – Rezultatet dublikate për EP nuk duhet të ndryshojnë nga njeri – tjetri më tepër se
3.5 0C (6
0F) një ndër 20 raste. Diferencat e lexuara për çdo pikë përqindjeje distilati, në
temperaturat dublikate, nuk duhet të kalojnë sasinë ekuivalente prej 2 ml distilat për çdo pikë
matjeje.
Grupi 1 – Diferenca midis dy rezultateve të njëpasnjëshme të fituara prej të njëjtit operator,
në të njëjtën aparaturë dhe në kushte pune të njëjta dhe mbi të njëjtën mostër apo identike me
të, në një funksionim normal dhe korrekt të metodës testuese, në përfundim duhet të kalojë
vlerat sipas Tabelës 5.8 një rast ndër 20 raste. Për Grupet 2, 3 dhe 4, kjo diferencë në
përfundim duhet të kalojë vlerat sipas Tabelës 5.10 një rast ndër 20 raste.
Tabela 5.10 Ripërsëritshmëria dhe Riprodhueshmëria për Grupin 2, 3 and 4 (Automatike)
%
Ripërsëritshmëria
Riprodhueshmëria
°C °F °C °F
IBP 3.5 6.3 8.5 15.3
2 % 3.5 6.3 2.6 + 1.92SC 4.7 + 1.92SF
5 % 1.1 + 1.08SC 2.0 + 1.08SF 2.0 + 2.53SC 3.6 + 2.53SF
10 % 1.2 + 1.42SC 2.2 + 1.42SF 3.0 + 2.64SC 5.4 + 2.64SF
20–70 % 1.2 + 1.42SC 2.2 + 1.42SF 2.9 + 3.97SC 5.2 + 3.97SF
80 % 1.2 + 1.42SC 2.2 + 1.42SF 3.0 + 2.64SC 5.4 + 2.64SF
90–95 % 1.1 + 1.08SC 2.0 + 1.08SF 2.0 + 2.53SC 3.6 + 2.53SF
FBP 3.5 6.3 10.5 18.9
SC ose SF është mesatarja e slope (apo shkallës së ndryshimeve), e llogaritur në përputhje me
BIAS
Riprodhueshmëria
Grupi 0 – Për këtë grup nuk përcaktohet riprodhueshmëri sipas kësaj metode.
Grupi 1 - Diferenca midis dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të fituara nga operatorë të
ndryshëm në laboratorë të ndryshëm, në materiale të njëjta pune, në një veprim korrekt dhe
normal të metodës testuese, tejkalon vlerat e tabelës 5.8 vetëm një në njëzet raste. Për Grupet
2, 3 dhe 4, kjo diferencë tejkalon vlerat e tabelës 5.10 vetëm një në njëzet raste.
92
5.1.1.7. Kundërshtitë e Metodës
Kundërshtitë relative: Ekzistojnë kundërshti midis resultateve empirike të distilimit të fituara
nga këto metoda dhe pikave të vërteta të vlimit të kurbës së distilimit të fituara nga Metoda D
2892. Madhësia e këtij kundërshtimi si dhe fakti se si lidhet ajo me saktësinë e metodës, nuk
është studiuar në mënyrë rigoroze.
5.1.2. METODA STANDARDE E TESTIMIT PËR DENSITETITN, DENSITETIN
RELATIV (GRAVITETI SPECIFIK), APO GRAVITETI API: ASTM D 1298
5.1.2.1. Të përgjithshme
Densiteti, densiteti relativ apo graviteti API është një faktor që drejton cilësinë dhe çmimin e
naftës. Megjithatë kjo veti e naftës është një indikator i pasigurt i cilësisë së saj pa u korreluar
me vetitë e tjera. Densiteti është një indikator i rëndësishëm për karburantet për automjete,
aviacion dhe mjetet detare, i cili ndikon në ruajtjen, trajtimin dhe djegien e tij. Përcaktimi i
saktë i densitetit, densitetit relativ apo gravitetit API të naftës apo produkteve të saj është i
nevojshëm për konvertimin e vëllimeve të matura në vëllim/masë, ose të dyja, në temperatura
standarde referuese gjatë ruajtjes.
Metoda ASTM D 1298 përdoret për përcaktimin e densitetit, densitetit relativ apo densitetit
API, të naftës bruto, të produkteve të naftës apo të përzierjeve të naftës me produkte të tjera
që nuk kanë përmbjatje nafte dhe që kanë një presion vlimi Reid 101.325 kPa (14.696 psi)
apo më pak.
Sipas kësaj metode densiteti përcaktohet si masa e lëngut për njësi volumi në 150C dhe
presion 101.325 kPa me njësinë standarde të matjes kilogram për metër kub.
Densiteti relativ përcaktohet si raport i masës së një volumi të dhënë lëngu në një temperaturë
specifike me masën e të njëjtit volum të ujit të pastër, në të njëjtën temperaturë ose në
temperatura të ndryshme. Graviteti API, përcaktohet si një funksion special i densitetit relativ
(graviteti specific – sp gr) në 60/60 0F, dhe llogaritet si më poshtë:
° API = 141.5 / (sp gr 60/60°F ) - 131.5
Në këtë rast nuk kërkohet ndonjë deklarim temperature referuese pasi ajo përfshihet në
përkufizimin e gravitetit API.
Vlerat e përcaktuara si densitet, densitet relativ apo densitet API mund të konvertohen në
vlera ekuivalente në njësi të tjera në temperaturat alternative të referencës me anë të Tabelës
së Matjeve për Naftën. Para përdorimit të pajisjes ajo verifikohet apo çertifikohet sipas
Metodës së paraqitur në Aneksin A1 të këtij Standardi.
Testi i përcaktimit të densitetit është më i përshtatshëm për lëngjet transparente dhe me
viskozitet të ulët. Kjo metodë gjithashtu përdoret lëngjet opake duke përdorur një korrigjim të
përshtatshëm për meniskun.
5.1.2.2. APARATURA
1. Aparatura që përdoret është Hidrometri prej qelqi, i graduar në njësinë e densitetit,
densitetit relativ apo densitetit API, në përputhje me Specifikimet E 100 ose ISO 649-1, si
dhe kushtet të cilat janë të lidhuara me intervalin e matjes së densitetit, shkallën dhe
meniskun e hidrometrit.
2. Termometri është pajisja tjeter që nevojitet për matjen e densitetit i cili sikurse edhe
Hidrometri është graduar me shkallën përkatëse për matjen e temperaturës. Në këtë metodë
93
për termometrin janë përcaktuar diapazoni, intervali i gradimit dhe shkalla e lejuar maksimale
e gabimit.
3. Cilindri i hidrometrit, është prej qelqi të qartë, prej plastike apo prej metali. Diametri i
brendshëm i cilindrit duhet të jetë të paktën 25 mm më i madh se diametri i jashtëm i
hidrometrit dhe lartësia duhet të jetë e tillë që hidrometri i përshtatshëm të notojë qartësisht
në mostrën testuese me të paktën 25 mm midis fundit të hidrometrit dhe cilindrit.
4. Banjo me temperaturë – kostante, nëse kërkohet me dimesione të tilla që të akomodojë
cilindrin e hidrometrit dhe me një sistem kontrolli të temperaturës në gjëndje të mbajë
tempeaturën e banjos brenda 0.25 0C të temperaturës së testimit gjatë gjithë kohës së matjes.
5. Shufra përzjerëse, opsionale, prej qelqi apo plastike, me gjatësi afërsisht 400 mm.
Instrumentet që plotësojnë kushtet e kësaj metode, por nuk janë të pajisuara me çertifikatë
kalibrimi, klasifikohen si të paçertifikuara.
5.1.2.3. PROCEDURA E PUNËS
Çohet mostra në temperaturën e testit e cila duhe të jetë e tillë që mostra të jetë
mjaftueshmërisht fluide por jo shumë e lartë, sa të shkaktojë humbjen e komponenteve të
lehta, as shumë e ulët sa të rezultojë në pamje si dyll në porcionin e testimit. Çohet cilindri i
hidrometrit dhe termometri në një temperaturë rreth 5 °C afër temperaturës së testit.
Transferohet mostra e pastër, në cilindrin e hidrometrit pa e përplasur, për të shmangur
formimin e bulbave të ajrit dhe avullimin e përbërësve të lehtë të mostrës.
Mostrat që përmbajnë alkool ose materiale të tjera të tretshme në ujë, duhet të vendosen në
cilindër me anë të sifonit. Para se të futet hidrometeri hiqet ndonjë flluskë ajri e formuar,
duke e prekur atë me një copë letër të pastër filtër. Cilindri vendoset në pozicion vertikal në
një vend pa rryma ajri dhe ku temperatura mesatare përreth nuk ka ndryshime më shumë se
2°C. Kur temperatura ndryshon më shumë se 2 °C, përdoret një banjë me temperaturë
konstante.
Vendoset termometri i duhur ose pajisja e matjes së temperaturës në cilindër dhe trazohet
mostra me një shufër cilindrike. Regjistrohet temperatura e mostrës me afërsi prej 0.1°C dhe
më pas hiqen nga cilidri i hidrometrit.
Vendoset hidrometri në lëng dhe lihet i lirë në një pozicion ekuilibri, duke u kujdesur për të
shmangur lagien mbi nivelin në të cilin ai noton lirisht. Për lëngjet me viskozitetit të ulët dhe
të tejdukshem apo gjysëm të tejdukshem vërehet forma e meniskut kur hidrometri shtypet nën
nivelin e pikës së ekuilibrit rreth 1 deri në 2 mm dhe lejohet të kthehet në ekuilibër. Nëse
menisku ndryshon, pastrohet hidrometri dhe përsëritet deri sa forma e meniskut të mbetet
konstante.
Për lëngjet e errët dhe të trashë, hidrometri vendoset ngadalë në lëng dhe i lihet kohë e
mjaftueshme pushimi për të dalë në sipërfaqe të gjitha flluskat e ajrit. Shkalla e hidrometrit
lexohet me një përafërsi sa një e pesta e një ndarje të shkallës së plotë.
Për lëngjet transparente, regjistrohet leximi i hidrometrit si një pikë në shkallën hidrometrike
në të cilën sipërfaqja kryesore e lëngut pret shkallën. Kjo pikë gjëndet duke vendosur syrin
pak nën nivelin e lëngut dhe duke e ngritur ngadalë atë deri në në sipërfaqe. Shihet së pari një
elips i shtrembëruar, i cili bëhet një vijë e drejtë duke e prerë shkallën e hidrometrit.
Për lëngje e errëta leximi i hidrometrit regjistrohet në pikën e shkallës së hidrometrit në të
cilin mostra ngrihet, duke vërejtur me sy pak mbi planin e siperfaqes së lëngshme.
Menjëherë pas regjistrimit të leximit të shkallës së hidrometrit, hiqet hidrometri me kujdes
nga lëngu, futet termometri vertikalisht në cilindër dhe përzihet mostra me shufrën përzjerëse.
Regjistrohet temperatura e mostrës me afërsi 0.1 °C. Nëse kjo temperaturë ndryshon nga
leximi i mëparshëm më shumë se 0.5 °C, matjet përsëriten derisa temperatura të bëhet e
94
qëndrueshme brenda 0.5 °C. Në qoftë se nuk mund të merret një temperaturë e qëndrueshme,
vendoset cilindri hidrometrik në një banjë me temperaturë konstante.
Figura 5.3 Leximi i shkallës së hidrometrit për lëngjet transparente
Figure 5.4 Leximi i shkallës së hidrometrit për lëngjet opake
95
5.1.2.4. Llogaritjet
Lexohen temperaturat e vërejtura dhe regjistrohet mesatarja e këtyre dy temperaturave me
afërsi 0.1 °C. Për mostrat e errëta, aplikohet menisku përkatës i korrigjuar sipas të dhënave në
tab 5.11.
Tabela 5.11 Aplikimi i meniskut për mostrat e errëta
Njësia
Intervali i
Meniskut Shkalla
Densiteti, kg/m3 at 15°C Totali
Çdo
njësi Intervali Gbimi
Rregullimi
600 -1100 20 20 0.2 +0.2 +0.3
600 -1100 50 0.5 +0.3 +0.7
600 -1100 50 1.0 +0.6 +1.4
Densiteti relative (specific gravity)
në 60/60°F 0.600 -1.100 0.020 0.0002 ± 0.0002 +0.0003
0.600 -1.100 0.050 0.0005 ±0.0003 +0.0007
0.600 -1.100 0.050 0.001 ±0.0006 +0.0014
Densiteti relative (specific gravity)
në 60/60°F
0.650 -1.100 0.050 0.0005 ±0.0005
API −1 -+101 12 0.1 ±0.1
Aplikohet ndonjë korrigjim i hidrometrit në leximin e bërë dhe regjistrohet korrigjimi i
leximit të shkallës së hidrometrit për vlera më të afërt 0.1 kg/m3 për densitetitn, 0,0001 g/mL,
kg/L për densitetin relativ apo 0.1 °API.
Nëse hidrometri është kalibruar në një temperaturë ndryshe nga temperatura referuese,
atëherë përdoret ekuacioni më poshtë për të korrigjuar leximin e shkallës së hydrometrit
:
ku:
ρr - leximi i hidrometrit në temperaturën refereruese, r °C,
dhe
ρt - leximi i hidrometrit në shkallën e hidrometrit në të cilën temperatura referuese është t °C.
Konvertohet leximi i korrigjuar i shkallës së hidrometrit për densitetin, densitetin relative apo
gravitetin API, duke përdorur pjesën e duhur të Tabelave të Matjes për Naftën (Petroleum
Measurement Tables) të referuara në Udhëzuesin D 1250 sipas natyrës së prdoduktit të
testuar.
96
5.1.2.5. RAPORTIMI
Vlera përfundimtare e densitetit, në kilogram për meter kub, në temperaturën e referencës
raportohet me afërsi 0.1 kg/m3. Vlera përfundimtare e densitetit, në kilogram për litër ose
gram në mililitër në temperaturat referuese, raportohet me afërsi 0.0001.
Vlera finale e densitetit relativ, pa njësi, në të dy temperaturat e referencës, raportohet me
afërsi 0.0001. Vlera përfundimtare si graviteti API, raportohet me afërsi 0.1 °API.
5.1.2.6 SAKTËSIA DHE KUNDËRSHTITË
Saktësia e metodës është përcaktuar nga shqyrtimi i rezultateve statistikore ndërlaboratorike.
Ripërsëritshmëria – Diferenca në mes dy rezultateve të testit, të marra nga i njëjti operator me
të njëjtin aparat në kushte pune konstante identike në materiale testuese identike, në një afat
të gjatë, në funksionimin normal dhe të drejtë të metodës testuese, të tejkalojnë vlerat në
tabelën 5.12, vetëm në një rast në njëzet.
Tabela 5.12 Vlerat e r dhe R për metodën e matjes së densitetit
Parametrat Intervali i
temperaturës °C
(°F) Njësitë Ripërsëritshmëria Riprodhueshmëria
Densiteti
–2 to 24.5 kg/m3 0.5 1.2
(29 to 76) kg/L or g/mL 0.0005 0.0012
Densiteti Relativ
–2 to 24.5
0.0005 0.0012
(29 to 76)
Graviteti API (42 to 78) °API 0.1 0.3
Produkti: Lëngjet Opake
Parametrat Intervali i temp,
°C (°F) Njësitë Përsëritshmëria Riprodhueshmëria
Densiteti –2 to 24.5 kg/m3 0.6 1.5
(29 to 76) kg/L or g/mL 0.0006 0.0015
Densiteti Relativ –2 to 24.5
0.0006 0.0015
(29 to 76)
Graviteti API (42 to 78) °API 0.2 0.5
Riprodhueshmëria - Dallimi në mes të dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të marra nga
operatorë të ndryshëm të cilët punojnë në laboratorë të ndryshëm, në materiale identike
testuese, duhet që në afat të gjatë, në funksionim normal dhe korrekt të metodës testuese, të
tejkalojnë vlerat e tables 5.12 në një rast në njëzet të tilla.
Kundërshtitë - Për këtë metodë testimi nuk janë përcaktuar paragjykime. Megjithatë, nuk
duhet të ketë paragjykime për matjet absolute, kur kalibrimi i hidrometrit dhe termometrit
është bërë sipas Standardeve Ndërkombëtare, që furnizohen nga Instituti Kombëtar të
Standarteve dhe Teknologjisë.
97
5.1.3. METODA STANDARDE PËR VISKOZITETIN KINEMATIK TË LËNGJEVE
TRANSPARENTE DHE OPAKE (DHE LLOGARITJA E VISKOZITETIT DINAMIK):
ASTM 445
5.1.3.1. Të përgjithshme
Qëllimi i kësaj metode është specifikimi i procedurës për përcaktimin e viskozitetit ν, të
produkteve të lëngshme të naftës, si në gjëndje transparente ashtu edhe opake, nëpërmjet
matjes së kohës rrjedhjes të një volumi lëngu nën forcën e gravitetit nëpërmjet viskozimetrit
kapilar të kalibruar të qelqit. Rezistenca e rrjedhjes së një lëngu nën forcën e gravitetit quhet
viskozitet kinematik. Viskoziteti dinamik η, llogaritet duke shumëzuar viskozitetin kinematic
ν, me densitetin ρ, të lëngut. Intervali i matjes për viskozitetin kinematik nëpërmjet kësaj
metode është nga 02 – 300 000 mm2/s në të gjitha temperaturat.
5.1.3.2. Aparaturat
Viskozimetrat – Përdoren vetëm viskozimetra të kalibruar të tipit prej qelqi kapilar, në
gjëndje për të përcaktuar viskozitetin kinematik brenda limiteve të saktësisë.
Viskozimetrat e automatizuar - Viskozimetrat, pajisja për matjen e temperaturës, pajisja
për kontrollin e temperaturës, pajsja për kontrollin e temperatureës së banjës ose pajisja e për
matjen e kohës, janë të inkorporuara në aparaturën e automatizuar dhe në përputhje me
specifikimet për këto komponente të përcaktuar në metodën e testimit.
Figura 5.5 Viskozimetri automatic i përdorur në LD për përcaktimin e viskozitetit të vajrave të
naftës.
98
Mbajtësit e viskozimetrave - Përdoren mbajtësa viskozimetrash për të mundësuar të gjithë
viskozimetrat që kanë menisk të sipërm direkt mbi meniskun e poshtëm, të varen vertikalisht
me një kënd rreth 1° në të gjitha drejtimet. Viskometrat në të cilët menisku i sipërm është
mënjanuar drejtpërsëdrejti mbi meniskun e poshtëm, varen vertikalisht në një kënd 0.3° në të
gjitha drejtimet. Viskometerat duhet të montohet në një banjë me temperaturë konstante në të
njëjtën mënyrë sikurse janë kalibruar dhe deklaruar në çertifikatën e kalibrimit.
Kontrolluesi i temperaturës së banjës – përdoret një banjë me lëng transparent me një
thellësi të mjaftueshme, që në çdo moment gjatë matjes së kohës së rrjedhjes, çdo pjesë e
kampionit në viskozimetër të mos jetë më pak se 20 mm nën sipërfaqen e lëngshme të banjos
ose më pak se 20 mm mbi pjesën e poshtme të banjos. Për çdo seri të matjeve të kohës së
rrjedhjes, kontrolli i temperaturës së banjës së lëngshme duhet të jetë i tillë që brenda
intervalit prej 15 deri 100 °C, temperatura e mesatare e banjos nuk duhet të ndryshojnë më
shumë se 0.02 °C të temperaturës së zgjedhur mbi gjatësinë e viskozimetrit, ose midis
pozicionit të secilit viskozimetër, ose të vendndodhjes të termometrit. Për temperaturat jashtë
këtyre kufijve, devijimi nga temperatura e dëshiruar nuk duhet të kalojë 0.05 °C.
Pajisja për matjen e temperaturës në intervalin nga 0 deri 100 °C - Përdoren termometra
qelqi të kalibruar me një saktësi pas korrigjimit prej 0.02 °C ose më të mirë se këto, ose
ndonjë pajisje tjetër termometrike e barabartë ose me një saktësi më të mirë. Nëse përdoren
termometra qelqi të kalibruar rekomandohet përdorimi i dy termometrave të cilët ndryshojnë
me 0.04°C. Jashtë intervalit nga 0 deri në 100 °C, përdoren termometra të kalibruar me një
saktësi pas korrigjimit prej 0.05 °C ose më të mirë, ose ndonjë pajisje tjetër termometrike me
saktësi të barabartë ose më të mirë. Kur dy matësit e temperaturës janë përdorur në të njëjtën
banjë, ato duhet të ndryshojnë me ± 0.1 °C.
Pajisja për matjen e kohës - Përdoret çdo pajisje matëse e kohës që është në gjëndje të japë
lexime me një saktësi prej 0.1 s ose edhe më të mirë dhe ka një saktësi në 0.07% të leximit
kur testohet mbi intervalet e minimumit dhe maksimumit të kohës së pritshme të rrjedhjes.
Mund të përdoret edhe një pajisje elektrike e matjes së kohës nëse frekuenca e kontrolluar
është me një saktësi prej 0.05% ose më të mirë.
5.1.3.3. Reagentët dhe Materialet
Solucionet pastruese - Përdoret solucion i acidit kromik ose një solucion pastrues i fuqishëm
acid pa përmbajtje kromi.
Mostra Solvente: Përziehet plotësisht me mostrën. Filtrohet para përdorimit. Është e
përshtatshme për shumicën e mostrave benzinë volatile ose vajguri. Për mbetjet e
karburanteve, është e nevojshme një paralarje me një tretës aromatik të tilla si toluen ose
ksilen për të hequr materialet asfaltenik.
Solventi tharës: Është solvent i paqëndrueshëm që përziehet plotësisht me mostrën solvente
dhe me ujin. Filtrohet para përdorimit. Acetoni është i përshtatshëm.
Uji – I dejonizuar ose i distiluar konform specifikimeve D 1193 ose Grade 3 të ISO 3696.
Filtrohet para përdorimit.
99
5.1.3.4. Kalibrimi dhe verifikimi
Viskozimetrat – Përdoren vetëm viskozimetra, termometra dhe matës kohe të kalibruar, siç
përshkruhet në këtë metodë.
Konstantja e kalibrimit C, varet nga nxitimi gravitacional në vendin e kalibrimit dhe kjo
duhet të jepet nga një laborator i standardizuar së bashku me konstanten e instrumentit. Kur
ky nxitim gravitacional g, ndryshon nga nxitimi gravitacionl në laboratorin e testimit për më
shumë se 0.1%, atëherë konstantja e kalibrimit korrigjohet si më poshtë: C2 = ( g2 / g1) ∙ C
ku 1 dhe 2 tregojnë respektivisht, laboratorin e standardizimit dhe laboratorin e testimit.
5.1.3.5. Procedura
Rregullohet banja e viskozimetrit në temperaturën e kërkuar të testit dhe sipas të gjitha
kushteve të tjera të përcaktuara. Termometrat mbahen në pozicion drejt në të njëjtat kushte
zhytjeje. Përdoret një viskozimetër i kalibruar, i pastër, i thatë dhe i përshtatshëm për
intervalin e viskozitetit të pritshëm. Koha e rrjedhjes për viskozimetrin manual nuk duhet të
jetë më pak se 200 s. Koha e rrjedhjes prej më pak se 200 s është për viskozimetrat
automatikë që përmbushin kushtet e përcaktuara në metodë.
Kur temperatura e testimit është nën pikën e vesës, viskozimetrat mbushen në mënyrë
normale. Pas zhytjes, viskozimetri lihet të arrijë temperaturën e banjës dhe më pas hiqet tapa.
Në përgjithësi, për lëngjet transparente përdoren viskozimetra të tipit sipas Tabelës 5.13:
Tabela 5.13 Tipat e viskozimetrave për lëngjet transparente
Tipi i Viskozimetrit
Intervali i Viskozitetit
Kinematic, A mm2/s
A. Tipi Ostwald per lengjet Transparente
Cannon-Fenske routine B 0.5 deri në 20 000
Zeitfuchs 0.6 deri në 3 000
BS/U-tube 0.9 deri në 10 000
BS/U/M miniature 0.2 deri në 100
SILB 0.6 to 10 000 0.6 deri në 10 000
Cannon-Manning semi-micro 0.4 deri në 20 000
Pinkevitch 0.6 deri në 17 000
B. Suspended-level Types per lengjet Transparente
BS/IP/SL 3.5 deri në 100 000
BS/IP/SL(S) 1.05 deri në 10 000
BS/IP/MSL 0.6 deri në 3 000
Ubbelohde 0.3 deri në 100 000
FitzSimons 0.6 deri në 1 200
Atlantic 0.75 deri në 5 000
Cannon-Ubbelohde(A), Cannon
Ubbelohde dilution(B) 0.5 deri në 100 000
Cannon-Ubbelohde semi-micro 0.4 deri në 20 000
100
Për lëngjet opake përdoren viskozimetra të tipit sipas Tab 5.14:
Tabela 5.14 Tipat e viskozimetrave për lëngjet opake
Tipi i Viskozimetrit
Intervali i Viskozitetit
Kinematik, A mm2/s
Tipi me rryme në kah të kundërt për lëngjet Transparente Opake
Cannon-Fenske opake 0.4 deri në 20 000
Zeitfuchs - me krahë të kryqëzuar 0.6 deri në 100 000
BS/IP/RF U- tub me rrymë në kah të
kundërt 0.6 deri në 300 000
Lantz-Zeitfuchs tipi me rrymë në kah
të kundërt 60 deri në 100 000
Mostrat opake para testimit vendosen në kontenierin e vet në një temperatureë 60 ±2°C për
rreth 1 orë, duke e shoqëruar me përzjerje të mostrës. Menjëherë pas përfundimit të procesit
të kalimit të mostrës në gjëndje fluide, mbushet një balonë qelqi 100 ml me sasi mostre të
mjaftueshme për dy viskozimetra. Zhytet baloni në një banjë me ujë të vluar për 30 min.
Hiqet baloni nga banja, mbyllet fort dhe tundet lehtësisht për 60 s. Për viskozitetin kinematik
kryhen dy përcaktime. Viskozimetrat parangrohen para se të zhyten në banjë. Viskozimetrave
i lihet kohë e mjaftueshme për të arritur temperaturën e testimit.
Viskoziteti kinematik ν, llogaritet në mm2/s, për çdo matje të kohës së rrjedhjes. Këto
konsiderohen si dy vlera të përcaktuara të viskoziteti kinematik.
5.1.3.6. Llogaritjet
Viskozitetit kinematik llogaritet si prodhim i kohës së matur të rrjedhjes së lëngut me
konstanten e kalibrimit të viskozimetrit. Nevojiten dy matje të tilla për të llogaritur
viskozitetin kinematik rezultant i cili është mesatarja e dy vlerave të pranueshme të matjes.
Llogaritja e viskozitetit kinematik
Llogaritet vlera e secilit prej viskoziteteve kinematike të përcaktuara ν1 dhe ν2 (në mm2/s),
për kohët e matura të rrjedhjes t1 dhe t2, dhe konstantes së viskozimetrit C, nëpërmjet
ekuacionit:
ν 1,2 = C ∙ t1,2
Llogaritet viskoziteti kinematik rezultant ν, si një mesatare e ν1 dhe ν2.
Viskoziteti dinamik llogaritet me formulën
η = ν x ρ x 10 -3
ku η – viskoziteti dinamik, mPa∙s,
ν – viskoziteti dinamik, mm2/s;
ρ – densiteti, kg/m3, në të njëjtën temperaturë që është përdorur për matjen e viskozitetit
kinematic.
101
5.1.3.7. Saktësia
Krahasimi i vlerave të përcaktuara:
Përcaktueshmëria (d) – Diferenca midis vlerave të njëpasnjëshme të përcaktuara, të marra
nga i njëjti operator në njëjtin laborator duke përdorur të njëjtat aparatura për një seri matjesh
që çojnë në një rezultat të vetëm, për një kohë të gjatë, në funksionim normal dhe korrekt të
kësaj metode testimi, mund të kalojnë vlerat e mëposhtme vetëm në një rast në njëzet raste:
vajrat bazë në 40 dhe 100 °C 0,0020 y (0.20%)
vajrat formuluara në 40 dhe 100 °C 0,0013 y (0.13%)
vajrat formuluara në 150 ° C 0,015 y (1.5%)
dylli naftës në 100 °C 0.0080 y (0,80%)
mbetje vajrash në 80 dhe 100 °C 0,011 (y + 8)
mbetje vajrash në 50 °C 0.017 y (1.7%)
Aditivët në 100 °C 0,00106 y
Gas oils at 40°C 0.0013 (y+1)
Karburant Jet në –20°C 0.0018 y (0.18 %)
ku: y është mesatarja e vlerave të përcaktuara të krahasueshme.
Krahasimi i rezultateve:
Përsëritshmëria (r) – Diferenca midis rezultateve të njëpasnjëshme të marra nga i njëjti
operator në të njëjtën laborator, me të njëjtin aparat, në kushte pune të kostante, në materiale
identike, për një kohë të gjatë, në funksionim normal dhe korrekt të kësaj metode testimi,
mund të kalojnë vlerat e mëposhtme vetëm në një rast në njëzet raste:
Vajrat bazë në 40 dhe 100 °C 0.0011 x (0.11%)
Vajrat formuluara në 40 dhe 100 °C 0.0026 x (0.26%)
Vajrat formuluara në 150 °C 0.0056 x (0.56%)
Dylli i naftës në 100 °C 0.0141 x1.2
Mbetjet e vajrave të karburantit në 80 dhe 100 ° C 0.013 (x + 8)
Mbetjet e vajrave në 50 °C 0.015 x (1.5%)
Aditivë në 100 °C 0,00192 x 1.1
Vajrat e gazit në 40 °C 0.0043 (x + 1)
Karburantet Jet në -20 °C 0.007 x (0.7%)
ku: x është mesatarja e rezultateve që krahasohen.
Riprodhueshmëria (R) - Diferenca midis dy rezultatet të vetme dhe të pavarura të marra nga
operatorë të ndryshëm që punojnë në laboratorë të ndryshëm, në materiale testuese identike,
për një kohë të gjatë, në kushte pune normale dhe korrekte të kësaj metode testimi, mund të
kalojnë vlerat e mëposhtme vetëm në një rast në njëzet raste:
Vajrat bazë në 40 dhe 100 °C 0.0065 x (0.65 %)
Vajrat formuluara në 40 dhe 100 °C 0.0076 x (0.76 %)
Vajrat formuluara në 150 °C 0.018 x (1.8 %)
Dylli i naftës në 100 °C 0.0366 x 1.2
Mbetjet e vajrave të karburantit në 80 dhe 100°C 0.04 (x + 8)
Mbetjet e vajrave në 50°C 0.074 x (7.4 %)
Aditivë në 100°C 0.00862 x 1.1
102
Gazoilet në 40°C 0.0082 (x+1)
Karburantet Jet në –20°C 0.019 x (1.9 %)
ku: x është mesatarja e rezultateve që krahasohen
5.1.4. METODA STANDARDE PËR LLOGARITJEN E INDEKSIT TË CETANIT
PËR DISTILATET E LËNDËVE DJEGËSE: ASTM D 976
5.1.4.1. Të përgjithshme
Kjo metodë jep formulën për llogaritjen e Indeksit të Cetanit nëpërmjet gravitetit API dhe
pikës së mesit të vlimit. Indeksi i Cetanit i Llogaritur është një mjet shtesë për të vlerësuar
numrin e Cetanit ASTM ku për përcaktuar këtë veti nuk është i mundshëm testimi i motorit.
Mund të përdoret edhe si një përafrim i numrit të cetanit kur sasia e mostrës është shumë e
vogël për një vlerësim të motorit.
5.1.4.2. Llogaritja e Indeksit të Cetanit
Sipas kësaj metode ekuacioni për llogaritjen e Indeksit të Cetanit është:
Indeksi i Cetanit i LLogaritur = - 420.34 + 0.016G2 + 0.192G log M
+ 65.01 (log M)2 - 0.0001809 M
2
ose
Indeksi i Cetanit i LLogaritur = 454.74 – 1641.416D + 774.74 D2
– 0.554 B + 97.803 (log B)
2
ku:
G = Gravitetin API sipas Metodës D287, D1298 apo D4052
M = Temperatura e mesit të vlimit, 0F sipas Metodës D 86
D = Densiteti në 15 0C, G/mL sipas Metodës ASTM D1298 ose D4052
B = Pika e mesit të vlimit, 0
C, sipas Metodës ASTM D 86.
5.1.4.3. Limitet e Ekuacionit
Ekuacioni i llogaritjes së Indeksit të Cetanit të Llogaritur ka disa limite gjatë aplikimit të tij:
1. Nuk është i aplikueshëm për lëndët djegëse që përmbajnë aditivë për përmirësimin e
Numrit të Cetanit;
2. Nuk është i aplikueshëm për hidrokarburet e pastra, lëndët djegëse sintetike, si p.sh
disa produkte të derivuara nga vajrat e shisteve dhe të rërave bituminoze, alkilateve
apo katraneve;
3. Pasaktësi të konsiderueshme mund të ndodhin nëse përdoret për vajrat e papërpunuar,
mbetjet apo produktet që kanë pikën e fundit të vlimit nën 500 0F.
103
5.1.4.4. Raportimi
Vlera e Indeksit të Cetanit të Llogaritur raportohet me afërsi deri në të dhjeta.
5.1.4.5. Saktësia dhe kundërshtitë
Lidhja reciproke e vlerës së Indeksit të Cetanit me Numrin ASTM të Cetanit varet nga
saktësia e përcaktimit të Gravitetit API dhe pikës së mesit të vlimit. Brenda intervalit të
numrit të cetanit nga 30 – 60, lidhja reciproke e pritur e Indeksit të Cetanit të Llogaritur me
Numrin ASTM të Cetanit do të jetë disi më pak se ±2 Numrin e Cetanit për 75% të distilateve
të lëndëve djegëse të vlerësuara. Gabimet më të mëdha janë për lëndët djegëse jashtë
intervalit.
5.1.5. PËRCAKTIMI I METIL ESTERIT TË ACIDIT YNDYROR (FAME) NË
DISTILATET E MESME – METODA E SPEKTROSKOPISË INFRA TË KUQE: EN
14078
5.1.5.1. Të përgjithshme
Ky Standard është përgatitur nga Komiteti Teknik CEN/TC 19 ‗Lëndët djegëse të gazta dhe
të lëngëta, lubrifikantët dhe produktetet e naftës, me origjinë sintetike dhe biologjike‘.
Standardi specifikon metodën e testimit për përcaktimin e përmbajtjes së Metil Esterit të
Acidit Yndyror (FAME) në gazoilet për përdorim për automjete apo për ngrohje nëpërmjet
Spektroskopisë Infra të Kuqe dhe aplikohet për një përmbajtje të FAME sipas intervaleve të
mëposhtme:
Intevali A: për përmbajtje të FAME që shkon nga 0.05% (v/v) deri në 3% (v/v);
Intevali B: për përmbajtje të FAME që shkon nga 3% (v/v) deri në 20% (v/v);
Kryesisht, produktet që përmbajnë sasi të larta të FAME mund të analizohen nëse më parë ato
hollohen; megjithatë, në rastet kur përqëndrimi i FAME është jashtë intervaleve të mësipërme
meren rezultate jo të sakta.
Kjo metodë është verifikuar për t‘u aplikuar në mostra të cilat përmbajnë FAME në përputhje
me EN 14214 apo EN 14213. Rezultate të besueshme fitohen vetëm nëse mostrat nuk
përmbajnë ndonjë sasi të konsiderueshme të përbërësve të tjerë interferues, në veçanti të
estereve apo të përbërjeve të tjera me përmbajtje të grupit karbonil të cilat posedojnë një brez
absorbimi në zonën e spektrit që përdoret për përcaktimin sasior të FAME.
Spektri mesatar i absorbimit infra të kuqe i një sasie mostre testuese regjistrohet pasi mostra
është holluar më parë me një tretës pa FAME.
Matet absorbanca në maksimumin e pikut të bandës tipike të absorbimit për esteret në
gjatësinë e valës rreth (1745 ± 5) cm-1
. Në fillim kryhet kalibrimi i aparaturës në njësinë g/l
FAME. Për ta kthyer në % (v/v) merret një densitet rreth 0.833 kg/m3
në 150C. Zgjidhen dy
intervale të matjes (A ose B) për secilin kalibrim dhe hollim specifik. Për intervalin A matjet
preferohen të kryhen pa hollim të produktit kurse për Intervalin B përdorimi i një elementi
(qelize) matës me gjatësi kalimi sa më të shkurtër. Është një sfidë përcaktimi sipas intervalit
A pasi duhet të ndiqen të gjitha detajet e metodës pa lënë jashtë dhe pa shtuar detaje
individuale.
104
Bazuar në absorbancën e matur në maximumin e pikut të bandës së absorbimit, përmbajtja e
FAME-s llogaritet nëpërmjet një funksioni kalibrues i cili përcaktohet me anë të një solucioni
kalibrues me përmbajtje të njohur FAME.
5.1.5.2. Reagentët dhe materialet
1. FAME për kalibrim sipas specifikimeve të standardeve EN 14214 apo EN 14213;
2. Distilat i mesëm pa përmbajtje FAME, si një solvent tretës dhe si një material referues
për matjen e sfondit të spektrit; kjo përdoret veçanërisht në Intervalin A të matjes me
qëllim shmangien e shpërbërjes së spektrit. Në këtë kontekst këto distillate nuk kanë
ndonjë bandë absorbimi në intervalin tipik IR të absorbimit të FAME;
3. Solventët për pastrim: etanol, n- pentan, ciklohekzan.
5.1.5.3. Aparatura
1. Spektrometr Ifra i Kuq, i tipit shpërndarës apo interferometer, që operon me numër gjatësi
valesh nga 400 cm-1
deri në 4000 cm-1
, me një absorbim linear në intervalin e absorbancës
nga nga 0.1 deri në 1.1 njësi absorbance dhe me një rezolucion minimal 4 cm-1
;
2. Elementët matës (qelizat) të përbëra nga KBr, NaCl dhe CaF2 me gjatësi vale të njohur.
Figura 5.6 Spektrofotometeri Infra i Kuq që përdoret në LD
5.1.5.4. Procedura
Procedura fillon me zgjedhjen e elementit matës të përshtatshëm për matje i cili duhet të jetë i
njëjtë si për kalibrim ashtu edhe për matje:
Intevali A: me gjatësi kalimi sa më të gjatë të mundur dhe pa hollim (afërsisht 0.5
mm);
Intevali B: me gjatësi kalimi sa më të shkurtër dhe me një hollim deri në përmbajtjen
e parashikur të FAME-s (afërsisht 0.1 mm).
105
Kalibrimi
Sipas metodës përgatitet një set me 5 mostra kalibruese me % të njohur të FAME-s të tretura
në një distilat të mesëm pa përmbajtje FAME. Gjithashtu, distilati pa përmbajtje të FAME
përdoret si një mostër kalibruese.
Në çdo rast forma e funksionit kalibrues është:
Y = F(X)
Ku
Y – sinjali (variabël i varur), d.m.th koeficienti korektues Ecorr
X – përmbajtja e FAME në g/l
Bazuar në përmbajtjen e FAME-s (X) dhe në koeficientin korektues Ecorr (Y) për të gjitha
solucionet kalibruese, vija e drejtë e kalibrimit llogaritet nëpërmjet lidhjes lineare të dhënë në
ekuacionin më poshtë:
Y (i) = a ∙ X (i) + b
ku:
Y (i) - është koeficienti Ecorr i përcaktuar për kalibrimin e mostrave (i);
X (i) - është përmbajtja e FAME në g/l për mostrat e kalibrimit (i)
a, b janë koeficientët e grafikut (e pjerrtësisë dhe ndërprerjes) të fituara nga lidhja lineare
Në rastin e një pune të kujdesshme, koeficienti b (ndërprerja mbi boshtin e Y) duhet të jetë
zero.
Devijimi nga zero ndodh për përqëndrime të larta të FAME.
Regjistrimi i spektrit
Spektri i mostrës së bardhë regjistrohet i pari në radhën e mostrave kalibruese. Pastaj
regjistrohen spektrat për të gjithë mostrat e tjera sipas përmbajtjes së FAME-s në rritje.
Merret një spektër sfond dhe/ose referues.
Llogaritja e përmbajtjes së FAME-s në g/l
Përmbajtja e FAME llogaritet me anë të ekuacionit më poshtë:
Xs = (Ecorr – b)/a
Ku
a, b janë koeficientët e grafikut të fituara nga grafiku linear
Xs – përmbajtja e FAME në mostrën testuese në g/l Kjo përmbajtje mund të kthehet në % si më poshtë
Përmbajtja në % = (Xs/883) ∙ 100
5.1.5.5. Raportimi
Rezultatet për matjet në intervalin A, raportohen në % (v/v) me dy shifra pas presjes dhjetore.
Rezultatet për matjet ne intervalin B raportohen me një shifër pas presjes dhjetore.
5.1.5.6. Saktësia
Përsëritshmëria r - Diferenca midis rezulateve të dy testeve, të fituara nga i njëjti operator
me të njëjtën aparaturë në kushte pune të njëjta dhe në mostra identike testimi, duhet që në
terma afatgjatë, në kushte të plota normale dhe korrekte të testit, të kalojë vlerat e dhëna në
Tabelën 5.15, vetëm në një rast në njëzet raste.
