universiteti i tiranËs instituti i studimeve evropiane ... · ndonëse e drejta e konkurrencës...

i

UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

“ASPEKTE LIGJORE TË SË DREJTËS SË KONKURRENCËS DHE KONKURRENCA NË SISTEMIN ELEKTROENERGJETIK SHQIPTAR”

DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR” Kandidati: Udhëheqësi Shkencor:

MND. Jonid KAZANI Prof. Dr. Servete GRUDA

Tiranë, 2015

ii

“....dhe ndërsa ligji për konkurrencën mund të jetë ndonjëherë i vështirë për individin, ai është i mirë për garën, sepse siguron mbijetesën e më të fortit në çdo sektor”

Andrew Carnegie (1835-1919)

Mirënjohje!

E gjej me vend dhe më vjen mirë që në këtë hapësirë të vogël të mund të falënderoj dhe të shpreh mirënjohjen time, kundrejt atyre personave pa të cilët ky punim do të ishte thuajse i pamundur.

Së pari, dëshiroj të falënderoj udhëheqësen time në këtë punim Prof. Dr. Servete GRUDA e cila përkushtimin e saj nuk rreshti asnjëherë për të më ndihmuar me sugjerimet dhe vërejtjet në çdo orë të kohës së saj për finalizimin e këtij punimi.

Së dyti, dëshiroj të shpreh mirënjohje pr të gjithë ato kolegë, miq dhe dashamirës pr mbështetjen, këshillat dhe gatishmërinë e tyre gjatë të gjithë programit tim të doktoraturës.

Së treti, falënderoj familjen time për gjithçka që kanë bërë dhe dhënë për mua.

iii

Familjes sime!

iv

DEKLARATË

Nën përgjegjësinë time deklaroj se kjo temë doktorature është punuar prej meje dhe nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër, përveç rasteve të cituara dhe të referuara.

© Copyright

i

Jonid KAZANI

2015

v

ABSTRAKT

Evropa ka qenë dhe është një faktor kryesor në zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në mbarë botën. Ideja rreth konkurrencës në Evropë humbi terren në fundin e shekullit të XIX dhe rigjeti rrugën e ngritjes së saj, pa mohuar ndikimin dhe mbështetjen në përvojën Amerikane, pas luftës së dytë botërore.

Ndryshe nga ajo evropiane, përvoja shqiptare në fushën e konkurrencës nis rrugëtimin e saj vetëm pas viteve `90 dhe përkon më daljen nga një sistem diktatorial 50 vjeçar ku gjatë periudhës së sistemit komunist 100% e pronës në fushën e industrisë, bujqësisë, tregtisë dhe shërbimeve të tjera ishte shtetërore duke qenë kështu në vendin e parë në të gjithë Bllokun Komunist të Evropës Lindore për peshën specifike të pronësisë shtetërore në totalin kombëtar të pronësisë.

E drejta e konkurrencës nuk mund të ngelet vetëm një trajtim teorik nëse rezultatet duam ti shohim edhe në praktikë. Ndonëse e drejta e konkurrencës është garant i zhvillimit të një ekonomie konkurruese, është me interes dhe mendoj se kujtdo do ti shërbejë trajtimi i të drejtës së konkurrencës jo vetëm në aspektin e përgjithshëm por duke e ilustruar dhe trajtuar atë në raport me një treg konkret siç është ai i energjisë elektrike.

Energjia elektrike është baza e aktiviteteve sociale dhe ekonomike në vendet e industrializuara. Kostot e energjisë elektrike nuk ndikojnë vetëm mbi industritë e mëdha të cila kanë konsum të lartë të energjisë elektrike por ndikojnë edhe në industrinë në tërësi si edhe në kostot e jetesës për qytetarët.

Tradicionalisht shërbimet e energjisë elektrike në shume shtete evropiane kanë qenë të integruara vertikalisht në pronësi të ndërmarrjeve shtetërore ose komunale të cilat kanë luajtur një rol të rëndësishëm në këtë treg. Historikisht tregjet e energjisë elektrike janë konsideruar si zona të cilat ishin ligjërisht të përjashtuara nga konkurrenca.

Në këtë punim rëndësia e trajtimit të përbashkët të së drejtës së konkurrencës në tërësi me atë të konkurrencës në tregun e energjisë elektrike në veçanti ka të bëjë me faktin se rrënjët e reformës në energji datojnë që me Traktatin e Romës në vitin 1957, traktat i cili parashikonte liberalizimin për të gjitha mallrat përfshirë edhe tregun e energjisë por pa shprehur asnjë fjalë të vetme mbi politikat evropiane për energjinë. Në rastin e Shqipërisë kjo reformë ka filluar pas viteve `90 dhe është një treg i ri i cili është në procesin e vazhdueshëm të përafrimit të legjislacionit dhe politikave Shqiptare me ato Evropiane si në fushën e konkurrencës ashtu edhe në sektorin e energjisë elektrike.

Në përfundim të trajtimit të kësaj teme do të krijohet një pamje e qartë, mbi zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në Evropë dhe Shqipëri si edhe mbi ecurinë e liberalizimit të tregut të energjisë elektrike.

Fjalë Kyçe: E Drejta e Konkurrencës në BE, Komuniteti Ekonomik Evropian, Bashkimi Evropian, E Drejta Konkurrencës në USA, Legjislacioni Shqiptar në Fushën e Konkurrencës, Marrëveshjet e Ndaluara, Abuzimi me Pozitën Dominuese, Kontrolli i Përqendrimeve, Paketat Legjislative për Energjinë, Modeli Shqiptar i Tregut të Energjisë Elektrike, Tregu Evropian i Energjisë, Enti rregullator i Energjisë, Procesi i Liberalizimit të Tregut të Energjisë Elektrike, Reforma në Sektorin Elektroenergjetik Shqiptar.

vi

ABSTRACT

The Europe has been and it is still a key factor in the development of competition law worldwide. The idea about the competition in Europe lost ground in the late of nineteenth century and after the Second World War, It re-discovered its way of establishing, obviously without denying the influence and the support in the American experience.

Unlike Europe, the Albanian experience in the field of competition starts its journey after the 90's and it coincides with the release of a 50-year dictatorship. During the communist government 100% of the property in the field of industry, agriculture, commerce and other services was state property and it puts Albania in the first place in the communist bloc of Eastern Europe for specific value of state property in the total of national ownership.

The Competition law must not remain only a theoretical approach, if we want to see the results in practice. Although the competition law is a guarantee for the development of a competitive economy, it is interesting and I think the handling of competition law would serve to everyone not in general terms only, but illustrating and treating it in relation to a real existing market such as the electricity one.

The electricity is the basis of social and economic activities in industrialized countries. The costs of Energy do not only affect to the large industries, which have high consumption of electricity, but they also affect the industry as a whole, as well as the living costs of citizens.

Traditionally, in many European countries the electricity services have been vertically integrated to the state-owned or municipal enterprises, which have played an important role in this market. Historically, energy markets were considered to be areas legally exempt from competition.

In this study, the importance of common treatment of the competition law in its entirety with the right of competition in the electricity market particularly, has to do with the fact that the roots of energy reform dating back to the Treaty of Rome in 1957. The Treaty of Rome envisaged liberalization for all commodities including energy market but without expressing a single word regarding the European Energy Policy. As in the case of Albania this reform began after the 90's and as a new market which is in the on-going process of approaching legislation and policies with European legal framework as in the field of competition as well as in the field of electricity.

At the end of this theme will be acquired a clear view on the development of competition law in Europe and Albania as well as on the progress of liberalization of the energy markets.

Keywords: EC Competition Law, European Economic Community, European Union, Antitrust Law, Albanian Competition Law, Prohibited Agreements, Abuse of Dominant Position, Control of concentrations, EU Energy Liberalization Packages, EU Energy Markets, Albanian Electricity Market Model, Albanian Energy Regulatory Entity

https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&cad=rja&uact=8&sqi=2&ved=0CDcQFjACahUKEwiS5MXnuJ7IAhVHHxoKHXr3BFk&url=http%3A%2F%2Fwww.naruc.org%2Finternational%2FDocuments%2FAlbanian%2520Market%2520Model_Commissioner%2520Haci_Eng_rev2.pdf&usg=AFQjCNHE0CHOrYjUgJTl8UuoD4y-75mTDQ&sig2=FIRJH-d1GBwpEfwkamkfHQ&bvm=bv.103627116,d.d2s



vii

PARATHËNIE

OBJEKTI DHE QËLLIMI I STUDIMIT

Objekti i studimit në këtë punim doktorature është “ASPEKTE LIGJORE TË SË DREJTËS SË KONKURRENCËS DHE KONKURRENCA NË SISTEMIN ELEKTROENERGJETIK SHQIPTAR”.

Dëshira për një punim të tillë erdhi pas përfundimit të studimeve “Master i Nivelit të Dytë” pranë fakultetit të Drejtësisë në Universitetin e Tiranës në profilin “E Drejtë Evropiane Biznesi” dhe një eksperience disa vjeçare në sektorin e energjisë elektrike dhe më konkretisht në Korporatën Elektroenergjetike Shqiptare (KESH sh.a), ku më është dhënë mundësia të ndjek zhvillimet në tregun e energjisë elektrike, ku primare ka qenë dhe është liberalizimi i tij dhe krijimi i një frymë konkurruese me qëllim garantimin dhe rritjen e cilësisë dhe sigurisë në furnizimin me energji elektrike, sipas standardeve Evropiane të cilësisë dhe sigurisë së ofrimit të mallrave dhe shërbimeve në një treg konkurrues me kosto dhe çmime sa më të ulëta.

Gjatë eksperiencës në këtë sektor të rëndësishëm të ekonomisë shqiptare jam përballuar me dy tablo të cilat ndonëse emërtohen ndryshe kanë një emërues të përbashkët, konkurrenca dhe tregu i energjisë elektrike. Ndonëse mund të flitet gjatë për të dy këto elemente nuk mund të flitet veçmas pasi ashtu si konkurrenca kërkon të garantojë një treg të lirë dhe konkurrues ku të gjithë garojnë si të barabartë, ashtu edhe tregu ka nevojë për konkurrencë të ndershme në mënyrë që të fitoj më i ndershmi më i forti dhe më i përgatituri në tregun e ofrimit të mallrave dhe shërbimeve.

Ajo çfarë më tërhoqi dhe më bëri që të marr përsipër të trajtoj një temë ku përfshihen konkurrenca në nivel Evropian dhe Shqiptar si edhe zhvillimi i tregut të energjisë elektrike në Evropë dhe në veçanti ai në Shqipëri ka të bëjë me faktin se sektori i energjisë elektrike lidhet drejtpërsëdrejti me interesat tona kombëtare dhe zë një vend të rëndësishëm në ekonominë shqiptare duke bërë që për zhvillimin e tij të kërkohet në mënyrë të domosdoshme implementimi i një kuadri ligjor i cili do të përmbushë të gjitha kriteret për të ofruar zhvillimin e një ekonomie konkurruese në tërësi dhe një tregu konkurrues të energjisë elektrike në veçanti duke përmirësuar dhe rritur sigurinë e furnizimit me energji elektrike i cili mbetet një produkt i domosdoshëm dhe i pazëvendësueshëm për të gjitha ekonomitë në botë.

Shumë e thjeshtë do kishte qenë të bëhej vetëm një analizë e tregut shqiptar të energjisë duke shmangur trajtimin e saj në raport me të drejtën e konkurrencës dhe zhvillimin e tregut të energjisë elektrike në Evropë. Zgjodha të trajtoj pikërisht këto dy element nga pikëpamja e të drejtës evropiane pasi eksperienca ime dhe vetë procesi i integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian imponojnë një trajtim të tillë në mënyrë që çdo kush që do të punojë në këtë sektor dhe jo vetëm, të ketë mundësinë të njohë rrugëtimin që ka bërë dhe vazhdon të bëjë e drejta e konkurrencës dhe tregu i energjisë elektrike në Shqipëri në frymën e përafrimit me legjislacioni Evropian.

Një tjetër nxitje ndjeva nisur nga detyrimet e Shqipërisë në kuadër të zhvillimit të Procesit të Asociim Stabilizimit ku përbënte domosdoshmëri përgatitja e kuadrit ligjor për konkurrencën të harmonizuar me “acquis communautaire” si edhe ngritja e strukturave përgjegjëse të pajisura me të gjitha kompetencat për kontrollin e praktikave anti-konkurruese. Në këtë aspekt zhvillimi i të drejtës së konkurrencës në Evropë dhe Shqipëri ka qenë dhe është i lidhur ngushtë për të mos thënë që është një qasje e ngushtë për shkak të përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë evropian në këtë fushë.

Në të njëjtën frymë ka ecur dhe zhvillimi i tregut shqiptar të energjisë ku rol të veçantë ka luajtur dhe luan përafrimi i legjislacionit shqiptar me atë evropian në fushën e energjisë elektrike. Momenti në të cilin e drejta evropiane dhe ajo shqiptare e

viii

konkurrencës dhe e energjisë elektrike takohen është Traktati për Komunitetin e Energjisë (2005) i cili kërkon nga palët kontraktuese që të zbatojnë pjesë të rëndësishme të “acquis communautaire”, duke ofruar gjithashtu mundësinë për krijimin e një tregu të vetëm të energjisë dhe mekanizmin për operim e tregjeve të energjisë, energji e cila përcillet nëpërmjet sistemeve të transmetimit dhe shpërndarjes.

Referuar sa më sipër qëllimi i këtij punimi është së pari të sjellë një vështrim të përgjithshëm mbi zhvillimin fillimisht të së drejtës së konkurrencës në Evropë dhe më pas në Shqipëri duke u bazuar në procesin e lindjes dhe zhvillimit të së drejtës Evropiane dhe më tej asaj Shqiptare të konkurrencës, kjo në kuadër të përafrimit të legjislacionit dhe së dyti trajtimi i legjislacionit Evropian në fushën e energjisë elektrike si edhe një trajtim të detajuar të legjislacionit shqiptar për energjinë elektrike duke bërë një analizë të organizimit dhe funksionimit të tregut të energjisë elektrike në Shqipëri në funksion të proceseve integruese dhe zhvillimeve të vazhdueshme në këtë sektor.

Fillimisht do të bëjmë një vështrim të përgjithshëm dhe të përmbledhur të lindjes dhe zhvillimit të së drejtës së konkurrencës në Evropën moderne duke trajtuar në këtë pjesë shkurtimisht edhe zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) si një e drejtë e cila ka kontribuar në mënyrë të vazhdueshme në zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në Evropë, si në aspektin e një udhërrëfyesi për Evropën, ashtu edhe politikisht duke ofruar asistencë teknike gjatë hartimit të akteve të para moderne në fushën e konkurrencës në Evropë.

Trajtimi i kësaj pjese do të jetë i nevojshëm përpara trajtimit të pjesës që do ta konsideroja thelbësore dhe me interes siç është ajo e sektorit të energjisë (energjia elektrike) e cila në hulumtimet e mia rezulton që në Shqipëri të jetë trajtimi i parë i bërë, i cili bën një përqasje të së drejtës shqiptare dhe asaj evropiane në fushën e energjisë (energjia elektrike) e cila për shkak të zhvillimeve të saj, të cilat do të trajtohen gjerësisht në vazhdim, shumë pak njihet dhe kuptohet në mënyrën e duhur nga shtresat e ndryshme sociale dhe veçanërisht konsumatorët të cilët janë një nga shtyllat kryesore mbi të cilën zhvillohet e drejta në fushën e energjisë elektrike.

Zhvillimi i një ekonomike konkurruese bëhet në frymën e përafrimit të legjislacionit Shqiptar me atë Evropian aq më tepër që vendi ynë kërkon të aderojë si vend anëtar në Bashkimin Evropian, një ëndërr e cila nis dhe zhvillohet së bashku më përafrimin e së drejtës dhe zbatimin e saj ashtu siç një anëtar i devotshëm i përgjigjet rregullave të një familje të madhe dhe në kushtet kur së pari një nga objektivat kryesorë të legjislacionin evropian pas krijimit të një tregu të përbashkët, ku flitej për një sistem që do siguronte që konkurrenca në tregun e brendshëm nuk do të shtrembërohej ka ndryshuar, duke i dhënë përparësi krijimit të rregullave të konkurrencës, të nevojshme për funksionimin e tregut të brendshëm.

Në trajtimin e kësaj teme do i qëndrojmë mendimit se trajtimi i zhvillimit të konkurrencës Shqiptare në frymën e saj Evropiane është i domosdoshëm dhe do të ndihmojë në trajtimin e çështjes që lidhet me zhvillimin e tregut shqiptar të energjisë elektrike në frymën e të drejtës Evropiane të energjisë elektrike, duke ditur që si në aspektin e përgjithshëm të konkurrencës ashtu edhe në atë të veçantë që lidhet me energjinë elektrike, raporti i legjislacionit Evropian me atë Shqiptar nuk mund të ndahen kur trajtohet ky i fundit.

Sa sipër mund të themi se konkurrenca është e domosdoshme për zhvillimin e tregjeve ashtu siç tregjet kanë nevojë për garë të drejtë të cilën mund ta garantojë vetëm një konkurrencë e ndershme e cila për tregun shqiptar të energjisë elektrike buron dhe rritet në frymën e të drejtës evropiane të konkurrencës dhe procesit gjithëpërfshirës për krijimin e një tregu të brendshëm të energjisë elektrike si për evropianët ashtu edhe për shqiptarët nëpërmjet Tregut Rajonal të Evropës Juglindorë.

ix

Ky punim doktorature merr përsipër t’u japë përgjigje pyetjeve të tilla, si: Si lindi dhe u zhvillua e drejta e konkurrencës në Europë, SHBA dhe

Shqipëri, aktorët, faktorët dhe aktet juridike që kanë ndikuar në zhvillimin e të drejtës së konkurrencës.

Si lindi dhe u zhvillua tregu i energjisë elektrike në Evropë dhe sa konkurrues është ai?

Kush janë problematikat, masat dhe politikat për zhvillimin e sektorit të energjisë elektrike në Evropë?

Si nisi dhe u zhvillua sektori i energjisë elektrike në Shqipëri? Cili është kuadri ligjor dhe rregullator në fushën e energjisë elektrike dhe

sa përafrohet ai me legjislacionin Evropian në këtë fushë? Si është i organizuar, si funksionon dhe cilët janë pjesëmarrësit në tregun

Shqiptar të energjisë elektrike? Sa konkurrues është tregu i energjisë elektrike, problematikat, sfidat,

politikat në fushën e energjisë elektrike dhe përafrimi me legjislacionin Evropian në fushën e energjisë elektrike në të ardhmen?

Këto dhe çështje të tjera do t’i trajtojmë në këtë punim doktorature.

x

METODOLOGJIA

Motivimi për përgatitjen e këtij studimi e ka burimin së pari në nxitjen profesionale për të thelluar kërkimin shkencor në fushës e së drejtës së konkurrencës në përgjithësi dhe të drejtës në fushën e energjisë elektrike në veçanti. Kjo çështje bëhet më interesante veçanërisht kur në të përfshihet elementi i huaj çka nënkupton të drejtën Evropiane të konkurrencës dhe të drejtën Evropiane në fushën e energjisë elektrike të cilat do të shihen në raport me legjislacionin Shqiptar në fushën e konkurrencës dhe në veçanti të energjisë elektrike. Në themel të këtij punimi qëndron një metodologji e cila në vetvete është e përbërë nga një ndërthurje teknikash.

Fillimisht, linjën e këtij punimi e ndjek trajtimi shkurtimisht i legjislacionit Evropian në fushën e konkurrencës (traktate, direktiva, akte rregullatore si edhe praktikë gjyqësore) e pasuar gjithashtu me elementë legjislativë të së drejtës Amerikane të konkurrencës (aktet kryesore) si një nga ndikuesit dhe nxitësit e zhvillimit të kësaj të drejte në Evropë. Në vijim të këtij punimi pas trajtimit të së drejtës së konkurrencës në Evropë do të bëhet një trajtim i shkurtër i zhvillimit të së drejtës së konkurrencës edhe në Shqipëri në kuadër të përafrimit të legjislacionit Shqiptar me atë Evropian në fushën e konkurrencës. Pasi trajtimi i përgjithshëm i të drejtës së konkurrencës në Evropë dhe Shqipëri të japë një kuptim të qartë mbi konkurrencën dhe tregjet konkurruese, tema do të shtihet në fushën e energjisë elektrike si një nga sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë, ku ashtu si në pjesën ku flitet për të drejtën e konkurrencës, do ti kushtohet vëmendje dhe do të trajtohet legjislacioni Evropian në fushën e energjisë elektrike. Më pas trajtimi vijon me thelbin e asaj çfarë kërkon të analizojë kjo temë dhe që konkretisht ka të bëjë me tregun shqiptar të energjisë elektrike me të gjitha elementët përbërës dhe problematikat që ai shfaq krahasuar më zhvillimin e të njëjtit sektor në Evropë aty ku ai merr frymëzim dhe nxitje për t’iu bashkuar tregut rajonal dhe më tej atij Evropian në kuadër fillimisht të përafrimit të legjislacionit Shqiptar me atë Evropian dhe më tej më aderimin në strukturat e BE.

Kërkimi doktrinar përbën një tjetër hap në realizimin e këtij punimi, nëpërmjet të cilit është arritur identifikimi, mbledhja dhe sistemimi i librave, monografive, kumtesave të shumta të konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare, studime shkencore të autorëve dhe bashkautorëve specialistë të fushës së konkurrencës ashtu si edhe një mori e madhe kauzash gjyqësore që përbëjnë kërkimin, dhe jo vetëm, gjyqësor të këtij punimi. Përzgjedhja e literaturës mbështetëse të këtij punimi është shtrirë mbi një numër të konsiderueshëm autorësh dhe mbi një mori çështjesh të cilat janë gjykuar nga gjykatat kombëtare, Komisioni Evropian dhe Gjykata Evropiane e Drejtësisë.

Një metodë tjetër që ndjek hartimin e këtij punimi, është metoda e analizës së legjislacionit. Për të arrirë realizimin sa më të plotë të objektivave që synohen të përmbushen në këtë punim, jemi mbështetur në metodën e analizës dhe sintezës, metodë kjo e cila konsiston në formulimin e problemeve ligjore nëpërmjet analizës së normativës që shqyrtohet (Traktatet e BE (Traktati i themelimit të Komunitetit të Qymyrit dhe Çelikut, Traktati i Romës (neni 85-86 i TKEE), Traktati i Mastrihtit (neni 81-82 i TKE), Traktati i Nicës, Traktati i Lisbonës (neni 101-102 i TFBE), Akti Sherman, Akti Klejton etj, ligjit Nr. 9121, dat 23.07.2003 “Pr mbrojtjen e Konkurrencs , i ndryshuar etj, Paketa e parë e dytë dhe e tretë legjislative në fushën e energjisë në Evropë etj, si edhe ligjit 9072, dat 22.05.2003 “Pr sektorin e energjis elektrike, modeli dhe rregullat e tregut Shqiptar të Energjisë, akte rregullatore etj”. Kjo metodë i ka shërbyer këtij punimi duke iu përgjigjur pyetjeve që lindin si shkak i paqartësisë së normave, koherencës së parashikimeve që përmbajnë këto norma apo edhe bashkërendimit të legjislacionit dhe politikave Shqiptare me ato Evropiane në fushën e konkurrencës në përgjithësi dhe atë të energjisë elektrike në veçanti.

xi

Nisur nga fakti që e drejta e konkurrencës lidhet ngushtë me zhvillimin e tregjeve konkurruese dhe bazohet në parimin e konkurrencës së lirë, siç do të vihet re gjatë këtij punimi, ekziston një lidhje të ngushtë ndërmjet zhvillimit të drejtës së konkurrencës në Evropë dhe Shqipëri, si edhe krijimit dhe zhvillimit të një tregu të përbashkët të energjisë elektrike në Evropë dhe një tregu konkurrues në fushën e energjisë elektrike në Shqipëri, me pikësynimin për t’u bashkuar fillimisht tregut rajonal dhe më pas atij evropian të energjisë elektrike.

Në përfundim mund të themi se qëllimi i këtij punimi ka në objekt të tij trajtimin e të drejtës së konkurrencës në përgjithësi dhe aplikimit të saj në tregun e energjisë elektrike në veçanti, në kuadër të përafrimit të legjislacionit shqiptar dhe atij evropian veçanërisht në sektorin e energjisë elektrike (kjo edhe për vetë faktin se Republika e Shqipërisë është në rrugën e gjatë për sa i takon harmonizimit të legjislacionit shqiptar me atë të “acqui communitaire”). Në këtë punim shtjellohet, nëpërmjet prezantimit të modeleve të ndryshme, zhvillimi i të drejtës së konkurrencës në përgjithësi dhe i tregut të energjisë elektrike në Evropë dhe Shqipëri, duke nxjerrë në pah divergjencat që këto të fundit kanë pasur dhe kanë, në lidhje me të drejtën e konkurrencës dhe tregun e energjisë elektrike.

xii

LISTA E SHKURTIMEVE

ABERE (ACER) Agjencia për Bashkëpunim ndërmjet Enteve Rregullatore të Energjisë

AVE Akti i Vetëm Evropian BE Bashkimi Evropian DPCE Drejtoria e Përgjithshme e Centraleve Elektrike ERE Enti Rregullator i Energjisë FPP Furnizuesi Publik me Pakicë FPSH Furnizuesi Publik me Shumicë FK Furnizues i Kualifikuar GJDKE (CJEU) Gjykata e Drejtësisë e Komunitetit Evropian KE Komisioni Evropian KEE Komuniteti Ekonomik Evropian KESH Korporata Elektroenergjetike Shqiptare KESH-GEN KESH Gjenerimi KOSST Operator Sistemi, Transmetimi dhe Tregu në Kosovë KT Klient Tariforë MEI Ministria e Energjisë dhe Industrisë METE Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës MSA Marrëveshja e Stabilizim - Asociimit OSSH Operatori i Sistemit të Shpërndarjes OST Operatori i Sistemit të Transmetimit OT Operatori i Tregut PE Parlamenti Evropian PPE Prodhues i Vogël i Energjisë Elektrike PSA Procesi i Stabilizim - Asociimit PVE Prodhues i Vogël i Energjisë Elektrike RREOST (ENTSO-e) Rrjeti Evropian i Operatorëve të Sistemit të Transmetimit TEC Vlora Termocentrali i Vlorës TFBE Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian TKE Traktati i Komunitetit Evropian TKQÇ (ECSC) Traktati i Themelimit të Komunitetit të Qymyrit dhe Çelikut

xiii

TABELA E PËRMBAJTJES HYRJE .............................................................................................................................................................. 16

KAPITULLI I - E DREJTA E KONKURRENCËS DHE ZHVILLIMI I SAJ NË EVROPË DHE LEGJISLACIONI AMERIKAN (USA) NË FUSHËN E KONKURRENCËS I.1. RRUGËTIMI I TË DREJTËS SË KONKURRENCËS NË EVROPË NË SHEKULLIN XX ................................................................ 24

I.1.1. Vështrim historik i së drejtës se konkurrencës në Evropë ........................................................ 24 I.1.2. Instrumentet e zbatimit të Traktatit të Komunitetit Evropian .................................................. 26

I.2. LEGJISLACIONI EVROPIAN NË TË DREJTËN E KONKURRENCËS ................................................................................... 33 I.2.1. Legjislacioni primar i të drejtës evropiane të konkurrencës ..................................................... 33 I.2.2. Legjislacioni sekondar i të drejtës evropiane të konkurrencës ................................................. 36

I.3. LEGJISLACIONI AMERIKAN NË TË DREJTËN E KONKURRENCËS ................................................................................. 37

KAPITULLI II - NENI 101 DHE 102 I TRAKTATIT PËR FUNKSIONIMIN E BASHKIMIT EVROPIAN (ISH NENI 81 DHE 82 I TRAKTATIT TË KOMUNITETIT EVROPIAN) II.1. NENI 101 I TFBE (ISH NENI 81 I TKE): MARRËVESHJET DHE VEPRIMET E TJERA TË BASHKËRENDUARA QË KANË PËR QËLLIM

TË PENGOJNË, KUFIZOJNË, OSE SHTREMBËROJNË KONKURRENCËN ................................................................................ 44 II.1.1. Një vështrim i shkurtër i Nenit 101 te TFBE .......................................................................... 44

II.1.1.a. Neni 101 (1) : Ndalimi i marrëveshjeve dhe i veprimeve bashkërenduese ............... 44 II.1.1.b. Koncepti mbi marrëveshjet dhe praktikat e bashkërenduara: kërkesa për më shume se

një ndërmarrje të pavarur ......................................................................................... 46 II.1.1.c. Format e sjelljeve te ndaluara ................................................................................... 49 II.1.1.d. Kufizimi i konkurrencës ........................................................................................... 57

II.1.2. Neni 101(2): Sanksionimi i pavlefshmërisë ............................................................................ 60 II.1.3. Neni 101(3): Përjashtimi nga ndalimi i nenit 101(1) ............................................................... 61

II.1.3.1. Prezantim i shkurtër i nenit 101 (3) .......................................................................... 61 II.1.3.2. Parimet e përgjithshme për aplikimin e nenit 101(3) ................................................. 62

II.1.3.2.1 Katër (4) kriteret e nenit 101(3) që duhet të plotësohen për të përfituar përjashtim nga aplikimi i nenit 101 (1) ..................................................................... 62

II.2. NENI 102 I TFBE (ISH NENI 82 I TKE): ABUZIMI ME POZITËN DOMINUESE ............................................................. 66 II.2.1. Një vështrim i shkurtër i Nenit 102 te TFBE .......................................................................... 66 II.2.1.a. Përkufizimi i termit “pozitë dominuese” ................................................................... 67 II.2.1.b. Procesi i vlerësimit të dominimit .............................................................................. 68 II.2.1.c. Pozita dominuese ...................................................................................................... 69 II.2.1.d. Abuzimi me pozitën dominuese ................................................................................ 71 II.2.2. Shembuj të Abuzimit me Pozitën Dominuese sipas nenit 102 të Traktatit për Funksionimin

Bashkimit Evropian ................................................................................................................ 73 II.2.3. Ndikimi i dukshëm në tregun ndërmjet shteteve anëtare ........................................................ 83

KAPITULLI III - E DREJTA E KONKURRENCËS NË SHQIPËRI III.1. HISTORIKU I LINDJES DHE I ZHVILLIMIT TË SË DREJTËS SË KONKURRENCËS NË SHQIPËRI ............................................... 87

III.2. LIGJI PËR MBROJTJEN E KONKURRENCËS ....................................................................................................... 89

III.3. POLITIKA KOMBËTARE NË FUSHËN E KONKURRENCËS .......................................................................................... 93

III.4. FOKUSI I VEPRIMTARISË SË AUTORITETIT TË KONKURRENCËS ................................................................................ 94 III.4.1. Hetimet kryesore të kryera nga Autoriteti i Konkurrencës .................................................... 96 III.4.2. Vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës për rastet e marrëveshjeve të ndaluara dhe

përjashtimet nga ndalimi i marrëveshjeve .............................................................................. 99 III.4.3. Vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës për rastet e abuzimit me pozitën dominuese ..................................................................................................................................................................... 106

III.4.4. Vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës mbi rastet e kontrollit të përqendrimeve 109 III.5. RISHIKIMI GJYQËSOR I VENDIMEVE TË AUTORITETIT TË KONKURRENCËS .............................................................. 113

KAPITULLI IV - AKTET EVROPIANE NË FUSHËN E ENERGJISË ELEKTRIKE IV.1. ZHVILLIMET HISTORIKE DREJT NJË TREGU EVROPIAN TË ENERGJISË ELEKTRIKE ME SHUMË KONKURRUES ...................... 115

IV.2. LEGJISLACIONI EVROPIAN NË FUSHËN E ENERGJISË ELEKTRIKE ............................................................................. 116 IV.2.1. Paketa e parë legjislative për energjinë elektrike ................................................................ 116 IV.2.2. Paketa e dytë legjislative për energjinë elektrike ................................................................. 118 IV.2.3. Paketa e tretë legjislative për energjinë elektrike ................................................................. 123

IV.3. ZHVILLIMI I POLITIKAVE EVROPIANE NË SEKTORIN E ENERGJISË ELEKTRIKE .............................................................. 125

xiv

KAPITULLI V - ECURIA E LIBERALIZIMIT TË TREGUT TË ENERGJISË ELEKTRIKE NË EVROPË V.1. ZBATIMI I DIREKTIVAVE TË BASHKIMIT EVROPIAN NË DISA NGA TREGJET KOMBËTARE NË EVROPË .............................. 128

V.1.1. Modeli Britanik (United Kingdom) i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike .............. 128 V.1.2. Modeli Francez i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike .............................................. 129 V.1.3. Modeli Gjerman i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike ............................................. 130

V.2. RASTE NGA PRAKTIKA TË SJELLJEVE ANTI-KONKURRUESE NGA NDËRMARRJET QË OPEROJNË NË TREGUN EVROPIAN TË

ENERGJISË ELEKTRIKE ........................................................................................................................................ 131 V.2.1. Çështja e Interkonjeksionit në Suedi .................................................................................... 132 V.2.2. Çështjet E.ON mbi “tregtimin me shumicë” dhe “balancimin”............................................. 134 V.2.3. Çështja EDF mbi kontratat afatgjata të cilat përjashtonin konsumatorët industrial nga përfitimi

i të mirave për një kohë të gjatë .............................................................................................. 137

KAPITULLI VI - LEGJISLACIONI SHQIPTAR NË FUSHËN E ENERGJISË ELEKTRIKE DHE ECURIA E LIBERALIZIMIT TË TREGUT TË ENERGJISË ELEKTRIKE NË SHQIPËRI VI.1. PREZANTIMI I SEKTORIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE NË SHQIPËRI ........................................................................... 142

VI.2. STRATEGJIA KOMBËTARE E ENERGJISË ........................................................................................................... 145

VI.3. LEGJISLACIONI PRIMAR NË SEKTORIN E ENERGJISË ELEKTRIKE .............................................................................. 146 VI.3.1. Ligji për Sektorin e Energjisë Elektrike .............................................................................. 147 VI.3.2. Ligji për Eficiencën e Energjisë .......................................................................................... 148 VI.3.3. Ligji për Burimet e Rinovueshme të Energjisë ................................................................... 148 VI.3.4. Ligji i ri për Sektorin e Energjisë Elektrike ........................................................................ 150

VI.4. LEGJIISLACIONI SEKONDAR NË SEKTORIN E ENERGJISË ELEKTRIKE ......................................................................... 150 VI.4.1. Modeli i Tregut dhe Rregullat e Tregut të Energjisë Elektrike ........................................... 150

VI.5. NIVELI I PËRAFRIMIT TË LEGJISLACIONIN SHQIPTAR ME ATË BASHKIMIT EVROPIAN (ACQUIS COMMUNAUTAIRE) NË FUSHËN E

ENERGJISË ELEKTRIKE ........................................................................................................................................ 151

VI.6. ENTI RREGULLATOR I ENERGJISË .................................................................................................................. 155 VI.6.1. Bashkëpunimi i Enti Rregullator i Energjisë me autoritetet të tjera vendase dhe të huaja . 156

KAPITULLI VII - ORGANIZIMI DHE FUNKSIONIMI I TREGUT SHQIPTAR TË ENERGJISË ELEKTRIKE VII.1. STRUKTURA E TREGUT TË ENERGJISË ELEKTRIKE NË SHQIPËRI ............................................................................. 158

VII.1.1. Operatorët e Rrjetit ............................................................................................................ 158 VII.1.1.a. Operatori i Sistemit të Transmetimit .................................................................. 158

VII.1.1.b. Operatori i Sistemit të Shpërndarjes .................................................................. 164 VII.1.2. Prodhuesi publik ................................................................................................................ 169

VII.1.2.a. KESH Gjenerimi (KESH-GEN) ......................................................................... 169 VII.1.2.b. Termocentrali i Vlorës (TEC Vlora sh.a) ........................................................... 171

VII.1.3. Prodhuesit e Vegjël dhe të Pavarur të Energjisë Elektrike .................................................. 173 VII.1.4. Tregtuesit e Energjisë Elektrike .......................................................................................... 181 VII.1.5. Furnizuesi Publik me Shumicë ........................................................................................... 182 VII.1.6. Furnizuesi Publik me Pakicë ............................................................................................... 184 VII.1.7. Furnizuesit e Kualifikuar .................................................................................................... 187 VII.1.8. Klienti i Kualifikuar ............................................................................................................ 187 VII.1.9. Klientët Tariforë ................................................................................................................. 188

VII.2. FUNKSIONIMI I TREGUT TË ENERGJISË ELEKTRIKE NË SHQIPËRI ........................................................................... 189 VII.2.1. Segmenti i tregut të rregulluar të energjisë elektrike ......................................................... 189

II.2.1.a. Shitblerja e energjisë elektrike ndërmjet KESH-GEN dhe Furnizuesit Publik me Shumicë .............................................................................................................................. 189 II.2.1.b. Shitblerja e energjisë elektrike ndërmjet Furnizuesit Publik me Shumicë dhe Furnizuesit Publik me Pakicë ............................................................................................ 189 II.2.1.c. Shitblerja e energjisë elektrike nga Prodhuesit e Vegjël të Energjisë Elektrike tek Furnizuesit Publik me Shumicë ......................................................................................... 192 II.2.1.d. Shitblerja e energjisë elektrike nga KESH-GEN tek Operatori i Sistemit të Transmetimit për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe sigurimin e shërbimeve ndihmëse ........................................................................................................ 196

VII.2.2. Segmenti i tregut të parregulluar të energjisë elektrike ...................................................... 204 II.2.1.a. Shitblerja e energjisë elektrike ndërmjet tregtarëve, furnizuesve të kualifikuar dhe klientëve të kualifikuar ...................................................................................................... 204

xv

II.2.1.b. Marrëdhëniet tregtare ndërmjet KESH-GEN dhe Tregtarëve në tregun e parregulluar të shitjes dhe shkëmbimit të energjisë elektrike ............................................. 205 II.2.1.c. Marrëdhëniet tregtare ndërmjet KESH-GEN/FPSH dhe Tregtarëve në tregun e parregulluar të blerjes së energjisë elektrike (importit) ...................................................... 210 II.2.1.d. Marrëdhëniet tregtare ndërmjet OSHEE sh.a dhe Tregtarëve për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes .......................... 212 II.2.1.e. Marrëveshja ndërmjet KESH sh.a dhe OSHEE sh.a për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes për vitin 2015 dhe vendimi i Komisionit të Konkurrencës për përjashtimin nga ndalimi sipas ligjit “Për mbrojtjen e konkurrencës” .................................................................................................................... 220

VII.3. MARRËDHËNIET E OSHEE SH.A/FPP ME KONSUMATORËT TARIFORË DHE ROLI I ERE ................................................ 225

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ....................................................................................................................... 230

BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................................................. 241

16

Hyrje

Zhvillimi i kësaj teme doktorature është konceptuar të bëhet në 7 (shtatë) kapituj ku shkurtimisht prezantojmë:

Kapitulli I - Evropa ka luajtur rol të rëndësishëm dhe është investuar në zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në mbarë botën. Ideja rreth konkurrencës humbi terren në fundin e shekullit të XIX, për të ri-gjetur rrugën e ngritjes së saj dhe për të shkuar më tej drejt miratimit të akteve të para mbi konkurrencën në shtete si Gjermania, Suedia dhe Norvegjia por që shumë shpejt u shuan dhe pushuan së ekzistuari si pasojë e Depresionit të Madh të viteve `29 dhe zhvillimit të luftës së dytë botërore. Pas luftës së dytë botërore nis rrugëtimin e gjatë e jo pak të mundimshëm e drejta moderne e konkurrencës e cila gjen frymëzimin dhe ndikohet, nga shumë njerëz pranohet se edhe është imponuar, nga politika Amerikane si edhe aktet kryesore në fushën e të drejtës së konkurrencës në Amerikë si:Akti Sherman i vitit 1890 (Sherman Act), Akti Klejton (Clayton Act, i miratuar në vitin 1914 dhe i ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme në vitin 1936 me Aktin Robinson-Patman dhe në vitin 1950 me Aktin kundra-bashkimeve (Antimerger) Celler-Kefauver)dhe Akti i Komisionit Federal të Tregtisë i vitit 1914 (Federal Trade Commission Act). Hapi i parë i ndërmarrë në kontekstin modern të së drejtës Evropiane është miratimi i Traktatit të Themelimit të Komunitetin Evropian të Qymyrit dhe Çelikut (ECSC-1951) i cili erdhi si nevojë e parandalimit të veprimeve të Gjermanisë për rivendosjen e dominimit në produktet e qymyrit dhe çelikut. Për gjashtë vendet nënshkruese të traktatit (Gjermania, Belgjika, Franca, Italia, Luksemburgu dhe Holanda), e drejta e konkurrencës kishte një rëndësi të veçantë në listën e çështjeve që këto shtete u përpoqën të adresonin në paraqitjen e konkluzioneve të traktatit të ECSC, veçanërisht në parashikimin e bërë në nenin 65 të traktatit i cili ndalonte kartelet dhe në nenin 66 i cili përbëhej nga dy dispozita, ku njëra kishte të bënte me përqendrimet (ose bashkimet) dhe tjetra me abuzimin me pozitën dominuese nga ana e ndërmarrjeve. Ky traktat prezantoi modelТn “trans-evropТan” në të drejtën e konkurrencës duke çuar në atë që pak vТte me vonë rregullat në fushën e konkurrencës të përfshiheshin në Traktatin e Romës, traktat i cili themeloi Komunitetin Ekonomik Evropian (EEC dhe Euroatom).

Traktati i Romës i vitit 1957, në drejtim të së drejtës së konkurrencës, përmbante një dТspozТtë të përgjТtСsСme e cТla parasСТkonte se “veprТmtarТa e komunТtetТt do të përfshijë një sistem të siguruar; që konkurrenca në tregun e brendshëm mos të sСtrembëroСet”1 si edhe 2 nene të tjera të cilat i janë kushtuar praktikave private anti-konkurruese ku neni 85 parashikon ndalimin për marrëveshjet anti-konkurruese (por gjithashtu siguron një përjashtim të kufizuar në nenin 85(3)) dhe neni 86 ndalon abuzimin me pozitën dominuese. Për më tepër dhe për shkak të faktit që e drejta komunitare për konkurrencën (EC Competition Law) ishte për tu aplikuar nga shtete të ndryshme të Komunitetit Evropian, këto dy nene të traktatit (nenet 85-86) u fokusuan tek praktikat e ndjekura nga qeveritë por në veçanti ato të cilat kanë një efekt të ndjeshëm dhe të konsiderueshëm për konkurrencën në rajon. Për këtë arsye nenet 90 dhe 92 të Traktatit të Romës përfshinin dispozita mbi ndërmarrjet publike dhe mbi ndihmën shtetërore. Zhvillimet e deriatëhershme u shoqëruan me debate të cilat në përfundim rezultuan në mosmiratimin e rregullave mbi kontrollin e përqendrimeve duke përbërë në këtë rast një dështim. Ky mosmiratim për sa i përket rregullave për kontrollin e bashkimeve mund të jetë dhe si shkak i influencës së Gjermanisë. Edhe pse mund të duket

1Pas traktatit të Lisbonës sipas të cilit u bë riformulimi i Traktatit të Komunitetit Europian (KE) në Traktatin e Funksionimit të Bashkimit Evropian (TFBE), neni 3(g) u zhvendos në Protokollin Nr.27.

17

dhe të lërë përshtypjen sikur Gjermania ka qenë më e vonuar në miratimin e rregullave në fushën e të drejtës së konkurrencës, faktet vërtetojnë të kundërtën e këtij perceptimi. Një proces paralel me atë të miratimit të Traktatit të Qymyrit dhe Çelikut u ndërmor nga Gjermania për miratimin në vitin 1957 të ligjit për konkurrencën i cili hyri në fuqi, për koincidencë, në të njëjtën ditë që hyri në fuqi edhe Traktati i Romës. E drejta e konkurrencës në Gjermani duke pasur ngjashmëri të madhe me atë të Komunitetin Ekonomik Evropian (ECC) do të bëjë që mendimi gjerman të fillojë të influencoje në të drejtën evropiane të konkurrencës dhe në politikat e saj për vitet që pasojnë. Vitet që pasojnë pas miratimit të Traktatit të Romës janë tejet intensive në zhvillimin e të drejtës së konkurrencës, përballja me të panjohura, dyshime dhe sfida të përballjes me aktorët dhe faktorët në treg por edhe me gjykatat, e bëjnë sa të vështirë aq edhe të dëshirueshme miratimin e akteve të cilat plotësojnë të gjitha standardet dhe kërkesat për një treg të përbashkët sa më konkurrues. Në aktet kryesore të miratuara veçojmë rregulloren 17/62 e cila parashikonte ndër të tjera dhe mekanizmat e zbatimit të legjislacionit të cilat janë në fuqi edhe sot në të drejtën e konkurrencës në Bashkimin Evropian si edhe rregulloren 4064/89 të miratuar ne vitin 1989, e cila vjen pas lëvizjes që nisi në vitin 1985 për krijimin e një tregu të vetëm pasi bashkëjetesa jo e lehtë e të drejtës Evropiane me atë kombëtare dhe aplikimi i barrierave të dyfishta për sjellje të njëjta, kishte filluar të bëhej një çështje e diskutueshme, e cila ishte testi bazë që kishte të bënte me krijimin ose fuqizimin e pozitës dominuese nga e drejta gjermane e konkurrencës.

Në vazhdim të zhvillimeve, ndryshimeve dhe përmirësimeve legjislative në fushën e konkurrencës, për sa i përket anës procedurale mund te themi se pas një sundimi 40 vjeçar të Rregullores 17/62, KomisТonТ nxorТ të famsСmen “Letra e bardСë në reformën procedurale”2 e cila solli për pasojë miratimin e Rregullores së Këshillit Nr. 1/2003 “Mbi ТmplementТmТn e rregullave mbТ konkurencën të përcaktuara në nenТn 81 dСe 82 të TKE”.

Kapitulli II - Miratimi i Traktatit të Lisbonës nuk solli ndryshime thelbësore për sa i përket parashikimeve lidhur me të drejtën e konkurrencës duke bërë vetëm një renditje të re numerike të dispozitave ekzistuese (neni 81 bëhet 101 dhe neni 82 bëhet 102 iTFBE) si edhe neni 3(1)(g) i traktatit te Komunitetit Evropian, i cili fliste për një sistem që do siguronte që konkurrenca në tregun e brendshëm nuk do të shtrembërohej dhe që shpeshherë u referohej çështjeve gjyqësore (Case Law) u hoq për tu përfshirë në Traktatin për Kushtetutën Evropiane dhe u zëvendësua me nenin 3(1)(b)3 të Traktatit të Funksionimit të Bashkimit Evropian i cili flet për krijimin e rregullave te konkurrencës, të nevojshme për funksionimin e tregut të brendshëm. Pas dështimit të miratimit të kushtetutës evropiane neni 3(1)(g) i ish traktatit të Komunitetit Evropian u përfshi në Protokollin Nr. 27 duke bërë që ky ndryshim të shfuqizonte përkushtimin 50 vjeçar për “mos sСtrembërТmТn e konkurrencës” të ngulТtura në dispozitatthemelore tëTraktatit tëKE-së(Neni3(1)(g) KE), duke e zhvendosur atë në njëprotokoll shtojcë dhe duke garantuar një mbrojtje të asaj që ishte ndërtuar për vite me radhë për ruajtjen e konkurrencës nga shtrembërimi. Në atë që do të quhet gardiani i të drejtës së konkurrencës në Evropë përmendim nenin 101të TFBE objekti i të cilit është të mbrojë konkurrencën në treg në kuptimin e rritjes së mirëqenies së konsumatorit dhe të sigurojë një shpërndarje të burimeve dhe nenin 102të TFBE i cili është projektuar për tu marrë me monopolin dhe fuqinë e tregut duke analТzuar vetëm sjelljet e njëansСme të ndërmarrjeve të cТlat kanë një “pozТtë 2Letra e bardhë mbi modernizimin e rregullave të zbatimit të neneve 85 & 86 të Traktatit te Komunitetit Europian (1999), Fletore Zyrtare C 132/1. 3NenТ 3 Т TraktatТt mbТ FunksТonТmТn e BasСkТmТt EuropТan parasСТkon se “pТka 1. BasСkТmТ do të ketë kompetenca ekskluzive në fushat e mëposhtme... (b) Krijimin e rregullave për konkurencën të nevojshme për funksТonТmТn e tregut të brendsСëm….”.

18

domТnuese”. Një analТzë e sСkurtër rretС këtyre dy neneve, e shoqëruar me çështje nga praktika Evropiane është e nevojshme për të kuptuar rëndësinë e tyre në zhvillimin e konkurrencës në Evropë dhe më gjerë.

Kapitulli III - Ndonëse e drejta e konkurrencës në Evropë i ka fillimet e hershme ajo në Shqipëri nis rrugëtimin e saj vetëm pas viteve `90 dhe përkon më daljen nga një sistem diktatorial 50 vjeçar ku gjatë periudhës së sistemit komunist 100% e pronës në fushën e industrisë, bujqësisë, tregtisë dhe shërbimeve të tjera ishte shtetërore duke qenë kështu në vendin e parë në të gjithë Bllokun Komunist të Evropës Lindore për peshën specifike të pronësisë shtetërore në totalin kombëtar të pronësisë. Lindja dhe zhvillimi i politikës dhe legjislacionit në fushën e të drejtës së konkurrencës në Shqipëria për shkak edhe të ecurisë njeh tre etapa kryesore dhe që ndahen në 1. Periudha 1991-1995 - ngjizja e një fryme ligjore dhe rregullatore në fushën e konkurrencës, 2. Periudha 1995-2003 – hapat për jetësimin dhe institucionalizimin e së drejtës dhe politikave në fushën e konkurrencës dhe 3. Periudha 2003-2014 – rrugëtimi drejt përvojës Evropiane nëpërmjet përafrimit të politikave, kuadrit ligjor dhe rregullator në fushën e konkurrencës.

Ndër arritjet kryesore në fushën e konkurrencës në Shqipëri evidentojmë miratimit e ligjit për konkurrencën i cili është hartuar dhe përshtatur duke përafruar ligjin shqiptar për konkurrencën më atë Evropian të sipërcituar. Ky ligj e vendos fokusin vetëm në konkurrencën ekonomike duke bërë një ndarje të qartë të legjislacionit për antitrustet me legjislacionin për konkurrencën e pandershme e cila është pjesë e parashikuar në Kodin Civil4. Duhet theksuar se gjatë këtyre vite ligji ka pësuar vetëm disa ndryshime5 të cilat nuk kanë qenë të një rëndësie të veçantë duke konfirmuar në këtë mënyrë profesionalizmin dhe bashkëpunimin e frytshëm me organizmat evropian në hartimin e tij si dhe akteve të tjera që nga vitin 2003. Gjithashtu merr rëndësi fakti që për herë të parë është bërë i mundur hartimi i politikës kombëtare të konkurrencës i cili përfshin tërësinë e masave dhe të kuadrit ligjor brenda të cilit subjektet e përcaktuara në ligjin për konkurrencën mund të ushtrojnë lirisht veprimtarinë e tyre ekonomike, mbi baza të një konkurrencë të lirë, efektive dhe të ndershme. Në mënyrë që të mbrohet tregu nga kufizimet që mund të ndërmerren nga subjektet e këtij ligji më qëllim dëmtimin e konkurrencës, duhet të bëhet maksimumi për ruajtjen dhe nxitjen e kësaj të fundit.

Kapitulli IV - E drejta e konkurrencës nuk mund të ngelet vetëm një trajtim teorik nëse rezultatet duam ti shohim edhe në praktikë. Ndonëse e drejta e konkurrencës është garant i zhvillimit të një ekonomie konkurruese, e shoh me interes dhe mendoj se kujtdo do ti shërbejë trajtimi i të drejtës së konkurrencës jo vetëm në aspektin e përgjithshëm por duke e ilustruar dhe trajtuar atë në raport me një sektor konkret siç është ai i energjisë elektrike.

Energjia elektrike është baza e aktiviteteve sociale dhe ekonomike në vendet e industrializuara. Kostot e energjisë elektrike ndikojnë jo vetëm mbi industritë e mëdha të cila kanë konsum të lartë të energjisë elektrike por në industrinë në tërësi si edhe në koston e jetesës për qytetarët.

Tradicionalisht shërbimet e energjisë elektrike në shumë shtete Evropiane kanë qenë të integruara vertikalisht në pronësi të ndërmarrjeve shtetërore ose njësive vendore (komunale) të cilat kanë luajtur një rol të rëndësishëm në këtë treg. Historikisht tregjet e energjisë elektrike janë konsideruar si zona ligjërisht të përjashtuara nga konkurrenca.

4Ligji Nr. 7850, datë 29.07.1994 “KodТ CТvТl Т RepublТkës së SСqТpërТsë” Т ndrysСuar, “Konkurenca e PandersСme” nenТ 638-639. 5Ndryshimet e bëra në ligjin Nr.9121, datë 28.07.2003 janë ato me ligjin Nr. 9499, datë 03.04.2006, ligjin Nr. 9584, datë 17.07.2006 dhe ligjin Nr.10317 datë 16.09.2010.

19

Siç përmendet dhe më lart, rëndësia e trajtimit të përbashkët të së drejtës së konkurrencës në tërësi me atë të konkurrencës në tregun e energjisë elektrike në veçanti ka të bëjë me faktin se rrënjët e reformës në energji datojnë që me Traktatin e Romës në vitin 1957, traktat i cili parashikonte liberalizimin për të gjitha mallrat përfshirë edhe tregun e energjisë duke lënë mënjanë dhe duke mos shprehur asnjë fjalë të vetme mbi politikat evropiane për energjinë. Në Shqipëri në fushën e konkurrencës dhe tregun e energjisë elektrike reforma ka filluar pas viteve `90 dhe është një proces ivazhdueshëm ku merr rëndësi përafrimi i legjislacionit dhe politikave shqiptare me ato evropiane si në fushën e konkurrencës ashtu edhe në sektorin e energjisë elektrike.

Ndër etapat kryesore të zhvillimit të së drejtës evropiane në fushën e energjisë elektrike nënvizojmë miratimin e tre paketave legjislative në fushën e energjisë elektrike në Evropë (direktiva 96/92/KE6, direktiva 2003/54/KE7 dhe direktiva 2009/72/KE8 dhe rregulloret përkatëse9), miratimin e planit të veprimit i cili përcakton tre sfida të politikës mbi energjinë në BE të cilat janë (i) qëndrueshmëria, (ii) siguria e furnizimit, (iii) dhe konkurrenca, të cilat përbëjnë bazën e një politike të përbashkët për energjinë deri ditën e sotme si edhe të dy dokumenteve strategjikë që përcaktojnë zhvillimet në energji në nivel evropian duke konsТderuar sТ më të rëndësТsСmТt “Energjia 2020. Një strategji për energjinë konkurruese, të qëndrueshme dhe të sigurtë”10 dСe “Udhërrëfyesi për energjinë 2050”11.

Kapitulli V - Synimi i vazhdueshëm në Evropë ka qenë krijimi i një tregu të brendshëm konkurrues në fushën e energjisë elektrike. Ndonëse objektivat evropian ishin të qarta për sa i përket krijimit të një tregu të unifikuar dhe të integruar të energjisë në Evropë, nuk mund të themi se kjo gjë është realizuar përderisa ende ka disa modele të tregut të energjisë në Evropë të cila shfaqin diferenca të cilat e bëjnë të pamundur realizimin e një modeli standard të funksionimit të tregut të energjisë elektrike.

Për të kuptuar më mirë gjendjen aktuale të tregjeve të energjisë është me rëndësi studimi i tre modeleve kryesore që ekzistonin në Evropë përpara liberalizimit duke filluar nga një industri e kombëtarizuar dhe centralizuar si ajo në Francë tek një strukturë me shumë monopole rajonale si ajo në Gjermani e për të shkuar deri tek sistemi konkurrues si ai në Mbretërinë e Bashkuar. Këto tre modele përfaqësojnë të gjithë spektrin (lidhur me tregjet kombëtare) që ekzistonte ndërmjet Shteteve Anëtare të BE kur u përballën me

6DТrektТva 96/92/KE e ParlamentТt EvropТan dСe e KësСТllТt datë 19 DСjetor 1996 “LТdСur me rregullat e përbasСkëta për tregun e brendsСëm të energjТsë elektrТke”, Fletore ZyrtareL 027. 7Direktiva 2003/54/KE e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit datë 26 Qershor 2003 “Lidhur me rregullat e përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike dСe sСfuqТzТmТ Т dТrektТvës 96/92/KE”, Fletore Zyrtare L176/37. 8Direktiva 2009/72/KE e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit datë 13 KorrТk 2009 “LТdСur me rregullat e përbasСkëta për tregun e brendsСëm të energjТsë elektrТke dСe sСfuqТzТmТ Т dТrektТvës 2009/72/KE”, Fletore Zyrtare L 211/55. 9Rregullorja 1228/2003/KE e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit datë 26 QersСor 2003 “MbТ kusСtet për aksesТn në rrjet për sСkëmbТmТn ndërkufТtar të energjТsë elektrТke” Fletore Zyrtare L 176, Rregullorja 713/2009 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit datë 13 KorrТk 2009 “MbТ krТjТmТn e AgjencТnë për bashkëpunimin e Enteve Rregullatore të Energjisë”, Fletore Zyrtare L211/1 dhe Rregullorja714/2009/KE “Mbi kushtet për aksesin në rrjet për shkëmbimin ndërkufitar të energjisë elektrike dhe shfuqizimi i rregullores 1228/2003/KE”, Fletore Zyrtare L 211. 10Komunikimi nga Komisioni për Parlamentin Evropian, Këshillin (KE), Komitetin Evropian Ekonomik dhe Social dhe Komitetin e Rajoneve (2010) - Energjia 2020. Një strategji për energjinë konkurruese, të qëndrueshme dhe të sigurtë (COM(2010) 639) Final. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/all/?uri=celex:52010dc0639 11Komunikimi nga Komisioni për Parlamentin Evropian, Këshillin (KE), Komitetin Evropian Ekonomik dhe Social dhe Komitetin e Rajoneve (2011)- Udhërrëfyesi për Energjinë 2050(COM (2011)) 885 final http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:52011dc0885&from=en.

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:52010DC0639:EN:NOT

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX:52010DC0639

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/AUTO/?uri=celex:52008DC0781

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52011DC0885&from=EN

20

liberalizimin, duke e bërë më të vështirë për Institucionet e BE gjetjen e pozicioneve të përbashkëta për krijimin e tregut të përbashkët të energjisë.

Çdo shtet i BE kishte një strukturë të ngjashme të tregut, me disa ndryshime kuptohet, por tregjet e energjisë elektrike që ekzistonin në kohën që flasim, mund të shihen si një nën klasifikim i tre shembujve të mësipërme. Liria për të zgjedhur e cila iu garantua shteteve anëtare nga direktiva e parë dhe e dytë, na krijojnë mundësinë të shikojmë diferencat thelbësore që ekzistojnë sot nga një shtet tek një shtet anëtar tjetër në lidhje me tregun e brendshëm të energjisë.

Si në aspektin e organizimit të tregut në vende të ndryshme të Evropës, ashtu edhe në çështjet konkrete të trajtuara nga Komisioni Evropian, do të tregohet se procesi i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike ka qenë një proces i çrregullt i cili vazhdon ende duke qenë faktor dhe duke krijuar kushte të pabarabarta për konsumatorët, pabarazi e cila ndryshon nga një shtet në tjetrin.

Kapitulli VI - Sektori i energjisë elektrike mbeten një nga prioritetet e politikave të qeverisë shqiptare, për vetë ndikimet që ky sektor ka në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik të vendit dhe në mirëqenien e shoqërisë.

Praktika shqiptare, ndryshe nga ajo evropiane në fushën e energjisë elektrike ka gjetur zhvillim më vonë dhe përkatësisht hapat për liberalizimin e tregut të energjisë elektrike kanë filluar pas zhvillimeve demokratike që pasuan pas rënies së sistemit komunist në vitin 1990.

Gjatë periudhës së komunizmit dhe deri në vitet e para pas ndryshimit të sistemit politik, në sektorin e energjisë elektrike ushtronte aktivitetin e saj si entitet i vetëm Drejtoria së Përgjithshme e Centraleve Elektrike (DPCE) e cila ishte krijuar në vitin 1957 dhe realizonte prodhimin, transmetimin dhe shpërndarjen e energjisë elektrike tek konsumatori si edhe shkëmbimin me vendet fqinje.

MТratТmТ Т lТgjТt Nr. 7962, datë 13.07.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke” ТsСte veprТmТ i parë i ndërmarrë për rregullimin e kushteve të veprimtarisë në sektorin e energjisë elektrike me qëllim përmirësimin dhe nxitjen e efektivitetit ekonomik, cilësinë e shërbimeve në veprimtarinë e prodhimit, transmetimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike, duke siguruar në çdo rast interesin publik. Në thelb të këtij ligji ishte transformimi i KESH-it nga ndërmarrje shtetërore në shoqëri anonime12 (sh.a), duke bërë riorganizimin e sektorit të energjisë elektrike dhe duke licencuar çdo aktivitet të kryer nga personat juridik në këtë sektor gjë e cila do ti hiqte mundësinë KESH sh.a të ushtronte aktivitetet të cilat i kishte ushtruar deri para licencimit të tyre13. Gjithashtu çfarë konsiderohet risi dhe me vlerë në legjislacionin për energjinë elektrike ishte parashikimi i krijimit me ligj të veçantë i Entit të Rregullimit të Sektorit të Energjisë Elektrike (ERE).

Strategjia Kombëtare e Energjisë e miratuar në vitin 2003 shpreh në thelb të saj drejtimet kryesore të zhvillimit në fushën energjetike, në mbështetje të zhvillimit ekonomik të vendit dhe përmirësimit të mirëqenies së popullsisë dhe brenda këtij kuadri zhvillimin e sektorit të energjisë elektrike me synim rritjen e sigurisë së furnizimit, krijimin e një ekonomie konkurruese dhe respektimin e normave mjedisore për 12 vitet e ardhshëm.

VТtТ 2003 përkon me mТratТmТn e lТgjТt Nr. 9072, datë 22.05.2003 “Për sektorТn e energjisë elektrike” Т cТlТ ishte hapi i parë në drejtim të përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë evropian dhe mbështetej në eksperiencën e vendeve më të zhvilluara dhe mori parasysh shumë prej dispozitave të direktivave të BE për tregun e brendshëm të energjisë elektrike. Miratimi i ligjit u pasua me miratimin e Modelit dhe Rregullave të Tregut të

12LТgjТ Nr. 7962, datë 13.7.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke” Т ndrysСuar, nenТ 6. 13Ligji Nr. 7962, datë 13.7.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke” Т ndrysСuar, nenТ 3.

21

Energjisë Elektrike si dy aktet kryesore të cilat do të krijonin dhe ofronin mundësinë për liberalizimin e plotë të tregut të energjisë në një të ardhme të afërt.

Në vitet që pasojnë, reformat e ndërmarra në përputhje me direktivat e Bashkimit Evropian dhe angazhimet që Shqipëria ka marrë përsipër në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit dhe Traktatit të Themelimit të Komunitetit të Energjisë14, bënë të nevojshëm rishikimin e kuadrit ligjor në fushën e energjisë ku vetëm ligji për sektorin e energjisë elektrike ka pësuar 11 herë ndryshime për të mos përmendur ndryshimet e vazhdueshme dhe miratimet e akteve të reja rregullatore për përmirësimin e vazhdueshëm të kuadrit ligjor dhe rregullator të sektorit elektroenergjetik me qëllim përmbushjene detyrimeve që Shqipëria ka si vend pjesëmarrës në Komunitetin e Energjisë.

Enti Rregullator i Energjisë (ERE) është institucioni rregullator i sektorit të energjisë elektrike dhe gazit në Shqipëri i cili ushtron aktivitetin e tij në përputhje me ligjin për sektorin e energjisë elektrike15. Ndonëse ERE në vazhdimësi ka ushtruar aktivitetin e saj në rregullimin dhe monitorimin e zbatimit të rregullave nga pjesëmarrësit e tregut të energjisë elektrike në Shqipëria, jo çfarë mbetet primare për tu rregulluar ka të bëjë me zgjerimin e kompetencave deri në plotësimin e pushtetit rregullues dhe objektivave të parashikuara në aktet ligjore evropiane. ERE e ka shtrirë bashkëpunimin e saj përtej kufijve të Shqipërisë gjë e cila i ka shërbyer veç te tjerash edhe rritjes dhe forcimit te kapaciteteve profesionale të burimeve të veta njerëzore, në mënyrë që të ushtrojë autoritetin e tij rregullues në sektorin e energjisë në Shqipëri, në përputhje me përvojat më të mira të vendeve të rajonit e më gjerë

Roli i Autoritetit të Konkurrencës ka qenë një tjetër element ndihmës në kryerjen e reformave për përmirësimin e legjislacionit në fushën e energjisë elektrike pasi jo në pak raste Autoriteti i Konkurrencës ka marrë vendime duke i propozuar Entit Rregullator të Energjisë marrjen e masave të nevojshme për përmirësimin e legjislacionit në sektorin e energjisë elektrike në mënyrë që të garantohet një treg i liberalizuar dhe konkurrues i cili do të ofrojë më shume garanci dhe cilësi në ofrimin e shërbimeve të furnizimit me energji elektrike me kosto dhe çmime sa më të ulëta për konsumatorët fundorë. Hetimi i përgjithshëm i ndërmarrë në vitin 2007 nga Autoriteti i Konkurrencës në sektorin e energjisë (Pjesa e Parë - Energjia Elektrike)16 është një ndër veprimet konkrete dhe të vlerësuara ku gjetjet e bëra nga Komisioni rezultojnë të vlefshme në përmirësimin e akteve ligjore dhe rregullatore për periudhën në vijim.

Ajo çfarë është më e rëndësishmja për tu trajtuar dhe për tu kuptuar më shumë është niveli i përafrimit të legjislacionit Shqiptar me atë Evropian në fushën e energjisë elektrike. Ky përafrim me legjislacionin Evropian konstatohet lehtësisht gjatë analizës mbi mënyrën e organizimit dhe funksionimit të tregut të energjisë elektrike në Shqipëri.

14Shqipëria është vend pjesëmarrës në Komunitetin e Energjisë së Evropës Juglindore. Komuniteti i Energjisë është një organizatë ndërkombëtare i cila ka për qëllim zhvillimin e politikave në fushën e energjisë. Organizata u themelua në Tetor të 2005 në bazë të traktatit ndërkombëtar të themelimit të nënshkruar në Athinë, Greqi. Ky traktat hyri në fuqi në Korrik të 2006. Traktati i themelimit të Komunitetit të Energjisë ka si qëllim të sjellë më afër Bashkimin Evropian me Shtetet e Evropës Juglindore dhe ato të rajonin e Detit të Zi. Detyra kryesore e Komunitetit të Energjisë është të zgjerojë tregun e brendshëm të energjisë në Bashkimin Evropian drejt Evropës Juglindore dhe me gjerë mbi bazën e një kuadri ligjor detyrues. MjetТ kryesor për arrТtjen e këtТj qëllТmТ ësСtë mТratТmТ Т legjТslacТonТt EvropТan të quajtur “acquis communautaire” në fusСën e energjТsë dСe në sferat e lТdСura me të. TraktatТ Т TСemelТmТt të KomunТtetТt të Energjisë së Evropës Juglindore është ratifikuar nga parlamenti shqiptar me ligjin Nr. 9501, datë 03.04.2006 “Për ratТfТkТmТn e traktatТt të krТjТmТt të komunТtetТt të energjТsë”. 15LТgjТ Nr. 9072, datë 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” Т ndrysСuar, nenТ 8. 16VendТmТ Nr. 90, datë 07.10.2008 “Për dТsa rekomandТme për lТberalТzТmТn dСe rrТtjen e konkurrencës në sektorТn e energjТsë elektrТke” Т KomТsТonТt të Konkurrencës.

22

Kapitulli VII - ModelТ aktual Т tregut të energjТsë elektrТke ësСtë Т tТpТt “treg Т rregulluar” dСe ka të përcaktuar se cТlët janë pjesëmarrësТt e tregut të energjТsë elektrТke (TEE), si dhe rolin dhe përgjegjësitë e secilit pjesëmarrës në treg. Rregullimi i çmimeve, termave dhe kushteve të tjera në kuadrin e Modelit te Tregut është gjithëpërfshirës. Ky model reflekton situatën monopol të KESH-Gen-it, OSSH-së, Furnizuesit Publik me Shumicë, Furnizuesit Publik me Pakicë dhe OST-së. Në bazë të modelit aktualisht tregu i energjisë elektrike operon në dy segmente nga të cilat njëri është i rregulluar ku pjesëmarrësit e tregut të energjisë operojnë bazuar në marrëveshjet dypalëshe dhe tarifate miratuara nga ERE si edhe tjetri është i parregulluar ku palët operojnë mbi bazën e marrëveshjeve dhe çmimeve të negociuara lirish ndërmjet tyre.

Rëndësi të veçantë paraqet trajtimi i marrëdhënieve konkrete ndërmjet pjesëmarrësve të tregut të energjisë elektrike të cilët ndonëse në kushte monopoli një pjesë të aktivitetit të tyre në funksionin të shërbimit publik e realizojnë duke u bazuar në procedura konkurruese të cilat diktohen nga marrëdhëniet me pjesëmarrësit e tjerë të tregut që janë të licencuar nga ERE dhe ushtrojnë funksionet e tyre në segmentin e tregut të parregulluar të energjisë elektrike. Për zhvillimin dhe funksionimin e drejte dhe jo diskriminues të tregut të energjisë, është vendimtare që konsumatoret të jenë të mirë përfaqësuar dhe të drejtat e tyre të mbrohen dhe të përcaktohen në mënyrën e duhur.

Trajtimi i marrëdhënieve ndërmjet pjesëmarrësve në tregun e energjisë elektrike në Shqipëri do të bazohet së pari në trajtimin dhe analizën që do ti bëhet çdo pjesëmarrësi në tregun e energjisë elektrike referuar funksionit të tij në treg edhe së dyti marrëdhënieve të cilat bazohen në segmentin e rregulluar dhe atë të parregulluar të tregut të energjisë elektrike duke u nisur pikë së pari në aktivitetet thelbësore siç konsiderohen transmetimi dhe shpërndarja e energjisë elektrike ashtu edhe prodhimi, tregtimi dhe furnizimi i energjisë elektrike. Trajtimi dhe analizimi i mësipërm do të nxjerr në pah të gjitha elementet dominues, kufizues dhe shtrembërues të konkurrencës në tregun e energjisë elektrike në Shqipëri dhe jo vetëm por edhe ato element konkurrues të cilët janë një garanci dhe motivim drejt procesit të liberalizimit të plotë të tregut të energjisë elektrike duke ecur gjithashtu nën shembullin e tregut evropian të energjisë elektrike si promotor i krimjit të një tregu të brendshëm bazuar në parime të cila garantojnë qëndrueshmëri, siguri në furnizimin me energji elektrike dhe konkurrencë ndërmjet palëve pjesëmarrëse në tregun e energjisë elektrike.

Zhvillimi i një tregu konkurrues të energjisë elektrike mundësohet duke i kushtuar gjithashtu rëndësi të veçantë mbrojtjes së interesave dhe garantimit të drejtave të atyre pjesëmarrësve të tregut që nuk kanë mundësinë dhe aftësinë e duhur për të njohur dhe për të pasur aksesin e nevojshëm si në kuadrin ligjor ashtu edhe në aspektin teknik të funksionimit të tregut, duke u ekspozuar kështu ndaj shkeljeve të mundshme të të drejtave të tyre nga efekti monopol i tregut të energjisë. Për këtë arsye, fuqizimi i rolit aktiv të konsumatorëve në treg, mirinformimi dhe mbrojtja e interesave te tyre, në mënyrë të veçantë të konsumatorëve familjare është një nga sfidat më të rëndësishme dhe prioritetet kryesore të ERE si organi rregullator dhe monitorues i tregut të energjisë elektrike. Ndonëse nuk është pjesë e trajtimit të temës, shkurtimisht do të përmendim faktin se në lТgjТn Nr. 43/2015 “Për sektorТn e energjТsë elektrТke” të mТratuar së fundmТ, mbrojtja e konsumatorit merr një vëmendje të veçantë dhe përfshin kërkesa më të avancuara të cilat vijnë si detyrim i përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë evropian dhe përkatësisht me paketën e tretë legjislative të Bashkimit Evropian për energjinë elektrike.

Pamja e qartë që do të krijohet në përfundim të analizës në këtë temë doktorature, mbi gjendjen aktuale të konkurrencës dhe atë të tregut të energjisë elektrike në Evropë dhe Shqipëri, do të ofrojë mundësinë për zhvillimin e një mendësie të re për sa i përket politikave në fushën e konkurrencës në përgjithësi dhe të konkurrencës në tregun e

23

energjisë elektrike në veçanti dhe përkatësisht me pjesën që lidhet me një ri-dimensionim të mënyrës së funksionimit të tregut të energjisë elektrike gjithmonë nën frymën e përafrimit të legjislacionit Shqiptar me atë Evropian në të drejtën e konkurrencës dhe në fushën e energjisë elektrike, harmonizimin e plotë të kuadrit ligjor dhe rregullator për mundësimin e një konkurrence efektive, liberalizimin e mëtejshëm të tregut të energjisë elektrike dhe krijimin e një frymë konkurruese me qëllim garantimin dhe rritjen e cilësisë dhe sigurisë në furnizimin me energji elektrike sipas standardeve Evropiane të cilësisë dhe sigurisë së ofrimit të mallrave dhe shërbimeve në një treg konkurrues me kosto dhe çmime sa më të ulëta.

24

KAPITULLI I – E DREJTA E KONKURRENCËS DHE ZHVILLIMI I SAJ NË EVROPË DHE LEGJISLACIONI AMERIKAN (USA) NË FUSHËN E

KONKURRENCËS

I.1. Rrugëtimi i të drejtës së konkurrencës në Evropë në shekullin XX.

I.1.1 Vështrim historik i së drejtës së konkurrencës në Evropë.