Riprodhueshmëria R - Dallimi në mes të dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të marra
nga mostra testuese identike, të marra nga operatorë të ndryshëm në laboratorë të ndryshme,
106
duke implementuar në mënyrë korrekte të njëjtën metode testuese, të kalojë vlerat e dhëna në
Tabelën 5.15 vetëm një rast në njëzet raste.
Tabela 5.15 Vlerat e r dhe R për metodën e matjes së përmbajtjes së FAME
Intervali i matjes dhe tipi i produktit Përsëritshmëria r, % (v/v) Riprodhueshmëria R, %(v/v)
Distilat i mesëm Intervali A r = 0.0126 X + 0.0079 R = 0.0499X + 0.0231
Distilat i mesëm Intervali B r = 0.0166 X - 0.00195 R = 0.0793 X - 0.0413
Vajra per ngrohje shtëpiake me
përmbajtje FAME deri ne 0.06% (v/v) 0.004 0.015
ku X është mesatarja e dy rezultateve të krahasueshme
5.1.6 PËRCAKTIMI I PËRMBAJTJES SË SQUFURIT TË LËNDËVE DJEGËSE PËR
AUTOMJETE. METODA ME FLUORESHENCË ULTRAVJOLLCË: EN ISO 20846
5.1.6.1. Të Përgjithshme
Ky Standard specifikon metodën e testimit me Fluoreshencë Ultravjollcë UV për përcaktimin
e përmbajtjes së squfurit në lëndët djegëse diesel, përfshirë edhe ato me përmbajtje të FAME
deri në 10% (v/v), dhe me përmbajtje të squfurit në intervalin nga 3 mg/kg deri në 500
mg/kg. Mund të analizohen edhe produkte të tjera por që në këto raste nuk meren rezultate të
sakta.
Mostra hidrokarbure injektohet në dedektorin e aparatit UV fluroreshentë. Mostrat futen në
tubin e djegies në temperatureë të lartë (1000 0C deri në 1100
0C), ku squfuri oksidohet në
SO2 në një atmosferë të pasur me oksigjen. Uji i prodhuar gjatë djegies së mostrës largohet
nga ambienti dhe gazet e djegies së mostrës ekspozohen ndaj dritës UV. SO2 absorbon
energjinë nga drita UV dhe kalon në një molekulë të eksituar SO2*. Fluoreshenca e emetuar
nga molekula e eksituar SO2* kur kthehet në gjendje të stabilizuar dedektohet nga një tub
fotomultimetri dhe rezulton një sinjal i matshëm i përmbajtjes së squfurit në mostër.
Stadi i parë - piroliza e komponentëve të mostrës me rrymë argoni;
Stadi i dytë - djegia e produkteve të pirolizës me rrymë oksigjeni sipas reaksioneve:
R + O2 → CO2 +H2O (1)
R-N + O2 → NOx + CO2 + H2O (2)
R-S + O2 → SO2 + CO2 + H2O (3)
R-X + O2 → HX* + CO2 +H2O (4)
R → substancat që përmbajnë karbon
*→ X = F-, Cl
-, Br
-, I
-
107
5.1.6.2. Reagentët dhe materialet
1. Gaz inert, argon ose helium me pastërti ≥ 99.998 % (v/v);
2. Oksigjen me pastërti ≥ 99.75 % (v/v);
3. Solventë si toluene, izooktan ose të ngjashëm pa përmbajtje squfuri;
4. Përbërje të squfurit:
a. Dibenzotiofen (DBT) me masë molekulare 184.26 dhe me një përmbajtje squfuri
17.399 % (m/m);
b. Dibutil sulfide (DBS) me masë molekulare 146.29 dhe me një përmbajtje squfuri
21.915 % (m/m);
c. Tionaften (Benzotiofen) (TNA) me nje masë molekulare 134.20 dhe me një
përmbajtje squfuri 23.890 % (m/m).
Përgatitja e solucionit rezervë
Përgatitet një solucion rezervë me një prej përbërjeve të squfurit (sasitë janë parashikuar në
metodë), me një përmbajtje squfuri afërsisht 1 000 mg/l. Përbërja tretet plotësisht në solvent
në një balon volumetrik 100 ml. Llogaritet përmbajtja e saktë e squfurit të kësaj tretësire me
afërsi 1 mg/l. Kjo tretësirë do të përdoret për përgatitjen e mostrave kalibruese.
Standardet kalibruese
Përgatiten standardet kalibruese me anë të tretjes së solucionit rezervë me një solvent të
zgjedhur. Llogaritet përmbajtja e saktë e squfurit të çdo standardi kalibrues. Përveç këtyre
përdoren edhe ‗mostrat e kontrollit të cilësisë‘ të cilat kanë një përmabjtje squfuri të njohur, e
cila njihet nga kjo metodë testimi për një periudhë të caktuar kohore.
5.1.6.3. Aparatura
Pjesët përbërëse të aparaturës janë:
1. Furra e cila përfshin një pajisje elektrike, në gjëndje të mbajë një temperaturë të
mjaftueshme për pirolizën e mostrave dhe oksidimin e squfurit në SO2. Ajo mund të
jetë horizontale ose vertikale;
2. Tubi i djegies prej kuarci;
3. Kontrolluesit e rrymës;
4. Tharësi i avullit – për largimin e ujit të formuar;
5. Dedektori UV fluoreshent - cilësor dhe sasior;
6. Mikro shiringa me vëllim nga 5µl deri në 50 µl
7. Sistemi hyrës i mostrës;
8. Peshore me afërsi 0.1 mg;
9. Balona volumetrik, Klasi A, 100 ml.
Kalibrimi i aparaturës dhe verifikimi
Kalibrimi me shumë pika
Zgjidhet një nga kurbat sipas tabelës së mëposhtme dhe përgatiten standardet kalibruese.
Numri i standardeve kalibruese nuk mund të jetë më i vogël se katër.
108
Tabela 5.16 Standardet kalibruese
Kurba 1 Kurba 2 Kurba 3
Përmbajtja e Squfurit
mg/l ose mg/kg
Përmbajtja e Squfurit
mg/l ose mg/kg
Përmbajtja e Squfurit
mg/l ose mg/kg
0.5 5 50
2 10 150
5 30 350
10 60 500
Me standardet e përgatitura ndërtohen kurbat kalibruese duke patur parasysh që mostrat
kalibruese dhe mostra e bardhë testohen nga 3 herë sipas procedurës. Kurbat duhet të jenë
lineare dhe me njëkoeficient korrelimi prej të paktën 0.995.
Kalibrimi me një pikë
Përgatitet një standard kalibrues me përmbajtje squfuri të afërt me mostrën që do të
analizohet (± 50%), nëpërmjet hollimit të solucionit rezervë. Nëse lineariteti i aparaturës
është kontrolluar më parë, atëherë mund të përdoret një standard kalibrues me përmbajtje të
squfurit > 50% nga ajo e mostrës që do të analizohet. Llogaritja e faktorit të kalibrimit K,
shprehet në numër njësish për nanogram të squfurit, duke përdorur ekuacionin:
K = Ac / (mc ∙ wSc)
K = Ac / (vc ∙ ρS)
Ku
Ac – përgjigja e dedektorit të integruar për standardin kalibrues, e shprehur në numër njësish;
wSc – përmbajtja e squfurit për standardin kalibrues, në mg/kg;
vc – volumi i standardit kalibrues të injektuar, në mikrolitra µl;
ρS - përmbajtja e squfurit për standardin kalibrues, në mg/l;
mc – masa e standardit kalibrues të injektuar, në mg/l;
mc = vc ∙ Dc
ku Dc – densiteti i standardit kalibrues në temperaturën e matjes, në g/ml.
Llogaritet mestarja e faktorit të kalibrimit dhe kontrollohet që devioacioni standard të jetë
brenda tolerancës së pranuar.
5.1.6.4 Procedura
Procedura nis me matjen e densitetit të mostrës që do të analizohet. Vlerësohet përmbajtja e
squfurit të mostrës, dhe përgatitet një porcion testues i mostrës me përmbajtje të squfurit
brenda intervalit të kurbës së zgjedhur të kalibrimit (nëse përdoret kalibrimi me shumë pika)
ose afërsisht sa përmbajtja e squfurit të standardit kalibrues (max ± 50%) (nëse zgjidhet
kalibrimi me një pikë). Nëse përmbajtja e pritshme e squfurit është më e lartë se e standardit
kalibrues përgatitet një solucion tjetër i holluar volumetrik ose mase me një solvent të
zgjedhur. Kryhen tre matje sikurse edhe për solucionet kalibruese.
109
Llogaritjet
Përdorimi i kalibrimi me shumë pika
Në këtë rast përmbajtja e squfurit të mostrës, wS, e shprehur në mg/kg, llogaritet sipas
ekuacioneve të mëposhtme:
wS = A – Y / (m ∙ Ss ∙ Fg), ose
wS = A – Y / (V ∙ Ss ∙ Fv)
Ku
A - përgjigja e dedektorit të integruar për mostrën, e shprehur në numër njësish;
Y – pika e prerjes së kurbës së sandardit, e shprehur në numër njësish;
Ss – pjerrtësia e kurbës së standardit, e shprehur në njësi për nanogram të squfurit;
Fg – faktori i hollimit gravimetrik, masa e porcionit testues/masën e porcionit testues dhe
solventit, e shprehur në g/g;
V – volumi i porcionit të solucionit testues të injektuar, në µl;
Fv - faktori i hollimit volumetrik, masa e porcionit testues/volumin e porcionit testues dhe
solventit, e shprehur në g/ml;
m – masa e porcionit të solucionit testues të injektuar, në mg, e cila llogaritet direkt duke
ditur
volumin e porcionit të solucionit testues të injektuar, me formulë
m = V ∙ D
ku D – densitetit i solucionit testues, g/ml
Përdorimi i kalibrimi me një pikë
Në këtë rast përmbajtja e squfurit të mostrës, wS, e shprehur në mg/kg, llogaritet sipas
ekuacioneve të mëposhtme:
wS = A / (m ∙ K ∙ Fg), ose
wS = A / (V ∙ K ∙ Fv)
ku
K – faktori i kalibrimit, e shprehur në njësi për nanogram të squfurit;
V - volumi i porcionit të solucionit testues të injektuar, në µl;
A - përgjigja e dedektorit të integruar për mostrën, e shprehur në numër njësish;
Fg – faktori i hollimit gravimetrik, masa e porcionit testues/masën e porcionit testues dhe
solventit, e shprehur në g/g;
Fv - faktori i hollimit volumetrik, masa e porcionit testues/volumin e porcionit testues dhe
solventit, e shprehur në g/ml;
m – masa e porcionit të solucionit testues të injektuar, në mg, i cila llogaritet direkt duke ditur
volumin e porcionit të solucionit testues të injektuar, me formulë
m = V ∙ D
ku D – densitetit i solucionit testues, g/ml
Llogaritet mesatarja e përmbajtjes së squfurit për tre matje.
5.1.6.5. Raportimi i rezultatit
Rezultatet e përmbajtjes së squfurit raportohen në njësinë mg/kg. Për përmbajtje të squfurit
mbi 60mg/kg raportohet me afërsi 1 mg/kg dhe për përmbajtje të squfurit < 60mg/kg
raportohet me afërsi 0.1mg/kg.
110
5.1.6.6. Saktësia
Përcaktohet nga të dhënat statistikore të përcaktuara në ISO 4259.
Përsëritshmëria r Diferenca midis rezulateve të dy testeve, të marra nga i njëjti operator me të njëjtën aparaturë,
në kushte të një pune konstante, në mostra identike testuese, duhet që në terma afatgjatë, në
kushte normale dhe korrekte të metodës testuese, të kalojë vlerat në tabelën 5.17 vetëm një
rast në njëzet raste.
Tabela 5.17 Përsëritshmëria në metodën e matjes së përmbajtjes së squfurit
Përmbajtja e Squfurit
mg/kg Gazoil
3 deri ne 60 r = 0.0553X + 0.55
> 60 deri ne 500 r = 0.0285X + 2
X- mesatarja e rezultateve të krahasueshme, në mg/kg
Riprodhueshmëria R
Diferenca midis dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të marra nga operatorë të ndryshëm
që punojnë në laboratorë të ndryshëm, në mostra testuese identike, duhet që në terma
afatgjatë, në kushte normale dhe korrekte të metodës tesuese, të kalojë vlerat e dhëna në
tabelë vetëm një rast në njëzet raste.
Tabela 5.18 Riprodhueshmëria në metodën e matjes së përmbajtjes së squfurit
Përmbajtja e Squfurit
mg/kg Gazoil
3 deri në 60 r = 0.1120X + 1.12
> 60 deri në 500 r= 0.1080X + 2
X- mesatarja e rezultateve të krahasueshme, në mg/kg
Shembull:
Përmbajtja e Squfurit
mg/kg
Përseritshmeria
r
Riprodhueshmëria
R
Gazoil Gazoil
10 1.1 2.2
30 2.2 4.5
50 3.3 6.7
100 5 13
350 12 40
500 16 56
Në figurën paraqitet 5.7 paraqitet aparatura që përdoret në Laboratorin Doganor për matjen
e squfurit. Ky aparat është me furrë vertikale.
111
Figura 5.7 Analizuesi i Squfurit i përdorur në Laboratorin Doganor
5.1.7. METODA STANDARDE E TESTIMIT PËR NUMRIN KËRKIMOR TË
OKTANIT PËR KARBURANTET E MOTORËVE ME NDEZJE ME SHKËNDIJË:
ASTM D 2699
5.1.7.1. Të përgjithshme
Kjo metodë laboratorike mbulon përcaktimin sasior të shkallës së goditjes të lëndëve djegëse
të lëngshme për motorët me Shkëndijë-Ndezëse në termat e Numrit të Oktanit Kërkimor
(RON).
Shkalla e N.O. mbulon intervalin nga 0 deri 120 Numër Oktani, por kjo metodë testimi ka
një gamë të punës nga 40 deri 120 RON. Karburantet tipike komerciale të prodhuara për
motorët me Shkëndijë-Ndezëse kanë një normë të RON nga 88 deri në 101.
Shkurtesat referohen si më poshtë:
ARV -vlera e pranuar referuese (accepted reference value)
C.R. - raporti i ngjeshjes (compression ratio)
IAT - temperatura e futjes së ajrit (intake air temperature)
K.I. - intensiteti i goditjes (knock intensity)
O.N. - Numri i Oktanit (octane number)
PRF - lëndë djegëse kryesore referuese (primary reference fuel)
TSF - lëndë djegëse toluen standardizuese (toluene standardization fuel)
112
Numri Kërkimor i Oktanit (RON) i karburantit për motorët me shkëndijë ndezëse,
përcaktohet duke përdorur një motor testimi dhe kushte pune standarde, për të krahasuar
karakteristikat e tij goditëse me ato të një përzjerje PRF me N.O. të njohur. Raporti i shtypjes
dhe raporti karburant – ajër, janë rregulluar në mënyrë të tillë që të prodhojnë standarde K.I.
për mostrat e karburantit, të matura nga një sistem instrumentash elektronike matëse të
goditjes.
Procedurat Bracketing - Motori kalibrohet për të vepruar sipas K.I. standarde në përputhje
me tabelën udhëzuese të dhënë në metodë. Raporti karburant - ajër i mostrës së karburantit
rregullohet për të maksimizuar vlerat e K.I., dhe pastaj rregullohet lartësia e cilindrit në
mënyrë që të arrihet K.I. standard. Pa e ndryshuar lartësinë e cilindrit, zgjidhen dy përzjerje
PRF të tilla që, në raportin e tyre karburant - ajrër për maksimumin e K.I., njëra goditje të jetë
më e fortë (K.I. më e lartë), dhe tjetra më e butë (K.I. më e ulët) se mostra e karburantit. Është
i nevojshëm një grup i dytë matjesh të K.I. për mostrën e karburantit dhe përzjerjen e PRF
dhe numri i oktanit të mostrës së karburantit llogaritet nga interpolimi në proporcion me
diferencat në mesatret e K.I. të lexuara. Një kusht përfundimtar sipas kësaj procedure kërkon
që lartësia e cilindrit të përdorur duhet të jetë brenda limiteve të përshkruara të vlerave të
dhëna në tabelat udhëzuese për llogaritjen e N.O.
Procedura C.R. - Bëhet një kalibrim për të krijuar K.I. standarde duke përdorur lartësinë e
cilindrit të specifikuar nga Tabela Udhëzues për N.O. të PRF së zgjedhur. Raporti karburant -
ajër i mostrës së karburantit rregullohet për të maksimizuar K.I. nën kushtet e ekuilibrit;
përshtatet lartësia e cilindrit në mënyrë që të arrihet standardi K.I. Rikonfirmohet kalibrimi.
Përsëritet vlerësimi i mostrës së karburantit për të krijuar kushtet e duhura në një kohë të
dytë. Leximi i lartësisë mesatare të cilindrit për mostrën e karburantit, kompensohet për
presionin barometrik, dhe konvertohet direkt në N.O. duke përdorur tabelën udhëzuese. Një
kusht përfundimtar për vlerësim kërkon që N.O. për mostrën e karburantit të jetë brenda
limiteve të përshkruara, rreth vlerave të N.O. së një përzjerjeje PRF të vetme që përdoret për
të kalibruar motorin sipas kushteve të K.I standarde të dhëna në tabelat udhëzuese të kësaj
metode.
Lidhjet empirike që lejojnë llogaritjen e performancës së antigoditjes automobilistike
bazohen në ekuacionet e përgjithshme:
N.O. = (k1 ∙ N.O. Kërkimor) + (k2 ∙ N.O. Motor) + k3 (1)
Vlerat e k1, k2, k3 ndryshojnë sipas automjetit dhe popullimit të automjeteve dhe janë të
bazuara në përcaktimet në rrugë të N.O.
N.O. Kërkimor në lidhje me N.O. Motor, përcakton indeksin e antigoditjes së karburanteve
për motorët me shkëndijë ndezëse në përputhje me Specifikimet e D 4814. Indeksi i
antigoditjes së karburantit përafron vlerat e N.O në rrugë për shumë automjete, dhe gjendet
në manualet e automjeteve.
Indeksi antigoditjes = 0.5 N.O. Kërkimor + 0.5 N.O. Motor + 0 (2)
Më shpesh kjo paraqitet si:
Indeksi i antigoditjes = (R + M ) / 2 (3)
113
5.1.7.2. Aparatura
Pajisja e motorit: Kjo metodë testimi përdor një cilindër të vetëm, motori CFR që përbëhet
nga komponentët standarde si më poshtë: kuti manivele, një cilindër/montime të mëngëve
fiksuese, për të siguruar një raport të vazhdueshëm të shtypjes, e rregullueshme me një motor
pune, një sistem termal sifoni riciklues me këmishë ftohës, një sistem i shumfishtë i
rezervuarit të karburantit me një valvul përzgjedhëse për të shpërndarë karburantin përmes
një kalimi të vetëm dhe një karburatori venturi, një sistem futjeje të ajrit me temperaturë të
kontrolluar dhe pajisjet e lagështimit, kontrolluesit elektrikë dhe një tub zbrazës.
Motori volant është i lidhur me rrip me një motor të veçantë elektrik absorbues fuqie që
shfrytëzohet për për të dyja, startin e motorit dhe si një mjet për të absorbuar fuqinë me një
shpejtësi konstante kur ndodh djegia.
Instrumentat — Kjo metodë testuese përdor instrumentat elektronikë të matjes së
shpërthimit për të matur intesitetin e goditjes së djegies ashtu sikurse edhe termometrat
konvencionalë, matësit e nivelit apo matësit për qëllime të përgjithshme.
Figura 5.8. Montimi i motorit të Metodës Testuese Kërkimore
114
A— Tubi i lagështimit të ajrit (Air humidifier tube)
B— Ngrohësi i ajrit që konsumohet (Intake air heater)
C— Kondesatori ftohës (Coolant condenser)
D— Karburatori me katër pjata (Four bowl carburettor)
E— Motori për ndryshimin e raportit të ngjeshjes C.R. (C.R. change motor)
F— Kutitë e CFR-48 (CFR-48 crankcase)
G— Filtrat e vajit (Oil Filter)
H— Matësi i fillimit të shpërthimit (Ignition Detonation meter)
J — Matësi i goditjes (Knockmeter)
K— C.R. Numëruesi dixhital (digital counter)
5.1.7.3. Reagentët dhe Materialet Referuese
Solucionet e PRF, izoktanit dhe normal heptanit klasifikohen si referenca në klasën e
karburanteve dhe duhet të plotësojnë specifikimet:
1. Solucioni i izooktanit (2,2,4-trimethylpentane) duhet të jetë me pastërti jo më pak se
99.75% në volum, nuk duhet të përmbajë më shumë se 0.10% në volum n-heptane,
dhe nuk duhet të përmbajnë më shumë se 0.5 mg/L (0,002 g / U.S. gal) Pb;
2. Solucioni i n-heptanit duhet të jetë me pastërti jo më pak se 99.75% në volum, të mos
përmbajë më tepër se 0.10% në volum izoktan dhe të mos përmbajnë më shumë se 0.5
mg/L (0.002 g / U.S. gal) plumb;
3. Përzierje PRF me Numër Oktani 80, përgatitet duke përdorur lëndë djegëse referuese
të klasës së izooktanit dhe n-heptanit me përmbajtje 80 ± 0.1% në volum izooktanit;
4. Tetraetili i Plumbit i holluar është një solucion i përgatitur nga një përzierje aviacioni
e tetraetilit të plumbit antigoditëse në një hollues hidrokarburi prej 70% (v/v),
ksilene, 30% (v/v) n-heptane;
5. Tolueni, Lënda Djegëse Referuese, duhet të jetë me pastërti jo më pak se 99.5% ndaj
volumit. Numri peroksid nuk duhet të kalojë 5 mg/kg (ppm). Përmbajtja e ujit nuk
duhet të kalojë 200 mg /kg.
5.1.7.4. Raportimi
Për Numrin e Oktanit Kërkimor (RON) të karburanteve për motorët me ndezje me shkëndijë,
raportimi i N.O të marrë nga testimi bëhet si më poshtë:
Për vlerat e N.O. nën 72.0, raportohet vlera më e afërt e plotë;
Për vlerat e N.O. midis 72.0 dhe 103.5 raportohet vlera me afërsi të dhjetën;
Për vlerat e N.O. mbi 103.5, raportohet vlera më të afërt e plotë.
Gjithashtu, raportohet procedura që është përdorur për të përcaktuar N.O. si dhe presioni
baromatrik i dhomës së motorit në kohën e vlerësimit real dhe IAT (temperatura e futjes së
ajrit).
115
5.1.7.5. Saktësia dhe paragjykime
Saktësia e kësaj metode testuese bazohet në shqyrtimin statistikor të rezultateve të testeve
ndërlaboratorike për metodat bracketing–equilibrium apo procudurën C.R. është si vijon:
Përsëritshmëria - Diferenca midis rezulateve të dy testeve, të siguruara në mostra identike
testimi në kushte të përsëritshmërisë, duhet që në terma afatgjatë, në kushte normale dhe
korrekte të plota të testit, të kalojë 0.2 N.O., vetëm në një rast në njëzet raste.
Riprodhueshmëria - Dallimi në mes të dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të marra nga
mostra testuese identike në kushtet e riprodhueshmërisë, duhet që në terma afatgjatë, në
kushte pune normale dhe korrekte të kësaj metode testuese, të kalojë 7.0 N.O. vetëm një rast
në njëzet raste.
Figura 5.9 Aparatura IROX për përcaktimin e NO (aparaturë e re në LD)
116
LD kohët e fundit është pajisur me aparaturën IROX për përcaktimin e N.O. Metodika për
këtë aparaturë nuk është përcaktuar ende.
5.1.8. METODA STANDARDE E TESTIMIT PËR PLUMBIN NË BENZINA ME ANË
TË SPEKTROSKOPISË SË ABSORBIMIT ATOMIK: ASTM D 3237
5.1.8.1 Të përgjithshme
Kjo metodë mbulon përcaktimin e përmbajtjes së plumbit total në benzina brenda intervalit të
përqëndrimit nga 0.01 deri në 0.10 g/gal (2.5 – 25 mg/l).
Mostra e benzinës që do të testohet tretet me metil izobutil keton (MBIK) dhe komponentët
alkilik të plumbit stabilizohen nëpërmjet reaksionit me jod dhe kripra kuaternare të amonit.
Përmbajtja e plumbit të mostrës përcaktohet nëpërmjet spektrit atomik të absorbimit të flakës
në 283.3 nm, duke përdorur standardet e përgatitura prej klasës së reagentëve të klorureve të
plumbit. Nëpërmjet këtij trajtimi të gjitha përbërjet e alkileve të plumbit japin përgjigje
identike.
5.1.8.2. Apartura
1. Spektrometri i Absorbimit Atomik, i tipit që është në gjëndje të zgjerojë shkallën dhe
të rregullojë pajisjen nebulizer. Nebulizer shërben për kthimin e mostrës së lëngshme
në formën e një aerosoli të imët duke e përzierë plotësisht me oksiduesin, për ta futur
në flakë. Spektrometri i Absorbimit Atomik përdor një djegës të tipit slot (me një të
çarë) për të krijuar një gjatësi rruge si dhe një dhomë parapërzjerëse për përdorim, me
flakë acetilen - ajër.
2. Poçat volumetrikë me vëllim 50ml, 100 ml, 250 ml dhe 1l.
3. Pipeta me përmasa 2 ml, 5ml, 10 ml, 20 ml dhe 50 ml.
4. Mikropipetë 100µL, të tipit Eppendorf apo ekuivalete me të.
5.1.8.3. Reagentët
Metoda paraqet reagentët dhe mënyrën e përgatitjes së tyre për matje, si:
tretësirat standarte të Pb (5.0 g Pb/gallon ose 1.32 g Pb/l);
tretësirat standarte të Pb (1.0 g Pb/gallon ose 264 mg Pb/l);
tretësirat standarte të Pb (0.02, 0.05 dhe 0.1 g Pb/gallon ose 5.3, 13.2 dhe 26.4 mg
Pb/l);
tretësira alikuate 336/MBIK (10% vol);
tretësira alikuate 336/MBIK (1% vol);
solucioni i Jodit;
Mostrat e Kontrollit të Cilësisë (QC), të preferuara janë porcionet nga një apo më
tepër prej materialeve të lëngëta të benzinës që janë të qëndrueshme dhe përfaqësuese
të mostrave të interesuara.
117
5.1.8.4. Procedura
Përgatiten mostrat standarde të punës dhe mostra e bardhë duke përdorur tretësirat standarte
të Pb (0.02, 0.05 dhe 0.1 g Pb/gallon). Mostra e bardhë është vetëm benzinë pa plumb. Në
poçat volumetrikë 50 ml shtohet: 30ml MBIK, 5.0 ml solucion standart me përmbajtje të uët
Pb dhe 5.0 ml benzinë pa Pb. Shtohet 0.1 ml solucion jodi/toluene dhe 5 ml 1% tretësirë
Alikuat 336.
Para se të kryhen matjet bëhet përgatitja e aparaturës. Optimizohet absorberi atomik për
matjen e Plumbit në gjatësinë e valës 283.3nm. Rregullohen të gjitha parametrat sikurse
kërkohen nga kjo metodë dhe më pas kryhen matjet sipas metodës.Përgatitet mostra që do të
testohet sikurse mostrat standard më sipër.
Për secilën matje të mostrave të tretësirave standarde të përgatitura, shënohen përqëndrimet e
Pb dhe vlerat përkatëse të absorbancës së marrë nga matja. Ndëtohet grafiku. Kryhet matja
për mostrën me përmbajtje të panjohur të Pb (mostra testuese). Mbahet shënim absorbanca
dhe gjëndet në grafik përmbajtja e Pb.
5.1.8.5. Saktësia dhe paragjykime
Saktësia – Saktësia e kësaj metode e fituar nga ekzaminimi statistikor i rezultateve të testeve
ndërlaboratorike është si më poshtë:
Përsëritshmëria – Diferenca midis dy rezultateve te testeve, të fituara nga i njëjti operator me
të njëjtën aparaturë, në kushte konstante pune në materiale të njëjta, në një veprim korrekt
dhe normal të metodës testuese, në përfundim tejkalon vlerat e mëposhtme vetëm një në
njëzet raste:
0.005 g/U.S gal (1.3 mg/L)
Riprodhueshmëria – Diferenca midis dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të fituara nga
operatorë të ndryshëm në laboratorë të ndryshëm, në materiale të njëjta pune, në një veprim
korrekt dhe normal të metodës testuese, në përfundim tejkalon vlerat e mëposhtme vetëm një
në njëzet raste:
0.01 g/U.S gal (2.6 mg/L)
Anësitë (Bias) – paragjykimi për këtë metodë është përcaktuar nga dy laboratorë individualë
që analizojnë standardet dhe materialet referuese. Vlerat e mara duhet të jenë brenda kufijëve
të përsëritshmërisë së metodës.
5.1.8.6. Monitorimi i kontrollit të cilësisë
Me anë të monitorimit të kontrollit të cilësisë, konfirmohet performanca e instrumentit apo e
procedurës testuese nërmjet analizimit të mostrës së kontrollit cilësor. Para se të monitorohet
procesi i matjes, përdoruesit të matjes i nevojitet të përcaktojë vlerat mesatare dhe limitet e
kontrollit të mostrës QC (Quality Control).
Regjitstrohen rezultatet e mostrës QC dhe analizohen nëpërmjet kontrollit grafik apo
teknikave të tjera statistikore ekuivalente për të siguruar statusin e kontrollit statistikor të
procesit të testimit total. Investigohet çdo e dhënë jashtë kontrollit për shkaqet kryesore që e
shkaktojnë.
Frekuenca e kryerjes së testimit QC varet nga rëndësia kritike e cilësisë së matjeve,
demostrimit të stabilitetit të procesit të testimit dhe kërkesave të klientit. Në përgjithësin një
mostër QC duhet të analizohet pas çdo testimi rutinë ditor së bashku me mostrat që
118
analizohen. Por kur demostrohet që testimi është nën kontroll statistikor atëherë frekuenca
mund të ulet ose mund të rritet në rastet kur numri i mostrave rutinë është shumë i madh.
Rekomandohet që tipi i mostrës QC të jetë përfaqësuese e mostrave rutinë që analizohen.
5.2. METODAT E ANALIZËS SË LËNDËVE DJEGËSE TË NGURTA
5.2.1. Përcaktimi i sasisë së nxehtësisë (fuqisë kalorifike): STASH 6/1 – 86
Metoda bazohet në matjen e sasisë se nxehtësisë që çlirohet nga djegia e një sasie lëndë
djegëse, të marrë në masë, në një kalorimetër, të cilit paraprakisht i është përcaktuar
koeficienti i vet ujor, me anë të djegies në të, të një lënde me fuqi kalorifike të njohur.
Shprehja e rezultateve bëhet në kxhaul/kg.
5.2.1.1. Aparatura, pajisjet dhe reagentet
- Kalorimetër komplet
- Peshore analitike me saktësi peshimi 0,0002 g
- Kronometër
- Tel nikel krom me diametër ф 0 0,08 - 0,15 mm;
- Bombol oksigjeni me reduktor të përshtatshëm për mbushjen e bombolës
kalorimatrike.
- Lugë e vogël metalike;
- Acid benzoik kimikisht i pastër
5.2.1.2. Procedura
Përgatitja për analizë fillon përgatitjen e kalorimetrit të mbushur me ujë. Më pas briketohet
mostra që do të analizohet ne masën 0,8 - 1 gr dhe peshohet me saktësi 0,0002 g. Briketi
vendoset në kroxholin prej kuarci e ky i fundit vendoset në mbështetësen speciale në kapakun
e bombulës. Së fundi, lidhen dy anët e telit të briketit në kapakët e bombolës. Pasi sigurohet
se vendi i shkarkimit është i mbyllur fillohet mbushja e bombolës me oksigjen në trysni deri
2,5 - 4 MPa. Më pas bombola me oksigjen, futet në enën kalorimetrike, lidhen me të
kontaktet elektrike, futet termometri, vihet në punë përzierësi dhe ena kalorimetrike mbyllet
me kapak. Analiza fillon 10-15 minuta pasi është venë në punë përzieresi, në mënyrë që gjatë
kësaj kohe të bëhet barazimi i temperaturave në të gjithë kalorimetrin.
Analiza për përcaktimin e fuqisë kalorifike të lëndës djegëse ndahet në tri periudha:
Periudha fillestare që shërben për llogaritjen e marrëdhënies termike të kalorimetrit me
mjedisin rrethues në temperaturën e fillimit të analizës;
Periudha kryesore gjatë të cilës bëhet djegia e mostrës për analizë dhe barazimi i
temperaturave të të gjithë pjesëve të sistemit;
Periudha përfundimtare që shërben për llogaritjen e marrëdhënieve termike të kalorimetrit në
mjedisin rrethues me temperaturën përfundimtare të analizës.
Bëhen 5 matje të temperaturës të periudhës fillestare me nga një minutë intervali midis tyre
pas marrjes së temperaturës fillestare të analizës (10-15 minuta pas fillimit të përzierjes).
119
Përpikmëria e matjeve të temperaturës duhet të jetë 0,0010C. Ndryshimi i temperaturës për
çdo interval njëminutësh të periudhës fillestare duhet të jetë i njëjtë përndryshe analiza
rifillohet.
Në momentin e matjes së fundit të periudhes fillestare (matja Nr.10) mbyllet qarku i djegies
dhe pas kësaj bëhen matje të temperaturës me interval 1/2 minuta midis tyre, që i përkasin
periudhës kryesore me përpikmëri të matjeve:
- për rritje temperature për 1/2 minutë më shumë se 0,5 0C kërkohet saktësi
0,10C;
- për rritje temperature për 1/2 minutë nga 0,1-0,50C kërkohet saktësi 0,01
0C;
- për rritje temperature për 1/2 minutë më pak se 10C kërkohet saktësi 0,001
0C
Periudha kryesore quhet e mbaruar kur fillon ndryshimi uniform i temperaturës si në
periudhën fillestare dhe matjet ndërpriten kur ndryshimi uniform i temperaturës ka vazhduar
jo më pak se 10 matje (5 min).
5.2.1.3. Llogaritja e rezultateve
Llogaritja e korigjimit për radiacion bëhet me anë të formulës
V + V1
x i = — —— — ∙ m + V1 x r (oC) (1)
2 Ku:
V - ndryshimi mesatar i temperaturës për një interval gjysmë minutësh të periudhës
fillestare;
V1- ndryshimi mesatar i temperaturës për një interval gjysmë minutësh të periudhës
përfundimtare;
r - numri i intervaleve të periudhës kryesore
Për 4 matjet e parë vlerat e parametrit m jepen në metodë
Llogaritja e rezultateve të analizës bëhet sipas formulës
K (tn – t0 +∆t) - ∑qb
Qab = — —— —— —— (kkal/kg) (2)
a ku Q
ab - fuqia kalorifike e masës analitike të lëndës djegëse;
K - ekuivalenti ujor i kalorimetrit
tn - temperatura e fundit të periudhës kryesore; ,
to - temperatura e parë e periudhës kryesore
qb – shuma e kalorive të dhena nga djegia e telit që shërben për ndezjen e sasisë së marrë në
masë nga mostra e lëndës djegese.
∆t - korigjimi për radiacionin dhe
a - sasia e mostres së marrë në masë.
∑qb përcaktohet si sasia e nxehtësisë që është dhënë prej telit që është djegur (në bazë të
fuqisë kalorifike të telit (775 kkal/kg)).
Ekuivalenti ujor i kalorimetrit
Për përcaktimin e ekuivalentit ujor të kalorimetrit përdoret metoda me djegien e acidit
benzoik (C6H5 - COOH) dhe bëhet me të njëjtën metodë si dhe përcaktimi i fuqisë kalorifike
vetëm se në këtë rast në vend të lëndës djegëse shërben një briket i acidit benzoik me masë
0,3 - 1 g.
120
6329 x a + ∑qb + 1.43 x c
K = — — — —— ——— — (g) (3) tn – to + ∆t
Ku:
6329 – fuqia kalorifike e acidit benzoik;
a – masa e acidit benzoik;
c – sasia në ml e tretësirës 0,1 N të NaOH për titrimin e acidit nitric të formuar.
5.2.1.4. Saktësia
Luhatja e rezultateve për analiza paralele brenda të njëjtit laborator lejohet të jetë deri në 20
kkal/kg, kurse për analiza paralele në laboratorë të ndryshëm lejohet të jetë deri në 40 kkal
/kg.
Për llogaritjen e rezultateve përdoren formulat e mëposhtme:
100 – Wp
Qp
b = Qab —— —— — (4 )
100 -Wa
Qp
1 = Qpb – 22.5 ∙ S
p - 1.43 ∙ C (5)
Qp
u = Qp
1 – 6 x (9 Hp + W
p) (6)
Ku:
Qab - fuqia kalorifike në masën analitike të lëndës djegëse e përcaktuar me anë të formulës;
Qp
b - fuqia kalorifike e masës së punës të lëndës djegëse;
Qp
1 - fuqia kalorifike e lartë e masës së punës të lëndës djegëse;
Qp
u - fuqia e ulët kalorifike e masës së punës të lëndës djegëse;
Wa - përmbajtja e lagështisë në masën analitike të lëndës djegëse;
SP - përmbajtja e squfurit në masën e punës të lëndës djegëse;
C - sasia në ml e tretësirës 0,1 N të NaOH që është harxhuar për titrimin e acidit nitrik të
formuar gjatë analizës;
HP - përmbajtja e hidrogjenit në masën e punës të lëndës djegëse;
WP - lagështia në masën e punës të lëndës djegëse.
5.2.2. PËRCAKTIMI I HIRIT: STANDARDI STASH 6/2-86
5.2.2.1. Të përgjithshme
Ky Standard jep metodën e përcaktimit të përmbajtjes së hirit në lëndët djegëse të ngurta. Metoda
bazohet në djegien e një sasie të marrë në masë nga mostra e lëndës djegëse dhe në
kalcinimin e hirit të fituar për përcaktimin e masës së tij. Shprehja e rezultateve bëhet në %.
5.2.2.2. Aparatura dhe pajisjet
- Furrë elektrike që siguron regjim të qëndrueshëm të temperaturës në kufirin
800 0C (± 25°C);
- Kroxhola dhe varka porcelani me përmasa të dhëna në metodë;
121
- Peshore analitike me saktësi 0,0002 g;
- Lugë e vogël metalike;
- Mashë metalike;
- Eksikator me klorur kalciumi
5.2.2.3. Procedura
Kalcinimi i hirit bëhet për 2 orë në temperatureë 800 °C. Sasia e mostrës së marrë është 1g lëndë djegëse me imtësi bluarje 0,2 mm. Pas kësaj kroxholet nxiren nga furra, dhe ftohen për 5 minuta në ambient dhe pastaj në eksikator, dhe më pas peshohen me saktësi deri 0,0002g. Kroxholët futen përsëri në furrë në 800 °C dhe ndiqet e njëjta procedurë deri sa nga dy peshime te njëpasnjëshme të fitohet rezultat i njëjtë.
5.2.2.4. Llogaritja e rezultateve dhe saktësia
Llogaritja e rezultatit bëhet sipas formulës:
Aa = b ∙ 100 / a (%)
Ku:
Aa - përmbajtja e hirit të lëndës djegëse
a - masa e mostrës të marrë për analizë
b - masa e hirit
Përllogaritja e rezultatit bëhet në bazë të formulave:
100 – Wp
Ap = A
a — ——— ( %)
100 - Wa
100
Ath
= Aa —— —— — ( %)
100 - Wa
Ku:
Ap, A
th dhe A
a janë përkatesisht përmbajtja e hirit në masën analitike të punës dhe atë të thatë
të lëndës djegëse të ngurtë;
Wa dhe W
p janë përkatësisht përmbajtjet e lagështisë në masën analitike dhe të punës të
lëndës djegëse.
Luhatja e rezultateve për analiza paralele brenda të njëjtit laborator lejohet të jetë 0.5% kurse
në analiza paralele në laboratorë të ndryshëm lejohet të jetë deri në 0.7%.
5.2.3. PËRCAKTIMI I LAGËSHTISË: STANDARDI STASH 6/3 – 86
5.2.3.1 Parimi i metodës
Metoda bazohet në tharjen e një sasie të marrë në masë të lëndës djegëse të ngurtë deri në
masë të pandryshueshme dhe përcaktimin e humbjes së saj. Rezultatet e analizimit shprehen
në përqindje.
122
5.2.3.2 Aparatura dhe pajisjet
- Dollap tharës që siguron regjim të qëndrueshëm temperature në kufijtë 105-110 0C
(± 5°C)
- Enë porcelani ose prej metali të pandryshkshem, ku në 75 % te vëllimit të të cilave
hyn jo më pak se 500 g lëndë djegëse e ngurtë;
- Enë prej qelqi (pezafiltra) me kapakë të zmeriluar;
- Peshore analitike me saktësi 0,0002 g;
- Peshore teknike me saktësi 0,02 g;
- Eksikator me klorur kalciumi;
- Enë qelqi ose qese PVC për ruajtjen e mostrave
5.2.3.3. Procedura
Përcaktimi i përmbajtjes së lagështisë së jashtme bëhet në mostra me madhësi të kokrrave
deri 13 mm dhe të mbyllura në enë qelqi me tapë të zmeriluar ose prej gome, ose në qese prej
PVC, në mënyrë të tillë që të sigurohet hermeticiteti i plotë i mostrës.
Sasia e mostrës së marrë për analizë (jo më pak se 500 g) peshohet me saktësi deri 0,02 g dhe
pastaj çohet deri në gjendje të thatë në ajër duke e mbajtur atë të hapur, në mjedisin e
laboratorit gjatë jo me pak se 24 orëve, ose në dollapin tharës ku mbahet në temperatureën
50°C gjatë 4 orëve e pastaj gjatë jo më pak se 2 orë në mjedisin e laboratorit.
5.2.3.4. Llogaritja e rezultatit dhe saktësia
Përmbajtja e lagështisë së jashtme. (Wj) llogaritet në bazë të formulës:
Wj = b ∙ 100 / a (%)
Ku a - masa e mostrës së marrë për analizë dhe,
b - humbja në masë e mostrës gjatë tharjes
Luhatja e rezultateve për analiza paralele brenda të njejtit laborator lejohet të jetë deri 0.3%,
kurse për analiza paralele në laboratorë të ndryshëm lejohet të jetë 0.5 %.
5.2.3.5. Përcaktimi i përmbajtjes së lagështirës në masën analitike të lëndës djegëse
Nga mostra pa lagështi të jashtme dhe që ka imtësi bluarje deri 0.2 mm merren 1-2 g mostër
me saktësi deri në 0.0002 g, në enë qelqi me tapë të zmeriluar.
Enët me mostra futen në dollapin tharës me temperaturë 105 ±5 0C dhe mbahen atje gjatë 1.5
orëve. Pas ftohjes në eksikator enët pastrohen. Tharjet e kontrollit përsëriten deri sa pas dy
tharjeve të njëpasnjëshme të merret e njëjta masë.
LIogaritja e rezultatit bëhet sipas formulës:
Wa = b ∙ 100 / a (%)
ku a - masa e mostrës së marrë për analizë, dhe
b - humbja në masë e mostrës gjatë tharjes
Luhatja e rezultateve për analiza paralele brenda të njëjtit laborator lejohet të jetë deri 0.2%,
kurse për analiza paralele në laboratorë të ndryshëm lejohet të jetë deri në 0.4 %. Llogaritja e përmbajtjes së lagështisë në masën e punës të lëndëve diegëse bëhet sipas formulës:
123
100 - Wj W
p = W
j + W
a — — —— (%)
100 Ku:
Wp, W
j dhe W
a janë përkatësisht përmbajtjet e lagështsë në masën e punës të lëndës djegëse,
përmbajtja e lagështisë së jashtme dhe përmbajtja e lagështisë në masën analitike të lëndës djegëse.
5.2.4. PËRCAKTIMI I SQUFURIT: STASH 6/6 – 86
5.2.4.1 Të përgjithshme
Metoda bazohet ne djegien e sasisë së marrë në masë nga mostra e lëndës djegëse që do të
analizohet së bashku me përzierjen e eshkës, e gjithë sasia e squfurit lidhet në trajtë sulfatesh
dhe kalohet në tretesirë e aty precipitohet në trajtën e sulfatit të bariumit që pas filtrimit dhe
kalçinimit peshohet. Rezultatet e analizimit shprehen në përqindje
5.2.4.2 Aparatura, pajisjet dhe reagentet
Furrë elektrike (800-850°C)
Peshore analitike me saktësi 0,0002 g
Banjë uji
Eksikator me klorur kalciumi
Kroxhola
Acid klorhidriki i përqëndruar
Përzierje eshkë: 65 % oksid magnezi dhe 35 % karbonat natriumi
Tretesirë 10 % e klorurit të bariumit, tretësirë e ngopur e acidit pikrik dhe tretësirë e nitratit të
argjendit;
Filtra, etj.
5.2.4.3. Procedura
Sasia e mostrës për analizë merret në varësi të përmbajtjes së squfurit. Peshimi bëhet me
saktësi 0,0002 g dhe grimcimi me imtësi bluarje 0,2 mm. Kjo sasi përzihet me 2g përzierje
eshke. Reagentët që përdoren për prodhimin e përzierje nuk duhet të përmbajnë më tepër se
0,02 % squfur. Kroxholi vendoset në furrë elektrike të ftohtë që ngrohet gradualisht deri në
800-850°C. Më pas kalcinohet në atë temperaturë gjatë 1/2 deri 2 orëve. Pas kësaj kroxholi
ftohet në ajër. Pas ftohjes përmbajtja e kroxholit thërmohet me një shufër metalike/qelqi dhe
kalohet në një gotë laboratorike me vëllim 400 ml dhe shtohen 100-150 ml ujë të distiluar të
nxehtë dhe përmbajtja e gotës ngrohet deri në vlim. Më pas përmbajtja e gotës filtrohet. Në
filtratin e marrë (300-350 ml) shtohen 2-3 pika tretësirë Metiloranzhi dhe më pas acid
klorhidrik i përqëndruar deri në shfaqjen e reaksionit të dobët acid e pas kësaj në gotë shtohen
10 ml tretësirë e ngopur acid pikrik. Tretësira ngrohet deri në vlim dhe më pas shtohen 10 ml
tretesirë 10 % të klorurit të bariumit që është ngrohur deri në vlim. Gota me precipitatin e
sulfatit të bariumit që u fitua, ngrohet jo më pak se 2 orë në banjë uji e pas kësaj mbahet në
temperaturën e dhomës jo më pak se 12 orë. Pas kësaj përmbajtja e gotës filtrohet. Precipitati
i kaluar tërësisht në filtër shpëlahet me ujë të distiluar të nxehtë deri në largimin e asidit
klorhidrik.
124
Filtri me precipitatin mbështillet me kujdes dhe kalohet në një kroxhol porcelani që është
peshuar me saktësi 0,0002 g dhe futet në furrën elektrike të ftohtë dhe ajo ngrohet gradualisht
deri në temperaturën 800-850°C pa lejuar që filtri të marrë flakë. Kalcinimi vazhdon për 1.5
orë.
Pas përfundimit të kalcinimit kroxholi ftohet në ajër gjatë 5 minutave e pastaj ftohet deri në
temperaturën e dhomës në eksikator me klorur kalciumi dhe peshohet me saktësi 0,0002 g.
5.2.4.4. Llogaritja e rezultatit dhe saktësia
Llogaritja e rezultatit bëhet me anë të formulës:
b ∙ 0.1373
Sapergj = — ——— — x 100 (%)
a Ku:
a - sasia e lëndës djegëse që është marrë në masë dhe
b - masa e sulfatit të bariumit.
Luhatja e rezultateve për analiza paralele brenda të njejtit laborator lejohet të jetë 0.1%,
ndërsa për analiza paralele të ndryshme lejohet të jetë deri 0.15%.
5.2.5 PËRCAKTIMI I LËNDËVE VOLATILE: STASH 6/7 – 86
Metoda zbatohet në përcaktimin e humbjes në masë të një sasie lënde djegëse, pas djegjes së
saj për një kohë të caktuar në një temperaturë të caktuar në kontakt të kufizuar me oksigjenin.
5.2.5.1. Aparatura dhe pajisjet
- Furrë elektrike që siguron temperaturat në kufirin 850 ± 20°C;
- Peshore analitike me saktësi 0,0002 g
- Kronometër
- Kroxhola porcelani, etj
5.2.5.2. Procedura
Merret 1 g mostër në kroxhol (± 0.01 g) me saktësi peshimi 0.0002 g dhe me shkallë bluarje deri 0.2 mm. Kroxholet vendosen në furrën elektrike të ngrohur paraprakisht deri në temperaturën 850°C për 7 minuta (koha matet me kronometër). Pas 7 minutave kroxholet nxirren nga furra, ftohen fillimisht në ajër për 5 minuta dhe pastaj vendosen në eksikator deri në temperatureën e dhomës dhe së fundmi peshohen. Pas përfundimit te analizës kroxholat dhe kapakët e tyre kontrollohen dhe në rast se në pjesët e tyre të brendshme dallohet blozë, analiza quhet e pa vlefshme dhe përsëritet.
125
5.2.5.3. Llogaritja e rezultatit dhe saktësia
Llogaritja e rezultatit bëhet në bazë të formulave Kur përmbajtja e CO2 të karbonateve në masën analitike të lëndës djegëse është > 2 %:
b ∙ 100
Va = — —— - W
a (%)
a Kur përmbajtja e CO2 të karbonateve në masën analitike të lëndës djegëse është < 2 %:
b ∙100
Va = — —— - W
a - (CO2)
a (%)
a Ku:
Va – përmbajtja e lëndëve fluturuese në masën analitike të lëndës djegëse,
a - sasia e mostrës e marrë në masë;
b - sasia e lëndëve fluturuese që janë çliruar;
w –përmbajtja e lagështisë në masën analitike të mostrës, dhe
(CO2)a - përmbajtja e gazit karbonik të karbonateve në mostër
Luhatjet e rezultateve nuk lejohet të jenë më të mëdha se: Kur çlirimi i lëndëve fluturuese është < 45 %:
a) Për analiza paralele brenda të njëjtit laborator deri në 0,55%; b) Për analiza paralele të laboratorëve të ndryshëm deri në 1 %;
Kur çlirimi i lëndëve fluturuese është > 45 % :
a) Për analiza paralele brenda të njëjtit laborator deri në 1 %; b) Për analiza paralele të laboratorëve të ndryshëm deri në 1.5 %;
5.2.6. PËRCAKTIMI I KARBONIT DHE HIDROGJENIT, STASH 6/5 – 86
5.2.6.1. Të përgjithshme
Kjo metodë bazohet në oksidimin në temperaturë të lartë dhe rrymë oksigjeni të karbonit dhe
hidrogjenit që përmban lënda djegëse, përkatësisht deri në gaz karbonik, të cilët thithen nga
absorbues me masë të fiksuar.
5.2.6.2. Apartura dhe preparatet
- Furrë elektrike me tre elementë:
Elementi i parë me gjatësi 15 – 20 cm dhe që ngrohet në 800 – 9000C;
Elementi i dytë me gjatesi 25 – 36 cm dhe që ngrohet në 8000C;
Elementi i tretë me gjatësi 10 -15 cm dhe që ngrohet në 6000C
- Enë laboratori si Mariott (5-10 l), Dreksel (250-500 ml), varka porcelani, tuba dhe
separatorë laboratorikë, enë absorbimi;
- Tuba kuarci me gjatësi të përcaktuar;
- Klorur kalciumi të granuluar, e ngopur me CO2;
- Oksid bakri;
126
- Kromat plumbi i granuluar
Përgatitja e aparaturës:
Në fillim mbushet tubi i djegies sipas skemës në figurën 5.10:
Figura 5.10 Përgatitja e tubit të djegies
1. Tapë gome me tub xhami; 2. Tapë prej tel bakri të oksiduar gjatë 1 orë në temperatureë 800°C; 3. Oksid bakri i granuluar; 4. Kromat plumbi i granuluar; 5. Tapë prej teli argjendi; 6. Varkë në të cilën merret mostra
Pastaj mbushet ena Mariott me oksigjen (2 enë me vëllime 250 ml secila, mbushen përkatësisht me hidroksid kaliumi 40% dhe acid sulfurik). Pas kësaj mbushen të gjitha enët e absorbimit sipas skemës:
Figura 5.11 Mbushja e enëve absorbuese
1 - Enë Mariott
2- Enë Dreksel me tretësirë 40% të hidroksidit të Na;
3 - Enë Dreksel me acid sulfurik të përqëndruar;
4, 5, 6 - Furra elektrike, cilindrike me tre elementë
7 - tapa gome;
8 – Tubi djegies;
9 – Enë absorbimi e mbushur me acid sulfurik të përqëndruar
10 - Enë absorbimi e mbushur me tretësirë 40% të hidroksidit të Na;
11 – Tub në formë U–je e mbushur me gëlqere të soduar dhe klorur kalciumi;
Pas montimit të aparatit bëhet kontrolli i hermecitetit të tij. Pasi krijohet bindja për
hermecitetin e plotë të aparatit dhe pasi elementet e furrës kanë arritur temperaturën e
nevojshme për zhvillimin e analizës (800, 800 dhe 600°C) nëpër aparat kalohet oksigjen me
shpejtësi 2-3 flluska në sekondë. Oksigjeni në tubin e djegies kalohet gjatë 1 orë. Pas kësaj
enët e absorbimit hiqen nga aparati, lihen të ftohen e peshohen. Ndryshimi në masë i
127
absorbimit të ujit nuk duhet të jetë më i madh se ±1mg ndërsa ai i absorbuesve të gazit
karbonik nuk duhet të jetë më i madh se ± 0.5 mg.
5.2.6. 3. Procedura
Merren 0.2 – 0.3 g mostër (me saktësi 0,0002 g) e shtypur në havan gati në imtësinë e talkut.
Mostra e vendosur në varkë futet në mënyrë të tillë që 1/4 e saj të jetë nën elementin e parë të
furrës. Pas kësaj menjëherë vendoset tapa prej teli bakri. Skema e lëvizjes së elementit të majtë
të furrës ndaj varkës jepet si më poshtë:
Figura 5.12 Skema e lëvizjes së elementit të majtë të furrës
Pas këtyre operacioneve hiqet sistemi shkarkues, në ajër enët që e përbëjnë atë dhe pasi
afishohen, pastrohen.
5.2.6.4. Llogaritja dhe saktësia
Për karbonin Nëse përmbajtja e gazit karbonik të karbonateve është më e vogël se 2% përmbajtja e karbonit llogaritet me anë të formulës:
a ∙ 0.2729 ∙ 100
Ca = — — — — —— (%)
b
Ku:
a - shtimi në masë i absorbuesve të gazit karbonik
b - sasia e mostrës të marrë në masë a) Nëse përmbajtja e gazit karbonik është > 2% përmbajtja e karbonit llogaritet me anë
të formulës:
a ∙ 0.2729 ∙100 Ca = — — — —— —— - 0.2729 ∙ (CO2)
a (%)
b
ku (CO2)a është përmbajtja e gazit karbonik të karbonateve në mostër.
128
5.3. METODAT E ANALIZËS SË LËNDËVE DJEGËSE TË GAZTA NËN PRESION
(LPG)
5.3.1. ANALIZA ME ANË TË GAZ KROMATOGRAFISË PËR PROPANIN DHE
BUTANIN TREGTAR: EN 27941
5.3.1.1 Të përgjithshme
Ky Standard specifikon metodën Gazkromatografike për përcaktimin sasior të
hidrokarbureve në gazet e lëngshme të naftës (LPG), përjashtuar elementët përqëndrimi i të
cilëve është < 0.1% (m/m). Aplikohet për analizimin e propanit, butanit dhe përzjerjeve të
tyre tregtare, të cilat mund të përmbajnë hidrokarbure të ngopura dhe të pangopura C2, C3, C4
dhe C5.
Parimi i punës bazohet në ndarjen fizike nëpërmjet gaz kromatografisë. Identifikimi i
komponentëve nëpërmjet kalimit të një përzierje standarde referuese ose të hidrokarbureve të
pastra nëpër kolona, ose nëpërmjet krahasimit me vëllime relative mbajtjeje të
kromatogramave tipike. Llogaritja e përqëndrimit të komponentëve bëhet duke matur
sipërfaqet e pikut dhe aplikimi i faktorëve të korrigjimit.
Kur përdoret një detektor me flakë jonizuese, koha e sipërfaqes së pikut mund të llogaritet
nga kohët e mbajtjes të pakorrektuara të tri parafinave normale të njëpasnjëshme, si më
poshtë:
t1t3 – t
22
t0 = — —— ——
t1 + t3 – 2t2
ku
t0- koha e mbajtjes për komponentin e paruajtur;
t1 - koha e mbajtjes për komponentin 1;
t2 - koha e mbajtjes për komponentin 2;
t3 - koha e mbajtjes për komponentin 3.
Në metodë jepen edhe përcaktimet për disa terma. Nga këto vlen të përmëndim koha/volumi i
mbajtjes [retention time (or volume)] dhe koha relative e mbajtjes.
Koha e mbajtjes (volumit): është koha që kalon [ose vëllimi i gazit të dalë nga kolona] nga
momenti i eluimit të komponentëve të paruajtshëm nga faza (p.sh. komponentët: ajër ose
metan) dhe momentit të eluimit të komponentit që analizohet (p.sh. propan ose butan), dhe të
dyja i referohen pikut maximal.
Koha relative e mbajtjes: Raporti i kohës së rregulluar [ose volum] të mbajtjes të një
përbërësi me atë të një përbërësi referues standard.
5.3.1.2. Aparatura dhe materialet
Materialet
Gazi trasportues: Hidrogjen, Helium ose Azot (të pastra nga hidrokarburet) dhe oksigjen.
Gazet referuese: Gazet e pastra ose përzierje e gazeve me përbërje të çertifikuar, me pikë
vlimi në intervlin e LPG.
Aparatura
Aparatet për kromatografinë në fazë të gaztë, përmbajnë elementet kryesore të mëposhtme:
a) pajisje për kontrollin e rrjedhës së gazit mbartës;
b) pajisje për injektim;
129
c) furrë me kolonë të përshtatshme ose kolona;
d) detektor;
e) regjistrues dhe në përgjithësi, integrues ose kompjuter
Kolonat: Janë një element shumë i rëndësishëm i aparaturës. Përdoren kolonat e përshkruara
në këtë metodë ose kolona të tjera, me kusht që të arrihet rezolucioni i performancës dhe me
kusht që mbajtja relative e hidrokarbureve të tjera të jetë e njohur mirë. Kolona duhet të jetë
prej qelqi, bakri, çeliku i pandryshkshëm ose tub alumini, sipas formave dhe dimensioneve të
dhëna në metodë.
Sipas dimesioneve, kemi ndarjet:
A. Kolona për propanin tregtar
B. Kolona për butanin tregtar
C. Kolona për të dyja aplikimet
Mbushësit e kolonave
Suporti i ngurtë: Chromosorb P (fraksioni 180 µm deri në 250 µm).
Elementët për kolonat e propanit apo butanit tregtar
Faza stacionare: di- n- butil maleate dhe β,β, -oxy-dipropionitrile
Niveli i ngarkimit: 25 g të fazës stacionare për 75 g të suportit
Tretësit: Pentan
Elementët për kolonat që përdoren për analizimin e të dy gazeve propan dhe butan
Faza stacionare: sebaconitrile (1,8 - dicyano oktan)
Niveli i ngarkimit: 20 g të fazës stacionare për 80 g të suportit
Tretësit: Diklorometan ose toluen
Procedura e veshjes:
- Treten 25 g (ose 20 g për kolonat C) fazë e palëvizshme në një sasi tretësi të tillë që 75 g
(ose 80 g për kolonat C) e suportit të mbulohet plotësisht nga tretësira.
- Suporti solid mbulohet me tretësirën dhe përziehet me një shufër qelqi të pastër deri sa
solventi i tepërt të avullojë ose të jetë absorbuar. Transferohet përzierja në një aparat avullimi
dhe hiqet tretësi i mbetur në mënyrë që mbushësi të bëhet i thatë dhe i lirshëm në lëvizje.
- Sitet suporti i përgatitur me kujdes dhe ruhet fraksioni 180 µm deri në 250 µm.
Përdoret një metodë paketimi që i lejon kolonat riprodhuese të jenë të përgatitura. Rrjedha në
kolonë mund të ndihmohet duke aplikuar një vakum në dalje të kolonës dhe sigurohet një
paketim i rregullt duke ndërhyrë ose duke aplikuar vibrim të butë në kolonë. Kolona duhet të
ruhet në një temperaturë prej 40°C për 5 orë me gazin mbartës por me detektorin e shkëputur.
Rezolucioni në kushtet e rekomanduara eksperimentale
Midis propanit dhe propenit në propanin tregtar dhe midis propenit dhe isobutanit në butanin
tregtar, duhet të fitohet rezolucioni i mëposhtëm.
130
Figurë 5.13 Matjet për përcaktimin e rezolucionit
[d‘R(B) - d'R(A)]
RAB = 2 — — — —— —— — ≥ 1.5
WA + WB
ku
A dhe B janë përbërësit propan dhe propen apo propen dhe izobutan përkatësisht;
RAB - rezolucioni për dy piket A dhe B;
d‘R(B) dhr d'R(A) - koha e rregulluar e mbajtjes respektivisht për komponentët A dhe B; kohët
shprehen si distanca në milimetra në grafik;
WA dhe WB - gjerësitë e piqeve, respektivisht e komponenteve A dhe B.
Detektori mund të jetë i tipit me përçueshmëri termike ose i tipit me flakë jonizuese. Sistemi
duhet të jetë në gjëndje të zbulojë përqëndrimet deri në 0.1% të çdo komponenti që është
tretur. Kontrollohet lineariteti i përgjigjes së aparaturës duke injektuar një seri përzierjesh të
gazit referues me përqëndrime të ndryshme por të njohura ose duke injektuar përzierjet e
gazeve të pastra në presione të pjesshme të ndryshme të njohura.
Regjitstruesi dhe integruesi opsional ose kompjuteri
Regjistruesi potenciometrik duhet të ketë karakteristikat e mëposhtme:
a) shkallë maksimale të plotë të kohës së reagimit prej 1s;
b) një shpejtësi në dispozicion të grafikut, e tillë që gjerësia e parë e pikut të matur, të jetë të
paktën 3 mm në gjysmën e lartësisë.
Zona e pikut matet manualisht ose duke përdorur integrimin elektronik.
Integruesi duhet të ketë karakteristikat e mëposhtme:
a) gamë të gjerë hyrjeje (0 - 1V);
b) i aftë për ndjekjen e vijës bazë dhe matjen e piqeve në një pjerrtësi bazë.
Attenuator
Nëse sipërfaqja e pikut do të matet nga grafiku i regjistruar, atëherë duhet të përdoret një
attenuator me shumë hyrje - dalje (multistep) i cili shërben për të përforcuar daljen e sinjaleve
nga detektori dhe për të ruajtur maximumin e pikut në grafikun e regjistruar. Para se të fillojë
analizimi i mostrave bëhet kontrolli i aparaturës, dhe i parametrave të furrës, injektorit,
rrymës së gazeve, dedektorit dhe regjistruesit të cilat janë dhënë në metodë.
131
5.3.1.3. Procedura
Kalibrimi
Analiza cilësore
Identifikimi i komponentëve mund të bëhet duke kaluar nëpër kolonë një përzierje standarde
referuese ose hidrokarbure, të pastra, ose nëpërmjet krahasimit me një kromatogramë tipike
dhe një kohë mbajtje relative të cilat jepen në tabelën 5.19 dhe figurat 5.14, 5.15 dhe 5.16.
Propane and butane. Analizë GC.
Figura 5.14 - Kromatograma tipike në kolonën di-n-butyl-maleate + kolonën ββ’ -oxy-
dipropionitrile (propani tregtar)
132
Propane and butane. Analizë GC.
Figura 5.15 - Kromatograma tipike në kolonën di-n-butyl-maleate (butani tregtar)
133
Propane and butane. Analizë GC.
Figura 5.16 - Kromatograma tipike në kolonën sebaconitrile (përzierje reference që përmban
komponente LPG)
134
Analiza sasiore
Detektori termik i përçueshmërisë
Metoda e kalibrimit është një metodë e brendshme. Faktorët korrigjues të përdorur të zonës
së pikut janë dhënë në tabelat 5.21 dhe 5.22.
Ato duhet të përdoren vetëm si një udhëzues ose përafrues. Laboratorët që i kanë të dyja edhe
pajisjet edhe përvojën për të përgatitur përzierjet e gazit të kalibrimit duhet të përcaktojnë
faktorët e tyre të korrektimit.
Detektori me flakë jonizimi (FID)
Nëse lineariteti është i kënaqshëm për dedektimin FID, faktorët Fi të korrigjimit të zonës së
pikut, për masat e komponentëve llogariten sipas formulës së mëposhtme:
(12,01nCi + 1.008 nHi) x 0,8265
Fi = — — — —— —— — — —— ——
12,01 nCi
ku
NCi - numri i atomeve karbon në komponentin i;
NHi - numri i atomeve hidrogjen në komponentin i;
0,8265 - faktori i masës të karbonit në butan, përdorimi i tij shërben vetëm për të bërë
Fi (butan) = 1; faktorët për komponentët e tjerë janë në tabela.
Analizimi
Volumi i porcionit të mostrës për injektim: 0,5 deri 1µ për injeksione të lëngshme; deri në 0,5
ml për injeksione të gazta.
Madhësia e porcionit të testit të zgjedhur për testim duhet të jetë e tillë që të sigurohet një
përgjigje lineare.
Injektimi i lëngshëm (metoda e preferuar)
Vendoset ena e mostrimit ose cilindri i gazit në pozicion vertikal, me valvulën e daljes në
fund. Lidhet kjo valvul përmes filtrit metalik për injeksion, duke përdorur një tub të tokëzuar
me material të përshtatshëm.
Hapet valvula e daljes, dhe kontrollohet rrjedhja nëpërmjet tubit transparent, kështu që kjo e
fundit mbushet plotësisht me lëng. Injektohet porcioni i testimit në kolonë. Mbyllet valvula e
daljes.
Injektimi i gaztë (më pak të dëshirueshme)
Përsa i përket injektimit të gaztë ekzistojnë disa procedura alternative prej të cilave mund të
zgjidhet më e përshtatshmja.
Shqyrtimi i kromatogramës
Kromatogramat tipike
Figurat 5.14, 5.15 dhe 5.16 paraqesin kromatogramat tipike të marra me mostrat e propanit
dhe butanit tregtar dhe një përzierje referuese që përmban komponente LPG. Kolonat e
përdorura janë ato të përshkruara në këtë metodë.
Analiza cilësore
Identifikimi i komponentëve: Identifikohen komponentet duke i krahasuar me një përzierje
referuese ose me kohë relative mbajtjeje.
Ndërhyrjet: Sipas kushteve të rekomanduara në këtë Standard Ndërkombëtar, nuk ka ndarje
në mes të komponentëve të mëposhtëm:
- Ajrit dhe metanit, me kolonat A dhe B dhe C
- Etanit dhe eteneve me kolonat A dhe B dhe C
- Butanit dhe isobuteneve, me kolonat A dhe B
135
Analiza sasiore
Vlerësohet zona e pikut për secilin komponent {Ai} si më poshtë, në varësi të faktit nëse
është përdorur një regjistrues, integrues apo kompjuter.
Përdorimi i një regjistruesi
Matet lartësia dhe gjerësia e çdo piku në gjysmën e lartësisë dhe llogaritet produkti për çdo
pik për të dhënë sipërfaqen e pikut të regjistruar; korrigjohen zonat e të gjithë piqeve të
regjistruara me të njëjtin kujdes për të dhënë sipërfaqen e pikut.
Përdorimi i një integratori ose një kompjuteri
Shënohet leximi që i korrespondon çdo piku dhe përdoret ajo në vend të sipërfaqes së pikut
për llogaritje.
5.3.1.4. Rezulatet dhe saktësia
Llogaritet përqëndrimi i secilit komponent në mostër duke përdorur ekuacionet e mëposhtme.
1. Detektor me përçueshmëri termike
Përqindja në masë, xi% (m/m), e komponentit në mostër jepet nga ekuacioni:
K i A i
x i = — —— — x 100 i = n
Σ K
iA
i
i = 1
ku:
Kj - faktori i korrektimit të masës për sipërfaqen e pikut për komponentin i të dhënë në
tabelën 5.21;
Ai – sipërfaqja e pikut të komponentit i;
n - numri i komponentëve në përzierje.
Përqindja molare, xi % (molar), e komponentit i në mostrën jepet nga ekuacioni:
K‘ i A i
x i = — —— — x 100 i = n
Σ K‘
iA
i
i = 1
ku:
K‘j - faktori i korrektimit molar për sipërfaqen e pikut për komponentin i të dhënë në
tabelën 5.22;
Ai – sipërfaqja e pikut të komponentit i;
n - numri i komponentëve në përzierje
Vlerat rrumbullakosen për një të dhjetën e riprodhueshmërisë (shih tabelën 5.20).
2. Dedektori me flakë jonizuese Përqindja në masë, xi% (m / m), e komponentit i në mostër jepet nga ekuacioni:
F i A i
x i = — —— — x 100 i = n
Σ F
iA
i
i = 1
136
ku
Fi - faktori i korrektimit të masës për sipërfaqen e pikut FID për komponentin i të dhënë
në tabelën 5.23;
Ai – sipërfaqja e pikut të komponentit i;
n - numri i komponentëve në përzierje.
Përqindja molare, xi% (molar), e komponentit i në mostër jepet nga ekuacioni:
A i /nCi
x i = — —— — x 100 i = n
Σ (A i /nCi)
i = 1
ku:
nCi - është numri i atomeve të karbonit në komponentin i;
Ai – sipërfaqja e pikut të komponentit i;
n - numri i komponentëve në përzierje
Vlerat rrumbullakosen për një të dhjetën e riprodhueshmërisë (shih tabelën 5.20).
Saktësia
Saktësia e metodës, merret nga shqyrtimi statistikor i rezultateve të testeve ndërlaboratorike,
si më poshtë.
Përsëritshmëria
Diferenca në mes të rezultateve të njëpasnjëshme testit, të marra nga i njëjti operator me të
njëjtin aparaturë, në kushte pune të pandryshueshme, në materiale identike testimi, duhet që
për një afat të gjatë, në funksionim normal dhe korrekte të metodës së testimit, të kalojë vlerat
e treguara në tabelën 5.20, vetëm në një rast në njëzet të tilla.
Riprodhueshmëria
Diferenca në mes dy rezultateve të vetme dhe të pavarura të marra nga operatorë të ndryshëm
që punojnë në laboratorë të ndryshëm, në materiale identike testimi, duhet që për një afat të
gjatë, në funksionim normal dhe korrekte të metodës së testimit, të kalojë vlerat e treguara në
tabelën 5.20, vetëm në një rast në njëzet të tilla.
Rezultati i testit
Test raporti duhet të përmbajë të paktën informacionin e mëposhtëm:
a) tipi dhe identifikimi i produktit të testuar;
b) një referencë për këtë Standard Ndërkombëtar;
c) rezultatin e testimit;
d) çdo devijim nga procedura specifike ( nëpërmjet një marrëveshje);
e) datën e testimit.
137
TABELAT
Tabela 5.19. Koha relative e mbajtjes
Komponenti
Koha relative e mbajtjes
kolona
di-n-
butyl
maleate
Kolona di-n-butyl maleate
+ +
ββ'-oxy-dipropionitrile
Kolona
sebaconitrile
Ajër + metan 0 0 0
Etan 0,11 0,16 0,11
Eten 0,11 0,16 0,11
Propan 0,33 0,37 0,32
Propen 0,42 0,59 0,52
Isobutan 0,68 0,69 0,64
n-butan 1 1 1
1-buten 1,20 1,44 1,50
Isobuten 1,20 1,44 1.61
2-transbuten 1,55 1,75 1,95
2-c/sbuten 1,77 2,05 2,31
1,3-butadien 1,96 3,17
Isopentan 2,21 2,19
n-pentan 2,86 2,83
Tabela 5.20 Ripërsëritshmëria dhe Riprodhueshmëria
Kushtet e punës Produktet dhe
kopmponentët Ripërsëritshmëria Riprodhueshmëria
Injektimi i gaztë, me jonizim të
flakës ose detektor
përçueshmëri termike dhe dhe
llojet e ndryshme të kolonës që
kënaqin rezolucion e
performances
Propani tregtar
Të gjithë
komponentet
0.25 1
Butani tregtar
Të gjithë
komponentet
0.25 2
Injektimi i lëngshëm, me
detektor me përçueshmëri
termike dhe me kolonë sipas A
Propani tregtar
Përqëndrimi i
komponentëve:
> 0,1 % and < 1 % 0.05 0,20
> 1 % and < 5 % 0,20 0,50
> 5 % 0,5 1
Propani tregtar
138
Përqëndrimi i
komponentëve:
< 25 % 0,5 1
> 25 % 0,5 1,5
Table 5.21- Dedektori termal i përcjellshmërisë: - Faktorët korrektues të zonës së pikut, për komponentin e masës
Komponenti
Faktorët korrektues të zonës së
pikut
Rryma e gazit
hidrogjen
Rryma e gazit
helium
Metan 0,56 0,65
Etan 0,74 0,86
Eten 0,74 0,84
Propan 0,89 0,97
Propen 0,90 0,94
Isobutan 1,03 1,02
n-butan 1 1
1-buten 1,00 1,00
Izobuten 1,01 1,00
2-transbuten 0,99 0,96
2-c/sbuten 0,99 0,94
1,3-butadien 1,01 0,99
Isopentan 1,14 1,05
n-pentan 1,10 1,01
Shënim — Këto vlera nuk aplikohen kur përdoren përzjerje standarde
139
Table 5.22 - Dedektori termal i përcjellshmërisë - Faktorët e korrektimit të sipërfaqes së pikut
për komponentin molar
Komponenti
Faktorët e korrektimit të
sipërfaqes së pikut
Rryma e gazit
hidrogjen
Rryma e gazit
helium
Metan 2,03 2,37
Etan 1,44 1,66
Eten 1,52 1,74
Propan 1,17 1,28
Propen 1,24 1,29
Isobutan 1,03 1,02
n-butan 1 1
1-buten 1,03 1,03
Isobuten 1,04 1,04
2-transbuten 1,02 1,00
2-c/sbuten 1,02 0,98
1,3-butadien 1,08 1,07
Isopentan 0,92 0,85
n-pentan 0,89 0,82
Shënim — Këto vlera nuk aplikohen kur përdoren përzjerje standarde
Table 5.23 - Dedektori me flake jonizuese - Faktorët korrektues të zonës së pikut, për komponentin e masës
Komponenti Faktori i korrektimit të
pikut
Metan 1,11
Etan 1,03
Eten 0,97
Propan 1,01
Propen 0,97
Isobutan 1,00
n-butan 1
140
Shënim — Këto vlera nuk aplikohen kur përdoren përzjerje standarde
KONKLUZIONE DHE DISKUTIME
Metodikat e zbatuara në LD për testimin e parametrave analitikë të produkteve benzinë,
gasoil, LPG dhe biodiesel janë kryesisht metoda sipas Standardeve ASTM, EN ISO dhe EN.
Në Standardet Shqiptare në fuqi në periudhën e testimit të parametrave të studiuar, metodikat
janë kryesisht sipas standardeve EN ISO dhe EN. Metodikat e përdorura për disa parametra si
përcaktimi i squfurit apo përcaktimi i përmbajtjes së FAME-s, janë të njëjta. Metoda e
përdorur për përcaktimin e treguesve të distilimit është ekivalente me atë të kërkuar nga
standardet. Sa i përket koksit të naftës testimi i parametrave është bërë sipas Standardeve
Shqiptare jo të adoptuara.
REKOMANDIME
Për të patur një përputhshmëri të plotë me Standardet Shqiptare do të ishte me interes
përdorimi i të njëjta metodikave.
1-buten 0,97
Isobuten 0,97
2-transbuten 0,97
2-c/sbuten 0,97
1,3-butadien 0,93
isopentan 0,99
n-pentan 0,99
141
KAPITULLI I GJASHTË
6. VLERËSIMI I CILËSISË TE BENZINAVE TË IMPORTIT NË REPUBLIKEN E
SHQIPËRISË NË LIDHJE ME TREGUESIT ANALIZTIKË DHE MJEDISORE
Zhvillimi i ekonomisë kombëtare pas vitit 2000 në Shqipëri dhe sidomos zhvillimi i
transportit është shoqëruar nga tendencat në rritje të konsumit të lëndëve djegëse fosile,
gazoil dhe benzinë. Megjithëse zhvillimi i sektorit të transportit ka sjellë përfitime në bilancin
e përgjithshëm të ekonomisë kombëtare, ndër të tjera ky zhvillim është shoqëruar edhe me
impakte negative në lidhje me ndotjen e ambientit. Emetimet e CO2, SO2, VOx dhe metaleve
të rënda kryesisht Pb, etj., të cilat krijohen si rezultat i djegies së karburanteve në automejte
ndotin në mënyrë të konsiderueshme mjedisin urban.
Për këto arsye legjislacioni evropian ka pësuar përmirësime të vazhdueshme në drejtim të
uljes së nivelit të përmbajtjes së plumbit dhe squfurit në këto produkte, rritjes së nivelit
minimal të Numrit të Oktanit (RON) dhe të Numrit Motorik (MON), etj.
Pas viteve 2000 tregu hidrokarbur i benzinës është plotësuar kryesisht nga benzina e importit.
Nga të dhënat rezulton se importet janë me origjinë kryesisht nga Greqia, Italia, Izraeli,
Kroacia dhe Rumania. Në Degët Doganore Durrës, Lezhë, Kapshticë janë kryer volumet më
të mëdha të importeve. Rreth 68% e sasisë së përgjithshme është zhdoganuar në Degën
Doganore Durrës. Krahasuar me nënproduktet e tjera të naftës dhe kryesisht me gazoilin,
importet e benzinës janë në rreth 5 herë më të ulta.
Vlerësimi i parametrave cilësorë të benzinave të importit në RSH është bërë me qëllim
evidentimin e cilësisë së këtij produkti në import. Janë marrë në shqyrtim disa prej treguesve
të analizuar në Laboratorin Doganor të cilët ndikojnë si në ndotjen e ambientit ashtu edhe me
punën e motorit të automjetit. Vlerësimi i parametrave cilësorë të benzinave, që janë
importuar në Republikën e Shipërisë është bërë për një periudhë 10 vjeçare, 2001 – 2010.
Duhet patur parasysh që qëllimi kryesor i Laboratorit Doganor është vlerësimi i atyre
prarametrave fiziko – kimik të cilat shërbejnë për klasifikimin tarifor të produktit sipas
Nomenklaturës së Kombinuar të Mallrave. Pavarësisht kësaj, këto parametra shërbejnë edhe
një për vlerësimin cilësor të tyre.
Në NK të Mallrave janë dhënë kushtet që duhet të plotësojnë produktet për tu klasifikuar në
në krerët/nënkrerët përkatës. Për sa i përket vajrave të lehtë të naftës dhe pregatitjeve të tyre,
NKM (Kapitulli 27) jep përkufizimin e mëposhtëm:
a. ―Vajra të lehtë dhe përgatitjet‖ (nënkreu 2710 12) janë ato prej të cilave 90 % apo
më shumë në volum (duke përfshirë humbjet) distilojnë në 210 ⁰C (metoda ASTM D
86);
b. ―benzina të lehta‖ (nënkrerët 2710 12 21 deri në 2710 12 25) ka kuptimin e vajrave të
lehta si janë përcaktuar në pikën a, që nuk përmbajnë ndonjë përgatitje anti-goditës,
dhe me një diferencë prej jo me tepër se 60 ⁰C ndërmjet temperatureës në të cilën
distilon 5 % dhe 90 % në volum (duke përfshirë humbjet);
c. ―benzina të bardha‖ (nënkrerët 2710 12 21) nënkupton benzinat speciale siç janë
përcaktuar ne paragrafin (b) mësiper me një pikë flakërimi më të lartë se 21 ⁰C sipas
metodës EN ISO 13736.
Pikërisht, analizimi në Laboratorin Doganor për vajrat e lehtë të naftës (nënkrerët 2710 12 21
deri në 2710 12 25) nis me testimin e treguesve sipas tabelës më poshtë:
142
Parametri Kufijtë e lejuar
Metoda
Nënkreu
tarifor Min Max
Distilojnë në 210 ⁰C, % vol
(përfshirë humbjet) 90 % vol ASTM D 86 2710 12
Difernca e temp. midis 5% dhe 90%
distilat në volum , ⁰C 60
Përmbajtja e antigoditësve nuk ka nuk ka
Pika e flakërimit, ⁰C më e lartë se 21
―Benzina për përdorim në automjete‖, bën pjesë në grupin e vajrave të lehtë të naftës
(nënkreu 2710 12) e cila duhet të plotësojë kushtet sipas pikës (a) të dhënë më sipër (në 210
⁰C produkti distilon minimumi 90% në volum, sipas metodës ASTM D 86)). Ky është testimi
i parë që kryhet në LD për verifikimin e llojit të mallit. Më pas vazhdon testimi me treguesit e
tjerë të cilët janë të domosdoshëm për klasifikimin tarifor, në rastin e benzinës (tabela më
poshtë), është e nevojshme përcaktimi i treguesit të Numrit të Oktanit (RON) dhe përmbajtjes
së plumbit.
Klasifikimi sipas kodeve tarifore është si më poshtë
Kodi tarifor Përshkrimi i mallit
Benzinë me përmbajtje plumbi që nuk e kalon 0,013g për litër:
2710 12 41 – Me një numër oktanësh (RON) me pak se 95
2710 12 45 – Me një numër oktanësh (RON) prej 95 apo më shumë por më pak se 98
2710 12 49 – Me një numer oktanësh (RON) prej 98 apo më shumë
Benzinë me përmbajtje plumbi që e kalon 0,013g për litër:
2710 12 51 – Me një numër oktanësh (RON) prej më pak se 98
2710 12 59 – Me nje numër oktanesh (RON) prej 98 apo më shumë
Pra, analizimi i mostrave në LD nis me parametrat të cilët bëjnë të mundur përcaktimin e
llojit të mallit dhe më pas kryhen analizat për përcaktimin e treguesve të tjerë (në rastin
konkret përmbajtjes së Pb dhe N.O.) të nevojshëm për klasifikimin përfundimtar të mallit. Ky
klasifikim ka një rëndësi të madhe për arsye se përcakton të gjitha masat doganore që i
nënshtrohen mallrave në procedurat Import, Eksport dhe Tranzit si: detyrimet doganore për tu
paguar, ndalim/kufizimet e parashikuara nga legjislacioni, masa preferenciale, etj.