Evropa ka qenë dhe është një faktor kryesor në zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në mbarë botën. Ideja rreth konkurrencës, që pati humbur terren në fundin e shekullit të XIX, rigjeti edhe njëherë zgjimin e mendimit për marrjen e saj në konsideratë gjatë periudhës së luftërave duke çuar në miratimin e të parit ligj kundra formimit të karteleve në vitin 1923 në Gjermani dhe të ligjeve të ngjashme në Suedi (1925) dhe Norvegji (1926)17. Megjithatë Depresioni i Madh i vitit 1929 18 dhe Lufta e Dytë Botërore çuan në “zСdukjen”19 e të drejtës së konkurrencës në Evropë. Pas luftës së dytë botërore, Mbretëria e Bashkuar dhe Gjermania ishin shtetet e para evropiane që miratuan rregulla për të drejtën e konkurrencës. Miratimi i ligjit nga këto dy shtete erdhi si shkak i presionit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Në veçanti, nëse në rastin e Mbretërisë së Bashkuar miratimi i ligjit të konkurrencës ishte një përgjigje ndaj nevojës së shtetit për të siguruar sa më shumë ndihma amerikane të ishte e mundur20, në Gjermani nevoja për miratimin e ligjeve mbi të drejtën e konkurrencës ka qenë e debatuar që në vitet `20 me zhvillimin e teorisë ordoliberaliste21. Ky zhvillim së bashku me presionin e aleatëve kontribuan në miratimin në vitin 1958 të ligjit Gjerman për të drejtën e konkurrencës22. Pas Luftës së Dytë Botërore dhe në veçanti në vitin 1951 nga ana e 6 shteteve evropiane (Gjermania, Luksemburgu, Holanda, Franca, Italia dhe Belgjika) u nënshkrua marrëveshja për Komunitetin Evropian të Qymyrit dhe Çelikut (ECSC)23. Kjo marrëveshje e cila erdhi pas deklaratës së bërë nga ministri i jashtëm francez Robert Schuman më 9 maj 195024, kishte për qëllim të parandalonte veprimet e Gjermanisë për rivendosjen e dominimit në produktet e qymyrit dhe çelikut. Referuar fakteve historike të 10 viteve të mëparshme, afërsisht rreth viteve 40, ky dominim i Gjermanisë u bë shkaktar dhe kontribuoi në atë që njihet si efektet e dëmshme të Luftës së Dytë Botërore25. Për gjashtë vendet nënshkruese të marrëveshjes, e drejta e konkurrencës kishte një rëndësi të veçantë në listën e çështjeve që këto shtete u përpoqën të adresonin në paraqitjen e konkluzioneve të traktatit të ECSC

17David J. Gerber “Law and Competition in Twentieth Century Europe: Protecting Prometheus, (Gerber, 2000), f.115 dhe 155-58 ku autori shprehet se në vitin 1930 disa shtete si Çekosllovakia, Polonia, Jugosllavia dhe Danimarka, miratuan një seri rregullash ose modele ligji mbi konkurrencën të cilat megjithatë nuk u aplikuan në praktikë ose zbatimi i tyre njihej shumë pak jashtë kufijve shteterore. 18Paniku i vitit 1873 shkaktoi një depresion të rëndë në ekonomine ndërkombëtare përfshirë këtu Evropen edhe SHBA-të i cili zgjati deri në vitin 1879 edhe pse në disa shtete pati jetëgjatësi më të madhe. Ky depresion u njoh si depresioni i madh deri në vitet `30, ndërsa tani njihet si depresioni i gjatë. 19Anestis S. Papadopoulos: The International Dimension of EU Competition Law and Policy, Cambridge University Press 2010, fq. 13. 20David J. Gerber “Law and CompetТtТon Тn TwentТetС Century Europe: ProtectТng PrometСeus” (Gerber, 2000), fq. 214. 21Teoria Ordoliberaliste është varianti Gjerman i Teorisë Neoliberaliste. 22David J. Gerber “Law and Competition in TwentТetС Century Europe: ProtectТng PrometСeus” (Gerber, 2000), fq.268, ku autori shprehet se duke nisur nga viti 1947 SHBA-të dhe Mbretëria e Bashkuar, kishin në vendet e tyre rregulla për të drejtën e konkurrencës që synonТn sСkatërrТmТn e “gjТgantëve” të industrisë Gjermane. 23ECSC (European Cool And Steel Community- Komuniteti Evropian i Qymyrit dhe Çelikut) u themelua në vitin 1951 dhe është organizata e parë që bazohet në parimet e Supra-Nacionalitetit. 24Që nga ai moment data 9 Maj konsiderohet dhe festohet si dita e evropës. 25G. Bebr (1953), ‘TСe European Coal and Steel CommunТty: A PolТtТcal and Legal InnovatТon’, 63 Yale Law Journal 1, fq.14.

http://www.wordaz.com/ordoliberalism.html

25

(Komuniteti Evropian i Qymyrit dhe Çelikut). Veçanërisht neni 65 i traktatit ndalonte kartelet, ndërsa neni 66 në përmbajtje të tij kishte një dispozitë mbi përqendrimet (ose bashkimet) dhe një dispozite tjetër mbi abuzimin me pozitën dominuese nga ana e firmave. Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk morën pjesë zyrtarisht në negociatat e bëra (meqenëse negociuesit kërkonin të shmangnin rrezikun që ky projekt mund të shihej si një kontroll i Shteteve të Bashkuara të Amerikës) duke luajtur së fundmi një rol të kufizuar vetëm në ofrimin e drafteve të traktatit me disa ide themelore, megjithëse shtetet e traktatit tashmë ishin njohur dhe më parë me këto ide26. Ajo çfarë është më e rëndësishmja në rregullat për konkurrencën në marrëveshjen që çoi në themelimin e “KomunТtetТt EvropТan të QymyrТt dСe ÇelТkut” ësСtë faktТ që ТsСte Сera e parë që në historinë relativisht të shkurtër mbi politikat dhe të drejtën e konkurrencës rregulla të një karakteri të tillë u përfshinë në një marrëveshje rajonale shumëpalëshe. Sa më sipër mund të tСemТ se pavarësТsСt faktТt që ndТkТmТ nga zbatТmТ Т rregullave të “KomunТtetТt EvropТan të QymyrТt dСe ÇelТkut” mbТ konkurrencën ТsСte Т kufТzuar27, ky traktat prezantoТ modelТn “trans-evropТan”28 në të drejtën e konkurrencës duke çuar në atë që pak vite me vonë rregullat në fushën e konkurrencës të përfshiheshin në Traktatin e Romës, traktat i cili themeloi Komunitetin Ekonomik Evropian (EEC).

Traktati i Romës i cili u nënshkrua në mars të vitit 1957, në drejtim të së drejtës së konkurrencës përmbante një dispozitë të përgjithshme e cila parashikonte miratimin e një ligji për konkurrencën si një nga qëllimet kryesore të komunitetit. Një nga qëllimet kryesore mund ta gjejmë të shprehur në nenin 3 (g) të TKE ku thuhej se “veprimtaria e komunitetit do të përfshinte një sistem të siguruar, që konkurrenca në tregun e brendshëm mos të shtrembërohej”29. Në këtë traktat 2 nene të tjera i janë kushtuar praktikave private anti-konkurruese. Neni 85 parashikonte ndalimin për marrëveshjet anti-konkurruese (por gjithashtu siguronte në nenin 85(3) një përjashtim të kufizuar) dhe në nenin 86 ndalohej abuzimi me pozitën dominuese. Për më tepër dhe për shkak të faktit që e drejta komunitare për konkurrencën (EC Competition Law) ishte për tu aplikuar nga shtete të ndryshme të Komunitetit Evropian, këto dy nene të traktatit (nenet 85-86) u fokusuan tek praktikat e ndjekura nga qeveritë por në veçanti ato të cilat kishin një efekt të ndjeshëm dhe të konsiderueshëm për konkurrencën në rajon. Për këtë arsye neni 90 i traktatit të Romës përfshinte dispozita mbi ndërmarrjet publike dhe neni 92 përfshinte dispozita mbi ndihmën shtetërore. Për sa i përket kontrollit të përqendrimeve në këtë traktat nuk u arrit që shtetet themeluese të gjenin një konsensus lidhur me këtë çështje, duke bërë që rregullat mbi kontrollin e përqendrimeve të mos miratoheshin dhe të bënte që në këtë pikë të kishte një dështim. Ky mosmiratim për sa i përket rregullave për kontrollin e bashkimeve mund të jetë dhe si shkak i influencës së Gjermanisë e cila doli në konkluzionin se për shtetin gjerman nuk kishte nevojë që legjislacioni kombëtar mbi të drejtën e konkurrencës të përmbante dispozita kryesore mbi përqendrimet30. Edhe pse mund të duket dhe të lërë përshtypjen sikur Gjermania ka qenë me e vonuar në miratimin e rregullave në fushën e të drejtës së konkurrencës, faktet vërtetojnë të kundërtën e këtij perceptimi.

26David J. Gerber “Law and Competition in Twentieth Century Europe: Protecting Prometheus, (Gerber, 2000), fq. 9 dhe 342 27Ibid 26 28David J. Gerber “Law and Competition in Twentieth Century Europe: Protecting Prometheus, (Gerber, 2000), fq. 335. 29Pas miratimit të Traktatit të Lisbonës (TFBE) sipas të cilit u bë riformulimi i Traktatit të Komunitetit Evropian (TKE) neni 3(g) u zhvendos në Protokollin Nr.27. 30Dispozitat thelbësore mbi kontrollin e bashkimeve u vendosën në Gjermani vetëm pas miratimit të ndryshimeve në ligjin mbi konkurrencën në vitin 1973.

26

Sa më sipër u përmend në lidhje me Gjermaninë, në fakt një proces paralel me atë që coi në miratimin e Traktatit të Romës ka ekzistuar dhe është zhvilluar në vitet 1949 - 1956 (këto vite referohen periudhës së pas Luftës së DytëBotërore ku nga 6 shtete përfshirë dhe Gjermaninë u nënshkrua marrëveshja shumëpalëshe, e cila kishte për qëllim të kufizonte dominimin e Gjermanisë në tregun e qymyrit dhe çelikut31) duke çuar si përfundim në miratimin në vitin 1957 të ligjit Gjerman për konkurrencën i cili hyri në fuqi në janar të vitit 1958, për koeçidencë në të njëjtën ditë me hyrjen në fuqi të Traktatit të Romës32.

I.1.2. Instrumentet e zbatimit të Traktatit të Komunitetit Evropian (TKE)

Në vazhdim të trajtimit historik të së drejtës së konkurrencës në Komunitetin Evropian përmendim se neni 87 i traktatit të Romës parashikonte se zbatimi i nenit 85 dhe 86 do të bëhej bazuar në një rregullore të Këshillit që do të duhej të miratohej me pas. Nisur nga ky përcaktim u desh që në vitin 1962 të miratohej e famshmja rregullorja 17/62/KE33 e cila në vetvete krijoi monopolin e Komisionit në dhënien e përjashtimeve sipas nenit 85/334. Kjo rregullore parashikonte dhe mekanizmat e zbatimit të legjislacionit të cilat janë në fuqi edhe sot në të drejtën e konkurrencës në BE. Në këtë rregullore përcaktohej së roli i komisionit në hetimin, ndjekjen penale dhe procesi i vendimmarrjes nga komisioni i nënshtrohej kontrollin gjyqësor të BE në çdo rast35. Për komisionin në këtë periudhë nuk përbënte aq shqetësim fakti që ligji mbi konkurrencën kërkonte të adresonte faktin që marrëveshjet dhe praktikat e tjera nuk duhet të shtrembëronin tregun por shqetësimi kryesor ishte ai që quhej integrimi në tregun e përbashkët. Në këtë periudhë vazhdonte akoma praktika që kompanitë të caktonin importues ekskluzive për shtete të veçanta duke bërë që këto marrëveshje private të kishin si efekt të tyre ngritjen e mëtejshme të barrierave ndërmjet shteteve anëtare gjë të cilën traktati i Romës po kërkonte ti hiqte. Çështja më e rëndësishme në lidhje me politikat e komisionit të vlefshme edhe sot lidhur me marrëveshjet vertikale të shpërndarjes u vendos në çështjen Gruding /Consten36, ku gjykata e drejtësisë vendosi mbi vendimin e ndalimit të dhënë nga Komisioni për marrëdhënien e krijuar ndërmjet Grundig dhe Consten në ekzkluzivitetin e shpërndarjes nga e cila ishte siguruar një mbrojtje absolute e territorit të ofruar nga Consten dhe të përforcuar me më shumë siguri gjithashtu nga një licencë me të drejtë ekskluzive të markës tregtare Grundig për territorin Francez. Në këtë periudhë vihet re se Komisioni kishte mbështetje edhe nga gjykata në kryerjen e punës së tij.

Gjykata në çështje të tilla si Gruding/Consten, Bosch37 dhe Maschinenbau Ulm38 vendosi mbi shumë parime të përcaktuara në nenin 85 të cilat sot mund të duken të parëndësishme

31Ibid 23. 32Debati në gjermani ishte influencuar shume në atë koha nga shkolla e Freiburg-ut, e cila përbëhej nga një grup mendimtarësh ekonomik dhe politik nga të cilët mund të përmendim Franzh Böhm, Walter Eucken, ministri i parë gjerman i ekonomisë Ludwing Erhard dhe presidenti i parë i Komisionit Evropian Walter HallsteТn. SТpas përkraСësve të teorТsë “OrdolТberalТste” vendosja e një lТgjТ mbТ të drejtën e konkurrencës është një pjesë e rëndësishme e ndërtimit dhe zhvillimit ekonomik përfshirë këtu lirinë për lidhjen e kontratave dhe garancinë mbi të drejtën e pronës, të cilat së bashku do të sigurojnë liri ekonomike për të gjithë aktorët që veprojnë. E drejta e konkurrencës në gjermani duke pasur ngjashmëri të madhe më atë të Komunitetin Ekonomik Evropian (KEE) do të bëjë që mendimi gjerman të fillojë të influencojë në të drejtën evropiane të konkurrencës dhe në politikat e saj për vitet që vijnë. 33Rregullorja e Këshillit Nr. 17 “Rregullorja e parë mbТ ТmplementТmТn e nenТt 85 dСe 86 të traktatТt”, (1962) Fletore Zyrtare Nr. 13. 34Ibid 33, neni 4, pika 1. 35Ibid 33, neni 17. 36Çështja Consten and Grundig v. European Commission (1966) E.C.R. 299, Fletore Zyrtare L 2545. 37Vendimi i Gjykatës së Drejtësisë (Vendimi për Interpretim të së Drejtës Evropiane me kërkesë të gjykatës së Hagës për cështjen në gjykim Kledingverkoopbedrijf de Geus en Uitdenbogerd v. Robert Bosch GmbH(13/61) (1962) E.C.R. 45. Për më tepër rreth cështjes shiko:

27

por që për kohën kur kërkohej implementimi i ligjit në Komunitetin Ekonomik Evropian (EEC) ishin të rëndësishme. Disa nga parimet që dolën nga vendimet e gjykatës rreth nenit 85 të traktatit ishin dhe këto:

- Vendosi që neni 85 i TKE nuk përbën një parim të vetëm por një ligj të aplikueshëm në mënyrë të drejtpërdrejtë,

- Vendosi mbi dallimet ndërmjet kufizimit nga objekti dhe kufizimit nga efekti, - Mbi aplikimin e nenit 85 të traktatit tek marrëveshjet vertikale, - Aplikimin e nenit 85 të traktatit në fushën e të drejtave mbi pronësinë intelektuale - Aplikimi i nenit 85 të traktatit në konkurrencën ndërmjet shitësve me pakicë dhe

shpërndarësve të së njëjtës markë (intra-brand competition).

Komisioni gjithashtu tregoi fuqinë e tij, në hetimin dhe gjobitjen e kompanive për sjellje të cilat sot i njohim si grupime të karteleve, me marrjen në vitin 196939 të vendimit të parë për një shkelje, vendim i cili u la më pas në fuqi edhe nga Gjykata e Drejtësisë40.

Vitet 70-90 u karakterizuan nga një zhvillim relativisht i ngadaltë kjo edhe si shkak i vështirësive ekonomike që po ndesheshin si edhe të disa reformave ekonomike të KEE. Ndonëse i influencuar shumë dhe nga mendimi i shkollës së Freiburg-ut (i cili në nenin 85 të traktatit vunë re një instrument i cili shërbente për mbrojtjen e lirisë ekonomike të gjithë atyre që veprojnë në botën e biznesit në vend të mbrojtjes së tregjeve konkurruese siç kuptohet sot) Komisioni akoma nuk e kishte vlerësuar tërësisht diferencën themelore ndërmjet grupeve të karteleve dhe formave të ndryshme të bashkëpunimit që nuk kanë si objekt por thjesht si efekt kufizimin e tregut. Në vazhdim themi se grupimet e karteleve ishin të shumë të fshehta dhe tejet të vështira për tu zbuluar. Shume grupime të karteleve u ndoqën penalisht41 por duke mos i dhënë prioritet të lartë. Gjobat të cila u sanksionuan për to ishin relativisht të ulëta krahasuar me standardet që ekzistojnë sot dhe në veçanti mund të themi se asgjë nuk ekzistonte në shoqërinë e asaj kohë për të sulmuar ose vënë përpara përgjegjësisë morale ato të cilët kishin marrë pjesë në praktika të tilla. Për sa i përket kufizimeve vertikale komisioni bëri një rishikim lidhur me përjashtimet në bllok për marrëveshjet në lidhje me shpërndarjen ekskluzive dhe marrëveshjet për blerjen ekskluzive42 duke i hapur rrugë me tej formulimit të rregullave në lidhje me marrëveshjet për shpërndarjen selektive43. Nuk duhet lënë pa përmendur edhe neni 86 i TKE që lidhej me Abuzimin me Pozitën Dominuese. Komisioni pati një fokusim të madh gjatë periudhës së viteve 1970-1990 kur ai filloi të shikojë mbi mundësitë dhe kufijtë e autoritetit që ai kishte për të marrë vendime dhe për të nxjerrë rregulla sipas këtij neni (neni 86 të TKE). Në shumë çështje të trajtuara nga gjykata, kjo e fundit e mbështeti gjerësisht Komisionin edhe pse në shumë raste vendimet e gjykatës anuluan disa aspekte të rregulloreve të miratuara nga Komisioni por ruajtën mbështetjen ndaj tij në disa http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:61961CJ0013#I1 38Vendimi i Gjykatës së Drejtësisë (Vendimi për Interpretim të së Drejtës Evropiane me kërkesë të gjykatës së Apelit Paris për cështjen në gjykim Societe Tecnique Miniere v. Maschinenbau Ulm GmbH (56/65) (1966) E.C.R. 235. Për më tepër rreth cështjes shiko: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:61965CJ0056 39Karteli Ndërkombëtar i Kininës (International Cuinine Cartel) - Quinine (1969), Fletore Zyrtare L192/5. 40Çështja ACF Chemiefarma NV v European Commission (41/69) (1970) E.C.R. 661. 41Për më shumë referohu tek vendimet për cështjet: European Sugar Industry (1973) Fletore Zyrtare L140/17; Coöperatieve Vereniging "Suiker Unie" UA and others v European Commission (1975) E.C.R.1663; - Polypropelene (1986) Fletore Zyrtare L230/1, Rhône-Poulence SA v European Commission (T-1/89) (1991) E.C.R. II-867. 42Rregullorja 1983/83/KE e KomТsТonТt “MbТ aplТkТmТn e nenТt 85/3 te traktatТt per kategorТte e marrëvesСjeve ekskluzТve të furnТzТmТt” (1983), Fletore Zyrtare Nr. L 173. 43Çështja Saba (1976), Fletore Zyrtare L 28/19.

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:61961CJ0013#I1

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:61965CJ0056

28

koncepte të përgjithshme siç ishte ai mbi aplikimin e nenit 86 të TKE në rastet e bashkimeve (mergers)44.

Në këtë periudhë do të përmendim edhe lëvizjen për krijimin e një tregu të vetëm e cila erdhi si shkak i deklaratës së presidentit Jacques Delors në fjalimin hyrës të mbajtur nga ana e tij në vitin 1985, duke i dhënë një goditje politikave evropiane në fushën e konkurrencës, në krahasim me politikat e konkurrencës në shtetet e Evropës. Në një treg të vetëm, bashkëjetesa jo e lehtë e të drejtës evropiane me atë kombëtare dhe aplikimi i barrierave të dyfishta për sjellje të njëjta, kishte filluar të bëhej një çështje e diskutueshme. Zbatimi praktikës së Komisionit u rrit në mënyrë të spikatur në fund të kësaj periudhe për më saktë në vitin 1990, kjo edhe nën dritën e sundimit të arsyes (rule of reason) në qasje me nenin 85, qasje kjo e cila kishte filluar të shfaqej në sipërfaqe45. Në këtë periudhë me e rëndësishmja ishte se mungesa e instrumenteve për kontrollin e bashkimeve në nivel komunitar kishte filluar të ndihej si problem. Komisioneri për konkurrencën Peter Sutherland, nisur nga këto që po ndodhnin dhe nevoja për të reaguar ose marrë masat e nevojshme, arriti në përfundimin se Komisioni nuk mund të fillonte të ishte institucioni kryesor për zbatimin e ligjit mbi konkurrencën në Evropë, nëse instrumenti praktik më i rëndësishëm siç është ai i kontrollit të bashkimeve mbetej në duart e autoriteteve kombëtare të konkurrencës. Më pas komisioneri Sutherland për të kapërcyer rezistencën e ndeshur në Këshill, kërcënoi për kryerjen e kontrollit të bashkimeve me instrumentet e dhëna nga neni 85 i traktatit, kjo duke marrë kurajë edhe nga diktimi që i bëri gjykata e drejtësisë në çështjen Philip Morris46. Testi thelbësor, sipas rregullores 4064/8947, i cili kishte të bënte me krijimin ose fuqizimin e pozitës dominuese u huazua nga e drejta Gjermane e konkurrencës48 duke bërë që adoptimi nga e drejta evropiane e kësaj dispozite të ligjit Gjerman për konkurrencën të konsiderohej triumfi ose ndikimi i asaj që mund të quhet influencë gjermane në zhvillimin e të drejtën evropiane të konkurrencës në ato 30 vite.

Periudha që pason me pas dhe që i referohet mesit të vitit 1990 deri në vitin 2004, nga shumë njerëz diskutohet si periudha e modernizimit të së drejtës së konkurrencës. Për hir të së vërtetës duhet pranuar që pika kulmore ose ai momenti që mund të konsiderohet si çasti me vendimtar kur filloi të frynte era e re e ndryshimeve në fushën e të drejtës së konkurrencës përkon me momentin që shënoi miratimin e rregullores mbi kontrollin e bashkimeve49. Aftësia e shfaqur nga Komisioni për të kaluar në gjykimin e çështjeve që lidheshin me bashkimet (mergers) e mëdha të cilat në këtë periudhë kishin përfshirë jo vetëm Evropën por në fakt të gjithë botën, i dhanë ose me sakte bënë që ky organ të vendosej në një pozitë të pushtetshme dhe të rëndësishme, të cilat institucionet ose agjencitë e tjera në fushën e mbrojtjes dhe garantimit të konkurrencës në Evropë nuk e kishin pasur ndonjëherë. Duke qenë se ishte faza ku Evropa po bëhej gati për aplikimin e 44Shiko vendimet për çështjet Continental Can v. Commission(1973) E.C.R 215, Commercial Solvents v. Commission(1974) E.C.R 223. United Brands Continental BV v. Commission(1978) E.C.R 207, Hoffmann-La Rochev.Commission(1979) E.C.R 461. 45Çështjet Konsortium E.C.R 900 (1990) Fletore Zyrtare L228/31 dhe Elopak/Metal Box-Odin(1990) Fletore Zyrtare L209/15. 46Çështja BAT and R. J. Reynolds v European Commission(142/84&156/84) (1987) E.C.R. 4487 (në këtë çësСtje GJED vendoТ mbТ testТn e “kontrollТt lТgjor ose faktТk” duke rТafТrmuar autorТtetТn e komТsТonТt në vlerësimin e transaksioneve që bien në kufi të zbatimit të nenin 85 të TKE. 47Rregullorja e Këshillit Nr. 4064/89 “MbТ kontrollТn e basСkТmeve ndërmjet ndërmarrjeve” Fletore Zyrtare 1989 L395/1, 30.12.1989), ndryshuar me rregulloret 1310/97/KE,(1997), Fletore Zyrtare L180/1. 48Ky test i cili kishte të bënte me vënien në balancë të efekteve pozitive dhe negative të bashkimeve ishte një element që e përmbante ligji Gjerman, ndërsa në të drejtën evropiane të konkurrencës ende nuk ishte adoptuar. 49Ibid 47.

29

rregullores për kontrollin e bashkimeve, për herë të parë komisioni u mbështet tek ekspertet e Shteteve të Bashkuara të Amerikës50. Në këtë pikë mund të themi që edhe pse testi mbi kontrollin e bashkimeve ishte një test i cili ishte trashëguar nga Gjermania, me kalimin e kohës, referuar dhe hapave të para që mund të konsiderohen si hapat fillestare të implementimit të rregullores mbi kontrollin e bashkimeve, krijoi një terren të favorshëm për rritjen e analizës ekonomike si analizë e pashmangshme në të drejtën e konkurrencës dhe më pas çoi në përfshirjen në ligjin për të drejtën evropiane të konkurrencës të modelit të shkollës së Çikagos mbi mirëqenien e konsumatorit. Adoptimi i modelit të shkollës së Çikagos51 vjen pas një ndikimi të gjatë të shkollës ordiliberaliste të Freiburgut. Gradualisht me miratimin e rregullores së bashkimeve ndihet edhe era e amerikanizimit në fushën e të drejtës së konkurrencës, gjë që konkretizohet me veprimet e Komisionit për adoptimin gradual të versionit të hartuar nga vetë ai për sa i përket mirëqenies se konsumatorit krahasuar dhe referuar dhe mendimit të zhvilluar nga shkolla e Çikagos. Me anë të implementimit të këtyre përcaktimeve të reja lidhur me mirëqenien e konsumatorit dalim në konkluzionin se i vetmi qëllim i të drejtës së konkurrencës është të sigurojë që konsumatori (ose konsumatoret në tërësi) të mos rrezikohen dhe të mos cenohen nga veprimet e ndërmarrjeve dhe veprimet e qeverive.52 Mund të themi se miratimi i rregullores mbi kontrollin e bashkimeve përbënte diçka të vlefshme në fushën e të drejtës së konkurrencës por nuk mund të themi dhe të pranojmë se miratimi i kësaj rregullore ishte zgjidhja. Tashmë hapi më i rëndësishëm dhe që kërkonte vëmendje ishte implementimi dhe zbatimi i tij në Komunitetin Evropian. Për këtë qëllim nga Drejtoria e Përgjithshme e Konkurrencës (dikur quhej Drejtoria e Përgjithshme IV) krijoi një Task Forcë për bashkimet (merger) e cila shumë shpejt filloi të zhvillonte një frymë karakteri, besueshmërie dhe virtytesh në punën në grup (esprit de corps). Gjatë kësaj periudhe Komisioni pa si të dobishëm mundësinë për kryerjen e bashkimeve me karakter ndërkufitar për arritjen e tregut të përbashkët i cili me përfshirjen e integrimit rajonal për arritjen e tregut të përbashkët tingëllon si temë tejet e ndryshme krahasuar me kohën kur diskutohej çështja Grundig/Consten. Referuar faktit që edhe pse ndalimi i parë nga ana e Komisionit u bë në fillim të vitit 199153, ai akoma po lëvizte dhe përpjekjet ishin aq të pakta për të treguar dhe për të bërë të ndihet realisht fuqia e tij. Me kalimin e viteve ndërhyrja dhe forca e treguar nga Komisioni u rrit ndjeshëm duke bërë që deri në vitin 2001 të miratoheshin 5 vendime për ndalime54, nga të cilat 3 prej tyre u kundërshtuan në

50Në vitin 1991 u përfundua traktati i parë i bashkëpunimit ndërmjet qeverisë së SHBA dhe Komisionit të Komunitetit Europian në lidhje me aplikimin e ligjeve përkatëse të konkurencës (Marrëveshja ndërmjet qeverisë së Shteteve Të Bashkuara rë Amerikës dhe Komunitetit Evropian lidhur me aplikimin e ligjeve të tyre mbi konkurrencën (1995) Fletore Zyrtare L95/47). 51Konkluzioni i teorisë së shkollës së Çikagos ishte që qeveria duhet të ndërhyjë në tregje vetëm ne rastet e karteleve hard-core (lloje të aktivitetit të kartelit që janë qartësisht antikonkurues dhe mund të jetë në shënjestrën e sanksioneve më të rënda) dhe bashkimeve horizontale të cilat mund të krijojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë monopole ose mund të lehtësojë kartelizimin nëpërmjet reduktimit drastik të numrit të mbetur të sСТtësve në treg (R. Posner (1979),“TСe CСТcago ScСool of AntТtrust AnalysТs”, UnТversТty of Pennsylvania Law Review, f.925- 928). 52R. Bork, “TСe AntТtrust Paradox” (1978), New York: Free Press dСe R. Posner, “AntТtrust Law” (botТmТ Т 2-të, 2001), University of Chicago Press. 53Çështja Aerospatiale alenia/de Havilland, 91/619/EEC (Case IV/M53) (1992) 4 CMLR M2, Fletore Zyrtare L334/42, për më shumë shiko http://ec.europa.eu/competition/mergers/cases/decisions/m53_en.pdf 545 (pesë) vendimet e Komisionit të cilat vendosën për ndalimin e bashkimeve ishin Vendimi i Komisionit datë 31.01.2001 SCA/Metsa Tissue(2002) Fletore Zyrtare L57/1,Vendimi i Komisionit datë 03.07.2001- General Electric/Honeywell (2004) Fletore Zyrtare L48/1, Vendimi i Komisionit datë 10.10.2001- Schneider/Legrand (2004) Fletore Zyrtare L101/1, Vendimi i Komisionit datë 17.10.2001- CVC/Lenzing (2004) Fletore Zyrtare L82/20, Vendimi i Komisionit datë 30.10.2001- Tetra Laval/Sidel (2004) Fletore Zyrtare L43/13.

http://ec.europa.eu/competition/mergers/cases/decisions/m53_en.pdf

30

gjykatën e shkallës së parë, gjykatë e cila u krijua në të njëjtën periudhë që u miratua dhe rregullorja 4064/89 për kontrollin e bashkimeve. Dy nga këto vendime të apeluara në gjykatën e shkallës së parë kontribuan në atë që do të konsiderohet si viti i tmerrshëm për Komisionerin e Konkurrencës, nisur dhe nga fakti që tre vendimet e Komisionit për ndalimet u anuluan nga gjykata nga ku 2 prej këtyre vendimeve për anulimin e vendimeve të Komisionit u morën në një periudhë të shkurtër nga njëra tjetra. Në vetëm 3 ditë gjykata rrëzoi 2 vendime të Komisionit që ishin dhënë për ndalimin e bashkimeve55. Në një konferencë shtypi të dhënë në ditën e fundit kur u dha dhe vendimi nga gjykata rreth çështjeve të apeluara, nga ana e komisionerit për çështjet e konkurrencës Mario Monti u deklarua se do të ndërmerreshin reforma gjithëpërfshirëse në procesin e kontrollit të bashkimeve nga Komisioni. Në këtë reformë do të përfshihej dhe emërimi i një drejtuesi ekonomik, ngritja e një paneli vëzhgues dhe hetues të krijuar me qëllim për të bërë rolin e “avokatТt të djallТt” në rТsСТkТmТn e draft-vendimeve të rëndësishme të Komisionit dhe objekt tjetër i kësaj reforme do të ishte rritja e transparencën në procesin me anë të të cilit rregullat e lojës në fushën e konkurrencës bëhen të ditura dhe zbatohen ndërmjet palëve. Referuar deklarimeve të komisionerit Monti menjëherë pas vendimeve të dhëna nga gjykata për çështjet ku vendimet e komisionit ishin apeluar nga palët të cilat ishin penalizuar nga këto vendime, themi se këto reforma të cilat janë pjesë dhe kontribuojnë edhe sot në punën dhe praktikën e përditshme të komisionit kanë sjellë në mënyrë rrënjësore një efekt mbi të gjitha pozitiv në zbatimin e rregullores mbi kontrollin e bashkimeve nga ana e Komisionit56. Anulimi i vendimit për Airtoursgjithashtu shkaktoi një debat lidhur me mundësinë e Komisionit për të ndërhyrë në situatën oligopoliste të tregut bazuar në efektet e koordinuara, debat i cili më vonë me rastin e rishikimit të programuar dhe të planifikuar të rregullores për kontrollin e bashkimeve çoi në miratimin e një testi të ri. Krijimi ose fuqizimi i pozitës dominuese tashmë ka zbritur ose është hequr nga roli i të qenit model kryesor për testin e përgjithshëm i cili shtron pyetjen për të ditur nëse bashkimi ndërmjet ndërmarrjeve në mënyrë të ndjeshme pengon efektivisht konkurrencën në tregun e përbashkët57. Testi i ri i cili zëvendësoi atë ekzistues solli një frymë të re dhe injektoi oksigjen në kryerjen dhe përdorimin e analizave ekonomike58.

Sa më sipër mund të themi se edhe pse ligji Amerikan mbi antitrustet dhe veçanërisht pjesa ku flitet për mirëqenien e konsumatorit ka një ndikim kryesor në të drejtën evropiane të konkurrencës dhe shërben si pasqyrë për praktikën e ndjekur nga Komisioni në fushën e konkurrencës, asgjë nuk e ndalon dot Komisionin që të japë një vendim ndrysСe nga ç’mund të jetë dСënë për një çësСtje në SСtetet e BasСkuara të AmerТkës 55Vendimet e Komisionit të cilat u ankimuan në gjykatë ishin Airtours Plc v Commission (T-342/99) (2002) E.C.R II-2585, Schneider Electric SA v Commission (T-301/01) (2002) E.C.R II-4071, Tetra Laval v Commission ( T-5/02) (2002) E.C.R. II-4381. 56Njësia e Task Forcës e krijuar për bashkimet më pas u hoq për ti lënë vendin krijimit të njësive të kontrollit të bashkimeve sipas drejtorive të krijuara për drejtime të vecanta të industrisë. Kjo do të thotë me pak fjalë që në bazë të industrive që egzistonin do të kishte dhe drejtori që do merreshin me kontrollin e bashkimeve. P.sh në industrinë e produkteve farmaceutike do ishte një drejtori që do mbulonte çështje që lidheshin me kontrollin e bashkimeve, në teknologjine e informacioni do ishte një drejtori tjetër etj. Ky lloj organizimi do të cilesohej si më i vlefshëm dhe me efektiv në luftën për krijimin e një tregu të përbashkët konkurues dhe për mbrojtjen e konsumatorit. 57ParagrafТ (5) Т Rregullores së KësСТllТt Nr. 139/2004 “MbТ kontrollТn e përqendrТmeve ndërmjet ndërmarrjeve (rregullorja e KE për basСkТmet)”, (2004) Fletore Zyrtare L 24/1, ku përcaktoСet që Komisioni duhet të miratojë rregulla për të penguar efektet që sjellin bashkimet për konkurencën (çështja Airtours Plc v Commission (T-342/99) (2002) E.C.R II-2585). 58Kjo përqasje dhe këto ndryshime u pasqyruan në evidencat e publikuara nga Komisioni lidhur me BasСkТmet HorТzontale në vТtТn 2004 dСe në UdСëzТmТn e KomТsТonТt Т vТtТt 2004 “Për vlerësТmТn e bashkimeve horizontale sipas Rregullores së Këshillit mbi kontrollin e përqendrimeve ndërmjet ndërmarrjeve” (2004), Fletore Zyrtare 31/5.

31

referuar dy bashkimeve ku u përfshinë kompani Amerikane edhe pse tregjet në fjalë ishin konsideruar të karakterit global dhe të tilla që të mundoheshin për të krijuar dhe sjellë rezultate të njëjta në të gjithë juridiksionet e përcaktuara59.

Të ndodhur përpara këtyre ndryshimeve që solli miratimi i rregullores mbi kontrollin e bashkimeve kërkohej që të kthehej një vështrim mbi nenin 81 të TKE. Në të vërtetë duhet të kalonin disa vite derisa Komisioni të kthente plotësisht vëmendjen tek ky nen. Praktika e mëvonshme u ndikua shumë nga konkluzioni që pavarësisht nga grupimet e karteleve ku kompanitë kanë për qëllim rritjen e çmimeve, kufizimin dhe shtrëngimin e prodhimit dhe ndër të tjera ndarjen e tregjeve ndërmjet tyre dhe kufizime të tjera përfshirë këtu ato horizontale dhe ato vertikale, ka të ngjarë të jenë të dëmshme ato sjellje ku të paktën njëra nga palët gëzon në një shkallë të caktuar fuqi në tregun përkatës. Në mesin e viteve `90 grupimet e karteleve ishin kthyer në një prioritet për zbatimin e politikave të ndërtuara nga Komisioni. Ashtu si dhe në të gjithë historinë e tij në rrugën për zbatimin e rregullave të konkurrencës, forcimin e ligjit dhe përafrimit të tij me legjislacionin Amerikan si një nga legjislacionet e para moderne, Komisioni edhe kësaj radhe kur miratoi programin e lehtësimit60 u mbështet dhe u referua tek praktika Amerikane. Ky program lehtësimi përcaktonte se ato firma të cilat vetë deklaronin përfshirjen e tyre në një kartel do të mund të fitonin imunitet nga gjobitja dhe ato kompani që më pas pranonin përfshirjen e tyre në kartel dhe ofronin prova shtesë për Komisionin do të merrnin një reduktim të gjobës së marrë. Ky instrument i vendosur nga Komisioni i është nënshtruar 2 herë rishikimeve në vitet në vazhdim61 duke vendosur një çmim për kompaninë e parë, të dytë ose të tretë që do të kallëzojë një rast të tillë dhe si rrjedhim e ka kthyer këtë gjë në një garë për në gjykatë, në këtë rast për në Komision. Nisur nga ky instrument i prezantuar nga një njoftim i thjesht i komisionit mund të themi se kemi një ndryshim thelbësor në natyrën e forcimit dhe zbatimit të së drejtës së konkurrencës në rastin e karteleve, duke bërë që 10 vitet e fundit kompanitë të heqin dorë nga e drejta për tu mbrojtur nga akuzat. Heqja dorë nga mbrojtja për akuzat e ngritura e bën zbatimin e ligjit mbi kartelet më të dobishëm për komisionin por në të njëjtën kohë ngre edhe një pikëpyetje për sa i përket faktit se si ndikon ky refuzim për tu mbrojtur nga akuzat, kur kjo e drejtë është një e drejtë legjitime dhe e mbrojtur me ligj. Një tjetër aspekt lidhur me implementimin e këtij instrumenti është edhe fakti që komisioni përdori udhëzimin mbi gjobat, i cili u publikua për herë të pare në vitin 199862, me qëllim që të rriste nivelin e gjobave që deri në atë kohë ishin të panjohura. Deri në vitin 1998 kur u publikua udhëzimi mbi gjobat, nga ana e komisionit ishte ndjekur një praktikë për gjobitjen e kompanive në një nivel që shkonte 5% - 8% e xhiros së përgjithshme të vitit të fundit të shkeljes. Udhëzimi për gjobat i publikuar nga Komisioni në vitin 1998 çoi në vendosjen e gjobave të cilat ishin 10 - 20 herë më të larta se sa gjobat që do të ishin vënë sipas rregullave të përcaktuara dhe që ishin në fuqi në sistemin e mëparshëm. Për pjesën që nuk përfshihet tek kartelet, rregullat aktuale për përjashtimin në bllok që lidhet me përdorimin e disa formave të caktuara të kufizimit të konkurrencës ka filluar të shërbejë si këmishe force për zhvillimin e praktikave 59Çështjet Boeing/Mc Donnell Douglas (1997) Fletore Zyrtare L 336/47, General Electric/Honeywell (2004) Fletore Zyrtare L 48/1, rikonfirmuar dhe lënë në fuqi në çështjen Honeywell Internacional Inc v. European Commission (T-209/01) (2005) E.C.R II-5527. 60NjoftТmТ Т KomТsТonТt “MbТ mos-ТmponТmТn ose reduktТmТn e gjobave në rastet e karteleve” (1996) Fletore Zyrtare 207/4. 61NjoftТmТ Т KomТsТonТt “MbТ ТmunТtetТt nga gjobat ose reduktТmТ Т gjobave në rastet e karteleve” (2002) Fletore Zyrtare C45/3 dСe NjoftТmТ Т KomТsТonТt “mbТ ТmunТtetТt nga gjobat ose reduktТmТ Т gjobave në rastet e karteleve (2006) Fletore Zyrtare C 298/17. 62UdСëzТmТ Т KomТsТonТt “MbТ metodën për vendosjen e gjobave të Тmponuara sipas nenit 15(2) të Rregullores Nr.17/62/KE dhe nenit 65 (5) të TKE (1998) Fletore Zyrtare C9/3 dhe Udhëzimi i Komisionit “MbТ metodën e vendosjen së gjobave” (2006) Fletore Zyrtare C210/2.

32

kontraktuale. Pas kësaj Komisioni filloi dhe përfundoi një proces për rishikimin e rregullave ekzistuese të përjashtimit në bllok, duke u bazuar në atë që, pavarësisht nga disa kufizime thelbësore, kufizimi i konkurrencës në rastin e mungesës së pushtetit mbi tregun nuk do të shtrembërojë konkurrencën dhe në shumë raste do të ketë efekte përfituese63.

Për sa i përket (ish) nenit 82 të TKE mund të themi se aplikimi i mësimeve të reja ekonomike u provua të ishte tejet e vështirë për Komisionin deri kur vendimi i tij i vitit 2004 detyronte kompaninë Microsoft të veçonte programТn “WТndows MedТa Player” nga pjesa tjetër e “WТndows Software” me qëllТm që të bëСet Т mundur për konkurrentët dhënia e informacioneve të ndërfaqes (interface) së shërbimeve të cilat i disponon work station64. Në këtë periudhë Komisioni nuk mori ndonjë vendim të rëndësishëm në aplikim të nenit 82 të TKE.

Në këtë periudhë pritej ende shumë nga Komisioni. Akoma ishte e nevojshme marrja e masave të reja me qëllim ofrimin në masë të gjerë të një tregu konkurrues. Komisioni në këtë periudhë e vendosi veten në pararojë për të thyer muret dhe për të hapur konkurrencën në të gjithë sektorët e rëndësishëm të industrisë siç është energjia, transporti, shërbimet postare dhe telekomunikacionet. Në disa fusha vazhdon ende të jetë dominuese fuqia e kompanive shtetërore ose e ish-kompanive shtetërore tashmë të privatizuara por që më parë mbanin pozitë dominuese si ofrues dhe sigurues të infrastrukturës. Përpjekja për hapjen e tregut ka qenë veçanërisht e suksesshme në fushën e telekomunikacione ku Komisioni është ndihmuar edhe nga shpikjet dhe të rejat teknologjike që kanë përfshirë këtë sektor. Në sektorët e tjerë madhorë progresi ka qenë shumë i vështirë dhe hapat e bëra kanë qenë pothuajse të parëndësishme.

Për sa i përket anës procedurale mund të themi se pas një sundimi shumëvjeçar të rregullores 17/62, KomТsТonТ nxorТ të famsСmen “Letra e bardСë në reformën procedurale”65 e cila solli si pasoje miratimin e Rregullores 1/200366. Modernizimi i bërë nëpërmjet kësaj rregullore qëndron në tre shtylla:

(i) Aplikimi i drejtpërdrejtë i nenit 81(3) të TKE.

63Rregullorja e KomТsТonТt Nr. 2658/2000 “MbТ aplТkТmТn e nenТt 81(3) të TKE në kategoritë e marrëvesСjeve të specТalТzТmТt” (2000) Fletore Zyrtare L304/3, Rregullorja e KomТsТonТt Nr. 2659/2000 “MbТ aplТkТmТn e nenТt 81(3) të TKE në kategorТnë e marrëvesСjeve për kërkТm dСe zСvТllТm (R&D)” (2000) Fletore Zyrtare L304/7, NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 të TKE në marrëvesСjet СorТzontale të basСkëpunТmТt” (2001) Fletore Zyrtare C3/2, Rregullorja e KomТsТonТt Nr. 2790/1999 “MbТ aplТkТmТn e nenТt 81(3) të TKE mbТ katëgorТtë e marrëvesСjeve vertТkale dhe praktikave të basСkërenduara” (1999) Fletore Zyrtare L336/21, NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ kufТzТmet vertТkale” (2000) Fletore Zyrtare C291/1, Rregullorja e KomТsТonТt Nr.772/2004 “MbТ aplТkТmТn nenТt 81(3) të TKE në kategoritë e marrëveshjeve të transferТmТt të teknologjТsë” (2004) Fletore Zyrtare L123/11 dСe NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 të TKE mbТ marrëvesСjet e transferТmТt të teknologjТsë” (2004) Fletore Zyrtare C101/2. 64Çështja ku përballë njëra tjetrës ishin Microsoft v. European Commission lidhet me abuzimin me pozitën dominuese nga ana e kompanise Microsoft. E gjitha kjo nisi me kërkesë të Novell Inc (kompani ndërkombëtare programesh dhe shërbimesh) mbi licensimin e praktikave të Microsoft në vitin 1993 dhe si rezultat i kësaj Bashkimi Europian urdhëroi Microsoft të publikojë informacionet përkatëse për serverat e produkteve të tij dhe që të lancojë programin“Microsoft Windows” pa pasur në përmbajtje të tij programin “Windows Media Player”. Rreth vendimeve që mori Komisioni dhe gjoba që vendosi kundrejt kompanisë Microsoft referoju çështjes: Microsoft v Commision (T-201/04) të pohuar në Vendimin e Komisionit datë 24 Mars 2004 (Case COMP/C-3/37.792.) 65Ibid 2. 66Rregullorja e Këshillit Nr. 1/2003,“Mbi implementimin e rregullave mbi konkurencën të përcaktuara në nenТn 81 dСe 82 të TKE” (2003),Fletore Zyrtare 1, (amenduar me Rregulloren e KësСТllТt Nr. 411/2004 (2004) dhe Rregulloren e Këshillit Nr.1419/2006 (2006)).

33

Më parë paragrafi 3 i nenit 81 ishte interpretuar gjithmonë si një normë që i lejonte Komisionit ose Këshillit Evropian të jepte leje me anë të akteve individuale (vendimeve) ose masa për aplikimin e përgjithshëm të përjashtimeve në bllok kur normat e përcaktuara nga kjo dispozitë ishin plotësuar. Me ndryshimet e reja neni 81(3) i TKE aplikohet në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe është i detyrueshëm për aplikim nga çdo autoritetet, gjykatë dhe nga kompanitë që vlerësojnë ligjshmërinë e sjelljes së tyre.

(ii) Epërsia e legjislacionit Evropian mbi ato kombëtare në fushën e së drejtës së

konkurrencës.

Neni 3 i rregullores 1/2003 (Rregullorja e Bashkimeve) krijoi për herë të parë një fushë loje të barabartë për sa i përket standardit në të cilin sjellja e kompanive konkurruese është gjykuar, pavarësisht vendit anëtar në të cilin sjellja ka lindur ose ka sjellë pasoja. Kërkesa e vetme që ka ligji Evropian për të drejtën e konkurrencës për të qenë i aplikueshëm është që marrëveshjet ose praktikat të jenë në gjendje të kenë efekt në tregun ndërmjet shteteve anëtare të BE.

(iii) Zbatim të përbashkët të ish neneve 81 dhe 82 të TFBE nëpërmjet rrjeteve të

Autoriteteve Evropiane të Konkurrencës.

Ndërsa, sipas Rregullores 17/62, autoritetet kombëtare të konkurrencës prireshin të zbatonin rregullat e veta kombëtare në fushën e konkurrencës më tepër se rregullat evropiane në fushën e konkurrencës, e drejta evropiane e konkurrencës ishte përdorur në mënyrë ekskluzive nga Komisioni. Tashmë nenet 81 dhe 82 të TKE ishin të zbatueshme si nga Komisioni edhe nga autoritete kombëtare të konkurrencës. Ndërsa ky fakt është mbajtur nga Komisioni si proces decentralizimi, efektet në praktikë duket të jenë të kundërta për autoritetet kombëtare, siç rezulton edhe nga vështrimi edhe mbikëqyrja e bërë vendimeve të autoriteteve kombëtare nga ana e Komisionit.

I.2. Legjislacioni evropian në të drejtën e konkurrencës.

Burimet kryesore në të drejtën evropiane të konkurrencës mund ti ndajmë në 2 kategori kryesore. Kategoria e parë e burimeve të së drejtës evropiane përbehet nga legjislacioni primar dhe kategoria kategoria e dytë përbehet nga legjislacioni sekondar. Në vazhdim përmend shkurtimisht burimet e së drejtës evropiane të konkurrencës sipas 2 kategorive përkatëse.

I.2.1. Legjislacioni primar në të drejtën evropiane të konkurrencës.

Legjislacioni primar në fushën e të drejtës evropiane të konkurrencës është Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian ose siç e njohim ndryshe Traktati i Lisbonës67. Traktati i Lisbonës i cili hyri në fuqi me 1 Dhjetor 2009 duke amenduar në këtë mënyrë Traktatin e Bashkimit Evropian (TKE) dhe duke krijuar një traktat të ri mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian (TFBE). Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian parashikon në përmbajtje të tij disa dispozita që lidhen me përcaktime në fushën e konkurrencës, mbrojtjen dhe forcimin e tregut të brendshëm duke pasur parasysh dhe mbrojtjen dhe mirëqenien e konsumatorëve. Legjislacioni për politikat në fushën e konkurrencës gjenden në traktat në nenet 101-109, pa harruar këtu edhe nenet e tjera që rregullojnë marrëdhëniet në fushën e të drejtës së konkurrencës në tregun e brendshëm. Për efekt të trajtimit të temës do merren në vëmendje neni 3, 101, 102 dhe Protokolli Nr.27 i TFBE.

67Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian (Traktati i Lisbonës (2007) Fletore Zyrtare C 306/01) që ndryshoi Traktatin mbi Bashkimit Evropian (Traktati i Maastricht), (1992) Fletore Zyrtare C 191/1) dhe Traktatin për Themelimin e Komunitetit Ekonomik Evropian (Traktati i Romës (1957), 298 U.N.T.S).

34

a. Dispozitat Kryesore

- Neni 101 (TFBE) (ish neni 81 i TKE)

Neni 101 përcakton se:

1. Do të ndalohen si të papajtueshme me tregun e brendshëm: të gjitha marrëveshjet ndërmjet ndërmarrjeve, vendimet e grupimeve të ndërmarrjeve dhe praktikat e bashkërenduara të cilat mund të ndikojnë tregun ndërmjet shteteve anëtare dhe të cilat kanë si objekt ose efekt të tyre parandalimin, kufizimin ose shtrembërimin e konkurrencës në tregun e brendshëm68 dhe në veçanti ato të cilat:

(a) direkt ose indirekt fiksojnë çmimet e shitjes ose të blerjes ose kushte të tjera të tregtimit; (b) kufizojnë ose kontrollojnë prodhimin, tregjet, zhvillimet teknologjike ose investimet; (c) ndajnë tregjet ose burimet e furnizimit; (d) aplikojnë kushte të pabarabarta në transaksione të njëjta për palët e tjera në treg duke i vendosur ato në kushte të disfavorshme konkurrimi; (e) kushtëzojnë lidhjen e kontratave me pranimin nga palëte tjera të detyrimeve shtesë që për nga natyra e tyre, ose sipas përdorimit tregtar nuk kanë lidhje me objektin e këtyre kontratave.

2. Çdo marrëveshje ose vendim i ndaluar sipas këtij neni do të jetë automatikisht i pavlefshëm.

3. Dispozitat e paragrafit 1, megjithatë deklarohen si të pa aplikueshme në rast se:

çdo marrëveshje ose kategori marrëveshjesh ndërmjet ndërmarrjeve, çdo vendim ose kategori vendimesh nga shoqatat e ndërmarrjeve, çdo praktikë bashkërenduese ose kategori e praktikave bashkërenduese,

e cila kontribuon në përmirësimin e prodhimit, të shpërndarjes se produkteve ose në promovimin e teknologjisë ose në rritjen ekonomike, ndërsa i lejon konsumatoreve një ndarje të drejtë të përfitimeve që rrjedhin dhe të cilat nuk:

(a) vendos tek ndërmarrjet përkatëse kufizime të tilla që nuk janë të domosdoshme për arritjen e këtyre qëllimeve; (b) i lejon sipërmarrjeve të tilla mundësinë e eliminimit të konkurrencës në lidhje me një pjesë të konsiderueshme të produkteve në fjalë.

Shihet se neni 101 i TFBE është gati i njëjtë me ish nenin 81 të TKE me një dallim të vogël që lТdСet me kalТmТn në përdorТmТn sТstematТk të termТt “tregu Т brendsСëm” në vend të atТj të “tregu Т përbasСkët”.

- Neni 102 (TFBE) (ish neni 82 i TKE)

Neni 102 përcakton se:

Çdo abuzim nga një ose më shumë ndërmarrje në pozitë dominuese në tregun e brendshëm ose në një pjesë të konsiderueshme të tij, do të ndalohet si i papajtueshëm me tregun e brendshëm për sa kohe ajo mund të ndikojë në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare.

Të tilla abuzime, në veçanti konsistojnë në:

68Në ndryshim me përcaktimin e ri të bërë në nenin 101 të TFBE (tregu i brendshëm), në nenin 85 të TKE përdorej termТ “tregu Т përbasСkët”.

35

(a) vendosjen në mënyrë direkte ose indirekte dhe në mënyrë të pandershme e çmimeve të shitjes ose të blerjes, ose e kushteve të tjera të tregtimit; (b) kufizimin e prodhimit, të tregjeve ose zhvillimeve teknologjike në dëm të konsumatoreve; (c) aplikimin e kushteve të pabarabarta në transaksionet e njëjta me palët e tjera në treg, duke i vendos ato në kushte të disfavorshme konkurrimi; (d) kushtëzimin e lidhjes së kontratave me pranimin nga palët e tjera të detyrimeve shtesë që për nga natyra e tyre, ose sipas përdorimit tregtar nuk kanë lidhje me objektin ekëtyre kontratave.

b. Dispozita të tjera

- Neni 3 (TFBE).

Neni 3 (1) (g) i TKE, i cili fliste për një sistem që do siguronte që konkurrenca në tregun e brendshëm nuk do të shtrembërohej dhe që shpeshherë referohej te çështjet gjyqësore (Case Law), u hoq dhe u zëvendësua me nenin 3 (1) (b)69 të Traktatit të Funksionimit të Bashkimit Evropian (TFBE) i cili flet për krijimin e rregullave të konkurrencës, të nevojshme për funksionimin e tregut të brendshëm.

Sipas nenit 3 të TFBE, BE-ja do të punojë për një zhvillim të qëndrueshëm të Evropës bazuar ndër të tjera dhe në konkurrencën e lartë në ekonominë e tregut social, koncept ky që më sСumë e errëson sesa sqaron. KonceptТ Т “EkonomТa e Tregut SocТal” ësСtë përdorur në shkencat politike dhe literaturën ekonomike për të përshkruar ekonominë Gjermane dhe shpesh në kontrast të asaj që është etiketuar si modeli Anglo-Amerikan i kapitalizmit.

c. Protokollet shtojcë të traktateve, si burim primar i të drejtës së konkurrencës.

- Protokolli Nr 2770.

Traktati për Kushtetutën Evropiane71, e përfshiu nenin 3(1)(g) të Traktatit të Bashkimit Evropian, në nenin I-3 të saj, duke deklaruar si një nga objektiva e Bashkimit EvropТan....“krijimin një tregu të brendshëm ku konkurrenca është e lirë dhe e pashtrembëruar”, ndrysСe nga sТç parasСТkoСej në TraktatТn e BasСkТmТt EvropТan (Neni3 (1)(g) i KE), që e konsideronte atë si një nga aktivitetet e komunitetit.

Fakti që traktati për Kushtetutën Evropiane dështoi dhe nuk u ratifikua nga të gjitha shtetet anëtare, bëri që ky ndryshim të mos bëhej dhe në fuqi mbeti neni 3(1)(g) i 69NenТ 3 Т TraktatТt mbТ FunksТonТmТn e BasСkТmТt EvropТan (TFBE) parasСТkoСet se “pТka 1. BasСkТmi do të ketë kompetenca ekskluzive në fushat e mëposhtëme... (b) Krijimin e rregullave për konkurencën të nevojsСme për funksТonТmТn e tregut të brendsСëm….”. 70ProtokollТ Nr.27 “MbТ tregun e brendsСëm dСe konkurencën” (2008) Fletorja Zyrtare Nr. 115. 71Traktati per krijimin e Kushtetutës Europiane u miratua në Bruksel nga Këshilli Evropian (në datë 18.06.2004) dhe u nënshkrua në Romë (në datë 29.10.2004) nga 25 shtetet anëtare të BE-s. Shtetet kandidate si Turqia, Bullgaria dhe Rumania firmosën vetëm aktin final të traktatit. Kroacia mori pjesë si shtet vëzhgues për shkak të faktit që nuk kishte marrë pjesë në punimet e konventës. Pas kësaj shtetet anëtare do të duhej të ratifikonin Kushtetutën Evropiane në përputhje me legjislacionin e tyre kombëtar. Miratimi i traktatit për Kushtetutën Evropiane me anë të referendumeve të hapura, bënte që opinioni i qytetarëve në këtë rast do të merrte një rëndësi të vecantë. Traktati kushtetues hapi një periudhë ratifikimi që do të duhej të përfundonte në tetor të vitit 2006. Në afatin e caktuar 18 shtete anëtare e ratifikuan traktatin nëpërmjet procedurave kombëtare që në disa raste kërkonin referendumin dhe në disa raste të tjera me anë të procedurave parlamentare. Hollanda dhe Franca shprehen kundërshtimin e tyre duke mos e ratifikuar ndërsa disa shtete të tjera akoma nuk e kishin ratifikuar për shkak se ishin ende në procedura për ratifikimin dhe të tjera shtete ende nuk kishin vendosur për mënyrën e ratifikimit (Rumania dhe Bullgari pas anëtarësimit në BE në vitin 2007 e ratifikuan traktatin e Kushtetutës Evropiane). Pas kundërshtimit të tekstit nga Franca dСe Holanda sСtetet ranë dakort për tСТrrjen e të asСtëquajturës “PerТudСë ReflektТmТ”.

36

Traktatit të BE-s që rendiste si aktivitet të Komunitetit Evropian.... “krijimin e një sistemi që do të sigurojë që konkurrenca në tregun e brendshëm nuk do të shtrembërohet”. Kur liderët evropianë po binin dakord mbi miratimin e versionit final të Traktatit të Lisbonës, një amendament i veçantë shkaktoi zhurma dhe shqetësim. E gjithë kjo zhurmë dhe shqetësim në të njëjtën kohë lidhet me faktin se traktati i Bashkimit Evropian (TBE ose TEU), neni 3(1)(g) rendiste si aktivitet të Komunitetit... “krijimin e një sistemi që do të sigurojë që konkurrenca në tregun e brendshëm nuk do të shtrembërohet” dhe në rast të miratimit të Traktatit të Lisbonës do të ndodhte që neni 3 (1) (g) i cili shpesh ishte përdorur si referim dhe nga praktika gjyqësore, të hiqej dhe të zëvendësohej nga nenin 3(1)(b) i Traktatit të Lisbonës (Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian) i cili flet për kompetenca ekskluzТve të komunТtetТt evropТan që kanë të bëjnë me.....“krijimin e rregullave të nevojshme në fushën e konkurrencës që do shërbejnë për funksionimin e tregut të brendshëm”. I vetmТ ndrysСТm që Т ТsСte bërë nenТt 3 të traktatТt të mëparsСëm kishte të bënte me atë që në dТspozТtën e mëparsСme sТ objektТv kТsСte ....“konkurrencën e lТrë dСe mossСtrembërТmТ”, ndërsa tanТ këto fjale ТsСТn Сequr. Heqja e konkurrencës si një objektiv u përkrah në mënyre të fuqishme nga Presidenti i atëhershëm i Francës Nicolas Sarkozy72 i cili me këtë veprim supozohej të kishte për qëllim ruajtjen e pozicionit të ndërmarrjeve publike ose përfshirjen aktive të qeverisë në sipërmarrje.

Ky ndrysСТm sСfuqТzoТ përkusСtТmТn mbТ 50 vjeçar për “mos sСtrembërТmТn e konkurrencës” të ngulТtura në dispozitatthemelore tëTraktatit tëKE-së(Neni3(1)(g) i KE), duke e zhvendosur atë në njëprotokoll shtojcë dhe duke garantuar një mbrojtje të asaj që ishte ndërtuar për vite me radhë për ruajtjen e konkurrencës nga shtrembërimi. Në protokollТn Nr. 27 të mТratuar nga sСtetet anëtare të BE përcaktoСet se “duke marrë parasysh që tregu i brendshëm siç parashikohet në nenin 3 të TFBE përfshin një sistem që siguron që konkurrenca nuk është shtrembëruar, palët vendosin që Bashkimi Evropian nëse është e nevojshme do të ndërmarrë veprime sipas nenit 352 të TFBE (Traktati i LТsbonës). Ky protokoll Т mТratuar nga palët do tТ sСtoСet TFBE”.

I.2.2. Legjislacioni sekondar në të drejtën evropiane të konkurrencës.

Legjislacioni sekondar në fushën e të drejtës evropiane të konkurrencës bazohet në traktatet e Bashkimit Evropian (Traktati i BE dhe Traktati mbi Funksionimin e BE) dhe nënkupton një shumëllojshmëri të procedurave të përcaktuara në nene të veçanta të tyre.

Në zbatim dhe referuar traktateve të BE, legjislacionin Evropian në tërësi dhe në trajtimin e kësaj teme e gjejmë të shfaqur në formën e:

- Rregulloreve, të cilat aplikohen në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe janë të detyrueshme për të gjitha shtetet anëtare të Bashkimit Evropian pa qenë e nevojshme implementimi i saj në ligjin kombëtar të shteteve anëtare.

- Direktivave, të cilatjanë të detyrueshme për objektivat e caktuar dhe të cilat duhet të arrihen brenda një afati kohor të caktuar, ndërsa ja lënë në dorë shteteve anëtare të zgjedhin formën dhe mënyrën që do përdoret për të arritur këto qëllime. Direktiva duhet të implementohet në legjislacionin kombëtar në përputhje me procedurat individuale të shteteve anëtare të BE.

- Vendimeve, të cilat janë të detyrueshme në të gjitha aspektet e tyre për ato të cilët iu drejtohet. Vendimet nuk kërkojnë implementim të legjislacionit

72 Presidenti i Francës Nikola Sarkozy në vazhdim të negociatave që do të çonin në miratimin Traktatin e LТsbonës deklaroТ se.... “Ne kemТ arrТtur një rТorТentТm madСor të objektТvave të BasСkТmТt EuropТan. Konkurenca nuk është më një objektiv i Bashkimit Europian ose një qëllim në vetvete por është një mjet për ti shërbyer tregut të brendsСëm”.

37

kombëtar. Një vendim mund ti drejtohet një shteti anëtar ose gjitha shteteve anëtare dhe gjithashtu ndërmarrjeve ose individëve.

- Rekomandimeve dhe Opinioneve, të cilat ndryshe nga rregulloret, direktivat dhe vendimet nuk janë të detyrueshme. Rekomandimet dhe opinionet nuk kanë forcë ligjore por ato negociohen dhe votohen në përputhje me procedurat e përcaktuara. Ndonëse rekomandimet nuk kane forcë ligjore për shtetet anëtare të BE, ato mbartin peshë politike. Rekomandimet dhe opinionet janë instrumente për veprime indirekte që kanë për qëllim nxitjen për përgatitjen e legjislacionit në shtetet anëtare, në ndryshim nga direktiva që shërben në rastet e mungesës së fuqisë detyruese në shtetet anëtare.

- Praktika Gjyqësore, e cila përfshin gjykimet e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë në përgjigje të referimeve që bën Komisioni Evropian, Gjykatat kombëtare të shteteve anëtare ose individët.

I.3. Legjislacioni Amerikan në fushën e konkurrencës

Politikat antitrust janë një përzierje e politikave sociale, ekonomiksit, ligjeve, praktikave administrative dhe e shkollave të mendimit. Politikat antitrust e kanë origjinën e tyre në lëvizjet populiste të viteve 1870, kur një numër shtetesh miratuan statutet për rregullimin e veprimtarisë ekonomike dhe kontrollin e ushtrimit të pushtetit ekonomik. Ligjet në këtë mënyrë përfaqësojnë dhe prezantojnë politikat sociale dhe ato ekonomike. Në aspektin e politikave sociale ligjet antitrust shprehin shqetësimin që ka të bëjë me përqendrimet e pushtetit ekonomik dhe mundësinë reale për abuzim në këtë përqendrim. Në lidhje paralele kjo ka të bëjë me përqendrimin e pushtetit politik dhe preferencës për përhapjen e tij në elektorat dhe midis institucioneve qeverisëse. Ashtu si Kushtetuta kontrollon pushtetit politik nëpërmjet sistemit Check & Balance midis institucioneve qeverisëse dhe nëpërmjet zgjedhjeve popullore, ashtu dhe politikat antitrust fokusohen në kontrollin e pushtetit ekonomik. Politikat antitrust janë gjithashtu të rrënjosura thellë në teoritë ekonomike. Antitrustet janë gjithashtu të lidhura me strukturën e tregjeve, sjelljen e pjesëmarrësve të tregut dhe me rezultatet e performancës së këtyre tregjeve. Antitrusit si një fushë e ekonomiksit ka dy komponentë, atë empirik dhe teorik. Teoria ka qenë një udhëzim i domosdoshëm për të arsyetuar mbi marrëdhëniet midis strukturës, sjelljes dhe performancës (SCP), ndërsa kërkimi empirik ka siguruar prova për këto marrëdhënie.

Në njërin kuptim, e drejta Amerikane e konkurrencës është shumë e thjeshtë. Juristët amerikanë në fushën e antitrusteve janë zakonisht të shqetësuar për vetëm tre dispozitat statusore të përcaktuara me ligj siç janë: Akti Sherman Pjesa 1 (Sherman Act Section 1), Akti Sherman Pjesa 2 (Sherman Act Section 2) dhe Akti Kleiton Pjesa 7 (Clayton Act Section 7). I pari ndalon marrëveshjet që kufizojnë tregun, i dyti monopolizimin, përpjekjet për monopolizim dhe marrëveshjet e fshehta për monopolizim dhe i fundit bashkimet dhe blerjet që në përmbajtje mund të pakësojnë konkurrencën. Me disa përjashtime këto janë të gjitha ligjet statusore që një njeri duhet të njohë.

Në kuptimin tjetër, e drejta Amerikane e konkurrencës është shumë e vështirë. Ato pak dispozitat ligjore të përmendura me sipër i japin përgjigje pak pyetjeve që lindin. Gjykatat e trajtojnë të drejtën e konkurrencës si një lloj të Common Law, që lirisht ndryshon standardet ligjore nga njëra kohë në tjetrën pa udhëzimin e Kongresit. Standardet ligjore udhëhiqen nga informacionet që burojnë nga ekonomiksi, për më tepër aq sa evoluon ekonomiksi aq duhet të evoluojë dhe e drejta në raport me të. Dy agjencitë federale ligjzbatuese dhe juristët, avokatet, zyrat e përgjithshme të prokurorëve të shtetit e zbatojnë ligjin dhe marrin pjesë në mënyrë aktive në përpjekjet për formësimin e këtij evoluimi, ndërsa pjesa më e madhe e kërkesë-padive bëhen nga subjektet private.

38

Legjislacioni bazë në fushën e antitrusteve është i pakët, ai përbëhet nga: Akti Sherman (The Sherman Act i vitit 1890), Akti Klejton(Clayton Act, i miratuar në vitin 1914 dhe i ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme në vitin 1936 me Aktin Robinson-Patman dhe në vitin 1950 me Aktin kundra-bashkimeve (Antimerger) Celler-Kefauver)dhe Akti i Komisionit Federal të Tregtisë (Federal Trade Commission Act i vitit 1914).

- Akti Sherman (Sherman Act 1890)

Akti Sherman është ligji antitrust më i vjetër në Amerikë (SHBA) i cili u firmos më 2 Korrik të vitit 1890 nga presidenti Benjamin Harrison. Akti Sherman ishte veprimi i parë i ndërmarrë nga qeveria federale për vendosjen e kufizimeve në monopolet e bizneseve dhe atyre të karteleve si edhe për parandalimin e kufizimit të tregut si p.sh kufizimi që krijohej nga fiksimi i çmimeve. Sipas përcaktimeve, dhunimi i këtij akti konsiderohej si kundërvajtje. Akti Sherman i shkruar nga Senatori Republikan i Ohio-s John Sherman, u dha prokurorëve të shteteve dhe gjykatave autoritetin dhe përgjegjësinë për të kërkuar dhe hetuar dhunuesit e dyshuar të kushteve dhe kritereve të specifikuara në këtë akt. Qëllimi kryesor i Aktit Sherman ishte të mbronte konsumatoret nga bizneset e mëdha të cilat por përdornin mënyra të pandershme për rritjen artificial të çmimeve, si prodhimin në mënyrë të qëllimshme i sa më pak produkteve për përmbushjen e kërkesave të konsumatoreve dhe duke rritur në këtë mënyrë vlerën dhe çmimin e produkteve.

Në syrin e shumicës sëanëtarëve të kongresit Amerikan, masat e ndërmarra mund të dukeshin të mira për publikun por do të ishte e vështirë zbatimi i tyre. Mungesa e specifikimeve për fjalët në akt udhëhoqën gjykatat në luftën disavjeçare përpara se ato të bТnТn dakord për kuptТmТn e fjalëve “trust”, “kombТnacТon” dСe “kufТzТm Т tregut”. Në 10 vitet e para të ekzistencës së Aktit Sherman, rezultojnë të jenë ngritur me shumë padi kundra sindikatave sesa kundra bizneseve të mëdha.

Sfida e parë domethënëse e Aktit Sherman u paraqit në çështjen E.C.Knight73 në vitin 1895. Kompania amerikane e rafinerisë së sheqerit bleu 4 kompanitë të tjera të pavarura në këtë fushë, duke arritur kontrollin e 98% të prodhimit vendas të sheqerit. Nga ana e kompanisë u pretendua se Akti Sherman nuk mund të kontrollojë prodhimin e produkteve por mund të kontrollojë shpërndarjen e tij. Për këtë arsye gjykata mund të shpërbëje këtë monopol më shumë në dispozitat për shpërndarjen e produkteve sesa për prodСТmТn e tyre. EkzТston një dallТm ndërmjet “prodСТmТt” dСe “tregtТsë” që do të tСotë se tregtimi pason prodhimin. Në këtë mënyrë prodhimi kontrollon indirekt tregtinë. Për këtë arsye ato aktivitete që ndikojnë drejtpërsëdrejti në tregtinë kontrollohen nga Kongresi dhe ato që thjesht indirekt ndikojnë në tregti kontrollohen nga shtetet duke i dhënë aty pushtetin për kontrollin e aktiviteteve lokale kjo në respektim të pushtetit të dhënë nga Amendamenti X (dhjetë).

Në përfundim Gjykata e Lartë vendosi që blerja e rafinerive dhe e biznesit të ndërmarrjeve të sheqerit brenda shtetit nuk krijon asnjë lidhje të drejtpërdrejtë në tregtinë ndërshtetërore dhe si rrjedhojë ky veprim nuk ishte kryer në kundërshtim me parashikimin e Aktit Sherman. Ky vendim i gjykatës shërbeu si stimul dhe nxitje për krijimin e trusteve. Me vonë në vitin 1899, në cështjen Addyston Pipe Company74, Gjykata e Lartë në mënyrë unanime vendosi që të 6 prodhuesit e tubave prej gize detyroheshin ti jepnin fund marrëveshjes që eliminonte konkurrencën ndërmjet tyre. U vendos që ndryshe nga çështja Knight, çështja Addyston Pipe në marrëveshjen e saj përcaktonte qartazi ndikimin në tregtinë ndërshtetërore, kufizimin e konkurrencës dhe

73Çështja United States v. E. C. Knight Co. (1895),156 U.S. 1. 74Çështja Addyston Pipeand Steel Co. v. United States, 175 U.S. 211 (1899).

39

fiksimin e çmimeve duke bërë kështu të mundur aplikimin e Akti Sherman për Antitrustet. Me tej si çështjet më të rëndësishme që filluan ti japin formën ligjit të antitrusteve në SHBA ishin ato të Standard Oil75, American Tobacco76 etj.

Akti Sherman është i ndarë në 3 seksione të veçanta. Seksioni 1 përcakton se do të konsТderoСet në kundërsСtТm me lТgjТn “çdo kontratë, kombТnТm ose marrëvesСje e fsСeСtë për kufТzТmТn e tregut” sТ dСe “çdo monopolТzТm, përpjekje për monopolizim ose marrëvesСje të fsСeСtë ose kombТnТm për monopolТzТm”. SeksТonТ 2 ka të bëjë me rezultatet përfundimtare që ndërmerren në rastet e shkeljeve që për nga natyra janë antikonkuruese. Seksionet 1 dhe 2 plotësojnë njëra tjetrën në përpjekje për të përjashtuar ligjërisht të gjitha ato lloje të sjelljeve antikonkuruese. Kongresi përcaktoi marrëdhënie të tjera shtesë me karakter rregullues për parandalimin e bizneseve në dhunimin e frymës së aktit, ndërsa teknikisht ato mbeten në linjën e ligjit. Seksioni i 3-të i këtij akti thjesht zgjeron dispozitat e Seksionit 1 në territorin e SHBA-s dhe në Distriktin e Kolumbias. Kohë më parë gjykata e lartë në SHBA vendosi që pavarësisht nga gjuha gjithëpërfshirëse që përmban, Akti Sherman përfshin vetëm ato kufizime të tregut të cilat janë të paarsyeshme. Në një farë mënyre p.sh marrëveshjet ndërmjet dy individëve për të formuar një ortakëri e kufizojnë tregun, por nuk mund të konsiderohet aq e paarsyeshme dhe për këtë arsye mund të jetë e ligjshme sipas ligjeve antitrust. Në anën tjetër të tilla akte konsiderohen aq të rrezikshme për konkurrencës sepse ato janë pothuajse gjithmonë ilegale. Ato përfshijnë planin për rregullimin ndërmjet konkurruesve individual ose bizneseve për fiksimin e çmimeve, ndarjen e tregjeve ose manipulimin e ofertave (rig bids). Këto veprime janë Per Se (në thelb) të paligjshme dhe me fjalë të tjera mbrojtja dhe justifikimet nuk lejohen.

Dënimet për shkeljet e dispozitave të parashikuara në Aktit Sherman mund të jenë të rënda megjithëse shumica e dënimeve që zbatohen janë me karakter civil, Akti Sherman është gjithashtu një ligj penal dhe për ato individë dhe biznese që shkelin këtë akt bëhet procedimi penal nga Departamenti i Drejtësisë. Procedimet penale janë veçanërisht të kufizuara tek rastet e dhunimit të qëllimshëm dhe të qartë të ligjit. Të tilla raste janë kur konkurruesit fiksojnë çmimet ose manipulojnë ofertat. Akti Sherman vendos dënime penale deri në 100 milion $ për korporatat dhe 1milion $ për individët dhe nj dënim që shkon deri në 10 vite burg. Sipas ligjit federal, maksimumi i gjobës mund të rritet deri sa dyfishi i përfitimeve të arritura nga shkelësit e ligjit ose me dyfishin e shumës së humbur nga viktimat e këtij krimi edhe nëse kjo shumë e kalon 100 milion $. Këto dënime kanë ardhur duke u rritur ndër vite, duke mos harruar që në momentin e miratimit në vitin 1890 dënimi maksimal ishte 5 mijë $ dhe me jo më shumë se 3 vite burg.

Gjykata e Lartë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në çështjen Hartford Fire Insurance77 mbajti qëndrimin se dispozitat e Aktit Sherman do të aplikohen edhe për sjelljet e bizneseve të huaja që kanë për qëllim të shkaktojnë efekte të cilat ndikojnë në mënyrë të konsiderueshme në Shtetet e Bashkuara edhe pse këto veprime mund të konsiderohen të ligjshme në shtetit në të cilin ato janë të vendosura.

- Akti Clayton (Clayton Act 1914)

75“SundТmТ Т Arsyes” ësСtë doktrТna e zСvТlluar nga Gjykata e Lartë e SHBA në ТnterpretТm të AktТt Sherman. Ky rregull u shpall dhe u aplikua për herë të parë nga gjykata në cështjen Standard Oil Co. of New Jersey v. United States, 221 U.S. 1 (1911) dhe shprehej se vetëm kontratat dhe kombinimet që në mënyrë të paarsyeshme kufizojnë tregun janë objekt i veprimeve sipas ligjeve antitrust dhe se thjesht posedimi i pozitës së monopolit nuk është në thelb ilegale. 76Çështja United States v. American Tobacco Company, 221 U.S. 106 (1911). 77 Çështja Hartford Fire Insurance Co. v. California, (1993), 509 US 764.

40

Akti Kleiton i miratuar në vitin 1914 nga Kongresi Amerikan bëri modifikim të legjislacionit federal në fushën e antitrusteve si nga ana materiale ashtu edhe ajo procedurale dhe shihet si një amendament për qartësimin dhe plotësimin e Aktit Sherman të vitit 1890. Ky akt u hartua nga Henry De Lamar Clayton dhe ndalonte kontratat ekskluzive të shitjeve, uljet lokale të çmimeve me qëllim nxjerrjen jashtë të konkurrenteve të tjere, zbritjet (skontot në çmime), bashkimet e drejtorive 78 në korporatat e kapitalizuara në vlerën e 1 milion $ e më shumë dhe në të njëjtën fushë biznesi dhe bashkimi i aksioneve që mbajnë. Sindikata e punonjësve dhe kooperativat bujqësore u përjashtuan nga aplikimi i dispozitës për kombinimet e ndaluara që kufizojnë tregun. Ky akt ndalonte përdorimin e urdhrave të gjykatës kundra punonjësve dhe në këtë mënyrë u ligjëruan grevat paqësore, protestat dhe bojkotet.

Ky akt në thelbin e tij në fushën e konkurrencës adresonte ato çështje që me Aktin Sherman nuk mund të ndaloheshin, të tilla si bashkimet (merger) dhe bashkimet të drejtorive. Seksioni 7 i Aktit Kleiton është ndoshta dispozita materiale më e spikatur e tij. Kjo lidhet me faktin që ndërsa Akti Sherman ndalonte praktikat e tilla që aktualisht kufizonin tregun, Akti Kleiton në dispozitat e tij ndalon bashkimet dhe blerjet ku efekti në thelb mund të jetë për të pakësuar konkurrencën ose tenton të krijojë monopole. Për herë të parë ky akt përmban terma sТ “mund të” dСe “tenton të” duke adresuar monopolТzТmТn dhe kufizimet e tregut që në embrionin e krijimit të tyre. Udhëzuesi i Bashkimeve i botuar nga Departamenti i Drejtësisë ofroi një tregues në mënyrën sesi bashkimet dhe blerjet do të analizohen nga Divizioni i Antitrusteve dhe Komisioni Federal i Tregtisë (FTC)79. Megjithëse këto udhëzime nuk janë detyruese për gjykatën, ato janë konsideruar si mjet për të bindur gjykatën.

SeksТonТ 7 (a) Т AktТt KleТton parasСТkon në përmbajtjen e tТj “njoftТmТn e para-bashkТmТt”, dТspozТtë kjo që u sСtua në AktТn KleТton në vТtТn 197680, për ti lejuar agjencive ligjzbatuese për antitrustet mundësinë për të bërë një ekzaminim potencial të marrëveshjeve të bashkimeve/blerjeve përpara përfundimit të realizimit të tyre. Në këtë dispozitë përcaktohen të gjitha rregullat dhe kërkesat që duhet të plotësohen në rastet e njoftimit paraprak, përfshirë këtu pragun e vlerës së shitjeve/aseteve, afatet e shqyrtimit dhe kthimit të përgjigjes, dënimet në rastet e dështimit të përmbushjes së detyrimeve të paranjoftimit, etj

- Akti Robinson-Patman (Robinson-Patman Act 1936)

78(Seksioni 8 i Aktit Kleiton), Këto bashkime bëhen në mënyrë të vendosur dhe me qëllim për të qenë të lidhura së bashku në veprimet e ndërmarra. Në të tillë rast i njëjti person merr vendime (është drejtor) në më shumë se një kompani tregtare që konkurojnë në treg. 79Udhëzuesi për herë të parë u botua në vitin 1962 dhe më pas u rishikua në vitin 1982, 1984, 1992 dhe 1997. Versioni i vitit 1984 tregon se Departamenti duhet të konsiderojë si konkurrencën e jashtme ashtu edhe atë të brendshme në përcaktimin e tregut gjeografik të produkteve ose shërbimeve në një bashkim potencТal. VersТon Т vТtТt 1992 Т mТratuar së basСku me KomТsТonТn Federal Т TregtТsë (FTC) vendosТ që... “ motivi i unifikimit të udhëzimeve është që bashkimet nuk duhet të lejohen të krijojnë ose zgjerojnë pusСtetТn në treg ose të leСtësojnë e usСtrТmТt të tТj”. RТsСТkТmТ Т vТtТt 1997 ka të bëjë me trajtТmТn që Т bën AgjencТa të asСtuquajturës “mbrojtja efektТve”, sСpesС e paraqТtur sТ mbësСtetje për basСkТmet, ndonëse “efektТvТtetТ Т krТjuar nëpërmjet bashkimeve mund të zgjerojë mundësinë edhe nxitjen e firmave të bashkuara për të konkurruar, e cila mund të rezultojë ne çmime më të ulëta, cilësi e përmirësuar, zgjerim të gamës së sСërbТmeve ose sСtТmТn e produkteve të reja” basСkТmet që në balancë janë anti-konkurruese nuk kanë gjasa të aprovoСen (SeksТonТ 4). “EfektsСmërТa potСuajse asnjëСerë nuk justТfТkon një basСkТm të planТfТkuar që do të çojë në monopol ose pranë gjendjes së monopolТt” (KryetarТ Т FTC Robert PТtofsky, cituar në Antirust 7 Trade Regulation Report, (1997), fq. 348. 80Titulli II i Aktit të Përmirësimeve të Antirusteve i vitit 1976 i Hart-Scott-RodТno Act (LТgjТ PublТk “PublТc Law, P.L. 95-435”).

41

Akti Robinson-Patman i viti 1936 (që teknikisht nuk mund të konsiderohet statut) amendoi dhe përforcoi Seksionin 2 të Aktit Kleiton. Ky akt e kufizoi fokusin e tij vetëm tek çmimet diskriminuese, ai gjithashtu mbulon diskriminimin në fushën e reklamave, të programeve të tjera promocionale si dhe në fushën e ofrimit të shërbimeve për klientët që konkurrojnë (bizneset dhe tregtaret e vegjël/tregtarët e mëdhenj). Diskriminimi në çmim ndodh kur një firmë vendos më shumë se një çmim për të mirat dhe shërbimet e shitura tek klientët dhe bizneset ku në të dyja rastet aspektet që lidhen me produktin dhe shërbimin e shitur janë të njëjta81. Akti Robinson-Patman shpeshherë është referuar si “aktТ Т dyqaneve zТnxСТr”, sepse aТ ndalon uljen e çmТmТt të mallrave për blerësТt e mëdhenj (dyqanet zinxhir, dyqanet e mëdha, shtëpitë e çmimeve të lira) me qëllim eliminimin e konkurrencës për blerësit e vegjël. Ky akt bën të paligjshëm angazhimin në biznes të çdo shitësi për të diskriminuar, direkt ose indirekt, lidhur me çmimin që i ngarkohen blerësve të mallrave të shkallës dhe cilësisë së njëjtë me ato të shitura në tregjet ndërshtetërore me qëllim rishitje. Bizneset e vogla lanë të kuptohet se konkurrentët e mëdhenj të tyre përdorin madhësinë ose fuqinë e tyre në treg për të marrë çmime të ulëta nga furnizuesit. Rezultati i aktit Robinson-Patman, ishte që blerësit e vegjël u kthyen kundra një konkurrenti të favorizuar i cili për shkak të madhësisë së biznesit të tij, efektivitetit, ose fuqisë së tij në pazarllëqe, mund të merrte çmime të ulëta nga furnizuesit dhe në këtë mënyrë mund të shiste produkte me çmime më të ulëta. Kjo gjë u bë e jashtëligjshme për kompanitë e lidhura me tregtinë ndërshtetërore dhe që garantonin ulje çmimi për të njëjtat produkte tek firmat e mëdha pa ofruar të njëjtën ulje për dyqanet e vogla dhe të pavarura kur kostot e produkteve nuk kanë ndryshim në të dyja rastet. Ligjit lejon shitjen me çmime të ndryshme në ato raste kur: kostot e prodhimit bazohen në metoda të ndryshme përllogaritje, çmimi lidhet me kapacitetin/sasinë e prodhimit nga një fabrikë dhe shitjen ose shpërndarjen e produkteve82. Këto përjashtime nga aplikimi japin një shpjegim të asaj që ky akt vepron vetëm në ato raste kur diferencat në çmime janë të pajustifikuara. Kritikët e këtij akti pretendojnë se ky akt bën që firmat të jenë të kujdesshme me çmimet konkurruese që rezultojnë të larta për konsumatorët. Ithtarët sidoqoftë janë të mendimit se është e nevojshme të parandalohet dalja jashtë nga tregu i këtyre firmave të vogla, pasi dalja nga tregu do të rriste përqendrimin në tregje dhe do të pakësonte konkurrencën. Gjithashtu ka edhe kufizime juridiksionale të aktit të cilat janë vendosur nga gjykata që ka interpretuar se të gjitha shitjet në fjalë duhet të jenë në “tregtТnë ndërsСtetërore”83. Akti Robinson-Patman aplТkoСet vetëm tek sСТtjet e ‘mallrave të klasës dСe të cТlësТsë” dСe jo tek sСërbТmet, vetëm tek të mТrat “që sСТtën për përdorТm, konsum ose rishitje brenda Shteteve të Bashkuara të Amerikës (SHBA-s) dhe jo për të mirat e destinuara për eksport84.Institucionet jofitimprurëse (shkollat, kolegjet, kishat, spitalet) nuk janë subjekte të ndalimeve të Aktit Robinson-Patman deri në masën që blerjet nga ana e tyre bëСen për “përdorТm vetjak”85.

81Encyclopedic Dictionary of Economics, 1986, botimi i 3-të, Guiford, CT: Dushkin Publishing Group. 82Garman, E.T. “Consumer EconТmТc Issues Тn AmerТca”, botТmТ Т 5-të (1997), Houston, TX: DAME Publication. 83Çështja Gulf Oil Corp. V. Copp Paving Co., Inc 429 U.S. 186 (1974). Akti Sherman, Akti i Komisionit të Tregut Federal dhe pjesa më e madhe e Aktin Kleiton, p.sh si kërkesë të tyre kanë vetëm ato transaksione që janë ose ndikojnë në tregtinë ndërshtetërore. 84Çështja Fimex Corp. v. Barmatic Products Co., (Easter District of New York. (E.D.N.Y.) (1977) dhe çështja Raymond v. Avon Products, Inc., 1978 WL15561 (1978). 85Çështja kryesore është Abbott Laboratories v Portland Retail Druggists Assn., Inc, 425 US1 (1976), në të cilën u dha interpretimi për atë që quhet "për përdorimin vetjak". Sipas këtij interpretimi përfshihen si përdorim vetjak: blerjet farmaceutike nga një spital për, pacientet e shtruar për trajtim, ato që drejtohen për trajtim ambulator në spital (dmth, lëshimi i faturave nga farmacitë spitalore duke konkuruar tregtuesit e ilaceve me pakicë nuk është e lejuar), për dhomat e emergjencës, për mjekët e stafit, studentët e mjeksisë,

42

Zbatimi i këtij akti është konsideruar një detyrë komplekse86. Për të provuar një rast të një çmimi diskriminues, duhet të kryhet një analizë e tregut që të tregohet se konkurrenca aktuale është dëmtuar ose që shitësi është i lidhur në mënyrë të qëndrueshme dhe të rëndësishme me çmimin diskriminues me qëllim ndëshkimin e konkurrentëve të tjerë. Sidoqoftë një çmim diskriminues mund të jetë i ligjshëm kur ai vendoset në mirëbesim dhe që të përmbushë kushtin që të jetë po aq i ulët sa çmimi i një konkurrenti tjetër87.

- Akti i Komisionit Federal të Tregtisë (The Federal Trade Commission Act 1914)

Akti i Komisionit Federal të Tregtisë i vitit 1914 ndalon metodat, aktet dhe praktikat e pandershme të konkurrencës në tregtinë ndërshtetërore88. Ky akt krijoi Komisionin Federal Tregtar, i cili është një komision bipartizan me pesë anëtare të emëruar nga presidenti dhe të miratuar nga senati me qëllim për të mbajtur nën kontroll dhe për të ruajtur këtë akt nga dhunimi që mund ti bëhet atij. Qëllimi i këtij akti është ti kundërvihet akteve, praktikave mashtruese dhe sjelljeve anti-konkurruese nga bizneset. Komisioni i Tregtisë Federale zbaton Aktin Kleiton, Aktin e Komisionit Federal të Tregtisë si edhe një numër tjetër ligjesh antitrust dhe ligjesh për mbrojtjen e konsumatorit89. Në kuadër të autoritetit të ligjvënësit, komisioni ka mundësinë të bëjë interpretime ligjore mbi legjislacionin antitrust që i drejtohet të gjithë anëtarëve të industrisë ose që aplikohet në praktika të veçanta të biznesit. Në rast të shkeljes së rregullave komisioni mund të nisi procedimin civil në një gjykatë federale në mënyrë që të sigurojë urdhrin për ndalimin e shkeljes së rregullave dhe të dëmeve civile.

Akti i Komisionit Federal të Tregtisë ashtu si dhe aktet e tjera në fushën e antirusteve në SHBA promovon konkurrencën e lirë dhe të ndershme në treg, duke hetuar dhe parandaluar shkeljet e ligjit. Fushat kryesore që mbulon Akti i Komisionit Federal të Tregtisë i vitit 1914 përveç sa parashikohen në ligjet e tjera, janë:

- Fiksimi i Çmimeve: Sipas këtij akti ekzistojnë dy lloje të fiksimit të çmimeve, fiksimi vertikal dhe horizontal i çmimeve. Fiksimi vertikal i çmimeve ndodh në ato raste kur prodhuesit bëjnë marrëveshje të shprehura ose të nënkuptuara me klientët e tyre që i detyron këto të fundit të rishesin produktet me çmimin e diktuar nga prodhuesi. Prodhuesi mund ti sugjerojë çmimin me pakicë por jo ta fiksoje atë në mënyrë të shprehur apo nënkuptuar. Pak shitës janë kapur për marrëveshjet për fiksimin e çmimeve dhe pak shitës janë kapur për fiksim vertikal të çmimeve. Në vend të marrëveshjes prodhuesit frikësojnë shitësit me pakicë me

infermierinë dhe vartësit e tyre. Në vitin 1983, në çështjen Jefferson County Pharmaceutical Assn., Inc. v. Abbott Laboratories gjykata e zgjeroТ ТnterpretТmТn lТdСur me “për përdorТm vetjak” duke përcaktuar se blerjet e qeverisë (si dhe ato jo-qeveritare dhe enteve jofitimprurëse) nuk mund të përdoren për të konkuruar në tregun e shitjes me pakicë (460 SHBA 150). Në çështjen DeModena v. Kaiser Foundation Health Plan, Inc., (1984), gjykata pranoi se HMO është "institucioni i përshtatshëm" dhe përfshihet në Aktin për Institucionet Joperfituese. 86MeТer K. Garman E.T and KeТser L. R. “RegulatТon and Consumer ProtectТon: PolТtТcs, Bureaucracy and EconomТcs”, botТmТ Т 3-të, (1998). 87Ibid 82. 88Akti i Komisionit Federal të Tregtisë (viti 1914), 15 U.S.C, seksioni 5, paragrafi. 45,. 89Akti Kombëtar mbi Kërkimet e Përbashkëta (National Cooperative Research Act) (1984), (amenduar me National Cooperative Research and Production Act (1993)); Akti i Kompanive Tregtare Eksportuese (Export Trading Company Act) (1983); Akti McCarran - Ferguson (McCarran - Ferguson Act) (1945);Akti i Konkurrencës për Pijet Joalkolite Interbrand (Soft Drink Interband Competition Act) (1980); Akti Antitrust për Qeverisjen Lokale (Local Government Antitrust Act) (1984); Akti për Organizimin e Departamentit të Energjisë (Department of Energy Organization Act) (1977).

http://itlaw.wikia.com/wiki/National_Cooperative_Research_and_Production_Act_of_1993

43

anë të kufizimit ose uljes së sasisë së shitjeve90. Fiksimi horizontal i çmimeve ndodh kur konkurruesit bëjnë marrëveshje për sasinë e produkteve që do të prodhojnë, që do të ofrojnë për shitje ose për sasinë e blerë. Në një rast91 marrëveshja e nënshkruar nga rafineritë kryesore të naftës për blerjen dhe ruajtjen e prodhimit të tepërt të rafinerive të vogla dhe të pavarura u konsiderua e jashtëligjshme për shkak së qëllimi i kësaj marrëveshje ishte të ndikonte në çmimin e karburantit në treg, duke kufizuar në mënyrë artificiale mundësinë e furnizimit. Qeveria mund të ndërmarrë veprime civile/penale në rastet e fiksimit të çmimeve.

- Konkurrenca e pandershme92: Komisionin Federal Tregtar dhe politikat antitrust që i paraprinë atij janë të një mendimi kur bëhet fjalë për konceptin e konkurrencës së pandershme. Shembuj të konkurrencës së pandershme janë bizneset e mëdha që përdorin madhësinë e tyre ose pushtetin në treg për të marrë çmime të lira nga furnizuesit ose një prodhues që garanton ulje për të njëjtat produkte të shitura tek firmat e mëdha dhe pa garantuar të njëjtën ulje për bizneset e vogla kur kostot e shitjes nuk ndryshojnë.

- Ndalimi i bashkimeve: Bashkimi është blerja e një kompanie nga një tjetër. Komisionin Federal Tregtar vendosi mbi udhëzimet dhe kriteret që ndalojnë bashkimet që pakësojnë konkurrencën. Mendimi i mbajtur nga gjykata është se kufizimi i tregut që mund të vijë përmes bashkimit duhet të jetë i padrejtë dhe i paarsyeshëm përpara së të konsiderohet i jashtëligjshëm.

- Praktikat mashtruese: Reklama false është një shembull i praktikave mashtruese. Komisionin Federal Tregtar konsideron si mashtruese një reklamë në qoftë se ajo përmban shtrembërime ose lënie jashtë të pjesëve të tilla, që ka te ngjare të çorientojnë konsumatorët në marrjen e vendime të arsyeshme duke bërë që sipas rrethanave që paraqiten të marrin vendime në dëm të tyre.

90Ibid 82. 91Ibid 86. 92“e pandersСme” u përcaktua nga gjykatat sТ term që perfsСТn më sСumë se vetëm sjellje e cТla mund të dhunojë Aktin Sherman ose të tjera statute antirust - sjellja që bie ndesh me politikat publike të krijuara do të konsТderoСet e “pandersСme”, referoju çësСtjes Faderal Trade Commission v. Sperry& Hutchinson Co., (1972) 405 U.S. 233, 234 - praktТkat e pandersСme mund të sСtrТСen tek “vlerat publТke, përtej tСjesСt atyre të sanksionuara në letër ose të përfshira në frymën e lТgjeve antТrust”, referoju çësСtjes Spiegel, Inc v. Indiana Federation of Dentists, (1986), 576 U.S. 447.

44

KAPITULLI II – NENI 101 DHE 102 I TRAKTATIT PËR FUNKSIONIMIN E BASHKIMIT EVROPIAN (ISH NENI 81 DHE 82 I TKE)

II.1 Neni 101 i TFBE (ish neni 81 i TKE): Marrëveshjet dhe veprimet e tjera të bashkërenduara që kanë për qëllim të pengojnë, kufizojnë, ose shtrembërojnë

konkurrencën.

II.1.1 Një vështrim i shkurtër i Nenit 101 të TFBE.

Objekti kryesor i nenit 101 të TFBE është të mbrojë konkurrencën në treg në kuptimin e rritjes së mirëqenies së konsumatorit dhe të sigurimit të një shpërndarje të drejtë të burimeve.

Neni 101 i TFBE ndalon marrëveshjet dhe praktikat e bashkërenduara ndërmjet ndërmarrjeve, të cilat kanë si qëllim ndalimin, kufizimin ose shtrembërimin e konkurrencën në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare. Marrëveshjet kontraktore janë padyshim të rëndësishme në ekonominë e tregut. Megjithatë marrëveshjet ndërmjet pjesëmarrësve në treg ashtu siç mund të përdoren për reduktimin e prodhimit dhe rritjen e çmimeve, mund të përdoren edhe si mjet për kufizimin e konkurrencës.

Ndalimi në nenin 101 të TFBE është formuluar në kuptimin më të gjerë, me qëllim që të përfshijë jo thjesht marrëveshjet e shkruara, por të gjitha llojet e marrëveshjeve të fshehta ndërmjet ndërmarrjeve që kufizojnë konkurrencën.Qëllimi kryesor i ndërmarrjeve është të konkurrojnë me njëra-tjetrën dhe jo të bashkëpunojnë në ushtrimin e ndikimit në kushtëzimin e tregut duke i shkaktuar dëme konkurrenteve të tjerë dhe se fundmi konsumatorëve.

Marrëveshjet ndërmjet ndërmarrjeve që operojnë në të njëjtin treg mundet që për ketë arsye të shkaktojnë një shqetësim për Autoritetet e Konkurrencës. Konkurruesit e drejtpërdrejtë mund të kenë interes të ulin konkurrencën ndërmjet tyre dhe një marrëveshje e mbuluar mund ta bëjë këtë gjë. Sidoqoftë nuk janë vetëm marrëveshjet ndërmjet konkurruesve që bien brenda fushës së aplikimit të nenit 101 të TFBE. Marrëveshjet vertikale si p.sh marrëveshjet ndërmjet ndërmarrjeve që operojnë në nivele të ndryshme të prodhimit dhe zinxhirit të shpërndarjes, për qëllimet e marrëveshjes (marrëveshje shpërndarje) mundet gjithashtu të ndalohen.

II.1.1.a. Neni 101(1) i TFBE: Ndalimi i marrëveshjeve dhe i veprimeve bashkërenduese.

i. Kushtet e Ndalimit sipas nenit 101(1) të TFBE.

Që të aplikohen ndalimet e përcaktuara në nenin 101 (1) të TFBE duhet të ekzistojnë 5 elemente:

- Të ekzistojnë dy ose më shumë ndërmarrje të pavarura; - Ekzistenca e një marrëveshje, një vendim i bashkimit të ndërmarrjeve ose një

praktike të bashkërenduar (një marrëveshje e fshehtë). - Marrëveshjet e fshehta për nga objekti ose efekti, kane për qëllim të kufizojnë ose

shtrembërojnë konkurrencën në tregun e brendshëm. - Ndikim të ndjeshëm mbi konkurrencën; - Ndikim të ndjeshëm në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare.

ii. KuptТmТ Т “ndërmarrjes”

Nga leximi i fjalëve në TFBE, del mjaft e qartë që ndërmarrja nuk duhet të shkelë parimet e sanksionuara në nenin 101 (ose dhe të Nenit 102), të cilat inter alia i drejtohen marrëvesСjeve ndërmjet ndërmarrjeve. PërkufТzТmТ Т termТt “ndërmarrje” ësСtë tejet Т

45

rëndësishëm në këtë drejtim, për sa kohë në mënyrë të drejtpërdrejtë përcakton fushën e aplikimit të nenit 101.

Tashmë termi ndërmarrje nuk përkufizohet nga TFBE duke bërë që të mungojnë udhëzimet për këtë pikë. Ky term është trajtuar gjerësisht nga Gjykatat Evropiane dhe Komisioni.

Përkufizimi bazë i cili është përdorur nga gjykatat dhe Komisioni në një numër çështjes, është vendosur në çështjen Macrotron93. Në këtë çështje GJED e përkufizoi ndërmarrjen sТ “çdo entТtet Т angazСuar në aktТvТtet ekonomТk pavarësТsСt statusТt lТgjor të entТtetТt dСe mënyrës së cТlës aТ fТnancoСet”94. Nga ky përkufizim është mjaft e rëndësishme të kuptohet që neni 101 (1) i TFBE nuk i drejtohet entiteteve në përgjithësi por më tepër i adresohet aktivitetit, në veçanti atij ekonomik.

Përveç sa me sipër në çështjet e përbashkëta Pourcet dhe Pistre, Gjykata e Drejtësisë në marrjen e vendТmТt lТdСur me përcaktТmТn nëse një strukturë përbënte një “ndërmarrje” deklaroi se duhet bërë një ndarje dhe dallim bazuar në faktin: (i) nëse një strukturë e caktuar ka kryer aktivitet ekonomik ose (ii) nëse si në çështjen në fjalë struktura ka kryer aktivitet bazuar mbi solidaritetin dhe nuk ka pasur si qëllim të saj krijimin e të ardhurave95.

(a) Aktiviteti ekonomik si element përbërës i një entiteti.

Pyetja më e rëndësТsСme që sСtroСet ësСtë se çfarë përbën një “aktТvТtet ekonomТk”? SТ nga ana e Komisionit ashtu edhe nga GJED ky term është parë, trajtuar dhe pranuar në kuptim shumë të gjerë. Në përmbledhje të vendimeve të trajtuara nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë dhe Komisioni duket se karakteristikat kryesore që përkufizojnë termin “aktТvТtet ekonomТk” janë:

1- Ofrimi i mallrave dhe shërbimeve në treg96; 2- Aktiviteti në parim se paku të kryhet nga një ndërmarrje private me qëllim

krijimin e të ardhurave.

Autorë të ndryshëm pranojnë së ekziston një element tjetër shtesë që një aktivitet ekonomik të gjendet sipas këtij përcaktimi:

3- Të jetë mbajtëse e riskut ekonomik dhe financiar të sipërmarrjes97.

Për arritjen në një konkluzion të tillë, nga ana e Komisionit dhe GJED-s janë marrë në analizë dhe janë trajtuar raste duke filluar që nga dyqanet e vogla në pronësi të individëve dhe deri te kompanitë e mëdha industriale.

(b) Statusi ligjor si element jo i nevojshëm për përkufizimin e një entiteti.

Është e rëndësishme të përcaktohet se statusi ligjor i entitetit nuk është i rëndësishëm në përcaktimin e një ndërmarrje. Si pasojë personat fizik, personat juridik, strukturat shtetërore dhe publike (edhe nëse ato ofrojnë shërbime publike ose nëse entiteti është

93Vendim interpretues i GJED (me kërkesë të Gjykatës së Landit të Mynihut, Gjermani) për cështjen C-41/90 Klaus Höfner and Fritz Elser v Macrotron GmbH (1991) E.C.R 1-1979. 94Vendim interpretues i GJED (me kërkesë të Tribunal des Affaires de Sécurité Sociale for Tarn-et-Garonne) për cështjen C-41/90 Klaus Höfner and Fritz Elser v Macrotron GmbH (1991) E.C.R 1-1979, paragrafi 21,. 95Vendim interpretues i GJED (me kërkesë të Tribunal des affaires de sécurité sociale de l'Hérault - Francë për cështjen Poucet v. Assurances Generales de France and Pistre, (1993), E.C.R I-637 C-159 dhe 160/91, paragrafi 19-21. 96Çështja FENIN v. Commission C-205/03 (2006) E.C.R I-6295, paragrafi 25. 97Odudu O., “TСe BoundarТes of EC CompetТtТon Law: TСe Scope of Art. 81”, (2006) Oxford, f. 26-45.

46

subjekt i detyrimit për shërbime publike) potencialisht janë të kapura nga zbatimi i përkufizimit për “ndërmarrjen”98.

Në përfundТm të trajtТmТt të termТt “ndërmarrje” tСemТ se një ndërmarrje bazoСet në aktТvТtetТn ekonomТk” “pavarësТnë” dСe “ТntegrТmТn ekonomТk” dСe nuk varet nga natyra e tij ligjore. Për këtë arsye ky term është i ndarë nga koncepti i ndërmarrjes i përdorur nga legjislacionet e tjera të cilat mund të jenë zëvendësuese të konceptit të firmave, kompanive ose biznesit.

Në këtë kuadër p.sh kompanitë private dhe publike ashtu si dhe personat e vetëpunësuar që marrin vendime lidhur me aktivitetin e tyre të pavarur, konsiderohen si ndërmarrje në të drejtën e konkurrencës, ndërsa një firmë ku çdo vendim mbi veprimtarinë ekonomike merret nga grupi degë e të cilës është, një doktor ose një avokat që punon për një kompani ose institucion në bazë të një kontrate shërbimi (punësimi), nuk do të përbëjnë një ndërmarrje.

Metoda e përdorur nga GJED edhe pse bazohet në interpretimet e gjykatave kombëtare, është dhe mbetet interpretim individual i GJED. Faktikisht GJED në dhënien e vendimeve interpreton dhe bën përafrimin e akteve të BE-s në përputhje me sistemin e gjerë të qëllimeve dhe objektivave të TFBE.

II.1.1.b. Koncepti mbi marrëveshjet dhe praktikat e bashkërenduara: kërkesa për më shumë se një ndërmarrje të pavarur.

Nocioni juridik i marrëveshjeve ose veprimeve të bashkërenduara kërkon përfshirjen e së paku dy ndërmarrjeve që veprojnë në të njëjtin nivel të tregut si p.sh ndërmjet ndërmarrjeve konkurrente ose ndërmjet ndërmarrjeve që konkurrojnë në nivele të ndryshëm të zinxhirit të prodhimit/shpërndarjes si p.sh ndërmjet ndërmarrjeve të lidhura vertikalisht. Në praktikën e të drejtës e konkurrencës, marrëveshjeve që kanë të bëjnë me ndërmarrje konkurrente i është dhënë prioritet në aspektin e shqetësimeve që ato shkaktojnë për konkurrencën. Në këtë kuptim marrëveshjet i referohen bashkimit në mënyrë të hapur dhe të qartë ose të nënkuptuar të vullnetit ndërmarrjeve ose sjelljen e ndërmarrjeve në një formë që ka për qëllim nxjerrjen e përbashkët të përfitimeve, të cilat si objektiv dhe/ose efekt të vetin kanë kufizimin e konkurrencës.

Në këtë kuptim pyetja që ngrihet është nëse një agjent i një kompanie është i aftë të veprojë si i pavarur dhe të konsiderohet ndërmarrje dhe në mënyrë të ngjashme gjithashtu shtrohet pyetja se në çfarë mase një degë e kompanisë mund të konsiderohet si një ndërmarrje e pavarur nga kompania mëmë ose kompania kontrolluese e saj.

i. Përjashtimi i veprimeve të njëanshme.

Kërkesa për të paktën dy palë të pavarura përjashton veprimet e njëanshme nga fusha e zbatimit të nenit 101 të TFBE. Megjithatë veprimet të cilat në pamje të parë mund të duken si të njëanshme mund të bien gjithashtu në fushën e zbatimit të nenit 101 të TFBE. Një rast Т tТllë ësСtë aТ Т “pajtuesСmërТsë së vullneteve ndërmjet ndërmarrjeve” çka përbën elementin kryesor të një marrëveshje. Ky element është gjetur me shpesh në tekstin e marrëveshjeve vertikale, të lidhura ndërmjet prodhuesve dhe pjesëtarëve të tjerë të sistemit të tij të shpërndarjes.

Në një numër çështjes të trajtuara Komisioni dhe Gjykatat Evropiane u konsiderua se masat të cilat në dukje janë të njëanshme por që pranohen si një vazhdim i një marrëdhënie kontraktuale ekzistuese ndërmjet ndërmarrjeve, përbën një marrëveshje. 98Jones A. and SufrТn B., “EU CompetТtТon Law”, FourtС EdТtТon, (2011) Oxford: Oxford University Press, f.126.

47

Një rast konkret është ai në çështjen Ford ku gjykata konsideroi se vendimi i ndërmarrjes së prodhimit të makinave për ndërprerjen e furnizimit, për një model të caktuar, në shtetin ku tregu është formuar në bazë të marrëdhënieve kontraktuale me tregtarin, do të përbëjë një marrëveshje99. GJED në këtë çështje shpjegoi se kur tregtarët u pranuan në rrjetin selektiv të shpërndarjes, ato padyshim kanë pranuar politikat e ndërmarrjes në lidhje me gamën e makinave që do të furnizohen. Gjithashtu, GJED, vuri në dukje faktin se pavarësisht disa protestave të tregtarëve, në përfundim ato kanë rënë dakord në lidhje me politikat e Ford-it për ndarjen e tregut. Kështu GJED e konsideroi këtë pranim si provë të mjaftueshme për shfaqjen e përputhshmërisë së vullneteve.

Megjithatë në çështjen Bayer100dhe Wolkswagen101 në mënyrë të qartë ritheksoi që veprimet e njëanshme nuk mund të përbëjnë një marrëveshje për faktin se një marrëveshje nuk mund të bazohet në atë çfarë është e shprehur në mënyrë të njëanshme në politikat e njërës palë kontraktore dhe të cilat mund të vihen në zbatim pa ndihmën e të tjerëve. Pranimi se thjesht krijimi i një marrëveshje në bazë të shprehjes së njëanshme të politikave që ka për qëllim ndalimin e importeve paralele të ndalohet sipas nenit 101(1) të TFBE, mund të ndodhi që të ketë efekt çrregullues në fushën e zbatimit të dispozitës së mësipërme dhe të nenit 102 të TFBE.

Që një marrëveshje në kuptim të nenit 101(1) të TFBE të jetë e aftë për tu konsideruar si e përfunduar në heshtje, është e nevojshme që dëshira e njërës nga palët kontraktuese për arritjen e një qëllimi anti-konkurrues të përbëjë një ftesë kundrejt palës tjetër, qoftë e shprehur apo e nënkuptuar, për arritjen bashkërisht të objektivit.

Në përfundim e drejta evropiane e konkurrencës ushtron interes të veçantë në marrëveshjet e njëanshme në qoftë se ajo zbatohet nga një palë e cila ka një pozitë dominuese në treg.

ii. Përjashtimi i marrëdhënieve të punës.

Parimi i përgjithshëm mbi të punësuarit është se ato veprojnë në emër të entitetit që i ka punësuar ato për sa kohë zgjat puna e tyre dhe për këtë arsye një raport i tillë nuk përbën në vetvete një ndërmarrje të pavarur102. I punësuari nuk është një ndërmarrje lidhur me punëdhënësin sepse nuk ofron as mallra dhe as shërbime. Përderisa mallrat, shërbimet dhe puna janë koncepte të ndara dhe për të gjetur të përbashkëta ndërmjet tyre është e nevojshme të përdorësh analogjitë e papërshtatshme ndërmjet tregut të mallrave, të shërbimeve dhe të punës. Sidoqoftë që nga momenti që një i punësuar kryen interesat e tij ekonomik në mënyrë të pavarur nga interesat e punëdhënësit, ai mund të fillojë të konsiderohet si një ndërmarrje e pavarur në kuptim të nenit 101 të TFBE103.

iii. Përjashtimi i marrëveshjeve të agjencisë.

99Çështja Ford-Werke AG and Ford of Europe Unc v. Commission (1985) E.C.R 2725, paragrafi 32. Për më shumë shiko çështjen AEG v. Commission (1983) E.C.R 3151, Tipp-ex, (1987) L222/1, Refuzimi i apelimit në çështjen GmbH & Co.KG v. Commission, (1990) E.C.R I-261, Eco System v. Peugeot, (1992) Fletore Zyrtare L66/1. 100Bashkimi i çështjeve në gjykimin Bandesverband derArnezeimittel-importeure eV and Commission v. Bayer AG, (2004), C-2/01P dhe C-3/01P. 101Çështja Volkswagen AG v. Commission, (2003), T-208/01. 102Shiko çështjen e procedimit penal kundwr Jean-Claude Becu, Annie Verweire, Smeg NV and Adia Interim NV, (1999) C-22/98, E.C.R. 1-5665. 103Çështja Reuter/Basf (1976) Fletore Zyrtare L254/40, ku Komisioni trajton klauzolën anti-konkurruese ndërmjet një kompanie dhe një ish të punësuari si edhe çështja Becu (Jean Claude), (1999) E.C.R 1-5665, paragrafit 26.

48

Shtrirja e marrëveshjeve të agjencive në kuptim të së drejtës evropiane të konkurrencës është trajtuar nga udhëzimet mbi kufizimet vertikale104. Avantazhi për marrëveshjet që shtihen brenda fushës së këtij përkufizimi, për kompanitë e interesuara, është se të tilla marrëveshje përgjithësisht nuk konsiderohen në gjendje të bien brenda kuptimit të nenit 101. Këtë qëndrim mban Komisioni që nga vitit 1962105. Detyrimet e vendosura mbi agjentët, si negocimi i kontratave dhe/ose përfundimi i tyre në emër të drejtuesit të tij (shoqërisë) nuk do të shtrihet në aplikim të nenit 101 të TFBE. Në rast se agjenti në veprimet e tij del jashtë detyrës së “agjentТt të drejtë” dСe krТjon një njësТ të veten ekonomike atëherë kjo do të konsiderohet ndërmarrje dhe do të bie brenda fushës së aplikimit të termit ndërmarrje.

iv. Përjashtimi i kompanive të lidhura që janë anëtare të të njëjtit entitet ekonomik.

Siç u përmend edhe me sipër me qëllim që një marrëveshje të bie në aplikim të nenit 101 duhet që kjo marrëveshje ose këto veprime të bashkërenduara të bëhen ndërmjet dy ose më shumë ndërmarrjeve të pavarura. Sidoqoftë dy ose më shumë njësi të ndara ligjërisht mund të trajtohen si një ndërmarrje e vetme në qoftë se marrëdhënia e tyre e justifikon trajtimin e tyre si një njësi të vetme ekonomike. Në këtë rast marrëveshjet ndërmjet tyre zakonisht do të konsiderohen si një ndarje e brendshme brenda një grupi korporatash me tepër sesa një marrëveshje ndërmjet ndërmarrjeve të pavarura të afta të bien brenda fushës së aplikimit të nenit 101. Komisioni e mori në konsideratë këtë çështje në rastin e çështjes Christiani & Nielsen106 ku vendosi që marrëveshja për ndarjen e tregut ndërmjet kompanisë Daneze dhe të degës në pronësi të saj në Holandë ishte jashtë fushës së aplikimit të nenit 101të TFBE sepse nuk ekzistonte një marrëdhënie konkurrence ndërmjet dy shoqërive e cila mund të kufizonte atë107. Në vështrimin e Komisionit kjo marrëveshje ishte vetëm një ndarje e punës brenda së njëjtës njësi ekonomike. Gjykatat Evropiane kanë miratuar qasjen e bërë nga Komisioni mbi njësinë ekonomike ku përcaktohet se neni 101 i TFBE nuk aplikohet në një marrëdhënie mëmë-bijë kur bija megjithëse ka personalitet juridik të veçantë nuk gëzon pavarësi ekonomike108.

Pika kryesore por dhe më e vështirë është në përcaktimin për rastin kur palët në një marrëveshje janë të pavarura në vendimmarrjen e tyre ose nëse njëra ka kontroll të mjaftueshëm mbi tjetrën ndërsa kjo e fundit nuk ka kontroll sipas testit Viho109(autonomi e plotë në përcaktimin dhe orientimin e veprimeve në treg). Ky përcaktim është i vështirë të bëhet në praktikë. Të drejtat e pronësisë dhe marrëveshjet ndërmjet aksionarëve mund të jenë faktorë të rëndësishëm në përcaktimin nëse një ndërmarrje i përket të njëjtës njësi ekonomike por nuk do të jetë i vetmi faktor që do të merret në konsideratë për përcaktimin e saktë. Gjithashtu mund të jetë e rëndësishme edhe përbërja e Bordit të Drejtorëve dhe masa në të cilën kompania mëmë ushtron influencën dhe përcakton politikat e kompanisë bijë. Vendimet e Komisionit mbi konceptin e kontrollit sipas

104NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ KufТzТmet VertТkale”, (2000) Fletore Zyrtare C291/1. 105Referoju njoftimit të parë të Komisionit mbi Kontratat e Agjensisë (1962) 2921/62, Fletore Zyrtare 139. 106Çështja Christiani & Nielsen (1969), Fletore Zyrtare L 165/12 107Në cështjen Christiani & Nielsen dhe në çështjen e ngjashme Kodak (1970), Fletore Zyrtare L147/24, KomТsТonТ vendosТ se “qëkur janë krТjuar, dСe sТc sСТСen në këtë cësСtje, degët e kompanive në fjalë janë në mënyrë eksluzive të gjitha subjekte të kompanisë mëmë dhe kjo e fundit ushtron të gjithë pushtetin për kontrollin dhe lëshimin e instruksioneve të sakta, është e pamundur për to që të sillen në mënyrë të pavarur ndërmjet tyre (inter se) në fushën ku drejton kompania mëmë. 108Referoju çështjes Beguelin Import v. GL Import Export (1971) E.C.R 949, paragrafi 8, çështjes ICI dhe tw tjeret v. Commission (1972) E.C.R 619,paragrafi 132-134 dhe çështjes Commercial Solvents v. Commission (1974) E.C.R 223, paragrafi 37. 109Referohu çështjes Viho EuropeBVv. Commission (1996), C-73/95P, paragrafi 15-17.

49

rregullores së bashkimeve110 dhe të njoftimit të tij mbi konceptin e përqendrimeve mund të japin disa udhëzime, megjithatë gjykatat evropiane ende nuk kanë dhënë një shpjegim nëse nocioni i përcaktuar në rregulloren e bashkimeve mund të aplikohet për qëllim të zbatimit të nenit 101(1) të TFBE ose nëse nocioni mbi kontrollin është i ndryshëm për këto dy dispozita.

Në rastin kur dega është e gjitha në pronësi të shoqërisë mëmë ose shoqëria mëmë ka shumicën e aksioneve, do të prezumohet se shoqëria bijë kontrollohet nga shoqëria mëmë111. Në raste të caktuara, të qenit në pakicë gjithashtu mund ti japë shoqërisë mëmë kontrollin e mjaftueshëm mbi filialin e saj dhe në këtë rast të dyja do të trajtohen si një entitet i vetëm ekonomik. Sipas nenit 3(3) të rregullores mbi bashkimet (Rregullorja 139/2004), do të konsТderoСet “përqendrТm” ndërmjet ndërmarrjeve rasti kur një mbajtës aksionesh në pozitë minore ka mundësi të ushtrojë ndikim vendimtar mbi çështjet e ndërmarrjes tjetër. Ky parim mund të përdoret si udhëzues, megjithëse siç u vu në dukje, nuk është e qartë se dhe për sa kohë nocioni për kontrollin sipas rregullores mbi bashkimet do të aplikohet për të ndihmuar në përcaktimin se kur do të kemi entitet të vetëm ekonomik.

II.1.1.c Format e sjelljeve të ndaluara.

Gjuha e përdorur në nenin 101(1) përfshin një diapazon shumë të gjerë në kuptimin që ajo aplikoСet tek “të gjТtСa marrëvesСjet ndërmjet ndërmarrjeve, vendТmeve të grupТmeve të ndërmarrjeve dСe praktТkave të basСkërenduara”. SСtrТrja e saktë e kësaj fjale do trajtohem me poshtë.

i. Marrëveshjet

TermТ “marrëvesСje” në nenТn 101 (1) duСet Тnterpretuar gjerësisht në mënyrë që të përfshijë çdo formë të konsensusit ose të kuptuarit ndërmjet palëve mbi mënyrën e sjelljes së tyre në treg në të ardhmen. Me qëllim që të konsiderohet një marrëveshje në kuptim të nenit 101(1) është e mjaftueshme që ndërmarrjet të kenë shprehur disi qëllimin e tyre të përbashkët që të sillen në një mënyrë të veçantë në treg112 dhe për sa i përket mënyrës sesi ky qëllim është shprehur (p.sh në mënyrë të shkruar apo verbale) nuk përbën asnjë problem.

Një nga rezultatet kryesore të këtij interpretimi ka të bëjë me atë që autoriteteve të konkurrencës ti mundësohet zbatimi me sukses i politikave anti-kartel, pikërisht aty ku dhe ato shpesh përballen me dy probleme kryesore.

Problemi i parë ka të bëjë me atë që pjesëmarrësit në kartel shume rrallë bëjnë një marrëveshje të shkruar ku ato të përcaktojnë të gjitha aspektet e funksionimit të bashkëpunimit të tyre. Pjesëmarrësit në kartel shpesh e kufizojnë veten e tyre për sa i përket nxjerrjes së udhëzimeve ose thjesht mjaftohen me përfundimin e marrëveshjeve verbale. NТsur nga kjo, konceptТ “ndërmarrje” ësСtë Тnterpretuar sСume gjerë për të siguruar që këto kartele janë brenda fushës së ndalimeve të përcaktuara nga Neni 101 (1) i TFBE113. Në çështjen Bayer Gjykata e Shkallës së Parë theksoi se elementi kryesor në një marrëveshje në kuptim të nenit 101 (1) është shfaqja në çfarëdo forme e përputhjes së

110Referoju çështjes Air France v. Commission. (1994) E.C.R II-323, Gencor v. Commission. (1999) E.C.R II-753, Kesko Ov v. Commission. (1999) E.C.R II-3775. 111Çështja Vilvo v. Commission,(1996) E.C.R 1-5457 dhe Commercial Solvents v. Commission (1974) E.C.R 223. 112Çështja Rhône-Poulence SA v Commission (T-1/89) (1991) E.C.R. II-867, paragrafi 120. 113Mbi këtë çështje shiko edhe konceptin mbi “praktТkat e basСkërenduara” që do të trajtoСet më posСtë.

50

vullneteve ndërmjet së paku dy palëve114. Kjo përputhje e vullneteve mund të shprehet ose të nënkuptohet. Një rast konkret është ai kur marrëveshja për veprime të përbashkëta në treg ndërmjet dy ndërmarrjeve përfundohet aq shpejt sa njëra ndërmarrje miraton ose propozon një sjellje të caktuar në treg dhe pala tjetër në heshtje pajtohet me këto sjellje. Në cështjen Steel Beams Gjykata e Shkalles së Pare vurТ në dukje se “palët sСpreСen dëshirën e përbashkët të tyre për tu sjellë në një mënyrë të veçantë për sa i përket çmТmeve”115. Kjo gjykatë konstatoi së shprehja e një qëllimi të tillë të përbashkët përbën një marrëveshje të nënkuptuar. Prandaj Komisioni mund ta trajtojë çdo shprehje të qëllimeve të përbashkëta ndërmjet prodhuesve p.sh: arritjen e një çmimi të caktuar, si një marrëveshje brenda kuptimit të nenit 101 (1)116. Një marrëveshje e cila bie në kuptimin e nenit 101(1) të TFBE nuk mund të përbëjë një marrëveshje të vlefshme sipas legjislacionit kombëtar117. Si rrjedhim marrëveshjet e xhentëlmenëve dhe thjesht të kuptuarit me njëri-tjetrin janë konsideruar marrëveshje edhe pse nuk mund të jenë ligjërisht të detyrueshme. Gjithashtu për sa kohë që çdo komunikim ndërmjet shoqërive ësСtë “sСpreСje e besnТkërТsë ndaj qëllТmeve të përbasСkëta të palëve” për sa Т përket sjelljes së tyre në treg, në kuptim të nenit 101 (1) do të përbëjnë një marrëveshje118.

Për sa i përket kësaj pike kompanitë do ta kenë të vështirë të jenë të suksesshëm duke argumentuar se në komunikimet ndërmjet tyre, konkurrentet janë të kufizuar në vënien në dukje të kapaciteteve përkatëse të prodhimit dhe në shfaqjen e qëllimit të tyre për të vazhduar me të njëjtat politika prodhimi pa asnjë detyrim shtesë për të gjitha palët119. Asnjë kompani nuk mund të pretendojë që nuk ka ekzistuar një marrëveshje për shkak se ajo nuk ka për qëllim ti përmbahet kërkesave120. Fakti që një ndërmarrje nuk ka marre pjesë në të gjitha aspektet e marrëveshjes ose roli i saj në këto marrëveshje ka qene i një rëndësie të vogël, nuk ka ndonjë rëndësi të veçantë për të vërtetuar ekzistencën e shkeljes nga ana e kësaj ndërmarrje121.

Gjykata e Shkallës së Parë në çështjen PVC122 nuk mori parasysh dhe hodhi poshtë argumentin e paraqitur nga një ndërmarrje, e cila u shpreh se në takimin ku u diskutuan çështjet rreth çmimeve dhe sasive të shitjes kjo e fundit nuk kishte nënshkruar ose nuk ishte pajtuar me çmimet dhe sasinë e shitjeve të rënë dakord ndërmjet prodhuesve123. Gjykata e Shkallës së Parë pranoi se Komisioni kishte pasur të drejtë kur kishte argumentuar se ndërmarrja pjesëmarrëse në takim ishte palë në marrëveshje që në momentin që ajo nuk kishte shfaqur kundërshtim mbi parimet për ndarjen e tregjeve në marrëveshjen e diskutuar në atë takim. Duke marrë pjesë në një takim për qëllime anti-konkurrence dhe duke mos u distancuar haptazi mbi çfarë u diskutua në atë mbledhje, tek të tjerët ndërmarrja krijon përshtypjen se ajo pajtohet me atë çfarë u diskutua dhe u miratua në mbledhje dhe se do të veprojë në përputhje me ato124. 114Çështja Bayer v. Commission (2000) E.C.R II-3383, paragrafi 69 dhe 173. 115Çështja Thyssen Stahl v. Commission, (1999) E.C.R II-347, paragrafi 262. 116Çështja Rhône-Poulenc v. Commission, (1991) E.C.R II-867, paragrafi 120. 117Çështja Sandoz Prodotti Farmaceutici SpA v Commission, (1990) E.C.R I-45, Paragrafi 2. 118Çështja Trefileurope v. Commission, (1995) E.C.R II-791, paragrafi 95-96. 119Çështja Trefileurope v. Commission, (1995) E.C.R II-791, paragrafi 89. 120Çështja Aalborg Portland A/S and Others v. Commission, (2004) C-204/00, paragrafi 85, çështja LdPE (1989) Fletore Zyrtare L74/21; çështja PVCCartel 11 (Vendimi i Komisionit) (1994) Fletore Zyrtare L239/14; çështja Amino Acids (COMP/36.545/F3 - Amino Acids ) (2001), Fletore Zyrtare L152/24. 121Çështja Aalborg Portland A/S and Others v. Commission,. (2004) C-204/00, paragrafi 86. 122Çështja PVC (1994) Fletore Zyrtare L239/14. 123Shiko në çështjen Trefileurope v. Commission, (1995) E.C.R II-791 dhe Petrofina v. Commission (1991) E.C.R II-1087. 124Çështja Trefileurope v. Commission, (1995) E.C.R II-791, paragrafët 53-54 dhe 85 dhe çështjaPetrofina v. Commission (1991) E.C.R II-1-87, paragrafi 128.

51

GJED në çështjen Cement (karteli i çimentos) u shpreh se:

..“Në zbatim dhe të precedentëve të mëparshëm, për Komisionin mjafton të tregojë që ndërmarrja për të cilën bëhet fjalë të ketë marrë pjesë në takimin në të cilin është përfunduar marrëveshja anti-konkurruese, pa shfaqur asnjë kundërshtim ndaj saj, që të provohet kriteri i nevojshëm për të përcaktuar që ndërmarrja ka marrë pjesë në kartel. Kur pjesëmarrja në të tillë takim është vërtetuar, është ndërmarrja ajo që duhet të paraqesë prova dhe të vërtetojë që pjesëmarrja në ato takime nuk ishte për qëllime anti-konkurruese duke pohuar se ajo i kishte treguar pjesëmarrësve të tjerë se pjesëmarrja nga ana e saj në këto takime ishte e një logjike të ndryshme nga ajo e tyre”125

Një ndërmarrje nuk mund ta konsiderojë të shfajësuar pjesëmarrjen e saj në takime dhe të pranimit në heshtje të përfundimeve anti-konkurruese të hartuara në takim, duke u mbështetur në faktin se ajo qenë e shtrënguar me forcë për të marrë pjesë në takime dhe nga frika për masat ndëshkuese të njoftuara nga prodhuesit e tjerë në rast të mospjesëmarrjes. Siç u vendos nga gjykata, një ndërmarrje në një situatë të tillë duhet të ankohet pranë autoriteteve antitrust për ushtrimin e presionit mbi to më shume se sa për pjesëmarrjen në takime126.

Problemi i dytë lidhet me atë që shumë kartele janë të ndërlikuara për shkak të shtrirjes në kohë të tyre. Me kalimin e kohës numri i firmave që mund të marrin pjesë mund të ndryshojë ose disa firma mund të largohen për një farë kohe ose disa nga ato mund të tregohen më aktivë se disa të tjera. Në rast se autoritetet e konkurrencës do ti duhet të provojnë një marrëveshje të veçantë për çdo rast që rrethanat e kartelit ndryshojnë, ato do të përballen me një detyrë e cila është e pamundur të kryhet. Me qëllim zgjidhjen e këtij problemТ KomТsТonТ zСvТlloТ konceptТn e “një marrëvesСje e vetme për të gjТtСë” për të cilën të gjithë anëtarët e kartelit mbajtën përgjegjësi pavarësisht faktit nëse ato kanë marrë pjesë në mënyrë aktive në çdo aspekt të implementimit ditë pas dite të kartelit. Një shembull është ai në çështjen Polypropylene (graso) ku Komisioni vendosi që një marrëveshje është arritur ndërmjet 15 pjesëmarrësve megjithëse disa nuk kanë marrë pjesë rregullisht në të gjitha takimet ose të jenë përfshirë në çdo vendimmarrje127. Fakti që disa anëtarë kishin tentuar të devijonin nga karteli nuk i përjashton ato nga marrëvesСja. Do të jetë Т mjaftuesСëm faktТ që ato morën pjesë në “marrëvesСjen e përgjТtСsСme” për të vërtetuar fajësinë e tyre. Po të njëjtin arsyetim bëri gjykata në çështjen tjetër atë të kartelit PVC128 kur vendosi që një ndërmarrje do të jetë përgjegjëse për pjesëmarrjen në një kartel edhe nëse nuk ka marrë pjesë në të gjitha takimet, në qoftë se provohet se ajo e dinte ose duhet ta kishte ditur se marrëveshja e fshehtë në të cilën ajo po merrte pjesë ishte pjesë e një plani të përgjithshëm që kishte për qëllim shtrembërimin e konkurrencës dhe që plani përfshinte të gjithë elementet që përbëjnë kartelin129. Gjykata e SСkallës së Parë sСkon edСe me tej në çësСtjen “Steel Beams” (trarëve të çelikut) duke vendosur që pjesëmarrja në takime që përfshijnë veprimtari anti-konkurruese është e

125Çështja Cimenteries CBR and Others v Commission (2000) ECR II-491, paragrafi 81. 126Çështja Trefileurope v. Commission, (1995) E.C.R II-791, paragrafi 58 dhe çështjaLR AF v. Commission (2002) E.C.R II-1705, paragrafët 339-340. 127ÇështjaPolypropylene (Case IV/31.149), (1986) Fletore Zyrtare L 230/1, cështja PVCCartel II (Vendimi i Komisionit) (1994) Fletore Zyrtare L239/14 dhe çështja Amino Acids (COMP/36.545/F3 — Amino Acids ) (2001), Fletore Zyrtare L152/24. 128Cështja PVCCartel II (Vendimi i Komisionit) (1994) Fletore Zyrtare L239/14. 129Çështja Limburgse Vinylmaatschappij v. Commission, (1999) E.C.R II-931, paragrafi 773.

52

mjaftueshme për të vërtetuar pjesëmarrjen në kartel, në mungesë të provave që vërtetojnë të kundërtën130.

KomТsТonТ ka ende detyrТmТn të provojë pjesëmarrjen e një pale në një “marrëvesСje të vetme të përgjТtСsСme”. GjТtСsesТ rastet nga praktТkat të përmendura me sТpër Тa bëjnë dukshëm më të lehtë detyrën që ka Komisioni. Në të njëjtën kohë këto çështje e konsiderojnë çdo bashkërendim ose kontakt ndërmjet konkurruesve si jashtëzakonisht të rrezikshëm kur kanë si objekt të tyrin të ndikojnë dhe kufizojnë konkurrencën.

Në përfundim duhet ritheksuar se forma në të cilën bëhen marrëveshjet nuk ka rëndësi. Ato mund të jenë në formë të shkruar ose verbale131, të nënshkruara ose të pa nënshkruara132. Një “protokoll” që paraqet konsensusТn ndërmjet palëve mbТ sjelljen e tyre në treg për të ardhmen, gjithashtu do të konsiderohet një marrëveshje133.

ii. Vendimet nga shoqatat e ndërmarrjeve

Vendimet e shoqatave të ndërmarrjeve janë forma e dytë e bashkëpunimit formal që ndalohet nga neni 101 i TFBE. Siç u pa edhe më lart neni 101 i TFBE nuk kufizohet në aplikimin e tij vetëm në situatat kur ndërmarrjet bëjnë një marrëveshje me njëra-tjetrën por gjithashtu zbatohet edhe kur ndërmarrjet veprojnë në unitet me anë të ndërmjetësimit të shoqatës së ndërmarrjeve.

Pyetja që së pari shtrohet për trajtim është se çfarë kuptojmë me një shoqatë të ndërmarrjeve?

Rastet me tipike të shoqatave të ndërmarrjeve janë ato në industrinë e gjerë dhe shoqatat e tjera tregtare. Ende termТ “sСoqatë” në nenТn 101(1) të TFBE nuk kufizohet vetëm tek shoqatat tregtare. Si shoqata gjithashtu do të kualifikohen edhe kooperativat bujqësore134, një strukture e formuar me ligj dhe që ushtron funksione publike, në qoftë se përfaqëson interesat tregtar të anëtarëve të tij edhe nëse disa nga anëtarët janë caktuar nga qeveria ose një tjetër autoritet publik dhe gjithashtu shoqata do të konsiderohen edhe shoqatat profesionale të tilla si p.sh shoqatat e avokatëve. Statusi publik i dhënë nga ligji ndaj një shoqate siç është shoqata e agjentëve doganorë gjithashtu nuk e përjashton atë nga fusha e zbatimit të nenit 101 të TFBE135. Në një tjetër çështje GJED hodhi poshtë argumentin së Këshilli i Përgjithshëm i Avokatëve në Holandë nuk ishte një shoqatë ndërmarrjesh për sa kohë ajo ushtron funksionet e veta statusore136.

Çështja tjetër që duhet ti jepet një përgjigje është ajo se çfarë do të kuptohet me fjalën “vendТm” në rastТn e vendТmТt të sСoqatave të ndërmarrjeve. Fjala “vendТm” gjТtСasСtu është trajtuar dhe është interpretuar në kuptimin më të gjerë duke përfshirë këtu edhe rekomandimet jo të detyrueshme nëse ky pajtim me rekomandimet nga ana anëtarëve të shoqatës në mënyrë të dukshme do të ndikojë në konkurrencën në treg137. Është e nevojshme të shqyrtohet se si anëtarët i janë përmbajtur rekomandimeve në të shkuarën dhe se çfarë ndikimi referuar rekomandimit do të ketë në treg kjo gjë. Në çështjen

130Çështja Thyssen Stahl v Commission (1999) E.C.R II-347. 131Çështja Tepea BV v Commission. (1978) E.C.R 1391. 132Çështja BPKemi-DDSF (1979) Fletore Zyrtare L286/32. 133Vendimi Komisionit për çështjen HOV SVZ-MCN, (1994), Fletore Zyrtare L 104/34, paragrafi 46. 134Çështja Bayer AG v. Comission, (2000) E.C.R II-3383. 135Çështja Commission v. Italy (1998) E.C.R I-3851, paragrafi 40 dhe çështja Pavlov v Stichting Pensioenfonds Medische Specialisten (2000) E.C.R I-6451, paragrafi 85. 136Çështja Wouters v. Algemene Raad van de Nederlandse Orde van Advokaten (2002)E.C.R I-1577, paragrafët 50-71. 137Çështja Vereeniging van Cementhandelaren v Commission (1972) E.C.R 977 dhe çështjaVerband der Sachversicherer v Commission (1987) E.C.R 405.

53

Verband der Suchversicherer, shoqata e siguruesve Gjerman nxori një rekomandim për anëtarët e saj për rritjen e çmimeve të policave të sigurimit. Shoqata e argumentoi këtë gjë me faktin që ky rekomandim nuk ishte detyrues për anëtarët e saj dhe për këtë arsye është jashtë fushës së aplikimit të ndalimit sipas nenit 101 të TFBE. Gjykata e hodhi poshtë këtë argument dhe pohoi që rekomandimi ishte një vendim për sa kohë ai rekomandim reflekton qëllimin e shoqatës për të koordinuar veprimet dhe sjelljen ndërmjet anëtarëve të saj138.

Një rast tjetër është edhe ai në çështjen IAZ139, ku shoqata e furnizuesve të ujit u rekomandoi anëtarëve të saj të lidhin pajisjen e larjes së pjatave me rrjetin e atyre pajisjeve të cila janë marka specifike dhe që shpërndahen nga shoqata Belge e prodhimit të këtyre pajisjeve. Gjykata e Drejtësisë pohoi se ky rekomandim ishte brenda ndalimit të nenit 101 (1) të TFBE që nga momenti që efekti i tij ishte të bënte një diskriminim kundrejt mallrave të prodhuara diku tjetër brenda komunitetit.

Një shoqatë mund të përdoret për të mbledhur dhe shpërndarë informacionin me qëllim lehtësimin e shkëmbimeve ndërmjet konkurruesve. Nëse një shoqatë është përdorur për të shkëmbyer informacione ndërmjet anëtarëve të tij, anëtarët do të konsiderohen se veprojnë në bazë të një praktikë të bashkërenduar. Skema e certifikatave mund të përdoret nga anëtarët e shoqatës me qëllim përjashtimin e atyre që nuk janë anëtarë ose të kompanive të huaja. Në çështjen SCK dhe FNK140 të dy këto organizatorë u gjobitën sepse rregullat e FNK, si një vendim i shoqatës, kërkonin vendosjen e normave të arsyeshme nga ana e anëtarëve duke përbërë në këtë mënyrë shkelje të nenit 101 (1) të TFBE, ndërsa rregullat e SCK gjithashtu kufizonin konkurrencën pasindalonin marrjen me qira të vinçave nga firmat që nuk janë të lidhur me të.

Në qoftë se anëtarësimi në një shoqatë përkon me pjesëmarrjen në një marrëveshje kufizuese, anëtarët e shoqatës do të gjobiten në mënyrë individuale pavarësisht gjobës që do të marrë shoqata. Nisur nga kjo ligji dhe rregullat e një shoqate tregtare mund të kualifikohen si vendime të parashikuara në nenin 101(1) të TFBE. E njëjta gjë vlen edhe në rast se një organ qeveritar ka aprovuar ose edhe ka vendosur një detyrim mbi një shoqatë për të miratuar disa tarifa të detyrueshme për anëtaret e saj.

iii. Praktikat e bashkërenduara, sjelljet paralele dhe të provuarit e tyre.

Një praktikë e bashkërenduar është një formë bashkëveprimi ndërmjet ndërmarrjeve pa arritur në fazën e përfundimit të një marrëveshje formale por e cila i lejon ndërmarrjeve të përfshira që të parashikojnë me saktësinë më të madhe sjelljen që konkurruesit e tjerë do të mbajnë në treg dhe për këtë arsye kjo gjë eliminon dhe kufizon pasigurinë e natyrshme që është e nevojshme në konkurrencë. Ndërmarrjet mund të kryejnë veprime të përbashkëta anti-konkurruese pa lënë asnjë provë në formën e një marrëveshje ndërmjet ndërmarrjeve pjesëmarrëse ose të një vendimi të shoqatës së tyre. Për autoritetet e konkurrencës është e vështirë që në shumë çështje të gjejnë prova të tilla si marrëveshje të shkruar, një proces-verbal ose një takim i shoqatës. Madje provat e tjera formale si letrat, e-mailet, faks-et etj, janë të fshehura shumë mirë ose të shkatërruara pa lënë gjurmë. Referuar sa me sТpër edСe konceptТ mbТ “praktТkat e basСkërenduara” u përfsСТ në nenТn 101(1) të TFBE, duke i bërë të mundur Komisionit arritjen tek ujditë joformale ndërmjet ndërmarrjeve. Falë interpretimit të gjerë të bërë nga GJED dhe Gjykata e Shkallës së

138Çështja Verband der Sachversicherer v Commission (1987) E.C.R 405. 139Çështja, IAZ International Belgium NV and othersv Commission 96/82, (1983) ECR 3369. 140Çështja e përbashkët Stichting Certificatie kraanverhuurbedrijf and the Federatie van Nederlandse Kraanverhuurbedrijven v. Commission, (1997) E.C.R II-1739.

54

Parë, koncepti i praktikës së bashkërenduar ka treguar se është thelbësor për zbatimin e politikave mbi konkurrencën nga ana e Komisionit141.

Kjo gjë i lejon autoriteteve të konkurrencës, bazuar në sjelljen e përbashkët të disa ndërmarrjeve që shkelin rregullat e konkurrencës, të ndjekin penalisht ndërmarrjet në bazë të nenit 101 të TFBE. Nuk është e rëndësishme nëse sjellja kryhet bazuar në një marrëveshje ndërmjet ndërmarrjeve, një vendim të shoqatave të cilat i përkasin këto ndërmarrje ose thjesht në bazë të një informacioni të përbashkët shkëmbyer që ka të bëjë me kursin e tyre të kryerjes së veprimit.

Në çështjen Dyestuffs142(ngjyruesve), GJED bëri përkufizimin e termit praktikë e basСkërenduar sТ “një formë e koordТnТmТt ndërmjet ndërmarrjeve të cТlat, pa arrТtur në fazën e përfundimit të një marrëveshje formale, me vetëdije zëvendësojnë bashkëpunimin praktТk ndërmjet tyre për të rrezТkuar konkurrencën”. Një vit më pas në çështjen Sugar Cartel143, Gjykata Evropiane e Drejtësisë referuar përkufizimit të termit praktikë e bashkërenduar u shpreh se..“konceptТ Т një “praktТke të basСkërenduar” Т referoСet formës së koordТnТmТt ndërmjet ndërmarrjeve të cТlat, pa arritur në fazën e përfundimit të një marrëveshje formale, me vetëdije zëvendësojnë bashkëpunimin praktik ndërmjet tyre për të rrezikuar konkurrencën, bashkëpunim praktik i cili çon në kushtet e konkurrencës të cilat nuk përputhen me kushtet normale të tregut, duke pasur parasysh edhe natyrën e produktit, rëndësinë dhe numrin e ndërmarrjeve si dhe gjithashtu madhësinë dhe natyrën e tregut në fjalë.”

Ndërkohë që koncepti i praktikave të bashkërenduara është më shumë i rëndësishëm në marrëdhëniet horizontale, ai luan rol edhe në marrëdhëniet vertikale gjithashtu. Në çështjen Pioneer144, një prodhues Japonez i pajisjeve hi-fi ka ndërtuar një skemë shpërndarje për shitjen e produkteve të tij ne Evropë, veçanërisht në Francë, Gjermani dhe Mbretërinë e Bashkuar. Marrëveshja e shpërndarjes i lejon tregtareve të eksportojnë jashtë shtetit të tyre produktet në fjalë por nuk i lejon aty të kërkojnë biznese të reja për tregtim jashtë territorit të tyre. Niveli i çmimeve në France ishte më i lartë se në shtetet e tjera, çfarë bëri që të kishte një nxitje për kryerjen e importeve paralele të këtyre produkteve në France. Skema e shpërndarjes u organizua nga dega e Pioneer Electronic Europe NV në Holandë e cila organizoi një takim në Antwerp (Qytet në Belgjikë) kur ndër të tjera u diskutua dhe për importin paralel sepse shpërndarësi në France u ankua për importet paralele në territorin e saj. Pioneer Electronic Europe NV përdori të gjithë influencën e saj si një degë koordinuese e Pioneer në mënyrë që të ulte në maksimum këto importe. Komisioni vendosi që reduktimi i importeve paralele në Francë i atribuohej drejtpërsëdrejti praktikave të bashkërenduara ndërmjet Pioneer Electronic Europe NV dhe shpërndarësit të saj në Francë. Gjykata Evropiane e Drejtësisë pranoi vendimin e Komisionit dhe u shpreh se një kompani e cila ka si qëllim të vetin të importojë dhe organizojë shitjen e produkteve në disa shtete anëtare dhe e cila për këtë qëllim përpiqet të gjej një shpërndarës në secilin shtet anëtar në fjalë, me anë të kësaj i ofron atij shpërndarësi një marrëveshje ekskluzive shpërndarjeje, ndan produktet e importuara ndërmjet shpërndarësve kombëtarë dhe kërkon të koordinojë përpjekjet e tyre për shitjet ndër të tjera duke organizuar takime të rregullta, është i detyruar që në ushtrim të pozicionit të tij kyç të shfaqë vigjilencë të veçantë në mënyrë që të parandalojë përpjekjet e bashkërendimit të këtij lloji që zgjerojnë praktikat në kundërshtim me rregullat e

141D. Goyder “EC Competition Law”, botimi i 4-rt (2003), Oxford University Press, fq. 71-72. 142Çështja Imperial Chemical Industries Ltd v. Commission, (Dyestuffs) (1972) E.C.R 619. 143Çështja Coöperatieve Verenigning “Suiker Unie” UA and others v. Commission, (1975) E.C.R 1663. 144Çështja SA Musiques Diffusion française and others v. Commission (Pioner) (1983) E.C.R 1825.

55

konkurrencës edhe nëse ato veprime jo domosdoshmërish sjellin një ndikim vendimtar në sjelljen e secТlТt prej sСpërndarësve”.Një tjetër dТskutТm që sСtroСet ka të bëjë me dallТmТn ndërmjet praktikave të bashkërenduara dhe sjelljeve paralele.

Sjelljet paralele ndërmjet dy ose më shumë ndërmarrjeve, si të tilla, nuk përbëjnë mjaftueshëm provë për vërtetimin e ekzistencës së një praktike të bashkërenduar. TFBE nuk i privon operatoret ekonomik nga e drejta e tyre që në mënyrë të zgjuar të përshtatin sjelljen e tyre aktuale dhe për ti parashikuar ato në të ardhmen sipas sjelljes se konkurruesve të tyre145.

Sidoqoftë sjelljet paralele mund të përbëjnë provë të fortë të një praktike të bashkërenduar në qoftë se kjo do të çojë në kushtet e konkurrencës që nuk përputhen me kushtet normale të tregut, duke pasur parasysh natyrën e produkteve, madhësinë, numrin e ndërmarrjeve dhe volumin në tregun në fjalë146. Provat shtesë duhet të jenë mjaft të sakta dhe koherente për të justifikuar qëndrimin që sjellja paralele ishte rezultat i veprimit të bashkërenduar147.

Në çështjen Dyestuffs (ngjyruesve)148, kompanitë e paditura argumentuan se sjellja e tyre paralele me çmimin ishte një përgjigje normale e industrisë oligopoliste ndaj rritjes së çmimit nga dirigjenti kryesor (shoqëria lider) i çmimit në çdo treg149. Sidoqoftë Komisioni e gjeti si të paimagjinueshme faktin që pa një ujdi të mëparshme prodhuesit e interesuar do të mund që:

- në mënyrë të përsëritur të rrisnin çmimet e një numri produktesh në një përqindje të njëjtë, praktikisht në të njëjtën kohë në tregje të ndryshme:

- formulimit identik të instruksioneve të tyre të shpërndara degëve të tyre që të bënin rritjen e çmimeve.

Hetimi i mbajtur nga Komisioni vërtetoi gjithashtu se prodhuesit ishin takuar shpesh dhe kishin diskutuar për çmimet150. Gjykata e Drejtësisë konfirmoi në thelb vendimin e KomТsТonТt sepse “ësСtë tСuajse e pamundur që Т njëjtТ veprТm të mund të kryСet në mënyrë spontane në të njëjtën kohë, në të njëjtat tregje kombëtare dhe për të njëjtën gamë produktesh151. Gjykata e Drejtësisë arsyetoi dhe vendosi që:

“Ndonëse sjellja paralele në vetvete nuk mund të identifikohet me një praktikë të bashkërenduar, sidoqoftë kjo sjellje mund të përbëjë provë të fortë të një praktike të tillë në qoftë se kjo do të çojë në kushtet e konkurrencës që nuk përputhen me kushtet normale të tregut, duke pasur parasysh natyrën e produkteve, madhësinë, numrin e ndërmarrjeve dhe volumin në tregun në fjalë. E tillë është dhe çështja, veçanërisht ku sjellja paralele është e tillë që i lejon palëve të kërkojnë të ekuilibrojë çmimin në një nivel të ndryshëm nga ai që mund të rezultonte nga konkurrenca dhe të kristalizojë gjendjen aktuale të dëmtimit të lirisë efektive të lëvizjes së produkteve në tregun e përbashkët dhe zgjedhjen e lirë nga ana e konsumatorëve e furnizuesve të tyre.152”

145Ibid 142, paragrafi 118. 146Ibid 142, paragrafi 66. 147Çështja CRAM and Rheinzink v. Commission (1984) E.C.R 1679, paragrafi 20. 148Ibid 142. 149Ibid 142, paragrafi 59. 150Ibid 142, paragrafi 96. 151Ibid 142, paragrafi 109. 152Ibid 142, paragrafi 65-66.