Përveç parametrit që përcakton sasinë e distilatit në 2100C, në Laboratorin Doganor
analizohen edhe disa tregues të tjerë të cilët shërbejnë për të dalluar mashtrimet e mundshme
fiskale.
Tabela 6.1 Parametrat fiziko kimikë të benzinave për efekt kontrolli fiskal
Parametrat Min Max
Pamja Lëng i tejdukshëm me erë
karakteristike
Densiteti në 15 oC në kg/l 0.725 0.78
Distilat në 70 oC në volum 10% 45%
Distilat në 100 oC në volum 30% 70%
143
Distilat në 180 oC në volum 85% -
Pika e fundit e distilimit 220 oC
Mbetje të distilimit në volum 2%
Sipas Direktivës 85/210/EEC të Këshillit Evropian, të datës 20 Mars 1985, "Benzinë pa
plumb" do të thotë benzinat në të cilat përqëndrimi i plumbit nuk është më tepër 0.013 g/l;
kurse "benzinë me plumb" ky përqëndrim është jo më tepër se 0.4 g Pb/l dhe jo më pak se
0,15g Pb/l. Në NK të Mallrave dy grupet e benzinave të sipërpërmëndura (me/pa plumb)
janë ndarë në dy nëngrupe sipas RON.
Nga të dhënat statistikore të sasive të importuara për periudhën 2001 – 2010 rezultojnë të
dhënat në tabelën 6.2.
Tabela 6.2 Importet e produktit benzinë për periudhën 2001 – 2010
Viti / Përshkrimi Benzinë pa plumb (ton)
Benzinë me plumb (ton)
RON< 95 RON 95-98 RON ≥ 98 RON < 98 RON > 98 2001 1,479 53,596 1,228 8,784 338
2002 1,913 70,426 192 9,566 1,839
2003 1,607 60,174 909 - 118
2004 3,187 60,193 147 24 -
2005 - 1,054 - - -
2006 19 39,937 1,121 6 9
2007 - 65,973 1,622 - -
2008 261 65,309 1,617 - -
2009 25 78,623 1,929 - -
2010 3,701 82,021 1,657 - -
2011 - 90,371 648 - -
Table 6.3 Sasitë relative të benzinës pa Pb/benzinë me Pb (në ton)
Viti 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Sasitë e benzinës pa Pb 56,303 72,530 62,690 63,527 1,054 41,077
Sasitë e benzinës me Pb 9,122 11,405 118 24 0 15
Raporti pa Pb/me Pb 6,17 6,36 532 2,656 2,697
Figura 6.1 Raporti i sasive të benzinës pa Pb/me Pb, në import për periudhën 2001- 2006
-500
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
2000 2002 2004 2006 2008
Raporti pa Pb/me Pb
Raporti paPb/me Pb
144
Në tabelën 6.3 dhe figurën 6.1 paraqitet raporti i sasive të benzinës pa Pb (përmbajtja e Pb <
0.013g/l) dhe benzinës me Pb (përmbajtja e Pb < 0.013g/l) për periudhën 2001 – 2006. Pas
kësaj periudhë e gjithë sasia e benzinës është deklaruar pa plumb. Vihet re që ky rapot vlerat
më të mëdha i arrin në vitin 2004 dhe 2006.
Në Shqipëri në vitin 2008 benzina përbënte rreth 16% të karburantit të importit për
automjete. Konsumi i benzinës në vitin 2008 përbënte 31.2% të totalit të konsumit të
karburantit për të gjithë botën, 20.9 % e konsumit të karburantit total për tërë Evropën. Në
fund të vitit 2010 numri i automjeteve arriti deri në rreth 420,000. Raporti i automjeteve me
benzinë ndaj atyre me gazoil është rreth 1:6, në favor të mjeteve që punojnë me gazoil. Kjo
do të thotë që gazoili dominon tregun hidrokarbur në Shqipëri. Pavarësisht nga tendencat e
larta të treguara gjatë këtyre dy dekadave (1990 - 2010), përsëri Shqipëria është prapa
vendeve të tjera fqinje të ish- Jugosllavisë, duke tejkaluar vetëm Bosnje-Hercegovinën dhe
Kosovën.
Qëllimi i studimit tonë është studimi i parametrave cilësorë të benzinës: përmbajtja e plumbit,
numri kërkimor i oktanit N.O., distilimi Engler. Për vlerësimin e cilësisë së benzinave që
importohen në Republikën e Shqipërisë, janë analizuar raport analizat e 230 mostrave të
benzinave, që i takojnë periudhës 2001- 2010.
Mostrimi i derivateve të lëngëta të naftës në bote bartëse bëhet sipas standardit EN ISO 3170
dhe EN ISO 3171. Procesi i marrjes së mostrave gjatë kësaj periudhe është bërë në të gjitha
pikat doganore por kryesisht në pikat doganore të Durrësit, Vlorës, Lezhës dhe Kapshticë.
Mostrimi është kryer nga specialistët e laboratorit, nga doganierët si dhe nga specialistët e
kompanisë AlbKontroll si një strukturë e liçensuar në këtë drejtim.
Sipas Udhëzimin të DPD Nr. 11468, datë 18.10.2007, ndryshuar me Udhëzimin Nr. Prot.
8909/1, datë 10.04.2014 ‗Mbi procedurat e mostrimit, transportimit, ruajtjes së mostrave dhe
administrimit të rezultateve të analizave laboratorike‘, për çdo produkt që do të analizohet
merren 4 mostra; 1 mostër analizohet, 1 mostër ruhet në laborator për çdo rast kontestimi, 1
mostër ruhet në Degën Doganore në të cilën është kryer mostrimi dhe mostra e fundit ruhet
nga ana e subjektit. Mostra e ruajtur për raste kontestimi mbahet për një periudhë prej rreth 3-
muaj. Nëse pas kësaj periudhe nuk ka kontestime ajo shkatërrohet sipas një procedure të
përcaktuar në rregullore.
Përveç Laboratorit Doganor, kontrolli i cilësisë së hidrokarbureve bëhet edhe nga Inspektorati
Shtetëror Përgjegjës. Sipas Ligjit Nr.8450, datë 24.2.1999 ‗Për përpunimin, transportimin dhe
tregtimin e naftës, të gazit dhe nënprodukteve të tyre‘ Inspektoriati Shtetëror Përgjegjës ka të
drejtë dhe është përgjegjëse për kontrollin e cilësisë së hidrokarbureve të importuara apo
prodhuara brenda vendit. Inspektorati Shtetëror Përgjegjës për qëllime të analizimit të
parametrave të këtyre produkteve shfrytëzon jo vetëm laboratorin e Inspektoriatit Qëndror
Teknik por edhe laboratorë të tjerë të akredituar.
Rezultatet e marra për 230 mostrat e analizuara të benzinës, që i takojnë periudhës 2001-
2010, janë organizuar në formë tabelash, në të cilat paraqiten disa nga parametrat kryesorë
që shprehen në raport analizat e lëshuara nga Laboratori Doganor. Në tabelën 6.3 paraqiten
parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodikat e analizës për produktin benzinë të analizuar pranë
Laboratorit Doganor.
Të dhënat u analizuan me synimin e studimit të shpërndarjes së tyre sipas parametrave që
parashikojnë standardet, në intervale të të dhënave brenda dhe jashtë standardeve. Mbi këtë
bazë janë ndërtuar monogramat në vijim, ilustruar me normat e lejuara të standardit
ndërkombëtar dhe atij shqiptar.
145
Tabela 6.4 Parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodikat e analizës për produktin benzinë
Parametrat Kufijtë e lejuar Metoda
Pamja e verdhe e celet
Densiteti në 15 oC, kg/l 0.71 - 0.74
Fillim distilimi 0 C 30 ASTM D 86-97
Distilat në 70 oC, % vol 25 ASTM D 86-97
Distilat në 100 oC, % vol 50 ASTM D 86-97
Distilat në 180 oC, % vol 85 ASTM D 86-97
Pika e fundit e distilimit, 0C
215 ASTM D 86-97
Përmbajtja e Pb, gr/l max 0.15 Absorber atomik
Numri i oktanit min 92 IROX 2000
Nga këto parametra janë marrë në studim: përmajtja e Pb, Numri i Oktanit, distilat në 70 oC,
distilat në 100 oC.
Më poshtë paraqiten tabelat me rezultatet e analizave fiziko kimike të produktit benzinë.
Tabela 6.5 Analiza fiziko-kimike të benzinës, periudha 2001 – 2003
2001 2002 2003 Nr m
ostrave
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
1 0.002 2 51 91 0.001 95 37 56 95 0.001 94 38 52 94
2 0.11 35 58 89 0.002 95 38 59 95 0.001 95 30 52 96
3 0.004 28 51 90 0.001 94 38 57 92 0.001 94 31 51 95
4 0.002 95 31 53 92 0.003 100 28 53 93 0.001 95 28 52 92
5 0.032 89 38 57 89 0.003 84 33 55 92 0.001 91 20 40 90
6 0.001 48 66 96 0.001 96 33 57 95 0.002 89 43 56 94
7 0.19 33 55 90 0.11 99 49 70 95 0.001 90 33 53 93
8 0.002 34 57 93 0.001 97 28 53 91 0.001 89 40 60 92
9 0.002 38 59 94 0.002 95 24 49 94 0.001 91.5 45 62 94
10 0.11 36 57 87 0.001 95 32 55 94 0.001 90 38 60 93
11 0.003 36 58 96 0.001 94 30 54 91 0.001 90 32 54 94
12 0.1 35 60 97 0.046 93 23 53 95 0.001 91 32 55 93
13 0.001 95 39 64 95 0.001 90 35 55 94
14 0.001 94 25 50 95 0.001 88 34 56 92
15 0.001 95 26 53 94 0.001 88 34 55 93
16 94 33 55 93 0.001 88 35 56 94
17 94 32 56 90 0.001 88 33 55 94
18 94 40 63 96 0.001 90 40 61 96
19 93 28 52 93 0.001 89 32 53 95
20 0.002 93 22 51 91 0.001 90 27 51 92
21 0.001 93 30 55 95 0.001 89 39 63 98
146
22 0.002 94 25 46 94 0.001 90 29 52 90
23 0.001 95 38 60 97 0.001 90 31 52 91
24 0.001 98 29 51 95 0.001 88 33 54 95
25 0.001 95 39 63 98 0.001 90 29 50 92
26 0.04 92 34 58 96 0.001 91 31 52 93
27 0.001 95 38 60 98 0.001 91 28 52 92
28 0.001 95 25 43 92 0.001 89 30 53 90
29 0.002 95 25 49 90 0.001 91 20 42 94
30 0.001 93 31 56 93 0.001 88 33 55 93
31 0.001 94 29 52 93 0.001 89 32 57 95
32 0.001 94 29 53 93 0.002 91 25 47 94
33 0.001 95 45 65 96 0.001 89 27 53 94
34 0.001 95 33 46 94 0.001 93 30 53 93
35 0.001 93 42 60 96 0.002 93 31 60 97
36 0.001 93 46 65 95
37 0.001 93 40 63 93
38 0.001 94 29 49 93
39 0.001 98 27 40 93
Tabela 6.6 Analiza fiziko-kimike të benzinës, periudha 2005 – 2007
2005 2006 2007 Nr m
osrtave
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
1 91.1 36.5 61 95 0.001 95 24.5 58 96 0.013 95 25 60 96
2 0.001 96 21 48 95 0.001 95 25.5 58 97 0.013 95 38.5 56 96
3 0.001 95.6 27.5 60 97.5 0.001 95 26 53.5 96.5
4 0.001 95.7 26 53.5 96.5 0.001 96 12 39 94
5 0.001 95.6 27 58 96 0.001 95.5 22.5 45.5 96
6 0.001 95.4 27.5 58.5 95 0.001 96.5 33 51 95
7 0.001 95.3 28 57 97
8 0.001 95.6 40.5 60.5 94
9 0.01 96 33 54 94
10 0.001 97 24.5 57 97
147
Tabela 6.7 Analiza fiziko-kimike të benzinës, periudha 2008 – 2010
2008 2009 2010 Nr m
ostrave
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
Pë
rmb
. e P
b (gr/l)
N.O
.
Distilat n
ë 7
00C
, %V
Distilat n
e 1
00
0C, %
V
Distilat n
ë 1
80
0C, %
V
1 0 95 43.5 63 94.5 0 96.5 0 99.7 24 50 90
2 0 95 44 62.5 94 0.0001 95.3 0 95.1 32 57 178
3 0 95 44 63 95 0 96.3 42.5 62 99 0 91.2 28.5 55 95.5
4 0 95 44 63 98 0 96 0 91.7 28 56 96.5
5 0 95 44.5 64 97.5 0 96 0 91.5 28 55.5 96
6 0 95 44.5 63.5 97 0 95.8 0 95.6 47 65 97
7 0 95 37 58 97.5 0.001 96.7 30 56 93.5 0 95 26 57 178
8 0 95 36.5 57 97 0.001 95.2 31.5 55 6.5 0 99.8 26 51 95
9 0 95 37 58 96.5 0 96.4 29 55 92 0 95 33.5 58.5 97
10 0 95 43.5 62 98 0 89.9 40 65 97 0 95.4 33 57 94
11 0 95 44.5 63 97.5 0 89.8 40 65 97 0 99.6 24 50.5 95.5
12 0 95 43.5 63.5 93.5 0 92.1 35 62.5 98 0 95.2 24.5 55 96
13 0 95 44 62.5 92.5 0 96 43 61 99 0 96.6 28.5 48 93
14 0 95 43 62 92 0 95 29 55 96 0 95 34 57 96
15 0 95 43 62 94 0 96 36 58 94 0 95 35 57 96.5
16 0 95 42.5 62.5 95 0 96.3 0 95 30 60.5 97
17 0 95 43.5 64 95.5 0 91.5 51 70 96 0 95.1 29.5 61 97.5
18 0 95 43 62.5 96 0 90.9 42 65 97 0 95.1 30 60 97.5
19 0 95 42.5 63 97 0 95.4 33 56.5 94 0 95.2 29 60.5 97
20 0 95 42 61 94 0 96.7 32 56 94 0 95.1 29.5 61 98
21 0 95 44 62.5 94 0.001 93.8 35 54 93 0 95 29 60.5 97.5
22 0 95 30 50 90 0 97 33 59 97 0 95.2 25 55.5 96
23 0 95 18 47 92 0 97.9 28 56 96 0 95.1 30 61.5 98
24 0 95 31 55 94 0 96.5 36 60.5 96.5 0 95 20 45 95
25 0 95 35.5 61 97.5 0 95.8 24 50 95 0 95 19 45 94
26 0 95 40.5 60.5 94.5 0.0001 95.3 36 58 94 0 95.2 29 55 95
27 0 95 41 62 95 0 95.3 33 56 95
28 0 95 40 60 94 0 85 1 13 174
29 0 95 43 62.5 96 0 95.2 11.5 41 95
30 0 95 42.5 62 95 0 95.6 21 44 95.5
31 0 95 43.5 63 96.5 0 95.1 22 52 96
32 0 95 42 62 93 0 91.3 34 60 98
33 0 95 41.5 61 94 0 85 5 36.5 98.5
34 0 95 42.5 63 95 0 95 33 55 94.5
35 0 95 37.5 59 92 0 95.7 42 60 98
36 0 95 42 95 0 95.8 43 59 97.5
37 0 95 42.5 62.5 95.5 0 96 42 63.5 96.5
38 0 95 41.5 61 95.5 0 96 43 64 97
39 0 95 45 63.5 97.5 0 96 43 64.5 97
40 0 95 44 62.5 98 0 91 25 48 93
41 0 95 43 61 97 0 95 40 58 95
42 0 97.7 47 67 0 95 27 52 96
148
43 0 96.9 45.5 66
44 0 96.6 44 65.5
45 0 97.4 43.5 65
46 0 97.6 44 65.5
47 0 97.6 44.5 66
48 0 97.5 44.5 63.5
49 0 95 40.5 60.5 95
50 0 96.5 30 54 97.5
51 0 96.3 45 65 98.5
52 97.2 46.5 66 99.5
53 0 96.3 41.5 63 98.5
54 0 96.6 41 63.5 99
55 0 96.7 43 63 97
56 0 96.8 40 60 97
57 0 97 45 62.5 97.5
58 0 96.7 40 60 91.5
Krahasimi i treguesve cilësor të analizave fiziko kimike është bërë me Standardet Shqiptare
për benzinat me plumb STASH 69 – 95 dhe për benzinat pa plumb S SH EN 228 – 2008
treguesit e të cilëve janë përditësuar me standardet Europiane.
6.1 Diskutimi i rezultateve dhe përfundime
NKM e ndan këtë grup mallrash në dy nëngrupe: me përmbajtje Pb ≥ 0.013g/l dhe me
përmbajtje Pb < 0.013g/l. Duke marrë në konsideratë nivelin maksimal të lejuar prej 0.005 g/l
Pb të përcaktuara në Direktivat Evropiane si dhe Standardin SSH EN 228:2008, niveli i
përmbajtjes së Pb në mostrat e analizuara rezulton si më poshtë: Tab 6.8 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së Pb, 2001-2010
Figura 6.2.Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së Pb, 2001 - 2010
0
50
100
150
200
250
> 0.013 0.005 - 0.013 ≤ 0.005
Përmbajtja e Pb, g/l
Shpërndarja e mostrave sipas përmb së Pb, 2001 - 2010
Nr.mostrave
Intervali i përmb Pb
Nr. mostrave
> 0.013 8
0.005 - 0.013 3
≤ 0.005 213
Total 224
149
Nga tabela e rezultateve të testimeve rezulton:
1. Numrin më të madh të mostrave rreth 95% (213 mostra) e zënë ato me përmbajtje
Pb≤ 0.005 g/l;
2. Numrin më të vogël e zënë mostrat rreth 1.34% (3 mostra) me përmbajtje Pb në
intervalin 0.005 - 0.013 g/l;
3. Rezultojnë 8 mostra (3.57%) me përmbajtje të Pb > 0.013 g/l.
A. Mostrat me përmbajtje plumbi > 0.013 g/litër.
Këto mostra i përkasin periudhës 2001 – 2002. Në tabelën 6.9 paraqitet shpërndarja e këtyre
mostrave si dhe treguesit cilësor të tyre.
Tabela 6.9 Shpërndarja e mostrave me përmbajtje Pb > 0.013g/l
Viti Përmb.
e Pb
(g/l)
Intervali
i permb
Pb (g/l)
N.O.
Distilat në
700C, %
(v/v)
Distilat në
100 0C, %
(v/v)
Distilat në
180 0C,
(v/v)
2001 0.11 > 0.013 35 58 89
2001 0.032 > 0.013 89 38 57 89
2001 0.19 > 0.013 33 55 90
2001 0.11 > 0.013 36 57 87
2001 0.1 > 0.013 35 60 97
2002 0.11 > 0.013 99 49 70 95
2002 0.046 > 0.013 93 23 53 95
2002 0.04 > 0.013 92 34 58 96
Treguesit e tjerë të këtyre mostrave rezultojnë si më poshtë:
N.O. është matur vetëm për 4 mostra nga të cilat vetëm 1 mostër ka rezultuar me N.O > 95.
Kufijtë e distilimit në 700C rezultojnë në intervalin 23÷49 % (v/v) kurse në temperaturën
1000C rezultojnë në intervalin 53 ÷ 70 % (v/v). Krahasuar me kufijtë e distilimit në SSH EN
228:2000/2008 rezulton vetëm 1 mostër me kufi distilimi në 70 0C me të ulët se standardi.
Mostrat me përmbajtje Plumbi < 0.013 g/l
Sipas Direktivës së BE 85/210/EEC benzinat me përmbajtje të Pb < 0.013 g/l konsiderohen
si benzina pa Pb. Mostrat që kanë rezultuar me nivel të Pb < 0.013 g/l i ndajmë në dy grupe:
1. Me përmbajtje të Pb në intervalin 0.005 – 0.013 g/l Në tabelën 6.10 paraqitet shpërndarja e mostrave dhe treguesit analitik. Nga të dhënat
rezulton se N.O. është brenda kufijëve të Standardeve (min 95). Po kështu edhe sasia e
distilatit në 70 0C (20 ÷ 48) dhe 100
0C (46 ÷ 71).
Tabela 6.10 Shpërndarja e mostrave me përmbajtje Pb 0.005 – 0.013 g/l
Viti
Përmb. e Pb (gr/l)
N.O. Distilat
në 700C,
% (v/v)
Distilat në
100 0C, %
(v/v)
Distilat në 180
0C,
%(v/v)
2005 0.01 96 33 54 94
2007 0.013 95 25 60 96
2007 0.013 95 38.5 56 96
150
2. Me përmbajtje të Pb < 0.005 g/l.
Sikurse shihet edhe në tabelën 6.8 mostrat me përmbajtje të Pb < 0.005 g/l zënë numrin më të
madh ndaj totalit.
a. Shpërndarja e mostrave sipas N.O.
Në figurat 6.3 dhe 6.4 paraqitet shpërndarja e mostrave sipas N.O. Nga të dhënat e analizave
numri më i madh i mostrave rezulton në intervalin e N.O. 95 - 98. Në intervalin e RON < 95
rezultojnë 60 mostra dhe numri më i madh i tyre rezulton të jetë në vitin 2003. Në intervalin e
RON < 95, rezultojnë mostra edhe në vitin 2010.
Figura 6.3 Shpërndarja e numrit të mostrave sipas intervalit të N.O.
Figura 6.4.Shpërndarja e numrit të mostrave sipas intervalit të N.O. në vite
b. Shpërndarja e mostrave sipas sasisë së distilatit në temperaturat 70 0C dhe 100
0C
Në tabelën 6.11 paraqitet shpërndarja e mostrave të benzinës pa Pb sipas kufijëve të
përcaktuara në S SH EN 228: 2008, për temperaturat 70 0C dhe 100
0C.
60
4
143 143
Shpërndarja e mostrave (Max Pb = 0.005g/l ) sipas N.O.
< 95
> 98
95-98
0
10
20
30
40
50
60
< 95
> 98
95-98
151
Tabela 6.11. Shpërndarja e mostrave të benzinës pa Pb, sipas kufijëve të S SH EN 228
Intervali i distilimit,
% (v/v)
Numri i
mostrave
Kufijtë e lejuar (S
SH EN 228)
Distilat deri në
70 0C
< 20 7 Min 20
Max 48 20 ÷ 48 198
≥ 48 2
Distilat deri në
100 0C
< 46 12 Min 46
Max 71 46 ÷ 71 194
≥ 71 0
Rezultojnë jashtë standardit S SH EN 228:
- Në temperaturën 70 0C, gjithsej 9 mostra;
- Në temperaturën 100 0C, gjithsej12 mostra.
Shpërndarja në vite e mostrave jashtë këtij standardi rezulton sipas tabelave 6.12 dhe 6.13.
Tabela 6.12. Distilat deri në 70
0C
Tabela 6.13. Distilat deri në 100 0C
6.2. KONKLUZIONE
1. Në lidhje me rezultatet e përmbajtjes së plumbit
Gjithsej, për periudhën 2001 – 2010 rezultojnë 11 mostra (4.78% ndaj totalit) me përmbajtje
të plumbit > 0.005 g/l. Numri më i madh i mostrave i përket vitit 2001 (rreth 45%).
Theksojmë se Standardi S SH EN 228 – 2008 është implementuar në vitin 2008. Pas kësaj
periudhe nuk rezultojnë mostra me përmbajtje Pb > 0.005 g/l. Por, gjithashtu duhet thënë se
për të gjithë periudhën rezultatet nuk duken problematike. Kjo vjen edhe si pasojë e faktit se
importet e këtij produkti janë kryesisht nga vendet e BE të cilat kanë detyrimin e tregtimit të
benzinave pa Pb.
2. Në lidhje me rezultatet e Numrit të Oktanit RON Rrezultojë 63 mostra (ose 29.57% e totalit) me RON < 95. Nga këto 3 mostra për benzinat
me Pb dhe 60 për benzinat pa Pb. Numri më i madh i përket periudhës 2002 – 2003 (rreth 53
mostra) por ndryshe nga përmbajtja e Pb në këtë rast kemi mostra me RON < 95 edhe në
periudhën 2009 – 2010 (13 mostra ose 20%), kur kufijtë e vendosura në Standardin SSH EN
228 kanë qënë të detyrueshme.
3. Në lidhje me rezultatet e kurbës së distilimit
Gjithsej, rezultojnë 22 mostra (8.69% e totalit) jashtë kufijëve të Standardeve; 1 mostër për
benzinën me Pb dhe 21 për atë pa Pb. Nga këto rezultojnë 9 mostra jashtë kufijëve të
Standardit për pikën e distilimit në 70 0C dhe 12 mostra në 100
0C. Rreth 50% e mostrave
jashtë Standardit S SH EN 228 i përkasin vitit 2010 kur zbatimi i tij ka qënë i detyrueshëm.
Viti
Nr
mostrave
2001 2
2006 1
2008 1
2009 1
2010 4
Total 9
Viti
Nr.
mostrave
2002 2
2003 2
2006 2
2010 6
Total 12
152
Konkluzion: Importet e benzinave rezultojnë kryesisht:
Benzina të mira përsa i përket treguesit të përmbajtjes së Pb;
Benzina jo cilësore sa i përket N.O;
Benzina me përmbajtje të fraksioneve të lehta;
Vlen të theksojmë se, nisur nga rezultatet e marra për treguesit e analizuar: përmbajtja e
plumbit, N.O dhe kurbat e distilimit, vihet re se ecuria e tyre në vite ka shkuar drejt
pëmirësimit të vlerave të tyre drejt kufijëve të lejuar nga Standardet. Kjo ka ardhur edhe si
rezultat i kontrollit doganor jo vetëm nga ana dokumentare por kryesisht nga kontrollet
analitike. Në këtë drejtim Laboratori Doganor ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm, pasi
nënshtrimi ndaj kontrolleve laboratorike të produkteve hidrokarure, ka detyruar subjektet të
përmirësojnë cilësinë e tyre në import, duke kufizuar importin e produkteve jashtë
standardeve.
Evidentimi i disa problematikave
Nga krahasimi i parametrave analitikë që analizohen në Laboratorin Doganor me ato të
specifikuara në Standardet Shqiptare, rezulton se në LD nuk analizohen të gjitha parametrat e
specifikuara në këto Standarde. Mund të veçojmë këtu disa tregues të rëndësishëm të cilët
përcaktojnë cilësinë e hidrokarbureve me ndikim jo vetëm në perfomancën e automjeteve por
edhe në ndotjen e ambientit. Kështu, treguesit e mëposhtëm, pavarësisht se nuk ndikojnë në
klasifikimin tarifor të këtyre produkteve, do të ishte me interes që të analizoheshin në LD.
1. Përmbajtja e komponime të oksigjenuara - të cilat kanë një rëndësi të madhe si në
përmirësimin e cilësisë së ajrit nga ndotjet e automjeteve ashtu edhe në ndikimin në
punës së automjeteve;
2. MON – një tregues ky shumë i rëndësishëm që lidhet me performanceën e motorit të
mjetit;
3. Përmbajtja e Squfurit – veçanërisht me ndikim në ndotjen e mjedisit në zonat urbane.
Rekomandime
1. Përditësimi në kohë i Standardeve Evropiane për hidrokarburet me qëllim
përmirësimin e cilësisë së tyre, në funksion të ruajtjes së ambientit nga ndotjet dhe
performancës më të mirë të automejteve;
2. Zbatimi nga ana e Laboratorit Doganor i Metodikave të kërkuara nga Standardet
Shtetërore.
153
KAPITULLI I SHTATË
7. VLERËSIMI I CILËSISË SË KARBURANTEVE DIESEL QË IMPORTOHEN NË
REPUBLIKËN E SHQIPËRISË
Kjo pjesë e punimit ka si objekt kryesor studimin e cilësisë së karburanteve diezel që janë
importuar në Republikën e Shqipërisë, për një periudhë 5 – vjeçare, 2007 - 2011.
Ligji Kombëtar që menaxhon përpunimin, transportimin dhe tregtimin e naftës, të gazit dhe
nënprodukteve të tyre është Ligji Nr.8450, datë 24.2.1999 ‗Për përpunimin, transportimin dhe
tregtimin e naftës, të gazit dhe nënprodukteve të tyre‘, i ndryshuar.
Në materalin e mëposhtëm jepen disa nga parametrat e produktit gasoil të importuar. Mostrat
janë analizuar në Laboratorin Doganor në përputhje me kërkesat e NK të Mallrave për të bërë
të mundur klasifikimin tarifor të këtij produkti.
Aktualisht në sektorin e transportit në vend, rreth 85% e automjeteve konsumojnë lëndë të
djegëshme diezel, ku mbi 75% të nevojave për gazoil janë plotësuar nga tregu hidrokarbur i
importit. Trendi në rritje i numrit të automjeteve në sektorin e trasportit është reflektuar
drejtpërsëdrejti në zhvillimin e tregut hidrokarbur i cili si burim kryesor të furnizimit të tij ka
furnizimin nga importi. Sasia e gazoilit të importuar gjatë kësaj periudhe në vendin tonë është
afërsisht 2,144 milion ton. Në këto kushte, vlerësimi i treguesve cilësorë të karburanteve dhe
në mënyrë të veçant i përmbajtjes së squfurit në gazoile merr një rëndësi të veçantë jo vetëm
për përmirësimin e standardeve në lidhje me cilësinë e tij, por edhe për reduktimin e impaktit
mjedisor.
Ndjeshmëria e lartë ndaj ndotjes së mjedisit ka detyruar vëndet në zhvillim të përmirësojnë
Standardet Ligjore, në lidhje me kufizimin e përmbajtjes së squfurit në diezele.
Legjislacioni Kombëtar me anë të VKM Nr.147, datë 21.3.2007 ‗Për cilësinë e lëndëve
djegëse, benzinë dhe diesel‘ vendosi kufizimin e përmbajtjes së Squfurit në gazoil sipas
kritereve të Legjislacionit të BE:
Nga 1 Janari 2009, përmbajtja max. 350 mg/kg ;
Nga 1 Janari 2011, përmbajtja max. 10 mg/kg.
Ndikimi i Squfurit në ambient
Një nga problemet më të mëdha që haset në vëndet në zhvillim dhe ato në tranzicion është
ndotja e ajrit, veçanërisht në zonat urbane. Organizata Botërore e Shëndetësisë (WHO) ka
vlerësuar se pothuajse 800.000 njerëz në vit vdesin parakohe për shkak të ndotjes së ajrit në
hapsirat urbane dhe shumica e këtyre vdekjeve ndodhin në vendet në zhvillim.
Ndotja nga emetimet e automjeteve është një faktorët kryesorë të ndotjes në hapsirat urbane.
Në termat e impaktit të shëndetit, katër janë ndotësit veçanërisht problematikë, lëndët
grimcore (PM), Ozoni, Monoksidi i Karbonit (CO), dhe dioksidet e squfurit (SOx).
Squfuri është një komponent natyral i vajrave të papërpunuara dhe gjëndet në benzinë edhe
në gazoile. Afërsisht 100% e squfurit në karburante emetohet si SO2. SO2 i çliruar shkakton
në një zonë të gjërë impakte negative në ambient dhe në shëndet. Fëmijët, të moshuarit dhe
njërzit me zemër apo sëmundje të mushkrive janë të prirur ndaj këtyre efekteve të
pafavorshme. Ky impakt përfshin:
(Dysponea) – vështirësi në frymëmarrje veçanërisht për njerëzit me astmë;
Sëmundjet e rrugëve të frymëmarrjes dhe përparim të sëmundjeve ekzistuese të zemrës;
SO2 vepron me kimikate të tjera në ajër dhe formon grimca të vogla sulfate, të cilat kur
merren me frymëmarrje, akumulohen në mushkri, duke çuar në çrregullësi të
frymëmarrjes;
Vdekje të parakohshme
Pjesëzat sulfate krijojnë një sipërfaqe relativisht të gjërë në ajër në të cilin përfundojnë HC
(Hidrokarburet) e kondensuara duke u zmadhuar dhe duke rritur toksicitetin e lëndëve
154
grimcore. Pjesëzat sulfate janë shkaktarët kryesorë të reduktimit të pamjes. Këto kanë efekte
kancerogjene dhe toksike.
Klasifikimi tarifor i gazoilit në Nomenklaturën e Kombinuar të Mallrave.
Gazoili klasifikohet në Kapitullin 27 – Lëndët djegëse minerale, vajrat minerale dhe
produktet e distilimit të tyre; substancat bituminoze; dyllet minerale.
Për qëllime të klasifikimit tarifor në shënimet e këtij kapitulli janë dhënë përcaktimet si më
poshtë:
Sipas shënimit (2) të shënimeve shtesë:
―vajrat e rënda‖ (nënkreret 2710 19 31 deri në 2710 19 99 dhe 2710 20 11 deri në 2710 20
90) nënkupton vajrat dhe përgatitjet prej të cilëve me pak se 65 % ndaj volumit (duke
përfshirë humbjet) distilohet në 250 0C sipas metodës ISO 3405 (ekuivalente me metodën
ASTM D 86) apo prej të cilëve përqindja e distilimit në 250 0C nuk mund të përcaktohet
nëpërmjet asaj metode;
―gazoile‖ (nënkreret 2710 19 31 deri në 2710 19 48 dhe 2710 20 11 deri në 2710 20 19)
nënkupton vajrat siç përcaktohen në paragrafin më sipër prej të cilit 85 % apo më shumë ndaj
volumit (duke përfshirë humbjet) distilon në 350 0C sipas metodës ISO 3405 (ekuivalente
me metodën ASTM D 86);
Mbështetur në shënimet e mësipërme të NKM, analizimi në Laboratorin Doganor, në rastet e
deklarimeve të produkteve në kodet tarifore të gazoileve, nis me testimin e treguesve të dhëna
në tabelën më poshtë:
Parametri Kufijtë e lejuar
Metoda Kodi tarifor Min Max
Distilojnë në 250 ⁰C, %
vol (përfshirë humbjet)
më pak se
65
ISO 3405
ekuivalente me
ASTM D 86
2710 19 31 - 2710 19 48
2710 20 11 - 2710 20 19
Distilojnë nëe 350 ⁰C, %
vol (përfshirë humbjet) 85
ISO 3405
ekuivalente me
ASTM D 86
Klasifikimi tarifor i gazoilit sipas NK të Mallrave
Kodi tarifor Përshkrimi i mallit
Gazoilet:
2710 19 31 – Për të përshkuar një proces specifik
2710 19 35 –
Për të përshkuar transformim kimik nëpërmjet një procesi ndryshe nga
ato të specifikuara në nënkreun 2710 19 31
Për qëllime të tjera:
2710 19 43 – Me një përmbajtje sulfuri jo më tepër se 0,001 % ndaj peshes
2710 19 46 –
Me një permbajtje sulfuri më tepër se 0,001 % ndaj peshës por jo me
tepër se 0,002 % ndaj peshës
2710 19 47 –
Me një permbajtje sulfuri më tepër se 0,002 % ndaj peshës, por jo më
shumë se 0,1% ndaj peshës
2710 19 48 – Me një përmbajtje sulfuri më tepër se 0,1 % ndaj peshës
Për të bërë klasifikimin e këtyre produkteve përveç analizave bazë për të përcaktuar llojin e
produktit, nevojiten të dhëna mbi përmbajtjen e squfurit. Këta tregues dhe të tjerë
përcaktohen nëpërmjet analizave fiziko - kimike pranë Laboratorit Doganor. Pas analizimit
155
dhe nxjerrjes së treguesve fiziko kimik, kosultohen me NK e Mallrave për të kryer
klasifikimin tarifor, i cili përcakton edhe detyrimet doganore për t‘u paguar.
Më poshtë paraqiten në mënyrë tabelare treguesit, kufijtë e lejuar dhe metodikat e përdorura
për analizim në laboratorin Doganor.
Tabela 7.1 Parametrat fiziko kimikë të gazoilit për efekt kontrolli fiskal
Parametri Kufijtë e lejuar Metoda
Pamja Vizuale
Densiteti në 15 0C (kg/l) 0.82 - 0.86 ASTM D 1298
Pika e parë e distilimit 0C min 170 ASTM D 86-97
Distilat në 250 0C, %V max. 65 ASTM D 86-97
Temperatura në 50%Vol, 0C max. 300 ASTM D 86-97
Distilat në 350 0C, %V min. 85 ASTM D 86-97
Distilat në 370 0C, %V min. 95 ASTM D 86-97
Mbarim distilimi, 0C ASTM D 86-97
Viskozitet ne 40 0C, cSt 2 deri ne 4 ASTM D 445-97
Përmbajtja e squfurit, % ≤ 0.001 Multi EA - 3100
Indeksi i Cetanit min 46 ASTM D 976
Përmbajtja e FAME, % vol Max 7,0 EN 14078
Në tabelën 7.2 paraqiten sasitë e importit të gazoilit për periudhën 2007 – 2011. Këto sasi
janë paraqitur të ndarë në nën grupe sipas përmbajtjes se squfurit të deklaruara në doganë në
përputhje me Nomenklaturën e Kombinuar të Mallrave 2007 – 2011. Nga të dhënat rezulton
se importet e gazoilit janë kryer kryesisht nga Greqia, Italia, Vendet e Detit të Zi dhe Izraeli.
Në Degët Doganore Durrës, Lezhë dhe Vlorë janë kryer volumet më të mëdha të importeve.
Rreth 72% e sasisë së përgjithshme është zhdoganuar në Degën Doganore Durrës.
Tabela 7.2. Sasitë e gazoilit ë importuar (në mijë ton) për periudhën 2007 – 2011
Me përmbajtje S në % peshë 2007 2008 2009 2010 2011
< 0,05 120.18 149.17
0.05 ÷ 0.2 216.91 204.30
> 0.2 0.38 0.12
÷ 0.001 368.95
> 0.001
73.9
÷ 0.035 286.91 368.45
> 0.035
48.2 57.5
Total 337.47 353.59 335.11 425.96 442.87
Administrimi i Informacionit të Energjisë vlerëson konsumin botëror të dieselit pas vitit 2000 në
nivelet afro 770 billion litra. Në Evropë mbizotëron përdorimi i automjeteve me lëndë djegëse
diesel, kështu që sasia e dieselit të prodhuar dhe përdorur e kalon sasinë e benzinës në masën 6.6
bilion litra. Nga të dhënat e marra për të njëjtën periudhë (2007 - 2011) rezulton se sasia e
gazoilit të importuar është rreth 5 herë më e madhe se e benzinës së importuar.
Gjatë periudhës 2007 - 2011, në Laboratorin Doganor janë analizuar 333 mostra. Parametrat
e marrë në studim janë: densiteti, përmbajtja e squfurit, viskoziteti, pika e parë e distilimit,
distilat në 250 0C, distilat në 350
0C, distilat në 370
0C, pika e fundit e distilimit.
Më poshtë paraqiten në tre tabela rezultatet e analizave të kryera për periudhën 2007 – 2011.