56

GJED nuk i hyri thellë gjykimit të provave të tjera rrethanore në të cilat ishte mbështetur Komisioni si p.sh formulimi i njëjtë i instruksioneve për rritjen e çmimit dhe organizimi i takimeve të shpeshta të pjesëmarrësve në këtë industri.

Në kontrast me çështjen Dyestuffs, në çështjen Sugar Cartel153 gjykata shqyrtoi me shumë kujdes provat e dokumentuara (korrespondencën, mesazhet e transmetuara me faks dhe proces-verbalet e takimeve) të cilat Komisioni i paraqiti për të vërtetuar ekzistencën e praktikës së bashkërenduar ndërmjet prodhuesve të sheqerit154.

Në çështjen Wood Pulp, Gjykata e Drejtësisë pranoi shpjegimet alternative për sjelljen paralele të ofruar nga të paditurit dhe në këtë mënyrë hodhi poshtë konstatimin e Komisionit që sjellja paralele e konkurruesve përbënte provë për ekzistencën e një marrëveshje ose një praktike të bashkërenduar ndërmjet tyre155. Në këtë çështje Komisioni kishte konstatuar se sistemi i publikimit të çmimeve tremujore të bëra nga disa prodhues të lëndës se parë për letrën përbënte një provë të një përqendrimi të paracaktuar ndërmjet prodhuesve për çmimet.

Komisioni konsideroi se qëllimi i sistemit nga i cili çdo prodhues publikisht njoftonte çmimet që do të aplikonte, dhe këtë gjë e bënte përpara fillimit të tremujorit, ishte për ti mundësuar prodhuesve të tjerë të përcaktonin çmimet që do të vendoseshin nga konkurrentet e tjerë dhe të bënin të mundur publikimin e çmimit të ri korrespondues për tremujorin e ardhshëm. Si provë për përqendrimin, Komisioni u mbështet në sjelljen paralele të prodhuesve e cila kishte të bënte me publikimin e njëkohshëm ose të përafërt në kohë të çmimeve dhe fakti që çmimet e publikuara ishin identike.

Gjykata e Drejtësisë se pari pohoi që publikimi i çmimit në vetvete nuk përbën shkelje sipas nenit 101(1), pasi prodhuesit i publikojnë çmimet për tremujorin e ardhshëm për përdoruesit e tyre dhe jo për prodhuesit e tjerë. Bazuar në rregullin e saj mbi konceptin që çdo prodhues duhet të përballet me pasigurinë e natyrshme të konkurrencës dhe të përcaktojë në mënyrë të pavarur sjelljen e tij, Gjykata vendosi që publikimi i çmimit i bërë për përdoruesit nuk e pakëson pasigurinë e çdo prodhuesi për qëndrimin në të ardhmen të konkurrentëve të tij sepse në kohën që një prodhues bën publikimin e çmimit të tij ai nuk mund të jetë i sigurte për sjelljen e të tjerëve në të ardhmen156.

Gjykata e Drejtësisë gjykoi nëse, në mungesë të ndonjë dokumenti të drejtpërdrejtë në vërtetimin e një përqendrimi ndërmjet prodhuesve, sjella paralele e prodhuesve që konsiston në publikimin e njëkohshëm ose të përafërt të çmimeve identike përbënte një përqendrim, bazuar në provat e sakta dhe në përputhje me strukturën përpara përqendrimit. Duke pasur parasysh që ndërmarrjet kanë të drejtë të adaptojnë veten e tyre me zgjuarsi në bazë të sjelljeve të tashme dhe atyre që parashikohen nga ana e konkurrentëve të tyre, GJED vendosТ që “sjelljet paralele nuk mund të konsТderoСen se po japin prova të përqendrimit përveç nëse përqendrimi përbën shpjegimin me bindës për një sjellje te tille157. Pas shqyrtimit të natyrës së produkteve dhe të strukturës së tregut në fjalë, Gjykatat e Drejtësisë arriti në përfundimin që sjellja paralele e vërtetuar nga Komisioni nuk përbën provë për përqendrimin. Koha e njëjtë e publikimit të çmimit mund të jetë rezultat i transparencës së lartë në tregun e lëndës së pare të produktit (në

153Ibid 143. 154Ibid 143, paragrafi 261. 155Çështja Ahlström Osakeyhtiö and Others v Commission, (1993) E.C.R I-1307. 156Ibid 155, paragrafët 63-65. 157Ibid 155, paragrafi 71-72.

57

këtë rast letrës) dhe paralelizmi i çmimeve mund të shpjegohet në mënyrë të kënaqshme nga tendencat oligopolistike e tregut158.

Në përfundim të trajtimit të kësaj pjese mund të themi se ndonëse marrëveshjet dhe praktikat e bashkërenduara janë konceptualisht të ndryshme, mund të jetë shumë e vështirë të identifikohet me saktësi se kur përfundon një praktikë e bashkërenduar dhe kur fillon një marrëveshje. Marrëveshja e fshehtë ndërmjet ndërmarrjeve mund të fillojë në një formë dhe me kalimin e kohës në mënyrë progresive merr karakteristikat e një forme tjetër. Pavarësisht diferencës konceptuale ndërmjet tyre është e pamundur të provohet të bëhet një ndarje në vija të trasha për këtë pikë. Ligjërisht asgjë nuk ndryshon në dallim të asaj që neni 101(1) aplikohet në mënyrë të njëjtë për të dyja, si për praktikat e bashkërenduara dhe për marrëveshjet. Në të vërtetë, në çështjet e karteleve Komisioni shpesh ka vendosur që është një marrëveshje ose një praktike e bashkërenduar pa i ndarë ato në fakt. Një shembull korrekt është ai në çështjen PVC ku komisioni deklaroi që palët në kartel kТsСТn marre pjesë në “një marrëvesСje dhe/ose një praktike të basСkërenduar”159.

II.1.1.d. Kufizimi i konkurrencës

Që një marrëveshje, vendim ose një praktikë e bashkërenduar të bie në kuptim të ndalimit që parashikon neni 101(1), duhet të ketë si objekt ose efekt të saj ndalimin, kufizimin ose shtrembërimin e konkurrencës. Marrëveshjet dhe praktikat e tjera të fshehta nuk janë të ndaluara për sa kohë ato nuk dëmtojnë konkurrencën në kuptim të nenit 101(1) të TFBE. Përveç kësaj, referuar dhe praktikës gjyqësore, ndalimi, kufizimi ose shtrembërimi i konkurrencës duСet të jetë Т “duksСëm”. Është detyrë e Komisionit që, në rastin kur bën vlerësimin nëse një sjellje në treg është anti-konkurruese, të verifikojë nëse marrëveshja, vendimi ose praktika e bashkërenduar ka si objekt ose efekt të saj ndalimin, kufizimin ose shtrembërimin e konkurrencës brenda tregut të vetëm.

i. Vlerësimi i objektit ose efektit të ndalimit, kufizimit ose shtrembërimit të konkurrencës.

Në çështjen Zuckner160 (pagesat bankare) e cila lidhet me rregullat uniform të vendosura nga bankat mbi pagesën lidhur me transferimin e parave me çek nga një shtet anëtar tek një tjetër shtet anëtar, Gjykata e Drejtësisë u shpreh se parimi bazë i rregullave të konkurrencës në Komunitetin Ekonomik Evropian është që çdo tregtar duhet të përcaktojë në mënyrë të pavarur politikat të cilat ai synon të përshtasë në tregun e përbashkët dhe kushtet të cilat ai synon të ofrojë tek klientët e tij. Kjo gjë nuk e ndalon tregtarët të përshtatin veten e tyre në mënyrë inteligjente me sjelljet aktuale ose të parashikuara të konkurruesve të tjerë. Kjo, sidoqoftë, ndalon rreptësisht çdo kontakt të drejtpërdrejtë ose të tërthortë ndërmjet këtyre tregtarëve, objekti ose efekti i të cilëve është të krijojë kushte konkurueshmërisë të cilat nuk përputhen me kushtet normale të tregut përkatës duke marrë parasysh produktet ose shërbimet e ofruara, madhësinë dhe numrin e ndërmarrjeve dhe madhësinë e tregut.

Në çështjen Metro-SABA161, Gjykata konfirmoi nevojën e marrjes parasysh së konkurrencës se realizueshme kur vlerësohet sjellja e një ndërmarrje në treg. Ky koncept pranon faktin se reduktimi i numrit të entiteteve ekonomike në treg jo domosdoshmërish

158Ibid 155, paragrafi 126. 159Çështja PVC (1989), Fletore Zyrtare L74/1 (1990), çështja Budgett Sugars Ltd (British Sugar) (1999), Fletore Zyrtare L76/1 dhe çështja Tate & Lyle v. Commission, (2001) E.C.R II-2035. 160Çështja Gerhard Züchner v Bayerische Vereinsbank AG172/80 (1981) ECR 2021. 161Çështja Metro v. SABA and Commission (1977), E.C.R 1875, paragrafi 21.

58

zvogëlon fuqinë e konkurrencës në tregun përkatës. Përkundrazi bashkëveprimi ndërmjet operatorëve të vegjël mund të çojë në një strukturë tregu më të balancuar dhe madje në rritjen e fuqisë konkurruese.

Kufizimet e konkurrencës për nga objekti janë ato të cilat për nga natyra e tyre kanë mundësinë të kufizojnë konkurrencën (hard-core ose per se). Të tilla kufizime kanë mundësi të mëdha të ndikojnë negativisht në konkurrencën dhe nuk është e nevojshme që për qëllim të zbatimit të nenit 101 (1) të TFBE të provohet ndikimi aktual në treg. Ky prezumim bazohet në natyrën serioze të kufizimit dhe në eksperiencën që tregon se kufizimet e konkurrencës nga objekti ka të ngjarë të prodhojë efekte negative në treg dhe të rrezikojë objektivat që ndiqen nga rregullat në të drejtën e konkurrencës në Bashkimin Evropian.

Kufizimi i konkurrencës mund të jetë rezultat i marrëveshjeve horizontale (ndërmjet konkurrentëve) por gjithashtu dhe i marrëveshjeve vertikale (ndërmjet operatorëve që janë të vendosur në nivele të ndryshme të prodhimit ose shpërndarjes) të cilat kanë të ngjarë të çojnë në largimin nga tregu.Kufizimet për nga objekti të tilla si fiksimi i çmimeve dhe ndarja e tregut, ulin prodhimin dhe rrisin çmimet duke çuar në mos ndarjen e burimeve sepse mallrat dhe shërbimet e kërkuara nga klientët nuk janë prodhuar. Kjo gjë do të çojë dhe në uljen e mirëqenies së konsumatorit sepse konsumatori do të duhet të paguajë çmime të larta.

Vlerësimi nëse një marrëveshje ka ose nuk ka si objekt të saj kufizimin e konkurrencës bazohet në një numër faktorësh. Këto faktorë kanë të bëjnë me përmbajtjen e marrëveshjes dhe të objektivit që synon. Gjithashtu është e domosdoshme të merret në konsideratë edhe sjellja aktuale e palëve në treg. Mënyra se si marrëveshja zbatohet mund të çojë zbulojë kufizimin për nga objekti edhe në rast se marrëveshja formale nuk përmban dispozita të shprehura për këtë qëllim. Qëllimi subjektiv i palëve për të kufizuar konkurrencën është një kusht i rëndësishëm por jo i nevojshëm. Për nga objekti udhëzimet jo-shteruese mbi kufizimet gjenden në rregulloret e Komisionit për përjashtimet në bllok si edhe udhëzimet dhe njoftimet përkatëse. Kufizimet që janë të listuara në listën e zezë të përjashtimeve në bllok ose që identifikohen si kufizimet e rënda, në udhëzimet dhe njoftimet e publikuara përgjithësisht konsiderohen të përbëjnë kufizim për nga objekti. Në rastin e marrëveshjeve horizontale kufizimet e konkurrencës për nga objekti përfshijnë fiksimin e çmimeve, kufizimin e prodhimin, ndarjen e tregjeve dhe të klientëve. Për sa i përket kategorive të marrëveshjeve vertikale kufizimet për nga objekti përfshijnë në veçanti, fiksimin dhe mbajtjen në minimum të çmimit të rishitjes, kufizimet që ofrojnë mbrojte absolute të territorit, përfshirë dhe kufizimet për shitjet pasive162. Marrëveshjet që kanë në përmbajtje të tyre të tilla kufizime konsiderohen të kenë si objekt të tyrin kufizimin e konkurrencës përveç nëse plotësohen kriteret për përjashtim sipas nenit 101(3) të TFBE.

Vetëm në ato raste kur objekti i një kontrate nuk mund të thuhet se kufizon konkurrencën, duhet të analizohet efektet e saj në treg. GJED në çështjen STM163 vendosi:

“Kur, megjithëse, një analizë e neneve të lartpërmendura nuk arrin të nxjerr në pah që ndikimi në konkurrencë është mjaftueshëm i dëmshëm, atëherë, pasojat e marrëveshjes duhet të merren në konsideratë dhe në mënyrë që kjo marrëveshje të kapet nga ndalimi është e nevojshme të

162Shitje pasive do të thote ti përgjigjesh kërkesave të klientëve individuale. Në këtë rast shitësi nuk kërkon klientë por janë klientët që dërgojnë kërkesë për blerjen e produkteve. 163Çështja Société Technique Minière (L.T.M) v Maschinenbau Ulm GmbH. (1966), E.C.R 337.

59

konstatohet që këto faktorë janë të pranishëm dhe tregojnë që konkurrenca në fakt ka qenë e ndaluar, kufizuar ose shtrembëruar në një masë të dukshme.”164

Vlerësimi duhet të bëhet për të dyja efektet, si ato aktuale edhe ato potenciale që do të thotë që një marrëveshje duhet të ketë efekte të mundshme anti-konkurruese. Në rast të kufizimit të konkurrencës për nga efekti, nuk ka prezumim të efekteve anti-konkurruese. Që një marrëveshje të jetë kufizuese për nga efektet, duhet që ajo të ndikojë konkurrencën aktuale dhe potenciale në një masë të tillë që efektet negative në çmimet, prodhimin, risitë, shumëllojshmëritë ose cilësinë e mallrave dhe shërbimeve mund të priten me një shkallë të arsyeshme probabiliteti. Ndalimi sipas nenit 101(1) aplikohet vetëm kur në bazë të analizës së duhur të tregut165 mund të arrihet në përfundimin se marrëveshja ka të ngjarë të ketë efekte anti-konkurruese në treg, të cila nuk janë të parëndësishme. Marrëveshjet që bien brenda aplikimit të përjashtimeve në bllok mund të kapen dhe nga zbatimi i nenit 101(1) por jo domosdoshmërish. Fakti i thjeshtë që për shkak të ndarjes së tregut një marrëvesСje del jasСtë “zonës së sТgurtë” të përjasСtТmeve në bllok, në vetvete është një bazë e pamjaftueshme për të konstatuar faktin që një marrëveshje kapet nga neni 101(1) i TFBE ose që kjo marrëveshje nuk përmbush kushtet e nenit 101(3) të TFBE. Nisur nga kjo kërkohet një vlerësim individual i efekteve të mundshme të prodhuara nga kjo marrëveshje.

Me qëllim analizimin e efekteve kufizuese të një marrëveshjeje është normalisht e nevojshme të shqyrtohet inter alia, natyra e produktit, pozicioni i palëve në treg, pozicioni i konkurruesve në treg, pozicioni i blerësve në treg, ekzistenca e konkurruesve potencial dhe nivelin e barrierave në hyrje. Në disa raste, sidoqoftë, është e mundur të shfaqen efektet anti-konkurruese në mënyrë të drejtpërdrejtë duke analizuar sjelljen e palëve në marrëveshje. Kjo p.sh mund të bëjë të mundur që të konstatohet rasti i një marrëveshje që çon në rritjen e çmimit. Udhëzimet mbi marrëveshjet horizontale të bashkëpunimit dhe mbi kufizimet vertikale përcaktojnë strukturën e detajuar për analizimin e ndikimit në konkurrencë të llojeve të ndryshme të marrëveshjeve horizontale dhe vertikale sipas nenit 101(1) të TFBE166.

ii. Kufizimet ndihmëse dhe sundimi i arsyes (rule of reason)

Nëse është arritur në përfundimin që transaksioni kryesor që mbulohet nga marrëveshja në fjalë nuk është kufizuese për konkurrencën, duhet që të shqyrtohet nëse kufizimet individuale në përmbajtje të marrëveshjes janë në përputhje me nenin 101 (1) të TFBE sepse ato janë ndihmëse për transaksionin kryesor i cili vetë është jo-kufizues. Komisioni lidhur me këtë ka deklaruar se:

Në qoftë se një marrëveshje në pjesët e tij kryesore, p.sh një marrëveshje shpërndarje ose një joint venture, nuk ka si objekt ose efekt të saj kufizimin e konkurrencës, atëherë kufizimet të cilat janë drejtpërsëdrejti të lidhura dhe të nevojshme për implementimin e një transaksioni të tillë gjithashtu bien jashtë aplikimit të nenit 81(1) (tani neni 101(1) )167.

164Ibid 163, fq. 236, pika 8. 165Çështja European Night Services & Others v Commission, (1998)E.C.R II-3141. 166Komunikim i Komisionit- Njoftim – “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004), Fletore Zyrtare C101/97, paragrafët 21-27. 167Komunikim i Komisionit- Njoftim - Udhëzime mbi aplikimin e nenit 81 (3) të Traktatit [2004] Fletore Zyrtare C101/97, paragrafi 29.

60

Në çështjen O2 (Gjermani)168, Gjykata e Shkallës së Parë sqaroi se Komisioni në vlerësimin sipas nenit 81(1) të TKE, duhet të kufizojë veten e tij në gjykimin e ndikimit të marrëveshjes në konkurrencën aktuale ose asaj potenciale duke marre parasysh situatën e konkurrencës në mungesë të kësaj marrëveshje. Gjykata gjithashtu sqaroi se një vlerësim i tillë nuk përbën një vlerësim të efekteve pro-konkurrencës dhe anti-konkurrencës të marrëveshjes. Për këtë arsye, vënia në baraspeshë e efekteve pro-konkurrencës dhe anti-konkurrencës duhet të bëhet vetëm brenda kuadrit të parashikuar nga neni 81(3) të TKE. Ky parim u aplikua me pas nga Gjykata e Shkallës së Parë edhe në çështjen Métropole Télévision (M6)169ku në lidhje me kushtin që kufТzТmТ duСet të jetë “drejtpërdrejtë Т lТdСur me zbatТmТn”170 e marrëveshjes kryesore, Gjykata e Shkallës së Parë vuri në dukje se kjo do të thotë që kufizimi duhet të jetë i varur nga zbatimi i marrëveshjes kryesore dhe të ekzistojë lidhja e dukshme me të. Ndërsa për sa i përket kushtit që kufizimi duhet të jetë i “nevojsСëm”171 për marrëveshjen kryesore, Gjykata e Shkallës së Parë aplikoi një kontroll të dyfishtë. Së pari duhet të përcaktohet nëse kufizimi është objektivisht i nevojshëm për implementimin e marrëveshjes kryesore dhe së dyti nëse kufizimi është në proporcion172 me marrëveshjen kryesore.

Nga testi i nevojshmërisë kuptojmë që kufizimi duhet të jetë objektivisht i nevojshëm për implementimin e transaksionit kryesor dhe në proporcion me të. Në qoftë se p.sh objekti kryesor i një marrëveshje franchise nuk e kufizon konkurrencën, atëherë kufizimet të cilat janë të nevojshme për funksionimin në mënyrën e duhur e një marrëveshje të tillë, siç janë detyrimet që synojnë të mbrojnë uniformitetin dhe reputacionin e sistemit franchise, gjithashtu bien jashtë aplikimit të nenit 101(1)173.

Testi për kufizimet ndihmëse sidoqoftë duhet të jetë i ndarë nga aplikimi i mbrojtjes sipas nenit 101(3) lidhur me përfitimet ekonomike nga marrëveshjet kufizuese të cilat janë në baraspeshë kundrejt efekteve të tyre kufizuese.

II.1.2 Neni 101(2): Sanksionimi i pavlefshmërisë

Neni 101(2) i TFBE parashikon se çdo marrëveshje ose praktikë e bashkërenduar që cenon nenin 101(1) të TFBE “do të jetë automatТkТsСt e pavlefsСme”. Ky rregullim i pavlefshmërisë së menjëhershme është reflektim i parimit të përcaktuar nga neni 3(1)(b) i TFBE i cili vendos që neni 101 i TFBE është themelor në përfundimin e detyrave të Bashkimi Evropian në përforcimin e rregullave të konkurrencës, të nevojshme për funksionimin e tregut të brendshëm174. Për një veprim të tillë nuk është e nevojshme marrja e një vendimi paraprak për ta konsideruar të pavlefshëm. Një pavlefshmëri është absolute në kuptimin që një marrëveshje e cila është nul sipas frymës së nenit 101(2)të TFBE nuk ka efekte ndërmjet palëve kontraktuese dhe nuk mund të përdoret kundrejt palëve të treta175. Sanksionimi si absolut i pavlefshmërisë që automatikisht pason nga shkelja e nenit 101 (1) paraqet rëndësinë me të cilën hartuesit e traktatit i veshin rregullat në të drejtën e konkurrencës me qëllim arritjen e objektivave të Bashkimit Evropian dhe

168Çështja O2 (Germany)GmbH & Co. OHG v. CommissionT- 328/03 ,(2006) E.C.R II-1231. 169Çështja Métropole Télévision (M6) v. Commission, (2001) E.C.R II-2459, paragrafët 104-107. 170Çështja Kingfisher/Grosslabor (1999), IV/M1482. 171Referoju çështjes Havas Voyages/American Express (1995), IV/M.564, paragrafët 22-24,çështjes Stora Enso/ Assidoman/JV (2000), IV/M.2243, paragrafët 52-54. 172Referoju NjoftТmТt të KomТsТonТt “MbТ kufТzТmet drejtpërdrejtë të lТdСura dhe të nevojshme për përqendrТmet” (2005), Fletore Zyrtare C 56, paragrafi 19, çështjes Remia v. Commission (1985) E.C.R 2545, paragrafi 20 dhe çështjes Toyota Motor Corporation/Toyota GB (2000) IV/M.2120, paragrafi 13. 173Çështja Pronuptia de Paris v. Schillgalis(1986), C 161/84, E.C.R. 353. 174Çështja Eco Swiss China Time Ltd v. Benetton, (1999) E.C.R I-3055, paragrafi 36. 175Çështja Beguelin Import Co. v. GL Export - Import SA (1971) E.C.R 949, paragrafët 961-962.

61

në veçanti në krijimin dhe funksionimin në mënyrën e duhur të tregut të brendshëm176. Pavarësisht sanksionimit të pavlefshmërisë absolute sipas nenit 101(2) të TFBE, në qoftë se plotësohen 4 kushtet e nenit 101(3) të TFBE atëherë marrëveshja ose praktika e bashkërenduar në fjalë është e përjashtuar nga aplikimi i ndalimit i parashikuar në nenin 101(1) të TFBE. Që nga momenti që neni 101(1) i TFBE është drejtpërsëdrejti i aplikueshëm, autoritetet kombëtare të konkurrencës dhe gjykatat kombëtare kanë kompetencë të konstatojnë nëse një marrëveshje ose praktike e bashkërenduar është e pavlefshme sipas nenit 101(1) të TFBE. Për më tepër GJED e ka bërë të qartë nga ana e saj faktin që vetëm ato dispozita të marrëveshjes që bien brenda aplikimit të nenit 101(1) të TFBE janë konsideruar nul nga neni 101(2) i TFBE177. Me zhvillimin e doktrinës së pavlefshmërisë së pjesshme nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë, pavlefshmëria absolute e parashikuar nga neni 101(2) i TFBE zbatohet në ato pjesë të marrëveshjeve automatikisht të pavlefshme të cilat janë të papajtueshme me nenin 101(1) të TFBE. Marrëveshja si një e tëre do të jetë absolutisht e pavlefshme vetëm nëse pjesët e saj janë të pandashme nga vetë marrëveshja. Dispozitat e tjera kontraktuale të cilat nuk janë të papajtueshme me nenin 101(1) të TFBE nuk do të konsiderohen të pavlefshme pasi ato bien jashtë fushës së aplikimit ligjit të Bashkimit Evropian178. Gjykata vijoi me atë që pasojat e pavlefshmërisë së dispozitave të tjera kontraktuale nuk janë çështje e të drejtës komunitare. Gjithashtu pasojat e pavlefshmërisë për çdo porosi ose dorëzim tashmë të bërë mbi bazën e marrëveshjes si dhe detyrimet financiare që rrjedhin nga palët nuk janë gjithashtu të rregulluara nga e drejta komunitare.Është gjykata kombëtare (ajo e cila aplikon nenin 101 të TFBE) që duhet të përcaktojë në përputhje me legjislacionin kombëtar përkatës, shtrirjen dhe pasojat e pavlefshmërisë së marrëveshje për marrëdhënien kontraktuale si një e tërë ose për pjesë të caktuara të saj179. Sidoqoftë nëse neni 101(1) i TFBE zbatohet, atëherë fakti që pasojat e pavlefshmërisë sipas nenit 101(2) të TFBE janë përcaktuar nga legjislacioni kombëtar, nuk do të thotë që legjislacioni kombëtar të diktojë nëse një palë në një marrëveshje ose praktikëtë bashkërenduar mund të sjellë një padi civile për dëmet e shkaktuara kundrejt palës tjetër. Në një çështje180GJED pranoi padinë për dëmet sipas nenit 101(1) të TFBE për të siguruar efektshmërinë e plotë të këtij neni. Një palë në një marrëveshje ose praktike të bashkërenduar anti-konkurruese (si dhe palët e treta) mundet gjithashtu të kërkojë kompensim për humbjet si rezultat i të tilla marrëveshjeve ose praktikave të bashkërenduara.

II.1.3. Neni 101(3): Përjashtimi nga ndalimi i nenit 101(1) të TFBE.

II.1.3.1. Prezantim i shkurtër i nenit 101 (3) të TFBE.

Neni 101(3) siguron një përjashtim nga ndalimi përkundrejt marrëveshjeve dhe praktikave të bashkërenduara të parashikuara në nenin 101(1) të TFBE. Të gjitha marrëveshjet, vendimet ose praktikat e bashkërenduara që bien në ndalimin e nenit 101(1) të TFBE, në parТm mundet që të “mbroСen” nga përjasСtТmТ Т parasСТkuar në nenТn 101(3) të TFBE. Në praktikë ky përjashtim i parashikuar nga ky nen nuk aplikohet për marrëveshjet, vendimet e bashkërenduara që përfshijë kufizime të rënda. Sa më shumë

176Çështja Eco Swiss China Time Ltd v. Benetton, (1999) E.C.R I-3055, fq. I-3093-3094. 177Çështja Société Technique Minière Societe v Maschinenbau Ulm GmbH (1966) ECR 235 178Çështja Société Technique Minière Societe v Maschinenbau Ulm GmbH (1966) ECR 235, fq. 250 dhe çështja Consten and Grundig v. Commission (1966) E.C.R 299, fq. 344. 179Çështja Société de Vente de Ciments et Bétons de l'Est v Kerpen and Kerpen GmbH (1983) E.C.R 4173, fq. 4184, çështjaVAG France SA v Établissements Magne SA (1986) E.C.R 4071, fq. 4088 dhe çështjaCabour SA et Nord Distribution Automobile SA v Arnor SOCO SARL (1998) E.C.R I-2055, fq. I-2101. 180Çështja Courage Ltd v Bernard Crehan (2001), ECR I-6297, paragrafi 20.

62

marrëveshjet të bien jashtë ndalimit të nenit 101(1) të TFBE, aq me pak ka vend për aplikimin e nenit 101(3) të TFBE. Duhet theksuar se aplikimi i nenit 101(3) të TFBE fillon të bëhet i përshtatshëm kur një marrëveshje ndërmjet ndërmarrjeve, një vendim ose një praktikë e bashkërenduar kufizon konkurrencën në kuptim të nenit 101(1) të TFBE. Në rastin e një marrëveshje jo-kufizuese nuk është e nevojshme të shqyrtohet ndonjë përfitim i gjeneruar nga marrëveshja, vendimi ose praktika e bashkërenduar.

Vlerësimi sipas nenit 101(3) të TFBE bëhet në kontekstin aktual në të cilin marrëveshja, vendimi ose praktika e bashkërenduar ndodh dhe mbi bazën e fakteve që ekzistojnë në një moment të caktuar. Rregulli i përjashtimit sipas nenit 101(3) të TFBE aplikohet për sa kohë përmbushen 4 (katër) kriteret dhe pushon së aplikuari kur çështja nuk ekziston më. Në rast të aplikimit të nenit 101(3) të TFBE është e nevojshme të llogariten kostot e pakthyeshme të investimit të bëra nga çdo palë, kohën e nevojshme dhe kufizimet e kërkuara për kryerjen dhe mbledhjen në mënyrë efektive të investimeve të rritura. Aplikimi i nenit 101 të TFBE nuk mund të bëhet pa marrë parasysh kosto të tilla të investimit fillestar. Rreziku që përballen palët dhe kostot e pakthyeshme të investimit që duhet të bëhen për zbatimin e marrëveshjes, mund të çojë në nxjerrjen e marrëveshjes jashtë fushës së aplikimit të nenit 101(1) ose në plotësimin e kushteve sipas nenit 101(3) të TFBE dhe kjo sipas rastit për periudhën kohore që do duhet për nxjerrjen e investimit.

Ndonëse autoritetin për të dhënë përjashtimet individuale sipas nenit 81(3) të TKE (sot neni 101(3)) e kishte në mënyrë ekskluzive Komisioni, rregullorja mbi procedurat bëri një ndryshim radikal duke e shndërruar nenin 81(3) të TKE në të asСtuquajturën “përjasСtТm lТgjor” Т cТlТ mund të aplТkoСet nga autorТtetet kombëtare të konkurrencës, gjykatat kombëtare dhe mund të përdoret si mbrojtje nga ndërmarrjet në rast të konstatimit të një shkelje, pa nevojën e një vendimi paraprak përjashtimi. Si pjesë e paketës modernizuese që plotësoi rregulloren për procedurat, Komisioni miratoi udhëzimet mbi nenin 81(3) të TKE, fillimisht për ti ofruar udhëzime të detajuara autoriteteve kombëtare të konkurrencës dhe gjykatave kombëtare në rastin e aplikimit të nenit 81(3) të TKE. Sidoqoftë rregullorja për procedurat nuk bëri ndryshime të përmbajtjes së nenit 81(3) të TKE.

II.1.3.2. Parimet e përgjithshme për aplikimin e nenit 101(3) të TFBE

Neni 101(3) ka për qëllim themelor të sigurojë që marrëveshjet, vendimet ose praktikat e bashkërenduara, të cilat konstatohen së kane element kufizues sipas nenit 101 (1), nuk janë të dënueshme kur ato gjenerojnë të ardhura qenësisht efektive. Neni 101(3) mund të mendohet si një mekanizëm balancues me anë të së cilit përfitimet nga marrëveshjet pro-konkurrencës mund të vihen në peshore kundrejt efekteve kufizuese të tyre. Gjithsesi që një marrëveshje të bie jashtë aplikimit të nenit 101(1) mund ta kalojë këtë test balancimi vetëm pasi të jenë plotësuar të 4 (katër) kriteret thelbësore.

II.1.3.2.1. Katër (4) kriteret e nenit 101(3)të TFBE që duhet të plotësohen për të përfituar përjashtim nga aplikimi i nenit 101(1) të TFBE.

Siç u përmend edhe me lart neni 101 (3) të TFBE përcakton 4 kritere kumulative të detyrueshme për tu përmbushur në rast se një marrëveshje (praktike e bashkërenduar ose një vendim i ndërmarrjeve) do të përjashtohet nga zbatimi i nenit 101 (1) të TFBE. Dy kriteret e para janë pohuese dhe dy kriteret e dyta janë mohuese. Në mënyrë që të zbatohet përjashtimi nga zbatimi i nenit 101 (1) të TFBE, duhet që një marrëveshje, praktikë e bashkërenduar ose vendim i ndërmarrjeve:

(i) të kontribuojë në përmirësimin e prodhimit ose shpërndarjes së mallrave dhe shërbimeve, promovimin teknologjik ose zhvillimin ekonomik;

63

(ii) ti lejojë konsumatorëve një ndarje të drejtë të përfitimeve si rezultat i veprimeve;

(iii) të mos vendosë kufizime të cilat nuk janë të nevojshme për arritjen e këtyre objektivave;

(iv) të mos i lejojë palëve mundësinë e eliminimit të konkurrencës lidhur me një pjesë të konsiderueshme të produktit në fjalë.

(i) Kriteri i Parë - Duhet të kontribuojë në përmirësimin e prodhimit ose shpërndarjes dhe në promovimin teknologjik ose zhvillimin ekonomik (ndikim në të ardhura).

Kushti i parë i nenit 101(3) të TFBE parashikon që marrëveshjet kufizuese duhet të “kontrТbuojnë në përmТrësТmТn e prodСТmТt ose sСpërndarjes se mallrave dСe në promovimin teknologjik ose zhvillimin ekonomТk”181. Komisioni parashikon disa udhëzime për kriteret që ai do të përdorë në vlerësimin e ndikimit. Në shqyrtimin dhe analizimin e ndikimit, Komisioni do të merret vetëm me ato raste kur ndikimi nuk vjen si shkak i sjelljeve dhe veprimeve anti-konkurruese. Një rast i tillë do të konsiderohet ai kur reduktimi i kostove vjen si rezultat i marrëveshjes për fiksimin e çmimit. Sidoqoftë duhet të ketë një lidhje ndërmjet përfitimeve të ardhura dhe marrëveshjes nën hetim. Pretendimet për efektshmëri të cilat bazohen në pasiguri dhe/ose efekte të largëta në kohë nuk do të merren parasysh. Rast i tillë është ai kur një marrëveshje kufizuese nuk do të përjashtohet nga aplikimi i nenit 101 (1) të TFBE edhe sepse rritja e fuqisë në treg të palëve e cila përkon me rritjen e përfitimeve të tyre mund të justifikohet si mundësi për të lejuar këto palë të investojnë më shumë në marrëveshje kërkimi dhe zhvillimi dhe në këtë mënyrë konsumatorët do të përfitojnë në të ardhmen.

Në çdo rast niveli dhe rëndësia e efektshmërisë së pretenduar duhet të jenë qartësisht të specifikuara dhe të dokumentuara. Është përgjegjësi e palëve të përllogarisin ose të vlerësojnë në detaje vlerën e efektshmërisë së pretenduar duke shpjeguar dhe dokumentuar se si kjo vlerë është llogaritur. Gjithashtu palët duhet të japin shpjegime për mënyrën se si dhe për kohën se kur çdo pretendim mbi efektshmërinë do të arrihet. Komisioni do të marrë parasysС “efektsСmërТnë e kostos” (të tТlla sТ ulja e kostove që vjen si rezultat i zhvillimit të një prodhimi të ri ose metodave të shpërndarjes, fuqizimit që vjen si rezultat i shkrirjes së aseteve ekzistuese, ekonomive të shkallës, etj) dhe efektshmërisë së natyrës cilësore nga ku vlera është krijuar në formën e një produkti të ri ose të përmirësuar, larmishmëri më të madhe të produkteve etj.

(ii) Kriteri i Dytë - Duhet ti lejojë konsumatorëve një ndarje të drejtë të përfitimeve si rezultat i veprimeve.

Konsumatorët duhet të marrin dhe të përfitojnë nga një ndarje e drejtë e efektshmërisë së gjeneruar nga marrëveshja kufizuese sipas nenit 101 (3) të TFBE. Dy pyetje lindin nga ky kusht i vendosur, e para kush janë konsumatorët dСe e dyta çfarë konsТderoСet “ndarje e drejtë”?

Pyetja e parë: Në udСëzТmet e tТj KomТsТonТ Т përkufТzon konsumatoret sТ “të gjТtСë përdoruesit e drejtpërdrejtë ose indirekt të produkteve që mbulohen nga marrëveshja, përfshire këtu prodhuesit që përdorin produkte si lëndë e parë, tregtuesit me shumicë dhe konsumatorët fundorë”182. Megjithatë përkufizimi i mësipërm vë në pikëpyetje nëse e drejta e konkurrencës ka të bëjë vetëm me mbrojtjen e konsumatoreve fundorë apo ajo

181Komunikim i Komisionit- Njoftim - “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafi 34. 182Komunikim i Komisionit- Njoftim - “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafi 84

64

gjithashtu kujdeset edhe për mirëqenien e konkurruesve në treg. Një rast i tillë rasti kur një tregtues me shumicë dëmtohet por konkurrenca në nivelin e tregtimit me shumicë mbetet e shëndetshme.A do të përbëjë kjo një dëmtim për konsumatorët??

Pyetja e dytë: Në udhëzimet për aplikimin e nenit 101 (3) të TFBE përcaktohet se “transferТmТ Т përfТtТmeve duСet së paku të kompensojë konsumatorët për çdo impakt negativ të tanishëm ose të mundshëm të shkaktuar ndaj tyre nga kufizimi i konkurrencës që gjendet në nenin 101 (1) të TFBE”183. Në këtë mënyrë udhëzimet arrijnë që në mënyrë eksplicite të pranojnë se standardi i përshtatshëm është ai që kërkon që marrëveshja të mos i bëj keq konsumatorit sesa standardi që mund të kërkonte që marrëveshja të maksimizojë mirëqenien e konsumatorit. Komisioni vëren së këto përfitime për konsumatorin mund të mos vijnë në mënyrë të menjëhershme dhe mund të jenë të pasigurta. Ky kusht përbën një shkallëzim dinamik184. Sa më i madh të jetë kufizimi i konkurrencës së konstatuar, aq me e madhe duhet të jetë efektshmëria dhe transferimi i saj tek konsumatorët. Në rast se efektet e mundshme anti-konkurruese të bashkimit janë shumë të vogla ose të parëndësishme, nuk ka gjasa që Komisioni ta mendojë të nevojshme të fillojë një shqyrtim të detajuar të shkallës së qenësisë së këtij kushti. Përkundrazi, kur kufizimi i konkurrencës është i mundshëm dhe i konsiderueshëm ndërsa efektshmëria është e pamundur, e pasigurtë dhe thjesht e vogël, asnjë vlerë nuk do të shihet si e mjaftueshme nga pikëpamja e nenit 101(3) të TFBE. Përcaktimi i shkallës së kalimit të përfitimeve mund të rezultojë i vështirë dhe në çdo rast kërkohen informacione të konsiderueshme. Shkalla e kalimit dhe për rrjedhojë rezultati i testit të baraspeshimit, do të varet nga faktorët e mëposhtëm:

- Karakteristikat dhe struktura e tregut; - Natyra dhe rëndësia e efektshmërisë së përfituar; - Elasticiteti i kërkesës; - Rëndësia e kufizimit të konkurrencës.

Shkalla e konkurrencës mbetet në treg dhe natyra e kësaj konkurrence do të ndikojnë me shumë gjasa në transferimin e përfitimeve185.

Kërkesa për lejimin e konsumatorëve të kenë një ndarje të drejtë nuk ishte e kënaqshme në çështjen VBBB186. Kjo konsiderohet si një marrëveshje për fiksimin e çmimit të shitjes me pakicë të librave, sepse si rezultat i kësaj marrëveshje, konsumatorët do të detyrohen të paguajnë një cmim më të lartë. Në çështjen SPO187, Gjykata e Shkallës së Parë mbeshteti vendimin e Komisioni që nuk i garantonte përjashtim një marrëveshje ndërmjet anëtarëve të një shoqate ndërtimi Holandeze. Marrëveshja në fjalë ishte menduar si mbrojtje e palëve nga konkurrenca shkatërruese. Gjykata e Shkallës së Parë në përfundim u shpreh se:

“duke ndërmarrë veprime për të luftuar atë çfarë ato e konsiderojnë si shkatërruese për konkurrencën, aplikuesit detyrimisht kufizojnë

183Komunikim i Komisionit- Njoftim - “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafi 85. 184Komunikim i Komisionit- Njoftim – “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafët 90-91. 185Komunikim i Komisionit- Njoftim – “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafi 96. 186Çështja VBBB/VBVB (1982), IV/428, Fletore Zyrtare L 54/36 187ÇështjaVereniging van Samenwerkende Prijsregelende Organisaties in de Bouwnijverheid (SPO) and Others v. Commission (1996), T29/92, Fletore Zyrtare L 92.

65

konkurrencën dhe për më tepër privojnë konsumatorët nga përfitimet e tyre”188.

(iii) Kriteri i Tretë - Nuk duhet të vendosë kufizime të cilat nuk janë të nevojshme për arritjen e këtyre objektivave.

Megjithëse një marrëveshje plotëson dy kriteret e para të nenit 101 (3), do të përjashtohet në qoftë se ajo përmban vetëm ato kufizime që janë të domosdoshme për arritjen e përfitimeve te saj. Me fjalë të tjera kufizimet nuk mund të shkojnë përtej asaj çfarë është absolutisht e nevojshme. Ky kusht nënkupton një test të dyfishtë. Së pari, marrëveshja kufizuese si e tillë do të jetë e domosdoshme brenda një mase të arsyeshme me qëllim arritjen e efektshmërisë. Së dyti, kufizimet individuale të konkurrencës që rrjedhin nga marrëveshja duhet gjithashtu të jenë të domosdoshme brenda një mase të arsyeshme për arritjen e efektshmërisë. Elementi vendimtar është nëse një marrëveshje kufizuese dhe kufizimet individuale e bëjnë aplikimin dhe zbatimin e aktivitetit në fjalime me efektiv sesa do kishte të ngjarë të ndodhte në rast të mungesës së marrëveshjes ose të kufizimit lidhur me të. Pyetja që shtrohet nuk është nëse në mungesë të kufizimit marrëveshja do të ishte përfunduar por nëse më shumë efektshmëri është prodhuar me marrëveshjen ose kufizimin sesa në mungesë të marrëveshjes ose kufizimit189.

Në përgjithësi, kufizimet që janë në listën e zezë (blacklisted) të rregullores së përjashtimeve në bllok ose të kualifikuara si kufizime të rënda (hard-core) në udhëzimet dhe njoftimet e Komisionit me shumë gjasa nuk mund të përmbushin kriterin e domosdoshmërisë. Një shembull është ai i një klauzole kufizuese në një marrëveshje vertikale, ku kufizimi i lirisë së shpërndarësit për të përcaktuar çmimet nuk mund të konsiderohet e domosdoshme. E njëjta gjë vlen lidhur dhe me klauzolat që sigurojnë mbrojtje absolute të territorit190.

(iv) Kriteri i Katërt - Nuk duhet ti lejojë palëve mundësinë e eliminimit të konkurrencës lidhur me një pjesë të konsiderueshme të produktit në fjalë.

Kriteri i katërt dhe i fundit që konsiderohet dhe si gjymtyrë e fundit e nenit 101(3) të TFBE përcakton se marrëveshja nuk duhet të ketë si rezultat të vetin eliminimin e konkurrencës për sa i përket pjesës së konsiderueshme të produktit të lidhur me të. Lidhur me këtë pikë Komisioni ka shpjeguar se në vlerësimin që do të bëhet sipas këtij kriteri do të merret parasysh shkalla e konkurrencës përpara marrëveshjes. Për këtë arsye marrëveshjet që prodhojnë efekte, veçanërisht në tregjet ku konkurrenca është dobët, do të jenë objekt i një hetimi të hollësishëm191. Ky kriter është ndoshta më i diskutueshmi ndër katër kriteret e përcaktuara nga neni 101(3) i TFBE. Udhëzimet mbi nenin 101 (3) të TFBE në mënyrë provokuese pohuan se...në fund të fundit mbrojtjes së rivalitetit dhe zhvillimit të konkurrencës i është dhënë prioritet ndaj efekteve të mundshme pro-konkurruese që mund të përfitohen si rezultat i marrëveshjeve kufizuese192. Një pyetje që shtrohet në këtë rast është ajo se pse ne i japim më shumë peshë mbrojtjes se rivalitetit sesa mbrojtjes së konsumatorit? Vërtetë, pse një marrëveshje duhet të ndalohet kur

188Ibid 187, paragrafi 294. 189 Komunikim i Komisionit – Njoftim - “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafët 73-74. 190Jones A. and SufrТn B., “EU CompetТtТon Law: Text, Cases & MaterТals” (2010) Oxford: Oxford University Press, fq. 243. 191Komunikim i Komisionit – Njoftim - “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafi 107. 192 Komunikim i Komisionit – Njoftim - “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 (3) të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C101/97, paragrafi 105.

66

përfitimet që shkojnë për konsumatoret janë më të rëndësishëm se efektet anti-konkurruese që prodhon marrëveshja?

Udhëzimet përcaktojnë se kur eliminohet konkurrenca procesi i konkurrueshmërisë shkon drejt fundit të tij dhe efektshmëritë e fituara për një afat të shkurtër tejkalohen për nga rëndësia nga humbjet afatgjata193. Kjo ndodh sepse Komisioni supozon që ndikimi negativ afatgjatë në mirëqenien e konsumatorëve i shkaktuar nga eliminimi i konkurrencës aktuale do të jetë gjithmonë më i madh sesa përfitimet afatshkurtra të konsumatorëve që rrjedhin nga ajo që konsiderohet marrëveshja e rritjes së efektshmërisë. Ky supozim gjithsesi është i pajustifikueshëm si çështje e parë në aspektin e ekonomik. Ndonëse efektet afatgjata të marrëveshjes që përjashtojnë efektet afatshkurtra të saj janë çështje empirike të cilat mund të zgjidhen pas shqyrtimit të çështjeve rast pas rasti. Përveç kësaj një ushtrim i tillë balancues kërkon që të kryhet në mënyrën e duhur, duke marrë me rezerva të ardhmen dhe përshtatjen me pasigurinë, sepse ndërsa përfitimet afatshkurtra nga marrëveshja mund të jenë të matshme dhe relativisht të sigurta, efektet e tij të ardhshme vështirë se mund të maten ose të jënë të sigurta.

Në përfundim, neni 101 i TFBE është një mjet i rëndësishëm në parandalimin e efekteve negative që mund të shkaktohen nga monopolet në ekonominë evropiane. Ajo parashikon për ndërmarrjet një sistem të vetë-raportimit të praktikave kufizuese duke i dhënë njëherazi mundësinë të përfitojnë nga njoftimi për lehtësimin dhe në këtë mënyrë i jep atyre një nxitje të fortë në kryerjen e vetë raportimeve për sjelljet dhe veprimet e tyre që kufizojnë, dëmtojnë ose shtrembërojnë konkurrencën. Numri i çështjeve që Komisioni shqyrton dita ditës, tregon që ky i fundit po përjeton një pjesë të suksesit në trajtimin çështjeve të karteleve dhe se ai duhet të jetë gjithmonë në gjendje të ndalojë praktikat kufizuese dhe të vendosë gjoba si masë ndëshkimi dhe si masë parandalimi për të tjerët. Gjithsesi në trajtimin e çështjeve të tilla nuk është e vështirë të gjenden edhe kritikë. Për shembull, niveli i gjobave që aplikohen në EU është shumë më i ulët se ai i gjobave të aplikuara në USA duke bërë që të ngihet pyetja rreth forcës së efektit parandalues. Ndonëse në fakt Komisioni ka një ngarkesë të madhe nga këto çështje, ai ende përkrah idenë së palët nuk i shohin këto pasoja si të mjaftueshme për de-kurajimin e veprimeve të tyre krahasuar kjo me përfitimin që vjen si shkak i sjelljeve ose veprimeve të ndaluara. Nga e gjitha kjo sa u tha më lart është padyshim një aktivitet i vështirë për ty mbajtur nën kontroll dhe natyra e çështjes është e tillë që është më mirë të bëhet diçka sesa asgjë. Koha do të tregojë nëse ndryshimet e kohëve të fundit si dhe ato që do të ndodhin në të ardhmen në të drejtën e konkurrencës, do të rezultojnë të suksesshme në punën e Komisionit për eliminimin e karteleve brenda BE, ndonëse akoma mbeten përfitimet që mund të shikohen nga monopolet dhe bashkëpunimet ndërmjet palëve.

II.2 Neni 102 i TFBE (ish neni 82 i TKE): abuzimi me pozitën dominuese.

II.2.1. Një vështrim i shkurtër i nenit 102 të TFBE.

Neni 102 i TFBE është projektuar për tu marrë me monopolin dhe fuqinë e tregut. Ndryshe nga neni 101 i TFBE i cili merret me marrëveshjet ndërmjet ndërmarrjeve, neni 102 i TFBE merret vetëm me sjelljet e njëanshme të ndërmarrjeve të cilat kanë një “pozТte domТnuese”. NenТ 102 Т TFBE ndalon çdo abuzТm me pozТtën dominuese brenda tregut të brendshëm ose e së paku një pjese të konsiderueshme të tij nga një ose disa ndërmarrje për sa kohë mund të ndikojë në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare. Ky ndalim i abuzimit kompleton rregullimin e nenit 101 të TFBE i cili i adresohet marrëveshjeve ose praktikave të bashkërenduara ndërmjet ndërmarrjeve që dëmtojnë konkurrencën në tregun

193Ibid 192.

67

evropian pavarësisht nëse ato kanë pushtet në treg. Qëllimi i këtyre rregullave është të ndalojë sjelljet anti-konkurruese. Këto rregulla janë parë gjithmonë si një instrument rregullimi dhe mbrojtjeje për konkurrencën brenda Komunitetit Evropian (tani Bashkimi Evropian)194.

Neni 102 i TFBE në vetvete nuk e ndalon dominimin, por ndalon një ndërmarrje me një pozitë dominuese në treg që të shfrytëzojë këtë pozitë, p.sh duke vendosur çmime të pandershme ose duke kufizuar prodhimin në dëm të konsumatorëve. Përveç kësaj kjo është e qartë edhe nga jurisprudenca, e cila thekson se këto dispozita gjithashtu ndalojnë ndërmarrjet dominuese nga angazhimi i tyre në sjellje anti-konkurruese të cilat fuqizojnë pozitën e këtyre ndërmarrjeve dhe që përjashtojnë konkurrentët aktual dhe ato potencial nga tregu195. Ky nen gjТtСasСtu aplТkoСet dСe në të asСtuquajturën sjellje “përjasСtuese” sТ edhe të sjelljeve që shfrytëzojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë konsumatorët.

II.2.1.a. PërkufТzТmТ Т termТt “pozТtë domТnuese”

Përcaktimi i dominimit është një nga çështjet me rëndësi themelore në çdo çështje gjyqësore që ka të bëjë me nenin 102 të TFBE. Sidoqoftë, TFBE nuk jep ndonjë përkufizim ose ndonjë faktor që mund të shihet si një tregues për pozitën dominuese. Gjithashtu mbetet i vështirë përcaktimi se në çfarë shkalle duhet të jetë fuqia në treg përpara se të aplikohet neni 102 i TFBE. Problemi parimor me të cilin përballet Komisioni, ka të bëjë me atë që atij i duhet të përcaktojë me një qartësi të mjaftueshme së cilët faktorë mund të çojnë që një ndërmarrje të jetë në pozitë dominuese në një mënyrë që gjithashtu ndërmarrja në fjalë të jetë e vetëdijshme për pozitën e saj dominuese dhe të marrë masa në mënyrë që të përqasë sjelljen e saj në raport me pozicionin në treg196.

Përkufizime të ndryshme janë dhënë mbi dominimin. Ekonomistët e përshkruajnë dominimin si pushtet ekonomik mbi klientët (ose furnizuesit) për një periudhe të caktuar kohore. Tjetër përkufizim është propozuar në drejtim të lirisë së veprimit ose të mungesës së riskut për një ndërmarrje197. Përkufizimi i fundit thekson se dominimi i një ndërmarrje është gjithmonë i lidhur me pyetjen nëse janë apo jo konkurruesit e tjerë të aftë të kufizojnë sjelljet anti-konkurruese të ndërmarrjeve dhe të pengojnë ato në ushtrimin e presionit në treg.

GJED e përkufizon pozitën dominuese (referuar në nenin 82 të TKE (sot neni 102 i TFBE) si një pozicion i fuqisë ekonomike që gëzohet nga një ndërmarrje e cila i lejon asaj të pengojë konkurrencën efektive në tregun përkatës, duke i dhënë asaj fuqinë të sillet në një masë të dukshme në mënyrë të pavarur nga konkurrentet, klientët dhe se fundmi konsumatorët e tij198.

Ky përkufizim pasqyron pozicionimin e Komisionit, siç përshkruhet në aspektin e pavarësisë dhe pushtetit mbi çmimin, në vendimin e tij në çështjen Continental Can199. Duke e konsideruar më vete, ky përkufizim mbetet akoma i paqartë dhe i pasaktë. Për më tepër Komisioni ka përcaktuar disa faktorë të cilët reflektojnë fuqinë në treg të

194Çështja Continental Can v. Commission, (1973), E.C.R 215, paragrafët 22-25 dhe çështja Hoffmann-La Roche v. Commission, (1979), E.C.R 461, paragrafi 38. 195Çështja Europemballage Corp and Continental Can Co Inc v. Commission, (1973) , E.C.R 215. 196Jones A. and SufrТn B., “EU CompetТtТon Law”, Second EdТtТon, (2004),Oxford : Oxford UnТversТty Press, fq. 260. 197KoraС, ValentТne “Concept of a domТnant PosТtТon wТtСТn tСe MeanТng of ArtТcle 86” (1980), fq. 395-396. 198Çështja United Brands v. Commission, (1978), ECJ 27/76, E.C.R 207, paragrafi 65. 199Çështja Continental Can Company Inc and Europemballage Inc 72/21/EEC, (1972) Fletore Zyrtare L 7/25, paragrafi II-3.

68

ndërmarrjes dhe në të njëjtën kohë pozitën e saj dominuese në treg. Komisioni deklaroi se pozita dominuese në përgjithësi buron nga një kombinim i këtyre faktorëve, të cilët të marrë veç e veç nuk janë medoemos përcaktues.

II.2.1.b. Procesi i vlerësimit të dominimit.

Procesi i përdorur nga Komisioni në vlerësimin e dominimit të një ndërmarrje, kryesisht ndjek një procedurë me dy faza. Në fazën e parë Komisioni e nis punën e tij me vlerësimin e tregut në të cilin ndërmarrja operon dhe në fazën e dytë ai do të analizojë pozitën e ndërmarrjes në këtë treg të veçantë200.

i. Tregu përkatës

Konkurrenca zhvillohet në treg dhe për këtë arsye konkurrenca është gjithmonë ngushtësisht e lidhur me një ose disa tregje të veçantë. Kur bëhet përcaktimi i rolit konkurrues të një ndërmarrje, sjellja dhe pozita e tij duhet të analizohen për këto tregje të veçanta ose sТc quСet ndrysСe “tregje përkatëse”. Në mënyrë që të japë një përkufТzТm të tregut përkatës për qëllime të politikave komunitare të konkurrencës, Komisioni ka publikuar Njoftimin mbi Përkufizimin e Tregut201duke vënë në dukje si me të rëndësishmit aspektet në vazhdim.

- Tregu i produktit/shërbimeve

Për sa i përket anës materiale të tregut, Komisioni përpiqet të veçojë produktin ose shërbimin kryesor që kufizon tregun përkatës. Në njoftimin e tij, komisioni arrin në përfundТmТn se “një treg përkatës Т produktТt përbëСet nga të gjТtСa ato produkte dСe/ose shërbime të cila konsiderohen të këmbyeshme ose te zëvendësueshme nga ana e konsumatorit202.

Komisioni gjatë studimit të zëvendësueshmërinë së produktit, bën dallimin ndërmjet zëvendësushmërisë së kërkesës e cila ka të bëjë me atë që nëse një klient do të konsiderojë dy produkte si të zëvendësueshme dhe do të jetë i gatshëm që lehtësisht të kalojë nga një produkt tek tjetri dhe zëvendësueshmërisë së ofertës që ka të bëjë me rastin kur një ofertues do të jetë në gjendje që lehtësisht të zgjedhë ndërmjet prodhimit të dy produkteve të ndryshme. Në të dyja rastet krahasimi i produkteve mund të krijojë një model të së njëjtit treg përkatës.

Në këtë mënyrë Komisioni pranon kriteret objektive të tilla si karakteristikat teknike, fizike ose kimike të produktit si dhe çmimin e tij përveç kritereve subjektive të tilla si synimi apo këndvështrimi i konkurruesve. Komisioni si përfundim merr parasysh elementet subjektive që lidhen me preferencat e klientëve si dhe qëllimet në përdorimin e produkteve203.

- Tregu Gjeografik

200Lennart Ritter W. David Braun,“European Competition Law. A Practitioner's Guide”, Third Edition (The Hague: Kluwer Law International, 2004, fq. 388-389, Jones A. and SufrТn B., “EU CompetТtТon Law”, Second Edition, (2004) Oxford: Oxford University Press, fq. 297, Van Bael, IvoandJean-François Bellis, “CompetТtТon Law of tСe European CommunТty”, FourtС EdТtТon (2005), (Kluwer Law International, The Hague), fq. 118 dhe Weatherill, Stephen “Cases and materТals on EU law” Seventh Edition (2006), Oxford: Oxford University Press 2006, fq. 550. 201NjoftТmТ Т KomТsТonТt “MbТ përkufТzТmТn e tregut përkatës për qëllТme të së drejtës evropiane të konkurrencës”, (1997) Fletore Zyrtare C372. 202Ibid 201 paragrafët 7, 15-23. 203Për më shumë në detaje referoju Van Bael, IvoandJean- François Bellis “CompetТtТon Law of tСe European CommunТty”, FourtС EdТtТon (2005), (Kluwer Law International, The Hague), fq. 139-140.

http://capitadiscovery.co.uk/teesside-ac/items/457892?query=author%3A%28Weatherill%2C+Stephen%2C+1961-%29&resultsUri=items%3Fquery%3Dauthor%253A%2528Weatherill%252C%2BStephen%252C%2B1961-%2529%26offset%3D0%26aj%3Dt

69

Në përkufizimin e tregut përkatës sipas Nenit 102 të TFBE (ish Neni 82 i TKE) nuk është e nevojshme vetëm caktimi i kufijve të tregut të produktit por gjithashtu është e nevojshme caktimi i kufijve të tregut gjeografik. Me treg gjeografik do të kuptojmë atë zonë gjeografike në të cilin mund të gjendet prezencë e fuqisë së një ndërmarrje në treg204. Komisioni gjithashtu merr parasysh nëse një konsumator është ose jo i lirë të blejë një produkt gjetiu në rast të rritjes së çmimit. Gjithashtu Komisioni mbështetet në aspektin nëse konkurrentet kanë mundësi të ofrojnë produktet ose shërbimet e tyre nën kushte të krahasueshme brenda të njëjtës zonë. Në këtë rast as vendi i prodhimit të produktit dhe as vendi final i konsumit nuk merren në konsideratë205. Një treg gjeografik nuk është i nevojshëm të shtrihet mbi të gjithë tregun e brendshëm por mund të reduktoСet edСe vetëm në një pjesë “të konsТderuesСme të tТj”. Një treg gjeografТk madje mund të jetë i kufizuar edhe në një zonë gjeografike të vogël206.

- Tregu i përkohshëm

Dimensioni kohor si aspekt përfundimtar, rrallë është i një rëndësie praktike në procesin e Komisionit për vlerësimin e dominimit sipas nenit 102 të TFBE. Kjo gjë tashmë është nënvizuar nga Komisioni në njoftimin mbi përkufizimin e tregut. Në njoftimin Komisionit vihet theksin mbi tregun e produktit dhe tregun gjeografik ndërsa nuk përmend në mënyrë të qartë ndonjë kriter kohor në nocionin për përkufizimin e tregut.

Sidoqoftë zhvillimet e përkohshme (p.sh shpërndarja sezonale e mallrave) kanë aftësinë të influencojnë në tregun përkatës dhe pozicionet e tregut. Fuqia në treg mund të ulet ose të rritet përkohësisht sipas rastit në varësi të kërkesës/ofertës207. Nisur nga kjo Komisioni zakonisht e merr parasysh faktorin kohë në mënyrë indirekte kur e përfshin atë brenda përkufizimit të tregut të produktit.

Si përfundim është tepër e vështirë të përcaktohet objektivisht tregu përkatës ashtu siç do ketë gjithmonë pikëpamje të ndryshme nëse një fakt është mjaftueshëm i rëndësishëm të ndikojë në situatën në treg të një apo disa ndërmarrjeve208. Njoftimi i Komisionit mund të konsiderohet si hapi i parë përpara përkufizimit objektiv që do të jetë i vlefshëm për çdo analizë të konkurrencës sipas nenit 102 i TFBE (ish neni 82 i TKE). Megjithatë njoftimi akoma le një fushë të gjerë diskrecioni edhe pse ai përmban një listë me faktorë dhe pjesë provash që duhet të merren në konsideratë. Ai nuk specifikon një radhë ndërmjet tyre dhe madje përcakton që pesha e tyre duhet të jetë e ndryshme në çdo kontroll. Fakti që Komisioni përdor kriteret e mësipërme në mënyrë të kufizuar209, shpesh herë dhe kontradiktore nga pikëpamja ekonomike210, shton problemet në këtë pikë. Kjo pasiguri ligjore mund të çojë në divergjencë për çështje të ngjashme në fushën e konkurrencës dhe mund të shkaktojë konflikte në vend që ti zgjidhë ato.

II.2.1.c. Pozita dominuese

204Ibid 201 paragrafët 8, 28-31. 205LoewenСeТm, U, Meessen, K.M, and RТesenkampff, A., KartellrecСt “Band 1 EuropäТscСes RecСt” (Kommentar, C.H. Beck Verlag, Munich, 2005), paragrafi 82. 206Lennart Ritter W. David Braun, “European Competition Law. A Practitioner's Guide”, Third Edition (The Hague: Kluwer Law International, 2004, fq. 41, P.M.Roth, Christopher Bellamy, Graham D.Child“European Community Law of Competition” (Sweet & Maxwell, London, 2001), fq. 702. 207Çështja Tetra Pak II (1992) 92/163/EEC, Fletore Zyrtare L 72/1, paragrafi 18. 208Ernst - Joachim Mestmäcker, Heike Schweitzer“Europäisches Wettbewerbsrecht”(Verlag C.H.Beck, München, 2004),fq. 599. 209Jones A. and SufrТn B., “EU CompetТtТon Law”, Second Edition, (2004) Oxford: Oxford University Press, fq. 299, Lennart Ritter W. David Braun “European Competition Law. A Practitioner's Guide” Third Edition (The Hague: Kluwer Law International, 2004, fq. 390. 210KoraС, ValentТne “Concept of a domТnant PosТtТon wТtСТn tСe MeanТng of ArtТcle 86” (1980), fq. 97.

http://www.abebooks.com/author/P.+M.+Roth/10782884/?cm_sp=det-_-plp-_-author

http://www.abebooks.com/author/Christopher+Bellamy/2817701/?cm_sp=det-_-plp-_-author

http://www.abebooks.com/author/Graham+D.+Child/10084973/?cm_sp=det-_-plp-_-author


70

Pasi tregu përkatës është përkufizuar, Komisionit i duhet të vendosë se në çfarë pike një ndërmarrje ka pushtet të mjaftueshëm mbi këtë treg që të bie brenda kufijve të aplikimit të nenit 102 të TFBE. Pyetjet kryesore që shtrohen në njërën anë lidhen më aftësinë e një ndërmarrje për të penguar konkurrencën efektive dhe në anën tjetër me mundësinë e sjelljes së një ndërmarrje si e pavarur në treg211.

Për përcaktimin e pozitës se një ndërmarrje në treg, Komisioni kryesisht shqyrton kriteret e mëposhtëm.

i. Pjesa e tregut

Pjesa e tregut është një element kryesor në procesin që zhvillon Komisioni për vlerësimin e dominimit. Ky element është i një rëndësie të veçantë pasi vetëm një ndërmarrje e cila ka fituar një pjesë të madhe të një tregu, mund të konsiderohet të jetë në një pozitë dominuese212. Komisioni me anë të njoftimit për përkufizimin e tregut213 jep udhëzime mbi përllogaritjen e pjesëve të tregut për qëllime të së drejtës së konkurrencës. Pasja e një pjese të madhe të tregut konsiderohet e nevojshme edhe pse rrallë herë si i vetmi element i mjaftueshëm për të provuar ekzistencën e një pozite dominuese214. Zakonisht pjesët e tregut ndërmjet 40% dhe 55% tregojnë gati një pozitë dominuese e cila duhet të konfirmohet nga faktorë të tjerë të kritereve të konkurrencës215. Megjithatë, zotërimi i tregut në më shume se 70% të tij është pranuar si prezumim i dominimit, prandaj nuk kërkohet të ndërmerren hetime të mëtejshme216. Sidoqoftë analiza e pjesëve të tregut nuk është kriter përcaktues por vetëm mund të tregojë dominimin. Edhe pse një ndërmarrje monopol mund të mbajë 100% të tregut, jo domosdoshmërish mund të jetë dominuese sipas nenit 102 të TFBEnë qoftë se barrierat për të hyrë përjashtojnë ekzistencën e përcaktimeve për përjashtimin e konkurrentëve të mundshëm217.

ii. Struktura e tregut

Tjetër aspekt i pjesës në treg ka të bëjë me elementet e ndryshëm të strukturës së tregut që ndikojnë në analizën e Komisionit për ekzistencën e pozitës dominuese. Jo vetëm përqindja e pjesës në treg të një ndërmarrje drejtuese është e rëndësishme por gjithashtu edhe lidhja me pjesën e tregut të konkurrentit të tij më të afërt218. Një boshllëk i madh ndërmjet pjesës së tregut të ndërmarrjes se prezumuar si dominuese dhe pjesëve të tregut të konkurrenteve të tjerë të saj, mund të konfirmojnë ekzistencën e pozitës dominuese të kësaj ndërmarrje në tregun përkatës.

211LoewenСeТm, U, Meessen, K.M, and RТesenkampff, A., KartellrecСt “Band 1 EuropäТscСes RecСt” (Kommentar, C.H. Beck Verlag, MunТcС, 2005), paragrafТ 93 dСe WСТsС, RТcСard, “CompetТtТon law”, FТftС Edition, (London: LexisNexis UK, 2003), fq. 179. 212P.M.Roth, Christopher Bellamy, Graham D.Child“European Community Law of Competition” (Sweet & Maxwell, London, 2001), fq. 702, çështja United Brands v. Commission (1978) ECR 207, paragrafi 107. 213Ibid 201, fq. 5. 214Çështja United Brands v. Commission (1978) ECR 207, paragrafi 107. 215Çështja United Brands v. Commission (1978) ECR 207, paragrafët 108-129, çështja AKZO v. Commission (1991) ECR I-3359, paragrafi 60 dhe çështja Hoffman-La Roche v. Commission (1979) ECR 461, paragrafët 50-52 dhe 61-63. 216Çështja Hoffman-La Roche v. Commission (1979) ECR 461, paragrafët 41, 53-56, 59-60 dhe 67. 217Jones A. and SufrТn B., “EU CompetТtТon Law”, Second EdТtТon, (2004) Oxford: Oxford UnТversТty Press, fq. 337, Stephen. Weatherill, 'Cases & Materials on EU Law' (Eighth Edition), OUP, 2007, (Extracts): Proportionality, fq. 565, Whish, Richard, “Competition Law”, (Fifth Edition), 2003, Great Britain, fq. 181. 218P.M.Roth, Christopher Bellamy, Graham D. Child“European CommunТty Law of CompetТtТon” (Sweet & Maxwell, London, 2001), fq. 705, Van Bael, Ivo and Jean- François Bellis “CompetТtТon Law of tСe European CommunТty”, FourtС EdТtТon (2005), (Kluwer Law International, The Hague), fq. 125.







71

Përpos kësaj, një grup ndërmarrjesС që ndajnë një treg, mund të zënë një “pozТtë domТnuese kolektТve” në qoftë se ekzТstojnë lТdСje ekonomТke ndërmjet tyre, lТdСje të cilat i mundësojnë atyre të veprojnë së bashku dhe në mënyrë të pavarur nga konkurrentët e tyre, klientët dhe konsumatorët.

iii. Barrierat për të hyrë në treg

Ndonëse elementet e strukturës së tregut janë tregues të fuqisë në treg ato mund të jenë të pamjaftueshëm për përcaktimin e pozicionit të një ndërmarrje në këtë treg219. Nisur nga fakti që konkurrenca potenciale ka të ngjarë të reduktojë fuqinë në treg, Komisioni ka sСtuar “barrТerat për të Сyrë në treg” në lТstën e atyre faktorëve të cТlat tregojnë pozitën dominuese. Barrierat për të hyrë në treg janë kushte të cilat pengojnë konkurrentet e tjerë për të hyrë në treg220. Për këtë arsye nuk vështrohet thjesht barriera ekonomike për të hyrë në treg, por shpesh ajo shtrihet në ekzaminimin e faktorëve social ose afatshkurtër të tilla si zotimet kontraktuale ose mungesa e informacionit, të cilat nuk mund të konsiderohen si barriera në këndvështrimin ekonomik por janë barriera të cilat shkaktojnë vështirësi për ndërmarrjet për të hyrë në treg.

Si përfundim mund të themi se përcaktimi i dominimit varet shumë nga ajo se sa gjerësisht ose ngushtësisht shihet tregu përkatës. Sa më shumë ta kufizosh përkufizimin për tregun përkatës, aq me e lehtë bëhet për Komisionin të konstatoj pozitën dominuese të një ndërmarrjeje në këtë treg të kufizuar. Po e njëjta ndërmarrje në një interpretim të gjerë të termit treg përkatës me shumë mundësi nuk do të konsiderohet se ndodhet në pozitë dominuese.

Një aspekt për të cilin Komisioni është pyetur shpesh lidhet me peshën kohore e cila është një element thelbësor ku ekonomistët mbështeten në vlerësimin e dominimit. Duhet mbajtur parasysh që jo vetëm pozita e një ndërmarrje për një periudhë të gjatë kohore por gjithashtu edhe ndryshimet sezonale ose të përkohshme në pjesët e tregut, duhet të konsiderohen si faktor për vlerësimin e dominimit në një treg:

- ndërsa nuk ka asnjë produkt zëvendësues që mund të shpërndahet në një sezon, tregu përkatës mund të jetë shumë i kufizuar;

- kur zëvendësues të produktit mund të gjenden në një sezon tjetër, tregu përkatës mund të përkufizohet mjaft gjerë, fakt ky i cili do të influencojë në përkufizimin e dominimit.

II.2.1.d. Abuzimi me pozitën dominuese.

Siç u përmend më lart, neni 102 i TFBE është një dispozitë kryesore në të drejtën evropiane të konkurrencës, e cila kërkon të kontrollojë sjelljet e njëanshme anti-konkurruese, sjellje të cilat nuk kërkojnë përfshirjen në mënyrë të shprehur apo të nënkuptuar të një pale tjetër221. Ky nen ndalon “çdo abuzim nga një ose më shumë

219KoraС, ValentТne “Concept of a domТnant PosТtТon wТtСТn tСe MeanТng of ArtТcle 86” (1980), fq. 107, dСe WСТsС, RТcСard, “CompetТtТon law”, FТftС EdТtТon, (London: LexТsNexТs UK, 2003), fq. 180, 183. 220Ibid 201, 213, paragrafi 24. 221Ky përkufizim është pjesërisht i saktë pasi një numër i mundshëm abuzimesh (p.sh marrëveshjet ekskluzive) janë shprehimisht të bazuara në marrëdhënie kontraktore. Megjithatë dallimi që bëhet ndërmjet marrëveshjeve të bashkëpunimit dhe sjelljeve të njëanshme është i drejtë dhe i vlefshëm. Në përgjithësi e drejta e konkurrencës shfq.t me armiqësore kundrejt marrëveshjeve të fshehta, qofshin këto bashkime ose marrëveshje të tjera ndërmjet firmave sesa ndaj sjelljeve të njëanshme. Kjo lidhet me shume me faktin që cenimi mund të rezultojë më shumë nga përfshirja e dy ose më shumë ndërmarrjeve të cilat bien dakort të kontrollojnë prodhimin e tyre sesa nga sjelljet e njëanshme të ndonjë ndërmarrje. Por ndryshe është për një ndërmarrje të fitojë pushtet mbi tregun nëpërmjet superioritetit të produktit ose aftësive dhe ndryshe është që dy ose më shume firma të kufizojnë konkurencën ndërmjet tyre në favor të marrëveshjeve të

72

ndërmarrje në pozitë dominuese në tregun e brendshëm… në masën që ajo mund të ndikojë tregtinë ndërmjet shteteve anëtare”. SТç rezulton dСe nga ajo çfarë parasСТkon kjo dТspozТtë, ndaloСet vetëm “abuzТmТ”, ndërsa krТjТmТ ose pasja e pozТtës domТnuese në treg nuk përben shkelje dhe për këtë arsye nuk është e ndaluar.

i. Përkufizimi i abuzimit.

Kur bëhet fjalë për konceptin e abuzimit, ne gjithmonë e lidhim këtë me nenin 102 të TFBE i cili në paragrafët a-d ka në përmbajte një listë të pakufizuar me shembuj të abuzimit. Gjykatat e komunitetit në shumë çështje kanë artikuluar një numër të ndryshëm përkufizimesh të përgjithshme duke pasur si qëllim të shtjellojnë imtësisht kuptimin e termТt “abuzТm”, duke e përkufТzuar abuzТmТn me pozТtën domТnuese në çësСtjen Hoffman-La Roche si një sjellje e cila duke u mbështetur në metodat e ndryshme nga ato që rregullojnë normalisht konkurrencën në produktet dhe shërbimet mbi bazën e transaksioneve të operatorëve tregtare, kanë ndikuar dhe penguar në mbajtjen e tregut në nivele konkurruese aktuale ose të rritjes së tij222. Për pasojë një test individual duhet bërë në çdo çështje me qëllim që gjykata të përcaktojë nëse ka pasuar apo jo sjellje abuzive. Duhet përmendur që një ndërmarrje ruan gjithmonë të drejtën e mbrojtjes së interesave të saj edhe pse ndërmarrja nuk duhet që në mënyrë aktive të ndjekë qëllimet e saj në mënyrë që të zgjerojë dhe të forcojë pushtetin e saj në treg. Megjithëse koncepti i abuzimit nuk ka një përkufizim të saktë, ne mund të marrim në konsideratë mënyrën se si ky term ka gjetur zbatim nga komisioni dhe gjykatat komunitare.

ii. Kategoritë e abuzimit sipas nenit 102 të TFBE.

Siç u përmend dhe me sipër duke qenë se nuk ka një përkufizim ligjor për termin “abuzТm”, ekzТston një lТstë jo sСteruese të cТlat mund të ndaСen në 2 kategorТ të sjelljeve abuzive, abuzimet shfrytëzuese dhe abuzimet përjashtuese, të cilat institucionet e Bashkimit Evropian dhe autoritetet kombëtare i kanë shtjelluar në shumë çështje. Abuzimet shfrytëzuese janë përpjekjet e një ndërmarrjeje në pozitë dominuese e cila shfrytëzon forcën dhe pushtetin e saj në treg të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë dëmtojnë konsumatoret nëpërmjet vendosjes së çmimeve të tepruara, tregtimit të pandershëm dhe kushteve siç parashikohen në nenin 102 (a) tëTFBE. Sjelljet abuzuese shfrytëzuese nuk kane marrë vëmendjen e nevojshme aq sa sjelljet abuzuese përjashtuese sepse supozohet qe forcat konkurrente në treg mund të vetë rregullojnë sjelljet e tilla. Thënë ndryshe, rreziku nga abuzimet shfrytëzuese është gjithmonë prezent kur në treg ekziston një ndërmarrje me pozitë dominuese sepse këto ndërmarrje me pozitë dominuese në treg do përpiqen gjithmonë të rrisin çmimet ose të reduktojnë prodhimin në krahasim me ndërmarrjet e tjera në tregjet konkurruese. Abuzimet përjashtuese në anën tjetër kanë si qëllim që fillimisht të shkaktojnë dëme nëpërmjet p.sh grabitjes ose refuzimit për të furnizuar. Si përfundim abuzimet përjashtuese mund të rezultojnë në përjashtimin e një ose më shumë ndërmarrjeve nga tregu, të cilat pas një kohë të gjatë do të reflektohen dhe do të dëmtojnë konsumatoret për të cilët do të reduktohet e drejta e zgjedhjes në treg dhe do të rritet rreziku i sjelljeve abuzuese shfrytëzuese. E thënë më qartë është e rëndësishme të parandalosh dhe me pas të kurosh223. bashkëpunimit që i jep atyre fuqinë në treg. Gjithsesi kjo ndarje nuk është domosdoshmërisht e përcaktuar dhe përfundimtare pasi disa ndërmarrje sigurojnë pozitën dominuese në treg me anë të mjeteve të ndryshme nga çfarë janë zotësia dhe largpamësia (p.sh të drejtaekskluzive nga qeveria), edhe konsiderohet e drejtë që të tilla marrëveshje për sigurimin e fuqisë në treg të trajtohen ndryshe nga veprimet e njëanshme që ekzistojnë në tregun ku ka pushtet. 222Çështja Hoffmann-La Roche v Commission (1979) E.C.R 461, paragrafi 6. 223SТpas KomТsТonТt EvropТan “ësСtë më mТrë të parandalosС sesa të kurosС”..http://europa.eu/rapid/press-release_P-93-58_en.htm?locale=en.

http://europa.eu/rapid/press-release_P-93-58_en.htm?locale=en

http://europa.eu/rapid/press-release_P-93-58_en.htm?locale=en

73

II.2.2. Shembuj të abuzimit me pozitën dominuese sipas nenin 102 të TFBE.

i. Vendosja në mënyrë te drejtpërdrejtë ose të tërthortë e çmimeve të padrejta të shitjes ose të blerjes ose të tjera kushteve kontraktore të padrejta. (Neni 102 (a))

- Çmimet e tepruara ose të padrejta.

Një ndërmarrje e cila vendos ndaj klientëve ose konsumatorëve çmime të tepruara ose të padrejta, mund të rrezikojë të shkelë nenin 102 të TFBE. Gjykimi kryesor në të cilin Gjykata Evropiane e Drejtësisë dënoi një praktikë të tillë është ai në çështjen United Brands224.

Sidoqoftë vendosja e një çmimi të tepruar nuk është problem kryesor për Komisionin kur aplikon nenin 102 të TFBE, që kur dhe shumë Autoritete të tjera të Konkurrencës në të gjithë botën janë ngurrues për të ndërhyrë në çështje të tilla. Janë të pakta çështjet ku ka pasur ndërhyrje për rastet kur që një firmë vendos çmime të larta, megjithëse këto ekzistojnë përveç Evropës edhe në të drejtën e konkurrencës në disa regjime të tjera si në Afrikën e Jugut dhe Mbretërinë e Bashkuar.

Institucionet e Komunitetit Evropian përgjithësisht kanë aplikuar një test me dy shkallë për të vlerësuar nëse një çmim është i tepruar. Ky test kërkon së pari krahasimin e kostove dhe çmimeve aktuale (kosto konsiderohet element kryesor për testin) dhe se dyti përcaktimi nëse një çmim është i tepruar në vetvete apo nga krahasimi me produktet e konkurrenteve të tjerë (krahasimi i çmimeve konsiderohet gjithashtu element tjetër kryesor për testin)225. Element i dytë i testit në praktikë është tejet vendimtar meqenëse ka një shumëllojshmëri arsyesh të legjitimuara se pse çmimet në një masë të konsiderueshme mund ti kalojnë kostot. Ndjekja e argumentit për çmimet e tepruara përben sens vetëm në rastet kur ekzistojnë barriera të konsiderueshme në hyrje të cilat nuk mund të kalohen nga futja e investimeve të reja.

- Çmimet grabitqare.

Çmimet grabitqare janë një formë e sjelljeve abuzive që përfshijnë vendosjen e çmimeve më të ulëta sesa kosto e prodhimit me qëllim eliminimin e konkurrencës më shumë sesa për arsye efikasiteti. Që të provohet grabitja është e rëndësishme që ndërmarrja e cila vendos çmime të tilla të zotërojë një pozitë dominuese në tregun përkatës ku në mungesë të një pozicioni të tillë ajo do ta kishte të pamundur të ndikonte konkurrencën. Kjo çështje kërkon një vëmendje të veçantë pasi është shpesh e vështirë të bësh një dallim ndërmjet reduktimit të çmimeve si pjesë e konkurrencës së ndershme dhe çmimeve grabitqare që kanë për qëllim monopolizimit. Gjykata Evropiane për herë të parë trajtoi çmimet grabitqare në vitin 1991 në çështjen Akzo226. Komisioni kishte konstatuar që Akzo, një ndërmarrje e produkteve kimike e cila kishte pozitë dominuese në treg, në mënyrë të vazhdueshme ofronte përzierës pluhur me çmim nën kosto me qëllim dëmtimin e qëndrueshmërisë së bizneseve konkurruese. Në apelimin e çështjes, GJED përcaktoi dy teste që lidheshin me njëra-tjetrën për çmimet grabitqare sipas të cilave:

a) Çmimet nën nivelin e AVC (kostot që ndryshojnë me sasinë e produkteve te prodhuara) nga një ndërmarrje në pozite dominuese do të presumohen si abuzive; dhe

224Çështja United Brands Company and United Brands Continentaal BV v Commission (1978) ECR 207. 225Ibid 224. 226Çështja AKZO v. Commission (1991) ECR I-3359.

74

b) Çmimet nën nivelin e ATC (kostot fikse plus kostot variabël) por mbi AVC do të konsiderohen si abuzive në qoftë se ato janë pjesë e ndonjë plani për eliminimin e konkurrentëve227.

- Kushte Kontraktore të Padrejta.

Nuk ka një përkufizim të qartë për këto abuzime por në thelb këto abuzime kanë të bëjnë me klauzola kontraktore të cilat janë të padrejta për faktin se, një firmë dominuese merr avantazhin që ka nga zotërimi i tregut, vendos kushte që nuk do mund të vendoseshin nga një firmë e cila nuk ka pozitë dominuese në treg.

Shembujt e kushteve kontraktore të padrejta përfshijnë ndër të tjera: (a) kushte kontraktore që i ndalojnë një klienti shtimin e pjesëve aksesore ndaj një makinerie të blerë nga një furnizues dominues (shtimin ose pakësimin); (b) nevojën për marrjen e miratimit paraprak nga furnizuesi në pozitë dominuese në rastet e rishitjes ose transferimit të pajisjeve; (c) të drejta ekskluzive për mirëmbajtjen dhe riparimin e makinerive gjatë të gjithë jetëgjatësisë së asaj makinerie; (d) qira me afate tejet të gjata për pajisjet; (e) klauzolë që i kërkon anëtarëve të një shoqërie që merret me ruajtjen e të drejtave të autorit që të transferojnë të gjitha të drejtat e tyre të tashme dhe të ardhme tek shoqëria, përfshirë dhe për një periudhë 5 vjeçare pas largimit të tyre nga shoqëria; dhe (f) kontrata afatgjate që i lejon një firme dominuese që në mënyrë të njëanshme të vendosë çmimet e mirëmbajtjes. Disa nga këto kushte kontraktore janë të dënueshme sepse ato kanë efektin e shtuar që lidhet me përjashtimin e firmave rivale. Megjithatë është e qartë që kushtet e padrejta të tregtimit zënë një vend të veçantë për shkeljen referuar nenit 102 (a)të TFBE.

(ii) Kufizimi i prodhimit, tregut ose i zhvillimit teknologjik në dëm të konsumatorëve. (Neni 102 (b))

Një ndërmarrje në pozitë domТnuese që kufТzon “prodСТmТn, tregun ose zСvТllТmТn teknologjТk në dëm të konsumatorëve” mund të sСkelë nenТn 102 (b)të TFBE. Këto forma abuzimi kërkojnë që konsumatorët në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë të pësojnë dëme. Të provuarit e këtyre abuzimeve është e vështirë veçanërisht në ato raste ku këto sjellje mund të jenë të mbështetura në arsye tregtare dhe teknike. Ndonëse neni 102 (b) i TFBE ka avantazhin se është i vetmi parashikim ligjor i shprehur me fjalë për përkufizimin e sjelljeve përjashtuese, me e rëndësishmja është se neni 102 (b) i TFBE parashikon dy aspektet themelore për çdo përkufizim të arsyeshëm të sjelljeve përjashtuese. Aspekti i parë ka të bëjë me faktin se ajo garanton që çdo sjellje që ka si rezultat të saj kufizimin e prodhimit, konsiderohet si përjashtuese. Të gjitha sjelljet përjashtuese rezultojnë, si në kufizimin e prodhimit të ndërmarrjes në pozitë dominuese ashtu edhe në kufizimin e konkurrentëve të tyre. Gjykatat e Komunitetit jo gjithmonë i referohen pikave të veçanta të nenit 102 të TFBE në çështjet e tyre, duke bërë që në shumë çështje të konfirmohet se neni 102 (b) i TFBE përfshin të dyja llojet e kufizimit siç janë ndalimi i një ndërmarrje në pozitë dominuese të kufizoje prodhimin, organizimin e shitjeve ose zhvillimin e konkurrenteve të tij si dhe të vetes se tij gjithashtu228. Komisioni

227Ibid 226, paragrafi 72. 228Çështja AB Volvo v Erik Veng (UK) Ltd (1988) ECR 6211, çështja Centre belge d'études de marché-Télémarketing (CBEM) v SA Compagnie luxembourgeoise de télédiffusion (CLT) and Information publicité Benelux (IPB) (1985) ECR 3261, paragrafi 26, çështja Consorzio italiano della componentistica di ricambio per autoveicoli and Maxicar v Régie nationale des usines Renault (1988) ECR 6039; Christopher Bellamy, Graham D.Child “European Community Law of Competition” Second Edition (Sweet and Maxwell, 1978).




75

është mbështetur në nenin 102 (b) të TFBE në vendimin e tij ne çështjen Microsoft229, që do të shërbente si pikënisje për zhvillimet në çështjet e tjera që vijuan me tej, ku veprimet e kryera nga Microsoft u përshkruan si një kufizim i zhvillimeve të reja në dëm të konsumatorëve. Aspekti i dytë ka të bëjë me faktin që neni 102 (b) i TFBE e përcakton si sjellje përjashtuese kufizimin e prodhimit sipas kësaj dispozite vetëm në rastin që kjo shkakton dëme për konsumatorët. Kjo pikë sqaron se një ndërmarrje në pozitë dominuese mund të kufizojë mundësitë e konkurrentëve të tij duke ofruar produkte më të mira ose çmime më të ulëta por në çdo rast pa dëmtuar konsumatorët.

- Kufizimi i prodhimit

Për sa i përket abuzimit me pozitën dominuese duke kufizuar prodhimin në praktikën ligjore ka shume pak çështje. Për sa i përket kufizimit të prodhimit, mund të identifikohen dy raste. Rasti i parë lidhet me kufizimin e prodhimit nga vetë ndërmarrja në pozitë dominuese dhe rasti i dytë lidhet me kufizimin e prodhimit të palëve të treta. Një reduktim ose ndalje e plotë e prodhimit me qëllim ngritjen e çmimeve ose rritjen e shitjeve të një produkti tjetër mund të përbëjë shkelje të nenit 102 (b) të TFBE. Shembull që lidhet me këtë pjesë është ai në çështjen, ku prodhuesit e makinave Renault230 dhe Volvo231 gëzonin të drejtat për dizajnimin e pjesëve të këmbimit për makinat të cilat ato prodhonin. Këto firma refuzuan ti jepnin ndërmarrjeve të pavarura që merreshin me prodhimin e pjesëve të këmbimitnjë autorizim që i lejonte ato të prodhonin, importonin ose shisnin riprodhime të pjesëve të këmbimit për makinat në fjalë. Prodhuesit e pjesëve të këmbimit argumentuan që kjo gjë përbënte abuzim me pozitën dominuese. GJED u sСpreС se “e drejta pronarТt të një dТzajnТ të mbrojtur për të ndalur palët e treta nga prodhimi, shitja dhe importimin pa miratimin e tij të produkteve që përfshijnë dizajnimin përbëjnë pТkërТsСt temën e kësaj të drejte ekskluzТve”232. Gjykata tha se refuzimi për dhënien e një autorizimi edhe kundrejt një pagese të arsyeshme nuk përbën në vetvete një abuzim me pozitën dominuese. Sidoqoftë gjykata vendosi që ushtrimi i të drejtës së pronësisë intelektuale mund të përbëjë një abuzim në qoftë se kjo gjë përfshin sjellje abuzive të tilla siç mund të jetë vendimi për të ndaluar ose kufizuar prodhimin e pjesëve rezervë për një model të veçantë makine pavarësisht faktit që shumë makina të këtij modeli mund të ishin ende në qarkullim233.

- Kufizimi i Tregjeve

Kufizimi i tregjeve mund të shkaktohet nëpërmjet kushteve kontraktore ose me anë të veprimeve të njëanshme siç është refuzimi për të furnizuar. Kufizimet kontraktore mbi tregjet ose konsumatorët kur ndërmarrja e cila shet ose furnizuesit tek i cili këto tregje ose konsumatore blejnë zakonisht përbën shkelje të nenit 101 të TFBE, përveç nëse janë të përjashtuara sipas nenit 101 (3) të TFBE. Marrëveshje të tilla kufizuese kur bëhen nga ndërmarrje që nuk janë në pozitë dominuese shkelin nenin 101 të TFBE dhe përbëjnë abuzim sipas nenit 102 (b) të TFBEkur vendosen nga firma në pozitë dominuese në treg. Gjithashtu veprimet e njëanshme të një ndërmarrje në pozitë dominuese për kufizimin e tregjeve ose furnizimit të klientëve nga shpërndarësit e autorizuar ose reduktimi furnizimit për blerës të caktuar gjithashtu mund të përbejë shkelje sipas nenit 102 (b) të TFBE. Përgjithësisht edhe pse një ndërmarrje në pozite dominuese është e lirë në

229Cështja Microsoft (2004) (COMP/C-3/37.792) (refuzimi për të furnizuar nga ana e Microsoft, kufizon zhvillimet teknologjike në dëm të konsumatorit), Seksioni 5.3.1.3.1 dhe paragrafi 693. 230Çështja CICCRA and Maxicar v Renault (1988) ECR 6039 231ÇështjaAB Volvo v Erik Veng, (1988) ECR 6211. 232Ibid 231, paragrafi 8. 233Ibid 230.

76

përcaktimin e politikave të saj tregtare dhe në përzgjedhjen e konsumatoreve, ajo duhet të marrë parasysh shkallën e veçantë të pavarësisë së konsumatorëve të tij duke u mbështetur në faktin që konsumatorët kanë pak alternativa të tjera për tu furnizuar. Një ndërmarrje e cila është në pozitë dominuese në treg, ka të drejtë që në çdo moment të rishikojë të gjithë sistemin e saj të shpërndarjes së produkteve dhe shërbimeve dhe me kalimin e kohës të mund ta ndërpresë atë për konsumatore të caktuar. Gjithsesi kjo gjë mund të përbëjë shkelje sipas nenit 102 (b) të TFBE nëse tërheqja e furnizuesve bëhet në mënyrë të menjëhershme ose pa u njoftuar më parë.

- Kufizimi i Zhvillimeve Teknologjike

Një tjetër element që bie ndesh dhe përbën shkelje të (ish) nenit 82, është kufizimi i të drejtës së përdorimit ose i zhvillimit të teknologjive të reja në dëm të konsumatorit. Pozita dominuese mund të bazohet në kontrollin mbi të drejtën e aksesit në teknologji si p.sh nëpërmjet zotërimit të të drejtave mbi pronësisë intelektuale. Gjithsesi zotërimi ose blerja e të drejtave mbi pronësinë intelektuale në vetvete nuk krijon një pozitë dominuese234. Në shumë raste të tjera pozicioni dominues në treg mund të jetë akumulim i pushtetit si rezultat i të qenit prezent në treg për një kohë relativisht të gjatë, suksesit teknologjik ose dhe të një monopoli qeveritar.

Kjo dТspozТtë sСpesС kuptoСet sТ ndalТm “përjasСtТmТ”, që kur kufТzТmТ Т prodСТmТt për të nxjerrë nga tregu ose disavantazhuar konkurrentët, gjerësisht përfshin çdo mënyrë sjelljeje përjashtuese. Megjithatë kjo dispozitë është dhe po aplikohet si një dispozitë që ndalon “sСfrytëzТmТn”. Në sСumë çësСtje kjo dТspozТtë ësСtë aplТkuar për të ndaluar mungesën e efikasitetit dhe për të dënuar ndërmarrjet në pozitë dominuese që veprojnë në mënyrë joefikase dhe janë të paafta të përmbushin detyrimet dhe kjo gjë sidomos ndodh në ndërmarrjet shtetërore që me ligj njihen si monopole. Në çështjen e Portit të Genoa235, GJED u shpreh se përbën abuzim konstatimi i faktit që një ndërmarrje që gëzon të drejtën ekskluzive të organizojë punën në dokun e portit refuzon të vendos të përdorë teknologjinë e re, duke bërë që në këtë mënyrë të rriten kostot dhe të zgjatet koha e përpunimit në dok. Kjo gjë bëri që të kufizohej sasia e ngarkesës me të cilën porti mund të operonte duke dëmtuar në këtë mënyrë disa nga përdoruesit e tjerë. Referuar vendimit të GJED në interpretimin e të Drejtës Komunitare, nuk rezultoi të kishte asnjë element përjashtues në këtë çështje. Një klient i shoqërisë që punon dokun e portit të Genoa-s paditi këtë të fundit duke i kërkuar kompensim për demin që i ishte shkaktuar nga vonesat e kompanisë që punon dokun e portit në kryerjen e punës. Komisioni në çështjen Microsoft aplikoi (ish) nenin 82 (b) të TKE, ku shprehu se sjellja e Microsoft236 duke mos ofruar për konkurrentët e tij informacion mbi ndër-veprueshmërinë e work-station-servers përbente kufizim të zhvillimeve të reja në dëm të konsumatorit.

- Refuzimi për të furnizuar

Qëkur e drejta e konkurrencës ka mëshiruar konkurrencën e lirë e cila me tej është ushqyer nëpërmjet parimeve të lirisë kontraktore dhe të së drejtës ekskluzive të pronësisë, refuzimi për të furnizuar edhe pse mund të jetë veprim që mund të ndërmerret nga një ndërmarrje në pozitë dominuese, nuk përbën ndalim në bazë të nenit 102 të TFBE.

Ndonëse në parim refuzimi për të furnizuar nuk është i ndaluar, ekzistojnë disa rrethana të veçanta në të cilat ndërmarrjet dominuese mund të ngarkohen me detyrimin për të furnizuar një konsumator.

234 Çështja Deutche Grammophon v. Metro, (1971), ECR 487, 501. 235 Çështja Merci Convenzionali Porto di Genova v. Siderugicia Gabrielli Spa (1991) ECR I-5889. 236 Çështja Microsoft v. Commission (2007), T-201/04, ECR II-3601.

77

Refuzimi për të furnizuar i referohet një situate ku një ndërmarrje në pozite dominuese refuzon të furnizojë ose të bëjë marrëveshje me konsumatorin. Sigurisht që duhet kujdes kur trajtohet një situatë e tillë pasi ndërmarrjet në përgjithësi kanë lirinë dhe të drejtën e tyre themelore për të zgjedhur konsumatorët.

Gjithsesi një liri e tillë nuk shtrihet pa kufi sidomos në ato situata ku:

- si rezultat i një praktikë të tillë, i gjithë procesi i konkurrencës mund të cenohet në dëm të konsumatorëve ose të shoqërisë në përgjithësi; ose

- si rezultat i refuzimit të furnizimit nga një ndërmarrje në pozitë dominuese, mund të shkaktohen dëme të pakthyeshme për një konsumator të veçantë.

Megjithatë është e pamohueshme që refuzimi për të furnizuar mund të keqpërdoret nga ndërmarrjet për të ushtruar në mënyrë të pajustifikueshme këto avantazhe konkurruese.

Nga praktika e krijuar nga vendimet e Komisionit dhe/ose gjykimeve të bëra nga ana gjykatave (Gjykata e Shkallës së Parë dhe Gjykata Evropiane e Drejtësisë), mund të dallojmë këto forma refuzimi për të furnizuar:

- refuzimi për të furnizuar jo-konkurruesit me një produkt/shërbim të arritshëm në treg; - refuzimi për të furnizuar konkurrentët me një produkt/shërbim të arritshëm në treg; - ndërprerja e furnizimit të palëve të treta; - refuzimi për të furnizuar një produkt/shërbim që nuk ka qenë asnjëherë i arritshëm në

treg; dhe - refuzimi për dhënien e autorizimit (licencës) për përdorimin e pronësisë intelektuale.

(iii) Aplikimi i kushteve të ndryshme për transaksione të njëjta me pale të tjera, duke i vendosur ato në kushte të pafavorshme konkurueshmërie.

Diskriminimi është deklaruar i jashtëligjshëm në nenin 102 (c) të TFBE, i cili i referohet “aplТkТmТt të kusСteve të ndrysСme për transaksТone të njëjta me palë të tjera, duke Т vendosur ato në kusСte të pafavorsСme konkuruesСmërТe”. Referuar këtТj nenТ, gjejmë dy elemente të cilët autoritetet komunitare zakonisht mbështeten në sanksionimin e praktikave të çmimeve diskriminuese:

a) dТskrТmТnТmТ “kusСte të ndrysСme” duСet të lТdСet me “transaksТone të ngjasСme”; dСe

b) ky diskriminim duhet ta vendosë klТentТn në “kusСte të dТsfavorsСme konkuruesСmërТe” përballë konkurruesve të tij.

Komisioni Evropian dhe Gjykatat Komunitare përgjithësisht fokusohen tek pika (a) për të thënë nëse ka pasur diskriminim (në aplikimin e kushteve të ndryshe p.sh çmimi për transaksione të ngjashme) dhe nëse kjo gjë mund të jetë objektivisht e justifikueshme apo jo. Si parim i përgjithshëm, një ndërmarrje në pozitë dominuese nuk mund të diskriminoje klientët në transaksione të ngjashme përveç kur diskriminimi është objektivisht i justifikueshëm. Nuk është pjesë e detyrave të Komisionit të vlerësojë nivelin e çmimit të vendosur nga një ndërmarrje ose të vendosë se cili kriter duhet të rregullojë vendosjen e çmimeve të tilla. Në anën tjetër, kur vendosen çmime të ndryshme për transaksione të ngjashme është e përshtatshme të vlerësohet nëse një diferencë e tillë në çmime është objektivisht i justifikuar. Ndryshe nga kjo pikë, ajo çfarë kërkohet në pikën (b) lidhur me “dТsavantazСТ konkurrues” përballë konkurruesve të tТj, duket të jetë përgjТtСësТsСt e anashkaluar nga institucionet e Komunitetit. Llojet e praktikave të cilat neni 102 (c) i TFBE është aplikuar ose padyshim i referohet, përfshijnë:

- Çmimet diskriminuese në formën e skontove (skonto për arritje objektivi (sasi) për besnikëri, dhe forma të tjera të skontove).

78

Forma e parë e çmimeve diskriminuese konsiston në skontot të cilat kanë të bëjnë me uljet për pagesat në retrospektive, d.m.th nga shitësi tek blerësi për blerjet e kryera në të shkuarën237. Uljet përgjithësisht përbëjnë një diskriminim sepse klienti që përfiton ulje paguan një çmim më të favorshëm sesa klienti që blen të njëjtin produkt ose shërbim238. Disa nga kategoritë ekontove do trajtohen shkurtimisht në vazhdim.

Kategoria e pare e skontoveësСtë ajo e “skontove për sasТ” ka të bëjë me skontot e dhëna mbi bazën e sasisë së blerë. Komisioni dhe gjykatat e komunitetit kanë konsideruar gjТtСmonë se “skontot për sasТ” qe reflektojnë efТkasТtetТn e kostos për sСkak të sasТsë se madhe të produkteve të shitura, nuk janë diskriminuese239. Në të kundërt të kësaj, gjykimi i Gjykatës se Shkallës së Parë në Michelin II, sugjeroi që uljet bazuar në sasi nuk bazoheshin në efektshmëri të kostos duke mos qenë ekonomikisht të justifikuara dhe në këtë mënyrë kjo ulje duhet të konsiderohet si diskriminuese në kuptim të (ish) nenit 82 (c) të TKE240. Sidoqoftë deri tani nuk ka pasur asnjë rast tjetër të pastër ku uljet bazuar në sasi të jenë gjetur diskriminuese në kuptim të (ish) nenit 82 (c) të TKE.

Kategoria e dytë është ajo e “skontove për besnТkërТ” që ka të bëjë me skontot e ofruara sТ një angazhim ndërmjet partnerëve nga ku blerësi pranon të blejë një pjesë ose të gjithë produktin e nevojshëm për të, tek shitësi i cili do ti japë në çdo rast ulje të çmimit pavarësisht nëse kjo sasi është e madhe apo e vogël. Uljet për besnikëri janë parë gjithmonë si mjete për përjashtime në nivel horizontal dhe që kanë për qëllim të nxjerrin jashtë nga tregu konkurrentët e tjerë ose pengojnë shtrirjen e tyre në treg. Megjithatë, Komisioni në vendimet e tij ashtu si edhe GJED në gjykimet e bëra, ku përfshihet ulja për besnikëri, kanë dënuar këto ulje në bazë të nenit 102 (c) të TFBE duke mos marrë parasysh në analizën e tyre kushtin e vendosur në këtë dispozitë dhe që ka të bëjë me “dТsavantazСТn konkurrues”. Kategoria e tretë e uljeve që mund të jenë diskriminuese janë “uljet për arrТtjen e objektТvave” sТ p.sС kusСtet e vendosura ndaj një kompanТe për të përmbusСur një objektiv të shitjeve i cili duhet të jetë më i lartë se ai i shitjeve të mëparshme. Praktika gjyqësore e gjykatave të komunitetit paraqet disa raste të uljeve për arritjen e objektivave të cilat janë gjetur si diskriminuese bazuar në nenin 102 (c) të TFBE. Në çështjen Michelin I, prodhuesi i gomave për kamionë, autobusë dhe makina të tjera të ngjashme i cili dominonte tregun Holandez paguante një bonus vjetor për tregtaret e tij në varësi të objektivave të arritur nga ana e tyre në shitjen e këtyre produkteve dhe ky objektiv ishte vendosur në një nivel më të lart se ai i vitit paraardhës241. Ky bonus përcaktohej individualisht dhe në mënyrë selektive për çdo tregtar. Kjo gjë përveç se tregon një praktikë e cila ka efektin që të mbajë tregtarët e pavarur të lidhur me Michelin (duke përjashtuar në këtë mënyrë konkurrentët e tjerë), nga ana tjetër Komisioni konstatoi edhe aspektin diskriminues i cili bie në kundërshtim me (ish) nenin 82 (c). Bonuset e ndryshme në të vërtete u jepeshin tregtarëve në pozita të krahasueshme. Këto bonuse nuk lidheshin me efikasitetin e kostove por ishin shpërblime për besnikëri të treguar ndaj shoqërisë Michelin. Gjithsesi Komisioni nuk i kushtoi vëmendje të gjithë kushteve të përcaktuara

237Lennart Ritter W. David Braun,“European Competition Law. A Practitioner's Guide”, (2004) Third Edition(TheHague: Kluwer Law International), fq. 465. 238Ibid 143, paragrafi 122. 239Çështja Irish Sugar plc. (1997) Fletore Zyrtare L 258, paragrafi 153. 240Çështja Manufacture française des pneumatiques Michelin v Commission, (Michelin II), (2003), T-203/01, paragrafi 98 dhe 100, Denis Waelbroeck, "Michelin II: A per se rule against rebates by dominant companies?" (2005) 1(1) Journal of Competition Law and Economics, 149-171, fq. 151. 241Çështja Bandengroothandel Frieschebrug BV/NV Nederlandsche Banden-Industrie Michelin (1981),Fletore Zyrtare L 353, paragrafi 38.

79

në këtë dispozitë. Në vlerësimin e efekteve që rezultojnë nga uljet e aplikuara, Komisioni u mbështet vetëm në efektet horizontale të kësaj praktike që d.m.th që kjo praktikë “sСtrembëron konkurrencën ndërmjet prodСuesve të gomave” dСe pengon “futjen në tregun Holandez të konkurrentëve të tjerë (konkurrentëve të tjerë të MТcСelТn)”242. Konstatimet e bëra nga Komisioni, u konsideruan të pavlefshme nga GJED për shkak të një numri arsyesh me karakter tregtar. Në këtë mënyrë, nisur nga këto diferenca, nuk mund të nxirren konkluzione se Michelin ka qenë e angazhuar në diskriminimin e tregtareve243.

- Çmimet diskriminuese në formën e uljeve selektive të çmimit.

Një formë e dytë e çmimeve diskriminuese mund të gjendet në strategjitë për uljen selektive të çmimeve nga ku një operator i ul çmimet në mënyrë selektive, por jo nën koston e tyre, për klientët të cilët mund të largohen drejt konkurrenteve të tjerë ndërsa klientëve të tjerë i lë çmimet e larta244. Komisioni fillimisht ka qenë i kujdesshëm për të barazuar këto praktika me çmimin diskriminues sipas nenit 102 (c) të TFBE. Në çështjen ECS/AKZO Komisioni pranoi si abuzim me pozitën dominuese çmimet grabitqare selektive të ofruara dhe vendosura nga AKZO për klientët e ECS me qëllim nxjerrjen jashtë nga tregu të kësaj të fundit245. Megjithëse vendimi u bazua gjerësisht në natyrën grabitqare të çmimeve, Komisioni gjithashtu u referua në natyrën diskriminuese të sjelljes. Në përfundim Komisioni vendosi të mos aplikojë (ish) nenin 82 (c) të TKE në çështjen në fjalë duke u shprehur se:

“Diskriminimi ndërmjet konsumatorëve të pozicionuar në mënyrë të ngjashme është shprehimisht e ndaluar nga (ish) neni 82 (c)i TKE kur kjo gjë i vendos firmat në kushte të disfavorshme konkurrence. Sidoqoftë në çështjen në fjalë efektet anti-konkurruese të çmimit të diferencuar të AKZO ka të bëjë jo shumë me dëmtimin e drejtpërdrejtë të konsumatorëve sesa me ndikimin serioz në strukturën e konkurrencës në nivel furnizimi për shkak të efekteve përjashtuese”246

Komisioni i ndaloi AKZO të ofrojë dhe të aplikoje çmime nga të cilat mund të rezultonte që Klientët e ECS ti paguanin AKZO çmime të ndryshme nga ato të ofruara nga AKZO për konsumatorë të krahasueshëm247.

- Çmimet diskriminuese në formën çmimit të produkteve të lidhura ose të paketës.

Një formë e tretë e çmimeve diskriminuese është edhe praktika e çmimeve të lidhura ose të paketës e cila prezanton linjën e parë të çmimeve diskriminuese. Ndërmarrjet janë vetë ato që orientojnë dhe drejtojnë dhënien e skontove për blerjen nga blerësit të dy produkteve të veçanta. Në çështjen Hilti248, Komisioni dënoi këtë të fundit me arsyetimin se ajo kishte dhëne ulje të veçantë për blerjet e kombinuara të kapëseve metalike shirit dhe gozhdëve dhe/ose kishte refuzuar ose reduktuar dhënien e uljeve normale për

242Ibid 241, paragrafi 49. 243Çështja NV Nederlandsche Banden Industrie Michelinv. Commission (1983), E.C.R 3461, paragrafi 90. 244Einer Elhauge "Why Above-Cost Price Cuts To Drive Out Entrants Are Not Predatory-and the Implications for Defining Costs and Market Power" (2003) Yale Law Journal, 681, fq. 112 dhe Aaron S. Edlin "Stopping Above-Cost Predatory Pricing" (2002), Yale Law Journal, 941, fq. 111. 245Çështja ECS/AKZO (1985)85/609, Fletore Zyrtare L 374. 246Ibid 245, paragrafi 83. 247Ibid 245, neni 3, paragrafi 3. Sidoqoftë neni 3, paragrafi 3 u anulua (shiko vendimin e GJED për çështjen AKZO Chemie BV v Commission, (1991), C-62/86, ECR I-3359. 248Çështja Eurofix-Bauco v. Hilti (1987),88/138, Fletore Zyrtare L 65.

80

konsumatoret që blinin vetëm kapëse shirit metalike. Pavarësisht referimit tek karakteri diskriminues që kishte politika e Hilti, në dhënien e vendimit të tij Komisioni nuk u mbështet në (ish) nenin 82 (c) të TKE. Komisioni thjesht u shpreh që kjo praktikë i ka të dyja efektet, si shfrytëzimin e konsumatorëve ashtu edhe prodhimin e efekteve СorТzontale “duke përjasСtuar prodСuesТt e vetëm të gozСdëve të cТlët mund të rrezТkonТn mbajtjen e pozitës dominuese nga HТltТ”. Siç u pa dhe në trajtimin e mësipërm të nenit 102 (c) të TFBE, qëllimi i shprehur në përmbajtje të kësaj dispozite është parandalimi i praktikave të çmimeve diskriminuese të cilat përdoren nga një ndërmarrje në pozite dominuese si mënyrë për të vendosur klientët e saj në kushte me të disfavorshme konkurrence kundrejt klientëve të tjerë. Është interesant fakti se shumica e çështjeve në të cilat Komisioni dhe Gjykatat e Komunitetit sjellin në vëmendje nenin 102 (c) të TFBE, në thelb merren me linjën e parë të dëmeve (pikën a). Kjo ndodh sepse mekanizmi i vendosur nga ndërmarrja në pozitë dominuese, në mënyrë të veçantë kërkon të prodhojë efekte të tilla që të nxisë daljen nga tregu të konkurrenteve aktual dhe pengimin e konkurrentëve të tjerë të hyjnë në treg249. Megjithatë ngrihet pyetja se përse Komisioni në mënyrë të qartë ose të nënkuptuar e mbështet arsyetimin e tij në nenin 102 (c) të TFBE. Arsyet që mund të kenë nxitur Komisionin dhe Gjykatën të përdorin ketë dispozitë në një masë të gjerë mund të jenë të ndryshme.

(iv) Lidhja e kontratave, me kusht që palët e tjera kontraktuese të pranojnë detyrime shtesë të cilat për nga natyra ose lidhja e tyre me përdorimin tregtar nuk kanë lidhje me objektin e këtyre kontratave.

Neni 102 (d) i TFBE i ndalon ndërmarrjeve në pozТtë domТnuese që të “lidhin kontrata me kusht që palët e tjera kontraktuese të pranojnë detyrime shtesë të cilat për nga natyra ose lidhja e tyre me përdorimin tregtar nuk kanë lidhje me objektin e këtyre kontratave” ose siç quhet ndryshe kjo praktikë “tying”. Normalisht lidhja që ndodh sipas parashikimit në këtë dispozitë mund të jetë kontraktuale (rasti kur klientët nuk mund të blejnë produktin e dytë në mënyrë të veçantë), ekonomike (rasti kur çmimi për të dy produktet është mjaftueshëm i ulët në raport me çmimin për produktet e marra veç e veç duke i shtrënguar konsumatorët të marrin produktin në formën e një pakete) ose teknike (në rastin kur të dy produktet janë të integruar si një i vetëm)250. Lidhja ndodh kur një furnizues shpërndan një produkt me kushtin që blerësi të marrë edhe diçka tjetër e cila mund të jetë e natyrës ekonomike ose kontraktuale. Produkti i fundit konsiderohet lidhës me produktin e parë dhe është i veçantë.

Përdorimi i praktikave të lidhjes në vetvete nuk përben shkelje të së Drejtës Evropiane të Konkurrencës, përkundrazi është një praktikë e përdorur nga shumë ndërmarrje në aktivitetin e tyre ekonomik. Duke përdorur praktiken e lidhjes ndërmarrjet mund të bëjnë kursime të konsiderueshme për sa i përket kostove të prodhimit, shpërndarjes dhe transaksioneve251. Për më tepër metoda të tilla mund të ndikojnë në cilësinë, reputacionin e ndërmarrjes dhe mund të rrisin përdorimin e produkteve të asaj ndërmarrje252. Megjithatë këto praktika mund të rezultojnë në nxjerrjen jashtë tregut të konkurrenteve të tjerë dhe për këtë arsye kane marrë vëmendje të veçante në të Drejtën Evropiane të 249Në të shumtën e këtyre çështjeve, ankuesit nuk ishin tregtarë por konkurrues që vuanin efektet e praktikës përjashtuese. Kjo ndoshta zbulon që tregtarët nuk e konsiderojnë veten e tyre të vendosur përballe disavantazheve konkurruese. 250Faull & NТkpay, “TСe EC Law of CompetТtТon” , (1999), Oxford: Oxford University Press, Fq. 169 251NjoftТm Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ KufТzТmet VertТkale” (2000), Fletore Zyrtare C 291/01, paragrafi 216. 252Ibid 251.

81

Konkurrencës. Përveç kësaj këto praktika mund të jenë përveç se përjashtuese edhe shfrytëzuese gjithashtu. Në të vërtetë edhe kur kjo përben një abuzim përjashtues, të gjitha praktikat e lidhjes mund të mendohen shfrytëzuese për konsumatorin duke i reduktuar atij zgjedhjen që kur në fund të fundit i kufizon atij mundësitë dhe lirinë e veprimit.

Gjithsesi duhet përmendur që një lidhje të shkelë parashikimin e bërë në nenin 102 (d) të TFBE, duhet që të plotësojë këto 4 kërkesa253:

- ndërmarrja duhet të ketë pozite dominuese në treg për sa i përket produktit të lidhur; - produkti i lidhur duhet të jetë i ndare nga produkti që lidhet; - elementi i shtrëngimit - një element të një sjellje anti-konkurruese.

Në kushtet kur këto elementë janë plotësuar, shkelja e nenit 102 (d) është prezent edhe pse një ndërmarrje mundet ende të quaj të vlefshme praktikën e saj në qoftë se ajo ka mundësi të tregoje që kjo praktikë është objektivisht e justifikuar.

- Pozita dominuese

Për sa i përket pikës së parë që lidhet me faktin që një ndërmarrje duhet të ketë pozitë dominuese në treg, duhet që të vendoset nëse një ndërmarrje zotëron pozite dominuese në treg apo jo. Një përgjigje e përgjithshme është e pamundur por nga praktika ligjore është vendosur se presumohet që një ndërmarrje është në pozitë dominuese në qoftë se kjo ndërmarrje ka kontroll në më shumë se 50% të tregut përkatës.

- Produktet e veçanta.

Një ndërmarrje e cila ndodhet nën akuzë shpesh do të argumentojë se dy produktet e përfshira në lidhje nuk janë të veçanta. Një praktikë lidhjeje ndodh kur një ndërmarrje detyron konsumatoret të blejnë dy produkte të veçanta në formën e paketave. Si rrjedhojë praktika e lidhjes nuk ekziston në kushtet kur dy produktet përbejnë një njësi. Në përcaktimin e një produkti si të veçantë, informacioni duhet të kërkohet në kërkesën e tregut254. Dy produktet për pasojë do të konsiderohen si të ndarë në qoftë se ato blihen në dy tregje të ndryshme. Gjithsesi ky kusht nuk ka vlerë absolute qe kur është e mjaftueshme që dy produktet do të ose mund të blihen të ndarë. Një tjetër tregues që një lidhje nuk ekziston është për shkak të krijimit kushteve teknike të vështira për shitjen e dy produkteve veçmas. (p.sh rasti i shitjes së këpucëve veçmas lidhëseve)255. Komisioni ka dhënë një numër shembujsh të treguesve se kur një produkt do të shihet si i ndarë. Ndër të tjera, kur i jepet rasti të zgjedhë, konsumatori normalisht do të blejë dy produktet veç e veç. Tjetër tregues do të jetë ai i rastit kur një ndërmarrje e vogël do të zgjedhë të shesë dy produkte veçmas njeri tjetrit. Arsyeja e natyrshme do të jetë fakti që ndërmarrja e vogël nuk e vlerëson lidhjen e produkteve si një mënyrë të preferueshme për një konsumator në të ardhmen.

- Shtrëngimi

Elementi tjetër abuzues është shtrëngimi për blerjen e dy produkteve ose shërbimeve së bashku. Për sa kohë që një ndërmarrje është e lirë të shesë dy produkte ose shërbime sëbashku, duhet të ekzistojë një lloj shtrëngimi që ky rast i praktikuar nga një ndërmarrje

253Faull & NТkpay, “TСe EC Law of CompetТtТon” , (1999), Oxford: Oxford UnТversТty Press, fq. 166 – 169. 254Ibid 251. 255Ibid 251.

82

të konsiderohet abuziv. Qëllimi është që klienti të mos ketë mundësi të zgjedhë në momentin që do të bëjë blerje256.

Ekzistojnë shkallë të ndryshme të shtrëngimit kur lidhet një produkt. Një shtrëngim mund të marri formë në kuptimin që një ndërmarrje në pozite dominuese thjesht nuk do ti shesë të ndara produktet e lidhura. Ky kusht mund të jetë i shkruar në kontratën me konsumatoret ose me shpërndarësit e tij. Gjithashtu ky kusht mund të aplikohet edhe de facto nga një ndërmarrje në pozite dominuese dhe konsumatorët nuk mund të blejnë dot produktet e lidhura veçmas njëri-tjetrit257.

Një shkallë më e lehtë e shtrëngimit është ajo e bërjes së blerjes më të dobishme në rastin kur blerja e dy produkteve bëhet në formën e paketës. Një mënyrë e zakonshme e kësaj praktike është edhe anulimi i garancisë në rast se do të përdoren pjesë rezervë të prodhuara nga ndërmarrjet konkurrente258. Tjetër tërheqje e mundshme do të ishte ajo që blerja e produkteve veç e veç do të kushtonte më shumë në krahasim me blerjen e tyre në një paketë. Kushte të tilla do të privonin konsumatorët të zgjidhin kur do të blinin një produkt ose shërbim259.

- Sjellja anti-konkurruese

Ndonëse lidhja e produkteve ose e shërbimeve është një mënyrë e mirë për krijuar të ardhura si rezultat i kursimit në lidhje me kostot e prodhimit, shpërndarjes dhe transaksioneve, në disa raste kjo praktikë mund të ketë efekte anti-konkurruese. Këto efekte të mundshme janë veçanërisht nxjerrja jashtë tregut, diskriminimi me anë të çmimit ose çmimet e larta260.

Në mënyrë të veçantë i ushtohet rëndësi nxjerrjes nga tregu. Nxjerrja nga tregu ka efektin e përjashtimit të ndërmarrjeve duke bërë në këtë mënyrë që të pengohet hyrja në treg e konkurrentëve potencial dhe krijimi i një tregu të mbyllur. Në këndvështrimin e një ndërmarrje ky lloj përjashtimi krijon mundësi për rritjen e të ardhurave dhe përfitimeve duke mundësuar gjithashtu që një ndërmarrje në pozitë dominuese të fuqizojë dhe të mbrojnë pozicionin e saj në treg. Shtrëngimi i konsumatorëve për të blerë produktet e lidhura është një mënyrë shumë efikase e përdorur nga ndërmarrjet në pozitë dominuese për të përjashtuar nga tregu produktet konkurruese261.

Përgjithësisht ekzistojnë dy aspekte të cilat merren parasysh kur bëhet vlerësimi nëse sjellja është abuzuese dhe nëse përbën përjashtim apo jo. Aspekti i parë lidhet me kontrollin që ushtrohet për të parë së cilët konsumatorë janë aktualisht janë të lidhur me produktin. Qëllimi i kësaj është që të shihet se cilët konsumatorë po largohen nga konkurrentët e ndërmarrjes në pozitë dominuese. Aspekti i dytë lidhet me vlerësimin nëse konsumatorët e përfshirë përbëjnë apo jo një pjesë të mjaftueshme të tregut262. Gjithsesi çdo vlerësim i përjashtimit duhet të shqyrtojë praktikën në detaje, aplikimin e tij në treg dhe fuqinë e ndërmarrjes në treg rast pas rasti dhe jo në përgjithësi263.

256Faull & NТkpay, “TСe EC Law of CompetТtТon”, (1999), Oxford: Oxford UnТversТty Press, fq. 167. 257Ibid 256. 258Faull & NТkpay, “TСe EC Law of CompetТtТon” , (1999), Oxford: Oxford UnТversТty Press, fq. 167 – 168. 259Çështja Hilti AG v. Commission (1994), C-52/92P, ECR 1-667. 260DG CompetТtТon “DТscussТon paper on tСe applТcatТon of artТcle 82of tСe treaty to exclusТonary abuses” (2005), Brussels, fq. 54-55. 261DG CompetТtТon “DТscussТon paper on tСe applТcatТon of artТcle 82of tСe treaty to exclusТonary abuses” (2005), Brussels, fq. 56-57. 262Ibid 260. 263Ibid.

83

Numri i rasteve që lidhen me praktikat e lidhjes në raport me nenin 102 (d) janë shumë të kufizuara. Siç u tha dhe më lart praktika ligjore është e rëndësishme me qëllim kuptimin se si neni 102 (d) do të aplikohet. Çështjet kryesore në këtë fushë janë ato të Microsoft264, Hilti265, Tetra Pac266dhe deri në një masë ajo e Napier Brown/British Sugar267.

II.2.3. Ndikimi i dukshëm në tregun ndërmjet shteteve anëtare.

Abuzimi me pozitën dominuese mund të ndikojë në tregun ndërmjet shteteve anëtare në disa mënyra. Efektet sipas ndikimit të tyre mund të kenë disa mënyra të influencës në tregtinë ndërkombëtare.

- Kufiri juridiksional

Koncepti i ndikimit të tregut ndërmjet shteteve anëtare përcakton kufirin juridiksional të ndalimit të parashikuar në nenin 101 (është gjithashtu një kërkese që çdo abuzim me pozitën dominuese duhet të ndikojë tregun sipas nenit 102). Kriteri kufizon fushën e aplikimit të nenit 101-102 te TFBE, për marrëveshjet që kanë një nivel minimal të efekteve brenda BE kështu që praktikat duhet që të ndikojnë në mënyrë të dukshme tregtinë ndërmjet shteteve anëtare268. Qëkurse kjo kërkesë është parë thjesht si problem juridiksional, është interpretuar gjerësisht, megjithëse është pranuar që BE nuk ka juridiksion mbi çështjet në të cilat efektet e një marrëveshje ose sjelljeje kufizohen vetëm në një shtet anëtar269. Kuptimi i ndikimit në tregun ndërmjet shteteve anëtare është sqaruar nga praktika gjyqësore. Komisioni gjithashtu ka përgatitur një njoftim mbi konceptin e ndikimit në tregun ndërmjet shteteve anëtare i cili kërkon të përcaktojë parimet e shtjelluara nga gjykata dhe të shpalosë se kur një marrëveshje ose sjellje mundet “duksСëm” të ndТkojë në tregtТnë ndërmjet sСteteve anëtare270.

- Testet

Njoftimi i Komisionit mbështetur dhe në praktikën e gjykatës, thekson se koncepti i “tregtТsë” nuk kufТzoСet në sСkëmbТmТn tradТcТonal të të mТrave dСe sСërbТmeve përgjatë kufijve. Ekziston një koncept më i gjerë që mbulon të gjithë aktivitetet ekonomike ndërkufitare përfshirë edhe vendosjen e bizneseve. Interpretimi është në përputhje të plotë me objektivin themelor të traktatit dhe që ka të bëjëme promovimin e lëvizjes së lirë të mallrave, shërbimeve, personave dhe kapitalit271. Një marrëveshje do të konsiderohet se “ndТkon tregun” në qoftë se ajo ndërСyn në strukturën e tregut ndërmjet sСteteve anëtare. Duhet të ketë një ndikim në lëvizjen e mallrave, shërbimeve ose aktiviteteve të tjera ekonomike ku përfshihen se paku dy shtete anëtare. Një marrëveshje ose praktikë mundet gjithashtu të konsiderohet se ndikon në treg në qoftë se ajo është përgjegjëse dhe ndikon në strukturën e konkurrencës në tregun e përbashkët p.sh kur kjo eliminon ose rrezikon të eliminojë konkurrentët që ushtrojnë aktivitetin e tyre brenda Bashkimit Evropian. Testi i fundit është me shpesh i përdorshëm në kuptim të nenit 102 sesa nenit 101 të TFBE272.

264Ibid 236. 265Ibid 259. 266ÇështjaTetra Pak International SA. v. Commission (1996), C-333/94P, ECR 1-5951. 267Çështja Napier Brown v. British Sugar (1988), IV/30.178, Fletore Zyrtare L 284/41. 268NjoftimТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ konceptТn e efektТt në tregtТnë të përfsСТrë në nenТn 81 dСe 82 të TraktatТt” (2004), Fletore Zyrtare C 101/81, paragrafi 13. 269Çështja Hugin Kassaregister AB and Hugin Cash Registers Ltd v Commission (1979), E.C.R 1869. 270NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ konceptТn e efektТt në tregtТnë të përfsСТrë në nenТn 81 dСe 82 të TraktatТt” (2004), Fletore Zyrtare C 101/81. 271Ibid 270, paragrafi 19. 272Çështja Istituto Chemioterapico Italiano S.p.A and Commercial Solvents Corporation v Commission, (1974) ECR 223, paragrafi 5.

84

- Struktura e testit të tregtisë

Në një nga çështjet273 e shqyrtuara nga ana e saj, GJED bëri një interpretim të gjerë duke përcaktuar kërkesat që duhet të përmbushë një marrëveshje në mënyrë që të konsiderohet së ndikon në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare. Ajo çfarë konsiderohet e nevojshme është fakti që me një shkallë të mjaftueshme të probabilitetit, bazuarnë një tërësi elementësh objektiv ligjore ose mbi fakte, duhet të jetë e mundur të parashikohet nëse marrëveshja në fjalë mund të ketë ndikim të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, aktual ose potencial në strukturën e tregtimit ndërmjet shteteve anëtare274.

Testi në fjalë bëhet me qëllim që të tregojë:

a) probabilitetin në një shkallë të mjaftueshme bazuar në një numër elementesh objektiv ligjor ose fakte275;

b) ndikimin në strukturën e tregtisë ndërmjet shteteve anëtare276; c) ndikimin në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, aktual ose potencial në

tregtinë ndërmjet shteteve anëtare 277.

Gjithsesi një marrëveshje do të bie brenda aplikimit të dispozitës për tregtinë në vendet anëtare edhe pse qëllimi i saj nuk ka qenë të ndikojë strukturën e tregtisë por mund të konstatohet se ajo është aftë të ketë një ndikim të tillë278, p.sh siç mund të jetë rasti kur ndikimi në strukturën e tregtisë në një të ardhme. Për sa kohë që është një kriter juridik, nuk është e nevojshme të vërtetohet se aktualisht ajo ka ndikim ndërkufitar. Faktorët e duhur që shërbejnë për të bërë përcaktimin do të jenë: natyra e marrëveshjes dhe praktikes; natyra e produkteve si edhe pozicioni dhe rëndësia e ndërmarrjeve të përfshira. Në një çështje279, GJED u shpreh se fakti që tregtia ndërshtetërore është në një nivel të ulët, nuk përbën shkak që neni 101 (1) i TFBE të jetë i pazbatueshëm nëse arsyetohet se pritet që në të ardhmen struktura e tregtisë mund të pësojë ndryshime. Sidoqoftë Komisioni deklaroi se përfshirja e ndikimit indirekt ose potencial në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare nuk do të thotë që analiza mund të bazohet në ndikimin e largët, hipotetik ose spekulativ.

- Zgjerimi i tregtisë

Në një tjetër çështje280, pretendimi i palëve se marrëveshja e tyre për furnizimin nuk prodhonte ndikim ne tregtinë ndërmjet shteteve anëtare ne kuptim te nenit 101 (1) për sa kjo gjë rriste tregtinë ndërmjet shteteve anëtare, nuk u pranua dhe u refuzua nga GJED e cТla arsyetoТ ne vendТmТn e saj se “faktТ që një marrëvesСje nxТt rrТtjen, ndonëse në një masë të madhe, e volumit tregtar ndërmjet shteteve anëtare, nuk është i mjaftueshëm që të përjasСtojë mundësТnë qe kjo marrëvesСje mund te “ndТkoje” te tТlle tregtТ. Për më tepër GJED vërejti se kontrata e cila përjashtonte këdo tjetër përveç Consten nga importi i produkteve në France dhe ndalonte Consten të ri-eksportonte këto produkte jashtë Francës drejt shteteve të tjera anëtare, duke arritur në përfundimin se kjo kontratë në mënyrë të “padТskutuesСme” ndТkonte tregtТnë ndërmjet sСteteve anëtare. Në këtë mënyrë theksohet se qëllimi përfundimtar i traktatit nuk është rritja e tregtisë ndërmjet shteteve anëtare por të krijojë një sistem konkurrence të pa shtrembëruar. Neni 101 i traktatit është

273Çështja C-56/65 Societe Technique Miniere v Maschinenbau Ulm (1966) ECR 235 274Ibid 38, paragrafi 7. 275Ibid 270, paragrafi 25-32. 276Ibid 270, paragrafi 33-35. 277Ibid 270, paragrafi 36-43. 278Ibid 270, paragrafi 26. 279Çështja AEG v. Commission (1983) E.C.R 3151, paragrafi 60. 280Ibid 36.

85

i aplikueshëm për çdo marrëveshje e cila mund të cenojë lirinë e tregtisë ndërmjet shteteve anëtare në atë mënyrë që mund të rrezikojë arritjen e një tregu të vetëm. Termi struktura e tregtisë ka karakter neutral dhe nuk përbën kusht që të thuhet se tregtia është e ndaluar ose kufizuar.

- Ndarja e Tregut të Përbashkët

Disa marrëveshje vertikale janë të afta të ndikojnë tregtinë ndërmjet shteteve anëtare për shkak të tendencës së tyre për të përfshirë kufizimet territoriale dhe aftësitë e tyre individuale në ndarjen e tregut të përbashkët. Gjithsesi një marrëveshje që mbulon vendet palët e treta dhe ndërmarrjet e vendosura në vendet e treta, mundet që në mënyrë të dukshme të ndikojë në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare kur ajo është e aftë të ndikojë në aktivitetin ekonomik ndërkufitar brenda Bashkimit Evropian. Rast konkret mund të jetë ai i një marrëveshje që i ndalon një furnizuesi të autorizuar të pozicionuar jashtë territorit të BE të cilit i ndalohet të bëjë shitje jashtë territorit të përcaktuar në marrëveshje (përfshirë këtu edhe territorin e BE). Nëse një marrëveshje me një ndërmarrje jashtë BE është e aftë apo jo të ndikojë në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare do të varet nga faktorë të tillë si: objekti i marrëveshjes (nëse qëllimi i marrëveshjes është të kufizojë konkurrencën brenda BE), çmimi që vendoset në kontratë për produktet që do shiten në BE dhe ato jashtë BE-së, niveli i taksave doganore dhe kostot e transportit281. Duhet theksuar se një marrëveshje mund të ketë ndikim në tregti edhe në qoftë se ajo nuk duket ose shfaqet si e tillë në pamje të parë. Ndikimi në tregtinë ndërshtetërore mund të zbulohet me anë të një shqyrtimi të hollësishëm të marrëveshjes.

Në çështjen Delimitis282, një marrëveshje për furnizimin me birrë ndërmjet një prodhuesi Gjerman birre dhe një pronari Gjerman të një kafeneje vendoste detyrimin e këtij të fundit për blerjen e birrës vetëm nga prodhuesi i birrës. Në përjashtim të këtij detyrimi në marrëveshje ishte përfshirë një klauzolë lejuese e cila lejonte pronarin e kafenesë të blinte birrë nga furnizuesit e tjerë në shtetet e tjera anëtare. GJED vendosi se gjykata kombëtare duhet ta shqyrtojë çështjen më në hollësi. Është e rëndësishme të përcaktohet nëse është apo jo kjo klauzolë lejuese hipotetike apo e vërtetë. Kontrata detyron pronarin e kafenesë të blejë një sasi specifike vjetore nga prodhuesi i birrës. Duhet të analizohet nga gjykata kombëtare nëse kjo klauzolë që përcakton minimumin e sasisë që duhet të blihet nga prodhuesi i birrës, në të vërtetë a i lë mundësi reale pronarit të kafenesë të blejë birrë nga shtetet anëtare. Në këtë rast jemi përpara faktit se nëse marrëveshja nuk i krijon mundësinë pronarit të kafenesë të blejë birrë nga vendet anëtare atëherë kjo marrëveshje mund të prodhojë ndikim në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare, pavarësisht klauzolës lejuese. Në anën tjetër nëse marrëveshja i lë një mundësi reale furnizuesve të huaj të birrës për të furnizuar tregun, marrëveshja në parim nuk është e aftë të ndikojë tregtinë ndërmjet shteteve anëtare.

- Marrëveshjet e aplikueshme vetëm në një shtet anëtar.

Është tendencë që një marrëveshje të konsiderohet se ndikon në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare vetëm nëse aktiviteti ekonomik zhvillohet në dy shtete të ndryshme283. Siç u provua në çështjen Delimitis,edhe një marrëveshje e cila zbatohet në një shtet anëtar të vetëm është e aftë të ndikojë në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare. Situatë e ngjashme është edhe në rastin e karteleve, veçanërisht atyre të cilat dominojnë një pjesë ose të gjithë tregun, të cilat tentojnë të forcojnë ndërthurjen dhe të ta bëjnë më të vështirë për

281Çështja Javico v Yves Saint Laurent (1998), C-306/96,ECR I-1983, paragrafi 15-29. 282Çështja Stergios Delimitis v Henninger Bräu AG (1991), C-234/89, ECR I-935. 283Ibid 270, paragrafi 61-72.

86

ndërmarrjet nga shtetet e tjera anëtare të futen ne treg284. GJED në vazhdimësi ka pranuar që fakti që një kartel lidhet vetëm me reklamimin e produkteve në një shtet anëtar të vetëm nuk përbën arsye të mjaftueshme për të përjashtuar mundësinë që tregtia ndërmjet shteteve anëtare të jetë ndikuar. Ndodh që karteli të jetë i suksesshëm vetëm nëse pjesëmarrësit në kartel mundet t`ia dalin të mbrojnë veten e tyre nga hyrja në treg e konkurrentëve të huaj. Nëse kjo mbrojtje nuk arrin të realizohet dhe produkti i cili mbrohet nga marrëveshja bëhet i tregtueshëm, atëherë karteli ka të ngjarë të dëmtohet nga konkurrenca e ndërmarrjeve në shtetet e tjera anëtare.

- Kufizimet e Konkurrencës dhe Kufizimet e Tregtisë.

Është e qartë se për sa kohë një marrëveshje në tërësinë e saj ndikon në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare, është i parëndësishëm fakti që klauzola ose klauzolat të cilat kufizojnë konkurrencën në vetvete nuk ndikojnë tregtinë.

- Marrëveshjet të cilat në mënyrë të dukshme ndikojnë në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare.

Njoftimi i Komisionit i cili lidhet me ndikimin në konceptin e tregtisë gjithashtu lidhet edhe me elementin e matshëm të kriterit si edhe me pyetjen se kur një marrëveshje në mënyrë të dukshme do të ndikojë tregtinë ndërmjet shteteve anëtare285. Ky njoftim vendos se legjislacioni Evropian e kufizon juridiksionin e saj në marrëveshjet dhe praktikat të cilat janë të afta të ndikojnë tregtinë në një masë të caktuar. Në veçanti, rëndësia e prezencës në treg mund të vlerësohet duke iu referuar pozicionit dhe rëndësisë së ndërmarrjes në tregun përkatës. Sipas Komisionit, rëndësia e ndikimit në tregtinë mund të matet si në terma absolut (xhiron) ashtu edhe në terma relativ duke krahasuar pozicionin e ndërmarrjeve përkatëse me ndërmarrjet e tjera në treg (pjesa në treg)286. Në paragrafët 50-57 të njoftimit mbi konceptin e efekteve në tregtinë të përfshira në (ish) nenin 81 dhe 82 të TKE, Komisioni përpiqet të përcaktojë sasinë për ta konsideruar të dukshme, duke theksuar se sidoqoftë vlerësimi varet nga rrethanat individuale në çdo çështje. Gjithashtu Komisioni tregon se kur tregtimi normalisht nuk është i aftë të ndikojë tregtinë. Ai gjithashtu përcakton prezumimin negativ duke dhënë përkufizimin e mungesën së efektit të dukshëm në tregtinë ndërmjet shteteve anëtare. Ndryshe nga sa përcaktohet në njoftimin e Komisionit për marrëveshjet e një rëndësie minore (97/C, 372/03), Komisioni vendosi që rregulli zbatohet në të gjitha marrëveshjet pavarësisht kufizimeve në përmbajtje të tyre. Vendosja e prezumimit sipas përcaktimeve të bëra në Njoftimin e Komisionit mesa duket do të kenë një rëndësi të veçantë kur këto çështje të shtrohen për trajtim përpara gjykatave kombëtare.

284Çështja Bagnasco v BPN and Carige (1999), 216/96, ECR I-135, paragrafi 38-53 285Ibid 270, paragrafi 44-57. 286Ibid 270, paragrafi 46.

87

KAPITULLI III – E DREJTA E KONKURRENCËS NË SHQIPËRI

III.1. Historiku i lindjes dhe i zhvillimit të së drejtës së konkurrencës në Shqipëri.

Gjatë periudhës së sistemit komunist 100% e pronës në fushën e industrisë, bujqësisë, tregtisë dhe shërbimeve të tjera në Shqipëri ishte shtetërore, duke qenë kështu në vendin e parë në të gjithë Bllokun Komunist të Evropës Lindore për peshën specifike të pronësisë shtetërore në totalin kombëtar të pronësisë.

Kushtetuta e fundit komuniste e vitit 1976, e cila mbeti në fuqi deri në rrëzimin e sistemit komunТst dСe qeverТsë së fundТt të tТj, sanksТononte se “.. në SСqТpërТ ndaloСet prona prТvate”287.

Sanksionimi i shumëllojshmërisë së pronës, iniciativës së lirë dhe ekonomisë së tregut do të ishin një nga hapat e parë dhe më të rëndësishmit në lindjen dhe zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në vendin tonë.

Lindja dhe zhvillimi i politikës dhe legjislacionit në fushën e të drejtës së konkurrencës në Shqipëria për shkak edhe të ecurisë së saj mund të ndahet në tre etapa kryesore të cilat do trajtohen shkurtimisht më poshtë.

i. Periudha 1991-1995 - Ngjizja e një fryme ligjore dhe rregullatore në fushën e konkurrencës

Kjo periudhë karakterizohet nga proceset demokratike që pasuan rënien e një regjimi totalitar si për individin në raportin e tij me shtetin ashtu dhe me ekonominë e mbyllur dhe të centralizuar.

Parlamenti i parë pluralist që në aktin e parë themelor juridik, të miratuar me ligjin Nr. 7491, datë 29.04.1991, “DТspozТtat Kryesore Kushtetuese”, sanksiononte parimet themelore dhe institucionet bazë mbi të cilat do të ndërtohej sistemi i ri politiko-ekonomik, i bazuar në ekonominë e tregut.

Në këto dispozitatkusСtetuese përcaktoСej se “....Ekonomia e vendit bazohet në shumëllojshmërinë e pronave, iniciativën e lirë të të gjitha subjekteve dhe rolin rregullues të sСtetТt”288. Sipas këtyre dТspozТtave “..Subjekte të së drejtës së pronësТsë janë shteti, personat juridikë dhe fizikë. Të gjitha llojet e pronësisë gëzojnë mbrojtje të barabartë me ligj289”. Një hap tjetër i rëndësishëm qe u ndërmor nga shteti shqiptar ishte dhe nxjerrja e dekretit të Presidiumit të Kuvendit Popullor Nr. 7476, datë 12.03.1991, "Për lejimin dhe mbrojtjen e pronës e të veprimtarive private", e cila kishte për qëllim legalizimin e procesit të privatizimit të sektorëve të ekonomisë shtetërore. Sipas këtij dekreti në Shqipëri lejohet dhe mbrohet prona dhe veprimtaria private290.

Hapja e tregut dhe iniciativat private tashmë kishin filluar të shfaqnin elementë të praktikave të tyre anti-konkurruese të cilat ndonëse në hapat e para, shiheshin si rrezik për zhvillimin e një tregu të lirë dhe konkurrues.

287LТgjТ Nr.5506, datë 28.12.1976 “KusСtetuta e RepublТkës Popullore SocТalТste e SСqТpërТsë”, nenТ 16. 288Ligji Nr.5506, datë 28.12.1976 “KusСtetuta e RepublТkës Popullore SocТalТste e SСqТpërТsë”, nenТ 10. 289LТgjТ Nr.5506, datë 28.12.1976 “KusСtetuta e RepublТkës Popullore SocТalТste e SСqТpërТsë”, nenТ 11. 290DekretТ Nr. 7476, datë 12.3.1991 “Për LejТmТn dСe Mbrojtjen e Pronës e të VeprТmtarТve PrТvate”, nenТ 1.

88

Në mbyllje të periudhës së parë kemТ mТratТmТn e lТgjТt “Për Konkurrencën”291, i cili hapi siparin e rrugëtimit të gjatë dhe të vështirë me të cilin do ndeshej më tej e drejta e konkurrencës në Shqipëri.

ii. Periudha 1995-2003 – hapat për jetësimin dhe institucionalizimin e së drejtës dhe politikave në fushën e konkurrencës.

Në këndvështrimin e sotëm periudha në fjalë mund të shfaqet si e vakët dhe pothuajse inegzistente duke mos mundësuar rregulla adekuate për zhvillimin e konkurrencës dhe mangësi në krijimin e një strukture të pavarur. Gjithsesi duhet të theksojmë se bëhet fjalë për hapat e para të zhvillimit të termin konkurrencë në ekonominë e tregut dhe për më tepër miratimi i ligjit sado që përbente një hap të vogël, ishte gur themeli i cili do të hidhte bazat për krijimin e një kuadri ligjor që do të garantonte konkurrencën në tregun e lirë si edhe institucionalizimin e politikave në fushën e konkurrencës në Shqipëri.

Ligji në fjalë adreson çështje të tilla si monopoli, sundimi i tregut, konkurrenca e pandershme (duke përjashtuar nga zbatimi i tij sektorët publik përfshirë shërbimet, bankat dhe disa institucione të tjera292) dhe ndër të tjera institucionalizimin një autoriteti për konkurrencën i cila në bazë të ligjit ishte Drejtoria e Konkurrencës293. Struktura e parë për konkurrencën u ngrit dhe funksionoi pranë Drejtorisë së Legjislacionit Tregtar në Ministrinë e Industrisë, Transportit dhe Tregtisë. Periudha 1996-2001 u karakterizua nga një strukturë e paqëndrueshme e konkurrencës e cila ishte dhe për shkak të problematikat që lidheshin me ndryshime e shumta strukturale institucionale si edhe reflektim i pamjaftueshmërisë së trajnimit të stafit. Gjatë kësaj periudhe ndikim patën edhe ngjarjet e viti 1997 që shkaktuan një paqëndrueshmëri të theksuar sociale dhe ekonomike si pasojë e skemave piramidale që ndodhën në të njëjtën kohë që ekonomia ishte decentralizuar dhe tregu ishte liberalizuar.

Zhvillimi i Procesit të Asocim Stabilizimit përbënte marrëdhënien e parë të bashkëpunimit ndërmjet Shqipërisë dhe Evropës294. Në kuadër të bashkëpunimit me qëllim forcimin institucional të institucioneve të konkurrencës si edhe bazuar në rekomandimet e vazhdueshme dhe të pa munguara të ekspertëve të BE, u krijua Drejtoria e Konkurrencës Ekonomike. Njësia vendimmarrëse për konkurrencën ishte Komisioni i Konkurrencës. Komisioni i Konkurrencës funksiononte brenda Ministrisë së Ekonomisë dhe përbëhej nga pesë anëtarë të emëruar nga ministri që mbulonte tregtinë.

Ndonëse kishin kaluar vetëm pak vite nga hapat e parë për decentralizimin e ekonomisë dhe liberalizmin e tregut zbatimi i ligjit dhe zhvillimet institucionale filluar të japin efektet e veta edhe pse në një shkallë të ulët kjo edhe për shkak të progresit të ngadaltë në këtë fushë, ndikuar dhe nga përqindja e lartë e informalitetit në ekonominë shqiptare por dhe nga koha e gjatë që mori zhvillimi i proceseve të privatizimit.

E gjithë kjo eksperiencë e fituar në këto vite shërbeu si nxitje për të kërkuar më shumë dhe për të mundësuar qasjen e legjislacionit Shqiptar me atë Evropian si nevojë për mbrojtjen më të gjerë dhe nxitjen e konkurrencës nëpërmjet një fryme monitoruese të pavarur nga organet e qeverisjes qendrore.

291LТgjТ Nr. 8044, datë 07.12.1995 “Për Konkurencën”. 292Ibid 291, nenet 51-55. 293Ibid 291, neni 57. 294Shqipëria kishte nënshkruar më parë Marrëveshjen e Tregtisë dhe Bashkëpunimit (26, tetor, 1992 (Fletore Zyrtare L 343/1) marrëveshje e cila ishte e një natyre tjetër nga kjo marrëdhënie e krijuar nëpërmjet procesit të Asocim Stabilizimit.

89

I vetmi ndryshim që pësoi ligji gjatë periudhës që mbeti në fuqi lidhej me ndalimin që bëhej në fushën e medias së shkruar të pavarur duke mos i lejuar kësaj të fundit uljen e çmimit të shitjes së gazetave dhe revistave poshtë kostos së prodhimit të tyre295.

Në këto kushte u pa e nevojshme dhe u bë i mundur hartimi dhe miratimi i ligjit Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” Т cТlТ do të trajtoСet në vazhdim.

iii. Periudha 2003-2014 – rrugëtimi drejt përvojës Evropiane nëpërmjet përafrimit të politikave, kuadrit ligjor dhe rregullator në fushën e konkurrencës.

NТsma për rТsСТkТmТn e lТgjТt Nr. 8044, datë 07.12.1995 “Për konkurrencën” u mor nga Drejtoria e Konkurrencës Ekonomike (Komisioni i Konkurrencës) pranë Ministrisë së Ekonomisë e cila me mbështetjen edhe të GTZ296 bëri të mundur hartimin e një drafti, që pa frikë mund të themi se përbën një nga aktet e pakta në Shqipëri që ka qenë koherent më politikën dhe frymën Evropiane në fushën e të drejtës së konkurrencës.

Kuadri ligjor rregullator të cilin do ta trajtojmë në vazhdim, vjen edhe si detyrim që lindi nga nenet 70 dhe 71 të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit297. Këto detyrime duhet të fillonin të përmbusheshin me hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Përkohshme298. Në këto marrëveshje shprehej qartë domosdoshmëria e përgatitjes së kuadrit ligjor për konkurrencën të СarmonТzuar me “acquis communautaire”299 si edhe të ngritjes së strukturave përgjegjëse të pajisura me të gjitha kompetencat për kontrollin e praktikave anti-konkurruese300. Duke pasur parasysh të gjitha kërkesat dhe detyrimet e Shqipërisë ndaj procesit të integrimit, u punua seriozisht dhe me përgjegjësinë maksimale me qëllim përgatitjen e kuadrit ligjor në fushën e konkurrencës.

III.2. LТgjТ “Për Mbrojtjen e Konkurrencës”301

Miratimi i ligjitNr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” ТsСte sa një sfidë për nismën e marrë për hartimin dhe miratimin e tij, aq edhe përgjegjësi për të jetësuar dhe për ti dhënë një karakter tjetër funksionimit të ekonomisë së tregut dhe tregut të lirë sipas konkurrencës së ndershme.

Ky ligj e vendos fokusin vetëm në konkurrencën ekonomike duke bërë një ndarje të qartë të legjislacionit për antitrustet me legjislacionin për konkurrencën e pandershme e cila është pjesë e parashikuar në Kodin Civil302. Duhet theksuar se gjatë këtyre viteve ligji ka pësuar vetëm disa ndryshime303 të cilat nuk kanë qenë të një rëndësie të veçantë duke konfirmuar në këtë mënyrë dhe duke treguar seriozitetin, profesionalizmin dhe frymën bashkëpunuese me organizmat Evropian në hartimin e tij në vitin 2003.