156
Tabela 7.3 Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2007
2007
Nr
Den
siteti
(kg
/l)
Per
mb
e
Sq
ufu
rit(%)
Visk
oziteti n
e
cSt
Pik
a e p
are
e
distilim
it(0C
)
Distila
t ne 2
50
0C
(%v
ol)
Tem
p
50
%(0
C)
Distila
t ne 3
50
0C
(%v
ol)
Distila
t ne 3
70
0C
(%v
ol)
Pik
a e fu
nd
t e
distilim
it(0C
)
Ind
eksi I
Ceta
nit
1 0.8497 0.15 3.28 175 31 284 86.5 93.5 381 50.7
2 0.8407 0.164 2.96 179 31 273 93 365 51.6
3 0.8407 0.15 2.93 178 28 273 94 365 51.6
4 0.8374 0.14 2.6 168 34 281 86 92 386 54.3
5 0.8451 0.13 3.2 174 34 275 88 94 381 50.5
6 0.8381 0.19 2.6 172 38 265 92 94 373 50.8
7 0.8451 0.2 3.1 174 31 285 88 93 378 52.4
8 0.8461 0.19 3.2 174 28 286 88 94 374 52.2
9 0.8551 0.15 3 176 25 284 90 368 49
10 0.8305 0.025 2.8 171 33 277 89 94 376 55.9
11 0.8439 0.116 2.9 169 28 282 91 97 370 52.2
12 0.8439 0.116 2.9 175 28 282 92.5 355 52.2
13 0.8409 0.089 2.9 163 30 280 86 93 374 52.9
14 0.8429 0.098 2.8 178 31 280 87.5 95 370 52.2
15 0.8433 0.158 2.7 150 37 278 86 92 382 51.7
16 0.84 0.094 2.9 172 29.5 282 88 95 374 53.6
17 0.8367 0.19 2.6 172 36 270 91 96 373 53.3
18 0.835 0.2 2.5 173 39 265 88 366 51.8
19 0.8328 0.149 2.1 174 48 252 91 358 49.5
20 0.837 0.175 2.1 176 42.5 263 93.5 364 50.7
21 0.833 0.172 2.1 174 48 252 95 351 49.4
22 0.833 0.169 2.1 176 47 254 93 358 49.9
23 0.8297 0.2 2.4 173 39 265 93.5 366 53.7
24 0.834 0.192 2.47 172 41 263 93.5 369 51.7
25 0.834 0.192 2.56 172 39 265 93.5 97 371 52.2
26 0.831 0.199 2.7 179 33 272 93.5 369 54.7
27 0.8381 0.193 2.7 176 33.4 273 93 98 371 52.5
28 0.8381 0.194 2.7 179 34 270 93 369 51.8
29 0.8371 0.191 2.7 172 33 273 93 97.8 371 52.8
30 0.8388 0.195 2.7 180 33 274 92.5 98 371 52.4
31 0.8375 0.192 2.7 178 33.2 274 92.3 369 52.9
32 0.8384 0.193 2.7 180 34 272 92.8 369 52.2
157
33 0.8381 0.197 2.7 180 33 274 92 369 52.7
34 0.8378 0.196 2.7 179 33.3 271 92 369 52.2
35 0.8388 0.198 2.7 171 33.6 272 93 98 370 52
36 0.8395 0.198 2.79 183 33 274 92 364 52.2
37 0.838 0.196 2.79 178 34 277 92.5 354 53.3
38 0.8378 0.196 2.79 178 34 277 92 354 53.4
39 0.8378 0.197 2.7 180 33.2 270 93 97 370 51.9
40 0.8392 0.197 2.73 178 31.5 277 92 363 52.8
41 0.8365 0.216 2.7 177 37.5 274 92 96.5 375 53.2
Tabela 7.4. Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2008
2008 Nr m
ostra
ve
Den
siteti
(kg
/l)
Per
mb
e
Sq
ufu
rit(%)
Visk
oziteti n
e
cSt
Pik
a e p
are
e
distilim
it(0C
)
Distila
t ne 2
50
0C
(%v
ol)
Tem
p
50
%(0
C)
Distila
t ne 3
50
0C
(%v
ol)
Distila
t ne 3
70
0C
(%v
ol)
Pik
a e fu
nd
t e
distilim
it(0C
)
Ind
eksi I
Ceta
nit
1 0.8557 0.62 3.58 167 20.5 294 91.52 366 50.5
2 0.8557 0.61 3.6 168 20.5 292 92.5 363 50.2
3 0.825 0.0086 2.5 160 46 256 92.5 96 373 53.3
4 0.8455 0.16 2.96 184 30.5 277 93 362 50.8
5 0.8286 0.0044 2.74 164 45 261 93.5 97 374 53.2
6 0.8289 0.0043 2.68 165 45.5 261 93.5 97.5 377 53.1
7 0.8293 0.0051 2.5 160 41.5 272 91.5 95.5 376 55.3
8 0.8289 0.0046 2.48 161 45 259 93 97.5 372 52.6
9 0.8299 0.0045 2.49 162 42.5 265 90 94 377 53.6
10 0.8286 0.0046 2.52 160 40.5 266 89 367 54.3
11 0.8273 0.0045 2.56 159 47 255 92.5 96 372 52.2
12 0.827 0.0045 2.61 158 44.5 262 93 97.5 380 54
13 0.827 0.0045 2.61 157 44 258 93.5 97.5 380 53
14 0.827 0.0046 2.61 158 44 260 93.5 97.5 380 53.5
15 0.8286 0.0048 2.7 150 42.5 265 90 94 380 54.1
16 0.8286 0.005 2.7 163 43 265 90.5 94 380 54.1
17 0.8269 0.0068 2.5 160 46 260 90 94.5 389 53.5
18 0.8415 0.0047 2.5 168 36 271 92 366 50.9
19 0.8415 0.0047 2.9 168 36.5 270 92 364 50.7
20 0.8282 0.0067 2.56 162 46 257 91 94.5 376 52.4
21 0.8392 0.0066 2.57 164 44 260 91.5 94 377 49.2
22 0.8286 0.0067 2.53 160 44.5 259 91 95 377 52.7
23 0.8299 0.0065 2.5 159 45.5 261 90 95 378 52.7
158
24 0.8299 0.0064 2.5 158 46 260 90.5 95.5 377 52.5
25 0.8349 0.005 2.48 158 38.5 270 92.5 96.5 371 52.9
26 0.8349 0.0056 2.48 159 39 269 93 97 372 52.7
27 0.8359 0.0048 3.09 163 30 280 92 365 54.6
28 0.8368 0.0049 3.1 162 30.5 281 91.5 366 54.5
29 0.8289 0.0045 2.56 160 42 263 91 368 53.5
30 0.8341 0.0036 2.84 164 38 268 94 96.5 373 52.8
31 0.8384 0.037 39 150 39 270 91 365 51.7
32 0.8285 0.128 2.25 90 45 258 93.5 97 370 52.5
33 0.8058 0.125 1.29 70 64.5 202 93 361 43
34 0.8068 0.121 1.38 68 65.5 197 92.5 96.5 370 40.5
35 0.8306 0.141 2.3 80 40 260 94 362 52.2
36 0.8305 0.123 2.3 80 44 261 93 364 52.5
37 0.8306 0.139 2.3 88 45 258 93.5 97.5 372 51.8
38 0.8298 0.122 2.4 85 44 260 93 360 52.5
39 0.8303 0.142 2.27 86 44 260 93 364 52.3
40 0.8303 0.135 2.34 90 43 260 93 96.5 371 52.3
41 0.8328 0.0012 3.13 160 29.5 281 92.5 357 55.9
42 0.8345 0.0012 3.2 162 28 282 91 357 55.5
43 0.8475 0.144 2.8 164 36 282 82.5 90 382 51.1
44 0.8465 0.149 2.8 163 36 282 83 91 382 51.4
45 0.8408 0.17 2.7 180 33 273 94 95 372 51.5
46 0.8398 0.187 2.7 170 37 268 92.5 368 50.8
47 0.8408 0.177 2.7 173 36 267 96.5 98 371 50.3
48 0.8269 0.083 2.76 163 44 261 90 368 53.8
49 0.8468 0.14 2.76 155 40 275 86 90.5 378 49.9
50 0.8345 0.081 2.48 176 42 260 95 355 50.9
51 0.8487 0.057 3.2 180 24 278 94 367 49.9
52 0.8477 0.0527 3.1 176 27 275 93 365 49.6
53 0.8268 0.0072 2.56 159 45 256 93 362 52.6
54 0.8297 0.004 2.91 178 37 268 92 96 370 54.3
55 0.8297 0.0034 2.92 178 39.5 266 93 97.5 373 53.9
56 0.8327 0.0682 2.6 176 40 264 93 366 52.4
57 0.832 0.008 2.93 169 21 278 96.5 357 55.6
58 0.8476 0.0915 3.12 176 25 280 93.5 368 50.7
59 0.8476 0.1 3.13 175 25 280 93.5 366 50.7
60 0.8327 0.0042 2.92 175 35 373 91.5 95.5 373 65.3
61 0.8327 0.0043 2.92 182 38 268 95 368 53.3
62 0.8443 0.16 2.96 175 31 276 93 367 51
63 0.8316 0.0041 2.8 162 36 275 91 98 370 55.1
159
64 0.8446 0.163 2.96 177 30 277 91 369 51.1
65 0.8446 0.161 2.93 178 30 277 94 369 51.1
66 0.8446 0.159 2.93 178 29.5 277 93 369 51.1
67 0.833 0.196 2.55 170 42 263 93 98 373 52.1
68 0.8406 0.0041 3.08 167 30 284 92 98 371 53.7
69 0.8539 0.165 2.68 159 43 264 90 94 374 45.3
70 0.8549 0.155 2.68 167 42 264 91 95 377 45
71 0.8539 0.158 2.8 168 39 268 90 98 384 46.2
Tabela 7.5. Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2009
2009
Nr m
ostrave
De
nsite
ti
(kg/l)
Pe
rmb
e
Squ
furit(%
)
Visko
ziteti n
e
cSt
Pika e
pare
e
distilim
it(0C
)
Distilat n
e
25
0 0
C (%
vol)
Tem
p
50
%(0
C)
Distilat n
e
35
0 0
C (%
vol)
Distilat n
e
37
0 0
C (%
vol)
Pika e
fun
dt e
distilim
it(0C
)
Ind
eksi I
Ce
tanit
1 0.8201 0.0045 2.67 168 46 258 93 364 55.6
2 0.8318 0.00043 2.59 162 41 265 91 96 372 52.9
3 0.8358 0.00039 22.6 165 41 267 91 96 370 52
4 0.8334 0.0001 3.16 162 33 275 92 364 54.5
5 0.8397 0.15 2.9 168 31 276 91 95 371 52.5
6 0.8288 0.0001 2.63 165 38 268 93 96 370 54.7
7 0.8315 0.00025 3 158 34 272 91 366 54.6
8 0.8305 0.00031 2.9 175 32 277 93 367 55.9
9 0.8314 0.00032 2.9 178 31 277 93 360 55.6
10 0.8384 0.0033 3.1 175 26 282 92 367 54.1
11 0.8337 0.0038 2.9 180 31 269 98 348 53.2
12 0.8404 0.0548 3.05 164 25 283 90.5 96 373 53.6
13 0.8414 0.062 3.05 157 25 281 90 95.5 374 52.9
14 0.8371 0.0002 3.16 175 25 284 90 360 54.9
15 0.8255 0.0015 2.96 156 28 283 92 94 373 58.8
16 0.8291 0.0007 3.1 170 22 284 92 94 370 57.7
17 0.8352 0.0022 2.85 155 36 277 90.5 96.5 371 54.3
18 0.8408 0.0023 3.29 178 25 284 91 96 373 53.7
19 0.8319 0.0009 3.1 180 20 282 93 96.5 372 56.4
20 0.8512 0.23 2.6 160 41 267 89.5 93.5 376 46.8
21 0.8512 0.22 2.6 160 42 267 90 94 386 46.8
22 0.8545 0.22 2.8 170 40 268 90 94 380 46
23 0.8512 0.21 2.6 160 40 268 90 94 381 47.1
24 0.8355 0.0019 2.76 183 31 269 345 52.5
25 0.8363 0.0019 2.1 164 32 268 343 52
160
26 0.8333 0.0023 2.76 175 32 268 343 53.1
27 0.8296 0.00018 2.88 164 38 273 91 96 371 55.4
28 0.834 0.0023 2.76 180 33 267 335 52.6
29 0.833 0.0035 2.76 185 32 268 338 53.2
30 0.832 0.00066 3.16 166 23 285 92.5 368 56.9
31 0.8383 0.0008 2.6 168 36 269 94.5 360 51.6
32 0.8314 0.0045 2.72 166 37 271 90 95 378 54.4
33 0.829 0.0047 2.7 160 43 264 91.5 92 370 53.7
34 0.834 0.0005 180 21 282 89 367 55.6
35 0.8264 0.0052 171 39 268 90 94 381 55.5
36 0.8275 0.0048 2.8 175 36 272 88 93 384 56
37 0.8255 0.0045 2.82 158 41 265 91.5 94 371 55.2
38 0.8298 0.0044 2.8 152 39 268 92.5 96.5 370 54.3
39 0.8305 0.0027 2.96 162 30 280 91 96 371 56.5
40 0.8349 0.00045 3.09 156 29 290 92 368 56.7
Tabela 7.6. Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2010
2010
Nr m
ostrave
De
nsite
ti
(kg/l)
Pe
rmb
e
Squ
furit(%
)
Visko
ziteti n
e
cSt
Pika e
pare
e
distilim
it(0C
)
Distilat n
e
25
0 0
C (%
vol)
Tem
p
50
%(0
C)
Distilat n
e
35
0 0
C (%
vol)
Distilat n
e
37
0 0
C (%
vol)
Pika e
fun
dt e
distilim
it(0C
)
Ind
eksi I
Ce
tanit
1 0.843 0.00043 3 178 31.5 273 93.5 365 50.7
2 0.83 0.00012 2.96 178 34 273 90 364 55.4
3 0.8436 0.00022 3 182 32 271 94 364 50.2
4 0.843 0.00015 2.8 170 36 280 96 98 370 52.3
5 0.832 0.0034 2.3 172 36 274 90 98 376 54.9
6 0.845 0.0011 3 182 32 273 94.5 364 50.3
7 0.844 0.0012 3 181 31 272 95 363 50.4
8 0.8346 0.00045 2.66 162 39.5 268 90 367 52.6
9 0.834 0.00048 2.68 168 38.5 270 91.5 368 53.3
10 0.8346 0.00047 2.65 165 39 269 90.5 367 52.8
11 0.8346 0.00042 2.68 167 38 270 91 369 53.1
12 0.8346 0.00043 2.63 168 39.5 267 91 368 52.4
13 0.8343 0.00044 2.7 166 39 269 92 368 52.9
14 0.8346 0.00045 2.62 168 39.5 269 90 368 52.8
15 0.8346 0.00049 2.71 165 37.5 273 90 369 53.7
16 0.8343 0.00044 2.66 165 40 268 91 368 52.7
17 0.8343 0.00046 2.69 167 38 270 90 368 53.2
161
18 0.8346 0.00046 2.65 168 39 269 91 368 52.8
19 0.8343 0.00041 2.68 168 37.5 271 89.5 369 53.4
20 0.8328 0.00043 2.5 165 36 274 90 94 376 54.5
21 0.8346 0.00056 2.4 168 42 262 92 95.5 375 51.3
22 0.8267 0.00044 166 43.5 260 93 356 53.6
23 0.8353 0.0005 3.78 178 13 290 89 367 56.6
24 0.8291 0.00051 3.2 180 26 278 92 366 56.6
25 0.8297 0.00052 3.2 182 23 280 91 368 56.8
26 0.8314 0.0005 2.5 169 43 263 91 96 374 52.6
27 0.8314 0.0005 2.5 165 43.5 262 91 96 374 52.4
28 0.8314 0.0005 2.5 168 43 263 91 96 373 52.6
29 0.8314 0.0005 2.5 168 43.5 263 91.5 96 372 52.6
30 0.8331 0.0004 3.5 168 23 285 92 367 56.5
31 0.8334 0.005 2.8 168 33 274 92 366 54.3
32 0.8356 0.005 3 174 29 278 92 366 54.3
33 0.834 0.005 2.8 165 30.5 270 92 364 53.3
34 0.8349 0.00023 3.5 1656 20 284 91.5 367 55.7
35 0.834 0.00021 3.6 168.5 14 290 90 364 57
36 0.835 0.00022 3.6 164 19.5 283 91.5 366 55.5
37 0.8313 0.0004 2.59 165 38 272 90 93 372 54.6
38 0.8311 0.0004 2.6 167 39 271 90.5 93 372 54.5
39 0.8311 0.0004 2.6 165 38.5 272 90 93 373 54.7
40 0.831 0.0004 2.59 159 39.5 268 90.5 93 371 53.9
41 0.831 0.0004 2.59 158 40 269 90 93 370 54.1
42 0.834 0.0005 2.72 38.5 268 90.5 52.8
43 0.8352 0.0007 2.51 176 39.5 267 92 95.5 370 52.2
44 0.8299 0.0058 2.84 169 35 273 89 93 375 55.3
45 0.8292 0.0058 2.99 170 34 275 88 92 371 56
46 0.8304 0.00022 3.65 182 20 284 88 95 370 57.3
47 0.8338 0.00049 2.85 168 33 280 90.5 364 55.3
48 0.8335 0.00047 2.78 168 36 276 91 365 54.7
49 0.8338 0.00048 2.8 170 32 278 90 365 54.9
50 0.8335 0.00046 2.76 168 36 275 91 365 54.5
51 0.8342 0.00049 2.8 168 34 277 91 366 54.6
52 0.8308 0.0004 2.84 175 35 271 91 365 54.6
53 0.8318 0.0002 2.9 170 33.5 275 92
367 55.1
54 0.8391 0.0019 3.1 172 31 278 89 94 373 53.1
55 0.8371 0.002 3.5 168 41 265 92 365 51.1
56 0.8312 0.00075 3.1 180 32 278 89.5 368 55.9
57 0.8319 0.00075 3.3 177 34 274 91 369 54.8
162
58 0.8408 0.0013 2.5 172 41.5 278 93.5 366 52.5
59 0.8405 0.0013 2.6 170 42.5 262 94 362 49.3
60 0.8414 0.0013 2.6 176 37.5 267 91.5 363 50.1
61 0.8405 0.0013 2.6 171 42 262 94 363 49.3
62 0.8408 0.0013 2.6 171 42 270 94 367 50.9
63 0.8405 0.0013 2.6 170 41.5 263 93.5 368 49.5
64 0.8408 0.0013 2.6 174 42 270 92 361 50.9
65 0.8378 0.00059 3 188 30.5 278 93 366 53.6
66 0.8421 0.00069 3.05 185 32 275 93 362 51.5
67 0.8471 0.0005 3 186 32 272 93 364 49.2
68 0.8387 0.00065 3 182 32 274 93 363 52.5
69 0.8425 0.00057 3 188 31 276 92 363 51.6
70 8421 0.00045 2.96 184 31 275 92.5 362 51.5
71 0.8414 0.00052 2.95 193 31 275 92.5 362 51.7
72 0.8421 0.00049 2.99 185 32 272 93 361 50.9
73 0.8432 0.00063 2.9 178 34 270 94 360 50.1
74 0.8429 0.00058 2.9 176 34 264 94 362 48.9
75 0.8439 0.00054 2.9 174 33 270 93.5 362 49.9
76 0.8436 0.00053 2.9 174 34 272 94 364 50.4
77 0.8433 0.00053 3 185 31.5 273 93.5 362 50.7
78 0.8426 0.00052 3.2 170 26 289 91 97.5 372 53.9
79 0.8426 0.00052 3.2 170 26 289 91 97.5 372 53.9
80 0.8426 0.00054 3.2 168 30 284 91.5 97 372 53
81 0.8426 0.00052 3.2 170 26.5 288 90 97 372 53.7
82 0.8426 0.00053 3.2 168 31 283 91 98 370 52.9
83 0.8426 0.00052 3.2 170 27 286 90.5 97.5 371 53.4
84 0.8429 0.00053 3.2 166 31 282 91.5 98 370 52.6
85 0.8426 0.00055 3.2 169 27 290 91 97.5 371 54.1
86 0.8426 0.00052 3.2 168 30 283 91 97 372 52.9
87 0.8426 0.00051 3.2 170 27 286 91 97 370 53.4
88 0.8429 0.00051 3.2 167 30 284 91 97 372 52.9
89 0.8426 0.00052 3.2 170 26 289 91 97.5 372 53.9
90 0.828 0.0028 2.86 176 39 268 93 367 752.3
91 0.8294 0.0029 2.6 170 41 265 93 365 53.8
92 0.834 0.0005 3.5 167 38.5 268 90.5 95 372 52.8
93 0.8265 0.0007 2.5 170 38 269 92 360 55.7
94 0.8228 0.0009 2.4 165 45 260 94 357 55
95 0.8234 0.00085 2.45 166 43 262 94 362 55.3
96 0.8235 0.00095 2.5 163 48 255 97 357 53.6
97 0.8324 0.00053 2.7 168 38 271 90.5 93 378 54
163
98 0.8307 0.0007 2.7 160 41 268 92 369 54
99 0.8307 0.0007 2.7 160 40 270 91 368 54.4
100 0.8307 0.0007 2.7 160 40.5 267 91.5 368 53.8
101 0.8307 0.0007 2.7 159 41 267 92 369 53.8
102 0.8301 0.0005 2.4 165 44 260 92 363 52.4
103 0.8333 0.00004 3.5 168 23 285 92 367 56.4
104 0.8346 0.00056 2.4 168 42 262 92 95.5 375 51.3
105 0.8429 0.00065 2.9 178 36 268 94 363 49.8
106 0.8423 0.0005 3 170 41 267 96 355 49.8
107 0.8428 0.00046 2.8 189 35 270 96 362 50.2
108 0.8431 0.00051 2.9 181 32 272 93 365 50.6
109 0.8429 0.00063 2.85 176 34 270 94 362 50.2
110 0.8309 0.00052 3.06 188 32 278 90 365 56
111 0.8439 0.00085 2.9 182 32 272 95 358 50.3
112 0.8435 0.0006 2.9 170 36 266 95 356 49.1
113 0.8435 0.0006 2.9 178 34.5 270 94.5 359 50
114 0.8419 0.00083 3 175 33 272 93 360 51
115 0.8418 0.0006 3 187 30 276 92.5 365 51.8
116 0.8431 0.00054 2.9 180 34 270 94 363 50.1
117 0.8345 0.00058 2.8 172 33 273 96 356 53.7
118 0.8435 0.00059 3 182 33 272 96 356 50.4
119 0.8432 0.00043 2.9 174 37 268 93 362 49.7
120 0.8423 0.00038 2.9 178 31 273 92.5 362 51
121 0.8422 0.00042 2.9 173 36.5 270 94 362 50.4
122 0.8419 0.00043 2.9 180 36 272 92 364 51
123 0.8431 0.00041 2.9 176 37 267.5 93 362 49.6
124 0.8426 0.00042 2.9 178 35 272 93 357 50.7
125 0.8432 0.00042 2.9 173 36.5 270 94 362 50.1
Tabela 7.7. Analiza fiziko-kimike e mostrave të gazoilit, periudha 2011
2011
Nr m
ostrave
De
nsite
ti
(kg/l)
Pe
rmb
e
Squ
furit(%
)
Visko
ziteti n
e
cSt
Pika e
pare
e
distilim
it(0C
)
Distilat n
e
25
0 0
C (%
vol)
Tem
p
50
%(0
C)
Distilat n
e
35
0 0
C (%
vol)
Distilat n
e
37
0 0
C (%
vol)
Pika e
fun
dt e
distilim
it(0C
)
Ind
eksi I
Ce
tanit
1 0.839 0.00065 2.63 170 43 262 91 94 377 49.6
2 0.833 0.00049 2.63 175 40 268 90 92 380 53.2
3 0.834 0.00065 2.5 180 38 266 93 368 52.3
164
4 0.841 0.00036 2.96 165 28 286 92 96 374 54
5 0.837 0.00013 3.98 200 15.5 301 86.5 94 381 57.7
6 0.834 0.0007 2.36 175 40.5 265 92.5 96 376 52.2
7 0.842 0.0041 3.2 165 24 284 91 361 53.2
8 0.832 0.018 2.74 166 34 273.5 92 96 372 54.6
9 0.832 0.015 2.8 170 33 275 91 368 54.9
10 0.842 0.00098 3.2 166 25 289 90 95.5 373 54.1
11 0.843 0.071 2.9 173 31 281 87.5 354 52.3
12 0.837 0.0008 2.52 168 42.5 264 91 95.5 374 50.8
13 0.84 0.00009 3.36 198 19.5 294 88.5 369 55.7
14 0.832 0.000044 2.4 164 45 255 91 95 372 50.5
15 0.84 0.00046 3.21 166 27 298 89 85.5 372 56.1
16 0.837 0.00085 2.6 178 46 255 94 358 48.7
17 0.83 0.00071 2.4 170 42 265 88 94 377 53.5
18 0.836 0.00034 3.8 170 15 295 89 96 374 57.1
19 0.832 0.00072 2.4 170 43 265 91 95 375 53
20 0.842 0.079 2.8 172 34 275 92 97 375 51.4
21 0.829 0.00055 2.36 168 46 259 92.5 96 375 52.5
22 0.835 0.0005 2.4 162 43.5 259 92 95.5 376 50.5
23 0.833 0.00059 2.5 170 40 265 92.5 367 52.5
24 0.83 0.00059 2.39 166 48.5 252 91 368 50.4
25 0.84 0.00054 2.9 171 32.5 279 92 96 374 53.1
26 0.842 0.000612 2.76 174 37 272 88.5 368 50.9
27 0.836 0.000788 2.3 168 48 253 95.5 358 48.7
28 0.832 0.000527 2.6 163 41 268 95.5 95.5 374 53.4
29 0.833 0.00055 2.7 165 39 273 89 95 374 54.2
30 0.844 0.052 2.94 171 27 84.5 94.5 373
31 0.837 0.00051 2.8 165 35 278 90.5 95 376 53.7
32 0.839 0.000486 2.89 170 32 280 89.5 96 371 53.5
33 0.83 0.00012 2.54 167 39 266 90 94.5 374 54
34 0.838 0.00042 2.8 163 36 275 92.5 368 53
35 0.833 0.000486 2.63 40 266 90 52.7
36 0.835 0.00064 2.57 165 39.5 272 89.5 93.5 373 53.2
37 0.824 0.00046 2.43 166 44.5 258 90 363 54.2
38 0.823 0.00045 2.32 168 47 256 91.5 360 54.1
39 0.824 0.00047 2.4 167 45 258 90.5 362 54.2
40 0.823 0.00046 2.37 165 46 255 91 362 53.9
41 0.833 0.00023 3.4 185 22 289 91 93 378 57.1
42 0.831 0.0004 2.4 165 44.5 262 91.5 93 372 52.4
43 0.821 0.0004 2.41 165 42 265 90.5 91.5 371 56.8
165
44 0.831 0.004 2.4 165 44 262 91 93 372 52.4
45 0.835 0.00064 2.5 172 41.5 266 91 94 375 52.2
46 0.835 0.00065 2.5 170 41 267 90 94.5 375 52.4
47 0.835 0.00063 2.5 17 41.5 267 91 94.5 375 52.4
48 0.838 0.00026 3.8 180 17 293 89 94.5 372 56.2
49 0.837 0.0005 2.78 175 33 275 91 366 53.3
50 0.838 0.00098 2.3 178 41 264 93 360 50.5
51 0.831 0.0678 2.93 178 23.5 278 95.5 355 55.9
52 0.829 0.00051 2.46 170 46 256 92 361 51.7
53 0.838 0.11 2.86 180 31.5 276 91 360 53.2
54 0.838 0.1 2.75 175 35 272 92 368 52.4
55 0.838 0.0005 2.9 170 33 278 90.5 368 53.5
56 0.843 0.09 3.13 172 29 288 88.5 369 53.6
7.1. Diskutimi i rezultateve dhe përfundime
Për të vlerësuar parametrat e gazoilit të importit të marrë në studim (tabelat më sipër) janë
marrë si kufijë krahasues ato të vendosura në Standardet S SH EN 590:2000 dhe S SH EN
590:2009.
Indeksi i Cetanit në tabelë është llogaritur sipas Metodës ASTM D 976: ‗Metoda standarde
për llogaritjen e indeksit të cetanit për distilatet e lëndëve djegëse‘. Nisur nga parametrat e
analizuar u përdor formula e mëposhtme:
Indeksi i Cetanit i Llogaritur = 454.74 – 1641.416D + 774.74 D2
– 0.554 B + 97.803 (log B)
2
ku:
D = Densiteti në 15 0C, G/mL spas Metodes ASTM D1298 ose D4052
B = Pika e mesit të vlimit, 0
C, sipas Metodës ASTM D 86.
Vlerësimi i parametrave
1. Densiteti Vlerat kufizuese për densitetin sipas standardeve krahasuese janë kufijtë min 820 kg/m3 dhe
max. 845 kg/m3. Vlerat e densitetit të matur të gazoilit të importuar për këtë periudhë
paraqiten në tabelën 7.6.
Nga të dhënat analitike rezultojnë jashtë kufijëve të Standardeve 25 mostra (7.5% ndaj
totalit): 2 mostra me d < 0.81 kg/l dhe 23 mostra me d > 0.845 kg/l. Rreth 51 % e mostrave
janë në intervalin 0.83 ÷ 0.84 kg/l.
166
Tabela 7.8. Shpërndarja e mostrave sipas densitetit
Intervali i densitetit
Nr. Mostrave
< 0.81 2
0.82 ÷ 0.83 56
0.83 ÷ 0.84 171
0.84 ÷ 0.845 81
> 0.845 23
Total 333
Fig. 7.1 Shpërndarja e mostrave sipas densitetit
2. Viskoziteti Vlerat kufizuese të viskozitetit në 40 ºC sipas standardeve krahasuese për gazoilin janë
minimumi 2,00 cSt dhe maksiumi 4.50 cSt. Nga të dhënat analitike rezultojnë jashtë kufijëve
të Standardeve 2 mostra (0.61% ndaj totalit). Rreth 80 % e mostrave janë në intervalin 2 – 3
cSt. Rezultatet paraqiten në figurën 7.2.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
< 0.81 0.82 ÷ 0.83 0.83 ÷ 0.84 0.84 ÷ 0.845 > 0.845 Intervali i densitetit
EN 590:2009: Min 0.82, max 0.845
Nr.Most…
167
Fig. 7.2. Shpërndarja e mostrave sipas viskozitetit
3. Squfuri
Vlerat kufizuese të squfurit sipas standardeve krahasuese për gazoilin janë: në Standardin S
SH EN 590:2000, max 350 mg/kg squfur kurse në Standardin S SH EN 590:2009 janë vlerat
50 mg/kg dhe 10 mg/kg squfur.
Marrë në konsideratë vlerat kufizuese të dy Standardeve rezulton se rreth 26.43% e mostrave
kanë një përmbajtje squfuri më të madhe se 0.035%. Nga këto rreth 20.72 % e përbëjnë
mostrat me përmbajtje squfuri më të madhe se 0.1%. Kjo tregon se sasia më e madhe
mostrave rezulton me përmbajtje të lartë squfuri.
Në total sasinë më të madhe të mostrave, rreth 49.85%, e zënë ato me përmbajtje < 0.001% S.
Fig 7.3. Shpërndarja e numrit të mostrave sipas përmbajtjes së Squfurit
0
50
100
150
200
250
300
< 2 2 ÷ 3 3 ÷ 4
Nr. mostrave
Intervali i viskozitetit ne cSt
EN 590: Min 2.0, max 4.50
020406080
100120140160180
Squfuri %
EN 590:2009: Max 0.001%, 0.005% EN 590:2000: Max 0.035%
Nrmostrave
168
Fig 7.4. Shpërndarja e mostrave ( në %), sipas përmbajtjes së S
Nëse rezulatet e analizave do të ndaheshin në periudhat kohore sipas VKM Nr.147, datë
21.3.2007, atëherë nga të dhënat e marra rezulton:
Tabela 7.9. Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së S në vite
Përmbajtja e S (%) 2007 2008 2009 2010 2011
> 0.035 40 34 7 7
0.001-0.035 1 37 18 19 4
≤ 0.001 15 106 45
Total 41 71 40 125 56
Në vitin 2009 rezultojnë 7 mostra me përmbajte të S > 350 mg/kg, kurse në vitin 2011
rezultojnë 11 motsra me përmbajtje të S > 10 mg/kg. Numri më i madh i mostrave me
përqindje të lartë squfuri rezultojnë në periudën 2007 – 2008 (74 mostra). Arsyet e importit të
gazoilit me % squfuri më të lartë se standardet mund të jenë të ndryshme:
- Moszbatim i ligjit dhe standardeve;
- Gasoil i deklaruar me destinacion përdorimi ndryshe nga përdorimi në automjete.
4. Distilimi Engler
Në figurat e mëposhtme paraqiten numri i mostrave sipas intervaleve të distilimit në 250 0C
dhe 350 0C.
49,85%
18,62%
4,20%
0,90%
5,71%
20,72%
0,00% 20,00% 40,00% 60,00%
≤ 0.001
0.001-0.005
0.005 - 0.01
0.01 - 0.035
0.035 - 0.1
> 0.1
% e mostrave
% e squfurit
Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së S, në %
169
Fig 7.5. Nr mostrave sipas distilat në 250 0C Fig 7.6. Nr mostrave sipas distilat në 350
0C
Nga të dhënat rezulton:
Në 250 0C:
- numri më i madh i mostrave (174 mostra ose 52.25 % e totalit ) distilon në intervalin
30 – 40%;
- në intervalin 40 - 50 % distilojnë 91 mostra ose 27.33 %;
- në intervalin 20 - 30 % distilojnë 56 mostra ose 16.82 %;
- rezulton vetëm një mostër jashtë standardit (> 65% distilat).
Në 350 0C:
- numri më i madh i mostrave (225 mostra ose 77.74 % e totalit ) distilon në intervalin >
90 %;
- në intervalin 85 - 90 % distilojnë 70 mostra ose 21.34%;
- rezultojnë 3 mostër jashtë standardit (< 85% distilat).
Në Standardin cilësor për gazoilin D2: STASH 31: 1997 vlera limit për sasinë e distilimit në
370 0C është min 95 %. Nga të dhënat për periudhën 2007 – 2008 rezultojnë këto të dhëna:
Viti Intevali i distilatit në 370 0C
Nr mostrave
% mostrave ndaj totalit/vit
2007 < 95 9 21.95%
> = 95 11 26.83%
(blank) 21 51.22%
Total 41
2008 < 95 10 14.08%
> = 95 28 39.44%
(blank) 33 46.48%
Total 71
Blank – përfaqëson mostrat për të cilat distilimi ka përfunduar para se temperature të shkojë
370 0C. Numri i këtyre mostrave është i konsiderueshëm. Në vitin 2007 zënë 51.22% të totalit,
kurse në vitin 2008 46.48%.
1 10
56
174
91
1
Shpërndarja e mostrave sipas sasisë së distilimit në 250 0C (EN 590 Max 65 %)
> 65
10 ÷ 20
20 ÷ 30
30 ÷ 40
40 ÷ 50
50 ÷ 65
3
255
70
Shpërndarja e mostrave sipas sasisë së distilimit në 350 0C (EN 590, Min
85%)
< 85
> 90
85 ÷ 90
170
5. Indeksi i numrit të Cetanit
Sikuse është theksuar edhe më lart rezultatet për Indeksin e Cetanit të Llogaritur janë
përcaktuar sipas formulës së dhënë në Metodën ASTM D 976. Në Standardet krahasuese
vlera kufizuese për indeksin e numrit të cetanit është min 46. Rezultatet e llogaritura sipas
këtij kufiri paraqiten në tablën 7.8.
Tabela 7.10. Shpërndarja e mostrave sipas Indeksit të Cetanit të Llogaritur
Intervali i Indeksit të Cetanit Mostra
< 46 4
≥ 46 328
Total 332
Nga rezultatet e marrava rezultojnë 4 mostra jashtë Standardit, pra me Indeks Cetani të
Llogaritur < 46. Numri i Cetanit i Llogaritur për 98.78% të mostrave është > 46.
6. Pika e fundit e distilimit
Nga të dhënat e analizave rezulton se për një numër të madh mostrash temperature në pikën e
fundit të distilimit është > 370 0C. Gjithashtu, një numër i madh mostrash rezulton në
intervalin 360 – 370 0C.
Intervali i pikës së fundit të distilimit (0C)
Nr mostrave
> 370 147
335 - 350 6
350 - 360 34
360 - 370 144
Total 331
171
7.2 KONKLUZIONE
Pjesa më e madhe e mostrave me tregues jashtë standardit për densitetin (rreth 7%) i përkasin
atyre mostrave me densitet > 0.845 kg/l. Ky është një tregues që tregon se një pjesë e
konsiderueshme e importeve të gazoilit janë fraksione të rënda të naftës apo kanë shtesa të
fraksioneve të rënda.
Kurbat e distilimit në 250 0C dhe 350
0C nuk paraqesin probleme. Jashtë standardit rezultojnë
pak mostra (gjithsej 4 mostra).
Më problematikë paraqitet treguesi i përmbajtjes së Squfurit. Megjithëse përmbajtja e squfurit
është reduktuar, në periudhën 2009 – 2011 kanë rezultuar një numër i konsiderueshëm
mostrash jashtë standardit. Në këtë mënyrë faktit që masat për uljen e përmbajtjes së Squfurit
në Legjislacionin tonë janë marrë më vonë krahasuar me Legjislacionin e BE, i shtohet edhe
ai që pavarësisht vlerave kufi të përcaktuara në standarde kemi mosrespektim të tyre. Nëse
ngarkesat janë hedhur në treg atëherë sasia e squfurit të cliruar nga djegia në automjete është
e lartë. Rrjedhimisht edhe ndotja e ambienit është e lartë duke krijuar problemet të shumta
shëndetësore sidomos në zonat e mëdha urbane. Shtuar këtu edhe cilësinë e automjeteve,
(automjetet e vjetra) impakti negativ bëhet edhe më i lartë e shqetësues.
Nga llogaritja e përafërt e sasisë së squfurit të çliruar në ambient, rezulton që në periudhën 5-
vjeçare 2007 - 2011, kjo sasi të jetë rreth 81 ton.
Tabela 7.11. Sasia e squfurit të çliruar në ambient (2007 -2011)
Viti
Intervali i
permbajtjes
së S
Nr/analizave S, mesatre
Sasia e
gazoilit/mijë (ton)
Sasia e S (
ton) (%)
2007
<0,05 1 0.025 120.18 3.00
0,05 ÷ 0,2 39 0.17195 216.91 37.30
> 0,2 1 0.216 0.38 0.08
2008
<0,05 38 0.00579 149.17 0.86
0,05 ÷ 0,2 31 0.13398 204.3 27.37
> 0,2 2 0.615 0.12 0.07
2009 ÷0.035 33 0.00202 286.91 0.58
>0.035 7 0.16383 48.2 7.90
2010 ÷0.035% 124 0.00084 368.44 0.31
>0.035 0 0 57.46 0.00
2011 ÷0.001% 45 0.00052 368.95 0.19
> 0.001 11 0.05554 73.92 4.11
Total 332 1894.94 81.78
Sasia më lartë e çliruar i përket vitit 2007 (rreth 40 ton) dhe 2008 (rreth 28 ton). Gjatë
periudhës tjetër kjo sasi është reduktuar në mënyrë të ndjeshme.
Parë në tërësi, mjaft nga mostrat e analizuara të gazoilit kanë shmangie nga standardet e
kombëtare dhe ndërkombëtare. Devijime të dukshme rezultojnë në përmbajtjen e squfurit dhe
në densitetin e këtij produkti.
172
Evidentimi i disa problematikave dhe rekoamndime
1. Edhe për produktin gasoil vihet re se Çertifikata e Verifikimit të Llojit dhe
Klasifikimit Tarifor nuk përmban të gjithë parametrat e Standardit SSH EN 590:2000
apo SSH EN 590:2009. Disa tregues të rëndësishëm si: pika e flakërimit, Numri dhe
Indeksi i Cetanit apo temperatura kur mostra distilon 95 % vol., nuk analizohen nga
LD. Pavarësisht se parametrat që analizohen në LD, janë të mjaftueshëm për të kryer
klasifikimin tarifor, në LD mund të kryhen edhe analiza të parametrave të tjerë të
rëndësishëm për përcaktimin e cilësisë së gazoilit.
2. Gjithashtu, problematik mbetet fakti që përditësimi i Standardeve dhe Metodikave të
parashikuara në to nuk është kryer në kohë. Kjo, veç të tjerave ka çuar në importim të
produkteve jo cilësore. Prandaj, është e nevojshme marrja e masave për njësimin në
kohë të Standardeve Shqiptare me ato Evropiane.
173
KAPITULLI I TETË
8. VLERËSIMI I TREGUESVE CILËSORË TË BIODIESELIT NË REPUBLIKËN E
SHQIPËRISË
Burimet e rinovueshme përfaqësojnë në nivel ndërkombëtar një zgjidhje si për të arritur
objektivin e uljes së çlirimit të gazeve me efekt serrë, i parashikuar nga Protokolli i Kiotos,
ashtu edhe për të ulur varësinë ekonomike nga vendet prodhuese të naftës. Burimet
energjitike të rinovueshme janë të gjitha ato që lidhen me ciklet natyrore që mund të
përtërihen pas një cikli jo shumë të gjatë: energjia hidroelektrike, energjia e valëve dhe
luhatjeve termike të oqeaneve, energjia diellore, energjia e erës dhe biomasa. Në këto lloj
burimesh bën pjesë edhe ajo gjeotermike që prodhohet nga ngrohja e grumbulluar në brendësi
të tokës.
Nga viti 1990 deri në 2003 burimet energjitike të rinovueshme janë rritur në nivel botëror në
masën 1.8%, pak më tepër se kërkesa për energjinë parësore (1.6%), duke kontribuar në
furnizimin total me energji 5.6% vendet e OSCE-së (rreth 300 Mtep – million tonë
ekuivalentë naftë) dhe 21.2% vendet e jo të OSCE-së (gati 1,000 Mtep). Kjo si rrjedhojë e
përdorimit për energji të biomasës së ngurtë.
Biokarburantet janë produkte të lëngshme dhe të gazta të cilat fitohen nga biomasa dhe
përdoren kryesisht në motorët me djegie të brendshme. Ato paraqesin karakteristika kimike,
fizike dhe biologjike të një interesi të lartë; kryesoret janë:
- Prania e oksigjenit në përbërjen e tyre që përcakton një ulje të ndjeshme të ndotjes të
shkaktuar nga motorët me djegie të brendshme;
- Pakësimi i përmbajtjes së squfurit;
- Biodegradueshmria;
- Një fuqi e mirë kalorifike;
Janë të përftuara nga burime të përtëritshme: biomasa.
Biokarburantet ndahen në kategori të ndryshme në bazë të lëndës së parë të përdorur dhe si
rrjedhim të tipologjisë së karburantit të prodhuar si edhe në bazë të teknologisë së përdorur
për prodhimin e tij.