Ligji i ri i miratuar, i cili shfuqizoi ligjin e deriatëhershëm, u bë i zbatueshëm për të gjitha ndërmarrjet dhe grupimet e ndërmarrjeve të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, ndikojnë ose mund të ndikojnë në treg, të gjitha subjektet që ushtrojnë

295LТgjТ Nr.8044, datë 07.12.1995 “Për Konkurencën”, Т ndrysСuar, nenТ 39 pТka 3. 296German Technical Cooperation (GTZ). 297Stabilisation and Association Agreement between the European Communities and their Member States, of the one part, and the Republic of Albania, of the other part (Marrëveshja e Stabilizim Asocimit), Nr. 8164/06, datë 22 Maj 2006. 298Interim Agreement on Trade and trade-related matters between the European Community, of the one part, and the Republic of Albania, of the other part (Marrëveshja e ndërmjetme (interim)), Nr. 8154/06 datë 22 Maj 2006 (hyrja në fuqi 1 dhjetor 2006) 299Ibid 297, neni 70. 300Ibid 297, neni 71. 301LigjiNr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurencës” (Т ndrysСuar). 302Ibid 4. 303Ibid 5.

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=6&cad=rja&uact=8&ved=0CEgQFjAF&url=http%3A%2F%2Fwww.amman.diplo.de%2Fcontentblob%2F2563048%2FDaten%2F630801%2FGerman_Technical_Cooperation_GTZ.pdf&ei=1UQ_VfDCLNKxaansgagM&usg=AFQjCNFnW5ans2s09aL1NXVfqHRwBviPRQ&sig2=2hvRAVMQHLanGTeK85ryUw&bvm=bv.91665533,d.d2s

90

veprimtarinë jashtë territorit të Republikës së Shqipërisë nëse pasojat e kësaj veprimtarie ndihen në tregun e brendshëm304.Me ndryshimet e bëra në vitin 2010, fusha e zbatimit të këtij ligji u shtri edhe tek ndërmarrjet publike dhe ndërmarrjet, të cilave u janë dhënë nga shteti të drejta ekskluzive ose të drejta të veçanta dhe ndërmarrjet të cilave u është dhënë e drejta e ushtrimit të veprimtarisë në fushën e shërbimeve me interes ekonomik të përgjithshëm apo ato të cilat kanë karakterin e monopoleve të orientuara drejt sigurimit të të ardhurave, për sa kohë dhe në atë masë që në ligj dhe në fakt nuk pengohet veprimtaria e tyre305, duke përjashtuar nga aplikimi i këtij ligji marrëdhëniet ndërmjet punëdhënësve dhe punëmarrësve për marrëdhëniet që janë objekt i një kontrate kolektive ndërmjet punëdhënësve dhe sindikatave306.

Ky ligj bën një qasje të plotë të nenin 101 të TFBE (ish neni 81 i TKE) kur në nenin 4 të tij parashikon listën (e zezë) të marrëveshjeve vertikale dhe horizontale të ndaluara të cilat kanë për qëllim të pengojnë, kufizojnë ose shtrembërojnë konkurrencën në treg nëpërmjet fiksimit të çmimeve, ndarjes së tregjeve, kufizimit të prodhimit, vendosjen e kushteve kontraktore te padrejta etj, ndërsa në nenet 5, 6 dhe 7 parashikon listën (gri) të rasteve të përjashtimit të marrëveshjeve nga ndalimi por gjithmonë me vendim të marrë nga Komisioni i Konkurrencës.

E njëjta gjë ndodh me parashikimin që i bëhet në ligj përkufizimit të pozitës dominuese dhe abuzimin me pozitën dominuese duke bërë një qasje të plotë me përkufizimin e bërë në nenin 102 të TFBE. Në nenin 8 të ligjit përcaktohet që pozita dominuese në vetvete nuk përbën shkelje por është abuzimi me pozitën dominuese që konsiderohet shkelje për rastet e parashikuara në një listë jo-shteruese që përshkruhet në nenin 9 të ligjit.

Gjithashtu në nenet 10 deri 17 të ligjit jepet një koncept më i gjerë për përqendrimet e ndërmarrjeve, duke reflektuar në këto dispozita konceptin juridik sipas dispozitave të legjislacionit evropian. Në këto dy dispozita përcaktohet se nuk lejohen përqendrimet e ndërmarrjeve të cilat kanë për qëllim të kufizojnë në mënyrë të ndjeshme konkurrencën në treg ose në një pjesë të tij, në veçanti si rezultat i krijimit ose forcimit të pozitës dominuese. Parashikohen gjithashtu kriteret që komisioni merr parasysh në vlerësimin e përqendrimeve si edhe një përkufizim të detajuar mbi mënyrën e llogaritjes së xhiros, tejkalimi i së cilës është shkak ligjor që i detyron ndërmarrjet të bëjnë një kërkesë pranë komisionit në mënyrë që ky i fundit bazuar në nenin 56 të ligjit të vendosë të autorizojë përqendrimin, të autorizojë përqendrimin me kushte dhe detyrime, të fillojë procedurën e hetimit së thelluar ose në bazë të nenit 57 të vendosë ndalimin e përqendrimit.

Gjithsesi të qenit një ligj i hartuar mirë nuk mjafton për të garantuar zbatimin e tij dhe ruajtjen e një fryme konkurueshmërie në treg. Gjithmonë nevojiten instrumente që kontrollojnë dhe monitorojnë zbatimin e drejtë të ligjit. Për këtë arsye në nenin 24 dhe 28 një vend i veçantë dhe tepër i rëndësishëm i kushtohet institucionit të Autoritetit të Konkurrencës si një organizëm juridik, publik i pavarur në kryerjen e detyrave me garancinë të cilën ja jep ligji.Autoriteti i Konkurrencës përbëhet nga Komisioni i Konkurrencës si organ vendimmarrës dhe Sekretari i Përgjithshëm si organ ekzekutiv.

Ligji parashikon në mënyrë specifike organizimin dhe funksionimin e Autoritetit të Konkurrencës. Në nenet 18 deri 26 parashikohen kriteret, kushtet dhe mënyra për zgjedhjen e anëtarëve të Komisionit, pajtueshmëritë me funksionin e anëtarit të Komisionit, detyra dhe përgjegjësitë e anëtarëve dhe të kryetarit të Komisionit si edhe 304Ibid 301, neni 2, pika 1, gërma a) dhe b). 305Ibid 301, neni 2, pika 1, gërma c) dhe ç). (Shtuar me ligjin Nr. 10317, datë 16.09.2010 “Për dТsa sСtesa dhe ndryshime në ligjin Nr. 9121, datë 28.7.2003 "Për mbrojtjen e konkurrencës", të ndryshuar). 306Ibid 301, neni 2, pika 2.

91

marrjen e vendimeve nga Komisioni. Në dispozita të veçanta siç janë nenet 27 deri 29 parashikohet mënyra e organizimit dhe e funksionimit të Sekretariatit i cili drejtohet nga Sekretari i Përgjithshëm, i cili ka të drejtat dhe detyrimet për ushtrimin e detyrës së tij sipas përcaktimeve të bëra në këtë ligj. Rol të veçantë merr dhe parashikimi i bërë në nenin 31 mbi mënyrën e financimit të Autoritetit të Konkurrencës.

Në nenet 32 deri 40 të ligjit rëndësi të veçantë i kushtohet parashikimit në mënyrë të detajuar të procedurave të përgjithshme administrative si edhe parimin e përgjithshëm të ushtrimit të funksionit nga ana e Autoritetit të Konkurrencës sipas Kodit të Procedurës Administrative nëse nuk parashikohet ndryshe në ligj, detyrimin e çdo subjekti privat ose organi të administratës publike për të informuar Autoritetin e Konkurrencës lidhur me kërkesat e këtij të fundit dhe bashkëpunimi me Autoritetin e Konkurrencës për sigurimin e të dhënave dhe të provave të nevojshme, marrjen e autorizimit për inspektimin e ndërmarrjeve ose grupimeve të ndërmarrjeve, përgjegjësitë për inspektimin e tyre nga inspektorët e Sekretariatit, veprimet procedurale gjatë kryerjes së kontrollit në mjediset e ndërmarrjeve dhe në mjedise të tjera sipas kushteve dhe në oraret e përcaktuara ne ligj. Gjithashtu parashikohet e drejta e inspektorëve të Sekretariatit për sekuestrimin e objekteve që kanë vlerën e provës për një afat jo më shumë se 72 orë dhe në raste të veçanta me kërkesë të Autoritetit, Gjykata kompetente mund të vendosi shtyrjen e afatit të sekuestros por jo më shumë se 6 muaj. Ndërmarrjet dhe grupimeve të ndërmarrjeve kanë të drejtë të shprehen për çështjen përpara marrjes së vendimit përfundimtar nga ana e Komisionit. Kundër vendimit të dhënë nga Komisioni palët mund të bëjnë ankim në gjykatën kompetente në mënyrën dhe afatet e përcaktuara me ligj.

Në nenet 41 deri 52 flitet për marrëveshjet dhe për abuzimin e pozitës dominuese. Në këto dispozita është e përcaktuar procedura që ndiqet në rastin e hetimeve, organet që marrininiciativën për kryerjen e hetimeve të cilat janë Komisioni i Konkurrencës, Kuvendi ose çdo institucion rregullator i sektorëve përkatës. Gjithashtu përcaktohet rastet, kushtet dhe afatet për zhvillimin e hetimeve paraprake ose te thelluara, masat e përkohshme që jepen nga Komisioni, kushtet për revokimin e vendimeve, detyrimin për informim dhe publikim në rastet e nisjes se hetimeve si edhe marrjen e vendimeve referuar këtij kreu.

Rëndësi të veçantë në parashikimet e këtij ligji marrin edhe procedurat për përjashtimin e marrëveshjeve nga ndalimi, procedurën për njoftimin e marrëveshjeve, përjashtime të cilat ndryshe nga sa parashikohet në legjislacionin evropian ku përjashtimet bëhen në bllok, në nenin 50 të ligjit vendimi për përjashtime është individual. Gjithashtu parashikohet e drejta për ndryshimin ose revokimin e vendimit të komisionit për rastet e parashikuara. Vend i veçantë ashtu si dhe në frymën e parimeve të së drejtës, zënë edhe parashikimi në nenin 52 që lidhet me botimin e njoftimeve dhe vendimeve për përjashtim.

Element tjetër të cilit i kushtohet vëmendje e veçantë janë edhe procedurat për kontrollin e përqendrimeve ku në mënyrë të detajuar janë të përcaktuar procedurat e njoftimit dhe e marrjes së tij, përkufizimi i procedurës paraprake dhe asaj të thelluar dhe hapat që ndiqen së bashku me afatet. Gjithashtu parashikohet edhe rastet dhe mënyra e dhënies së autorizimit për përqendrimin e përkohshëm si edhe vendimin e Komisionit në rastet kur kërkohet rivendosja e konkurrencës. Si në çdo pjesë të këtij ligji edhe në këtë rast ka parashikuar detyrimin për botimin e vendimeve dhe njoftimeve për nisjen e procedurës së thelluar.

Ky ligj edhe pse vetëm në pak nene, konkretisht në nenet 65 deri 68, parashikon procedurat civile në lidhje me të drejtën e kundërshtimit të vendimeve të Komisionit të cilati konsideron të padrejta pranë gjykatës kompetente. Karakteristik e këtij kreu është

92

fakti që padia mund të ngrihet pavarësisht nga fakti që mund të ketë nisur një procedurë pranë autoritetit. Gjithashtu parashikohet se nëse një palë e paditur kërkon pranë Autoritetit përjashtimin e marrëveshjes nga ndalimi, gjykata pezullon procedurën dhe pret vendimin e Komisionit. Në këtë pikë mund të themi që ky ligj i jep Autoritetit të Konkurrencës një autoritet dhe pavarësi duke e kthyer atë në strukturën e pavarur dhe të specializuar që merret me kontrollin dhe zbatimin e këtij ligji.

Nga ligjvënësi në nenet 69 deri 80 i është kushtuar vëmendje e veçantë bashkëpunimit me institucionet e tjera, kundërvajtjeve administrative dhe sanksioneve.

Çdo organ i administratës qendrore dhe vendore si edhe entet dhe institucionet e tjera rregullatore, përveçse janë të detyruar të zbatojnë dispozitat e këtij ligji në hartimin e politikave, të akteve ligjore dhe nënligjore për rregullimin e veprimtarisë ekonomike në territorin e Republikës së Shqipërisë, duhet gjithashtu të kërkojnë vlerësimin e Autoritetit të Konkurrencës. Në vlerësimin e tij Autoriteti i Konkurrencës bazuar dhe në interesin e përgjithshëm merr parasysh dhe konsideron barrierat rregulluese të konkurrencës të përfshira në rregullimin ekonomik dhe administrativ. Element tjetër i rëndësishëm ka të bëjë me faktin se bashkëpunimin e tij me institucionet e tjera Autoriteti i Konkurrencës e shtrin si në rrafshin kombëtar ashtu edhe në atë rajonal dhe evropian. Ky bashkëpunim lidhet me ofrimin reciprok sipas kërkesës të informacionit, të dhënave ose dokumenteve që zotërojnë palët në marrëveshje (marrëveshje dypalëshe ose shumëpalëshe) duke respektuar parimet e ligjit për sa i përket pjesës së sekretit tregtar. Shtrirja e bashkëpunimit shkon edhe më tej kur bazuar në ligjin në fjalë, nëse njëra nga autoritet simotra ka pranuar një ankesë ose ka vepruar me nismën e saj për zgjidhjen e ankesës referuar legjislacionit përkatës të konkurrencës, do të shërbejë si bazë e mjaftueshme për secilën nga palët në marrëveshje për marrjen e vendimit për pezullimin procesit ose refuzimin e ankesës. Gjithsesi Autoriteti i Konkurrencës mund të refuzojë pranimin e kërkesës për ofrimin e informacioneve, provave dhe të dhënave tek autoritetet homologe në rast se kjo gjë rrezikon pavarësinë, sigurinë, interesat themelorë ekonomikë ose rendin publik të Republikës së Shqipërisë.

Karakteri shtrëngues i ligjit nuk ka të bëjë vetëm me parashikimin e dispozitave. Në kushtet kur mosrespektimi i tyre nuk do shoqërohej me sanksione, ato do të kishin karakter simbolik dhe do ti ngjanin më shumë një udhëzuesi sesa një ligji i cili qëllim të vetin ka rregullimin e një fushe të caktuar si edhe garantimin e zbatimit të politikave të tij duke parashikuar dhe zbatuar masa ndëshkuese siç janë gjobat në rastet e shkeljes dhe zbatimit të gabuar të legjislacionit në fjalë. Ligji i ndan masat e gjobës duke iu referuar shkeljeve të lehta dhe shkeljeve të rënda sipas parashikimit të bërë në nenet 73 dhe 74 të tij. Shkeljet e lehta referuar nenit përkatës konsiderohen ato shkelje të cila lidhen me mosdhënien e informacionit të plotë ose dhënien e informacioneve të pasakta, refuzojnë ti përgjigjen kërkesave dhe pyetje të Autoritetit, pengojnë autoritetin në kryerjen e procedurave të hetimit si edhe nuk njoftojnë një përqendrim. Shkeljet e rënda do të konsiderohen ato raste kur çdo ndërmarrje pjesëmarrëse janë pjesë e marrëveshjeve ose praktikave të ndaluara, abuzojnë me pozitën dominuese, realizon një përqendrim në kundërshtim me parashikimet ligjore dhe duke sjellë si efekt kufizimin e konkurrencës në tregti edhe mosrespektimi i vendimit për marrjen e masave të përkohshme sipas parashikimit në dispozitën përkatëse. Gjithsesi në nenin 75 të tij, ligjiparashikon edhe mënyrën e caktimit të gjobës duke marrë parasysh rëndësinë dhe kohëzgjatjen e shkeljes. Një element i ri i cili nuk parashikohej në ligjin e vjetër është edhe karakteri periodik që i është dhënë gjobës si masë ndëshkuese. Referuar nenin 76 të ligjit, Komisioni në bazë të vendimit të marrë nga ana e tij mund të vendosë mbi ndërmarrjen gjoba periodike ditore në masën 5 % të xhiros mesatare ditore në vitin financiar paraardhës, e cila llogaritet nga

93

data e marrjes së vendimit në mënyrë që ndërmarrjet e përfshira të mund të ndërpresin shkeljet në rastet e marrëveshjeve ose praktikave të ndaluara, abuzimit me pozitën dominuese, mosrespektimin e vendimeve për marrjen e masave të përkohshme, mospërmbushjen në kohë të angazhimeve të marra për rivendosjen e konkurrencës etj. Një tjetër risi që duhet përmendur dhe që përbën një përafrim me legjislacionin Evropian është edhe lehtësimi nga gjobat. Për ato ndërmarrje të cilat janë të bashkë përfshira me ndërmarrje të tjera në një marrëveshje të ndaluar, nga ana e Autoritetit të Konkurrencës mund ti jepet një lehtësim i pjesshëm ose i plotë nga gjobat nëse ajo ndërmarrje ofron bashkëpunim në zbulimin dhe ndalimin e marrëveshjes së konsideruar e jashtëligjshme. Nëpërmjet “Rregullorja për gjobat dСe leСtësТmТn e tyre” Komisioni këshillon ndërmarrjet për kushtet dhe mënyrën e zbatimit të lehtësimit nga gjobat. Lehtësimi nga gjobat që mund të japë Komisioni, mund të jetë edhe në përpjesëtim me kontributin e dhënë për zbardhjen, zbulimin dhe ndalimin e shkeljes, gjithmonë nëse plotësohen kushtet e përcaktuara në këshillën për lehtësim.

Karakteristikë dhe përcaktim i veçantë lidhet me mundësinë e vendosjes së sanksioneve individuale. Ndonëse subjektet ndaj të cilit zbatohet ky ligj janë ato të përcaktuara në nenin 2, referuar parashikimit të nenit 78 nuk përjashtohet mundësia e vendosjessë gjobave ndaj individëve të cilët me dashje ose nga pakujdesia kryejnë ose bashkëpunojnë në kryerjen e veprime të cilat konsiderohen shkelje të lehta ose të rënda.

Në tërësinë e tij ligji për konkurrencën bazohet kryesisht në rregullat Evropiane të konkurrencës dhe ka për qëllim të përmirësojë kuadrin ligjor dhe institucional për konkurrencën si edhe të ndihmojë në aplikimin e politikave të përmirësuara mbi konkurrencën në Shqipëri.

III.3. Politika kombëtare në fushën e konkurrencës307

Hartimi i politikës kombëtare të konkurrencës është detyrë e Autoritetit të Konkurrencës bazuar në nenin 24/1 të ligjit Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për mbrojtjen e konkurrencës”. Politika e konkurrencës përfshin tërësinë e masave dhe të kuadrit ligjor brenda të cilit subjektet e përcaktuara në ligjin për konkurrencën mund të ushtrojnë lirisht, mbi baza të një konkurrencë të lirë, efektive e të ndershme, veprimtarinë e tyre ekonomike. Në mënyrë që të mbrohet tregu nga kufizimet që mund të ndërmerren nga subjektet objekt i ligjit më qëllim dëmtimin e konkurrencës, duhet të bëhet maksimumi për ruajtjen dhe nxitjen e kësaj të fundit.

Qëllimi i kryesor i hartimit të dokumentit të politikës së konkurrencës është që të shërbejë si një program dhe të përshkruajë se çfarë duhet të bëhet në lidhje me nxitjen e një konkurrence efektive në treg: pse, nga kush dhe kur? Përveç kësaj, ky dokument i shërben edhe komunikimit me publikun, me komunitetin e biznesit dhe institucionet shtetërore308.

Misioni bazë i politikës së konkurrencës është të korrigjojë deformimet e padrejta të tregut, duke mbajtur parasysh faktin që një treg konkurrues sjell zhvillim dhe ndikon në rritjen e mirëqenies së përgjithshme të shoqërisë sonë, ndërsa objektivikryesor i politikës së konkurrencës është dhe mbetet ruajtja e procesit konkurrues si edhe nxitja e një konkurrence efektive në treg.

Në hartimin e politikës kombëtare të konkurrencës janë mbajtur parasysh kushtet e përgjithshme social-ekonomike si dhe kultura e konkurrencës në vendin tonë. Kjo bën të

307Miratuar me vendimin e Komisionit të Konkurrencës Nr. 43 datë 28.12.2006 “PolТtТka Kombëtare e Konkurencës”. 308Ibid 307, fq. 9.

94

domosdoshme që përveç objektivave të përgjithshme për periudhën e kohës për të cilën hartohet ky dokument, të vihet theksi edhe në disa objektiva të tjera, siç janë:

i. të mbrojë lirinë e veprimtarisë ekonomike të pjesëmarrësve në treg; ii. të reduktojë barrierat e hyrjes në treg, që të krijohet një mjedis i përshtatshëm për

nxitjen e sipërmarrjes dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme; iii. të ruajë ndershmërinë dhe korrektësinë në marrëdhëniet me biznesin309

De-rregullimi sektorial është një tjetër pjesë e politikave të konkurrencës e cila mund të arrihet pasi te vlerësohet nevoja për një treg të hapur dhe konkurrencë të lirë, heqjen apo zvogëlimin e pengesave tekniko-administrative të hyrjes, krijimin e një tregu atraktiv për investimet e huaja etj, në mënyrë, konsolidimin e partneritetit të shtetit me privatin nëpërmjet zbatimit të politikave të përbashkëta etj, nëpërmjet studimit të tregut aktual, forcave që veprojnë në të, shkallën e respektimit të rregullave të lojës në mënyrë që te mund ti paraprihet çdo kufizimi ose shtrembërimi të konkurrencës nëpërmjet marrjes së masave paraprake dhe më pas me anë të kontrollit të tij. Studimi tregut kalon nëpërmjet dy fazave të cilat janë vlerësimi i tregut dhe vlerësimi i konkurrencës310.

Në përfundim të prezantimit të shkurtër të politikave të konkurrencës, mund të themi se AutorТtetТ Т Konkurrencës synon që dokumentТ Т “PolТtТkës kombëtare të konkurrencës” të jetë një dokument gjithëpërfshirës.

III.4. Fokusi i veprimtarisë së Autoritetit të Konkurrencës

Veprimtaria e Autoritetit Shqiptar të Konkurrencës mbështetet në 3 (tre) shtyllat kryesore të lТgjТt “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” të cТlat janë marrëveshjet e ndaluara, abuzimi me pozitën dominuese dhe përqendrimet.

Marrëveshje të ndaluara konsiderohen ato marrëveshje të çdo forme të lidhura midis ndërmarrjeve, vendime ose rekomandime të grupeve të ndërmarrjeve, si dhe praktika të bashkërenduara midis tyre, të cilat veprojnë në të njëjtin nivel apo në nivele të ndryshme, apo konsensus ndërmjet palëve, të cilat kufizojnë apo shtrembërojnë konkurrencën.

LТgjТ Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për mbrojtjen e konkurrencës” Т ndrysСuar, sqaron faktin se pozitë dominuese është ajo që zotërohet nga një ose më shumë ndërmarrje dhe që i lejojnë ato të veprojnë në mënyrë të pavarur nga pjesëmarrësit e tjerë në treg për sa i përket ofertës apo kërkesës311 por që nuk përben shkelje të ligjit pasi shkelje e tij konsiderohet vetëm abuzimi312 me këtë fuqi tregu dhe jo zotërimi i pozitës dominuese. Abuzimi individual apo kolektiv me pozitën dominuese mund të jetë në formën e çmimeve të larta dhe të padrejta, çmimeve apo kushteve diskriminuese, refuzimin e ofrimit të shërbimit, etj.

Përqendrimet313 përbëjnë sСtyllën e tretë të lТgjТt “Për mbrojtjen e konkurrencës”, ku nëpërmjet kontrollit të tyre realizohet mbikëqyrja e ndryshimit të strukturave të tregjeve nga institucioni i konkurrencës314. Forma të përqendrimit janë bashkimi, shkrirja e dy ndërmarrjeve, përfitimi i kontrollit të drejtpërdrejtë nga një ndërmarrje mbi një tjetër, apo krijimi i një ndërmarrje të përbashkët, që vepron si e pavarur ekonomikisht, nga ndërmarrjet që e krijuan atë. Përqendrimet e ndërmarrjeve konsiderohen si procese që sjellin rritjen e eficiencës dhe reduktimin e kostove. Nëpërmjet kontrollit të 309Ibid 308. 310Ibid 307, fq. 26. 311Ibid 301, neni 8. 312Ibid 301, neni 9. 313Ibid 301, neni 10. 314Ibid 301, neni 12.

95

përqendrimeve, Autoriteti i Konkurrencës, synon të ndikojë në zhvillimet e strukturave të tregut duke ndaluar apo kufizuar ato përqendrime që mund të krijojnë ose të forcojnë pozitën dominuese të një ose më shumë ndërmarrjeve, duke e kufizuar ndjeshëm konkurrencën efektive të tregut.

Lidhur me tre shtyllat bazë të ligjit për mbrojtjen e konkurrencës (marrëveshjet e ndaluara, abuzimi me pozitën dominuese dhe përqendrimet) Autoriteti i Konkurrencës ka kryer hetime315, ka marrë vendime në rastet e marrëveshjeve të ndaluara316, përjashtimit nga ndalimi i marrëveshjeve317, abuzimit me pozitën dominuese318 si edhe ka autorizuar realizimin e përqendrimeve nga ndërmarrjet e ndryshme319, duke u fokusuar në të gjitha

315Disa nga hetimet kryesore të ndërmarra nga Autoritetit i Konkurrencës në tregje të ndryshme janë:- Hetimi i Përgjithshëm në Sektorin e Energjisë (Pjesa e parë - Energjia Elektrike)- (për këtë hetim referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 90, datë 07.10.2008)- Hetimi i thelluar në tregun e sigurimit të detyrueshëm motorik ndaj palëve të treta (MTPL) - (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të Konkurrencës Nr. 215, datë 10.02.2012, Nr. 222, datë 11.04.2012 dhe Nr. 246, datë 09.10.2012) - Hetimi i thelluar në tregun e prokurimeve të automjeteve të reja - (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të Konkurrencës Nr.135, datë 21.12.2009, Nr. 154, datë 01.10.2010) - Hetimi i thelluar në tregun e telefonТsë celulare me pakТcë ndaj ndërmarrjes “Vodafone AlbanТa” sС.a (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të Konkurrencës Nr. 275, datë 25.03.2013 dhe Nr. 303 datë 16.01.2014) - Hetimi i thelluar në tregun e prodhimit, importit dhe tregtimit me shumicë të çimentos 42.5 rifuxho dhe të paketuar ndaj ndërmarrjeve “Antea Cement” sС.a, “FusСe-Kruje Cement Factory”, sСpk, “EurotecС Cement” sСpk, “Elbasan Cement Factory” sСpk dСe “Colacem AlbanТa” sСpk (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të Konkurrencës Nr. 233, datë 16.07.2012, Nr. 253, datë 03.12.2012 dhe Nr. 291, datë 23.07.2013). 316Disa nga marrëveshjet kryesore të ndaluara nga Autoritetit i Konkurrencës në tregje të ndryshme janë: Marrëveshja në Tregun e Prodhimit dhe Tregtimit të Bukës në Qarkun e Fierit dhe Qytetin e Vlorës - (për këtë marrëveshje referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 57, Datë 01. 10. 2007)- Marrëveshja në tregun e importit të grurit dhe prodhimit të miellit midis ndërmarrjeve "Atlas" sh.a dhe "Bloja" sh.a - (për këtë marrëveshje referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr.126 Datë 08.10.2009) -Marrëveshja në Tregun e Prodhimit të Betonit në Qarkun e Tiranës - (për këtë marrëveshje referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 56, datë 24.09.2007) - Marrëveshja në tregun e prokurimeve të automjeteve të reja - (për këtë marrëveshje referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 154, datë 01.10.2010). 317Disa nga vendimet kryesore të marra nga Autoriteti i Konkurrencës për përjashtimin nga ndalimi i marrëveshjeve në tregje të ndryshme janë: Përjashtimi individual nga ndalimi i marrëveshjes-tip mes sСoqërТsë “DТgТtalb” sС.a dСe Operatorëve TelevТzТvë - (për këtë përjashtim nga ndalimi referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 338, date 11.11.2014) -Përjashtimi nga ndalimi i marrëveshjes midis “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k dСe “AIR BP AlbanТa” sС.a “Për sТgurТmТn e depozТtТmТt dСe tregtТmТt të karburantit për avionë, si dhe të shërbimit të furnizimit të avionëve në Aeroportin Ndërkombëtar të TТranës “Nënë Tereza” (për këtë përjashtim nga ndalimi referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 116, datë 29. 05. 2009). 318Disa nga vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës për rastet e abuzimit me pozitën dominuese në tregje të ndryshme janë: Abuzimi me Pozitën Dominuese nga shoqëritë AMC dhe Vodafone Albania - (për këtë vendim mbi abuzimin me pozitën dominuese referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr.59, datë 09.11.2007) -Abuzimi me pozitën dominuese në tregun e prodhimit te produktit lëndë djegëse diesel D2 nga sСoqërТa “ARMO” sС.a - (për këtë vendim mbi abuzimin me pozitën dominuese referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr.150, datë 20.07.2010) -Abuzimi me pozitën dominuese në tregun e ngarkim-shkarkimit të gazit të lëngshëm të naftës në rrugë detare nga sСoqërТa “Romano Port” sС.a -(për këtë vendim mbi abuzimin me pozitën dominuese referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 221, Datë 11.04.2012). 319Disa nga vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës për rastet e autorizimit të përqendrimeve në tregje të ndryshme janë - Shit-blerja e 76 % të aksioneve të ndërmarrjes OSSH sh.a nga Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës tek shoqëria Cez a.s - (për këtë autorizim përqendrimi referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr. 111, datë 15.05.2009)-Shit-blerja e 50% të Kuotave të sСoqërТsë “EnergjТ AsСta” sС.p.k, nga sСoqërТa “Verbund InternatТonal” GbmH tek sСoqërТa “EVN” AG - (për këtë autorizim përqendrimi referoju vendimit të Komisionit të Konkurrencës Nr.152 Datë 21.07.2010)- Shit-blerja e aksТoneve të sСoqërТsë “HEC Ulëz SСkopet” sС.a, dСe “Hec BТstrТca 1, BТstrТca 2” sС.a tek

96

sektorët e ekonomisë dhe duke treguar kështu për një punë të vlerësueshme të këtij autoriteti në zbatimin e ligjit me qëllim mbrojtjen e konkurrencës së lirë dhe efektive në treg.

III.4.1. Hetimet kryesore të kryera nga Autoriteti i Konkurrencës

- Hetimi i përgjithshëm i Autoritetit të Konkurrencës në sektorin e energjisë

(Pjesa e Parë-Energjia Elektrike)320.

Hetimi i përgjithshëm në sektorin e energjisë (për pjesën e parë: energjia elektrike) ishte në vazhdën e hetimit të përgjithshëm që u ndërmor nga Autoriteti i Konkurrencës me qëllim evidentimin e nivelit të konkurrencës në tregun e energjisë duke synuar rritjen eficencës së tregut për të krijuar më shumë përfitime dhe mundësi zgjedhjeje për konsumatorët. Hetimi i Përgjithshëm në Sektorin e Energjisë (energjia elektrike) u shtri për një periudhë 1 (një) vjeçare (viti 2007-2008) dhe u fokusua si në hetimin me karakter teknik ashtu edhe në vullnetin e mirë të Komisionit të Konkurrencës, i cili në çdo moment shprehu dëshirën për të bashkëpunuar me autoritetin përgjegjës (ERE) dhe pjesëmarrësite rëndësishëm në sektorin e energjisë elektrike, ndonëse jo nga të gjithë pjesëmarrësit e tregut të energjisë elektrike u tregua gatishmëri për të bashkëpunim.

Nga hetimi rezultoi se tregu i energjisë elektrike karakterizohet si një treg ku furnizimi me energji elektrike është një shërbim i ngjashëm me shumë shërbime të tjera megjithëse ka tipare të veçanta që lidhen me faktin se energjia elektrike është një produkt kërkesa për te cilin varion në bazë të disa kushteve që nuk lidhen me cilësitë ose disponueshmërinë e tij por me kushte të tilla si stinët (kërkesa ndryshon në bazë të ndryshimit të kushteve klimaterike), koha në të cilën zhvillohen aktivitetet e përditshme ose aktivitetet ekonomike të biznesit (periudha orare që shtrihet në 24 orë, gjatë viteve të javës dhe muajve të vitit) dhe për faktin se ky produkt vjen si rrjedhojë e një procesi të vazhdueshëm dhe duhet një saktësi dhe përputhshmëri (balancë) ndërmjet kërkesës dhe ofertës në mënyrë që te garantohet siguria e sistemit dhe plotësimi i kërkesës së konsumatorëve. Të gjitha këto karakteristika reflektojnë një kurbë të paqëndrueshme dhe të ndryshueshme nga ana e kërkesës për këtë produkt pasi për vetë karakteristikat që ka energjia elektrike, ajo nuk mund të konservohet dhe duhet të konsumohet në mënyrë të menjëhershme.

Në lidhje me pjesën që i referohet vlerësimit të shkallës së liberalizimit të sektorit të energjisë elektrike dhe problemet e konkurrencës, nga ana e Komisionit u konstatua se tregu i energjisë në Shqipëri ndodhej në fazat e procesit të liberalizimit. Realizimi i këtij procesi i cili konsiderohet jo i lehtë por i nevojshëm kërkon kryerjen e investimeve të mëdha në ndërtimin e burimeve të reja energjetike dhe në infrastrukturën transmetuese dhe shpërndarëse të kësaj energjie. Mungesa e këtyre ka sjellë që ky sektor të ndodhet në gjendje të vështirë për shkak të pamundësisë së prodhimit të sasisë së nevojshme për plotësimin e nevojave të konsumatorëve si dhe pamundësisë teknike për importimin e energjisë për të plotësimin e kërkesës për furnizimin me energji elektrike e cila nuk plotësohet nga prodhimi vendas. E gjithë reforma e ndërmarrë në këtë sektor sintetizohet me vendimin e Këshillit të Ministrave Nr. 338, datë 19.03.2008 “Për mТratТmТn e ModelТt të Tregut të EnergjТsë ElektrТke” sТ edСe vendТmТn të EntТt Rregullator të EnergjТsë (ERE) Nr. 68, datë 23.06.2008 për mТratТmТn e “Rregullat e Tregut SСqТptar të EnergjТsë ElektrТke” të cТlat sapo ТsСТn mТratuar. Ndonëse në aktet e mësipërme përcaktohen të

shoqëria Kurum International sh.a -(për këto autorizime përqendrimi referoju vendimeve të Komisionit të Konkurrencës Nr. 281, datë 30.04.2013 dhe Nr. 282, datë 30.04.2013). 320Ibid 16.

97

gjithë pjesëmarrësit në tregun e energjisë dhe rregullohen marrëdhëniet ndërmjet tyre në mënyrë që të arrihet një treg konkurrues për shitblerjen me shumicë të energjisë dhe për klientët e kualifikuar, një vëmendje të veçantë i kushtohet liberalizimit të mëtejshëm të licencimit të prodhimi të energjisë dhe një ndarje funksionale dhe ligjore ndërmjet prodhimit, transmetimit dhe operimit të tregut si dhe shpërndarjes dhe furnizimit të energjisë elektrike. Ky treg përcakton se do të nxitet rritja e numrit të prodhuesve duke mos qenë KESH i vetmi prodhues, transmetimi dhe operimi i tregut do të bëhet nga OST ndërsa OSSH do të veprojë si shpërndarës dhe furnizues i energjisë elektrike tek konsumatorët. Për të plotësuar këtë mozaik të një tregu që shkon drejt liberalizimit të plotë, është parashikuar që për të ndihmuar tregun e shumicës në treg të veprojnë edhe një numër tregtarësh. Ajo çfarë paraqet ky vendim i Komisionit të Konkurrencës lidhet me faktin se ndonëse reforma e deritanishme ka arritur të bëjnë një ndarje (vetëm ligjërisht) të veprimtarive në këtë sektor, gjithsesi struktura aktuale dhe pozita ku ndodhet procesi i nisur për liberalizimin e sektorit, tregon se gjendja aktuale nuk e bën të mundur zhvillimin e konkurrencës si për tregun e shumicës ashtu edhe për klientët e kualifikuar. Referuar pjesës arsyetuese të vendimit të Komisionit të Konkurrencës, procesi që do të finalizohet me privatizimin e OSSH pritet të sjellë një përmirësim të situatës financiare (në vazhdim do reflektohet edhe situata pas privatizimit të OSSH sh.a nga shoqëria CEZ a.s) për shkak të rritjes së investimeve të huaja por ajo çfarë konsiderohet sfidë ka të bëjë me faktin që duhet të mundësohet krijimi i një oferte dhe kërkese më elastike nëpërmjet krijimit të ndërmjetësve të tregut si edhe rritjes së mundësisë së zgjedhjes së klientëve të kualifikuar dhe në një fazë të dytë të klientëve tariforë.

Furnizuesi Publik me Shumicë dhe Operatori i Sistemit të Shpërndarjes duhet të ndërmarrin të gjitha veprimet e duhura për përmbushjen e detyrimeve që rrjedhin nga kontrata e shitblerjes së energjisë elektrike me prodhuesit e vegjël të energjisë. Kontrata me afat një vjeçar nuk parashikon detyrimin e blerësit për shpërblim dëmi/ kompensim në rastet kur ai ndërpret lidhjen e këtij prodhuesi me rrjetin. Enti rregullator duhet të rishikojë mundësinë e miratimit të një kontrate me afat 15-vjeçar për shitblerjen e energjisë elektrike nga prodhuesit e vegjël të energjisë duke u mbështetur në modelin e kontratës ku blerësi detyrohet të marrë ose të paguajë (take or pay) për energjinë e prodhuar nga prodhuesit e vegjël të energjisë, duke hapur mundësinë e investimit nga ana e bankave por edhe e investitorëve të ndryshëm si dhe prodhuesit nuk do të kishin më barrierën e cila i pengon në rritjen e prodhimit të energjisë elektrike.

Element tjetër që konstatohet nga raporti ka të bëjë më faktin se në ligjin për sektorin e energjisë përcaktohet edhe detyrimi për shërbim publik ndonëse sipas përcaktimeve që ka bërë ligji duket sikur të gjitha veprimtaritë në këtë sektor janë shërbime publike duke mos bërë një përkufizim të qartë dhe të detajuar të këtij shërbimi publik dhe të subjekteve/ndërmarrjeve mbi të cilat bie ky detyrim. Qartësimi i këtij përkufizimi do të ndihmojë dСe do të jetë Т domosdosСëm për të plotësuar detyrТmet e lТgjТt “Për ndТСmën sСtetërore” pasТ me vendosjen e këtТj detyrТmТ në sСumë raste do të kërkojnë ndërСyrjen e shtetit nëpërmjet subvencioneve për ndërmarrjet që ofrojnë këtë shërbim.

Në përfundim të arsyetimit të tij Komisioni i Konkurrencës vendosi ti rekomandojë METE-s dhe ERE-s marrjen e hapave të nevojshëm për konsolidimin dhe hapjen reale të tregut të energjisë elektrike në përputhje me direktivat evropiane si edhe kërkesat e Sekretariatit për Energjinë për Evropën Juglindore në mënyrë që të ofrohet një treg funksional dhe që ofron produktin e mjaftueshëm dhe shërbim më të mirë dhe më çmime më të lira të mundshme për konsumatorët.

98

Atë se çfarë ky hetim ka konstatuar me të drejtë apo jo do të shikohet në vazhdim të trajtimit në mënyrë të detajuar. Rezultati që do të dalë nga trajtimi do të jetë edhe përgjigja më e mirë që mund ti jepet sot (viti 2014) hetimit të kryer vite me parë (2007-2008) duke treguar integritetin dhe eksperiencën e një Autoriteti Konkurrence gjithmonë në rritje, përmirësim dhe drejt një pavarësie absolute nga çdo ndikim politik që ka karakterizuar vendimmarrjen e organeve të pavarura në Republikën e Shqipërisë.

- Hetimi i thelluar në tregun e importit të grurit321 dhe prodhimit të miellit322

KomТsТonТ Т Konkurrencës pasТ u konsultua me raportТn mbТ СetТmТn paraprak “MbТ HetТmТn Paraprak në Tregun e ImportТt të GrurТt dСe ProdСТmТt të MТellТt” të paraqТtur nga Sekretariati dhe pasi vuri re se tregu i importit të grurit dhe prodhimit të miellit323 kishte një shkallë të lartë përqendrimi324 dhe integrimi vertikalisht të ndërmarrjeve kryesore të importit të grurit dhe në industrinë e blojës, gjë e cila u ka dhënë mundësi këtyre ndërmarrjeve të ndjekin sjelljet e njëra tjetrës lidhur me ofertën dhe çmimet, gjykoi të arsyeshme dhe vendosi hapjen e procedurës së hetimit të thelluar në tregun e importit grurit dhe në tregun e prodhimit dhe shitjes së miellit për prodhimin e bukës325 në Shqipëri326. Komisioni i Konkurrencës, në pjesën arsyetuese të vendimit për mbylljen e hetimit të thelluar, pasi analizoi raportin e paraqitur nga sekretariati, u shpreh se tregu i importit të grurit është një treg oligopolistik, mesatarisht i përqendruar, ku ndërmarrjet pjesëmarrëse kanë pozita të konsoliduar dhe fuqi ekonomikë të konsiderueshme327. Gjithashtu edhe tregu i shitjes së miellit paraqet karakteristikat e një tregu oligopolistik me një shkallë të lartë përqendrimi328, me ndërmarrje të konsoliduar dhe zotërues të teknologjive të përparuara dhe ekonomikisht të fuqishme, të cilat e ushtrojnë aktivitetin e tyre brenda një tregu lokal. Disa ndërmarrje të hetuara vepronin si në tregun e importit të grurit dhe në tregun e prodhimin dhe shitjes së miellit duke bërë që këto ndërmarrje të ishin të integruara vertikalisht. Gjatë hetimeve gjithashtu u konstatua se kishte marrëveshje ndërmjet ndërmarrjeve ose ekzistonin lidhje familjare ndërmjet ortakëve në shoqëri të ndryshme por nga hetimet e thelluara u arrit në përfundimin se vetëm një marrëveshje ndërmjet dy shoqërive329 kufizonte ndjeshëm konkurrencën ndërsa marrëveshjet e tjera330 nuk u konsideruan nga Komisioni i Konkurrencës si të ndaluara dhe për këtë arsye nuk u mor vendim për ndalimin e tyre. Ajo çfarë vihet re është se në

321Në këtë treg hetimi u shtri në 11 shoqëri pjesmarrëse në treg. 322Në këtë treg hetimi u shtri në 9 shoqëri pjesmarrëse në treg. 323Sipas vendimit të Komisionit të Konkurrencës tregu përkatës i produktit përfshin (i) tregun e importit të grurit për prodhimin e miellit, dhe (ii) tregun e prodhimit dhe shitjes së miellit për bukë. 324Pesë ndërmarrjet kryesore në tregun e ТmportТt te grurТt janë “Bloja”SHA, “Atlas”SHA, “SСoqërТa AnonТme MТell” sСa, “IAM” sСpk dСe “Glan”SСpk. Pjesa e tregut që zënë këto ndërmarrja në vТtet 2005-2008 është përkatësisht 95.66%, 95.37% 82.08% dhe 85.35%. 325VendТmТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 88, datë 02.10.2008 “Për Hapjen e procedurës së HetТmТt të Thelluar në Tregun e Importit të Grurit dhe Prodhimit të Miellit,ndryshuar me vendimin Nr.101, datë 05/02/2009 Për një sСtesë në vendТmТn e KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.88 datë 02.10.2008 “Për Hapjen e Procedurës së HetТmТt të TСelluar në Tregun e ImportТt të GrurТt dСe ProdСТmТt të MТellТt”. 326Sipas vendimit të Komisionit të Konkurrencës tregu gjeografik i referohet territorit të Republikës së Shqipërisë. 327VendТmТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 126, datë 14.10.2009 për “Mbylljen e СetТmТt te tСelluar ndaj ndërmarrjeve që operojnë në tregun e importit te grurit, prodhimit dhe shitjes se miellit për prodhimin e bukës dhe rekomandТmet përkatëse” 328Tre ndërmarrjet “Atlas” sС.a, “Bloja” sС.a dСe “MТell TТrana” sС.a janë ndërmarrjet kryesore në treg për periudhën në të cilën u shtri hetimi i thelluar (01.01 2005 -31.08.2008). 329Marrëveshja (praktika e bashkërenduar) në tregun e importit të grurit dhe prodhimit të miellit midis ndërmarrjeve “Atlas” SС.a dСe “Bloja” SС.a. 330MarrëvesСja për blerje të përbasСkëta ndërmjet “VllaznТmТ B” SСpk me “ITALIA AGRIFOOD” sСpk sТ edСe lТdСjet famТljare ndërmjet aksТonarëve në sСoqërТtë “IAM” sСpk dСe “GLAN” sСpk.

99

këto dy tregje ekzistojnë barriera për të hyrë në treg. Këto barriera vijnë si shkak i pozitës së fortë të ndërmarrjeve aktuale që operojnë në treg qe lidhen me faktin se ndërmarrjet me fuqi më të mëdha të importit të grurit janë në të njëjtën kohë dhe prodhuesit më të mëdhenj të miellit. Gjithashtu pozita e konsoliduar në treg e këtyre ndërmarrjeve për shkak të eksperiencës, reputacionin dhe shtrirjes në treg, teknologjisë së avancuar dhe aftësive përpunuese të jetë një pengesë e madhe për një hyrës të ri në treg. Për sa i përket fuqisë kundërvepruese u vu re se ajo ishte tepër e ulët pasi blerësit e grurit e kanë të nevojshme blerjen e këtij të fundit pasi është mënyra e vetme për të mbajtur të vijueshëm procesin e prodhimit dhe për më tepër duke qenë që janë ndërmarrje që operojnë jashtë Tiranës ndjejnë konkurrencën e fortë të ndërmarrjeve të integruara vertikalisht në importin e grurit dhe prodhimin e miellit.

Përsa i përket pjesës që lidhet me tregtimin e miellit, edhe në këtë pjesë kundërveprimi nga ana e klientëve të miellit është e dobët për shkak edhe të informalitetit në zhvillimin e aktivitetit të tyre (kryesisht furrat e bukës) por edhe për shkak të detyrimeve të akumuluara ndaj prodhuesve të miellit të cilat e bëjnë të pamundur kundërveprimin e tyre ndaj çmimit të shitjes së miellit. Në përfundim të hetimit të thelluar në tregun e importit të grurit dhe prodhimit të miellit, Komisioni i Konkurrencës bëri disa rekomandime në drejtim të Ministrisë së Financave dhe Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave duke i kërkuar rishikimin e praktikave të çmimeve të referencës në tregun e importit të grurit për efektet e mundshme që mund të sjellin kufizimin e konkurrencës në treg si edhe gjatë praktikave të rivlerësimeve tatimore të mbajë parasysh efektet që mund të sjellin në treg për konkurrencën. Një rekomandim u dha edhe për Institutin e Ekspertëve Kontabël të Autorizuar në mënyrë që ky i fundit të sigurojë që pasqyrat financiare pasqyrojnë saktë dhe drejt gjendjen pasurore dhe situatën financiare të dy ndërmarrjeve më të mëdha në treg.

Ndonëse më lart u trajtuan shkurtimisht vetëm tri raste të hetimeve të kryera nga Autoriteti i Konkurrencës, duhet thënë se numri i hetimeve të ndërmarra nga Autoritetit i Konkurrencës janë të shumta dhe fokusohen në të gjitha sektorët e ekonomisë331, duke treguar kështu për një punë të vlerësueshme të këtij autoriteti në zbatimin e ligjit dhe me qëllim mbrojtjen e konkurrencës së lirë dhe efektive në treg.

III.4.2. Vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës për raste të marrëveshjeve të ndaluara dhe të përjashtimit nga ndalimi tëkëtyre marrëveshjeve

- Marrëveshja në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qarkun e Fierit332 dhe qytetin e Vlorës.

331Disa nga hetimet e tregjeve të ndryshme të ndërmarra nga Autoritetit i Konkurrencës: Hetimi i thelluar në tregun e sigurimit të detyrueshëm motorik ndaj palëve të treta (MTPL) - (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të Konkurrencës Nr. 215, datë 10.02.2012, Nr. 222, datë 11.04.2012 dhe Nr. 246, datë 09.10.2012) - Hetimi i thelluar në tregun e prokurimeve të automjeteve të reja - (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të Konkurrencës Nr.135, datë 21.12.2009, Nr. 154 , datë 01.10.2010) - Hetimi i tСelluar në tregun e telefonТsë celulare me pakТcë ndaj ndërmarrjes “Vodafone AlbanТa” sС.a (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të KonkurrencësNr. 275, datë 25.03.2013, Nr. 303, date 16.01.2014) - Hetimi i thelluar në tregun e prodhimit, importit dhe tregtimit me shumicë të çimentos 42.5 rifuxho dhe të paketuar ndaj ndërmarrjeve “Antea Cement” sС.a, “FusСe-Kruje Cement Factory”, sСpk, “EurotecС Cement” sСpk, “Elbasan Cement Factory” sСpk dСe “Colacem AlbanТa” sСpk (për këtë hetim referoju vendimeve të Komisionit të KonkurrencësNr. 233, datë 16.07.2012, Nr. 253, datë 03.12.2012 dhe Nr. 291, datë 23.07.2013). 332Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 57, datë 01. 10. 2007 “Për ndalТmТn e marrëvesСjes në tregun e prodСТmТt të bukës në qarkun e FТerТt”.

100

Marrëveshja e nënshkruar nga grupimi i ndërmarrjeve (kartel) në tregun e prodhimit të bukës në Qarkun e Fierit përbën rastin e parë të shqyrtuar dhe të ndaluar nga Autoriteti i Konkurrencës në zbatТm të lТgjТt Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” (Т ndrysСuar). Pas ankesave të sСpreСura lТdСur me rrТtjen në mënyrë të menjëhershme dhe të njëtrajtshme të çmimit të bukës në Qarkun e Fierit, Sekretariati i Konkurrencës hapi procesin e hetimit paraprak në tregun e prodhimit të bukës në Qarkun e Fierit. Në hetimin e ndërmarrë dhe nga provat e gjetura nga sekretariati u konstatua se më datë 08.08.2007 ndërmarrjet e përfshira në hetim kanë nënshkruar një marrëveshje e cila ka hyrë në fuqi me datë 16.08.2007 dhe e cila kishte për qëllim të fiksonte çmimin shitjes së bukës masive në vlerën 100 lekë dhe përcaktonte një rritje në masën 17% të çmimit të shitjes për të gjitha llojet e tjera të bukës. Kjo marrëveshje e nënshkruar ndërmjet prodhuesve të vegjël të bukës dhe e negociuar me nismën e shoqatës së prodhuesve të bukës në Qarkun e Fierit u pranua nga ndërmarrjet në hetim si publikisht ashtu edhe gjatë seancave dëgjimore të zhvilluara nga Autoritetit i Konkurrencës. Komisioni i Konkurrencës pasi analizoi me kujdes raportin e përgjithshëm të sekretariatit dhe dëgjoi përfaqësuesit e ndërmarrjeve të përfshija në hetimin e përgjithshëm vendosi ndalimin e marrëveshjes së nënshkruar pasi kjo marrëveshje ishte në kundërshtim me nenТn 4, pТka 1, germa a) e lТgjТt Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” (Т ndrysСuar) dСe përbënte sСkelje të rëndë pasТ fТksonte çmТmТn dСe eliminonte konkurrencën në tregun e shitjes së bukës në Qarkun e Fierit.

Në këtë çështje, për herë të parë nga ana e Komisionit të Konkurrencës është dhënë sanksТonТ ТndТvТdual bazuar në nenТn 78 të lТgjТt Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” (Т ndrysСuar). Nga СetТmet e zСvilluara por edhe gjatë seancave dëgjimorë të zhvilluara nga Autoritetit i Konkurrencës u provua se Z. Kajo Hallka në cТlësТnë e kryetarТt të sСoqatës së prodСuesve të bukës “ApollonТa”, FТer, ka qenë nxТtësТ dhe organizatori kryesor i kësaj marrëveshje. Për këtë arsye Komisioni i Konkurrencës vendosi sanksionin individual me gjobë ndaj Z. Kajo Hallka333.

Tjetër marrëveshje e ndaluar në tregun e prodhimin dhe tregtimin e bukës është edhe marrëveshja e nënshkruar nga ana prodhuesve dhe tregtuesve të bukës në qytetin e Vlorës. Sekretariati i Autoritetit të Konkurrencës nisur nga prononcimet në mediat audiovizive dhe të shkruara mbi rritjen e çmimit te bukës në qytetin e Vlorës kreu një monitorim për të parë nëse kjo rritje ishte si rezultat i një marrëveshje të ndaluar ndërmjet prodhuesve dhe tregtuesve të bukës që operojnë në treg apo jo. Nga monitorimi i kryer u konstatua se rritja e çmimit të bukës ka ardhur menjëherë pas një mbledhje të zhvilluar nga prodhues dhe tregtues të bukës në qytetin e Vlorës ku është rënë dakord që duke filluar nga data 23.03.2011 të ketë një rritje uniforme për çmimin e bukës334. Bazuar në raportin e përgatitur dhe kërkesës së paraqitur nga Sekretariati, Komisioni i Konkurrencës vendosi hapjen e hetimit paraprak në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qytetin e Vlorës për ekzistencën ose jo të një marrëveshje të ndaluar dhe efektet e saj në tregun përkatës335. Ky vendim për hapjen e hetimit u pasua nga vendimi i Komisionit të Konkurrencës për marrjen e masave të përkohshme, vendim i cili ku për shkak të dëmit që mund ti shkaktohet konsumatorëve të qytetit të Vlorës nga sjellja anti-konkurruese e prodhuesve dhe tregtuesve të bukës, u kërkonte këtyre të fundit ti jepnin fund menjëherë

333Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.67, datë 24.12.2007 “Për vendosje sanksТonТ ТndТvТdual ndaj Z. Kajo Hallka”. 334Buka masive 900 gram do të shitet 120 lekë, ndërsa buka masive 450 gram do të shitet 60 lekë duke filluar nga data 23.03.2011. 335Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 184, datë 07.04.2011 “Për Сapjen e procedurës së СetТmТt paraprak në tregun e prodСТmТt dСe tregtТmТt të bukës në qytetТn e Vlorës”.

101

sjelljes së bashkërenduar për fiksimin e çmimit të bukës336. Ndërkohë pasi analizoi raportin e sekretariatit mbi hetimin e përgjithshëm, Komisioni i Konkurrencës vendosi hapjen e hetimit të thelluar në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qytetin e Vlorës për periudhën hetimore 23.02.2011 deri në 14.04.2011337. Hetimi u shtri në 30 ndërmarrje të licencuara dhe 5 persona që ushtronin aktivitet të palicencuar. Sipas provave dhe dokumenteve te administruara u vërtetua se prodhuesit dhe tregtuesit e bukës (ishin njoftuar 41 subjekte por jo të gjithë ishin prezentë në mbledhje edhe pse u informuan për çfarë u vendos në mbledhje) në qytetin e Vlorës janë mbledhur me datë 21.03.2011 dhe kanë vendosur që çmimi i bukës të rritej me 20 lekë duke filluar nga data 24.03.2011. Praktika e bashkërenduar ndërmjet ndërmarrjeve të prodhimit dhe tregtimit të bukës për rritjen dhe fiksimin e çmimit të shitjes së bukës masive vërtetohet edhe me njoftimin e publikuar nga shoqata e furrave të bukës Vlorë338 (shpallur publikisht) por edhe me verifikimet e bëra në terren nga inspektorët e Autoritetit të Konkurrencës. Në vendimin e marrë nga ana e saj Komisioni i Konkurrencës vendosi të mbyllë hetimin e thelluar në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës 900 gram dhe 450 gram në qytetin e Vlorës si edhe të gjobisë në shumën 10.000 lekë 20 (njëzetë) ndërmarrjet të cilat kishin zbatuar marrëveshjen për fiksimin e çmimit si edhe në shumën 10.000 lekë 4 (katër) ndërmarrjet që nuk kishin zbatuar vendimin për marrjen e masave të përkohshme për ndalimin e marrëveshjes në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qytetin e Vlorës339. Gjithashtu me anë të këtij vendimi Komisioni i Konkurrencës i rekomandon Drejtorisë së Përgjithshme të Tatimeve të verifikojë shkallën e lartë të informalitetit dhe përdorimin e kasave fiskale tek subjektet që ushtrojnë veprimtarinë e tyre në prodhimin dhe tregtimin e bukës në qytetin e Vlorës.

- Marrëveshja në tregun e importit të grurit dhe prodhimit të miellit midis ndërmarrjeve "Atlas" sh.a dhe "Bloja" sh.a

KomТsТonТ Т Konkurrencës pasТ sСqyrtoТ raportТn “MbТ Hetimin e Thelluar në Tregun e ImportТt të GrurТt dСe ProdСТmТt të MТellТt”340 të paraqitur nga Sekretariati i Autoritetit të Konkurrencës vurТ re se dy nga ndërmarrjet nën СetТm “Atlas” sС.a dСe “Bloja” sС.a ТsСТn të përfshija në një praktikë të bashkërenduar. Këto shoqëri mbanin të dhëna të plota mbi importet e kryera nga secila ndërmarrje si dhe bënin blerje të përbashkëta të cilat në doganë deklaroheshin në emër të njërës nga ndërmarrjet ndërsa shpenzimet doganore, të transportit dhe shpenzime të tjera i ndaheshin në mënyrë të barabartë me nga 50% secila. Gjithashtu këto ndërmarrje mbanin të dhëna të sakta mbi detyrimet dypalëshe (arkëtimet dhe gjendjet debitore) të njëri tjetrit, sasinë e grurit të blerë dhe shpenzimet e zhdoganimit. Nga raporti rezultoi se këto dy ndërmarrje zotëronin së bashku 50.24% të tregut të importit të grurit, 34.67 % të tregut të shitjes së grurit dhe 50% të tregut të prodhimit të miellit (25% Atlas dhe 25% Bloja). Gjithashtu këto dy ndërmarrje zotëronin 336Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 185, datë 07.04.2011 “Për marrjen e masave të përkoСsСme për ndalТmТn e marrëvesСjes në tregun e prodСТmТt dСe tregtТmТt të bukës në qytetТn e Vlorës”. 337Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 191, datë 31.05.2011 “Për Сapjen e procedurës së СetТmТt të thelluar në tregun e prodСТmТt dСe tregtТmТt të bukës në qytetТn e Vlorës’. 338Shoqata e Furrave të Bukës Vlorë nuk rezulton të jetë e rregjistruar ligjërisht duke vërtetuar faktin se gjatë mbledhjes së datë 21.03.2011 nuk është arritur të krijohet kjo shoqatë. 339Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 202, datë 26.09.2011 “Për gjobТtjen e ndërmarrjeve pjesëmarrëse në marrëveshjen e ndaluar në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qytetin e Vlorës, si dhe dhënien e disa rekomandimeve për drejtorinë e përgjithshme të tatТmeve” . 340Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 88 Datë 02.10.2008 Për Hapjen e procedurës së Hetimit të Thelluar në Tregun e Importit të Grurit dhe Prodhimit të Miellit, i Komisionit të Konkurrencës, ndryshuar me Vendimin e Komisionit të Konkurrencës Nr.101, datë 05/02/2009 “Për një sСtesë në vendТmТn Nr.88 datë 02.10.2008 “Për Hapjen e Procedurës së HetТmТt të TСelluar në Tregun e ImportТt të GrurТt dСe ProdСТmТt të MТellТt”.

102

teknologji dhe kapacitete të larta përpunimi, duke u bërë një faktor i fuqishëm që kufizonte konkurrencën e lirë dhe efektive në tregun i cili konsiderohej me një shkallë të lartë përqendrimi341. Për shkak të pozitës së këtyre 2 (dy) ndërmarrjeve në treg ashtu edhe për shkak se fuqia kundërvepruese e të gjithë konkurrentëve të tjerë ishte më e vogël se e ndërmarrjeve Bloja sh.a dhe Atlas sh.a si edhe gjithashtu fuqia kundërvepruese e klientëve (mullinj të vegjël dhe prodhues buke) ishte e vogël, këto 2 (dy) ndërmarrje kishin fuqi të ndikonin negativisht tregun.

Ndonëse sjellja e ndërmarrjeve në treg duhet të reflektojë konkurrencën e lirë dhe efektive, konkretisht nga analiza e sjelljes së këtyre 2 (dy) ndërmarrjeve u vërtetua ekzistenca e një praktike të bashkërenduar e cila binte në kundërshtim me nenin 4 pika 1, gërma a), b) dСe c) të lТgjТt Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” dhe u konsiderua marrëveshje e ndaluar pasi kishte fuqi tregu për të shkaktuar kufizime të konkurrencës nëpërmjet caktimit në mënyrë të drejtpërdrejtë të çmimit të shitjes së miellit, kufizimit dhe kontrollit të tregut të shitjes së grurit dhe prodhimit të miellit si edhe ndarjes së tregut të shitjes së miellit.

Në përfundim të shqyrtimit të kësaj çështje Komisioni i Konkurrencës mori masa dhe dënoТ me gjobë, e cТla ТsСte në vlerë të konsТderuesСme, sСoqërТtë “Bloja” sС.a342 dhe “Atlas” sС.a343 për pjesëmarrje në marrëveshjen e ndaluar (praktikën e bashkërenduar).

- Marrëveshja në Tregun e Prodhimit të Betonit në Qarkun e Tiranës

Sekretariati i Autoritetit të Konkurrencës me vendimin Nr. 3, datë 27.04.2007 të Sekretarit të Përgjithshëm vendosi hapjen e procedurës së hetimit paraprak në tregun e prodhimit të betonit në qarkun e Tiranës. Në përfundim të procedurës së hetimit paraprak Komisioni i Konkurrencës u njoh me raportin e grupit të punës dhe rezultatet e inspektimeve të kryera. Nga ky raport rezultoi se nga ana e ndërmarrjeve të prodhimit të betonin në qarkun e Tiranës344 më datë 15.07.2006 ishte nënshkruar një marrëveshje e cila kishte për qëllim fiksimin e çmimit të betonit sipas markave, rritjen e çmimit të betonit në vlerën 2 euro për metër kub, si edhe vendosjen e kushteve të tjera lidhur me mos ofrimin e produktit për shitje kundrejt atyre ndërmarrjeve që rezultojnë debitore ndaj ndërmarrjeve anëtare të Unionit të Prodhuesve të Betonit.

Marrëveshja e nënshkruar ndërmjet prodhuesve të betonit në qarkun e Tiranës e konsideruar si e ndaluar nga Komisioni i Konkurrencës345, kufizonte haptazi konkurrencën e lirë duke caktuar drejtpërdrejtë çmimin e shitjes me vlera fikse si dhe vendoste kushte të cilat nuk kishin lidhje me objektin e kontratës. Autoriteti i Konkurrencës ka kërkuar që palët duhet të jenë të lira të negociojnë për çmimet ose kushte të tjera të shitblerjes pa iu vendosur kushte shtesë që nuk kanë lidhje me objektin e kontratës .

341Referoju vendimit të KomТsТonТt të KonkurrencësNr.126, datë 08.10.2009 “Për mbylljen e hetimit të thelluar ndaj ndërmarrjeve që operojnë në tregun e importit te grurit, prodhimit dhe shitjes se miellit për prodСТmТn e bukës dСe rekomandТmet përkatëse”. 342Gjoba e vendosur ndaj kësaj shoqërie për pjesëmarrje në marrëveshjen e ndaluar ishte në shumën e 38 548 251( tridhjetë e tetë milion e pesëqind e dyzetetetë mijë e dyqind e pesëdhjetë e një) Lekë. 343Gjoba e vendosur ndaj kësaj shoqërie për pjesëmarrje në marrëveshjen e ndaluar ishte në shumën e 27 848 563 (njëzeteshtatë milion e tetëqind e dyzetetetë mijë e pesëqind e gjashtëdhjetë e tre) Lekë. 344Ndërmarrjet e përfshira në hetim ishin “Alba-Beton” sС.p.k, “AnТ” sС.p.k, “Alban TТrana” sС.p.k, “Beststar” sС.p.k, “Beton Expres” sС.p.k, “DelТa” sС.p.k, “EurovТn” sС.p.k, “Eurobeton” 2005 sh.p.k, “EurolТne” sС.p.k, “Ferro-Beton” sС.p.k, “HalТlТ” sС.p.k, “Ital-Beton ConstructТon” sС.p.k, “KТrcСberger” sС.p.k, “Kdk” sС.p.k,“QarrТ” sС.p.k, “TТrana-Beton” sС.p.k, “SТna 98” sС.p.k, “SСkodra Beton” sС.p.k. 345Vendimi Nr. 56, datë 24. 09.2007 Për “NdalТmТn e MarrëvesСjes në Tregun e ProdСТmТt të BetonТt në Qarkun e TТranës” Т KomТsТonТt të Konkurrencës.

103

Nga monitorimi i vazhdueshëm i tregut rezultoi se firmat ndërtuese e blinin betonin nga këto ndërmarrje të prodhimit të betonit me çmime të ndryshe. Në këto kushte pas zhvillimit të seancës dëgjimore me përfaqësuesit e ndërmarrjeve të prodhimit të betonit në qarkun e Tiranës, shqyrtimit të raportit të Sekretariatit dhe pretendimeve të palëve, Komisioni i Konkurrencës arriti në konkluzionin se, nga ana e ndërmarrjeve anëtare të Unionit të Prodhuesve të Betonin, kjo marrëveshje nuk ishte zbatuar në praktikë.

Në vijim të procedurave Komisioni i Konkurrencës në zbatim edhe të akteve ligjore në fuqi vendosi gjobitjen346 e 9 (nëntë) ndërmarrjeve prodhuese të betonit347 duke e konsideruar shkelje të lehtë faktin se këto ndërmarrje nuk kishin dhënë informacionin e kërkuar nga Sekretariati i Autoritetit të Konkurrencës. Masa e gjobës e dhënë për këto ndërmarrje ishte në vlerën e 0.1% e xhiros vjetore të vitit 2006.

Ndonëse në nenin 4, pika 1 e ligjit për mbrojtjen e konkurrencës parashikon ndalimin e atyre marrëveshjeve që kanë si objekt ose si pasojë pengimin, kufizimin ose shtrembërimin e konkurrencës në treg, në këtë ligj dhe përkatësisht në nenet 5, 6 dhe 7 parashikohen mundësia e përjashtimeve nga ndalimi i parashikuar ne nenin 4 pika 1 e lТgjТt Nr. 9121, datë “Për mbrojtjen e konkurrencës” Т ndrysСuar. Gjatë zbatТmТt të lТgjТt në praktikë, Autoriteti i Konkurrencës është ndeshur me kërkesën për përjashtimin nga zbatimi i nenit 4 pika 1 e ligjit të marrëveshjeve të caktuara. Disa vendime kryesore lidhur me përjashtimet e marrëveshjeve sipas neneve 5, 6 dhe 7 të ligjit do të prezantohen në vazhdim.

- Përjashtimi individual nga ndalimi i Marrëveshjes- Tip mes shoqërisë “Digitalb” sh.a dhe Operatorëve Televizivë348

Ndërmarrja “DТgТtalb”sС.a në vТtТn 2014 paraqТtТ pranë AutorТtetТt të Konkurrencës kërkesën “NjoftТm për përjasСtТm nga ndalТmТ Т marrëvesСjes “DТgТtalb-Operatorët Televiziv349”. Pas marrjes së kërkesës nga ana e AutorТtetТt të Konkurrencës u bë publikimi i njoftimit paraprak me qëllim që palët e interesuara të mund të shpreheshin nëse kishin pretendime lidhur me këtë kërkesë. Pas përfundimit të afateve procedurale të sСpalljes së njoftТmТt, parasСtrТmeve të bëra nga sСoqërТa “DТgТtalb” sС.a sТ edСe relacТonТt shpjegues të sekretarit të përgjithshëm, Komisioni i Konkurrencës vuri re se marrëveshja e nënshkruar ndërmjet Digitalb sh.a dhe Operatorëve Televizivë kishte për objekt të saj mbartjen e kanaleve televizive në platformën numerike Digitalb të disa kanaleve televizive. Qëllimi i kësaj marrëveshjeje ishte përfshirja në platformën satelitore të kanaleve televizive të 14 operatorëve televizivë dhe konsiston në ritransmetimin e sinjalit të kanalit në valë satelitore në kohë reale dhe pa asnjë ndërhyrje në kanalin origjinal. Në analizën e tij Komisioni i Konkurrencës vëren se bëhet fjalë për një marrëveshje në tregun e transmetimeve me pagesë të përmbajtjes televizive në Republikën e Shqipërisë. Për sa i përket analizës së konkurrencës në këtë treg u konstatua se ky ishte një treg i rregulluar me ligj350 dhe se transmetimet televizive në Shqipëri janë në një masë të madhe të liberalizuar dhe realizohen në forma të ndryshme përfshirë formën analoge tokësore apo

346Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.66, datë 18.12.2007 ‘Për vendosje gjobe për sСkelje të leСtë. 347Ndërmarrjet e gjobitura për mosdhënie informacioni janë “Alban-TТrana Co” sС.p.k, “Beton Ekspres”, “Ferro Beton & ConstructТon Co” sС.p.k., “HalТlТ” sС.p.k., “Ital-Beton ConstructТon”,“KТrcСberger AlbanТa” sС.p.k., “QarrТ 02” sС.p.k., “SСkodra Beton” sС.p.k., “Best ConstructТon Alb (BestStar)” sС.p.k. 348Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 338, date 11.11.2014 “MbТ përjasСtТmТn ТndТvТdual nga ndalimi të Marrëveshjes-TТp mes sСoqërТsë“DТgТtalb” sС.a dСe operatorëve televТzТvë”. 349Operatorët TelevТzТvë palë në marrëvesСje ТsСТn “Top CСannel”, “SСop Tv”, “Klan Tv”, “Ora News”, “News-24”, “Abc News”, “A1 Report”, “Utv News”, “SupersonТc”, “Stv Folk”, “KanalТ FolklorТt”, “Scan Tv”, “CСanel One”, “AlbanТan Screen”. 350LТgjТ Nr. 97/2013, datë 04.03.2013 "Për medТat audТovТzТve në RepublТkën e SСqТpërТsë”.

104

satelitore ashtu edhe numerike tokësore apo satelitore dhe kabllore. Ajo çfarë u pretendua nga palët ishte se kjo marrëveshje vertikale do të kontribuonte në përmirësimin e shpërndarjes duke transmetuar në nivelin dhe cilësinë më të lartë (high definition) nga ato që mund të ofronin disa operatorë të tjerë duke bërë në këtë mënyrë një mbulim sa më të plotë në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë. Gjithashtu më anë të kësaj marrëveshjeje do i ofrohej konsumatorëve një pjesëmarrje sa më e drejte në përfitime që do të sjellë kjo marrëveshje si për nga sasia ashtu edhe për nga cilësia e ofertës. Kjo marrëveshje nuk parashikon kufizime vertikale për ndërmarrjet pjesëmarrëse por do i ofrojë mundësinë operatorëve pjesëmarrës të kenë përfitimet e veta të cilat do i bëjmë më konkurrues në raport me operatorët e tjerë. Nga kjo marrëveshje konkurrenca në treg lidhur me produktet dhe shërbimet objekt i marrëveshjes nuk kufizohet pasi ekskluziviteti është i nevojshëm dhe se nuk ekziston mundësia e kufizimeve më të pakta në mënyrë që të arrihen të njëjtat përfitime. Kufizimi i konkurrencës do të vihej në dyshim në rastin kur operatori objekt i marrëveshjes do të kishte pozitë dominuese ne treg, gjë e cila në rastin konkret nuk konstatohej pasi pjesa e tregut sipas formularit të njoftimit të paraqitur pranë autoritetit të konkurrencës ishte 37 % (Digitalb + Pay TV).Ajo çfarë konkretisht kufizon kjo marrëveshje lidhet me faktin se operatorë që janë palë në këtë marrëveshje janë të detyruar të mos ofrojnë transmetim kanali ndaj asnjë platforme tjetër të çdo forme përveç asaj të Digitalb si edhe të mos transmetojnë në faqen e tij të internetit në kohë reale apo në transmetim direkt si edhe të jetë pjesëmarrës apo negociues në tendera që transmetojnë evenimente sportive të formës Pay TV. Të gjitha këto të drejta ekskluzive i kalojnë përfituesit i cili është Digitalb, duke bërë që transmetimi dhe distribucioni televiziv i kanalit/eve të bëhet vetëm nga Digitalb.

Komisioni i Konkurrencës u shpreh se, pas një analize të hollësishme të përfitimeve dhe kufizimeve të marrëveshjes, vihet re se marrëveshja ka si objekt dhe pasojë disa kufizime të konkurrencës të cilat nga krahasimi i përfitimeve me kufizimet e marrëveshjes referuar ligjit dhe akteve të tjera në fushën e konkurrencës plotëson kushtet për përjashtim nga ndalimi.

Në përfundim të vlerësimit të çështjes, Komisioni i Konkurrencës nisur nga fakti që aksesi i abonentëve të kanaleve kombëtare dhe lokale ishte i mundshëm pavarësisht transmetimeve të Digitalb si edhe faktit që nëpërmjet kësaj marrëveshjeje do të kontribuohej në përmirësimin e shpërndarjes duke ofruar mundësi shtesë për publikun, shpërndarjes së drejtë të përfitimeve, kohëzgjatjes së shkurtër të marrëveshjes si edhe në atë që kriteri mbi ekskluzivitetin është bazuar në përfitimet e dyanshme dhe në vullnetin e plotë të palëve dhe se është mënyra më e mirë për arritjen e marrëveshjes, vendoi se marrëveshja-tТp ndërmjet “DТgТtalb dСe Operatorëve televТzТvë” duСej të përjasСtoСej nga ndalimi deri me datë 31.12.2015, pasi kontribuonte në përmirësimin e shpërndarjes, nxitjen e progresit teknologjik, si dhe se një pjesë e mjaftueshme e këtyre përfitimeve shkojnë në përkrahje të interesave të klientëve dhe konsumatorëve.

- Përjashtimi nga ndalimi i marrëveshjes midis “Tirana International Airport” sh.p.k dhe “AIR BP Albania” sh.a “Për sigurimin e depozitimit dhe tregtimit të

karburantit për avionë, si dhe të shërbimit të furnizimit të avionëve në Aeroportin Ndërkombëtar të Tiranës “Nënë Tereza”351

351Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 116, datë 29.05.2009 “Për përjasСtТmТn nga ndalТmТ të marrëvesСjes mТdТs “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k dСe “AIR BP AlbanТa” sС.a “Për sТgurТmТn e depozitimit dhe tregtimit të karburantit për avionë, si dhe të shërbimit të furnizimit të avionëve në AeroportТn Ndërkombëtar të TТranës “Nënë Tereza”.