Sipas ndarjes së parë mund të përmëndim:
1. Derivatet e vajrave vegjetale (bio-oli), të prodhuar nga kulturat vajore, si luledielli,
kolza, soja etj., që përdoren për të realizuar zëvëndësimin e karburantit diesel, të
kataloguar si biodiesel;
2. Derivatet e alkolit etilik, të prodhuar nga mbetjet dhe nga kulturat bujqësore
sheqerore, niseshtore dhe linjocelulozike, si bioetanoli dhe bio-ETBE-ja (Etil Ter
Butil Eteret i prodhuar nga bioetanoli) që përdoren të përziera me benzinën.
Në bazë të teknologjive të përdorura për prodhimin e tyre dallohen tre breza të
biokarburanteve:
Brezi i parë: biodieseli dhe bioetanoli i prodhuar nga lëndë e parë sheqerore, niseshtore, bio-
ETBE-ja, vajrat bimore dhe biogazi;
Brezi i dytë: biodieseli dhe bioetanoli i prodhuar nga lëndët e para linjocelulozike,
biohidrogjeni, singazi (bio-SNG), biovaji, biometanoli, biodimetileteri (bioDME), bioMTBE-
ja, biobutanoli dhe dieseli sintetik (diesel - FT) që përdor teknologjinë Fischer – Tropsch.
Prodhimi i tyre është i kufizuar në impiante pilotë dhe nuk ekziston një treg i vërtetë i tyre
pasi sepse ndodhen në një fazë paratregtare;
174
Brezi i tretë: përdor lëndë të para alternative si algat veçanërisht mikroalgat, nëpërmjet
teknologjish të cilat lejojnë të tjera rendimente energjitike dhe materiale, por aktualisht janë
ende në fazë eksperimentale.
Duhet vënë në dukje se flitet për një brez të katërt të biokarburanteve për prodhimin e të
cilave do të përdoren lëndë të para gjenetikisht të modifikueshme.
Gjithashtu, vëmëndja e madhe që po i kushtohet përdorimit të biokarburanteve lidhet edhe me
faktin se sasia e CO2 e çliruar nga djegia e tyre është praktikisht e papërfillshme. Në fakt
gjatë djegies çlirohet e njëjta sasi CO2 që përfshihet në biomasë gjatë procesit të fotosintezës.
Biodieseli është një nga format më të rëndësishme të biokarburantit i cili ka veti të mira e të
shumta si karburant. Ai përmban sasi shumë të ulët squfuri dhe është më i pastër gjatë djegies
sesa dieselet fosile si dhe redukton veshjen e motorit të automjeteve. Automjetet moderne
mund të përdorin biodiezel të pastër (B100), por zakonisht biodiezeli është një përzierje me
diezelin në raportet deri në rreth 30% në volum (B30). Sipas ASTM D975 dhe EN 590,
karburanti i shitur si gazoil (pa etiketim specifik të biodieselit) në Shtetet e Bashkuara dhe
Bashkimin Evropian mund përmbajë deri në 5% në volum FAME (Fatty Acid Methyl Esters)
Biodieseli prodhohet nëpërmejt procesit të transesterefikimit nga vajrat me origjinë bimore
apo shtazore në prani të një katalizatori (NaOH ose KOH). Molekulat e mëdha dhe të
degëzuara të vajrave bimore nëpërmejt procesit të transesterifikimit shëndrrohen në molekula
më të vogla dhe lineare të metil estereve të acideve yndyrore.
Figura 8.1. Trasesterifikimi i triglicerideve në FAME
Vajrat me origjinë bimore që përdoren për të fituar biodiezelin nxirren nga farërat e çfarëdo
kulture vajore (kolzë në Evropë, sojë në Brazil dhe SHBA, vaj palme, kokosi dhe jatrofe në
vendet tropikale dhe subtropikale si dhe kohët e fundit po merren në konsiderratë farërat e
sinapit, kikirikut dhe pambukut). Struktura e FAME – s është e përshtatshme për të krijuar
lidhje me përbërsit hidrokarburikë të gazoilit duke e bërë atë të përshtatshëm për përdorim në
motorat e ciklit diesel.
Nga krahasimi i biodieselit me gazoilin rezulton:
1. Biodieseli ka numrin e cetanit më të lartë (45 - 58) duke sigururar një ndezje më të shpejtë;
2. Temperarura më e lartë e djegies (130 – 1830C) përcakton një siguri më të lartë në
përdorim;
3. Eshtë më i mirë se gazoili përsa i përket përmbajtjes së squfurit, përbërësve aromatikë si
dhe biodegradueshmërisë;
4. Përmbajtja e lartë e oksigjenit (11% në peshë) lejon djegien e plotë të karburantit duke ulur
lëshimin e grimcave ndotëse.
Disa karakteristika të biodieselit janë më të këqija se ato të gazoilit:
1. Fuqia kalorifike (PCI) është më e ulët (37-38 MJ/kg ose 34MJ/L), d.m.th për të
zëvëndësuar një kg gasoil duhen rreth 1.10 – 1.13 kg biodiesel;
2. Numri i jodit është më i lartë dhe e bën shumë më të skadueshëm;
175
3. Turbullueshmëria më e lartë dhe rrëshqitshmëria e theksojnë problematikën e
përdorimit gjatë dimrit
Krahasimi i karakteristikave të biokarburanteve të brezit të parë dhe të karburanteve fosile
është dhënë në tabelën më poshtë:
Karakteristika
PCI
(MJ/kg) N.Oktanit
Nr.
Cetanit
Pika e flakërimit
(0C) Gjendja
Biodiesel 37-38
45-58 130-183 lëng
Gazoili 42
40-55 60-80 lëng
Bioetanol 27 113
13 lëng
Benzinë 44 90
-43 lëng
Bio - ETBE 36 110
-41 lëng
Sipas provave të prodhuesve të mjeteve automobilistike, modelet më të reja të automjeteve që
punojnë me diezel mund ta përdorin biodiezelin e pastër pa shkaktuar probleme mekanike.
Ndërsa veturat e tipave të vjetër mund të përdorin mirë biodiezelin në përzjerje me 5% të
vëllimit me dieselin tradicional.
Në botë instrumentet e mbështetjes më përgjithësisht të përdorura për zhvillimin e prodhimit
të biokarburanteve ka qënë përjashtimi nga tatimet, kontributet financiare dhe nga taksat
doganore të importit. Ulja e akcizave mbi biokarburantet, në raport me lëndët djegëse fosile
dhe kredia tatimore, përbëjnë sot instrumentin më të drejtpërdrejt dhe më të përdorur
gjerësisht për të mundësuar një ulje më të efektshme të kostos së biokarburanteve, duke
stimuluar në këtë mënyrë garën e konkurrencës.
Lider në përdorimin e subvencioneve janë Shtete e Bashkuara të Amerikës. Edhe në BE
prodhimi i biokarburanteve është shumë i subvencionuar. Janë parashikuar mbështetje edhe
për lëndët e para të përdorura për prodhimin e biokarburanteve, si Reforma e Politikës
Bujqësore të Përbashkët e vitit 2003.
Produktet të cilat përmbajnë biodiezel në varësi të përmbajtjes së vajrave të naftës
klasifikohen në dy kapituj të Nomenkalturës së Kombinuar të Mallrave. Në kapitullin 27
klasifikohen vajrat e naftës të cilat duhet të jenë përbërësit bazë të preparatit (zënë 70% apo
më shumë ndaj peshës) që përmbajnë biodizel. Në Kapitullin 38 klasifikohen biodizeli dhe
përzieriet e tij, që nuk përmbajnë ose që përmbajnë më pak se 70% ndaj peshës vajra nafte
ose vajra të fituara nga mineralet bituminoze.
Në tabelat më poshtë paraqitet klasifikimi i këtyre produkteve sipas NK së Mallrave 2016.
Klasifikimi në Kapitullin 27
Kodi tarifor Përshkrimi
2710 20
Vajrat e naftës dhe vajra të fituara prej mineraleve bituminoze,ndryshe nga bruto;
preparate të paspecifikuara dhe të papërfshira diku tjetër,që përmbajnë ndaj peshës
70% apo më shumë vajra nafte apo vajra të fituara nga mineralet bituminoze, këto
vajra duhet të jenë përbërësit bazë të preparatit, që përmbajnë biodizel, të ndryshme
nga mbetjet e vajrave:
Gazoilet
2710 20 11 Me një përmbajtje sulfuri jo më tepër se 0,001 % ndaj peshës
2710 20 15 Me një përmbajtje sulfuri më tepër se 0,001 % ndaj peshes, por jo më teper se
0,002 % ndaj peshës
2710 20 17 Me një përmbajtje sulfuri më tepër se 0,002 % ndaj peshës, por jo më shumë se
0,1% ndaj peshës
2710 20 19 Me një përmbajtje sulfuri më tepër se 0,1 % ndaj peshës
176
Lëndët djegëse:
2710 20 31 Me një përmbajtje sulfuri jo me teper se 0,1 % ndaj peshes
2710 20 35 Me një përmbajtje sulfuri më tepër se 0,1 % ndaj peshes, por jo më shumë se 1%
ndaj peshës
2710 20 39 Me një përmbajtje sulfuri më tepër se 1 % ndaj peshës
2710 20 90 Vajra të tjerë
Klasifikimi në Kapitullin 38
Kodi tarifor Përshkrimi
3826 00
Biodizel dhe përzieriet e tyre, qe nuk përmbajnë ose që permbajnë më pak se 70%
ndaj peshës vajra nafte ose vajra të fituara nga mineralet bituminoze:
3826 00 10
Mono alkil esteret e acideve yndyrore, që përmbajnë ndaj volumit 96.5 % ose me
shumë estere (FAME)
3826 00 90 Të tjera
Sipas shënimeve të Kapitullit 27, termi ‗biodiezel‘ do të thotë mono – alkil esteret e acideve
yndyrore të një lloji të përdorura si lëndë djegëse, të derivuara nga yndyrnat dhe vajrat
vegjetale apo të kafshëve, nëse janë apo jo të përdorura. Sipas pikës (g) të Shënimit Shtesë,
‗me përmbajtje biodizeli‘ do të thotë që produktet e nënkreut 2710 20 kanë një minimum të
përmbajtjes së biodizelit, d.m.th. mono- alkil esteret e acideve yndyrore (FAMAE) të një lloji
të përdorur si lëndë djegëse, prej 0.5% në volum (e përcaktuar nëpërmjet metodës EN
14078).
Prodhimi, transporti apo tregtimi i biokarburanteve për transport në RSH, është rregulluar me
anë të Ligjit Nr.9876, datë 14.2.2008 ‗Për prodhimin, transportimin dhe tregtimin e
biokarburanteve dhe të lëndëve të tjera djegëse, të rinovueshme, për transport‘. Sipas këtij
ligji prodhimi dhe përdorimi i biokarburanteve dhe i lëndëve të tjera djegëse, të rinovueshme,
në formë të pastër ose si përzierje, në sektorin e transportit, bëhen kur ato janë në përputhje
me standardet evropiane, të përshtatura si standarde kombëtare nga organi kombëtar i
standardizimit, ose me standardet e tjera të barasvlershme me to (Nenin 2, pika 2 e Ligjit
Nr.9876, datë 14.2.2008).
Gjithashtu, ky Ligj përcakton të drejtën e shoqërive tregtuese për të shitur me pakicë
biokarburante në formë të pastër ose në formë të përzier me nënprodukte të rafinimit të naftës
bruto si dhe detyrimin e shoqërive të tregtimit me pakicë që në instalimet e tregtimit ose në
pikat e shitjes së tyre të afishojnë, në mënyrë të dukshme dhe të qartë, një shënim të posaçëm
për:
(c) biokarburantet ose lëndët e tjera të djegshme, të rinovueshme;
(d) biodiezelin e përzier me diezel, për lëvizje automjetesh, në përqindje, minimalisht 5 % /
vol ( Neni 7, pika 3, e Ligjit Nr.9876, datë 14.2.2008).
Sasia minimale vjetore në treg e biokarburanteve dhe të lëndëve të tjera djegëse, të
rinovueshme, nuk mund të jetë më e vogël se 3% duke filluar nga viti 2010, ndërsa nga viti
2015 e në vazhdim kjo sasi nuk mund të jetë më e vogël se 10% (Nenin 8, e Ligjit Nr.9876,
datë 14.2.2008).
Shteti Shqiptar ka ndërmarrë edhe masa të tjera lehtësuese si niveli i akcizës zero për këto
produkte deri në vitin 2018 (Ligjin Nr. 143/2014 ―Për një ndryshim në ligjin nr. 9876, datë
14.2.2008) si edhe rimbursimin e akcizës së paguar për biokarburatet për transport, për
produktet që klasifikohen në kodin 27 10 20 të NK, në rastet kur produkti BIO i përzier me
177
karburant përbën më pak se 30% të volumit; dhe produktet që klasifikohen në kodin 38 26
00 të NK kur produkti BIO i përzier me karburant përbën më shumë se 30% të volumit .
Me anë të Vendimit Nr. 38, datë 2 1 . 0 1 . 20 16 ―Për disa ndryshime dhe shtesa në Vendimin
nr.612, datë 05.09.2012, të Këshillit të Ministrave, ―Për Dispozitat Zbatuese të Ligjit ―Për
Akcizat‖‖, të ndryshuar, janë bërë disa ndryshime të rëndësishme si:
Në nenin 44, ―Rimbursimi për biokarburantet‖, është shtuar pika 3, e cila përcakton sasinë e
lejuar të përbërësit BIO në karburant për efekt të rimbursimit të akcizës. Në këtë pikë është
përcaktuar (Neni 2, Vendim Nr. 38, datë 21.01.2016) s e përqindja maksimale e lejuar për
efekt të rimbursimit të akcizës për praninë e përbërësve BIO në karburant sipas standardeve
EN:590 për gazoilin dhe EN: 228 për benzinën, janë përkatësisht, 7 (shtatë) dhe 7 (shtatë)
përqind. Kjo normë është konform atyre të përcaktuar në Legjislacionin Evropian. Gjthashtu, në këtë Vendim është hequr edhe detyrimi për mostrim të produktit për çdo
ngarkesë në momentin e daljes nga depozita mbajtëse, apo për çdo import, parashikuar kjo
në Nenin 46, pikat 2, 3 të Vendimit Nr. 612, datë 5.9.2012 ‗Për Dispozitat Zbatuese të Ligjit
―Për Akcizat‖. Sipas këtij Vendimi Depozituesi i Miratuar me përfundimin e procesit të
prodhimit, magazinon në një depozitë të veçantë, pjesë e magazinës fiskale, gjithë sasinë e
biokarburantit të prodhuar nga njësia e prodhimit dhe njofton zyrën doganore mbikëqyrëse.
Kjo zyrë paraqitet te depozituesi i miratuar, verifikon sasinë e produktit, merr mostrat e
nevojshme dhe plumbos depozitën ku është magazinuar biokarburanti i prodhuar (Neni 3,
Vendim Nr. 38, datë 21.01.2016). Çertifikata e Verifikimit të Llojit dhe Klasifikimit Tarifor
vlen për të gjithë sasinë e biokarburantit në të njëtën depozitë.
Konstatohet se numri i mostrave të analizuara pranë Laboratorit Doganor në periudhën e
marrë në studim (Shkurt 2014 – Shkurt 2015) ka qënë shumë i lartë. Kjo për shkak të
legjislacionit (Vendimit Nr. 612, datë 5.9.2012) i cili përcakton marrjen e mostrave për çdo
dalje nga depozitat ruajtëse.
8.1. ANALIZIMI, METODIKAT DHE REZULTATET
1. BIODIEZEL I PASTËR (B100)
Metoda e përdorur në Laboratorin Doganor për përcaktimin e përmbajtjes së metil estereve
në biodieselin e pastër (B 100) është EN 14103:2011. Aparatura që përdoret për këtë analizë
është Gazkromatokraf FID. Në tab.8.1 paraqiten disa të dhëna të analizave të kryera gjatë
periudhës Shkurt 2014 - Shkurt 2015.
Tabela 8.1. Analizat laboratorike dhe sasite e importuara të biodieselit
Muaji Nr.
analizave
%
FAME
Densiteti
(kg/l)
Sasia e
importuar
(ton)
Shkurt 2014 7 97.8 0.865 32
Mars 2014 0 829
Prill 2014 10 98.1 0.880 -
Maj 2014 5 98.4 0.882 979
Qershor 2014 14 98.4 0.883 15,420
Korrik 2014 20 97.9 0.875 -
Gusht 2014 6 98.2 0.880 5,385
Shtator 2014 31 98.4 0.883 -
Tetor 2014 18 98.3 0.880 3,076
Nëntor 2014 70 98.4 0.884 15,119
Dhjetor 2014 17 97.6 0.865 -
Janar 2015 0 - - 6,401
Shkurt 2015 2 97.9 0.865 1,125
Total 200 48,366
178
Në fig 8.2, janë paraqitur në trajtë grafike sasitë e biodieselit të importuar sipas muajve.
Fig 8.2. Sasia (ton) e biodieselit B100 të importuara sipas muajve
2. BIODIESELI I PËRZIER ME DIESEL
Për përcaktimin e përmbajtjes së FAME-s në biodieselin e përzier me diesel është përdorur
Metoda EN14078. Kjo është rdhe Metoda e kërkuar nga Direktiva 2009/30/EC (Aneksin II)
si dhe Nomenklatura e Kombinuar e Mallrave (Nomenklatura e Kombinuar e Mallrave 2014,
2015). Metoda EN14078 mbështet në Spektometrinë Ifra të Kuqe. Fatty Acid Methyl Ester –
et kanë një absorbim të fuqishëm Ifra të Kuqe në gjatësinë e valës rreth 1745cm-1
(për shkak
të lidhjes së grupit karbonil në ester), zonë kjo në të cilën dieselet fosile janë transparente.
Cell-at që përdoren për kryerjen e matjeve janë të dimesioneve 32 mm x 3 mm, kurse
materiali përbërës i tyre është KBr. Përmasa e ndarësit është 0.2 mm.
Fig 8.3 Skema e montimit të një elementi mbajtës të produktit që analizohet
-
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
16.000
Shk'14
Mar'14
Pri'14
Maj'14
Qer'14
Kor'14
Gus'14
Shta'14
Tet'14
Nën'14
Dhj'14
Jan'15
Shk'15
Sas
ia
e im
prt
it n
e to
n
Periudha
Importi i biodiezelit te paster
179
Intervali i matjes fokusohet nga 1670 deri në 1820 cm-1
dhe sinjali që na intereson është rreth
1745cm-1
. Maksimumi i absorbancës së matjes së pikut është 1745±5 cm-1
(intervali tipik i
esterit) dhe përmbajtja e FAME-s në % volumi (% v/v) llogaritet duke përdorur ligjin e
Lambert Beer-it.
Përgatitja e mostrave për kalibrim: përgatiten të paktën pesë mostra kalibrimi (sipas pikës 7.4
EN 14078) me një përmbajtje të njohur të FAME-s së pastër. Përdoret gazoil i holluar pa
FAME. Lartësia maksimale e pikut të esterit në gjatësinë 1745 cm-1
, duhet të bjerë në
intervalin linear të FT-IR (përafërsisht 0,1 ÷ 1,1 njësi absorbance) për çdo solucion kalibrimi.
Janë përdorur si niveleve të kalibrimit solucionet 0,5-1,5-2,0-3,0 dhe 3,5% v/v (në balona të
taruar p.sh 25 ml) (me ndarës 0,2 mm); çdo solucion kalibrimi është përgatitiur veçmas sipas
peshës. Gjatësia më e madhe e rrugës (gjatësia e spacer-it) lehtëson më tepër matjet e
tretësirave holluara dhe të sakta për gazoilin me përmbajtje të ulët të FAME. Ky interval
kalibrimi lejon përcaktimin e sasisë së FAME midis, përafërsisht 0,5 ÷ 3,5% v/v (intervali A i
EN 14078) pa hollimin e mostrës. Me një hollim të thjeshtë (5 ml në 10 ml) është e mundur të
analizohet FAME midis 3,5 dhe 7% v/v, përmbajtje kjo shumë e zakonshme në vendet e BE
(Përqendrimi i ulët i intervalit B të EN 14078). Në të gjitha rastet e tjera kur përqëndrimi i
FAME- s është shumë i lartë (deri në 30% v/v) për matje përdoret hollimi i mostrave në disa
herë (deri në 10 herë). Metoda sasiore EN 14078 përmban informacionin e kalibrimit (pesë
nivele, interpolim linear, tipi i integrimit në intervale). Metoda rutinë OPUS Setup Quant nën
menynë EVALUATE/Lambert Beer-quant përdoret për të ndryshuar ose për të bërë një
metodë të re sasiore.
Në fillim të matjes bëhet ‗zerimi‘ me një mostër dieseli pa FAME, dhe pastaj bëhen matjet.
Në rastin e ngritjes së kurbës së kalibrimit për çdo nivel (çdo përqëndrim) bëhen tre matje,
pra për 5 nivele të bëhen 15 matje. Pajisja mbajtëse (cella) pastrohet pas çdo matje me
cikloheksan dhe thahet para se të mbushet me mostër. Pra, nuk ka nevojë për pastrim të
sistemit por vetëm të cell-ës pas çdo matjeje.
Eshtë një metodë e shpejtë dhe e saktë për përcaktimin sasior të FAME-s në përzjerjet e
lëndëve djegëse diesel. Aparatura e përdorur për kryerjen e analizave është Spektrofotometri
FT IR.
Analizimi është bërë sipas Metodës 14078 e cila parashikon 2 intervale të matjes:
Intevali A: për përmbajtje të FAME që shkon nga 0.05% (v/v) deri në 3% (v/v);
Intevali B: për përmbajtje të FAME që shkon nga 3% (v/v) deri në 20% (v/v);
Nga rezultatet e marra vihet re se një pjesë e konsiderueshme e analizave laboratorike ka dalë
me % të BIO > 20%. Në Metodë theksohet se megjithatë rezultate jo të sakta meren në rastet
kur përqëndrimi i FAME është jashtë intervaleve të mësipërme. Por, duhet të theksohet se
gjatë analizës së këtyre mostrave Laboratori Doganor ka zbatuar metodën e hollimit (kjo
është theksuar edhe në produktet që përmbajnë sasi të larta të FAME mund të analizohen
nëse më parë ato hollohen).
Në tabelën 8.2, paraqiten sipas muajve, numri i analizave të kryera, sasia e metil estereve të
acideve yndyrore (FAME) në %, përmbajtaja mesatare e squfurit dhe sasia e biodieselit të
prodhuar.
Tabela 8.2. Analizat laboratorike për biodieselin e përzierë me diesel dhe sasitë e prodhuara
Muaji Nr.
Analizave FAME (%)
Sasia
mesatre e
Squfurit
(ppm)
Sasia (ton)
Shkurt 16 15 6.8 919
Mars 25 15 6.7 1,147
Prill 85 15 7 913
180
Në tabelën 8.3, është paraqitur sasia në % e Metil Estereve të Acideve Yndyrore në mostrat e
analizuara dhe numri i analizave për çdo rast.
Tabelë 8.3. Numri i analizave sipas përmbajtjes së FAME (%)
Këto të dhëna i paraqesim edhe në
mënyrë grafike.
Figura 8.4. Numri i analizave sipas përmbajtjes së FAME (%)
Nr. Analizave sipas % se FAME
15
25
29
30
26-28
Maj 20 15 7.2
1,360 59 25 4.1
Qershor 108 25 7 2,139
Korrik 66 15 8.5
4,161 50 25 9.2
Gusht
50 25 9.2
5,127 27 29 10
3 30 10
Shtator
25 25 8.97
4,621 137 29 9.54
31 30 9.26
Tetor 86 29 8.54
4,321 50 30 9.04
Nentor
1 28 9.7
4,048 137 29 7.5
43 30 8.2
Dhjetor
148 26-28 9.97
152 29 9.95
146 30 9.85
Janar 2015 679
Shkurt 2015 29 30 9.98
3,089 23 29 9.04
Total 1517 32,525
FAME (%) Nr. Analizave Nr. analizave (%)
15 212 13.97
25 292 19.25
29 562 37.05
30 303 19.97
26-28 148 9.76
Total 1517 100
181
8.2. DISKUTIMI I REZULTATEVE
Nga rezultatet e analizave laboratorike dhe të dhënat mbi importet dhe prodhimin e
produkteve biodiesel i pastër dhe biodiesel i përzier me gazoil, vihen re:
1. Për biodieselin e pastër të importuar rezulton:
Sasia e importuar për periudhën Shkurt 2014 – Shkurt 2015 është 48,365 ton;
Përmbajtja e FAME-s në mostrat e analizuara është në intervalin 97.6% - 99.4%;
Densiteti lëviz në kufijtë 865 - 884 kg/m3;
Sasia më e madhe është importuar në muajt Qershor dhe Nëntor 2014
2. Për biodieselin e përzier me diesel
Sasia e prodhuar për periudhën Shkurt 2014 – Shkurt 2015 është 32,525 ton;
Përmbajtja e FAME-s së mostrave të analizuara lëviz në kufijtë 15-30%;
Numri më i madh i analizave (562 analiza) rezulton me përmbajtje të FAME-s 29% dhe
numri me i vogël (148 analiza) rezulton me përmbajtje të FAME-s 26-28%;
Përmbajtaja e squfurit rezulton më ≤ 10 ppm (10 mg/kg);
Sasia më e madhe është prodhuar në muajt Gusht, Shtator dhe Tetor 2014.
8.3. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
Nga analizat laboratorike rezulton se densiteti është në intervalin e vlerave nga 865 - 884 kg /
m3, pra brenda limiteve të Standardit EN 14214 (860-900 kg/m3), kurse përmbajtja e FAME-
s është në intervalin 97.6 - 99.4%, d.m.th. më e madhe se niveli më i ulët (96.5%) i
përcaktuar në këtë Standard.
Përsa i përket parametrave të biodieselit të përzier me diesel të prodhuar ne RSH, rezulton:
Sasia e squfurit është ≤ 10 ppm, pra brenda limiteve të përcaktuara në Standard;
Përmbajtja e FAME-s gjatë periudhës së analizuar është në rritje. Në muajt Shkurt, Mars,
Prill dhe Maj, niveli ka qënë 15% dhe muajt pasardhës ky nivel ka arritur deri në 30%.
Këto nivele të përmbajtjes së FAME-s janë më të larta se përcaktimi në direktivën
2009/30/EC të BE;
Në lidhje me treguesit e analizuar vihet re se:
A. Për Biodieselin (B100) Laboratori Doganor kryen analiza të disa prej treguesve
kryesorë: përmbajtja e estereve, densiteti, viskoziteti, etj. Nuk i kryen të gjitha
analizat e kërkuara nga Standardi EN 14214;
B. Për karburantet e përzjera (biodiesel + gazoil) kryen analizim të disa treguesve:
densiteti, përmbajtja e FAME, përmbajtja e squfurit, distilimi, viskoziteti. Nuk kryen
analiza për treguesit e tjerë të parashikur në Standardin SSH EN 590 : 2000, si numri
i Cetanit, pika e flakërimit, përmbajtja e ujit, hiri, etj.
C. Rezultatet e analizave tregojnë se përmbajtja e FAME në biodieselet e prodhuara në
vendin tonë është e lartë. Ajo varion nga 15 – 30%. Nëse këto produkte të prodhuara
janë tregutar në pikat e karburanteve sipas përqindjeve të nxjerra nga analizat
laboratorike dhe pa shënimet përkatëse në tabelat treguese të pikave të shitjes me
182
pakicë për përmbajtjen e produktit BIO në biokarburant (nuk rezultojnë eksporte të
këtyre produkteve), atëherë ky është një problem.
REKOMANDIME
Nisur nga rezultatet e analizave laboratorike, me qëllim përmirësimin e punës në drejtim të
ruajtjes së mjedisit nga ndotjet si dhe konsumatorit gjatë përdorimit të tyre në automjete,
duhet ti kushtohet më shumë rëndësi:
Tregtimit të biokarburanteve me përqëndrim të lëndës BIO brenda kufijëve të përcaktuar
në Ligj dhe Standarde. Për këtë është e nevojshme kontrolli nëpërmjet mostrimit në pikat
e shitjes me pakicë të karburanteve. Vendosja e penaliteteve në rast të moszbatimit të ligjit
nga ana e operatorëve ekonomik;
Kryerjes së kontrolleve në lidhje me dhënien e informacionit publikut për përdorimin e
biodieseleve dhe lëndëve të tjera djegëse të rinovueshme apo të vendosjes në pikat e
shitjes së karburanteve të tabelave treguese mbi përqëndrimin e biodieselit në karburantin
e përzier për vlerat më të larta se 5% të metil estereve të acideve yndyrore (FAME);
Pavarësisht se prodhimi dhe tregtimi i biodieselit në vendin tonë është në hapat e para të tij,
Laboratori Doganor ka krijuar infrastrukturën e domosdoshme për analizimin e këtyre
produkteve me qëllim mbajtjen në kontroll të vazhdueshëm të këtyre produkteve.
183
KAPITULLI I NËNTË
9. VLERËSIMI I CILËSISË SË KOKSIT TË IMPORTUAR NË REPUBLIKËN E
SHQIPËRISË NË LIDHJE ME TREGUESIT ANALITIKË
Koksi i naftës prodhohet me anë të procesit të koksifikimit të mbetjeve të rënda të naftës.
Koksi i naftës përdoret kryesisht në metalurgjinë me ngjyra, në industrinë e prodhimit të
aluminit, për prodhim energjie, etj. Në pajisjet moderne përdoret mbetje e rëndë që përmban
25% koks kondrason. Gjatë këtij procesi përftohen edhe produkte të tjera sekondare si gaz i
thatë dhe i lëngët, benzinë, gazoil i rëndë dhe i lehtë, të cilët shfrytëzohen drejtpërdrejt ose
shërbejnë si lëndë e parë për proceset e krekingut katalitik dhe solar.
Koksifikimi kryhet në reaktorë kimikë që punojnë pa ndërprerje (koksifikim në shtrat values
ose në rënie të lirë dhe bartës të nxehtë) dhe me ndërprerje (koksifikim i vonuar). Në të dy
rastet procesi zhvillohet në temperaturë të lartë dhe në trysni atmosferike.
Koksi i naftës klasifikohet në kreun 2713 të Nomenkalturës së Kombinuar të Mallrave.
Kodi tarifor Përshkrimi
2713
Koks nafte, bitum nafte dhe mbetje të tjera të vajrave të naftës apo
të vajrave të fituar prej mineraleve bituminoze:
– Koks nafte:
2713 11 00 – – E pa kalcinuar
2713 12 00 – – E kalcinuar
Sipas Notave Shpjeguese të NK së Mallrave: Koksi i naftës (koksi i gjelbër ose koksi i
kalcinuar) është mbetje e ngurtë me ngjyrë të zezë, poroze, që rezulton nga krekingu apo
distilimi i franksionuar i naftës ose nga vajrat e mineraleve bituminoze. Ai përdoret kryesisht
si lëndë e parë për prodhimin e elektrodave (koksi i kalcinuar) ose si lëndë djegëse (koksi i
gjelbër).
Gjatë periudhës së marrë në studim janë importuar rreth 417,159 ton koks nafte i pakalcinuar.
Nuk rezultojnë importe të koksit të naftës së kalcinuar. Importet janë kryesisht me origjinë nga
Shtetet e Bashkuara të Amerikës me rreth 48.8%, ndjekur nga Spanja (19%) dhe Italia
(17.2%).
Tabela 9.1 Modeli i bilancit të koksifikimit Hyrje g % Dalje g %
Mazut
Bitum Koks
Benzinë 200 0C
Mbetje > 200
Gaz
Humbje
184
9.1. Diskutimi i rezultateve dhe përfundime
Importet e koksit të naftës (në ton) gjatë periudhës 2011 – 2014 paraqiten në tabelën 9.2.
Tabela 9.2 Importet e koksit të naftës 2011 – 2015, (në ton)
Viti 2011 2012 2013 2014
Total
(ton)
Koks nafte i pakalcinuar (ton) në eksport 308 1,033 12,919 14,262
Koks nafte i pakalcinuar (ton) në import 94,805 85,732 97,260 70,661 348,459
Në tabelën 9.3 jepen parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodat e testimit të koksit të naftës së
analizuar në Laboratorin Doganor.
Tabela 9.3 Parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodat e testimit të produktit koks nafte
Karakteristikat Vlerat e marra Kufijtë e lejuar Metoda e përdorur
Lagështia e jashme ( % ) - S SH 6/3 - 86
Lagështia higroskopike ( % ) - S SH 6/3 - 86
Lëndët volatile ( % ) 8 deri në 13 S SH 6/7 - 86
Hiri ( % ) ≤ 0.50 S SH 6/2 - 86
Squfuri ( % ) ≤ 8.50 S SH 2965/8 - 87
Karboni Fiks ( % ) - S SH 2965/4 - 87
Fuqia kalorifike (Kkal/kg) Min 8000 S SH 2965/6 - 87
Më tabelat 3 - 5, paraqiten vlerat e parametrave të analizuar të produktit lëndë djegëse të
ngurtë – koks. Periudha e marrë në analizë është 2011 – 2014.
Tabela 9.4 Analiza fiziko-kimike e mostrave të lëndës djegëse KOKS NAFTE, viti 2011
2011
Nr mostrave
Lagështia
e jashme
( % )
Lagështia
higroskopi
ke ( % )
Lëndët
volatile(
% )
Hiri
(%)
Squfuri
(%)
Karboni
Fiks (%)
Fuqia
kalorifike
(kKal/kg)
1 0.5 8.2 9.95 0.76 6.53 88.8 7240
Tabela 9.5 Analiza fiziko-kimike e mostrave të lëndës djegëse KOKS NAFTE, viti 2012
2012
Nr mostrave
Lagështia
e jashme
(%)
Lagështia
higroskopike
(%)
Lëndet
volatile(
% )
Hiri
(%)
Squfuri
(%)
Karboni
Fiks (%)
Fuqia
kalorifike
(Kkal/kg)
1 4.84 0.74 11.44 11.2 2.12 76.66 6350
2 6.1 0.71 9.4 1.2 5.56 88.7 7044
3 6.3 0.75 9.4 2.74 4.3 87.1 7200
4 7.8 0.68 11.6 2.6 4.8 85.1 7030
185
Tabela 9.6 Analiza fiziko-kimike e mostrave të lëndës djegëse KOKS NAFTE, viti 2014
2014
Nr m
ostrave
Lagështia (%) Lëndët
volatile
(fluturuese)
(%)
Hiri
(%)
Squfuri
(%)
Karboni
fiks
(%)
Fuqia
Kalorifike
(kKal/kg)
1 Jashtme Higroskopike Përgjithshme
2 2.6 3.2 5.8 2.8 4.8 0.8 82.6 6900
3 0.8 4.3 5.1 6.9 0.8 4.8 88 7400
4 0.8 - 0.8 9.4 0.4 4.8 90.2 7350
5 - 1.02 1.02 0.77 3.25 0.97 95 7800
Paraqitja grafike e treguesve: lëndët volative, squfuri, hiri dhe fuqia kalorifike.
Fig 9.1. Shpërndarja e mostrave sipas përmb së
hirit
Fig 9.2. Shpërndarja e mostrave sipas Squfurit
Figura 9.3. Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së lëndëve volative
1 1
2 5
Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së hirit, S Sh 3649-1986
(hiri < 0.5%)
> 5
≤ 0.5
0.5 ─ 1
1 ─ 5
7
2
Shpërndarja e mostrave sipas Squfurit, S Sh 3649-1986 (S < 8.5)
< 5
5 ─ 8.5
3
6
Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së lëndëve volative
S Sh 3649-1986 ( lëndët volative 8 -13%)
< 8
8 ─ 13
186
Përmbajtja e hirit
Nga të dhënat e parametrave të analizur rezulotn se nga 9 mostra të analizuara vetëm një
mostër rezulton brenda kufijëve të Standardit S Sh 3649-1986 (hiri < 0.5%). Pjesa tjetër e
mostrave janë jashtë kufijve të përcaktuar në Standard. Dominojnë mostrat me përmbajtje të
hirit në intervalin 1 – 5%.
Përmbajtja e Squfurit
Për sa i përket përmbajtjes së squfurit rezulton se mostrat kanë një përmbajtje squfuri < 8.5%,
pra brenda kufijëve të përcaktuar në standardin S Sh 3649-1986.
Fuqia kalorifike
Mostrat e analizuara rezultojnë me fuqi kalorifike më të vogël se < 8 000 KKal, pra, jashtë
kufirit të lejuar të standardit S Sh 3649-1986.
Lëndët volative
Përsa i përket përmbajtjes së lëndëve volative numri më i madh i mostrave (6 mostra)
rezultojnë në intervalin 8 – 13 %, brenda kufijëve të lejuar.
9.2 KONKLUZIONE
Nga shqyrtimi i të dhënave për parametrat e analizuara rezulton se pjesa më e madhe e
mostrave të analizuara janë jashtë kufijëve të përcaktuar në standardet përkatëse. Treguesit
jashtë standardit janë ‗përmbajtja e hirit‘ dhe ‗fuqia kalorifike‘. Vlerësojmë se treguesi i
fuqisë kalorifike i cili është një tregues i rëndësishëm për koksin e naftës është jashtë kufijëve
të lejuar të standardit S Sh 3649-1986. Ato rezultojnë me një fuqi kalorifike më të vogël se
standardet.
187
KAPITULLI I DHJETË
10. VLERËSIMI I CILËSISË SË PËRZJERJEVE GAZOIKE TË GAZEVE TË
NAFTËS NË GJENDJE TË LËNGËT (LPG) TË IMPORTUAR NË REPUBLIKËN E
SHQIPËRISË NË LIDHJE ME TREGUESIT ANALITIKË
Gazet e naftës klasifikohen në kreun 2711 të Nomenkalturës së Kombinuar të Mallrave
Kodi tarifor Përshkrimi
2711 Gazet e naftës dhe hidrokarbure të tjera gazoike:
– Të lëngshme:
2711 12 Propan:
Propan të një pastërtie prej jo më pak se 99 %:
2711 12 11 Për t‘u perdorur si lënde djegëse fuqie apo për ngrohje
2711 12 19 Për qëllime të tjera .
Të tjera:
2711 12 91 Për të përshkuar një proces specifik
2711 12 93
Për të përshkuar transformim kimik nëpermjet një procesi ndryshe nga ato të
specifikuara në nënkreun 2711 12 91
Për qëllime të tjera:
2711 12 94 Të një pastërtie më tepër se 90 % por prej më pak se 99 %
2711 12 97 Të tjera
2711 13 Butanet:
2711 13 10 Për të përshkuar një proces specifik
2711 13 30
Për të përshkuar transformim kimik nëpërmjet një procesi ndryshe nga ato të
specifikuara në nënkreun 2711 13 10
Për qëllime të tjera:
2711 13 91 Të një pastërtie më tepër se 90 % por prej më pak se 95 % .
2711 13 97 Të tjera
2711 14 00 Etilen, propilen, butilen dhe butadien
2711 19 00 Të tjera
Sipas Notave Shpjeguese të NK së Mallrave kreu 2711 përfshin në veçanti gazet e
mëposhtme nëse janë në gjëndje të lëngët apo të gaztë:
I. Metan dhe propan, nëse janë të pastër apo jo.
II. Etan dhe etilen me pastërti mëpak se 95 %.
III. Propen (propilen) me pastërti më pak se 90 %.
IV. Butan me përmbajtje më pak se 95 % n-butan dhe më pak se 95 % izobutane.
V. Butenet (butilene) dhe butadiene me pastërti më pak se 90 %.
VI. Përzjerjet e propanit and butanit.
Përqindjet e mësipërme llogariten referuar volumit për produktet në gjendje të gaztë dhe
peshës për produktet në gjendje të lëngët.
Importet e përzjerjeve gazoike të gazeve të naftës në gjendje të lëngët për periudhën 2011-
2015 jepen në tabelën më poshtë:
188
Tabela 10.1 Importet e gazit të lëngshëm 2011 – 2015, (në ton)
Sasia në 2011 2012 2013 2014 2015 Total
Propan 63,728 78,921 84,128 120,356 163,018 510,159
Butan 93,604 97,520 119,142 76,098 65,928 452,296
Etilen, propilen,
butilen dhe butadien 0.4 0.2
0.7 1
Gaze të tjera LPG 787 22 15 826
Total 158,123 176,445 203,272 196,479 228,965 963,286
Gjatë periudhës së marrë në studim janë importuar rreth 936,286 ton gaz i lëngët. Importet janë
kryesisht me origjinë nga Kroacia - HR me rreth 20.73%, ndjekur nga Itali (19.85%) dhe
Rusia - RU (15.71%), Egjipti - EG (11.54%).
Në tabelën 2 jepen parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodat e testimit të gazit të lëngshëm së
analizuar në Laboratorin Doganor të Romës.
Tabela 10.2 Parametrat, kufijtë e lejuar dhe metodat e testimit të gazit të lëngshëm
Karakteristikat
Rezultatet Kufijtë e lejuar Metoda
Pamja Gaz i
lëngshëm Vizuale
Etene (% m/m) UNI EN 27941:1995
Propan (% m/m) UNI EN 27941:1995
Propene (% m/m) UNI EN 27941:1995
i-Butan (% m/m) UNI EN 27941:1995
n-Butan (% m/m) UNI EN 27941:1995
t-2-Butan (% m/m) UNI EN 27941:1995
1- Butene (% m/m) UNI EN 27941:1995
iso- Butene (% m/m) UNI EN 27941:1995
c-2-Butene (% m/m) UNI EN 27941:1995
1,3 Butadiene (% m/m) UNI EN 27941:1995
10.1. Diskutimi i rezultateve dhe përfundime
Më tabelat 10.3 – 10.6 paraqiten vlerat e parametrave të analizuar të gazit të lëngshëm, për
periudhën e marrë në analizë, 2011 – 2015.
189
Tabela 10.3 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2011
Nr mostrave
C2 Etan
dhe etilen
(%mase)
C3
Propan
dhe
propilen
(%mase)
C4 Butan,
iso-butan
dhe te
tjera
(%mase)
1 1.6 34.6 63.8
2 0.95 33.55 65.5
3 1.9 35.6 63.5
4 0.9 33.6 65.5
5 2.1 33.7 64.2
6 1.9 38.7 59.4
7 1.8 34.5 63.7
8 1.3 37.2 61.5
9 1.4 37.3 61.3
10 1.7 35.5 62.8
11 1.6 32.6 65.8
12 1.7 32.1 66.2
13 1.6 32.6 65.8
Tabela 10.4 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2012
Nr
mos
trav
e
Etilen
(%
m/m)
Prop
an
(%
m/m)
Propen
(%
m/m)
Izobut
an (%
m/m)
Butan
(%
m/m)
1-
Buten+Izo
buten (%
m/m)
E-
Buten
(%
m/m)
Z-
Buten
(%
m/m)
Butadie
n
(%m/m)
Fraksion
> C4 (%
m/m)
1 0.9 37.4 8.7 18.1 23.6 5.6 3.2 2.1 0.4 0
Tabela 10.5 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2014 N
r mo
strave
Pro
pa
n (%
m/m
)
Pro
pen
(%
m/m
)
I-bu
tan
(%
m/m
)
n-b
uta
n(%
m/m
)
Bu
tad
iene (%
m/m
)
1-b
uten
(%
m/m
)
Iso- b
uten
(%
m/m
)
c-2-b
uten
(%
m/m
)
Eten
(% m
/m)
t-2-B
uta
n(%
m/m
)
tran
s- bu
ten
Eta
n (%
m/m
)
1 70.5 0.9 10.8 16.4 1.4
2 81.4 7 6.6 2.1 1.4 1.4
3 60.6 7 10.6 19.2 2.6
4 13 14.6 28 21.5 0.7 5.3 5 4.5 1.1 6.3
5 9.1 10.1 32.5 21.7 0.9 6.3 6 5.4 0.3 7.7
6 9.1 10.1 32.5 21.7 0.9 6.3 6 5.4 0.3 7.7
7 94.5 - 2.5 1.9 1.1
8 26 18.7 21.1 17.1 4.3 4.4 2.8 1.3 4.4
9 47.8 2.1 17.5 23.8 1.7 1.7 1.1 4.4
10 47.8 2.1 17.5 23.8 1.7 1.7 1.1 4.4
11 70.5 0.9 10.8 16.4 1.4
12 81.4 7 6.6 2.1 1.4 1.4
190
13 81.4 7 6.6 2.1 1.4 1.4
14 19.1 23.1 22.4 14.8 0.7 4.1 4.3 3.2 3 4.6 0.7
15 45.8 5.9 18.4 24.7 2 0.5 0.6 2.5 1.5
16 45.8 5.9 18.4 24.7 2 0.5 0.6 0.5(tot
99.9) 1.5
17 96.1 - 1.7 1.6 0.6
Tabela 10.6 Analiza fiziko-kimike të gazit të lëngshëm, viti 2015
Nr m
ostrave
Eta
n(%
m/m
)
Eten
e (% m
/m)
Pro
pa
n (%
m/m
)
Pro
pen
e(%
m/m
)
i-Bu
tan
(%
m/m
)
n-B
uta
n(%
m/m
)
t-2-B
uta
n(%
m/m
)
1- B
ute
ne (%
m/m
)
iso- B
ute
ne(%
m/m
)
c-2-B
ute
ne (%
m/m
)
1,3
Bu
tad
iene
(% m
/m)
c-2-B
ute
ne (%
m/m
)
1,3
Bu
tad
iene
(% m
/m)
1 - 0.7 97.6 - 1.7 - - - - - - - -
2 - 1 97.3 - 1.7 - -
3 1 96.8 1.2 1.1
4 0.5 1.1 65.6 - 9.9 17.6 2.6 5 - 2.3 -
5 1.2 0.6 60.5 0.5 10.7 17.5 4 1.2 0.6 3.3 -
6 - 92.8 - 4.8 2.5 - - - - -
7 - 1.5 96.4 - 1.4 0.7 - - - - -
8 - - 97.1 - 2.2 - - 0.7 - - -
9 - - 98.5 - 1.5 - - - - - -
10 - 0.7 98.3 - 1.5 0.2 - - - - -
11 - 95.4 - 1.8 2.8 - - - - -
12 - 95.2 - 4.8 - - - - - -
13 - 92.8 - 4.8 2.5 - - - - -
14 1.2 0.6 60.5 0.5 10.7 17.5 4 1.2 0.6 3.3 -
Gazi i lëngshëm nga nafta (GLN): Standardi për përzjerjen e hidrokarbureve të gazta të
naftës, propan -butan, STASH 97: 1997
Nr Treguesi cilësor
Kufijtë e
lejuar Metodika e përcaktimit
1
Era karakteristike e gazit ndihet kur përmbajtja e tij në
ambient është: (% vol) max. 0.5 Organo - shqisore
2 Dëndësia relative: (e krahasuar me ajrin) 1.70 ÷ 1.90 ASTM D 3588
3 Përmbajtja e hidrokarbureve C1 ÷ C2 (% vol) max. 4.0 STSSH 3655:1986
4 Përmbajtja e hidrokarbureve C3 ÷ C4 (% vol) min. 92 STSSH 3655:1986
5 Përmbajtja e hidrokarbureve C3 (% vol) min. 20 STSSH 3655:1986
6 Përmbajtja e hidrokarbureve C5 (% vol) max. 2.0 STSSH 3655:1986
STSSH 3655:1986
ASTM D 3588
7 Përmbajtja e gazit sulfurik H2S (mg/Nm3) max. 20
8 Fuqia Kalorifike e ulët (kJ/kg) min. 50160
9 Përmbajtja e ujit të lirë mungon Vizuale
191
1. Përmbajtja e hidrokabureve me 3 atome karbon (C3):
Në figurën 10.1 paraqitet shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së hidrokabureve me 3
atome karbon (C3).
Figura 10.1 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së C3
Nga të dhënat e marra rezulton:
12 mostra kanë një përmbajtje të C3 më të madhe se 90%;
2 mostra rezultojnë me përmbajtje të C3 më të vogël se < 20%;
pjesa tjetër e mostrave (29 mostra) rezultojnë me përmbajtje të C3 nga 20% - 90%
2. Përmbajtja e hidrokabureve me 3 dhe 4 atome karbon (C3 + C4):
Sasia e hidrokarbureve me tre dhe katër atome karbon për të gjitha mostrat rezulton të
jetë më e madhe se 92%.
3. Përmbajtja e hidrokabureve me 4 atome karbon (C4):
Në figurën 10.2 paraqitet shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së hidrokabureve me 4
atome karbon (C4).
Figura 10.2 Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së C4
0
5
10
15
20
25
30
35
> 90 ≤ 20 20 - 90
Përmbajtja e C3 në %
Shpërndarja e mostrave sipas
përmbajtjes së C3 (STASH 97: 1997)
Nr mostrave
0
5
10
15
20
25
30
35
< 60 > 70 60 - 70
Përmbajtja e C4 në %
Shpërndarja e mostrave sipas përmbajtjes së C4 (STASH 97: 1997)
Nr mostrave
192
Nga këto të dhëna rezulton:
67% e mostrave rezultojnë me përmbajtje të C4 < 60%
7% e mostrave rezultojnë me përmbajtje nga 70 – 80 % C4;
26% e mostrave rezultojnë me përmbajtje nga 60 – 70 % C4
Nuk kemi të dhëna për treguesin e përmbajtjes së C5, H2S, fuqisë kalorifike, densitetit dhe të
10.2. KONKLUZIONE
Nga analizat laboratorike konstatohet se me përjashtim të 13 rasteve për të cilat përmbajtja e
propanit është më e madhe se > 90% (në vitin 2011 - dy raste, kurse në vitin 2015 - 11 raste)
mostrat e tjera rezultojnë me përmbajtje të C3 + C4 > 92% siç është parashikuar në Standard.
Mungesa e disa të dhënave të tjera si përmbajtja e C5, H2S, fuqisë kalorifike, densitetit dhe të
përmabjtjes së ujit nuk na lejon të nxjerrim konkluzione më të sakta mbi cilësinë e
përzjerjeve të gazeve të lëngshme të analizuar.
Këto tregues nuk janë analizuar për arsye se nuk janë të nevojshëm për të përcaktuar
klasifkimim tarifor të këtij grup malli.
193
KAPITULLI I NJËMBËDHJETË
11. SIGURIMI DHE KONTROLLI I CILËSISË
11.1. Vendosja e sistemit të cilësisë (SC) dhe sistemit të kontrollit (SC) në laboratorët e
analizave kimike
Një nga problemet më të rëndësishme të matjeve analitike është vendosja e sistemit të
cilësisë, të sigurimit të cilësisë dhe kontrollit të cilësisë së matjeve. Qëllimi është që
laboratori të sigurojë të dhëna analitike me një cilësi të njohur. Standardet ndërkombëtare
japin përkufizimet për termat e cilësisë, kontrollit dhe sistemit të cilësisë.
Në figurën 11.1, jepet një skemë e ndërtimit të sistemit të cilësisë në laboratorë.
SISTEMI I CILËSISË
POLITIKA E CILËSISË
SIGURIMI I CILËSISË
KONTROLLI I CILËSISË
DREJTIMI I CILËSISË
MANUALI I CILËSISË
VLERËSIMI I PERFORMANCËS
VDENDOSJA E VLEFSHMERISË SË METODËS
KONTROLLI I BRENDSHËM
MONITORIMI I PERFORMANCËS
KONTROLLI I JASHTËM
Figurë 11.1. Skemë e ndërtimit të sistemit të cilësisë në laboratorë
Nuk mund të jepen rregulla të detajuara të ndërtimit të sistemit të cilësisë të vlefshme për çdo
laborator sepse ato ndërtohen në përputhje me specifikat e laboratorit. Por, ka disa kritere dhe
rregulla të përgjithshme që duhet të ndiqen nga të gjithë laboratorët dhe që jepen në
Standardet e Bashkimit Evropian EN (seria EN 45000) dhe të ISO (seria ISO 9000).
Qëllimi i sistemit të kontrollit është garantimi i të gjitha masave të nevojshme në mënyrë që
të gjitha hallkat e cilësisë së matjeve të jenë nën kontroll në mënyrë që të fitohen rezultate
analitike me cilësinë e deklaruar. Kjo do të thotë se me anë të sistemit të kontrollit SK mund
të evidentohet saktësia e rezultatit analitik me një nivel besueshmërie të lartë. Kontrolli i
Cilësisë KC, përbën një procedurë që ndiqet në laborator për të kontrolluar gabimet e
mundshme dhe për të verifikuar nëse sistemi i vendosur vepron brenda kufijëve të
pranueshëm. Qëllimi final i KC është garantimi i një rezultati analitik në përputhje me
kërkesat e specifikuara.
Në figurën 11.2 jepen hapat që ndiqen për vendosjen e SC dhe KC.
194
1. VLERËSIMI I KËRKESAVE TË KLIENTIT PËR ANALIZËN KIMIKE
SC 2. HARTIMI I NJË STRATEGJIE PËR T'JU PËRGJIGJUR KËRKESAVE
3. PUNA NË LABORATOR DHE AJO PËR MARRJEN E MOSTRËS
KC
4. VLERËSIMI I REZULTATEVE TË ANALIZËS KIMIKE
5. PARAQITJA E REZULTATEVE TË ANALIZËS
Figurë 11.2. Hapat që ndiqen për vendosjen e SC dhe KC
Janë të shumtë faktorët që ndikojnë në organizimin dhe funksionimin e një sistemi cilësie në
laboratorët analitik. Ndër më të rëndësishmit janë:
Faktorët ekonomikë;
Legjislacioni;
Drejtimi;
Akreditimi dhe atestimi;
Infrastruktura (pajisjet, materialet, ambientet);
Niveli i stafit dhe motivimi i tij
Ndërkaq mjetet që ka në dispozicion laboratori për të ndërtuar dhe vënë në jetë sistemin e
cilësisë janë:
Aparaturat, reaktivët dhe materialet e tjera;
Mostrat referuese (RM) dhe mostrat referuese të çertifikuara (CRM);
Metodat e vlerësimit dhe kemometria në veçanti diagramat e kontrollit të cilësisë
(DCK);
Ushtrimet ndërlaboratorike;
Kualifikimi dhe trajnimi i stafit;
Manuali i cilësisë.
11.2. VENDOSJA E VLEFSHMËRISË SË METODËS SË ANALIZËS
Vlefshmëria e metodës nënkupton që ―metoda është e përshtatshme për t‘u përdorur për
qëllimin e caktuar dhe se mund të demostrohet që rezultatet e fituara prej saj janë të
besueshme dhe të riprodhueshme‖. Në mënyrë që të arrihet ky objektiv duhet:
(1) vlerësimi i metodës, dhe
(2) optimizimi i metodës
Gjatë procesit të vlerësimit të metodës duhet të kryhet një hetim për burimet e gabimeve,
kurse gjatë optimizimit të metodës duhet të bëhet mënjanimi ose minimizimi i gabimeve.
195
11.2.1. Parametrat e performancës analitike
Karakteristikat kryesore të performancës së një metode analitike janë:
Përpikmëria e cila përfshin Përsëritshmërinë dhe Riprodhueshmërinë;
Vërtetësia dhe Saktësia;
Pasiguria;
Ndjeshmëria dhe Kufiri i Diktimit;
Selektiviteti dhe Specificiteti;
Zona e matjeve dhe zona e përgjigjes lineare;
Qëndrueshmëria;
Në tabelën 11.2 paraqiten karakteristikat kryesore të klasave të ndryshme të metodave
analitike. Tabela 11.1. Karakteristikat kryesore të klasave të ndryshme të metodave analitike
Karakteristika Metoda
definitive Metoda
referuese Metoda rutinë
Saktësia e lartë e njohur e panjohur
Prakticiteti i ulët mesatar i lartë
Varësia e karakteristikave nga metoda nuk ka nuk ka ka
Ndikimi i matrices Jo jo po
Kalibrimi bëhet me mostra referuese parësore parësore dytësore
Protokolli i metodikës i përcaktuar i përcaktuar variabël
11.2.2. Procedura e vlerësimit të metodës analitike
Stadet e një metode analitike paraqiten në figurën 11.3.
Objekti që do të analizohet
Marrja e mostrës
Nën mostra M1
Nën mostra M2
Nën mostra M3
Paratrajtimi i mostrës
Mostra për analizë M
Trajtimi i mostrës
Mostra e trajtuar
196
Pastrimi, filtrimi
Mostra pas trajtimit
Ndarje (kromatografi,..)
Analiti i pastër
Dedektimi Kalibrimi Matje
Sinjali analitik
Rezultati i analizës
Figurë 11.3 Stadet e një procedure analitike
Çdo hap i treguar në figurë mund të jetë burim potencial i gabimeve. Identifikimi, vlerësimi dhe
minimizimi i gabimeve mund të bëhet nëpërmjet vlerësimit të secilit stad veçmas duke filluar nga ai
më i thjeshti deri në analizën e mostrave reale.
Në figurën 11.4. paraqitet një skemë e vlerësimit hap pas hapi të metodës së analizës kimike.
Figurë 11.4. Vlerësimi hap pas hapi i metodës së analizës
S1 SINJALI PËRPIKMËRIA
KALIBRIMI
Tretësira analitike (tretësira standarde me përbërje të njohur)
S2 INTERFERENCA E MATRICËS Pastrimi, ndarja, ekstratimi, ,… Humbjet dhe ndotjet
Tretësira të mostrës me matricë të panjohur ose pjesërisht të njohur (tretësirë pas disgregimit ose ekstrakt I njohur)
M EKSTRAKTIMI DISGREGIMI
Mostër RM (CRM) me matricë të ngjashme me atë të mostrave reale
197
Kriteri kryesor ku bazohet strategjia e vlerësimit ―hap pas hapi‖ është sa herë futet një hap i ri
në procedurë, duhet të bëhet vlerësimi nëse rezultatet e parametrave të performancës të
arritura më parë janë ende të vlefshme. Nëse jo duhet të kthehemi prapa për të bërë
optimizimin e parametrave analitikë.
Pasi të jetë kryer optimizimi dhe vlerësimi i të gjitha stadeve të veçanta të metodës së
analizës, atëherë vendoset vlefshmëria e metodës, e cila nënkupton:
dhënien e karakteristikave të performancës së metodës dhe të vlerësimit nëse ato janë
të përshtatshme për qëllimin e parashikuar;
zgjedhjen e parametrave që do të kontrollohen dhe metodat e kontrollit.
Përpunimi statistikor dhe kenometria janë instrumenta të rëndësishëm që mund të përdoren
për vlerësimin e metodës, optimizimin e saj dhe monitorimin e performancës në kohë.
11.3. SAKTËSIA DHE PASIGURIA NË ANALIZAT KIMIKE
Saktësia dhe pasiguria në analizat kimike është një nga kërkesat kryesore që lidhet me
besueshmërinë e një laboratori.
Përkufizimet e këtyre termave jepen në Standardin ISO 5725-1/1994. Sipas përkufizimeve të
këtij standardi:
Saktësia (accuracy) është afërsia ndërmjet rezultat të testit dhe vlerës referuese të pranuar.
Vërtetësia (trueness) është afërsia ndërmjet vlerës mesatare të marrë nga një seri e madhe e
rezultateve të testit dhe një vlerë referuese të pranuar.
BIAS është difernca midis të rezultateve të pritura të testit dhe një vlerë të pranuar referuese.
Vlerësimi i saktësisë së rezultateve është një domosdoshmëri në mënyrë që rezultatet midis
laboratorëve të ndryshëm në kohë ose në kohë të ndryshme (brenda të njëjtit laborator) të
jenë të krahasueshme. Në përgjithësi janë dy faktorë që ndikojnë në saktësinë e rezultatit
analitik: përpikmëria e metodës (gabimet e rastit) vërtetësia e metodës (mungesa e gabimeve
sistematike ose siç quhen ndryshe BIAS).
Gabimi sistematik jepet me formulën
-
∆ = x - µ
Ku x është mesatarja aritmetike e rezultateve dhe µ vlera e vërtetë (e çertifikuar për një
CMR). Edhe kur mungojnë gabimet sistematike, për shkak të gabimeve të rastit vlera ∆ do të
jetë kurdoherë e ndryshme nga 0.
Termi ―saktësi‖ karakterizon rezultatin analitik në mënyrë cilësore me një informacion binar
―po ose jo‖. Kjo do të thotë se saktësia në krahasim me përpikmërinë nuk mund të matet në
mënyrë sasiore.
Ka mënyra të ndryshme për të provuar se rezultatet e analizave rutinë kanë saktësinë e
kërkuar. Përmëndim 4 metoda të vlerësimit të saktësisë që përdoren më shpesh në laboratorët
analitik:
1. Krahasimi me një metodë tjetër;
2. Krahasimi me laboratorë të tjerë;
3. Përdorimi i mostrave referuese CMR;
4. Përdorimi i metodës së shtesave standard – MSHS
Rezultatet analitike do të konsiderohen të sakta, vetëm nëse provohet se metoda e përdorur
nuk përmban gabime sistematike (bias). Zakonisht kjo provohet me anë të testeve statistikore.
Më të përdorshmit janë testi i ―studentit‖ dhe testi ―t‖.
198
11.3.1. Pasiguria (uncertainty)
Sado që e mirë të jetë metoda e analizës ekziston kurdoherë një ndryshim ndërmjet rezultatit
të arritur dhe vlerës ―së vërtetë‖, pra çdo matje ka pasiguri, e cila përjashton automatikisht
njohjen e vlerës së ―vërtetë‖ nëpërmjet matjeve. Ky ndryshim nuk mund të njihet plotësisht
por mund të vlerësohet se sa mund të jetë ai në kushtet konkrete të matjeve në laborator. Ky
vlerësim bëhet me anë të pasigurisë së matjes e cila mund të përkufizohet si një vlerësim që
karakterizon madhësinë e intervalit në të dy krahët e rezulatit të raportuar, brenda të cilit ka
mundësi që të ndodhet vlera e vërtetë, me një probabilitet të caktuar (zakonisht 95%). Pra,
pasiguria shprehet me anë të dy vlerave kufi (kufiri i poshtëm dhe kufiri i sipërm) brenda të
cilit çdo vlerë konsiderohet i drejtë.
Ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis pasigurisë dhe gabimeve.
Së pari, gabimet janë burimi i pasigurisë dhe përcaktimi i pasigurië kërkon një hetim të
detajuar të burimeve të gabimeve;
Së dyti, pasiguria e përgjithshme e një metode gjendet duke përdorur metodën e kombinimit
të shmangieve standarde në hallkat e ndryshme të procedurës.
Dallimi midis pasigurisë dhe gabimit qëndron në faktin se gabimi është difirenca midis vlerës
së matur dhe asaj të vërtetë ndërsa pasiguria është një interval, vlerësimi i të cilit nuk kërkon
që të njihet vlera e vërtetë. Me një fjalë, rezultati i një matje mund të ketë rastësisht gabim me
vlerë zero, por pasiguria në matje nuk mund të ketë asnjëherë vlerën zero. Së dyti, në
raportimet e pasigurisë nuk bëhet ndonjë dallim ndërmjet pasigurisë të shkaktuar nga gabimet
e rastit dhe asaj të shkaktuar nga gabimet sistematike.
Diagrama në figurën 11.5 paraqet procedurat e vlerësimit të pasigurisë
199
SPECIFIKIMI
Lidhja ndërmjet madhësisë që do të matet dhe variablave nga varet
IDENTIFIKIMI I BURIMEVE TË PASIGURISË
Renditen burimet e pasigurisë për çdo hap të metodikës ose çdo parameter
VLERËSIMI I PËRBËRËSVE TË PASIGURISË
Vlerësohen me afërsi madhësitë e pasigurisë në secilin hap
NJËSIMI I SHMANGIEVE STANDARDE
Shprehet çdo përbërës i pasigurisë me Sh.S. përkatëse
NJËSIMI I PASIGURISË SË ZGJERUAR
Kombinohen përbërësit e pasigurisë dhe identifikohen përbërësit më të rëndësishëm
RIVLERËSIMI I PËRBËRSVE MË TË RËNDËSISHËM
Në qoftë se ka nevojë
PËRFUNDIMI: VLERA E PASIGURISË
Figura 11.5. Procedurat e vlerësimit të pasigurisë
200
11.3.2. PËRPIKËRIA E METODËS
Në Standardin ISO 5725 – 1 është dhënë përkufizimi për përpikërinë e metodës së analizës.
Sipas këtij Stanardi ―përpikmëria‖ (precision) karakterizon shkallën e afërsisë në mes të
rezultateve të testeve të pavarura të marra nga metoda në kushte të përcaktuara. Përpikmëria
varet vetëm nga shpërndarja e gabimeve të rastit dhe nuk ka të bëjë me vlerën e vërtetë apo
vlerën e përcaktuar.
Masa e përpikërisë zakonisht shprehet në termat e pasaktësisë dhe llogaritet si devijimi
standard i rezultateve të testit. Më pak saktësi reflektohet nga një devijim standard i madh.
"Rezultate të pavarura të testit" do të thotë rezultatet e fituara në një mënyrë të pandikuar nga
ndonjë rezultat i mëparshëm, në të njëjtin objekt test ose të ngjashëm. Matjet sasiore të
përpikmërisë varen shumë nga kushtet e përcaktuara. Kushtet e Përsëritshmërisë dhe
Riprodhueshmërisë janë një grup i veçantë i kushteve ekstreme.
Përsëritshmëria (repetability) sw, përkufizohet si përpikmëria e metodës në kushtet e
përsëritshmërisë, të cilat janë: matjet kryhen me të nëjtën metodë, nga i njëjti analist, me të
njëjtin aparat, në të njëjtin laborator, në kushte të njëjta dhe për një kohë të shkurtër. Në këtë
mënyrë përsëritshmëria tregon afërsinë e rezultateve të provave të përsëritura në mënyrë
suksesive në kushtet e përcaktuara në përkufizim.
Riprodhueshmëria (reproducibility) sb, përkufizohet si përpikmëria e metodës në kushtet e
riprodhueshmërisë, të cilat janë: analizohet e njëjta mostër, me të njëjtën metodë, nga analistë
të ndryshëm, duke përdorur aparate të ndryshme, në kushte pune të ndryshme dhe në kohë të
ndryshme. Në këtë mënyrë riprodhueshmëria tregon afërsinë e rezultateve të provave të
pavarura të kryera në nënmostrat e ndryshme të së njëjtës mostër, në kushtet e
riprodhueshmërisë të dhëna në përkufizim.
Në vlerën e riprodhueshmërisë ndikojnë burime të gabimeve të rastit të cilat nuk mund të
vlerësohen nëpërmjet matjeve të përsëritura në një laborator të vetëm, por të cilat ndikojnë në
shpërndarjen e rezultateve të laboratorëve të veçantë për rreth vlerës së vërtetë. Burime të
tilla janë p.sh, ndryshimet e temperaturës të cilat ndikojnë në vëllimet e enëve matëse.
Temperatura nuk ndikon në kushtet e përsëritshmërisë.
Përsëritshmëria dhe Riprodhueshmëria përshkruajnë variablitetitn e Metodës së Analizës;
përsëritshmëria – variablitetin minimal dhe riprodhueshmëria – variablitetin maksimal.
ISO 3534-1 rekomandon 8 prova të pavarura për të vlerësuar përsëritshmërinë dhe
riprodhueshmërinë.
Një mënyrë praktike e shprehjes së përpikmërisë që përdoret për kontrollin e saj në matjet
rutinë, është njësimi i kufirit të përsëritshmërisë dhe riprodhueshmërisë.
Kufiri i përsëritshmërisë r, tregon vlerën kufi brenda së cilës pritet të ndodhet, me një
probabilitet të caktuar, vlera e diferencës absolute ndërmjet dy rezultaeve të provave paralele
të kryera në kushtet e përsëritshmërisë. Zakonisht meret niveli i besueshmërisë që i përgjigjet
probabilitetit 95%. Në këtë mënyrë vlera e r gjendet me formulën:
r = 1.96 √ sW = 2.8 sW
ku sw është shmangia standarde e rezulateve të provave të përsëritura. Pra, ndryshimi
ndërmjet dy rezulateve të provave paralele të kryera në kushtet e përsëritshmërisë do të jetë
më i vogël ose i barabartë me kufirin e përsëritshmërisë r, të matur më sipër.
Kufiri i riprodhueshmërisë R, tregon kufirin maksimal që mund të pritet për ndryshimin
ndërmjte rezulatetve të dy analizave të pavarura të kryera në kushtet e riprodhueshmërisë. Për
probabilitetin 95% vlera e R njësohet me formulën:
R = 1.96 √ sb = 2.8 sb
201
ku sb është shmangia standarde e rezultateve të matjeve të përsëritura në kushtet e
riprodhueshmërisë.
Shmangia standarde llogaritet me formulën:
- 1/2
n ( xi – x )2
s = ∑ -------- i=1 n-1
- n
ku x = Σ (x i /n ) është rezultati mesatar i matjeve,
ië1
xi është rezultati i matjeve të veçanta dhe n është numri i matjeve.
11.4. KONTROLLI I CILËSISË NË LABORATORËT E ANALIZAVE KIMIKE
11.4.1 Të Përgjithshme
Duhet theksuar se metodat statistikore të kontrollit të cilësisë janë përsosur dhe përdoren
gjerësisht në ndjekjen dhe përmirësimin e cilësisë së analizave kimike. Disa nga Instrumentat
bazë për kontrollin statistikor të cilësisë në laboratorët e Analizave Kimike janë:
a. Diagarama e prurjes (Flow Chart);
b. Diagarama shkak pasojë (Cause – effect diagram);
c. Diagarama Pareto (Pareto Diagaram);
d. Histogrami (Histogram);
e. Diagarama e korrelacionit (Correlation chart);
f. Diagarama e Kontrollit (Control Chart).
Termi ―kontrolli i cilësisë‖ (KC) përdoret me dy kuptme:
Në termin e gjërë, KC në laboratorët analitikë konsiderohet sistemi i përgjithshëm i
veprimtarive që përdoren për të plotësuar kërkesat e dokumentit të cilësisë. Sipas këtij
kuptimi KC duhet të mbulojë të gjitha aspektet e Sistemit të Cilësisë. Ai realizohet nëpërmjet
auditimit që duhet të kryhet të paktën një herë në vit për çdo përbërës të sistemit nga
institucione/persona të pavarur. Auditimi mund të jetë: auditim horizontal, kur si objekt është
një aspekt i caktuar i veprimtarisë; auditimi vertical ku si object është kontrolli i të gjitha
hallkave të punës së laboratorit për analizën e një mostre.
Në kuptimin më të ngushtë, KC nënkupton ndjekjen sistematike dhe të planifikuar të
performancës së metodës, pra monitorimin e cilësisë së analizës kimike.
Kontrolli i cilësisë mund të kryhet në tre nivele:
Niveli i parë i takon veprimeve unitare, të tilla si marrja e mostrës, matja në aparaturë, etj.
Niveli i dytë i takon procedurës analitike (Metodika) në tërësi;
Niveli i tretë i takon kontrollit të laboratorit si njësi institucionale.
Në laboratorët analitikë kontrolli i performancës kufizohet në ato parametra për të cilat janë
vendosur kufij (norma) dhe që mund të vlerësohen në mënyrë sasiore. Gjithashtu, KC
fokusohet në diktimin dhe korrigjimin e gabimeve sistematike (që ndikojnë në saktësinë) si
dhe të gabimeve të rastit (që ndikojnë në përpikmërinë). Një kontroll i plotë në laboratorët
analitik përbëhet nga dy kontrolle: Kontrolli i Brendshëm dhe Kontrolli i Jashtëm.
202
Një program i Kontrollit të Brendshëm përbëhet nga disa komponentë të paktën shtatë.
Përmëndim disa prej tyre:
1. Çertifikimi i kompetencës së analistit;
2. Rekuperimi në MSHS (Metoda e Shtesave Standarde);
3. Analiza e mostrave standarde të përgatitura jashtë laboratorit;
4. Analiza e provave të bardha (PB);
5. Vlerësimi i kalibrimit;
6. Analizat e provave paralele;
11.4.2. Kontrolli i jashtëm i cilësisë (studimet ndërlaboratorike)
Kontrolli i jashtëm i cilësisë në laboratorët analitikë ka si qëllim të përgjithëm që rezultaet e
mara nga laboratorë të ndryshëm të jenë të krahasueshme. Kjo do të thotë që rezultati analitik
të jetë relativisht i pavarur nga laboratory që e kryen atë. Vlerësimi i jashtëm kryhet
nëpërmjet krahasimit të rezultateve të laboratorëve të ndryshëm dhe finalizohet me
vlerësimin e ndryshimeve ndërmjet tyre. Kjo realizohet nëpërmjet studimeve/ushtrimeve
ndërlaboratorike.
Në studimet ndërlaboratorike laboratorët pjesmarrës analizojnë një ose disa mostra
homogjene identike, nëkushte të specifikuara dhe vlerësimet për rezultatet e arritura paraqiten
në një raport të vetëm.
Të gjitha studimet ndërlaboratorike në mënyrë të ngjashme me njëra - tjetrën, por në varësi të
qëllimit pëe të cilat kryhen, dallohen tre tipa:
1. Studime të performanceës së metodës (ose studime bashkëpunimi);
2. Studime të performanceës së laboratorit (ose studime të përvojës);
3. Studime për çertifikimin e një mjë mostre referuese (RM apo CRM);
Të gjitha studimet ndër laboratorike kanë tre aspekte kryesore të përbashkëta:
- Pjesmarrjen e disa laboratorëve;
- Përdorimi i një mostre referuese të përbashkët dhe matja e parametrave të njëjtë;
- Organizimi i studimit nga një institucion drejtues.
Ka metoda të ndryshme të trajtimit dhe raportimit të rezuleve të matjeve të marra nga
studimet ndërlaboratorike. Më shepesh përdoren dy mënyra të vlerësimit të performanceës së
secilit laborator. Sipas ISO/UPAC rekomandohet njësimi i të ashtëquajturës ―vlera Z‖:
Xi – X mes
Z = — — — —
smes
ku Xi është vlera (mesatare) e rezultatit të raportuar nga laboratory;
Xmes është vlera e ―vërtetë‖ (e marrë me consensus ose e çertifikuar);
smes është shmangia standarde e të gjitha rezultateve pas mënjanimit të vlerave
aksidentalisht të gabuara (në rastin e Xmes të çertifikuar, smes do të jetë shmangia standarde që
do të pranohet si pikësynim për laboratorët pjesmarrës në provë).
Në qoftë se vlerat e Z do të kenë një shpërndarje normale (me mesatare ë 0) atëherë në këtë
rast mund të bëhet vlerësimi iperformancës së laboratorëve duke u bazuar në rregullat e
mëposhtme:
- Performanca e laboratorit do të konsiderohet e kënaqshme në qoftë se Z < 2;
- Rezulatet do të jetë me cilësi analitike të dyshimtë në qoftë se 2 < Z > 3;
- Matjet do të konsiderohen jashtë zoës së pranueshme në qoftë se Z > 3.
203
11.5. SIGURIMI DHE KONTROLLI I CILËSISË NË LABORATORIN DOGANOR
Skema e Sistemit të Cilësisë dhe Sistemit të Kontrollit në Laboratorin Doganor, funksionon si
më poshtë:
Menaxheri Kryesor - Drejtori i LD
Menaxheri i Cilësisë - Përgjegjës i SMA
Menaxher Teknik - Përgjegjës i SA
Sipas sturkturës së re pranë LD është shtuar edhe një sektori i ri, Sektori i Klasifikimit Tarifor
(SKT) i cili do të kryejë klasifikimin tarifor të mallrave, pas analizimit të tyre. Përgjegjësi i
këtij sektori do të jetë pjesë e sistemit të menaxhimit dhe kontrollit të DLD.
Personel teknik (specialistët dhe asistentë laborant), specialistë SMA, përpunuese e
informacionit (pranimi i mostrës, sekretari magazine).
Sistemi i menaxhimit të kontrollit dhe cilësisë në LD bëhet konform Standardit S SH
ISO/IEC 17025:2006 ―Kërkesa të përgjithshme për kompetencat e laboratorëve testues dhe
kalibrues‖
11.5.1. Sistemi i menaxhimit (Referuar pikës 4.2 të SSH ISO/IEC 17025:2006)
DLD ka krijuar, implementon dhe mirëmban një SM të përshtatshëm për qëllimin e
aktiviteteve të tij. SM është konceptuar sipas principeve bazë të ISO:9000:2008 për
menaxhimin, cilësinë, dokumentacionin si dhe për menaxhimin e aktiviteteve si procese.
SM përbëhet nga tre sisteme specifike menaxhimi të cilët ndërveprojnë me njeri tjetrin
nëpërmjet rregullimeve dhe procedurave përkatëse.
Sistemi i përgjithshëm i menaxhimit përbëhet nga:
Sistemi i menaxhimit administrativ;
Sistemi i menaxhimit të cilësisë;
Sistemi i menaxhimit teknik.
Në mënyrë skematike:
SM funksionon bazuar në pesë elemente kryesore: personeli, ambientet dhe kushtet e
akomodimit, paisjet, dokumentacioni dhe organizimi.
Dokumentacioni është organizuar në tre grupe kryesore dokumentash sipas nje shkalle
hierakike të përshtatshme. Për çdo grup kryesor dokumentacioni është ndarë në nëngrupe ku
përfshihen dokumenta me karakteristika specifike të përbashkëta:
Dokumenta bazë të SM (manuali i cilësisë, procedurat e menaxhimit dhe procedurat teknike
të SM, procedurat e testimit, procedurat e kontrollit të performancës, instruksione pune dhe
përdorimi të paisjeve etj).
Sistemi i menaxhimit i DLD
SM administrativ SM i cilësisë SM teknik
204
Dokumenta rregjistrimi të SM (dokumenta, regjistrime programesh, plane, modularet, for-
mularët, raportet e testimit, deklaratat e dhënies së opinioneve dhe interpretimeve, çertifikatat
e kalibrimit, urdhëra, vendime, proces – verbale etj);
Dokumenta database të SM (përmbledhje të standardeve, përmbledhje të kodeve, ligjeve,
rregulloreve, katalogë furnitorësh, database të dhënash historike për SM, dokumentacion të
arshivuar, etj)
Manuali i cilësisë përmban politikat për çdo element të SM ndërsa procedurat për zbatimin e
këtyre politikave vetëm janë specifikuar me kodin e tyre identifikues dhe nuk përfshihen në
të. Objektivat e përgjithshme të SM përcaktohen dhe rishqyrtohen gjatë zbatimit të
procedurës së rishikimit të menaxhimit dhe miratohen për zbatim nga menaxheri kryesor.
11.5.2. Vendosja e vlefshmërisë së metodës së analizës
Laboratorët e DLD përdorin metoda testimi të shpërndara nga organizata autoritare
kombëtare dhe ndërkombëtare. Procedurat e testimit/kalibrimit përgatiten sipas procedurave
për të gjithë fazat e aktivitetit të testimit duke përfshirë kampionizimin, konservimin,
përgatitjen e kampioneve, testimin, përpunimin dhe raportimin e rezultateve etj.
Procedurat e mirëmbajtjes/kalibrimit të brendshëm të aparaturave janë përpunuar duke u
mbështetur në manualin e instrumentave dhe dokumentave të tjerë të përshtatshëm dhe bëhen
operativ me anë të kurseve të specializimit të frekuentuara nga personeli i laboratorit.
Menaxheri teknik i DLD monitoron statusin e vlefshmërisë ligjore në fuqi të standardeve
bazuar në buletinet dhe katalogët përkatës të standardeve dhe menaxhon anën teknike në
procesin e përgatitjes së procedurave të testimit dhe kalibrimit të brendshëm. Metodat/
standardet e papërdoreshme ose të vjetëruara i dorëzohen menaxherit të cilësisë për
menaxhimin e dokumentacionit dhe konservohen në arkivin historik të DLD.
Instruksionet dhe manualet e përdorimit të paisjeve janë në vendet e punës. Personeli i
laboratorit ka përgjegjësinë të ruajë dhe mirëmbajë me përpikmëri dhe në vende të
përcaktuara për t‘u përdorur lehtësisht dokumentet, ndërmjet të cilëve metodat e testimit /
kalibrimit dhe procedurat e punës etj.
Zgjedhja e metodave të testimit Për të gjithë metodat e testimit dhe kalibrimit të brendshëm identifikohen dhe specifikohen
faktorët që ndikojnë në pasigurinë e matjeve duke eliminuar në maksimum, sipas kushteve
ekzistuese, ndikimin e tyre në matje. Faktorëve që ndikojnë në pasigurinë e matjeve i
nënshtrohen periodikisht kontrollit nëpërmjet SM.
Metodat e zhvilluara nga laboratori
Nuk preferohen të përdoren për testimet që i ofrohen klienteve.
Metodat e pastandardizuara Laboratorët e DLD rezervohen të përdorin për aktivitetet e tyre dhe veçanërisht për qëllimet e
akreditimit metoda të pastandardizuara edhe kur këtë do ta kërkonte vetë konsumatori.
Vlefshmëria e metodave
Të gjithë metodat standarde të testimit dhe procedurat e testimit i nënshtrohen procesit të
vlefshmërisë për të siguruar që këto metoda dhe procedura zbatohen sipas kushteve reale ne
mënyrë të përshtatshme për qëllimin e paracaktuar dhe për plotësimin e kërkesave të
konsumatorit.
Qëllimi i verifikimit për vlefshmërinë e metodës së testimit është për të demonstruar që
metoda është e përshtatshme për përdorim dhe që rezultatet kanë një pasiguri të pranueshme.
Vetëm shërbime që i nënshtrohen formalisht procesit të vlefshmerisë së tyre dhe janë
vlerësuar si të përshtatshme, konsiderohen shërbime me cilësinë e pranueshme dhe që
garantojnë përdorimin e sigurtë të tyre nga konsumatorët dhe palët e tjera të interesuara.
205
Vlefshmëria e metodave kërkohet të kryhet (por nuk kufizohet) për situatat e mëposhtme:
kur laboratori përdor një paisje të re etj, vlefshmëria duhet të kryhet për të
demonstruar që laboratori është i aftë të marrë rezultate të vlefshme përpara se të
kryhen testime për zbatim të kërkesave të konsumatorëve;
kur laboratori synon të përdorë për herë të parë një metode të re standarde;
kur metodës standarde të vlefshme i bëhen ndryshime/devijime në zbatim;
kur laboratori zhvillon një metodë jo-standarde
Karakteristikat dhe parametrat më të rëndësishëm të vlefshmërisë dhe kontrollit të
performancës të një metode analizohen dhe dokumentohen nga personeli i autorizuar.