105

Në vitin 2009 Autoriteti i Konkurrencës u njoh me njoftimin352 e bërë nga ndërmarrja“AТr BP” sС.a dСe “TТrana InternatТonal AТrport” sС.a ku kërkoСej përjasСtТmТ nga ndalТmТ Т marrëvesСjes së lТdСur ndërmjet tyre me objekt “Për sТgurТmТn e depozТtТmТt dСe tregtТmТt të karburantit për avionë dhe të shërbimit të furnizimit të avionëve në Aeroportin Ndërkombëtar të TТranës “Nënë Tereza”. KomТsТonТ Т Konkurrencës pasТ sСqyrtoТ raportТn e përgatТtur nga SekretarТ Т PërgjТtСsСëm vurТ re se ndërmarrja “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k dСe “AIR BP” sС.a kТsСТn nënsСkruar një marrëvesСje ku binin dakord që “AIR BP” sС.a të projektonte dhe të ndërtonte një depozitë karburanti dhe një strukturë të re tjetër brenda aeroportit me qëllim dërgimin në aeroplan të karburantit si dhe marrjen me qira të zonës në të cilën do të vendoset impianti i ri.

Sipas marrëveshjes ndërmarrja “AIR BP” sС.a do të ТsСte zotëruesТ dСe operatorТ Т impiantit të depozitimit të karburantit në Aeroport dhe gjithashtu furnizuesi i vetëm i shërbimit (into-plane servТce) të karburantТt në avТonë duke bërë që “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k të mos të lejonte asnjë person tjetër, firmë apo shoqëri, për të depozituar karburant për avion ose produkte të këmbyeshme në avion brenda aeroportit deri fund të vitit 2014, ose deri atëherë kur numri i pasagjerëve që përdorin Aeroportin Ndërkombëtar të TТranës të tejkalonte 2 (dy) mТlТon në një vТt kalendarТk, duke Т dСënë “AIR BP” sС.a të drejtën ekskluzive të shërbimit të furnizimit në avion (into plane service). Pasi bëri vlerësimin dhe përcaktimin e tregut përkatës, Komisioni i Konkurrencës konstatoi se “AIR BP” sС.a ТsСte e vetmja sСoqërТ që operonte në një treg mjaft specТfТk sТç ТsСte tregu përkatës i produktit që përfshin tre tregjet e produktit që u përkufizuan si: (i) tregu për sigurimin e depozitimit te karburantit për avionëku kjo ndërmarrje është e vetmja që pranon të bëj investimin për sa i përket ndërtimit te një impianti te ri për karburant; (ii) tregu i tregtimit te karburantit për avionë (në tregtimin e karburantit për avionë sipas standardeve operojnë 10 kompani); dhe (iii) tregu i shërbimit te furnizimit në avionë ku kjo ndërmarrje ishte e vetmja që e ofronte këtë shërbim. Në analizën që i bëri marrëveshjes në mënyrë që të vlerësohej nëse kjo marrëveshje mund të përjashtohej nga ndalimi Komisioni i Konkurrencës arriti në konkluzionin e kjo marrëveshje do të kontribuonte si në përmirësimin e kushteve të furnizimit të tregut nëpërmjet garancisë që ofronte eksperТenca dСe kapacТtetТ tregtar Т ndërmarrjes “AIR BP” sС.a por edСe mundësТa që do Т krТjoСej ndërmarrjes “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k për të monТtoruar më mirë stoqet e cilësisë së produktit në depozitat që do ndërtoheshin në territorin e saj. Kjo marrëvesСje do Т jepte mundësТnë “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k të monТtoronte edhe aspektet e cilësisë së shërbimit. Përfitimet esenciale nga ana e konsumatorëve por edhe e tregut do të ishin një tjetër element i cili u vlerësua nga Komisioni i Konkurrencës nga ku dhe u shpreh se eksperienca ndërkombëtare në mbi 1000 aeroporte e kësaj ndërmarrje në fushën e karburanteve për avionë ishte element që tregonte se ndërmarrja “AIR BP” sС.a kТsСte kapacТtetТn dСe aftësТnë tТ sТguronte operatorëve ajrorë një sСërbТm sa më të sigurtë, ekonomik dhe efecient.

Kjo marrëveshje, pavarësisht kufizimeve që do të sillte në tregun e shërbimit të furnizimit me karburant për avionë, për nga vetë specifika e këtij shërbimi u vlerësua se do të kontribuonte në përmirësimin e shpërndarjes së produktit dhe shërbimit, ruajtjen dhe përmirësimin e cilësisë së shërbimit, uljen e kostos sëshërbimit dhe produktit, realizimin e një pjesëmarrje më të drejtë në përfitim nga ana e konsumatorëve, nxitjen e kërkimit dhe zhvillimit dhe përhapjes së njohurive profesionale, rritjen e sigurisë për sasinë e mallrave

352Njoftim Paraprak i Autoritetit të Konkurrencës datë 30.04.2012 për përjashtim nga ndalimi i marrëvesСjes “MarrëvesСje BasСkëpunТmТ mТdТs “InsТg” sС.a, “SТgma VТg” sС.a, “SТgal UnТqa Group AustrТa” sС.a, “IntersТg VТg” sС.a, “InteralbanТan VТg” sС.a, “AtlantТk” sС.a, “EurosТg” sС.a dСe “AlbsТg” sh.a publikuar në adresën http://www.caa.gov.al/uploads/neës/Njoftim%20per%20shtyp_perjashtimi_.pdf

http://www.caa.gov.al/uploads/ne\303\253s/Njoftim%20per%20shtyp_perjashtimi_.pdf

106

që do të ofrojë dhe realizojë për mbulimin e plotë financiar të çdo përgjegjësie të mundshme. Për këtë arsye në përfundim të shqyrtimit të çështjes Komisioni i Konkurrencës vendosi të përjashtojë nga ndalimi, (i parashikuar në nenin 4 të lТgjТt “Për mbrojtjen e konkurrencës”), marrëvesСjen e nënsСkruar ndërmjet “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k dСe “AТr BP AlbanТa” sС.a, me objekt “Për sТgurТmТn e depozТtТmТt dСe tregtimit të karburantit për avionë dhe të shërbimit të furnizimit të avionëve në Aeroportin Ndërkombëtar të TТranës “Nënë Tereza”.

III.4.3. Vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës mbi rastet e abuzimit me pozitën dominuese

- Abuzimi me Pozitën Dominuese nga shoqëritë AMC dhe Vodafone Albania353

Sekretariati i Konkurrencës nisur nga shqetësimet e shumta për çmime të larta në tregun e telefonisë celulare të prezantuara në median e shkruar dhe elektronike ndërmori një hetim paraprak në sektorin e telefonisë së lëvizshme. Komisioni i Konkurrencës pasi shqyrtoi raportin e Sekretariatit mbi hetimin paraprak në sektorin e ekonomisë të telefonisë së lëvizshme nga ku u konstatua se:

- në tregun e telefonisë së lëvizshme veprojnë dy shoqëri të cilat kanë një ndarje të tregut afërsisht në masën 60% për AMC dhe 40% për Vodafonin,të cilat qëndrojnë në këtë treg duopolistik në një pozitë dominuese si dhe për faktin së çmimet e këtyre shoqërive për shërbimin e ofruar janë në shifra të ngurta, pa fleksibilitet konkurrues dhe për të cilat shoqëritë në shpjegime përkatëse të dhëna në seancat dëgjimorë të organizuara nga Autoriteti i Konkurrencës;

- në asnjë moment nuk u provua lidhja mes kostos së shërbimit të ofruar prej tyre dhe tarifave me të cilat ofrojnë këto shërbime kjo edhe për shkak të mungesës së angazhimit të shoqërive të telefonisë së lëvizshme (në veçanti AMC354) për të sjellë me shkrim informacionin që mbështeste pretendimet e shprehura.

dhe pasi gjykoi se mund të kishte kufizime të konkurrencës në treg, vendosi të miratojë nisjen e procedurës së hetimit të thelluar në tregun e telefonisë së lëvizshme në përgjithësi dhe veçanërisht në shoqëritë AMC sh.a dhe Vodafone sh.a, për sa i përket ekzistencës ose jo të abuzimit me pozitën dominuese ose shkelje të tjera të konkurrencës në këtë treg355.

Në përfundim të hetimit të thelluar nga ana e Sekretariatit u paraqit raporti përfundimtar në të cilin nga ana e Komisionit të Konkurrencës sipas raportit rezultoi se të dyja

353Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.59, datë 09.11.2007 Për “AbuzТm me pozТtën domТnuese në Tregun e Telefonisë së Lëvizshme të Shoqërive Albanian Mobile Communication sh.a. dhe Vodafone AlbanТa sС.a”. 354Me shkresën Nr.349 datë 25.10.2005, të Sekretares se Pergjithshme i eshte derguar te dy shoqerive vendТmТ Nr. 21, datë 11.10.2005 “Për Сapjen e HetТmТt te TСelluar per operatoret AlbanТan MobТle Communication sh.a dhe Vodafone sh.a nga të cilët vetëm Vodafone iu përgjigj kërkesës duke ofruar basСkëpunТm. GjТtСsesТ me vendТmТn Nr. 26.date.02.12.2005 “Per TerСeqje te dСenasС nga AlbanТa MobТle CommunТcatТon sС.a” Тu dСa perserТ afat AlbanТan MobТle CommunТcatТon per dergТmТn e te dСenave të cilat nuk u paraqitën nga kjo e fundit duke bërë që nga ana e Komisionit të Konkurrences me vendimin Nr.27,date 12.12.2005 “Per Vendosje Gjobe ndaj AlbanТan MobТle CommmunТcatТon sС.a”, AMC të gjobitej në masën e 1% të xhiros vjetore të 2004 pasi u referuar ligjit, nga ana e Komisionit të Konkurrencës mosdërgimi i të dhënave u konsiderua shkelje e lehtë. 355Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.21.date 11.10.2005 “Për nТsjen e procedurës së СetТmТt të thelluar në tregun e telefonisë së lëvizshme në përgjithësi dhe veçanërisht në shoqëritë AMC sh.a dhe Vodafone sh.a, përsa i përket ekzistencës ose jo të abuzimit me pozitën dominuese ose shkelje të tjera të konkurrencës në këtë treg”.

107

shoqëritë objekt hetimi zotërojnë 100% të tregut356, ekzistonin barriera për hyrje në treg të cilat ishin të karakterit administrativ pasi numri i licencave është i kufizuar, të karakterit teknik pasi spektri i radio frekuencave është një burim natyror i kufizuar dhe që plani kombëtar i radio frekuencave ose ndryshimi i tyre miratohet nga Këshilli i Ministrave si edhe të karakterit ekonomik pasi domosdoshmëria për të kryer investime të mëdha si për blerjen e licencës ashtu edhe për ndërtimin e rrjetit të telefonisë celulare përbën një barrierë për operatorët e rinj për të hyrë në treg. Referuar të dhënave ekonomikë të të ardhurave për të dyja ndërmarrjet evidentohet lehtësisht fuqia e konsiderueshme ekonomike dhe financiare e shoqërive AMC dhe Vodafone. Gjithashtu konsumatorët në tregun e telefonisë së lëvizshme në Shqipëri, nuk zotërojnë fuqi kundërvepruese për tu marrë në konsideratë pasi në ndarjen e tregut sipas shërbimeve rezulton se 97% janë abonentë të shërbimit me parapagim dhe 3% abonentë me kontratë. Ndërrimi i llojit të shërbimit (nga shërbimi me kontratë në atë me parapagim dhe anasjelltas), si dhe ndërrimi i operatorit ka kosto për konsumatorin, që do të thotë që konsumatori për ndërmarrjen e një veprimi të tillë duhet të ketë interes ekonomik. Mungesa e portabilitetit të numrave dhe informacioni i kufizuar, ul ndjeshmërinë e përdoruesit për të ndërruar operatorin. Nisur nga pjesët e tregut, pengesat e hyrjes në treg, konkurrenca potenciale, fuqia ekonomike e ndërmarrjeve, fuqia kundërvepruese e blerësve dhe karakteristikat e tjera të tregut, rezultoi se në mbështetje të nenit 8 të ligjit Nr. 9121 datë 28.07.2003 “Për mbrojtjen e konkurrencës”, kompanТtë AMC dСe Vodafone kТsСТn pozТtë domТnuese në tregun e telefonisë së lëvizshme.

Për sa i përket sjelljes së ndërmarrjeve në treg rezultoi se gjatë gjithë periudhës së hetimit këto të fundit kishin aplikuar tarifa të përafërta, të qëndrueshme dhe pa fleksibilitet konkurrues. Të dyja shoqëritë, si AMC dhe Vodafone, kishin aplikuar tarifa për shërbimin me parapagim mesatarisht mbi dy herë më të larta se mesatarja respektive e vendeve të rajonit si dhe gjithashtu kishin aplikuar tarifa për shërbimin me kartë për thirrjet brenda rrjetit dhe jashtë rrjetit, më të larta se sa mesatarja e rajonit.

Në mënyrë që të plotësohej kushti për vërtetimin e abuzimit me pozitën dominuese, u kryen tre testet357 nga të cilat rezultoi se vendosja e çmimeve të larta nuk lidhej në mënyrë të arsyeshme me vlerën ekonomike të produktit, të ardhurat e siguruara si përfitim tregtar nuk do të mund të siguroheshin në një treg të prezumuar konkurrues si edhe testi i fundit vërtetoi se çmimet e vendosura nga të dyja shoqëritë ishin më të larta në krahasim me tregjet e tjera gjeografike.

Në përfundim Komisioni i Konkurrencës vendosi që shoqëritë AMC sh.a dhe Vodafone sh.a kishin abuzuar më pozitën dominuese duke vendosur çmime të padrejta358 në tregun e telefonisë së lëvizshme gjatë periudhës objekt hetimi dhe vendosi ti gjobiste këto dy shoqëri në masën e 2% të xhiros vjetore të produktit përkatës të vitit 2005.

- Abuzimi me pozitën dominuese në tregun e prodhimit te produktit lëndë djegëse diesel D2 nga shoqëria “ARMO” sh.a359

356Më 1 mars të vitit 2004 u licencua operatori i tretë, Eagle Mobile por ky operator nuk ka patur veprimtari në treg gjatë gjithë periudhës së hetimit (2004-2005). 357Mjafton që të kalohet njëri nga këto teste ose dhe më shumë dhe provohet abuzimi me poziten dominuese. Për më shumë referoju cështjes British Leyland Public Limited Company v. Commission [1986] ECR I-3263. 358Ibid 301, neni 9, pika 2, gërma a) (përpara ndryshimeve të bëra me ligjin Nr.10317, datë 16.09.2010). 359VendТmТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.150, datë 20.07.2010 “Për abuzТm me pozТtën domТnuese të ndërmarrjes “ARMO “sС.a në tregun e prodСТmТt të produktТt lëndë djegëse dТesel D2”.

108

Nga СetТmТ paraprak mbТ sjelljen e ndërmarrjes “ARMO” sС.a në tregun e prodhimit dhe tregtimit me shumicë e pakicë të produktit lënë djegëse për automjete Gazoil (Diesel) D2 rezultoi se kjo ndërmarrje zotëronte rreth 80.75% të tregut përkatës të produktit Diesel D2 për periudhën e hetimit paraprak që u shtri gjatë gjithë vitit 2009. Në këtë raport rezultoi se kjo ndërmarrje zotëron pozitë dominuese në treg si dhe ndërmarrja në fjalë ishte e integruar vertikalisht në tregun e tregtimit me shumicë dhe dhe në tregun e tregtimit me pakicë të karburanteve (aksionarë të shoqërisë ARMO sh.a ishin dhe aksionarë të shoqërisë që vepronte në tregun me shumicë dhe shoqëri që vepronin në tregun me pakicë).

Nga të dhënat paraprake të mbledhura ka rezultuar se tregtimi në të njëjtën kohë në tregun e shumicës dhe të pakicës i produktit Diezel D2 i ka dhënë dukshëm kësaj ndërmarrjeje një avantazh konkurrues pasi të qenit në pozitën e operatorit kryesor në tregun e shitjes me shumicë të Diesel-it, i jep kësaj ndërmarrje ekskluzivitetin e vendosjes së çmimeve në nivel tregtimi me shumicë duke i vendosur ndërmarrjet e tjera të tregtimit të karburanteve me shumicë në pozitë të disfavorshme. Duhet theksuar se gjatë periudhës së monitorimit në mënyrë të vazhdueshme ndërmarrja ARMO sh.a nuk i është përgjigjur kërkesave të Autoritetit të Konkurrencës për dhënien e informacionit në mënyrë që të mundësohej vlerësimi i sjelljes së ndërmarrjes në treg360.

Të ndodhur përpara kësaj situate Komisioni i Konkurrencës bazuar dhe në raportin e hetimit paraprak, vendosi të miratojë hapjen e procedurës së hetimit të thelluar për periudhën 01.01.2009 deri 31.10.2009 mbi mundësinë e ekzistencës ose jo të abuzimit me pozitën dominuese në tregun të produktit lëndë djegëse Diesel D2.

Pas zhvillimit të procedurës së hetimit të thelluar, sekretariati i konkurrencës paraqiti për miratim përpara Komisionit të Konkurrencës raportin përfundimtar në të cilin konstatohej se në vazhdimësi ndërmarrja ARMO sh.a bazuar në vendimin e Komisionit të Konkurrencës lidhur me detyrimin e ndërmarrjes objekt hetimi për të njoftuar Autoritetin e Konkurrencës në rast se do të kishte ndryshime të titullit të pronësisë mbi aksionet e AMRA sh.a, midis aksionarëve dhe/ose palëve të treta, nuk e ka përmbushur këtë detyrim. Gjithashtu kjo ndërmarrje ka refuzuar të përmbushë dhe detyrimin që rrjedh nga zbatТmТt Т VKM Nr. 52, datë 14.01.2009 “Për cТlësТnë e lëndës djegëse gazoТl (DТesel) të prodhuar nga rafinimi i naftës bruto të nxjerrë në territorin e Republikës së Shqipërisë dhe të tregtuar për automjete rrugore e gjeneratorë” në të cТlën parasСТkohej detyrimi i ARMO sh.a për ti raportuar Autoritetit të Konkurrencës361. Në vlerësimin e bërë Komisioni i Konkurrencës analizoi dhe përcaktoi se tregu përkatës i produktit është ai i lëndës djegëse diesel D2. Ky produkt ka nuk ka zëvendësueshmëri me produkte të tjera si nga ana e kërkesës ashtu dhe nga ana e ofertës dhe tregu gjeografik është territori i Republikës së SСqТpërТsë. Referuar nenТt 8 të lТgjТt Nr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurrencës lidhur vlerësimin e bërë mbi pozitën dominuese të ndërmarrjes ARMO sh.a, ka rezultuar se kjo ndërmarrje gjatë periudhës në të cilin u shtri hetimi ka zotëruar pjesën më të madhe të tregut për produktin Diesel (D2) dhe më konkretisht 80.58% të

360Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.149, datë 24.06.2010 “Për kërkТm të dСënasС nga SСoqërТa “ARMO” sС.a”. 361Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr.52, datë 14.1.2009 “Për cТlësТnë e lëndës djegëse gazoil (diezel), të prodhuar nga rafinimi i naftës bruto, të nxjerrë në territorin e republikës së shqipërisë, dhe të tregtuar për automjete rrugore e gjeneratorë”, pТka 5 përcakton se: ARMO, sСa-ja brenda datës 5 (pesë) të çdo muaji duhet të raportojë pranë Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës dhe Autoritetit të Konkurrencës për: i) sasinë e naftës bruto të blerë; ii) sasinë e prodhimit të realizuar nga rafinimi; iii) sasinë e tregtuar të produkteve të rafinimit;iv) çmimet e blerjes dhe të shitjes, sipas kontratave të shitblerjes për këto produkte; v) kushtet e tjera të tregtimit, gjatë muajit pararadhës.

109

tregut. Barrierat ligjore në hyrje për periudhën e referuar lidhen me faktin se VKM Nr. 52, datë 14.01.2009, e cila u shfuqizua më vonë me vendimin e Gjykatës Kushtetuese Nr. 24, datë 24.07.2009, parashikonte ndalimin e importittë lëndës djegëse Diesel D2, duke lejuar përdorimin e lëndëve djegëse të prodhuara nga rafineritë e naftës në territorin e Republikës së Shqipërisë. Për të ushtruar aktivitetin rafineritë pajisen me leje koncesionare referuar akteve ligjore dhe nënligjore në fuqi të cilat nuk shprehin ndonjë kufizim për pajisjen me leje koncesionare për ato ndërmarrje që plotësojnë kriteret ligjore. Në këtë këndvështrim çdo ndërmarrje që përmbush kriteret ligjore mund të pajiset me leje koncesionare dhe në këtë mënyrë nuk konsiderohet se ka pengesa ligjore për të ushtruar veprimtarinë e përpunimit të naftës bruto nga rafineritë. Për sa i përket barrierave ekonomike ato konstatohet të jenë të larta për shkak kostot për hyrjen e një rafinerie të re në tregun e përpunimit dhe tregtimit të naftës dhe nënprodukteve të saj janë të larta për shkak se kërkohet kryerja e investimeve për ngritjen e rafinerisë, ngritjen e sistemit të furnizimit me lëndë të parë dhe atë të shpërndarjes, garancitë e nevojshme të likuiditetit për importin dhe pagesën e barrës fiskale në doganë si dhe shpenzimet administrative. Gjithashtu kostot e daljes nga tregu konsiderohen të pakthyeshme ose kanë një normë të ulët kthimi në rast rishitje, për shkak të investimeve të nevojshme për hyrjen dhe zhvillimin e këtij aktiviteti. Kjo ndërmarrje nuk ka konkurrentë potencial në treg pasi ajo vepron në nivel rafinerie dhe në bazë të VKM vetëm kësaj ndërmarrje i lejohej tregtimi i produktit Diesel D2 duke e kthyer këtë në një ndërmarrje të rëndësishme jo vetëm në tregun e Dieselit D2 por edhe për ekonominë shqiptare. Pozita dominuese që zotëron shoqëria ARMO sh.a gjatë periudhës në të cilin shtrihet hetimi është e tillë që nuk ndikohet nga forca kundërvepruese e blerësve, forcë e cila ka qenë shumë e dobët kjo edhe për shkak të pozitës pothuajse monopol të ARMO sh.a e cila rezultoi të ishte një shoqëri e integruar vertikalisht në tregun e tregtimit me shumicë dhe në tregun e tregtimit me pakicë të karburanteve. Gjithashtu kësaj ndërmarrje i ka munguar transparenca për të njoftuar Autoritetin e Konkurrencës mbi veprimtarinë e saj. Në përfundim të analizës Komisioni i Konkurrencës rezultoi se shoqëria ARMO sh.a ka pozitë dominuese në tregun përkatës të tregtimit të produktit lëndë djegëse diesel D2. Gjatë procesit të hetimit janë administruar prova të cila kanë ndihmuar në vlerësimin e sjelljes së kësaj ndërmarrje në treg. Nga këto evidenca u arrit të vërtetohej se ndërmarrja ARMO sh.a gjatë periudhës objekt hetimi ka kryer transaksione të njëjta me çmime të ndryshme për ndërmarrjet konkurrente. Gjatë periudhës hetimore kjo ndërmarrje kishte zbatuar çmime diskriminuese ndaj ndërmarrjeve të tjera duke i vendosur ato në kushte të pabarabarta konkurrence me shoqërinë TAÇI Oil International sh.a (ndërmarrje e zotëruar 100% nga aksioneri që zotëron në mënyrë indirekte 68% të shoqërisë ARMO sh.a). Komisioni i Konkurrencës u shpreh se kjo ndërmarrje duke pasur pozitë dominuese në tregun përkatës, në zbatim të ligjit për konkurrencën, është e detyruar të zbatojë rregullat e sjelljes për një konkurrencë të lirë dhe efektive në treg gjë e cila ka munguar duke u bërë shkak që të dëmtohet konkurrenca. Në përfundim të shqyrtimit raportit dhe mbylljes së hetimit të thelluar, Komisioni i Konkurrencës vendosi që shoqëria ARMO sh.a ka abuzuar me pozitën dominuese për periudhën 01.01.2009 deri 22.08.2009, në tregun e produktit lëndë djegëse diesel D2, pasi kishte vendosur kushte të pabarabarta tregtimi ndaj ndërmarrjeve të ndryshme për të njëjtat veprime tregtare362. Gjoba që iu vendos shoqërisë ARMO sh.a për abuzimin me pozitën dominuese ishte 2.6% e xhiros totale vjetore të vitit 2009.

III.4.4. Vendimet kryesore të Autoritetit të Konkurrencës mbi rastet e kontrollit të përqendrimeve.

362Ibid 301, neni 9, pika 2, gërma c) (përpara ndryshimeve të bëra me ligjin Nr.10317, datë 16.09.2010).

110

KontrollТ Т përqendrТmeve përbën sСtyllën e tretë të lТgjТt “Për mbrojtjen e konkurrencës”, nëpërmjet të cilit realizohet mbikëqyrja e ndryshimit të strukturëssë tregjeve nga institucioni i konkurrencës. Përqendrimet e ndërmarrjeve konsiderohen si procese që sjellin rritjen e eficiencës dhe reduktimin e kostove. Nëpërmjet kontrollit të përqendrimeve, Autoriteti i Konkurrencës, synon të ndikojë në zhvillimet e strukturave të tregut duke ndaluar apo kufizuar ato përqendrime që mund të krijojnë ose të forcojnë pozitën dominuese të një ose më shumë ndërmarrjeve, duke e kufizuar ndjeshëm konkurrencën efektive të tregut. Nëpërmjet këtij instrumenti të cilin e siguron ligji, Autoriteti i Konkurrencës mundëson parandalimin e forcimit apo rritjes së përqendrimit në treg, duke pasur të drejtën të mos autorizojë apo të autorizojë me kushte realizimin e transaksioneve të shitblerjes së aksioneve midis ndërmarrjeve, nëse këto transaksione shkaktojnë forcimin e ndjeshëm të përqendrimit në tregun përkatës, apo kufizimin e konkurrencës efektive. Forma të përqendrimit janë bashkimi, shkrirja e dy ndërmarrjeve, përfitimi i kontrollit të drejtpërdrejtë nga një ndërmarrje mbi një tjetër, apo krijimi i një ndërmarrje të përbashkët, që vepron si e pavarur ekonomikisht, nga ndërmarrjet që e krijuan atë. Gjatë aktivitetit të tij në vlerësimin dhe autorizimin e përqendrimeve, Autoriteti i Konkurrencës është përballuar me një numër në rritje të njoftimeve të përqendrime, kjo si shkak edhe i ndryshimeve ligjore lidhur me uljen e pragut të xhiros së ndërmarrjeve objekt përqendrimi që kanë detyrimin ligjor për marrjen e autorizimit të Komisionit të Konkurrencës.Gjithashtu Autoriteti i Konkurrencës ka marrë vendime edhe mbi njoftimet të cilat edhe pse ndoshta janë bërë bazuar në konsideratën e ndërmarrjeve së këto transaksione mund të përbëjnë një përqendrim të mundshëm, nga ana e Autoritetit të Konkurrencës nuk janë konsideruar si përqendrime.

Autorizimi i përqendrimeve nga ana e Autoritetit të Konkurrencës janë dhënë kryesisht për njoftimet e autorizimit të bëra nga sektorët si ai i energjisë, financiar, i ndërtimit, nga tregje si ai i telefonisë celulare, i aviacionit civil, i sigurimeve, i tregtimit me shumicë dhe pakicë i karburanteve etj. Në sektorin e energjisë elektrike, sektor të cilin ka për qëllim të analizojë ky punim, nga ana e Autoritetit të Konkurrencës janë autorizuar 4 (katër) përqendrime të realizuara të cilat do i trajtojmë më poshtë.

-Shit-blerja e 76 % të aksioneve të ndërmarrjes OSSH sh.a nga Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës tek shoqëria Cez a.s363.

Me marrjen e njoftimit për realizimin e përqendrimit nëpërmjet marrëveshjes së nënshkruar nga METE dhe shoqëria CEZ a.s për shitblerjen e 76% të aksioneve të ndërmarrjes OSHE sh.a, Sekretariati i Autoritetit të Konkurrencës përgatiti raportin e vlerësimit mbi përqendrimin e realizuar. Komisioni i Konkurrencës pasi shqyrtoi raportin për përqendrimin e realizuar (përfitim kontrolli) dhe relacionin e përgatitur nga Sekretari i Përgjithshëm konstatoi se marrëveshja e nënshkruar nga palët ishte në përputhje me legjislacionin në fuqi dhe se përqendrimi i realizuar ishte njoftuar përpara Autoritetit të Konkurrencës brenda afateve ligjore.

Transaksioni të cilit i referohej marrëveshja e miratuar edhe nga parlamenti shqiptar364, paraqitej si përfitim kontrolli i drejtpërdrejtë ku ndërmarrja OSSH sh.a do të kontrollohej nga aksioneri mazhoritar Cez a.s si zotërues i 76% të kapitalit aksioner me të drejtë vote

363Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 111, datë 15.05.2009 “MbТ autorТzТmТn e përqendrТmТt të realizuar nëpërmjet transaksionit të shitblerjes së 76% të aksioneve të OSSH sh.a nga Ministria e EkonomТsë, TregtТsë dСe EnergjetТkës tek sСoqërТa Cez a.s.” 364Miratuar me ligjin Nr.10116, datë 23.04.2009 “Për MТratТmТn e Kontratës së SСТtjes së 76% të Aksioneve të Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes (OSSH) sh.a-së ndërmjet Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës së Republikës së Shqipërisë dhe ÇEZ a.s.-së”.

111

dhe Ministri i Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës (Ministri i METE) si përfaqësues i shtetit shqiptar do të zotëronte 24 % të aksioneve. Në përfundim të analizës që iu bë palëve në marrëveshje lidhur me pozitën juridike, xhiron e ndërmarrjeve, si edhe tregun përkatës të ushtrimit të aktivitetit, Komisioni i Konkurrencës bëri një vlerësim të kuadrit ligjor në fuqi dhe garancitë që ofron legjislacioni në mbrojte të konsumatorëve. Ajo çka u konsiderua më e rëndësishme dhe që mori vëmendje të veçantë në dhënien e vendimit për autorizimin e përqendrimit ishte analiza e konkurrencës në tregun përkatës. Tregu i energjisë elektrike është një treg i rregulluar dhe ndërmarrja OSSH sh.a kishte pozitë monopoli në tregun e shpërndarjes dhe furnizimit me energji elektrike. Transaksioni në fjalë nuk ndryshonte strukturën e tregut por vetëm mënyrën e operimit të tij nga një monopol të zotëruar nga shtetit te një shoqëri private. Përftimi i kontrollit për 76% të kapitalit aksioner në shoqërinë OSSH, pritej të kishte ndikime pozitive në treg pasi ky përqendrim në periudhën afat gjatë do të ndikonte në rritjen e konsumit të energjisë elektrike në masën 5% në vit, reduktimin e humbjeve, rritjen e arkëtimeve, duke përmirësuar kështu sigurimin e furnizimit me energji elektrike. Përgjegjësia më e madhe bie mbi Entin Rregullator të Energjisë i cili si organ mbikëqyrës ka detyrimin dhe përgjegjësinë që përpara miratimit të metodologjive për përcaktimin e tarifave dhe akteve të tjera rregullatore që mund të prekin tregun, të njoftojë dhe kërkojë bashkëpunim pranë Autoritetit të Konkurrencës për vlerësimin ligjor të tyre365.

Ndonëse Komisioni i Konkurrencës vendosi të autorizojë përqendrimin e realizuar për shitjen e 76% të aksioneve nga shteti tek shoqëria CEZ a.s pasi transaksioni i njoftuar nuk krijonte ose forconte pozitën dominuese të shoqërisë pas përqendrimit, kjo marrëveshje si edhe tregu i energjisë elektrike do të mbahej nën monitorim të vazhdueshëm nga Autoriteti i Konkurrencës.

- Shit-blerja e 50% të Kuotave të shoqërisë “Energji Ashta” sh.p.k, nga shoqëria “Verbund International” GbmH tek shoqëria “EVN” AG366.

Transaksioni i shit-blerjes së 50% të kuotave të shoqërisë Energji Ashta sh.p.k nga shoqëria Verbund International GbmH tek shoqëria EVN AG u arrit nëpërmjet kontratës për shitje kuotash të nënshkruar nga palët në 20 prill 2010 dhe të njoftuar pranë Autoritetit të Konkurrencës me datë 27 prill të po atij viti. Pas marrjes së njoftimit Sekretariati i Autoritetit të Konkurrencës përgatiti raportin e vlerësimit mbi përqendrimin e realizuar. Komisioni i Konkurrencës pasi shqyrtoi raportin për përqendrimin e realizuar (përfitim kontrolli të përbashkët) dhe relacionin e përgatitur nga Sekretari i Përgjithshëm konstatoi se marrëveshja e nënshkruar nga palët ishte në përputhje me legjislacionin në fuqi dhe ishte paraqitur brenda afatit. Transaksioni i njoftuar paraqitej si një përfitim kontrolli i përbashkët në formën e shoqërisë së përbashkët (joint-control) ku secila nga shoqëritë Verbund Internacional GbmH dhe EVN AG do të zotëronin nga 50% të kuotave në shoqërinë koncesionare Energji Ashta sh.p.k. Komisioni i Konkurrencës pasi analizoi pozitën juridike të ndërmarrjeve në marrëveshje, xhiron e ndërmarrjeve, si edhe tregun përkatës të ushtrimit të aktivitetit, arriti në konkluzionin se kjo marrëveshje është objekt kontrolli dhe duhet të autorizohet nga Komisioni i Konkurrencës. Duke marrë në konsideratë politikën e qeverisë shqiptare që nxit investimet private për ndërtimin e centraleve të rinj elektrik për të plotësuar kërkesat e vendit me energji elektrike dhe për të garantuar siguri të lartë furnizimi nëpërmjet diversifikimit të burimeve të gjenerimit, tregu 365Ligji Nr.9121 “Për mbrojtjen e konkurrencës”, Т ndrysСuar, nenТ 69 dСe memorandumТ Т basСkëpunТmТt me Autoritetin e Konkurrencës. 366Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.152 Datë 21.07.2010 “MbТ autorТzТmТn e përqendrТmТt të realizuar nëpërmjet shit - blerjes së 50% të Kuotave të shoqërisë Energji Ashta Sh.p.k,nga VERBUND InternatТonal GbmH tek EVN AG”.

112

në të cilin operon kjo ndërmarrje objekt i analizës, është një treg i rregulluar dhe se energjisë së prodhuar nga Energji Ashta sh.p.k i është garantuar shitja367. Pjesa e tregut që zënë PPE-të (Prodhuesit e Pavarur të Energjisë) parashikohet të arrijë në masën 25% përfshirë këtu HEC-et ekzistuese po edhe HEC-et të cila janë marrë në bazë në analizën e bërë nga Komisioni i Konkurrencës. Në përfundim të analizës Komisioni i Konkurrencës u shpreh se pjesa e konsiderueshme që zë prodhimi i energjisë elektrike nga KESH sh.a (KESH-GEN) në tregun e prodhimit dhe tregtimit të energjisë elektrike nuk përbën arsye për të menduar qe mund të ndodhemi përpara krijimit të një pozite dominuese nga prodhuesit e pavarur të energjisë dhe për këtë arsye vendosi të autorizojë përqendrimin e realizuar nëpërmjet shitblerjes së 50% të Kuotave të shoqërisë Energji Ashta sh.p.k, nga shoqëria Verbund International GbmH tek shoqëria EVN AG.

- Shit-blerja e aksioneve të shoqërisë “HEC Ulëz - Shkopet” sh.a, tek shoqëria Kurum International sh.a368

Autoriteti i Konkurrencës pasi u njoh me njoftimin e përqendrimit ndërmjet ndërmarrjes Kurum International sh.a me Hec Ulëz - Shkopet, i cili vjen si pasojë e privatizimit të kësaj të fundit duke e shndërruar atë nga ndërmarrje shtetërore në ndërmarrje private dhe transferimit të 100% të aksioneve tek ndërmarrja Kurum International sh.a me anë të “Kontratës për Shitblerjen e AksТoneve” datë 11 SСkurt 2013, u vu në lëvТzje dСe nëpërmjet Sekretariatit të Autoritetit të Konkurrencës i cili përgatiti një raport që iu dorëzua më pas Komisionit të Konkurrencës. Komisioni i Konkurrencës pasi u njoh dhe shqyrtoi raportin e paraqitur nga Sekretariati, vuri re se transaksioni në fjalë i cili jep kontrollin e vetëm dhe të plotë mbi ndërmarrjen target (Hec Ulëz - Shkopet) shoqërisë Kurum International sh.a ishte në përputhje të plotë më legjislacionin në fuqi dhe për këtë arsye përbën një përqendrim. Gjithashtu nga të dhënat e pasqyruara në raport plotësohej edhe kushti i pragut të xhiros së ndërmarrjeve të përfshira në transaksion duke e bërë në këtë mënyrë të detyrueshëm marrjen e autorizimit nga Autoriteti i Konkurrencës. Në analizën që bën Komisioni i Konkurrencës, ai bën një përcaktim të tregut përkatës i cili konsiderohet tregu i gjenerimit dhe tregtimit të energjisë elektrike në Republikën e Shqipërisë.

Ashtu si edhe në vendimin për autorizimin e përqendrimit në rastin e Energji Ashta sh.a edhe në këtë vendim Komisioni i Konkurrencës u shpreh për faktin që tregu i energjisë elektrike është një treg i rregulluar dhe monitorohet nga ERE dhe se qeveria shqiptare është nxitëse e investimeve nga privatët në këtë sektor. Për rastin në fjalë nëpërmjet përftimit të plotë të kontrollit të HEC Ulëz Shkopet, shoqëria Kurum International sh.a. synon ezaurimin e nevojave për furnizim me energji elektrike të veprimtarive të ndryshme të grupit të shoqërive Kurum në Shqipëri. Si konkluzion, përqendrimi i realizuar nuk shfaq shenja të kufizimit të konkurrencës në treg ose në ndonjë pjesë të tij në veçanti, si rezultat i krijimit ose forcimit të pozitës dominuese dhe për këtë arsye Komisioni i Konkurrencës vendosi të autorizojë përqendrimin e realizuar nëpërmjet përftimit të kontrollit të vetëm të HEC Ulëz Shkopet, nëpërmjet transferimit të 100% të aksioneve të kësaj të fundit tek shoqëria Kurum International sh.a.

367VKM Nr. 1363, datë 17.10.2008 “Për mТratТmТn e marrëvesСjes së koncesТonТt ndërmjet MТnТstrТsë së EkonomТsë, TregtТsë dСe EnergjetТkës (METE) dСe SСoqërТsë “Österreichische Elektrizitätsëirtschafts - AktТengesellscСaft“, “Për ndërtТmТn, pronësТnë, sСfrytëzТmТn, mТrëmbajtjen dСe transferТmТn e projektТt të një СТdrocentralТ të rТ në AsСtë, në RepublТkën e SСqТpërТsë”. 368Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 281, datë 30.04.2013 “MbТ autorТzТmТn e përqendrТmТt të realТzuar nëpërmjet përfТtТmТt të kontrollТt të vetëm të “Hec Ulëz SСkopet” sС.a nëpërmjet transferТmТt të 100% të aksТoneve të kësaj të fundТt tek sСoqërТa Kurum InternatТonal sС.a”.

113

Të njëjtën analizë bëri dhe në të njëjtin përfundim arriti Komisioni i Konkurrencës edhe në rastin e njoftimit të përqendrimit të realizuar nëpërmjet përftimit të kontrollit të vetëm të “Hec BТstrТca 1, BТstrТca 2” sС.a nëpërmjet transferТmТt të 100% të aksТoneve të kësaj të fundit tek shoqëria Kurum International sh.a. Edhe në këtë rast për shkak se përqendrimi i realizuar nuk shfaqte shenja të kufizimit të konkurrencës në treg ose në ndonjë pjesë të tij në veçanti, si rezultat i krijimit ose forcimit të pozitës dominuese, Komisioni i Konkurrencës vendosi të autorizojë këtë përqendrim369.

III.5.Rishikimi gjyqësor i vendimeve të Autoritetit të Konkurrencës

Në rastet e prezantuara më sipër lidhur me tre shtyllat bazë të ligjit për mbrojtjen e konkurrencës (marrëveshjet e ndaluara, abuzimi me pozitën dominuese dhe përqendrimet) Autoriteti i Konkurrencës ka dhënë udhëzime, ka vendosur gjoba, ka vendosur mbi ndalimin e marrëveshjeve/praktikave bashkërenduese si dhe mbi abuzimin me pozitën dominuese. Përgjithsisht vendimet e Autoritetit të Konkurrencës janë ankimuar nga palët e prekura në gjykatën kompetente370.

Ndër vite numri i çështjeve të trajtuara nga gjykatat ka ardhur duke u rrit pasi palët e prekura kanë preferuar të përballen me Autoritetin e Konkurrencës në sallat e gjyqit më shumë sesa gjatë procesit administrativ ku palët janë ftuar të japin qëndrimet, provat dhe çdo gjë që ato e shohin të arsyeshme për të mbrojtur pozitën e tyre përpara Autoritetit të Konkurrencës371. Nga ana e gjyqësorit shqiptar janë mbajtur qëndrime të ndryshme të cilat në disa raste i kanë dhënë të drejtë Autoritetit të Konkurrencës dhe në disa raste kanë vendosur shfuqizimin e vendimeve të dhëna nga Komisioni i Konkurrencës372. Ajo çfarë vihet re lidhet me faktin se vendimet e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë tashmë shërbejnë si praktikë ligjore në çështjet që trajton Autoriteti i Konkurrencës, duke i dhënë një qasje më të madhe legjislacionin evropian mbi konkurrencën në legjislacionin shqiptar për mbrojtjen e konkurrencës. Ajo çfarë ka qenë problem në aspektin e shqyrtimit ligjor lidhej me faktin së këto procese merrnin kohë të gjatë për shqyrtimin e tyre pranë gjykatave civile. Fillimi nga puna i Gjykatës Administrative përbën një instrument të rëndësishëm i cili do të ndikojë jo vetëm në shkurtimin e afateve por pritet që edhe shkalla e ekspertizës, nisur nga fakti që kjo është një gjykatë e veçantë që është e

369Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 282, datë 30.04.2013 “MbТ autorТzТmТn e përqendrТmТt të realТzuar nëpërmjet përftТmТt të kontrollТt të vetëm të “Hec BТstrТca 1 BТstrТca 2” sС.a nëpërmjet transferТmТt të 100% të aksioneve të kësaj të fundit tek shoqëria Kurum International sС.a”. 370Përparja Сyrjen në fuqТ të lТgjТt Nr. 49/2012 “Për organТzmТn dСe funksТonТmТn e gjykatave admТnТstratТve dСe gjykТmТn e mosmarrëvesСjeve admТnТstratТve” kundërsСtТmТ Т vendТmeve të AutorТtetТt të Konkurrencës sipas juridiksionit ushtrohej pranë Gjykatës së Shkallës së Parë të Rrethit Gjyqësor Tiranë (seksion administrativ). Më miratimin e ligjit në fjalë, gjykata kompetente për zgjidhjen e mosmarrveshjve administrative lidhur me ankimin kundër vendimeve të Autoritetit të Konkurrencës është Gjykata Administrative e Shkallës së Parë Tiranë, Gjykata Administrative e Apelit Tiranë dhe Kolegji Administrativ i Gjykatë së Lartë. 371Nga vitit 2005 deri në vitin 2013 numri i cështjeve të ankimuara në gjykatë ishte 33 (tridhjetë e tre) kërkesë padi. 372Vendimi i Gjykatës së Shkallës së Parë Tiranë Nr. 3877, datë 12.04.2013 rrëzoi kërkesë padinë e cila kishte si objekt shfuqizimin e vendimit të Komisioni të Konkurrencës nr. 246, datë 09.10.2002 “Për Сapjen e procedurave të hetimit paraprak në tregun e prokurТmeve të automjeteve të reja”, të ndrysСuar me Vendimin Nr. 260, 21.07.2009 të Sekretarit të Përgjithshëm, ndërsa Gjykata e Apelit me Nr. 2180 datë 24.10.2013 ndryshimin e vendimit të Gjykatës së Shkallës së Parë Tiranë dhe shfuqizimin e Vendimit të Komisionit të Konkurrencës. Në arsyetimin e vendimit Gjykata e Apelit lidhur me cështjen në fjalë u shpreh se: “Autoriteti i Konkurrencës gjatë vendimarrjes së tij nuk arriti të provonte së ka ndonjë marrëveshje të cdolloj qoftë apo sjellje të bashkërenduar me qëllim dëmtimin e parimeve të konkurrencës së lirë, sikurse i liston dhe parashikon neni 4 i ligjit për konkurrencën. Gjithashtu nuk u arrit të provohej se me anë të cfarëdolloj marrëveshje kompanitë kanë caktuar çmime të njëjta”.

114

profilizuar vetëm në çështjet administrative, të jetë në nivele të larta pasi deri me tani njohja dhe qasja e gjyqësorit me legjislacionin dhe praktikën Evropiane dhe atë Shqiptare në fushën e konkurrencës ka qenë e ulët. Me qëllim rritjen e profesionalizmit në procesin e rishikimit gjyqësor të vendimeve të autoritetit të konkurrencës i cili siç u përmend edhe më lart është në fazat e para, në zbatim të projekteve të Bashkimit Evropian dhe në bashkëpunim me qendrën OECD373, janë zhvilluar trajnime të cilat synojnë rritjen e shkallës së njohjes dhe interpretimeve të gjyqtarëve për çështjet më objekt konkurrencën. Për ato vendime të cilat është dhënë vendim i formës së prerë, nga ana e Autoritetit të Konkurrencës, janë marrë të gjitha masat administrative dhe gjyqësore për vënien e tyre në ekzekutim.

373The Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), www.oecd.org.

http://www.oecd.org/

115

KAPITULLI IV - AKTET EVROPIANE NË FUSHËN E ENERGJISË ELEKTRIKE.

IV.1 Zhvillimet historike drejt një tregu Evropian të energjisë elektrike me shumë konkurrues.

Industria e energjisë paraqet disa tipare unike krahasuar me disa shërbime publike të tjera siç janë ato të telekomunikacionit, transportit ajror dhe hekurudhor. Energjia elektrike është thelbësore në prodhimin e pothuajse të gjitha produkteve dhe shërbimeve si edhe është një produkt jetik dhe me interes publik. Ajo nuk mund të mbahet e magazinuar si edhe të ruhet në kapacitete rezervë të nevojshme, në mënyrë që të garantohet plotësimi i kërkesës gjatë ndryshimit të ngarkesës. Energjia elektrike është një produkt homogjen e cila ka karakteristika të njëjta lidhur me cilësinë dhe nuk është e varur nga ndërhyrja e prodhuesit. Furnizimi me energji elektrike duhet të plotësojë kërkesën në çdo pikë fundore ndonëse nivelet e kërkesës ndryshojnë në bazë të sezoneve si dhe gjithashtu brenda një dite të vetme. Për vetë karakteristikat e saj, energjia elektrike nuk ka zëvendësues të afërt dhe kostot e ndërprerjes së saj janë të larta për ekonominë, shëndetin publik dhe sigurinë kombëtare374.

Tradicionalisht shërbimet e energjisë elektrike në shume shtete evropiane kanë qenë të integruara vertikalisht në pronësi të ndërmarrjeve shtetërore ose komunale të cilat kanë luajtur një rol të rëndësishëm në këtë treg. Historikisht tregjet e energjisë elektrike janë konsideruar si zona ligjërisht të përjashtuara nga konkurrenca. Për shkak të karakteristikave teknike dhe ekonomike të tregjeve të energjisë, ka ekzistuar një konsensus që të paktën transmetimi dhe furnizimi me pakicë të konsideroheshin monopole natyrore. Për pasojë ndërhyrja e konkurrencës mendohej se në mënyrë ta paevitueshme do të çonte në dëmtim të makroekonomisë.

Rrënjët e reformës në energji datojnë vite më parë që me Traktatin e Romës në vitin 1957, traktat i cili parashikonte liberalizimin për të gjitha mallrat përfshirë edhe tregun e energjisë por pa shprehur asnjë fjalë të vetme mbi politikat evropiane për energjinë375. Përpjekja e parë evropiane për liberalizimin gradual të energjisë elektrike, u nxit nga përvoja e disa vendeve anëtare dhe fqinje si Mbretëria e Bashkuar dhe Norvegjia që në vitet 1980. Gjithsesi kjo gjë nuk ndodhi deri në vitin 1987 kur me miratimin e Aktit të Vetëm Evropian u kundërshtuan monopolet shtetërore dhe u ndërmorën hapa efektive në heqjen e këtyre monopoleve në mënyrë që të arrihej lëvizja e lirë e mallrave, shërbimeve, kapitaleve dhe e punës në Bashkimin Evropian376. Në vitin 1990 tregjet e energjisë elektrike ishin maksimalisht të rregulluara, në pronësi të shtetit, si edhe monopolet ishin të integruara vertikalisht duke bërë që shpjegimi mbi këtë strukturë të mbështetej edhe në karakteristikat e veçanta që shfaqte ky treg. Karakteristikat e veçanta të cila u përmendën edhe më parë lidheshin me faktin që energjia elektrike është një produkt homogjen nga këndvështrimi të cilin e shohin konsumatorët, kostot e prodhimit të energjisë elektrike ndryshojnë për shkak të burimeve të ndryshme të gjenerimit dhe së fundmi kërkesa është shumë jo-elastike për shkak se ende nuk ka zëvendësues për këtë produkt.

374FabТo DomanТco, “Liberalisation of the European Electricity Industry: Internal Market or National Champions?” (2007), fq. 3-4. 375PerceboТs, Jacques: “ElectrТc lТberalТzatТon Тn tСe EU: BalancТng benefТts and rТsks” (2008) Energy Journal, vol 29 nr.1, fq. 2. 376Aktit i Vetëm Europian (The Single European Act (1986), Fletore zyrtare (L 169) (ose i njohur ndryshe si akti i tregut të vetëm, ishte rishikimi i parë në këtë nivel që i bëhej Traktatit të Romës të vitit 1957), neni 13.

116

Në mënyrë që të arrihet liberalizimi në sektorin e energjisë elektrike, pikë së pari reforma kërkon krijimin e një kuadri ligjor që mund të veprojë si pikë referimi për zbatimin e reformës. Përgjithësisht liberalizimi i tregut të energjisë në Bashkimin Evropian ka qenë një proces i orientuar nga lart poshtë dhe i nxitur nga direktivat e Bashkimit Evropian377. Parlamenti Evropian dhe Këshilli i Bashkimit Evropian gjatë reformës për liberalizimin e tregut të energjisë elektrike ka miratuar tre paketa legjislative378respektivisht në vitin 1996, 2003 dhe 2009.

IV.2 Legjislacioni evropian në fushën e energjisë elektrike

IV.2.1. Paketa e parë legjislative për energjinë

Direktiva e parë mbi energjinë elektrike

Hapi i parë drejt një kuadri ligjor për energjinë elektrike u ndërmor në vitin 1992 me propozimin për një direktivë që do të vendoste rregulla të përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike. Kjo përpjekje u bë konkrete me miratimin e direktivës 96/92/KE379 e cila konsiderohet si përpjekja e parë serioze e bërë nga shtete anëtare të BE që erdhi si rezultat i mirëkuptimit ndërmjet atyre shteteve që kishin filluar liberalizimin e tregut të energjisë dhe atyre të cilat liberalizimin e shihnin si një mundësi të largët në kërkim të një tregu të brendshëm të integruar në Evropë. Direktiva parashikonte një hapje progresive të tregut, si baza për një treg të brendshëm të energjisë elektrike dhe për herë të parë kjo direktivë përcaktonte disa rregulla të përbashkëta për tregun e brendshëm evropian të energjisë elektrike ku fjala ishte për prodhimin, transmetimin, shpërndarjen dhe furnizimin e energjisë elektrike. Eliminimi gradual i monopolit në sektorin e energjisë ishte një nga qëllimet e kësaj direktive si edhe ofrimi i shërbimeve për të gjithë pjesëmarrësit e tregut bazuar në kritere objektive, transparente dhe jo diskriminuese. Ajo çfarë kjo direktivë la të kuptohet ishte fakti që shtetet anëtare duhet të miratonin disa ligje dhe rregullore të reja brenda 2 viteve. Masat kryesore të cilat prezantoi kjo direktivë përmblidhen shkurtimisht në vijim.

Masa e parë ka të bëjë me ristrukturimin e tregut ekzistues duke filluar nga pika, ku Komisioni bëri një dallim ndërmjet zonave të konkurrencës dhe jo konkurrencës në këtë treg të veçantë380, ku prodhimi dhe furnizimi (tregu i shumicës dhe shitjet me pakicë) u panë si zona e konkurrencës potenciale për zinxhirin e furnizimit i cili meriton nxitjen ndërsa zona e transmetimit dhe shpërndarjes u panë si monopole natyrore. Nisur nga kjo qëllimi i direktivës ishte të ndante këto zona nga njëra tjetra.

Në fushën e ndërtimit të kapaciteteve të reja gjeneruese shtetet anëtare mund të zgjidhnin ndërmjet procedurës së autorizimit dhe procedurës së tenderimit381. Direktiva gjithashtu kërkonte së paku ndarjen e llogarive të transmetimit (tensioni i lartë) dhe sistemeve të shpërndarjes (tensioni i mesëm dhe i ulët) së energjisë elektrike. Ndarja e llogarive ishte instrumenti i përdorur për ndarjen vertikale të kompanive të integruara vertikalisht në

377Meeus, L, PurcСala, K, & Belmans, R. “Development of the Internal Electricity Market in Europe” (2005)The Electricity Journal 18(6),fq. 26. 378Për faktin se tema trajton vetëm pjesën që lidhet me energjinë elektrike, do trajtohen vetëm aktet ligjore për energjinë elektrike energjisë elektrike duke përjashtuar nga trajtimi aktet e tjera ligjore në sektorin gazit. 379Ibid 6. 380Megjithëse kjo ndarje nuk ishte specifikisht e përcaktuar në direktivë në momentin e miratimit të saj, ai ishte motivi thelbësor pas liberalizmit sic u demonstrua dhe më vonë në dokumentin e draftuat në vitin 2001 nga Drejtoria e Përgjithshme për Transportin dhe Energjinë (Report: “Electricity Liberalization Indicators in Europe”(2001)). 381Ibid 6, neni 4.

117

mënyrë që të bëhej ndarja e zonave jo-konkurruese nga ato konkurruese dhe ndarja e zonave të ndryshme të furnizimit të energjisë elektrike nga kompanitë që i kishin në pronësi. Nenet 7 dhe 12 të direktivës i kërkonin shteteve anëtare të caktonin operatorët e sistemit (Operatori i Sistemit të Transmetimit dhe Operatori i Sistemit të Shpërndarjes) të cilët do të përcaktonin të drejtën e hyrjes në rrjetet përkatëse. Këtyre njësive u ndalohej të diskriminonin përdoruesit e rrjetit ose të diskriminonin klasa të ndryshme të përdoruesve të rrjetit, veçanërisht, në favor të filialeve/degëve ose aksionarëve si dhe i vendoseshin disa detyrime ndërmarrjeve të cilat kishin në pronësi sistemin e transmetimit ose sСpërndarjes duke Т bërë ato përgjegjëse për “operimin, sigurimin, mirëmbajtjen dhe nëse është e nevojshme zhvillimin e sistemit të transmetimit në një zonë të caktuar në mënyrë që të garantohet siguria e furnizimit”. Kjo dТrektТve gjТtСasСtu parasСТkonte që operatorët e sistemit do të ishin të pavarur nga zhvillimi i aktiviteteve të tjera që nuk lidheshin me sistemin e transmetimit. Qëllimi i këtyre dispozitave ishte hapja e tregut dhe shmangia e diskriminimit nga ndërmarrjet e integruara vertikalisht kundrejt konkurrentëve potencial sepse nëse një ndërmarrje në fushën e transmetimit nuk do të ishte efektivisht e ndarë nga aktivitetet e tjera, kjo konkurrencë efektive nuk do mund të shfaqej382.

Në mënyrë që të garantojë këtë konkurrencë efektive direktiva i ofroi shteteve anëtare mundësinë për të zgjedhur ndërmjet tre modeleve të hyrjes në rrjet të cilat ishin modeli i rregulluar i të drejtës për hyrjen në rrjet, e drejta e hyrjes në rrjet e palëve të treta me negocim dhe procedura e blerësit të vetëm. Në modelin e rregulluar të hyrjes në rrjet, prodhuesit dhe furnizuesit me pakicë lejoheshin të hynin në rrjet mbi bazën e tarifave të rrjetit të cilat do të ishin të paracaktuara dhe të publikuara. Në rastin e negocimit për të drejtën e hyrjes në rrjet, shtetet anëtare marrin të gjitha masat e nevojshme duke siguruar që prodhuesit dhe furnizuesit me pakicë, së bashku me klientët e kualifikuar të negociojnë të drejtën e hyrjes në rrjet duke bërë që mbi bazën e marrëveshjeve tregtare vullnetare të arrinin nënshkrimin e kontratave. Në procedurën e blerësit të vetëm, në këtë rast termi “blerësi i vetëm”383 i referohet një personi juridik i paracaktuar më parë nga shtetet anëtare cili do të ishte përgjegjës për blerjen e të gjithë energjisë elektrike të nevojshme për mbulimin e plotë të nevojave për energji elektrike të shtetit anëtar si dhe duhet të përcaktonte se cili impiant prodhues do të përdorej.

Për sa i përket sektorit të furnizimit kjo direktivë njohu konkurrencën vetëm për tregtimin me shumicë dhe veçanërisht vetëm për përdoruesit e mëdhenj dhe furnizuesit duke vendosur gjithashtu afate kohore dhe kushte384. Ajo çfarë u konsiderua e padëgjuar më parë dhe që përbënte risi ishte futja e konceptit të klientit të kualifikuar. Klient i kualifikuarkonsiderohej ai klienti cili ishte i lirë të zgjidhte se nga cili shitës ai dëshironte të blinte energjinë.

Në përmbledhje mund të thuhet se kjo direktive ishte sigurisht e kufizuar dhe nuk imponoi presion e duhur mbi shtetet anëtare që kur në përmbajtje të saj ajo i dha këtyre shteteve anëtare një shkallë të lartë diskrecioni dhe fleksibiliteti ose siç u quajt ndryshe

382CСrТstopСer Jones, WТllТam Webster, “EU Energy Law: The Internal Energy Market” (Vol. I, Second Edition, Claeys & Casteels 2006), fq. 71. 383Ibid 6, neni 18. 384Ibid 6, neni 19 (5) përcaktonte se: (i) duke filluar nga muaji Shkurt i vitit 1999 rreth 26% e tregut të energjisë do të jetë i hapur për konsumatorët e mëdhenj dhe furnizuesit (klientët e kualifikuar) për sasinë e konsumit mbi 40 GWh në vit, (ii) duke filluar nga muaji Shkurt i vitit 2000, rreth 28% e tregut të energjisë do të jetë i hapur për konsumatorët e mëdhenj dhe furnizuesit (klientët e kualifikuar) për sasinë e konsumit mbi 20 GWh/në vit; dhe (iii) duke filluar nga muaji Shkurt i vitit 2003, rreth 33% e tregut të energjisë do të jetë i hapur për konsumatorët e mëdhenj dhe furnizuesit (klientët e kualifikuar) për sasinë e konsumit mbi 9 GWh në vit.

118

sistemТ “à la carte”385. Kjo direktivë megjithëse ishte hapi i parë, ajo kishte shumë defiçenca që lidheshin më faktin se konsumatorët e tregtimit me pakicë nuk përmendeshin nga kjo direktive dhe asnjë përfitimin nuk kishte për ta, si edhe asnjë strukturë e pavarur për monitorimin e tregut nuk ishte parashikuar. I vetmi qëllim ishte parashikimi i objektivave të përgjithshëm për arritjen në pikën që do konsiderohej si nisja e procesit të liberalizimit. Gjithsesi procesi i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike pas daljes së direktivës rezultoi të ishte i ngadaltë dukehasur edhe në shumë pengesa. Direktiva e parë coi pjesërisht në liberalizimin e tregut të energjisë elektrike.

IV.2.2. Paketa e dytë legjislative për energjinë

Direktiva e dytë mbi energjinë elektrike

Reforma e kufizuar e prezantuar nga direktiva e mëparshme dhe mungesa e uniformitetit ndërmjet shteteve anëtare në zbatimin e saj çoi në miratimin e direktivës 2003/54/KE386 e cila erdhi si domosdoshmëri për eliminimin e të gjitha mangësive dhe përshpejtimin e procesit të liberalizimit të tregut të energjisë elektrike. Ideja që fshihej pas kësaj direktive ishte fuqizimi i mëtejshëm i politikave Evropiane në fushën e energjisë, sigurimi i furnizimit me energji elektrike për të gjithë konsumatorët, hapja e plotë e tregut, standarde të larta shërbimi dhe biznes efektiv, siguri në furnizimin me energji dhe çmime të ulëta të energjisë elektrike387. Ajo çfarë parashikonte konkretisht kjo direktivë kishte të bënte me dinamizmin e hapjes së tregut, mënyrën e dhënies së autorizimeve për ndërtimin e kapaciteteve të reja gjeneruese, të drejtën e hyrjes në rrjet, detyrimi për ndarjen e operatorëve të rrjetit dhe detyrimi për shërbim publik. Për herë të parë në këtë direktivë u përmend sСpreСТmТsСt termТ “konsumatorët fundorë” (ndrysСe nga dТrektТva e mëparsСme ku nuk ishte parashikuar liberalizimi i tregut për konsumatorët familjar) ku dhe përcaktoheshin 4 (katër) objektiva dhe rregulla në lidhje me mbrojtjen dhe të drejtat të cilat ishin388:

i. Detyrimi për shërbim publik389

Shteteve anëtare u lejohej të vendosnin mbi ndërmarrjet në fushën e energjisë elektrike detyrime për shërbim publik të cilat duhet të ishin të përcaktuara qartë, në mënyrë transparente, jo diskriminuese dhe të verifikueshme.

ii. Shërbimi universal390

Shtetet anëtare duhet të siguronin shërbimin universal për të gjithë konsumatorët familjar më çmime të arsyeshme, lehtësisht të krahasueshme dhe transparente.

iii. Mbrojtja e konsumatorit391

Në mënyrë të që mbrohen konsumatorët fundorë dhe në veçanti konsumatorët e pambrojtur, masat kishin për qëllim ti lejonin këtyre mundësinë që lehtësisht të mund të ndryshonin furnizuesit dhe në të njëjtën kohë të ishin të mbrojtur nga ndërprerja e furnizimit.

385Nicolas Jabko, “The reform of energy regulation in the EU: The market as a norm”, (2005) (Paper), fq. 12 386Ibid 7. 387Ibid 7, neni 21, pika 1, germa (c) (Pas datës 1 korrik 2007 të gjithë konsumatorët do duhej të kishin të drejtën për të zgjedhur furnizuesin e tyre me energji elektrike). 388Ibid 7, neni 3. 389Ibid 7, neni 3, pika 2. 390Ibid 7, neni 3, pika 3. 391Ibid 7, neni 3, pika 5.

119

iv. Siguria e furnizimit392

Shtetet anëtare duhet të siguronin dhe monitoronin çështjet që lidheshin me sigurinë e furnizimit, kërkesën e pritshme, balancimin dhe kapacitetin.

Kjo direktivë parashikonte rregulla të përmirësuara me qëllim arritjen e objektivave të përmendura më sipër. Institucionet Evropiane kishin kuptuar faktin që rregullat e përcaktuara në direktivën e parë ishin të pamjaftueshme për arritjen e objektivave të vënë. Për sa i përket aktiviteteve në sektorin e energjisë elektrike direktiva 2003/54/KE parashikonte një ndarje më strikte të aktiviteteve të integruara vertikalisht të cila ishin prodhimi, transmetimi, shpërndarja dhe furnizimi me energji elektrike393. Kjo nënkupton ndarjen e aktiviteteve në tregtare dhe jo tregtare. Gjithashtu duhet thënë se ndarja e biznesit të integruar vertikalisht është thelbësore për krijimin e një tregu të energjisë elektrike konkurrues në Bashkimin Evropian394.

Në ndërtimin e kapaciteteve të reja gjeneruese procedura e autorizimit ishte metoda që kishte për qëllim të ishte kryesorja ndërsa metoda e prokurimit do të përdorej vetëm në rastet kur procedura e autorizimit nuk do të kishte rezultat në zhvillimin e kapaciteteve të mjaftueshme të gjenerimit. Procedura e autorizimit do të kishte për qëllim lehtësimin e hyrjes në treg dhe se refuzimi i dhënies së autorizimit duhet të ishte objektiv, i bazuar në prova dhe jo diskriminues395.

Direktiva e re kufizonte në mënyrë thelbësore të drejtën e shteteve anëtare në lidhje me krijimin e të drejtës së hyrjes në rrjet kur tashmë nuk do të aplikoheshin më tre metodat për të drejtën e hyrjes në treg dhe se direktiva kërkonte të bënte rregullimin e të drejtës së hyrjes në rrjet për sa i përket rrjeteve të energjisë elektrike. Për sa i përket 3 metodave të parashikuara dhe vendosura në direktivën e parë, u konstatua se opsioni i blerësit të vetëm në asnjë rast nuk ishte zbatuar në mënyrën e duhur, gjithashtu edhe negocimi i të drejtës për të hyrë në rrjet u hoq si mundësi (këtë metodë e zgjodhi vetëm Gjermania) pasi kishte krijuar shumë polemika rreth efektshmërisë së sistemit396 dhe i vetmi opsion që gjeti mbështetje dhe i rezistoi parashikimit të kësaj direktive ishte ai i të drejtës së palëve të treta për të hyrë në rrjet. Kjo direktivë ia lë në dorë shteteve anëtare zgjedhjen një procedure të veçantë për rregullimin e normave, kushteve dhe afateve mbi të drejtën për të hyrë në rrjet.

Për herë të parë në këtë direktivë parashikohej zbatimi i disa mekanizmave të kontrollit për sigurimin e konkurrencës së ndershme dhe mbrojtjen e konsumatorit. Për këtë qëllim direktiva parashikonte që shtetet anëtare duhet të caktonin ose krijonin një autoritet rregullator të pavarur duke i përcaktuar një minimum kompetencash standarde ndër të cilat parashikoheshin të ishin, monitorimi i tregut dhe ndërhyrja me shumë mundësi në çështjet që lidheshin me rregullat për menaxhimin dhe alokimin e kapaciteteve të interkonjeksionit, mekanizmat lidhur me kapacitetet e konxhestionit, ndarjen efektive të llogarive në mënyrë që të sigurohej që nuk kishte ndër-subvencione ndërmjet fushës së tregut të energjisë elektrike dhe kushteve, afateve dhe tarifave për lidhjen në rrjet të 392Ibid 7, neni 3, pika 7. 393Trevino, L. “Liberalization of the Electricity Market in Europe: An overview of the electricity technology and the market place” (2008). Working Paper No. 002. Lausanne, Switzerland: Chair Management of Network Industries, fq. 6. 394Nevenka Hrovatin& JosepС ZorТć, “Monograph. Reforms in the electricity industry in the EU and SlovenТa” (2011), Ljubljana: Faculty of Economics, University of Ljubljana, fq. 5. 395Pavle Jakovac, “Electricity directives and evolution of the EU internal electricity market”, (2012), fq. 320. 396TСomas von DanwТtz, “Regulation and liberalization of the European electricity market – a German view”, (2006) 27, Energy Law Journal 423, fq. 441.

120

prodhuesve të rinj të energjisë elektrike. Gjithashtu direktiva i kërkonte shteteve anëtare të dorëzonin pranë Komisionit Evropian një raport397 me informacion mbi dominimin në tregje dhe sjelljet anti-konkurruese më qëllim që të bëhej i mundur zgjerimi i konkurrencës dhe të kishte një shumëllojshmëri të aktorëve jo-dominues në treg si edhe dorëzimi i një raporti vjetor pranë Parlamentit Evropian mbi progresin e përgjithshëm të bërë për krijimin e një tregu të brendshëm konkurrues dhe plotësisht funksional.

Këto masa rritën kontrollin dhe informimin mbi liberalizimin e tregut në çdo shtet duke bërë që edhe institucionet Evropiane të përfshiheshin në procesin e vazhdueshëm të liberalizmit duke marrë rolin e arbitrave ndërkombëtar që do të siguronin një renditje të objektivave kryesorë.

Direktiva e dytë solli një progres të rëndësishëm në liberalizimin e tregut, duke përcaktuar dhe riformuar natyrën e furnizimit me energji si një shërbim të lidhur me interesin publik në mënyrë më të qartë së ishte shprehur në direktivën e mëparshme, duke theksuar tensionin ndërmjet objektivave për arritjen e konkurrencës dhe ruajtjes së interesit publik për një furnizim të sigurtë dhe të mjaftueshëm398. Më anë të kësaj direktive u krijua një kuadër rregullator i fuqishëm dhe u parashikuan metodat për kontrollin dhe rregullimin e tregjeve kombëtare, duke siguruar që konsumatorët fundor dhe të drejtat e reja të siguruara nga ana e tyre do kishin më shumë mbrojtje.

Rregullorja 1228/2003/KE399

Paketa legjislative e vitit 2003 gjithashtu përfshinte një parashikim specifik për rregullimin e tregtisë ndërkufitare të energjisë elektrike. Ky parashikim ishte si rezultat i takimeve të Forumit të Autoriteteve Rregullatorëve të Energjisë (i njohur ndryshe si forumi iFlorence) i cili u krijua në vitin 1998 nga Komisioni Evropian për të diskutuar mbi tarifikimin (vendosjen e një sistemi tarifash) e shkëmbimeve ndërkufitare të energjisë elektrike dhe menaxhimin e kapaciteteve ndërkufitare të cilat ishin të pamjaftueshme400. Në veçanti kjo rregullore vendosi një mekanizëm kompensimi ndërmjet Operatorëve të Sistemit të Transmetimit të shteteve fqinje për kostot që lidheshin me flukset ndërkufitare të energjisë elektrike. Në këtë rregullore u prezantuan harmonizimi i parimeve lidhur me detyrimet për transmetimit ndërkufitar, përfshirë këtu parashikimin që tarifat duhet të reflektojnë kostot dhe jo distancën, duke siguruar që flukset ndërkufitare nuk do të diskriminoheshin kur të krahasoheshin në raport me flukset kombëtare të energjisë elektrike. Ajo çfarë konsiderohet më e rëndësishmja ishte se kjo rregullore vendosi përdorimin e zgjidhjeve jo diskriminuese të bazuara në treg për zgjidhjen e situatave të konxhestionit të rrjeteve. Udhëzimet mbi menaxhimin dhe alokimin e kapaciteteve të transferueshme në dispozicion për interkonjeksionin401, treguan në mënyrë të qartë se ankandet ishin opsioni i preferuar për alokimin e kapaciteteve ndërkufitare ndërmjet shteteve.

Pavarësisht të gjitha përmirësimeve në legjislacion, mbeteshin ende probleme madhore për tu përballur në mënyrë që shkohej drejt një tregu të brendshëm të energjisë. 397Ibid 7, neni 27 dhe 28. 398TСomas von DanwТtz, “Regulation and liberalization of the European electricity market – a German view”, (2006), Energy Law Journal 423, fq. 443. 399Ibid 8. 400Forumi i Florence (Forumi i Rregullatorëve në Tregun e Energjisë) u krijua për të diskutuar mbi krimin e tregu të brendshëm të energjisë elektrike. Që nga vitit 1998 ai zhvillohet një ose dy herë në vit. Pjesëmarrës në këtë forum janë Entet Rregullatore të Energjisë, Shtetet Anëtare të BE, Operatorët e Sistemeve të Transmetimit, Tregtarët e Energjisë, Konsumatorët, Përdoruesit e Rrjetit dhe Shkëmbyesit e Energjisë. 401IbТd 9, AneksТ “UdСëzТme mbТ menaxСТmТn dСe alokТmТn e kapacТteteve ndërkufТtare të transmetТmТt të disponueshme ndërmjet sistemeve kombëtare, fq. 9-10.

121

Gjithashtu ekzistonte perceptimi se konsumatorët nuk po merrnin të gjitha përfitimet që vinin nga liberalizimi i tregut të energjisë elektrike. Përballja me këto probleme bëri që Komisioni të kryente një hetim402 të sektorit të energjisë përkatësisht në tregjet e energjisë elektrike dhe gazit, në përpjekje për të gjetur fillimisht problemet kryesore dhe në më pas zgjidhjen e tyre.

Në raportin final të hetimit403 në sektorin e energjisë, nga ana e Komisionit u konstatuan mangësi dhe më konkretisht rezultoi se:

i. Përqendrimi i tregut404. Në nivelin e tregtimit me shumicë tregjet e energjisë elektrike mbetet në nivel kombëtar dhe në përgjithësi ruajnë nivel të lartë të përqendrimit si në periudhën e para liberalizimit. Shitjet në tregjet e tregtimit me shumicë përgjithësisht reflektojnë një nivel të konsiderueshëm të përqendrimit në prodhimin e energjisë elektrike. Analizimi i tregtimi në lidhje me shkëmbimin e energjisë tregoi se disa prej prodhuesve kishin si qëllim të ushtronin pushtetin në treg nëpërmjet rritjes së çmimeve. Ky shqetësim ishte shprehur gjithashtu nga shumë klientë. Nga analiza e bërë në tregun e të ardhmes (parashikimi për të ardhmen), e cila përgjithësisht paraqiste një nivel të ulët përqendrimi, tregonte se tregjet e energjisë elektrike vareshin nga disa furnizues të cilët kishin kohë të gjatë që ishin pozicionuar në këto tregje. Nga analiza e portofolit u arrit në konkluzionin se prodhuesit kryesorë kishin aftësinë të reduktonin prodhimin dhe rrisnin çmimet, kufizonin të drejtën e zgjedhjes për konsumatorët dhe orientonin konkurrencën e detyrueshme si shkak i ushtrimit të presionit.

ii. Integrim vertikal405. Niveli i ndarjes së rrjetit dhe furnizimit sipas interesave kishte pasoja negative për funksionimin e tregut dhe në nxitjen e investimeve në rrjetet e transmetimit dhe shpërndarjes. Operatorët e këtyre rrjeteve dyshoheshin se favorizonin bashkëpunëtorët e tyre. Kjo përbënte një pengesë kryesore për hyrjet e reja dhe gjithashtu cenonte sigurinë e furnizimit. Një formë tjetër e integrimit vertikal u konstatua se ekzistonte dhe kjo ishte në formën e integrimit të interesave të prodhimit/importit dhe furnizimit brenda së njëjtit grup. Kjo formë e integrimit vertikal ulte në mënyrë të ndjeshme nxitjen për këto ndërmarrje ekzistuese që të tregtonin në tregjet e tregtimit me shumicë dhe çonte nivelin e likuiditetit në këto tregje nën nivele optimale. Asetet gjeneruese të energjisë elektrike ishin në dorën e pak furnizuesve ose ishin të kontrolluara direkt nga ato mbi bazën e kontratave afatgjate të shit-blerjes së energjisë elektrike duke i dhënë atyre një kontroll mbi input-et (energjinë elektrike) në tregjet e tregtimit me shumicë. Niveli ulët i likuiditetit u konsiderua si një barrierë për hyrjet e reja në tregjet e energjisë.

iii. Integrimi i tregut406. Shitjet ndërkufitare nuk u konsideruan se kufizonin në mënyrë të rëndësishme konkurrencën. Ndërmarrjet ekzistuese shumë rrallë futeshin në tregjet e tjera kombëtare si konkurrentë. Mungesa ose pamjaftueshmëria e kapaciteteve ndërkufitare si edhe modelet e ndryshme të funksionimit të tregjeve përbënin një pengesë të madhe për integrimin e tregjeve. Veç kësaj në disa kufij, ekzistonin rezervimet e kapaciteteve të bëra përpara

402Ibid 66, neni 17 i lejon Komisionit të kryejë hetime në sektorë të veçantë ku një e dhënë tregon se konkurrenca mund të jetë kufizuar ose shtrembëruar brenda tregut të përbashkët, në mënyrë që të ruhen rregullat e konkurrencës të përcaktuara në (ish) nenin 81 dhe 82 (tani neni 101 dhe 102 i TFBE) të Traktatit. 403NjoftТm nga KomТsТonТ “HetТmТ sТpas nenТt 17 të Rregullores (KE) Nr. 1/2003 në sektorët e energjisë elektrТke dСe të gazТt” (RaportТ PërfundТmtar) (SEC (2006) 1724). 404Ibid 403, pika 14-17. 405Ibid 403, pikat 18-20. 406Ibid 403, pikat 24-26.