Përdoren teknikat e kombinuara të përshtatshme për përcaktimin e performances së një
metode.
Kështu është bërë vlerësimi i metodës së përcaktimit të përmbajtjes së squfurit në gazoile
SSH EN 7220:2006 sipas planit të punës.
Për të bërë vlerësimin e vlefshmërisë së metodës për përcaktimin e përmbajtjes së squfurit në
gazoile me SSH EN 7220:2006, fokusimi është bërë në parametrat kryesorë për arsye se kemi
të bëjmë me një metodë standarde.
Vlerësimi i Përpikërisë (riprodhueshmeri, përsëritshmëri);
Saktësia (Analiza e një CRM-je);
Limiti i dedektimit /kuantifikimit ;
Pasiguria në matje;
Paraprakisht përgatitet një - mostër referuese (RM);
Përcaktimi i Përpikërisë:
Matjet për riprodhueshmërinë nga dt 12.10.2016 - 15.11.2016
Matjet për përsëritshmërinë gjatë javës 17.10.2016 - 20.10.2016
Matjet për limitin e dedektimit gjatë javës 23.10.2016 - 27.10.2016
Matjet për pasigurinë në matje (CRM) gjatë javës 30.10.2016 - 3.11.2016.
Përpunimi statistikor për të gjithë parametrat 6.11.2016 - 17.11.2016.
Hartimi i raportimit të vlerësimit 20.11.2016 - 24.11.2016.
Raporti përmbledhës
Ky raport përshkruan rezultatet e testeve të validimit të kryera në LD për përcaktimin e
squfurit në gazoile sipas SSH EN 7220:2006.
Testimet janë kryer për të përcaktuar këto karakteristika të performancës:
Përpikërisë (riprodhueshmëri përsëritshmëri)
Saktësisë (Analiza e një CRM-je)
Limiti i dedektimit /kuantifikimit
Pasigurisë në matje.
Për zbatimin e testimeve është përdorur procedura PT 38.
Testimet janë kryer duke përdorur solucione standarde me përqëndrim të njohur të
CONOSTAN Lot number 150513-60 dhe një mostër referuese të pregatitur në Laboratorin
Doganor me nr. 1/16.
Përmbledhja e rezultateve të përftuara jepen në tabelën në vijim:
Nr
Karakteristikat e
Performancës
Rezultatet Objektivi Përfundimi
1 Përsëritshmëria mg/kg 1.379 1.84 ok
206
2 Riprodhueshmëria mg/kg 2.348 3.87 ok
3 Limiti i detektimit 1.031
4 Limiti i kuantifikimitmit 3.43
5 Saktësia (%) 6.14 11.7 ok
6 Pasiguria e matjes (%) 9.779
Rezultet e paraqitura tregojnë se plotësohen të gjitha kriteret e performancës.
Përfundimi: analiza e kryer në Laboratorin Doganer për përcaktimin e squfurit në gazoile
është në përputhje me standardin SSH EN 7220:2006.
Metoda e analizës pershkruhet ne SOP PT 38.
Stanardi SSH EN 7220:2006 lidhur me karakteristikat e performancës përmban kërkesat në
vazhdim:
për devijimin standard për përsëritshmëri për naftën me përmbajtje squfuri rreth 10
mg/kg: r = 1.0348 · X
0.25mg/kg
për devijimin standard për riprodhueshmëri për naftën me përmbajtje squfuri rreth 10
mg/kg:
R = 2.0591 · X0.25
mg/kg
Përcaktimi i përpikërisë së metodës, si riprodhueshmëri brenda laboratorit (Sr) për
mostrën e kontrollit.
Sr = Ur = 0.83
Limiti i detektimit (LOD): Stanardi SSH EN 7220:2006 nuk përcakton qartë kërkesën, por
shpall se maten përqëndrimet nga 6mg/kg – 50 mg/kg pa hollim. Për të përcaktuar L.O.D dhe
L.O.Q nga literaturë u mor:
L.O.D = 3 ∙ Sb
L.O.Q = 10 ∙ Sb
Sb - devijimi standard i përsëritshmërisë.
Pasiguria e matjes
Pasiguria e matjes është llogaritur sipas:
Vlerësimi i pasigurisë nga gabimet sistematike:
us =22( labmet uu )
umet - pasiguria nga bias e metodës meret direkt nga certifikata e CRM:
umet = ucrm
ulab - Pasiguria nga bias e laboratorit nga analizimi i një CRM:
ulab =22 )()(
nSdD
207
D = Bias = (Cmes-μ) = 10.67 - 10 = 0.67 (kjo e shprehur ne vlerë absolute)
Dmes = nDi / ku: Di = Ci- μ
ulab =22 )()(
nSdD =
22 7/335.0()67.0(
ulab = 0.68
Pra, pasiguria nga gabimet sistematike:
us =2)( labmet uu =
2
)68.018.0(
us = 0.928
-Llogaritja e pasigurisë standarte e kombinuar, uc dhe pasiguria e zgjeruar U.
uc = )22( sr uu uc =
22 928.083.0 = 1.24
-Llogaritja e pasigurisë së zgjeruar për k=2:
U = 2xuc = 2.48
uc - Pasiguria e kombinuar (standarde)
ur - Pasiguria e shkaktuar nga gabimet e rastit
us – Pasiguria e shkaktuar nga gabimet sistematike
Deklarata e shoqëruese e vlerësimit të pasigurisë
U - është pasiguria e zgjeruar U = k x u
Ku k- faktori i mbulimit për një probabilitet P = 95%
Rezultati i përmbajtjes së squfurit në mostrën e gazoilit të analizuar është:
12.68 ±1.24
Kontributet e secilit përbërës në vlerën e U janë:
Përpikëria, ur:
(0.83/1.69) x100 = 49.11%
Bias i laboratorit, ulab:
(0.68/1.69)x100 = 40.2%
Bias e metodës umet:
(0.18/1.69)x100 = 10.65%
11.5.3. Kontrolli i brendshëm
Kontrolli i Brendshëm kryhet bazuar në planin vjetor të auditimit. Verifikohet zbatimi i
manualit të cilësisë, zbatimi i procedurave menaxheriale si dhe zbatimi i procedurave teknike
në kryerjen e analizave.
Çertifikimi i kompetencës së analistit realizohet nëpërmjet dy programeve software 1 dhe
software 2, me anë të cilave vlerësohet përsëritshmëria dhe pasiguria në matje.
208
Për vlerësimin e metodikave apo kalibrimin e aparaturave, LD përdor gjerësisht analizat e
mostrave standarde të përgatitura jashtë laboratorit (mostrat CMR). Gjithashtu për kontroll
përdoren edhe provat e bardha. Sa i përket rekuperimit në MSHS (Metoda e Shtesave
Standarde) kjo metodë nuk është përdorur.
11.5.4. Vlerësimi i kalibrimit
Përpara vënies në shërbim të aparaturave të reja, personeli përgjegjës është i detyruar të
kryejë një seri verifikimesh paraprake dhe kur është e nevojshme dhe kalibrime për të
siguruar përputhshmërinë në termat e pasigurisë, referueshmërisë (gjurmueshmërisë) të
matjeve dhe dokumentohet procesi i konfirmimit metrologjik duke iu referuar modaliteteve
dhe procedurave teknike të administrimit të paisjeve. Të gjithë instrumentat dhe etalonet
(materialet standarde referuese) që ndikojnë në pasigurinë e matjeve rregjistrohen në
programin e kalibrimit dhe konfirmimit metrologjik. Në disa raste si për atë të kalibrimit
përpara përdorimit, instruksionet për kalibrim të brendshëm të instrumentit janë pjesë
integrale e metodës së testimit dhe ky kalibrim nuk kryhet sipas një planifikimi kalendarik
por përpara fillimit të kryerjes së testimit për një seri testimesh nga personeli i autorizuar.
Operacionet e mirëmbajtjes dhe kalibrimet kryhen sipas përcaktimeve në skedat e
aparaturave, paisjeve dhe materialeve.
Analizat e provave paralele;
Të tjera …
11.5.5. SIGURIMI I CILËSISË SË REZULTATEVE TË TESTIMIT DHE TË
KALIBRIMI (Referuar pikes 5.9 të SSH ISO/IEC 17025:2006)
LD me anë të procedurës siguron kontrollin e cilësisë së rezultateve të testimit. Ky kontroll
programohet në tre drejtime :
kontrolle brenda - laboratorike të cilësisë së testimit që kryhen nga personeli i
autorizuar i laboratorëve;
kontrolle brenda LD të cilësisë së testimeve që kryhen nga menaxheri i cilësisë;
kontrolle ndër - laboratorike që kryhen nëpëmjet pjesmarrjës në krahasime
ndërlaboratorike (testime të zotësisë etj).
Përgjegjësit supervizorë përgjigjen për hartimin dhe zbatimin e programeve vjetore për
kontrollin e përformancës dhe kontrolleve brenda – laboratorike, për cilësinë e shërbimeve që
kryejnë me qëllim sigurimin dhe garantimin e cilësisë nëpërmjet një demonstrimi të pranuar
të vërtetësisë dhe besueshmërisë të rezultateve të testimit sipas parametrave të specifikuar
standarde. Rezultatet rregjistrohen në dokumetacionin përkatës i cili përmirësohet në
vazhdimësi duke përdorur teknika të njohura për të zbuluar në kohë shmangiet nga
parametrat e paracaktuara. Teknikat statistikore dhe grafikët e kontrollit përdoren për të
siguruar në mënyrë sistematike mbajtjen nën kontroll dhe përmirësimin në vazhdimësi të
cilësisë.
Përgjegjësit supervizorë të laboratorëve përkatës, së bashku me menaxherin teknik janë
përgjegjës për identifikimin dhe përdorimin në mënyrë sistematike dhe të planifikuar të
materialeve referuese e të çertifikuara dhe teknikave të kontrollit të brendshëm të cilësisë, të
performancës së rezultateve të testimit për të cilat janë autorizuar (bazuar në kompetencën e
demonstruar).
Laboratorët kanë përcaktuar si mënyrën më të sigurtë pjesmarrjen sa herë të jetë e mundur në
krahasimet ndërlaboratorike (testimet e zotësisë etj.) të organizuara në konformitet me
standardet në fuqi. Verifikimi i organizatorit nëse ky vepron në konformitet me standardet e
209
mësipërme dhe monitorimi i kryerjes, analizimit dhe përpunimit të të dhënave nga personeli i
autorizuar si dhe përcaktimi i shkaqeve dhe veprimeve korrigjuese dhe verifikimi i efikasitetit
të tyre bëhet nën përgjegjsinë e menaxherit të cilësisë.
Përmirësimi i teknikave të ndryshme të kontrollit të cilësisë së shërbimit dhe mbikqyrja e
vazhdueshme e stafit nga menaxheri i cilësisë garantojnë një përmirësim gradual e në
vazhdimësi të cilësisë të rezultateve të testimit drejt rritjes së nivelit të cilësisë së shërbimit.
Të dhënat e kontrollit të cilësisë të performancës të laboratorëve analizohen nga përgjegjësit
supervizorë të tyre dhe kur zbulohen dalje jashtë kritereve të paracaktuara të dokumentuara
njoftohet menaxheri i cilësisë dhe merren masa për të korrigjuar problemin dhe parandaluar
përsëritjen e rezultateve jokorrekte dhe raportimin e tyre tek konsumatori.
Treguesi kryesor që demonstron cilësinë e rezultateve të testimit dhe dhënien e opinioneve
dhe interpretimeve është raportimi me vlerat përkatëse reale të pasigurisë së matjeve kur janë
brenda kufijve të pranueshmërisë për konformitet.
Sigurimi i cilësisë përshkruan masat e përgjithshme që përdoren për një laborator specifik të
LD për të siguruar cilësinë e veprimeve të tij dhe përfshijnë :
Planifikimin dhe kryerjen e monitorimit të ambienteve, personelit, paisjeve,
materialeve, procedurave të testimit dhe dokumentacionit referues të LD;
Përdorimin e instruksioneve të punës për zbatimin e kontrolleve sistematike të
planifikuara brenda - laboratorike duke përfshirë materiale referuese të përshtatshme;
Pjesëmarrje në krahasime ndërlaboratorike ose programe të testimeve të zotësisë;
Kryerja e testimeve replikate duke përdorur të njëjtën metodë;
Ritestimin e artikujve të mbetur;
Korrelacionin e rezultateve për karakteristika të ndryshme të një artikulli;
Zbatimin e auditimeve të planifikuara për aktivitetet e testimit nga menaxheri i
cilësisë;
Zbatimin e masave korrigjuese/parandaluese dhe përmirësuese në vazhdimësi.
Sigurimi i cilësisë lidhet me masat e përgjithshme të marra për të garantuar cilësinë ndërsa
kontrolli i cilësisë përshkruan masat në lidhje me cilësinë.
Për të monitoruar performancën përcaktohet një nivel i përshtatshëm i kontrolleve të
brendshme dhe të jashtme të cilësisë nga shefi i LD dhe aprovohet nga menaxheri kryesor –
Drejtori i LD. Niveli dhe tipi i kontrolleve të cilësisë do të varet nga kriticiteti, natyra dhe
frekuenca e testimeve, shkalla e automatizimit, besueshmëria e kërkuar e testimeve dhe
statusi i akreditimit. Niveli i kontrollit të cilësisë të përshtatur demostrohet që është i
mjaftueshëm për të siguruar vlefshmërinë e rezultateve dhe nëse është e domosdoshme
shkalla e këtij niveli rishikohet.
11.5.6. Procedura për sigurimin brenda-laboratorik i cilësisë së rezultateve të testimit
dhe performancës të proceseve të matjes.
Kontrollet e brendshme të cilësisë dhe performancës së proceseve të matjes mund të behen
sipas një shumllojshmërie formash dhe teknikash. Përdorimi i diagramave të kontrollit
rekomandohet kryesisht për monitorimin e mostrave të kontrollit të cilësisë.
Programi i miratuar zbatohet nga personeli përgjegjës i laboratorëve dhe dokumentohet.
Menaxheri i cilësisë monitoron zbatimin e programit. Në përfundim të programit përgjegjësit
supervizorë përgatisin një raport dhe e dorëzojnë një kopje tek menaxheri i cilësisë.
Menaxherët e LD vlerësojnë efektivitetin e zbatimit të programit dhe e raportojnë në
mbledhjen e rishikimit të menaxhimit. Propozohen masa përmirësuese efikase dhe efektive në
lidhje me demostrimin e sigurimit të cilësisë të proceseve të matjes dhe të rezultateve të
testimit.
210
11.5.7. Procedura për sigurimin jashtë - laboratorik i cilësisë së rezultateve të testimit
dhe performancës së proceseve të matjes.
Sigurimi jashtë - laboratorik i cilësisë së rezultateve të testimit bëhet me anë të kontrolleve të
rezultateve të cilësisë të testimeve me ane të pjesmarrjes në krahasimet ndërlaboratorike
(testimet e zotësisë).
Shefi i LD në bashkëpunim me menaxherin teknik dhe menaxherin e cilësisë deri në datën 20
dhjetor hartojnë një program vjetor për pjesemarrje në krahasimet ndrëlaboratorike bazuar në
mundësitë reale të ofruara nga programe të planifikuara nga DPA, organizata dhe laboratorë
të ndryshëm të vlefshëm. Programi aprovohet per zbatim nga menaxheri kryesor
Laboratori Doganor ka marrë pjesë në testime ndërlaboratorike. Më poshtë paraqiteten
rezultatet e Testeve te Zotësise në vite.
Më datë 16.10.2014 ka marrë pjesë në Testin e Zotësisë të organizuar nga Axhensia e
Doganave Italiane për produktet:
1. Testi i zotësisë për produktin ―Birrë”, skema n. 4/2014 (gjithsej 18 laboratorë). Gjatë këtij
Testi Zotësie, u analizuan në matricën e Birrës treguesit e mëposhtëm: Grada alkoolike,
ekstrakti i birrës, grada saharometrike dhe densiteti.
2. Testi i zotësisë për produktin “Tekstile”, skema n. 3/2014 (gjithsej 22 laboratorë). Gjatë
këtij Testi Zotësie, u analizuan në matricën e tekstileve treguesit e mëposhtëm: identifikimi
sasior dhe cilësor i përbërjes së mostrës dhe pH. Pas vlerësimit të rezultateve të Laboratorit
tonë nga organizatorët e ―Testit të Zotësisë‖, rezultoi që të gjithë treguesit e analizuar ishin
shumë të sakta.
3. Testi i zotësisë për produktin “Birrë”, Skema n. 4/ 2015 Laboratori Doganor (gjithsej 21
Laboratorë), gjatë muajit Nëntor 2015, organizuar nga Agjensia e Doganave Italiane. Gjatë
këtij Testi Zotësie, Laboratori Doganor ka analizuar në matricën e birrës treguesit e
mëposhtëm: grada alkoolike, ekstrakti, pesha specifike dhe grada sakarometrike. Pas
vlerësimit të rezultateve të Laboratorit Doganor nga organizatorët e ―Testit të Zotësisë‖,
Axhensia e Doganave Italiane, rezultoi që për gjithë treguesit e sipërcituar rezultatet janë të
sakta.
4. Testi i zotësisë për produktin ―Produkte ushqimore”, në muajin Tetor ka marrë pjesë në
‗Testin nr. 7‘ të Zotësisë (45 laboratorë), të organizuar nga Rrjeti i Laboratorëve Doganorë
europianë (CLEN). Gjatë këtij Testi Zotësie, Laboratori Doganor ka analizuar në matricën
―Biskota‖ treguesit e mëposhtëm: përcaktimin e lagështisë dhe të yndyrës së qumështit si
dhe klasifikimin tarifor të produktit. Pas vlerësimit të rezultateve të Laboratorit Doganor
nga organizatorët e ―Testit të Zotësisë‖, CLEN, rezultoi që rezultatet për treguesit e
sipërcituar janë të sakta, ndërsa klasifikimi tarifor i dhënë, përputhet me atë të dhenë nga
93 % e Laboratorëve Doganorë Evropianë, pjesëmarrës në këtë Test Zotësie.
5. Testi i zotësisë për produktet ―Produkte të furrës - Biskota” dhe “Kafe kokërr jeshile”,
në periudhëm Maj-Korrik, Skema n. 5/2015 dhe Skema 6/2015, të organizuar nga Agjensia
e Doganave Italiane (përkatësisht 26 dhe 16 laboratorë). Pas vlerësimit të rezultateve të
dërguara nga organizatorët e ―Testeve të Zotësisë‖, Agjensia e Doganave Italiane, rezulton
që vlerat e treguesve analitikë të Laboratorit tone Doganor, janë të sakta.
6. Testi i zotësisë për produktet ―Tekstile”, në datë 16 .10.2014, Skema n. 3/2015 të
organizuar nga Axhensia e Doganave Italiane (22 Laboratorë). Laboratori Doganor ka
211
analizuar në matricën e tekstileve treguesit e mëposhtëm: identifikimin cilësor dhe
përcaktimi sasior i përbërjes së mostrës.
7. Pas vlerësimit të rezultateve të Laboratorit tonë Doganor nga organizatorët e ―Testit të
Zotësisë‖, rezultoi që për dy treguesit e sipërcituar rezultatet janë të sakta.
8. Testi i zotësisë për produktet: Produkte të furrës, Croissant i mbushur me çokollatë dhe
Cracker i kripur, në periudhën Maj – Qershor, organizuar nga Agjensia e Doganave
Italiane, Skema n. 5/2016 për 2 matrica. Pas vlerësimit të rezultateve të Testit të Zotësisë të
dërguara nga Agjensia e Doganave Italiane, rezulton që vlerat e treguesve analitikë të
Laboratorit tonë janë të sakta.
9. Testi i zotësisë për produktet: "Tessili" Skema nr. 3/2016, gjatë muajit Prill 2016, të
organizuar nga Agjensia e Doganave Italiane (22 Laboratorë). Gjatë këtij Testi Zotësie,
janë analizuar në matricën e tekstileve treguesit e mëposhtëm: përbërja dhe ph i mostrës.
Pas vlerësimit të rezultateve të Laboratorit tonë Doganor nga organizatorët e ―Testit të
Zotësisë‖, rezultoi që vlerat e treguesve analitikë, janë të sakta.
10. Testi i zotësisë për produktet: ―Solvent Yellow‖ gjatë muajit Korrik 2016, në tre matrica
të ndryshme hidrokarburesh, të organizuar nga Rrjeti i Laboratorëve Doganorë Evropianë
(CLEN).
11. Pas vlerësimit të rezultateve nga organizatorët e ―Testit të Zotësisë‖, rezultoi që vlerat
Solvent Yellow SY 124 në 3 matricat e analizuara nga Laboratori ynë Doganor, janë të
sakta.
Metodat, Aparaturat dhe Trajnime të stafit të LD
Laboratori Doganor është pajisur me aparatura për të cilat ka qënë e nevojshme trajnimi i
stafit. Kështu në kuadër të IPA 2011 për implementimin e metodave instrumentale, janë kryer
trajnimet:
1. Përcaktimi i përmbajtjes së Metil Esterit të Acid Yndyror (FAME) në distilatet e mesme
- Metoda e Spektroskopisë Infrared (EN 14078:2010): Përgatitja e FTIR dhe zhvillimi i
metodës;
2. Përcaktimi i përmbajtjes së Esterit dhe Metil Esterit të Acidit Linolenic në bionaftë (EN
14103: 2011): përgatitja e GC dhe zhvillimin metodë;
3. Trajnimi për përdorimin e GC për përcaktimin e përmbajtjes së Esterit dhe Metil Esterit
të Acidit Linolenic në bionaftë (EN 14103:2011);
4. Përcaktimi i polarizimit në sheqer - metoda polarimetrike (Metoda e 10, Shtojca II,
Direktiva e Komisionit 79/796/EEC): përgatitja e polarometrit dhe zhvillimi i metodës;
5. Përcaktimi i niseshtesë në ushqim - metoda polarimetrike (Metoda L, Aneksi III,
Regullorja e KE 152/09): përgatitja e polarimetrit dhe zhvillimi i metodës.
Akreditimi
LD është në proces akreditimi. Momentalisht LD transferohet në ambientet e ish Doganës
Tiranë.
212
KAPITULLI I DYMBËDHJETË
KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
1. Një ndër qëllimet kryesore të politikës së Shteti Shqiptar në fushën doganore është
ushtrimi i kontrolleve mbi mallrat e importit/eksportit, me qëllim zbatueshmërinë e
masave tarifore, ndalim/kufizimeve, masave tregtare, etj. Në funksion të këtij qëllimi u
ndërtua Laboratori Doganor i cili është i vetmi laborator që ka kompetencën e kryejes së
analizimit të mallrave të importit në emër të Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave. Një
rëndësi e veçantë i është kushtuar infrastrukturës së tij nëpërmjet pajisjes me aparatura
moderne dhe trajnim të stafit me qëllim kryerjen me cilësi të analizave laboratorike. Por
pavarësisht këtyre masave, Laboratori Doganor akoma nuk ka përfunduar procesin e
akreditimit, që do të thotë se ekzistojnë problematika në lidhje me mosplotësimin e
kushteve të akreditimit.
REKOMANDIM
Për arritjen e një cilësie edhe më të mirë në rezultatet e analizave laboratorike dhe për të rritur
shkallën e besueshmërisë së LD, duhen marrë të gjitha masat e nevojshme si nga ana e stafit
të laboratorit apo organe të tjera, për plotësimin e të gjitha kushteve të papërmbushura deri
tani për akreditimin sa më të shpejtë të tij.
2. Shteti Shqiptar me anët të institucioneve përkatëse ka ndërmarrë masa për përmirësimin
e legjislacionit në fushën e cilësisë së produkteve të importit, veçanërisht të atyre të
grupit të hidrokarbureve. Kjo nëpërmjet përditësimit të Direktivave dhe Standardeve të
BE, në legjislacionin vendas. Parametrat tekniko - mjedisor si përmbajtja e plumbit,
squfurit apo përbërësit bio në benzina dhe gazoile, janë përditësuar sipas këtij
legjislacioni. Po ajo që vihet re është se përditësimi i tyre nuk është bërë në kohë.
Vonesat në përputhshmërinë e treguesve tekniko - mjedisor kanë ndikim të madh në
cilësinë e hidrokarburve të importuara apo tregtuara në territorin e RSH. Si rezultat i
kësaj kemi rritje të shkallës së ndotjes në zonat urbane, përkeqësim të punës së motorit të
automjetit, të cilat ndikojnë drejtpërdrejtë në shëndetin dhe cilësinë e jetesës së
popullatës.
REKOMANDIM
Ndërtimi i politikave të qarta nga ana e Institucioneve Përgjegjëse në lidhje me përditësimin
në kohë të ndryshimeve të Legjislacionit të BE-së në fushën e hidrokarbureve. Kjo gjë do të
ndikonte në mënyrë të ndjeshme në përmirësimin e cilësisë së karburanteve që importohen
apo tregtohen në vendin tonë.
3. Duke njohur rëndësinë e procesit të mostrimit në rezultatet e analizave laboratorike të
produkteve që kërkohen të analizohen, LD nëpërmjet rregullores së miratuar, kërkon
zbatimin e Standardeve Ndërkombëtare në këtë drejtim. Gjithashtu, trajnimi i stafit
doganor që kryen procesin e mostrimit është një masë tjetër e ndërmarë nga LD. Por, në
procesin e mostrimit janë përdorur edhe standarde të pa adoptuara me ato
ndërkombëtare.
213
REKOMANDIM
Zbatimi i Standardeve Ndërkombëtare apo atyre adoptuara në procesin e mostrimit të
produkteve që do të analizohen.
Në Rregulloret e Brendshme të LD, duhet të parashikohen edhe ushtrimi i kontrolleve nëpër
pikat doganore nga stafit i LD, për të parë mënyrën se si zbatohen procedurat e mostrimit nga
ana e stafit të doganave, mjetet dhe pajisjet e përdorura, etiketimi dhe ruajtja e mostrave.
4. Metodikat e zbatuara në LD për testimin e parametrave analitikë të produkteve benzinë,
gasoil, LPG dhe biodiesel janë kryesisht metoda sipas Metodikave ASTM, EN ISO dhe
EN. Në Standardet Shqiptare në fuqi, metodikat e parashikuara për testimin këtyre
parametrave (në periudhën e testimit), janë kryesisht EN ISO dhe EN. Metodikat e
përdorura nga LD për disa parametra si përcaktimi i squfurit apo përcaktimi i përmbajtjes
së FAME-s, janë të njëjta me standardet në shqiptare. Metoda e përdorur për përcaktimin
e treguesve të distilimit është ekivalente me atë të kërkuar në standard. Sa i përket koksit
të naftës testimi i parametrave është bërë sipas Standardeve Shqiptare jo të adoptuara.
REKOMANDIM
Për të patur një përputhshmëri të plotë me Standardet Shqiptare do të ishte me interes
përdorimi i metodave të njëjta të testimit.
5. Nisur nga rezulatet e testimit për një periudhë 10 vjeçare të benzinave të importit,
rezultojnë produkte të mira përsa i përket treguesit të përmbajtjes së Pb dhe jo shumë
cilësore sa i përket N.O. Nisur nga parametrat e distilimit rezultojnë të jenë përmbajtje të
fraksioneve të lehta. Ecuria në vite e këtyre parametrave ka shkuar drejt pëmirësimit të
vlerave kufi siç janë të përcaktuara nga Standarde.
6. Në gazoilin e importuar më problematik paraqitet treguesi i përmbajtjes së squfurit.
Rezultojë shumë mostra jashtë standardit edhe në periudhën 2009 – 2011 kur
Legjislacioni ynë ka përditësuar atë të BE-së. Në këtë mënyrë faktit që masat për uljen e
përmbajtjes së squfurit në Legjislacionin tonë janë marrë më vonë krahasuar me
Legjislacionin e BE, i shtohet edhe ai që pavarësisht vlerave kufi të përcaktuara në
standarde kemi mosrespektim të tyre. Rezultojnë mostra jashtë standardit edhe për
treguesin e densitetit. Nuk paraqitet problematike kurba e distilimit për treguesit e matur.
7. Nga rezultatet e testimit për një periudhë 1 vjeçare të biokarburanteve të importuara
(B100) dhe të prodhura në RSH, konludohet se ndër parametrat e studiuar problematik
paraqitet përmbajtja e FAME-s në biokarburantet e përziera, e cila gjatë periudhës së
analizuar ka shkuar në rritje, nga niveli fillestar prej 15%, deri në nivelin 30%. Kjo
përmbajtje e FAME-s në produktet e përzjera është më e lartë se niveli i përcaktuar në
Standardet Shqiptare ato Evropiane.
8. Nga shqyrtimi i të dhënave për parametrat e analizuara të koksit të naftës, rezultojnë një
numër i madh mostrash jashtë standardit sa i përket treguesit ‗përmbajtja e hirit‘ dhe
‗fuqia kalorifike‘. Vlerësojmë se treguesi i fuqisë kalorifike është një tregues i
rëndësishëm për këtë produkt.
214
REKOMANDIME
Përditësimi në kohë i Standardeve Evropiane për hidrokarburet me qëllim përmirësimin e
cilësisë së tyre si në funksion të ruajtjes së ambientit nga ndotjet që shaktohen prej
shkarkimeve të gazeve të djegies së karburanteve në automejte ashtu edhe ndikimi i tyre në
performancën më të mirë të automejteve;
Testimi në LD edhe i treguesve të tjerë si: përmbajtja e komponime të oksigjenuara, MON
dhe përmbajtja e squfurit tek benzina apo të pikës së flakërimit, Numrit dhe Indeksit të
Cetanit, përmbajtjes së ujit në gazoil, etj, të cilat pavarësisht se nuk janë të nevojshme për
kalsifikimin tarifor të këtyre produkteve, ato janë shumë të rëndësishme për cilësinë e tyre.
Ushtrimi i kontrolleve laboratorike të vazhdueshme për monitorimin veçanërisht të
parametrave tekniko - mjedisor dhe marrjen e masave ndëshkuese për operatorët ekonomikë
të cilët nuk zbatojnë Standardet dhe ligjet në fuqi për këto produkte.
Marrja e masave nëpërmjet kontrolleve në pikat e shitjes me pakicë të karburanteve për të
mos lejuar tregtimin e biokarburanteve me përqëndrim të lëndës BIO jashtë kufijëve të
përcaktuar në Ligje dhe Standarde.
Kryerjes së kontrolleve në lidhje me dhënien publikut të informacionit për përdorimin e
biokarburanteve dhe lëndëve të tjera djegëse të rinovueshme apo të vendosjes në pikat e
shitjes së karburanteve të tabelave treguese mbi përqëndrimin e lëndëve bio, si biodieselit në
dieselin e përzier për vlerat më të larta se 7% të metil estereve të acideve yndyrore (FAME)
apo të bioetanoilit në benzina për vlera më të larta se 10%.
215
BIBLIOGRAFIA
Jano J. (2002): Historia e Doganave – Politikat Doganore të Shtetit Shqiptar në Vitet 1912 – 2002
Jano J.: Doganat Shqiptare – një vështrim historic (botim)
Kodi Doganor i Republikës së Shqipërisë (1999): Ligji nr. 8449 datë 27.1.1999,‖Kodi Doganor i
Republikës Shqipërisë
Council Directive of 20 March 1985 on the approximation of the laws of the Member States
concerning the lead content of petrol (85/21 0/EEC):
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31985L0210:EN:HTML
Council Directive of 5 December 1985 (1985) on crude-oil saving through the use of substitute fuel
components in petrol (85/536/EEC);
http://eur-lex.europa.eu/legal content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A31998L0070
Commission Directive 87/441/EEC of 29 July 1987 on crude-oil savings through the use of
substitute fuel components in petrol:
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31987L0441:EN:HTML
Directive 98/69/EC of the European Parliament and of the Council of 13 October 1998 relating
to measures to be taken against air pollution by emissions from motor vehicles and amending
Council Directive 70/220/EEC http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX:31998L0069
Directive 98/70/EC of the European Parliament and of the Council of 13 October 1998 relating
to the quality of petrol and diesel fuels and amending Council Directive 93/12/EEC http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX:31998L0070
Directive 2003/17/EC of the European Parliament and of the Council of 3 March 2003
amending Directive 98/70/EC relating to the quality of petrol and diesel fuels (Text with EEA
relevance) http://eur-lex.europa.eu/legal-content/GA/TXT/?uri=celex:32003L0017
Directive 2003/30/EC of the European Parliament and of the Council of 8 May 2003 on the
promotion of the use of biofuels or other renewable fuels for transport http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX:32003L0030
Directive 2009/30/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009 amending
Directive 98/70/EC as regards the specification of petrol, diesel and gas-oil and introducing a
mechanism to monitor and reduce greenhouse gas emissions and amending Council Directive
1999/32/EC as regards the specification of fuel used by inland waterway vessels and repealing
Directive 93/12/EEC
http://www.eltis.org/sites/eltis/files/celex-32009l0030-en-txt.pdf
Ligji Nr.8450, datë 24.2.1999 „Për përpunimin, transportimin dhe tregtimin e naftës, të gazit
dhe nënprodukteve të tyre‘, i ndryshuar;
Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr.147, datë 21.3.2007 ‗Për cilësinë e lëndëve djegëse,
benzinë dhe diesel‘.
216
Ligji Nr.9876, datë 14.2.2008 ―Për prodhimin, transportimin dhe tregtimin e
biokarburanteve dhe të lëndëve të tjera djegëse, të rinovueshme, për transport‖
S SH EN 228 : 2000: Standardet cilësore për benzinat pa plumb
S SH EN 228: 2008 : Standardet cilësore për benzinat pa plumb
S SH EN 228: 2012: Standardi cilësor për benzinën
SSH EN 590:2000: Treguesit cilësor për gazoilin D1
SSH EN 590:2007: Kërkesat dhe metodat e proves për karburantin disel (gazoil)
SSH EN 590:2009: Treguesit cilësor për Eurodieselin
SSH EN 590:2009: Kërkesat dhe metodat e provave të karburantit Diesel importi
S SH EN 590:2013: Kërkesat dhe metodat e provave për dieselin për automjete
Malja A., Drushku S., Beqiraj I. (2015): Praktika Laboratorike në Teknologjinë Kimike
Organike. UT, Fakulteti i Shkencave Natyrore, Tiranë;
Belshaku, M. (2010): Zhvillimi i tregut të benzinës për automjetet në vendin tonë pas viteve ‘90 dhe
monitorimi cilësor doganor, Detyrë Kursi Master
Domi E.(2010): Monitorimi cilësor i tregut hidrokarbur gjate dekadës së fundit në vendin tonë,
Diplomë Kursi Master
ISO 3170:2004: Petroleum liquids — Manual sampling
STASH 6 - 8 6 : Marrja dhe përpunimi i mostrave të lëndëve djegëse të ngurta
ASTM D 86 – 03: Metoda Standarde për Përcaktimin e Distilimit të Produkteve të Naftës në
Presion Atmosferik
ASTM D 1298: Metoda Standarde e Testimit për Densitetitn, Densitetin Relativ (Graviteti Specifik),
apo Graviteti API
ASTM 445: Metoda Standarde për Viskozitetin Kinematik të Lëngjeve Transparente dhe Opake
ASTM D 976: Metoda Standarde për Llogaritjen e Indeksit të Cetanit për Distilatet e Lëndëve
Djegëse
EN 14078: Përcaktimi i Metil Esterit të Acidit Yndyror (Fame) në Distilatet e Mesme – Metoda e
Spektroskopisë Infra të Kuqe
EN ISO 20846: Përcaktimi i Përmbajtjes së Squfurit të Lëndëve Djegëse për Automjete. Metoda me
Fluoreshencë Ultravjollcë
ASTM D 2699: Metoda Standarde E Testimit Për Numrin Kërkimor Të Oktanit Për Karburantet E
Motorëve Me Ndezje Me Shkëndijë
217
ASTM D 3237: Metoda Standarde e Testimit për Plumbin në Benzina me anë të Spektroskopisë së
Absorbimit Atomik
STASH 6/1 – 86: Përcaktimi i sasisë së nxehtësisë (fuqisë kalorifike)
STASH 6/2-86: Përcaktimi i Hirit
STASH 6/3 – 86: Përcaktimi i Lagështisë
STASH 6/6 – 86: Përcaktimi i Squfurit
STASH 6/7 – 86: Përcaktimi i Lëndëve Volatile
STASH 6/5 – 86: Përcaktimi i Karbonit dhe Hidrogjenit
EN 27941: Analiza me anë të Gaz Kromatografisë për Propanin dhe Butanin Tregtar
Beqiraj I, et al. (2012): ―Evolution on the diesel fuels national Standards during last decade and its
environmental impact‖, Koferenca Nderkombetare e Shkodres ―Towards future sustainable
development", 2012
Opening the door to Cleaner Vehicles in Developing and Transition Countries: The role of
Lower Sulphur Fuels, Report of Sulphur Working Group of the partnership for Clean Fuels and
Vehicles (PCFV) 2007; https://www.fiafoundation.org/media/44426/sulphur-report.pdf
Low Sulphur Fuels and Clean Vehicles „Towards a Clean and Healthy Environment (2009):
Report of the National Environment Management Authority (NEMA) & Motor Vehicle Inspection
Unit (MVIU), 2009; http://staging.unep.org/transport/pcfv/PDF/KenyaCleanFuels_Report.pdf
Anonim: Të dhëna statistikore mbi importet e produkteve hidrokarbure benzinë, gazoil,biokarburant,
koks nafte, gaz i lëngshëm i naftës për periudhën 2001-2014, Drejtoria e Përgjithshme e Doganave
Anonim: Rezultatet e analizave kimike për produktet hidrokarbure benzinë, gazoil,biokarburant, koks
nafte, gaze të lëngshme të naftës për periudhën 2001-2014, të marra pranë Laboratorit Doganor
Nomenkaltura e Kombinuar e Mallrave (2001 - 2014)
Tempus (2014): Bioenergy, techniques and perspectives of the future, E-learning English Innovation
and Sustainable Agriculture (2014)
Perston B., Harris N. (2009): Biodiesel Blend Analysis by FT-IR, Application Note, Perkin Elmer
Incorporated, Seer Green, UK, 2009
Malja, A.(2011): Karburantet tradicionale, alternative dhe probleme mjedisore, leksione
Explonatory Notes (WCO): HS 2011
Vendimi "Për disa shtesa dhe ndryshime në VKM Nr.612, datë 05.09.2012" Për Dispozitat
Zbatuese të ligjit ‗Për Akcizat‘, të ndryshuar".
Çullaj, A. (2001): Sigurimi i Cilësisë dhe Kontrolli i Cilësisë në analizat kimike
ISO 5725 -1:1994: Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results
218
PUBLIKIME SHKENCORE
Artikuj Shkencor
1. Mirela Belshaku (Sulaj), Enkeleda Xhemaj, Ismet Beqiraj “Monitoring of sulphur content
in imported diesels in Albania and the environmental impact, during the period 2007 – 2012”;
Revista shkencore: International Journal of Ecosystems and Ecology Science (IJEES),
Volumi 5/1, 2015, fq. 91 – 96; ISSN 2224-4980;
2. Mirela Belshaku: “Evaluation of some indicators of gasoline and diesel products, imported
in Republic of Albania”. Revista shkencore: International Research Journal of Natural
Sciences (IRJNS-EA Journal), Vol. 5, Nr.1, fq. 6 - 14, March 2017, ISSN 2053-4108, ISSN
2053-4116 (avaiable online at www.eajournals.org);
3. Mirela Belshaku: “Evaluation of some quality and environmental indicators of biofuels
produced in Republic of Albania”; Revista shkencore: Journal of Chemical, Biological and
Physical Sciences, JCBPS; Section D; February 2017 – April 2017, Vol. 7, No. 2; fq 318-324;
E-ISSN: 2249-1929 (avaiable online at www.jcbsc.org).
Koferencat Shkencore
1. Mirela Belshaku (Sulaj), Enkeleda Xhemaj, Ismet Beqiraj: “Monitoring of lead levels in
gasoline, marketed during last decade, in Albania”, Proccedings Book (IC 2012), Fq. 539 –
545; ISBN 978–9928–401–9-9. Koferenca Ndërkombëtare e Shkodrës "Towards future
sustainable development" më 16 - 17 Nëntor 2012;
2. Mirela Belshaku (Sulaj), Agim Malja: “Monitoring of some qualitative and quantitative
indicators in biodiesel used as fuel in road transport in Albania, during february 2014 -
february 2015”, Proccedings Book Fq. 509-514; ISBN: 978-9928-4248-3-9, Konferenca
Ndërkombëtare e Tiranës: 5th International Conference of Ecosystems, mbajtur më 5 - 8
Qershor 2015;
3. Mirela Belshaku (Sulaj): “Study of some quality of parameters of diesel, imported in
Albania for the period 2008 – 2011”, Proccedings Book fq. 145 – 150; ISBN: 978-9928-
4248-6-0, Konferenca Ndërkombëtare e Tiranës: 6th International Conference of Ecosystems,
më 03 - 06 Qershor 2016.