122

liberalizimit dhe të cilat ishin për një afat të gjatë, pavarësisht se GJED ishte shprehur se të tilla rezervime ishin në kundërshtim me të drejtën evropiane nëse nuk ishin njoftuar sipas direktivës 96/92/KE. Përmirësimi i të drejtës për të hyrë në rrjetet ekzistuese kërkonte metoda më të mira të menaxhimit të konxhestionit. Sidoqoftë u konsiderua se përdorimi më i mirë i kapaciteteve shpesh nuk ishte në interes të operatorëve te rrjetit të integruar vertikalisht.

iv. Transparenca. U konstatua se kishte mungesë të informacionit të besueshëm dhe në kohë reale mbi tregjet.Nevojitej më shumë informacion mbi tregjet që i duheshin ofruar hyrjeve të reja në tregje. Kishte asimetri informacioni ndërmjet ndërmarrjeve ekzistuese të integruara vertikalisht dhe konkurrentëve që hynin në tregje. Ekzistonte mundësia e marrëveshjeve të fshehta për shkak të mungesës së këtij informacioni. Përmirësimi i transparencës do të minimizonte riskun për hyrjet konkurrentëve të rinj në tregje dhe do të reduktonte pengesat dhe përmirësonte besimin në tregjet e shumicës dhe ruante konfidencialitetin lidhur me sinjalizimet e çmimit.

v. Përllogaritja e çmimit407. Kërkohej më shumë transparencë dhe efektshmëri në përllogaritjen e çmimit në mënyrë që të gjithë avantazhet e hapjes së tregut të transferoheshin tek konsumatorët. Shumë përdorues kishin shumë pak besim tek mekanizmat e formimit të çmimit, ndërsa tarifat e rregulluara të furnizimit që ishin poshtë çmimeve të tregut dekurajonin hyrjet e reja në treg. Në shumë nga shtetet anëtare tarifat e rregulluara kishin sjellë efekte të kundërta për zhvillimin e tregjeve konkurruese ndërsa në disa shtete të tjera u morën masa të veçanta për reduktimin e faturave të energjisë elektrike për industritë e përqendruara. Të tilla skema duhet të ishin në përputhje me rregullat që promovonin konkurrencën dhe ndihmën shtetërore.

vi. Tregjet e shitjes me pakicë408. Konkurrenca në nivelin e tregtimit me pakicë ishte shpesh e kufizuar. Kohëzgjatja e kontratave të shitjes më pakicë për konsumatorët industrial dhe për ndërmarrjet lokale të shpërndarjes kishin një ndikim thelbësor në mundësinë për hyrjen me sukses në treg të furnizuesve alternativë. Efektet kumulative të kontratave afatgjatë, kontratave me afat të pacaktuar, kontrata me klauzola për rinovimin në heshtje si edhe koha e gjatë për procedurat e zgjidhjes së kontratës mund të ishin të konsiderueshme. Konsumatorët kërkojnë më shumë oferta konkurruese nga furnizuesit joekzistues dhe shprehin keqardhje për mungesësn e ofertave të furnizimit pan-europian. Në disa shtete antare numri i ofertave konkurruese që konsumatorët merrnin ishte në nivele të pakënaqshme kjo karakterizuar edhe nga niveli i lartë i përqendrimit.

vii. Tregjet e balancimit409. Tregjet e balancimit shpesh favorizonin ndërmarrjet ekzistuese dhe krijonin pengesa për ato të rejat. Masa e zonave të balancimit ishin të vogla duke çuar në këtë mënyrë në rritjen e kostove dhe mbrojtjen e pushtetit te tregut për ndërmarrjet ekzistuese. Tregjet e energjisë elektrike, në të cilin operatorët e sistemit të transmetimit duhet të sigurojnë balancimin dhe energjinë rezervë, ishin shumë të përqendruara, çka i jepte prodhuesve mundësinë për ushtrimin e fuqisë së tregut. E vetmja mënyre për uljen e përqendrimit në tregjet e balancimit është zgjerimi i zonës gjeografike të kontrollit. Në disa shtete anëtare lidhja strukturore ndërmjet OST-ve dhe bashkëpunëtorëve të tyre në prodhim (ndërmarrjeve të tyre të integruara vertikalisht), ofron një nxitje për OST për të blerë kapacitet rezervë më shumë dhe/ose të paguajë çmime më të larta duke

407Ibid 403, pikat 27-30. 408Ibid 403, pikat 31-34. 409Ibid 403, pika 35-37.

123

favorizuar në këtë mënyrë krahët e prodhuesve të lidhur me to. Rezultoi se sasia e kapaciteteve rezervë të vlerë nga OST-t ndryshon sipas shteteve anëtare.

Ndonëse direktiva 2003/54/KE (direktiva e dytë) solli përparim të rëndësishëm në hapjen e mëtejshme të tregut të energjisë elektrike, të gjitha mangësitë e mësipërme të cilat dolën nga raporti i hetimit e bënë të qartë faktin se kjo direktivë ishte një instrument i pamjaftueshëm për arritjen e tregut të brendshëm të energjisë elektrike dhe se një zgjidhje e re ligjore nevojitej për ta çuar më tej reformën e nisur.

IV.2.3. Paketa e tretë legjislative për energjinë

Direktiva e tretë mbi energjinë elektrike

Miratimi i direktivës 2009/72/KE 410 erdhi si nevojë për të kapërcyer mangësitë e konstatuara nga masat e miratuara me direktivën 2003/54/KE. Pas negociatash intensive u arrit që me 13 Korrik të vitit 2009 të miratohej kjo direktivë e cila hyri në fuqi në 4 Shtator të po atij viti. Direktiva kërkonte të çonte më tej liberalizimin e tregut të brendshëm të energjisë elektrike, rritjen e konkurrueshmërisë dhe mbrojtjen e konsumatorit brenda një afati përfundimtar i cili u vendos të ishte data 3 mars 2011.

Direktiva i jep shteteve anëtare mundësinë te zgjedhin ndërmjet tre modeleve alternative të ndarjes. Modeli i parë dhe i konsideruari më radikali ishte ndarja e pronësisë sipas të cilit kompanitë e prodhimit dhe të furnizimit nuk lejoheshin të mbanin paketa aksionesh kontrolluese ndaj operatorëve të sistemit të transmetimit, as të ushtronin të drejtën e votës dhe as të caktonin anëtarët e bordit. Sidoqoftë ndërmarrjet e furnizimit dhe prodhimit mund të zgjidhnin se kujt dhe me çfarë çmimi mund t`ia shisnin rrjetet e tyre. Modeli i dytë ishte ai operatorit të pavarur të sistemit, sipas të cilit ndërmarrjet e furnizimit dhe prodhimit mund të kishin në pronësi rrjetin fizik por duhet te delegonin çdo operim, mirëmbajtje dhe vendim për investim tek një ndërmarrje e pavarur. Modeli i tretë ishte ai i operatorit të pavarur të sistemit të transmetimit, ku ndërmarrjet e prodhimit dhe furnizimit mund të kenë në pronësi rrjetin si edhe mund të operojnë me këtë rrjet nëpërmjet një shoqërie bijë e cila mund të marrë të gjitha vendimet në mënyrë të pavarur nga shoqëria mëmë411.

Për dhënien e autorizimin për ndërtimin e njësive të reja gjeneruese, parashikohet që shtetet anëtare do të përcaktojnë kriteret e tyre duke marrë parasysh kontributin e kapacТteteve të reja gjeneruese në objektТvat e KomТsТonТn “20-20-20”412.

Rregullat e reja që prezantoi paketa e tretë legjislative për energjinë kishin të bënin me faktin se dispozitat e parashikuara në direktivën 2009/72/KE përmirësonin përcaktimet mbi mbrojtjen e konsumatorëve duke i lejuar këtyre të fundit mundësinë që të ndërronin furnizuesit brenda 3 javëve dhe të merrnin të gjitha të dhënat e duhura mbi konsumin e energjisë elektrike413. Për më shumë kjo direktivë parashikon procedura efektive për trajtimin e ankesave dhe mbrojtje specifike për konsumatorët e pambrojtur (në veçanti për ato që jetojnë në zona të largëta). Në pikën që lidhet me kontrollin nga ana e shteteve 410Ibid 8. 411Pavle Jakovac, “Electricity directives and evolution of the EU internal electricity market”, (2012), fq. 328. 412Në vitin 2007 (referuar Energy & Climate Package (March 2007)) Komisioni Europian vendosi tre objektiva strategjik të cilat duhet të arriheshin deri në vitin 2020. Këto tre objektiva ishin (i) reduktimi i emetimit të gazit serrë së paku 20% krahasuar me nivelin e vitit 1990, (ii) arritja e nivelit 20% të pjesës së energjisë së prodhuar nga burimet e rinovueshme të energjisë në raport me konsumin e përgjithshëm të energjisë elektrike, (iii) reduktimi me 20% i konsumit vjetor të enegjisë krahasuar me parashikimet për vitin 2020. 413Ibid 8, neni 3,pikat 4, 5, 7, 9, 12 dhe 13.

124

anëtare, direktiva vendos fuqizimin e mëtejshëm të pavarësisë së Autoriteteve Rregullatore Kombëtare, duke i dhënë atyre më shumë detyra dhe kompetenca për këtë çështje.


Kjo rregullore vendos mbi krijimin e një Agjencie për Bashkëpunimin ndërmjet Enteve Rregullatore të Energjisë (ACER415) për rregullimin e infrastrukturës ndërkufitare. ACER merr pjesë në krijimin e kodeve, hartimet e kuadrit të udhëzimeve për operimin e rrjeteve ndërkufitare të energjisë elektrike dhe merr vendime lidhur me infrastrukturën ndërkufitare në qoftë se entet rregullatore nuk mund të bien dakord ose në rastet kur këto kërkojnë ndërhyrjen e saj. Gjithashtu ACER monitoron statusin e tregut të brendshëm (përfshirë çmimet e tregtimit me pakicë, të drejtën e hyrjes në rrjet për prodhuesit e energjisë elektrike nga burimet e rinovueshme dhe të drejtat e konsumatorëve) dhe lehtëson bashkëpunimin ndërmjet autoriteteve rregullatore kombëtare.


Kjo rregullore parashikon krijimin e Rrjetit Evropian të Operatorëve të Sistemit të Transmetimit, i cili është përgjegjës për menaxhimin e sistemit të transmetimit të energjisë elektrike dhe për lejimin e tregtimit ndërkufitar të energjisë në kufijtë në Bashkimin Evropian. Detyrat kryesore të ENTSO417 janë zhvillimi i kodeve të rrjetit dhe i projekteve jo detyruese për zgjerimin e rrjetit të komunitetit.

Ndonëse zbatimi i direktivës së tretë për energjinë ishte një hap sa natyral aq edhe i nevojshëm në procesin drejt arritjes së një tregu Evropian të përbashkët dhe të integruar, ky proces mbetet ende larg nga të konsideruarit si i arritur. Ka ende shumë hapa të tjerë që duhen ndërmarrë për arritjen e objektivave fillestarë të parashikuara në politikat evropiane për energjinë.

Megjithëse objektivi i parë është i qartë, në nuk mund te thuhet se po zhvillohet një treg Evropian i vetëm dhe i integruar418. Arsyeja kryesore që qëndron pas kësaj ka të bëjë me faktin se:

i. ekzistojnë ende disa modele të ndryshme të tregut të energjisë elektrike në Evropë; ii. çdo shtet anëtar e ndërmori procesin e liberalizimit të tregut nisur nga kushte

specifike të vendosura individualisht; iii. tregjet kombëtare në shtetet anëtare kishin karakteristika të ndryshme përpara

procesit të liberalizimit dhe kjo gjë vazhdoi edhe pas miratimit të direktivave, si edhe për faktin se;

iv. këto direktiva nuk vendosën standarde të përbashkëta për shtetet anëtare lidhur me liberalizimin duke bërë që ditët e sotme në të numërojmë diferenca thelbësore ndërmjet tregjeve të ndryshme të energjisë elektrike.

414Rregullorja 713/2009 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (KE) (2009) “Për krijimin e një Agjencisë BasСkëpunТmТ ndërmjet Enteve Rregullatore të EnergjТsë”, Fletore Zyrtare L211/1. 415Agency for the Cooperation of Energy Regulators (Agjencia për Bashkëpunim ndërmjet Enteve Rregullatore të Energjisë) u krijua në vitin 2012 dhe selinë e ka në Lubjanë, Slloveni. 416Rregullorja 714/2009e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (2009) “MbТ kusСtet për aksesin në rrjet për shkëmbimet ndërkufitare të energjТsë elektrТke” që sСfuqТzon Rregulloren 1228/2003/KE, Fletore Zyrtare 211. 417European Network of Transmission System Operators (Rrjeti Evropian i Operatorëve të Sistemit të Transmetimit), përfaqëson 41 Operatë të Sistemit të Transmetimit nga 34 shtete në të gjithë Evropën. 418Erkan Erdogdu, “Electricity Market Reform: Lessons for developing countries”, (2010), fq. 20.

125

Këto fakte ndikojnë në krijimin e kushteve të pabarabarta dhe jo standarde për konsumatorët duke penguar dhe ndaluar procesin e krijimit të një tregu të brendshëm të integruar.

IV.3. Zhvillimi i politikave evropiane në sektorin e energjisë.

Koncepti i një shteti për sigurinë e energjisë është i varur nga situatat specifike në të cilën ndodhet ai shtet në raport me energjinë, pozicioni gjeografik i tij, mundësia reale e shtetit për të ofruar ndihmë në këtë fushë si edhe sistemet politike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare.

Politikat për energjinë janë pa dyshim një nga çështjet politike më të rëndësishme sot. Në të shkuarën politikat mbi energjinë kryesisht janë bërë mbi baza kombëtare ndonëse dhe sot shumë aktorë luftojnë kundra dhënies së shumë kompetencave Bashkimit Evropian. Fushat ku hasen kundërshti lidhen me energjinë mikse të shteteve dhe mënyrën se si do të financohen në të ardhmen investimet në sektorin e energjisë. Sidoqoftë shenjat për një politikë të përbashkët për energjinë duket se po përmirësohen qëkur shumica e qytetarëve evropiane shprehen në favor të trajtimit të politikave për energjinë në nivel Evropian.

i. Politikat mbi energjinë përpara traktatit të Lisbonës

Politikat mbi energjinë në nivel Evropian dhe një treg i energjisë i integruar do të mund të rrisnin sigurinë për energjinë në BE, do të çonin në çmime më të mira për shkak të zhvillimit të konkurrencës si dhe gjithashtu do të siguronte një mjet politik për komunikimin ballë për ballë pasi BE-ja të mund të fliste si një zë i vetëm. Nisur nga këto avantazhe kompetencat e institucioneve të komunitetit evropian në dekadën e parë pas krijimit ishin të kufizuara dhe nuk i jepnin shumë mundësi për të vepruar. Vitet `60 u karakterizuan nga një fokusim i çështjes së energjisë në nivel kombëtar e cila zgjati deri në krizën e naftës të viteve 1973-1974, e cila u bë shkak për shtytjen më tej të bashkëpunimit në sektorin e energjisë. Si pasojë e krizës në vitin 1974 u miratua “Rezoluta e KësСТllТt lТdСur me një strategjТ të re mbТ polТtТkat në energjТ” e cТla më tej u përmirësua me objektivat për vitin 1985. Nëpërmjet kësaj rezolute Këshilli jo vetëm që theksoi vlerën e bashkëpunimit ndërmjet shteteve anëtare për trajtimin e problemeve lidhur me energjinë por gjithashtu miratoi udhëzimet në lidhje me furnizimin419 dhe kërkesën për energji420.

Gjatë viteve që vijuan çështja e mbrojtjes së ambientit u bë më e dukshme dhe fitoi rëndësinë e vetë në Evropë, ndonëse ajo ende nuk ishte përfshirë në legjislacionin evropian si edhe as ndryshimet klimaterike nuk ishin në axhendën e nivelit të lartë. Zakonisht avancimi drejt politikave të përbashkëta në energji vjen nëpërmjet rrugëve ekonomike megjithëse kjo gjë ndryshoi pak më përfshirjen e politikës për mbrojtjen e ambientit në Aktin e Vetëm Evropian të vitit 1987. Sidoqoftë fokusi mbështetej ende në objektivat ekonomik të tillë si kompletimi i tregut të brendshëm evropian. Tendenca për një treg të brendshëm të energjisë elektrike në Evropë u theksua në përpjekjen e dështuar për ta përfshirë energjinë elektrike në një kapitull të vetëm në Traktatin e Manstrihtit në vitin 1992. Shumë shtete të cilat kishin në pronësi rezerva të konsiderueshme, vendosën veton për këtë propozim pasi nuk kishin dëshirë të hiqnin dorë nga autonomia e deritanishme në këtë fushë. Masat jo shumë të qarta që lidheshin me fushën e energjisë dhe të cilat ishin të parashikuara në traktatin në fjalë, nuk arritën të ktheheshin në baza të efektshme në mënyrë që të mund ndihmonin në vendosjen e themeleve të legjislacionit në këtë fusСë duke bërë që edСe përmendja e fjalëve “rrjet elektrТk” të ТsСte gjТtСasСtu sСumë 419Promovimi i energjisë nukleare, hidrokarbonit dhe lëndëve djegëse të ngurta në Komunitetin Europian. 420Përdorimi i energjisë në mënyrë sa më racionale.

126

specifike po ti referohesh legjislacionin në fushën e energjisë në përgjithësi. Progresi i bërë sidomos me direktivat mbi tregun e brendshëm të energjinë elektrike të trajtuara më sipër, bazohej në rregullat e traktateve që kishin të bënin me tregun e brendshëm dhe mbrojtjen e ambientit. Duhet theksuar se as Traktati i Amsterdamit421 dhe as Traktati i Nicës422 nuk sollën ndonjë ndryshim të rëndësishëm në krijimin e një politike të përbashkët për energjinë.

i. Politikat mbi energjinë pas traktatit të Lisbonës dhe sfidat e të ardhmes

Duhet të vinte Marsi i vitit 2007 që krerët e shteteve dhe qeveritë e BE të miratonin për Evropën të parin plan veprimi për energjinë423. Në vijim të diskutimeve të mëparshme mТratТmТ nga KomТsТonТ Т strategjТsë “Një polТtТke evropТane për energjТnë”424 shënoi fillimin e një politike evropiane mbi energjinë më të integruar duke marrë një nxitje të rëndësishme. Ajo çfarë plani i veprimit përcakton ka të bëjë me tre sfida të politikës mbi energjinë në BE, (i) qëndrueshmëria, (ii) siguria e furnizimit, (iii) dhe konkuruershmëria, të cilat përbëjnë bazën e një politike të përbashkët për energjinë deri ditën e sotme.

Në mënyrë që të arriheshin objektivat e mësipërm Komisioni shtoi gjithashtu edhe objektivat sasiorë të cilat dy muaj më pas erdhën si përgjigje nga Këshilli në formën e konkluzioneve. Në planin e veprimit për vitet 2007-2009 të miratuar nga Këshilli (KE) ishin marrë parasysh edhe propozimet e Komisionit ndërmjet të cilave më i famshmi dhe më tërСeqësТ objektТvТ “20-20-20” Т cТlТ bënte një sСpjegТm të polТtТkës EvropТane për energjinë në vitet e fundit. Ndonëse plani i veprimit përfshinte një gamë të gjerë të punëve, ishte e dukshme parashikimi mbi përmbushjen e tregut të brendshëm për energjinë elektrike si dhe çështjeve lidhur sigurinë e furnizimit, politikat e brendshme për energjinë dhe teknologjitë për energjitë. Në vazhdimësi Këshilli i kërkoi dhe ftoi Komisionin të bënte përpara më propozime në mënyrë që të bëheshin rregullime në fushat përkatëse. Plani i veprimit u plotësua pak më vonë me ndryshimet e fundit që iu bënë legjislacionit Evropian. Përfundimisht në Traktatin e Lisbonës për herë të parë u përfshi pjesa për energjinë.

Neni 194 Т TraktatТt të LТsbonës Т referoСet “funksТonТmТt të tregut të brendsСëm” duke qëndruar pas rrënjëve të tij por duke numëruar disa risi si: (i) garantimi i funksionimit të tregut të energjisë, (ii) garantimi i sigurisë së furnizimit me energji në Bashkimin Evropian: (iii) promovimi i eficiencën në energji, kursimin e energjisë dhe zhvillimin e formave të reja dhe të ri-gjenerueshme të energjisë, dhe (iv) promovimin e lidhjes së rrjeteve të energjisë425.

Risia në këtë pjesë lidhet me pikën që i referohet garantimit të sigurisë së furnizimit në Bashkimin Evropian e cila tradicionalisht ishte ruajtur si e drejtë nga shtetet anëtare.

421Traktati i Amsterdamit që ndryshoi Traktatin e Bashkimit Evropian dhe Traktatet e krijimit të Komuniteve Evropiane dhe akte të caktuara të lidhura me to (1997), Fletore Zyrtare C 340/1. 422Traktati i Nicës që ndryshoi Traktatin e Bashkimit Evropian dhe Traktatet e krijimit të Komuniteve Evropiane dhe akte të caktuara të lidhura me to (2001), Fletore Zyrtare C 80/1. 423Komunikimi nga Komisioni për Parlamentin Evropian, Këshillin (KE), Komitetin Evropian Ekonomik dСe SocТal dСe KomТtetТn e Rajoneve “RТsСТkТmТ Т Dytë StrategjТk për EnergjТnë: Plan VeprТmТ për SТgurТnë dСe SolТdarТtetТn për EnergjТnë në Evropë” (COM (2008)) 781 Final. Për më shumë shiko.. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX:52008DC0781 424 KomunТkТmТ nga KomТsТonТ për KësСТllТn EvropТan dСe ParlamentТn EvropТan “Një PolТtТkë për EnergjТnë në Evropë” (SEC (2007) 12) FТnal, sСТko.. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52007DC0001 425European Union: Consolidated treaties. Charter of Fundamental Rights (2010) Publications Office of the European Union: Luxembourg.


http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX:52008DC0781

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52007DC0001

127

Sidoqoftë disa çështje të tjera si energjia e përzier426, politikat e jashtme të energjisë dhe kushtet për shfrytëzimin e burimeve të veta energjetike, ngeleshin në dorë të shteteve kombëtare.

Përveç titullit të ri për energjinë, Traktati i Lisbonës ruajti statusin e mëparshëm të tregut të brendshëm dhe rregullave për ambientin si burime për politikat mbi energjinë.

Pas zhvillimeve të mëdha që ka pësuar legjislacioni që nga viti 2007, aktualisht janë disa dokumente strategjikë që po përcaktojnë zhvillimet në energji në nivel evropian duke konsТderuar sТ më të rëndësТsСmТt “Energjia 2020. Një strategji për energjinë konkurruese, të qëndrueshme dhe të sigurtë”427 dСe “Udhërrëfyesi për energjinë 2050”428. Strategjia e parë është afatgjatë dhe është publikuar nga Komisioni në nëntor të 2010. Ajo bazohet në planin e veprimit për energjinë të vitit 2007 por thekson që kjo strategji vështirë të arrijë objektivat e vitit 2020 duke lënë sfidat si ulja me 95% e emetimeve në ajër për një afat më të gjatë (deri në vitin 2050). Për pasojë kjo synon sigurimin e mjeteve të reja për arritjen e objektivave të vitit 2020. Komisioni shpreson ti hapë rrugën legjislacionit për energjinë duke i treguar drejtimin nëpërmjet dokumenteve strategjikë.

DokumentТ strategjТk “Energjia 2020” tСekson nevojën urgjente për të vepruar në mënyrë që jo vetëm të ristrukturohet tregu i energjisë në Evropë dhe të arrihen objektivat për klimën por edhe që tregu të qëndrojë konkurrues në të ardhmen. Për arritjen ë objektivave “20-20-20” Komisioni ka identifikuar 5 fusha prioritare që janë:

1. Arritja e eficencës së energjisë në Evropë; 2. Kompletimi dhe arritja e tregut të brendshëm të energjisë; 3. Fuqizimi i konsumatorëve dhe arritja e nivelit më të lartë të sigurimit të furnizimit

me energji dhe siguria e furnizimit me energji; 4. Shtrirja e drejtimit evropian në teknologjinë për energjinë dhe risitë; dhe 5. Fuqizimi i dimensionit të jashtëm të tregut Evropian të energjisë

“Udhërrëfyesi për energjinë 2050” ësСtë gjТtСasСtu një dokument strategjТk por sТç sugjeron dhe emri kjo strategji shtrihet për një kohë të gjatë për sa kohë që modeli i prodhimit të energjisë dhe përdorimi i saj në vitin 2050 tashmë është përcaktuar. Kjo strategji vjen si përgjigje për ciklin e investimeve infrastrukturore në energji dhe synon të japë një orientim për pas vitit 2020. Nga viti 2050 Bashkimi Evropian angazhohet të reduktojë emetimin e gazit serrë me 85-90% të niveleve që ishin në vitin 1990. Udhëzuesi në fjalë do të tregojë mënyrën për të arritur objektivat e de-karbonizimit dhe garantimin e objektivave thelbësorë për sigurinë e energjisë dhe konkurueshmërinë. Avantazhi i këtij udhëzuesi është se Komisioni sidoqoftë bën të qartë duke detajuar atë çfarë ai kërkon të arrijë duke filluar nga viti 2050 dhe që lidhet me de-karbonizimin e shoqërisë në Bashkimin Evropian. Komisioni thekson se kjo gjë mund të bëhet dhe se nuk do të kushtojë më shumë sesa parashikon strategjia aktuale. Një sistem i energjisë i de-karbonizuar do të çojë në ngritjen në nivel të lartë të sigurisë së energjisë, varësi të ulët nga importi, çmime të ulëta të energjisë dhe reduktimin e CO2.

426Energjia e përzТer Т referoСet termТt anglТsСt “energy mТx”dСe sСpjegoСet me faktТn se për të plotësuar nevojat e veta çdo shtet përdor energjinë e saj të disponueshme e cila është në dimensione të ndryshme (hidro, termo, diellore, eolike etj.). 427Ibid 10. 428Ibid 11.

128

KAPITULLI V - ECURIA E LIBERALIZIMIT TË TREGUT TË ENERGJISË ELEKTRIKE NË EVROPË

V.1. Zbatimi i direktivave të Bashkimit Evropian në disa nga tregjet kombëtare në Evropë.

Siç u përmend edhe më lartë ndonëse objektivat evropian ishin të qarta për sa i përket krijimit të një tregu të unifikuar dhe të integruar të energjisë në Evropë, nuk mund të themi se kjo gjë është realizuar429 përderisa ende ka disa modele të tregut të energjisë në Evropë të cila shfaqin diferenca të cilat e bëjnë të pamundur realizimin e një modeli standard të funksionimit të tregut të energjisë elektrike. Për të kuptuar më mirë gjendjen aktuale të tregjeve të energjisë është me rëndësi studimi i tre modeleve kryesore që ekzistonin në Evropë përpara liberalizimit duke filluar nga një industri e kombëtarizuar dhe centralizuar si ajo në Francë tek një strukturë me shumë monopole rajonale si ajo në Gjermani e për të shkuar deri tek sistemi konkurrues si ai në Mbretërinë e Bashkuar. Këto tre modele përfaqësojnë të gjithë spektrin (lidhur me tregjet kombëtare) që ekzistonte ndërmjet Shteteve Anëtare të BE kur u përballën me liberalizimin, duke e bërë më të vështirë për Institucionet e BE gjetjen e pozicioneve të përbashkëta për krijimin e tregut të përbashkët të energjisë430.

Çdo shtet i BE kishte një strukturë të ngjashme të tregut, me disa ndryshime kuptohet, por tregjet e energjisë elektrike që ekzistonin në kohën që flasim, mund të shihen si një nën klasifikim i tre shembujt që do trajtohen në vazhdim. Liria për të zgjedhur e cila iu garantua shteteve anëtare nga direktiva e parë dhe e dytë, na krijojnë mundësinë të shikojmë diferencat thelbësore që ekzistojnë sot nga një shtet tek një shtet anëtar tjetër në lidhje me tregun e brendshëm të energjisë.

V.1.1. Modeli Britanik (United Kingdom) i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike

Vendi i parë që u afrua për liberalizimin e tregut të energjisë elektrike ishte Britania e Madhe. Reforma që ndërmori Britania e Madhe në liberalizmin e tregut të energjisë konsiderohet si shembulli ideal që duhet të ndiqet nga shtetet në mënyrë që të arrihet liberalizimi i plotë i tregut të energjisë elektrike, gjë e cila ka 20 vite që po ndjek një rrugë të gjatë e të vështirë. Ky model ka shërbyer si inspirim dhe për direktivat që Komisioni Evropian ka miratuar më pas431.

Mbretëria e Bashkuar ishte shteti pionier i Bashkimit Evropian, i cili vite përpara se të miratohej Direktiva e Parë ndërmori hapat për liberalizimin e tregut të energjisë, duke bërë që tregu i energjisë elektrike të ishte pothuajse i hapur dhe ristrukturuar që me aktet për energjinë të vitit 1983 dhe 1989. Aktualisht tregut i energjisë elektrike në Britaninë e Madhe është i hapur plotësisht dhe është vendosur konkurrenca në furnizimin me energji elektrike duke numëruar disa furnizues të mëdhenj të energjisë elektrike në nivel kombëtar dhe një numër të lartë të furnizuesve të specializuar432. Ky treg në ditët e sotme është një treg i arrirë dhe i liberalizuar në mënyrë të plotë. Një nga reformat e ndërmarra ishte privatizimi i CEGB (Drejtoria Qendrore e Prodhimit të Energjisë Elektrike), e cila fillimisht ishte një ndërmarrje e integruar vertikalisht, duke e ndarë sektorin e transmetimit nga sektori i prodhimit dhe duke nxitur në këtë mënyrë hyrjen e

429Ibid 418. 430TСomas von DanwТtz, “Regulation and liberalization of the European electricity market – a German view”, (2006), Energy Law Journal 423, fq. 432 . 431Erkan Erdogdu, “Electricity Market Reform: Lessons for developing countries”, (2010), fq. 21. 432“RevТew of EU electrТcТty markets”, IPA Energy ConsultТng (2006). Për më sСumë sСТko.. http://www.ipaenergy.co.uk/publications/69477ReviewofEUElectricityMarketsVanja050706.pdf.

http://www.ipaenergy.co.uk/publications/69477ReviewofEUElectricityMarketsVanja050706.pdf

129

konkurrentëve të rinj në industrinë e furnizimit më energji elektrike. Ndërmarrjet e prodhimit kaluan në fazën e privatizimit ose shitjes së aksioneve në një pjesë të tyre përveç impianteve moderne të energjisë nukleare të cilat u shitën më pas si një ndërmarrje (ndërmarrja British Energy).

Pronësia e sistemit të transmetimit mbetet në duart e tre kompanive por operohet nga një operator i vetëm dhe i pavarur i sistemit të transmetimit i cili është përgjegjës për planifikimin dhe zhvillimin e rrjetit. Transmetimi është një aktivitet me çmime të rregulluara dhe me kontroll të ndarë në mënyrë që të sigurohet pavarësia. Një bursë (pool) e detyrueshme u ndërtua në vitin 1990 me qëllim centralizimin e tregtimit të prodhimit të energjisë elektrike, por u hoq më vonë për shkak pushtetit të pakalueshëm që kishin në treg prodhuesit e energjisë elektrike duke e bërë të pamundur për këtë sistem uljen efektive të çmimeve të energjisë. Më vonë në vitin 2000, miratimi i Aktit për Shërbimet bëri të mundur krijimin e të parit treg për tregtimin me shumicë të energjisë elektrike i cili përfshinte të gjitha rajonet e Mbretërisë së Bashkuar (Skoci, Uells dhe Angli). Ky treg filloi të funksionojë në datën 27 mars 2001433.

Hapat e ndërmarra e bënë hapjen e tregut Britanik të favorshëm për direktivat të cilat pasuan këtë hapje, duke shmangur përplasje ose rezistencë në zbatimin e rregullave të reja. Ajo cfarë mund të themi në këtë rast është se procesi i liberalizimit tre tregut të energjisë në Britani përfshinte të gjithë elementët e nevojshëm për kryerjen e një reforme të plotë në këtë sektor ku përfshihen ristrukturimi, privatizimi, rregullimi dhe konkurrenca.

V.1.2. Modeli Francez i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike

Modeli Francez për liberalizimin e tregut të energjisë elektrike mund të konsiderohet si e kundërta e modelit të ndjekur nga Britania e Madhe. Franca është një nga shtete anëtare të fundit të BE që ndërmori reformën për implementimin e direktivave, e cila më qartazi është e reflektuar në vendimin e ndërmarra nga Franca në vitin 2000 lidhur me përafrimin e plotë të legjislacion me direktivën 96/92/KE si edhe konsiderohet si shteti që kishte zgjedhur të përmbushte kërkesat minimale të vendosura nga Bashkimi Evropian në drejtim të liberalizimit434. Për pasojë, reforma e ndjekur nga Franca nuk ka sjellë ndonjë ndryshim të madh në tregun francez të energjisë elektrike i cili gjithmonë ka qenë i karakterТzuar nga ndërСyrja e fortë e sСtetТt në mënyrë të duksСme nëpërmjet “kampТonТt kombëtar” që quСet EDF (EnergjТa ElektrТke Franceze) sТ një kompanТ sСtetërore me fuqТ të konsiderueshme në tregun e energjisë me rreth 90% të pjesës së prodhim dhe ku konkurrentët e tjerë ndajnë 10% të tregut435.

Arsyetimi që qëndron pas kësaj strukture lidhet me faktin se në Francë furnizimi i energjisë është konsideruar gjithmonë si detyrim për shërbim publik i shtetit dhe kjo gjë shihet në përputhje parashikimin ligjor i cili është i nevojshëm për të shmangur ndërprerjet e energjisë elektrike (blackout) dhe për të garantuar sigurinë e furnizimit i cili përfshin detyrimin për të siguruar të drejtën e hyrjes në rrjet për palët e treta si edhe detyrimin për ti ofruar trajtim të barabartë për të gjithë blerësve të energjisë elektrike veçanërisht për pjesën që i përket çmimeve436.

433DelТa V. Rotaru, “A glance at tСe European energy market lТberalТzatТon”, (2013) PublТsСed Тn: CES Working Papers. Për më shumë shiko.. http://ceswp.uaic.ro/articles/CESWP2013_V1_ROT.pdf 434Ibid 433. 435García Delgado, José Luis “Energía: del monopolio al mercado”,(2006) Publisher: Madrid: Thomsen cícitas. fq. 214. 436 TСomas von DanwТtz, “Regulation and liberalization of the European electricity market – a German view”, (2006) 27, Energy Law Journal 423, fq. 430

http://ceswp.uaic.ro/articles/CESWP2013_V1_ROT.pdf

130

Sidoqoftë, në qershor të 2004, Franca filloj (pjesërisht) privatizimin e shërbimeve kombëtare të energjisë elektrike, proces i cili u përball me kundërshtitë e forta të të gjitha segmenteve të shoqërisë. Qëllimi i privatizimit ishte ofrimi i kapitalit të saj për privatët në mënyrë që të bëhej hapja e tregut për konkurrencën në masën 30% (niveli më i ulët i kërkuar nga direktiva437). Procesi i liberalizimi gjithashtu përfshinte sektorët e transmetimit dhe shpërndarjes të cilët menaxhoheshin nga Autoriteti Rregullator i Pavarur i njohur ndryshe si CRE (Komisioni Rregullator për Energjinë Elektrike), krijimin e një tregu për tregtimin e energjisë elektrike (Powernext) deri në fund të vitit 2001 dhe mundësinë që konsumatorët të zgjidhnin furnizuesin e tyre. Megjithatë rregullat e miratuara për ndarjen kishin të bënin vetëm më formën e ndarjes së llogarive ndërmjet transmetimit dhe gjenerimit dhe në thelb ruajtjen e një sektori të energjisë elektrike të integruar vertikalisht438. Pavarësisht prezantimit të këtyre ndryshimeve të vogla, niveli i përqendrimit në treg është ende në nivele të larta, ku modeli kombëtar i energjisë përfshin ndërhyrjen e fortë e shtetit dhe rregullimin e tarifave nga shteti, duke e bërë Francën dele të zezë në procesin e liberalizimit439.

V.1.3. Modeli Gjerman i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike

Modeli Gjerman i tregut të energjisë elektrike mund të konsiderohet si një model i ndërmjetëm midis atij Anglez dhe atij Francez. Në Gjermani nuk ka pasur asnjëherë një monopol tipik si ai në Francë por në vend të kësaj ekzistonte një regjim ku një pjesë e ndërmarrjeve që operonin në tregjet rajonale ishin private dhe një pjesë tjetër ishin në pronësi të shtetit. Këto konsideroheshin monopole rajonale me kontrata ekskluzive (franchise) dhe mbulonin zona të veçanta të furnizimit dhe në mënyrë të veçantë përjashtonin konkurrencën në atë zonë, duke i dhënë në këtë mënyrë një pozicion dhe ndikim të fuqishëm autoriteteve rajonale440. Në treg rezultonte të ushtronin aktivitet një numër i lartë furnizuesish por akoma tregu nuk ishte ende konkurrues për shkak të skemës ekskluzive të shpërndarjes që aplikohej në tregun rajonal. Këndvështrimi gjerman lidhur me sigurinë e furnizimit bazohej në detyrimin shtetëror për sigurimin e mjaftueshëm të furnizimit me energji por jo sipas një detyrimi për të furnizuar vetë energjinë, gjë e cila është dhe arsyeja e monopoleve rajonale dhe pronësisë së tyre nga Landet. Procesi i liberalizimit nisi në vitin 1998 me përafrimin e legjislacionin Gjerman me direktivën e parë për energjinë elektrike dhe parashikonte një hapje totale të tregut të energjisë për konsumatorët dhe heqjen e monopoleve territorial duke bërë që shtetet federale të shisnin të gjitha aksionet e tyre në ndërmarrjet elektrike dhe të përfundonin procesin e privatizimit të këtyre ndërmarrjeve. Liberalizimi i tregut të energjisë përfshinte krijimin e një tregu dypalësh të tregtimit me shumicë në vitin 2000 i cili ishte shkrirë në një treg të vetëm dy vite më parë për shkak të mungesës dhe kushteve të vështira të likuiditetit në ato moment. Gjermani ishte i vetmi shtet që zgjodhi negocimin për të drejtën e hyrjes së palëve të treta në rrjet. Ky model bazohej në marrëveshjet ndërmjet prodhuesve dhe konsumatorëve industrial duke dështuar në garantimin në mënyrë jo-diskriminuese të drejtën e hyrjes në sistemet e transmetimit. Modeli i përdorur deri në atë kohë u

437MattСТas HaddenСausen, “Privatisations in Europe’s liberalised electricity markets – the cases of the UK, Sweden, Germany and France”, (2007), fq. 19 438Erkan Erdogdu, “Electricity Market Reform: Lessons for developing countries”, (2010), fq. 22 439SopСТe MerТtet, “French perspectives in the emerging EU energy policy”, fq. 2. Për më shumë shikohttp://basepub.dauphine.fr/bitstream/handle/123456789/210/Meritet_Frenchp.pdf?sequence=2 440TСomas von DanwТtz, “Regulation and liberalization of the European electricity market – a German view”, (2006) 27, Energy Law Journal 423. Fq. 427.

http://basepub.dauphine.fr/bitstream/handle/123456789/210/Meritet_Frenchp.pdf?sequence=2

131

abandonua me miratimin e direktivës 2003/54/KE e cila vendosi për rregullimin e të drejtës së hyrjes në rrjet441.

Pavarësisht hapjes së plotë, ajo që konsiderohej si më kryesorja dhe që kishte të bënte me ndarjen vertikale të operatorëve ekzistues në treg u quajt “një çësСtje e Сarruar”442 e liberalizimit të tregut dhe sot nuk ka një ndarje të vërtetë të sektorit pasi ndërmarrjet më të mëdha ekzistuese (kanë qenë 8 ndërsa tani janë 4) janë të përfshira në të gjitha sektorët e tregut të energjisë elektrike (shkallë e lartë e integrimit vertikal). Ky fakt dhe reduktimi i numrit të operatorëve të energjisë elektrike kanë sjellë rritjen e përqendrimit në tregun e brendshëm të energjisë elektrike, ruajtjen e një niveli të lartë të pjesëve në treg, pengimin e konkurrencën dhe mbajtjen e barrierave për hyrjet dhe investimet e reja në treg.

Nisur nga zhvillimet historike si edhe referuar precedentëve të trajtuar më sipër mund të themi se direktivat për energjinë elektrike ishin fleksibël dhe parashikonin disa opsione mbi të cilat mund të zgjidhnin për zbatim shtetet anëtare. Procesi i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike ka qenë një proces i çrregullt i cili vazhdon ende duke qenë fakte dhe duke krijuar kushte të pabarabarta për konsumatorët, pabarazi e cila ndryshon nga një shtet në tjetrin. Ka një numër pasojash negative që vijnë si rezultat i këtyre kushteve të cila pengojnë ndërtimin në mënyrën e duhur të tregut të brendshëm të energjisë. Komisioni Evropian ka identifikuar disa nga këto pasoja negative të shkaktuara nga rregullat e ndryshme të miratuara nga shtetet anëtare. Tabloja ideale e çmimeve të energjisë elektrike do të ishte ajo që do i lihej konkurrencës së pastër ndërmjet ndërmarrjeve aktuale që përcaktojnë çmimin që duhet të paguajnë konsumatorët familjarë dhe konsumatorët industrial, por ka ende shtete anëtare ku çmimet e rregulluara janë një realitet dhe kjo vjen si rezultat i lëshimeve të bëra nga direktivat të cila kanë ndikuar në mënyrë “zТnxСТr” në tregjet konkurruese të sСteteve sТ Franca, PortugalТa, DanТmarka, Estonia, Spanja dhe Polonia ku çmimet e rregulluara për energjinë elektrike shtrihen në mënyrë të barabartë si tek konsumatorët familjarë ashtu edhe tek ato industrialë, duke penguar konkurrencën efektive dhe vendosjen e çmimeve.

Referuara të dhënave të Komisionit Evropian, ende ekziston një nivel shumë i lartë i përqendrimit në tregjet e tregtimit me pakicë443, fakt ky që ndikon në konkurrencën dhe mundësinë për hyrje të reja në treg. Shtete si Portugalia, Franca, Italia, Greqia dhe Estonia shfaqin nivel të lartë të përqendrimit. Prodhues të vetëm të energjisë elektrike kontrollojnë më shumë se 50% të tregjeve në 11 shtete anëtare si edhe në 6 shtete anëtare prodhues të vetëm të energjisë elektrike janë afër të qenit monopol pasi zotërojnë më shumë se 80% të pjesëve të tregut duke shkaktuar pabarazi të çmimeve nëpër të gjithë Evropën. Ky fakt ndikon në çmimin e konsumatorëve si një pasojë e drejtpërdrejtë e zbatimit të pabarabartë të direktivave. Rregullimi i tregut aktualisht është duke u bërë nëpërmjet vendimeve individuale të shteteve anëtare, të cilat ndikojnë në mbajtjen e tregjeve kombëtare të mbyllura dhe në këtë mënyrë dukë penguar planet për një konkurrencë më të madhe ndërkufitare.

V.2 Raste nga praktika të sjelljeve anti-konkurruese nga ndërmarrjet që operojnë në tregun evropian të energjisë elektrike

441MattСТas HaddenСausen, “Privatisations in Europe’s liberalised electricity markets – the cases of the UK, Sweden, Germany and France”, (2007), fq. 15. 442García Delgado, José Luis “Energía: del monopolio al mercado”,(2006) Publisher: Madrid: Thomsen cícitas. fq. 207. 443Mbi 5000 pikë sipas HHI (Herfindahl-HТrscСman Index). (European CommТssТon data “making the internal energy market work”).

132

V.2.1. Çështja e Interkonjeksionit444 në Suedi445.

Në raportin e hetimit të ndërmarrë nga Komisioni në vitin 2007, rezultoi se ndër të tjera madhësia e rrjetit të transmetimit është element përcaktues për konkurrencën në tregjet e energjisë446. Sa më i madh të jetë ky rrjet aq më shumë furnizues do injektojnë energji elektrike në këtë rrjet duke qenë në këtë mënyrë konkurrues në raport me konsumatorët. Sidoqoftë hetimi i kryer në sektorin e energjisë tregoi se tregjet në Evropë janë kryesisht kombëtare për shkak se ka pak linja ndërkufitare ose dhe ato që ekzistojnë kanë kapacitete të kufizuara transmetimit.

Në vitin 2010 Komisioni miratoi një vendim angazhimi i cili adresonte shqetësimin447 që operatori i vetëm i sistemit të transmetimit të energjisë elektrike në Suedi (Svenska Kraftnät (SvK)) mund të kishte abuzuar me pozitën dominuese referuar nenit 102 të TFBE. Abuzimi që mund të kishte ndodhur lidhej me faktin se SvK mund të kishte kufizuar kapacitetet e eksportit të energjisë elektrike për rrjetin e transmetimit Suedez që lidhej me Shtetet Anëtare të Bashkimit Evropian dhe të Zonës Ekonomike Evropiane (EEA) kur Suedia përballej me probleme të konxhestionit brenda rrjetit të saj. Kjo sjellje ka shtrembëruar çmimin e tregtimit me shumicë të energjisë elektrike në Suedi dhe në shtetet fqinje duke segmentuar tregun e brendshëm evropian.

Nga rrethanat e çështjes rezultoi se sistemi transmetimit të energjisë elektrike në Suedi ТsСte Т Тntegruar në “tregun nordТk” Т cili përfshinte gjithashtu edhe Danimarkën, Finlandën dhe Norvegjinë448. Nga analiza e fakteve u konstatua se kërkesa për energji elektrike në Suedi kryesisht ishte e pozicionuar në jug të vendin aty ku ndodhen qytetet e mëdha ndërsa burimet hidroenergjetike të cilat kanë çmime relativisht të ulëta janë të pozicionuara në veri. Përveç kërkesës së brendshme për energji elektrike në jug të vendit, vazhdimisht ka kërkesa për energji elektrike edhe nga jugu i Norvegjisë, Danimarka, Gjermania dhe Polonia. Tipologjia dhe kapaciteti i rrjetit janë të tilla që fluksi i energjisë shkon nga veriu në jug të Suedisë. Sidoqoftë në orë të veçanta të ditës kapacitetet e transmetimit mund të ishin të pamjaftueshme për të kënaqur kërkesën për energji elektrike në jug të Suedisë, gjë e cТla vjen edСe për sСkak të modelТt të “grykës së sСТsСes” në sТstemТn e transmetТmТt në SuedТ. Në vlerësimin e bërë nga ana e tij Komisioni zbuloi se ndërmjet janarit të vitit 2002 dhe prillit të vitit 2008, Operatori i Sistemit të Transmetimit në mënyrë të ndjeshme dhe sistematike kishte kufizuar kapacitetin e interkonjeksionit për disa orë për shtetet fqinje në jug të vendit, në mënyrë që të lehtësonte konxhestionin e brendshëm. Në këtë periudhë SvK mesatarisht kishte shkurtuar më shumë se gjysmën e kapacitetit total në rrjetin e interkonjeksionit në jug të vendit me qëllimin e vetëm për tu përballur më konxhestionin e brendshëm.

Në analizën ligjore të bërë për çështjen, Komisioni shprehet se SvK kishte pozitë dominuese në tregun Suedez të transmetimit të energjisë elektrike në kuptim të nenit 102

444Me interkonjeksion do të kuptojmë një linjë transmetimi që kapërcen tej për tej Shtetet Anëtare dhe e cila lidh sistemet kombëtare të transmetimit në Shtetet Anëtare siç përcaktohet në Rregulloren 714/2009/KE “Mbi kushtet për aksesin në rrjet për shkëmbimin ndërkufitar të energjisë elektrike dhe shfuqizimi i rregullores 1228/2003/KE”, neni 2(1). 445Çështja Swedish Interconnectors (2010) COMP/39.351 (“Relating to a proceeding under Article 102 of the Treaty on the Functioning of the European Union and Article 54 of the EEA Agreement) 446Ibid 403, fq. 172. 447Shoqatat industriale e kompanive të energjisë elektrike në Danimarkë e quajtur Dansk Energi, në vitin 2006 paraqiti pranë Komisionit Evropian një ankesë lidhur me dyshimet për abuzimin me pozitën dominuese nga ana e SvK në linjën e interkonjeksionit që lidhte jugun e Suedisë me lindjen e Danimarkës. 448Për më shumë shiko në: www.nordpoolspot.com/About-us/.

http://www.nordpoolspot.com/About-us/

133

të TFBE duke qenë se edhe legjislacioni Suedez i kishte dhënë të drejtën ekskluzive për të operuar rrjetin e transmetimit të energjisë elektrike në Suedi449. Si monopolist në këtë treg ajo kishte të gjitha mundësitë të reduktonte dhe në këtë mënyrë të kontrollonte kapacitetet e disponueshme për eksport me shtetet fqinje. Komisioni pati ngritur shqetësimin se SvK mund të kishte abuzuar me pozitën dominuese në tregun Suedez të transmetimit të energjisë elektrike duke zvogëluar kapacitet e interkonjeksionit kur kishte bërë parashikimin për konxhestionin e brendshëm të Suedisë duke bërë në këtë mënyrë diskriminime ndërmjet përdoruesve të rrjetit. Si rezultat i këtij vlerësimi SvK duke trajtuar në mënyrë të ndryshme kërkesat që vinin për transmetimin e energjisë elektrike për nevojat e konsumatorëve brenda rrjetit dhe ndryshe kërkesat për transmetimin e energjisë elektrike për qëllime eksporti jashtë rrjetit, kjo e fundit mund të kishte fragmentarizuar në mënyrë artificiale tregun e brendshëm të Bashkimi Evropian (BE) dhe Zonës Ekonomike Evropiane (EEA) si dhe kishte penguar industritë dhe përdoruesit e tjerë të pozicionuar jashtë Suedisë nga marrja e përfitimeve që ofronte tregu i brendshëm. Sjellja e SvK kishte shkaktuar disa efekte të cila u konsideruan të dëmshme për konkurrencën si edhe në fund për konsumatorët. Së pari pati një efekt të menjëhershëm në çmim. Sjellja e SvK nënkuptonte që konsumatorët jashtë Suedisë ishin të privuar nga çmimet e ulëta të energjisë për sa kohë që burimet e shtrenjta të energjisë elektrike duhet të përdoreshin në ato zona ku nuk mund të shpërndahej energjia e prodhuar në veri të Suedisë. Kjo do të thotë që konsumatorët në Suedi ishin më të mbrojtur nga çmimet e larta për sa kohë që zvogëlimi i kapaciteteve të interkonjeksionit do të mbante një pjesë të mirë të energjisë elektrike që prodhohej në veri të Suedisë me çmime të ulëta. Kjo sjellje kufizonte tregun e lirë të furnizimit të energjisë elektrike në kushtet e skenarit kur energjia elektrike do të shkonte në zonat fqinje të cilat kishin çmime të larta duke ulur në këtë mënyrë çmimin e energjisë elektrike jashtë Suedisë. Së dyti zvogëlimet e kapaciteteve kishin shtrembëruar efektivitetin afatgjatë të tregut duke ndryshuar stimujt për të gjithë aktorët e tregut. Shembull konkret ishte rasti kur stimujt për ndërtimin e linjave të reja të transmetimit për të eliminuar efektin e grykës së shishes u reduktuan që kur problemet e konxhestionit u bënë më pak të dukshme. Gjithashtu edhe stimujt për ndërtuesit e rinj në mënyrë që të vendosnin impiantet e tyre në zonat me kërkesë të lartë, u reduktuan sepse çmimet në ato zona ishin më të ulëta se çmimet që do të ekzistonin në rast të mos reduktimit të kapaciteteve.

Në përgjigje të shqetësimeve të ngritura nga Komisioni, SvK në mënyrë të vullnetshme ofroi një paketë me angazhime që do të ndreqnin këto shqetësime. Pas konsultimeve dhe opinioneve të dhëna edhe nga pjesëmarrësit e tregut, SvK bëri ndryshimet përkatëse dhe ofroi angazhimet e veta përpara Komisionit. Duke filluar nga data 1 nëntor e vitit 2011, SvK do të bënte nënndarjen e tregut të energjisë elektrike në disa zona ofertimi me kufij në pikat e konxhestionit brenda sistemit energjetik Suedez. Konfigurimi i zonave do të jetë fleksibël në mënyrë që ai ti përshtatet në mënyrë të shpejtë ndryshimeve të modelit fluksit të energjisë në sistemin e transmetimit Suedez në të ardhmen. Pasi zonat të jenë në operimi SvK do të mënaxhojë konxhestionin në sistemin e transmetimit pa kufizuar tregtimin e kapaciteteve të interkonjeksionit, duke bërë përjashtim për këtë sistem të ri vetëm në zonën e korridorit të bregut perëndimor si shkak i kufizimeve teknike specifike. Për këtë zonë SvK do ta bëjë më të lehtë çështjen e konxhestionit nëpërmjet ndërtimit dhe operimit të një linje të re transmetimi 400 kV brenda datës 30 nëntor 2011.

SvK përpara krijimit të zonës së mësipërme, si për të reduktuar konxhestionin ashtu edhe për të kufizuar sa më shumë të jetë e mundur zvogëlimin e kapaciteteve, do të përdori një

449Ibid 445.

134

masë të përkoСsСme të quajtur “counter trade”. Counter trade përfsСТn pagesën e prodhuesve /konsumatorëve për të rregulluar programet e tyre të prodhimit/konsumit duke bërë në këtë mënyrë rregullimin e flukseve të transmetimit sipas kapaciteteve momentalisht të disponueshme. Nëpërmjet kësaj mase SvK do të bëjë të mundur kufizimin e zvogëlimit të kapacitetit të interkonjeksionit në kufijtë e tij. Gjatë kësaj periudhe të implementimit të kësaj masë, të gjithë pjesëtarët e tregut do të kenë mundësinë për të përshtatur të gjithë operimet e tyre sipas modelit të ri të tregut.

Çështja në fjalë tregoi se ndarja e plotë e pronësisë së operatorëve të sistemit të transmetimit lidhur me funksionet e tjera nuk mund të zhdukin të gjitha barrierat për integrimin e tregut të brendshëm duke bërë që edhe ndarja e pronësisë duke ndjekur qëllime joekonomike të ndjejë erën e ftohtë të së drejtës evropiane të konkurrencës.

V.2.2. ÇësСtjet E.ON mbТ “tregtТmТn me sСumТcë” dСe “balancТmТn”

i. Shqetësimi për abuzimin me pozitën dominuese në tregtimin me shumicë të energjisë elektrike

Çështja mbi konkurrencën në tregtimin me shumicë të energjisë elektrike e trajtuar nga Komisioni lidhet me dyshimin se nga ana e ndërmarrjes E.ON mund të ishte abuzuar me pozitën dominuese që kjo e fundit gëzonte në tregun Gjerman të tregtimit me shumicë të energjisë elektrike. Ky dyshim i ngritur i kishte rrënjët nga hetimi i ndërmarrë nga komisioni në sektorin e energjisë elektrike450 dhe nga studimi mbi tregun e energjisë elektrike. Problemi i identifikuar nga dy raportet lidhej me faktin së kjo ndërmarrje mbante kapacitete të pashfrytëzuara duke ulur në këtë mënyrë kapacitetin prodhues për tregun që operonte në terma afatshkurtër duke prodhuar nën kufirin optimal me qëllim rritjen e çmimit mbi nivelet konkurruese. Pasojat që kishin ardhur nga mbajtja e këtyre kapaciteteve kishin të bënin me faktin që për plotësimin e kërkesës për energji elektrike ishte mbështetur prodhimi i energjisë elektrike nga kapacitete gjeneruese të kushtueshme duke çuar më tej rritjen e kurbës së vlerës së energjisë elektrike në treg. Gjithashtu nga raporti i hetimit të Komisionit rezultoi se disa njësi gjeneruese në tregjet Gjermane për periudhën ndërmjet viteve 2003-2005451 me sa dukej nuk ishin përdorur aq shumë sa ishin përdorur njësi gjeneruese të ngjashme. Ky dyshim i Komisionit u vërtetua edhe më shumë kur në raportin e studimit Komisioni e detajoi më tej analizën nëpërmjet improvizimit të tregu të simuluar nga ku u konstatua se disa njësi gjeneruese kishin prodhuar më pak energji elektrike sesa ato do të kishin prodhonin teorikisht në kushtet e konkurrencës perfekte në treg.

Nisur nga fakti që sektori i energjisë elektrike në përgjithësi karakterizohet nga një produkt homogjen, i pa konservueshëm dhe me elasticitet të ulët të kërkesës bën që, së pari kjo gjë të privojë konsumatorët që përdorin orendi të zakonshme që të përshtaten me luhatjet e çmimit dhe furnizimit të energjisë elektrike. Së dyti nga ana e furnizimit, kjo karakterizohet nga mospërputhja thelbësore ndërmjet kostove variabël të teknologjive të prodhimit të cilat janë të disponueshme duke sjellë në këtë mënyrë që kurba e vlerave (renditja e kostove variabël afatshkurtër të njësive gjeneruese) të jetë relativisht e pjerrët nga ana e djathtë. E treta lidhet me faktin së në shumë tregje si ato në Gjermani, mekanizimi i çmimit të ankandit bazohet në kurbat e furnizimit dhe kërkesës të cilat japin një çmim të vetëm për energjinë elektrike të shitur në terma afatshkurtër në këto tregje.

Në këto kushte mbajtja e kapaciteteve prodhuese të pashfrytëzuara në tregun e energjisë elektrike nga një ndërmarrje me pozitë dominuese në tregun e energjisë elektrike është

450Ibid 403, fq. 311. 451Ibid 403, paragrafët 437- 448.

135

konsideruar abuzim me pozitën dominuese dhe për këtë arsye në kundërshtim me nenin 82 të TKE (tani neni 102 i TFBE). Veprime të tilla nga ana e E.ON kanë shkaktuar dëme serioze për të gjithë grupet e konsumatorëve nëpërmjet rritjes së çmimit ekzistues në “spot market’. EnergjТa elektrТke e konsumuar nga përdoruesТt fundorë prokuroСet nga furnizuesit me pakicë pjesërisСt nëpërmjet “spot market”452 dhe pjesërisht nëpërmjet produkteve të prodhuara në të ardhmen ose në vazhdim. Çmimi i energjisë elektrike të prokuruar nëpërmjet “spot market” ndТkoСet drejtpërsëdrejtТ nga mbajtja e kapacТteteve të pashfrytëzuara për prodhimin e energjisë elektrike ndërsa çmimi i energjisë elektrike të prokuruar për periudhën në vazhdim ose të ardhme ndikohet indirekt nga ruajta e këtyre kapaciteteve të pashfrytëzuara për prodhimin e energjisë elektrike. Për sa u trajtua dhe më lart konsumatorët në tregjet e energjisë elektrike kanë mundësi të kufizuara për të reaguar ndaj sinjaleve të çmimit453. Për më tepër investimet e reja në ndërtimin e kapaciteteve të reja gjeneruese kërkojnë një kohë të gjatë. Kombinimi i këtyre faktorëve specifik të sektorit të energjisë elektrike bën që ruajtja e kapaciteteve rezervë të prodhimit të energjisë, të dëmtojë rëndë konsumatorët dhe në këtë mënyrë të jetë në kundërshtim me nenin 82 të TKE (tani neni 102 i TFBE).

Hetimi i çështjes nga Komisioni

Hetimi i çështjes nga ana e Komisionit nisi në vitin 2006 në formën e inspektimeve në ambientet e ndërmarrjes E.ON si edhe të ndërmarrjeve të tjera. Komisioni në vazhdim të hetimit të ndërmarrë vendosi të kërkonte të dhëna të zgjeruara nga ndërmarrjet objekt hetimi, lidhur me përcaktimin e faktit nëse këto ndërmarrje në mënyrë të qëllimshme nuk kishin ofruar disa kapacitete në tregun e tregtimit të energjisë elektrike në terma afatshkurtër. Në mënyrë që të arrinte në konstatimin e qenies apo jo të kësaj sjelljeje, Komisioni hetoi për ndërmarrjet e përfshira në hetim dhe mblodhi të dhënat mbi dispecerimin orar sipas parashikimit të prodhimit të energjisë elektrike nga njësitë gjeneruese në kohën e paraqitjes së ofertës në tregun e shkëmbimeve të energjisë. Referuar shpjegimeve në raportin e hetimit, praktika kërkon koston marxhinale për çmimin bazë të ofruar për të gjithë kapacitetin e disponueshëm të shitur në tregun me terma afatshkurtër. Hetimi i Komisionit u bazua në kapacitetet e disponueshme dhe kostot për të gjitha impiantet e prodhimit të energjisë elektrike. Në analizën e tij Komisioni mbajti qëndrimin që E.ON mund të kishte hequr mënjanë kapacitetet ose të ishte treguar e përmbajtur në ofrimin e sasive të caktuara të kapaciteteve në tregun Gjerman të shkëmbimin të energjisë (EEX) edhe pse kapaciteti ishte i disponueshëm dhe do të ishte gjithashtu fitimprurës në rast se do të ishte ofruar, kjo referuar çmimit të tregut për ato orë.

Shqetësimi tjetër që ngriti Komisioni nga ky hetim kishte të bënte me faktin se E.ON përveç kësaj mund të kishte ndjekur një strategji për frenimin e investimeve në shtimin kapaciteteve të reja prodhuese nga palët e treta, duke i ofruar atyre ose kontrata afatgjatë ose pjesë në projektet e E.ON për prodhimin e energjisë elektrike. Kjo sjellje e kësaj ndërmarrjeje mund të kishte shkaktuar braktisjen e ndërtimit të kapaciteteve të rëndësishme në prodhimin e energjisë elektrike duke sjellë ngushtimin e tregut dhe rritjen e çmimeve. Gjithashtu kjo gjë bie në kundërshtim me nenin 82 të TKE (tani neni 102 i TFBE).

452“spot market” ose ndrysСe “cash market” Т referoСet një një tregu financiar publik në të cilin instrumentat financiar ose produktet tregtohen për tu shpërndarë në mënyrë të menjëhershme. Kjo formë ndryshon nga tregjet e se së ardhmes ku shpërndarja bëhet në një datë të mëvonshme. 453Në anglТsСt ësСtë “prТce sТgnal” dСe Т referoСet ТnformacТonТt të transmetuar tek konsumatorët dСe prodhuesit nëpërmjet ndryshimit të çmimit për një produkt ose shërbim i cili ofron një sinjal për rritjen e furnizimit dhe/ose uljen e kërkesës për çmimin njësi.

136

Për shkak të lidhjeve që ekzistonin ndërmjet E.ON dhe një numri të madh të ndërmarrjeve të tjera në tregun Gjerman të prodhimit të energjisë elektrike, Komisioni arriti në përfundimin se E.ON ishte dominues kolektiv së paku me RWE në tregun Gjerman të tregtimit me shumicë të energjisë elektrike. Informacioni i mbledhur tregoi se E.ON mund të ketë abuzuar në mënyrë të njëanshme me pozitën e dominimit kolektiv sipas mënyrë së përshkruar më lart. Ky arsyetim i Komisionin erdhi në linjë më praktikën e krijuar deri atëherë ku ndërmarrjet që gëzonin një pozitë dominuese të përbashkët mund të angazhoheshin në sjellje abuzive të përbashkëta ose individuale. Në këtë rast abuzimi duhej të ishte në gjendje që të mund të identifikohej si forma e manifestimit të një pozite dominuese kolektive454.

i. Shqetësimi për mundësinë e abuzimi me pozitën dominuese në tregun e balancimit

Ashtu si çështja e mbajtjes së kapaciteteve të prodhimit të pashfrytëzuara edhe çështja e dytë që lidhet me tregun Gjerman të balancimit lindi nga informacioni i mbledhur gjatë hetimit të kryer nga Komisioni në sektorin e energjisë. Në raportin përfundimtar të tij, Komisioni vuri në dukje rëndësinë e tregjeve të balancimit në funksion të zgjerimit të tregjeve të energjisë elektrike dhe mundësisë se efekteve anti-konkurruese që mund të lindin nga operatorët e integruar të sistemeve të transmetimit të cilët mund të favorizojnë burimet e veta gjeneruese kur blejnë shërbimet e balancimit.

Duke pasur parasysh mos magazinimin e energjisë elektrike luhatjet e vazhdueshme të kërkesës dhe ofertës, është e rëndësishme të thuhet se të tilla veprime ndërmerren nga operatorët e sistemeve të transmetimit për të siguruar balancimin e sistemit. Për të ofruar këtë balancim të sistemit, operatorët e sistemit të transmetimit blejnë të ashtuquajturat shërbime ndihmëse për balancimin të cilat përfshijnë rezervat primare, sekondare dhe terciare, nga prodhues dhe tregtarë aktivë në treg. Operatorët e sistemit të transmetimit janë konsideruar gjithmonë të jenë monopole natyrore në të dyja funksionet e tyre që lidhen me rrjetin e transmetimit dhe operimin e sistemit të transmetimit në sektorin e energjisë elektrike. Në të njëjtën kohë, operatoret e sistemit të transmetimit në disa raste si p.sh në Gjermani, janë pjesë e grupeve të integruara vertikalisht të cilat gjithashtu prodhojnë dhe furnizojnë me energji elektrike. Prandaj është e rëndësishme për kostot efektive dhe konkurueshmërinë, funksionimi i tregjeve të shërbimeve ndihmëse në mënyrë që operatorët e sistemit të transmetimit të mos favorizojnë bashkëpunëtorët e tyre.

Hetimet e kryera nga Komisioni çuan në shqetësimin se operatori i sistemit të transmetimit E.ON bazuar në praktikën e përditshme të kishte blerë rezervën sekondare në vend të asaj terciare. Dukë kryer këtë veprim ajo mund të ketë favorizuar bashkëpunëtorin e saj përderisa ai është kryesori në ofrimin e rezervës sekondare. Duhet theksuar se ka një konkurrencë të lartë për rezervën terciare. Megjithatë rezerva sekondare dhe ajo terciare janë pjesë të dy tregjeve të ndara të produkteve dhe të dyja këto për shkak të specifikimeve të tyre teknike quhen kështu nga operatori i sistemit të transmetimit për qëllime të balancimit të sistemit dhe operatori i sistemit të transmetimit ka fleksibilitet të porosisë secilën nga dy rezervat në mënyrë që të zgjidhë problemin e disbalancave. Përveç kësaj u duk se operatori i sistemit të transmetimit E.ON mund të kishte penguar konkurrencën për hyrjen ndërkufitare në treg për shërbime të tilla. Të dyja këto aktivitete ka të ngjarë të kenë shkaktuar dëme të konsiderueshme për konsumatorët nëpërmjet rritjes së kostove për shërbimet ndihmëse dhe energjisë balancuese në tregun Gjerman dhe në këtë mënyrë rritjen e shumave të paguara nga konsumatorët për

454Çështja Irish Sugarplc ν.Commission (1999), T228/97, ECR II-2969, paragrafi 66.

137

shërbimet e rrjetit të shpërndarjes. Për pasojë Komisioni kishte shqetësimin se E.ON mund të kishte abuzuar me pozitën dominuese në këtë treg.

ii. AngazСТmet/premtТmet e ofruara nga ndërmarrja E.ON për çësСtjet e “tregtТmТt me sСumТcë” dСe “balancТmТt”455

Referuar shqetësimeve të ngritura nga Komisioni për të dyja çështjet e trajtuara nga ana e saj, si me mundësinë e abuzimit me pozitën dominuese në tregun Gjerman të tregtimin me shumicë të energjisë elektrike ashtu edhe me mundësinë e abuzimit në tregun Gjerman të ofrimit të shërbimeve ndihmëse për balancimin e sistemit të transmetimit të energjisë elektrike, ndërmarrja E.ON propozoi disa zotime/premtime nga ana e saj në mënyrë që të shkohej drejt mbylljes së shpejtë të dy çështjeve të tej zgjatura që lidheshin me mbrojtjen e konkurrencës. Propozimet e E.ON lidheshin me shitjen nga ana e saj e aksioneve që jo zotëronte në impiantet e prodhimit të energjisë elektrike dhe atë të rrjetit të transmetimit.

Për sa i përket çështjes së parë, zotimi i bërë nga E.ON do të çonte në shitjen e aksioneve të 5000 MW kapacitet prodhuese ose afërsisht sa 20% e portofolit të ndërmarrjeve Gjermane të prodhimit të energjisë elektrike. Shitja e aksioneve të biznesit përfshinte impiantet e energjisë elektrike (ose heqjen dorë nga të drejtat në asetet e impianteve nukleare) gjatë gjithë kurbës së vlerave duke përfshirë burimet e energjisë me rrjedhje të lirë të, nukleare, linjitit, qymyrit të fortë, gazit dhe qarkullimit të ujit nëpërmjet sistemit të pompimit. Gjithashtu në këtë paketë premtimi përfshiheshin edhe impiantet të cilat i jepnin mundësive për ruajtjen e kapaciteteve të pashfrytëzuara dhe impianteve që ofronin nxitje për ruajtjen e kapaciteteve të pashfrytëzuara. Duke marrë parasysh impiantet të cilat do të ngelnin në portofolin e ndërmarrjes E.ON pas shitjes së aksioneve (madhësia, natyra dhe forma e ofruar e kompensimit) do i hiqnin ndërmarrjes E.ON, referuar dhe gjendjes në të cilën paraqitet flota e saj e aseteve të prodhimit në Gjermani, nxitjen për të marrë përsipër të përfitojë nëpërmjet ruajtjes së kapaciteteve të pashfrytëzuara. Të dyja në vetvete dhe për shkak të përfshirjes së llojeve të ndryshme të impianteve të cilat konkurrentët e kishin pasur të vështirë të hynin, paketa e shitjes së aksioneve gjithashtu adresonte shqetësimet se E.ON mund të kishte mbajtur larg konkurrentët nga investimi në impiante të reja. Në përputhje dhe me rrethanat u konsiderua se premtimet/angazhimet e propozuara nga ndërmarrja E.ON ishin të mjaftueshme dhe adresonin zgjidhjen e shqetësimeve të shfaqura në tregtimin me shumicë të energjisë elektrike.

Në çështjen që lidhej me balancimin, Komisioni konstatoi se angazhimet/premtimet e ndërmarrjes E.ON për të shitur rrjetin e tij të transmetimit të energjisë elektrike në Gjermani së bashku me aktivitetin e operatorit të sistemit tek një operator i cili nuk ushtron aktivitetin e prodhimit ose shpërndarjes (duke siguruar në këtë mënyrë ndarjen e pronësisë) do të ishin të mjaftueshme për mbylljen e hetimit në kuadër të mbrojtjes së konkurrencës. Kjo shitje e aseteve do të hiqte stimujt për operatorin e sistemit të transmetimit E.ON në favorizimin e bashkëpunëtorëve të tij në kurriz të operatorëve të tjerë të tregut, duke bërë që shitja e aseteve të krijonte mundësinë për një fushë ku në atë zonë të transmetimit të energjisë elektrike të luhej në mënyrë të barabartë.

Këto dy cështje treguan se Komisioni, nëse është e nevojshme, është gati të bëjë cdo gjë me pushtetin që ka për të parandaluar praktikat e pandershme në tregjet e energjisë elektrike dhe të sjellë përfitimet nga liberalizimi tek konsumatorët.

V.2.3. Çështja EDF - mbi kontratat afatgjata të cilat përjashtonin konsumatorët industrial nga përfitimi i të mirave për një kohë të gjatë456.

455http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2008:146:0034:0035:EN:PDF

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2008:146:0034:0035:EN:PDF

138

Komisioni në vitin 2010 miratoi një vendim që i bënte ligjërisht të detyrueshme angazhimet/premtimet e propozuara nga ndërmarrja EDF, e cila ishte operatori prezent në tregun Francez për furnizimin me energji elektrike për një numër të madh konsumatorësh industrial. Në vijim të investigimeve të filluara, Komisioni në vitin 2008 i dërgoi EDF-së një deklaratë me vërejtje457 ku identifikoheshin dy shqetësime lidhur me konkurrencën.

Shqetësimi i parë i Komisionit kishte të bënte me faktin që EDF mund të kishte abuzuar me pozitën dominuese në kuptim të nenit 102 të TFBE pasi kishte përfunduar nënshkrimin e kontratave të furnizimit të cilat duke pasur parasysh qëllimin e tyre, kohëzgjatjen dhe natyrën ekskluzive kishin efektin e përjashtimit nga tregu. Sipas Komisionit kjo sjellje mund të kishte penguar në mënyrë të konsiderueshme mundësinë e furnizuesve të tjerë për të nënshkruar kontrata për furnizimin me energji elektrike të konsumatorëve të mëdhenj industrial në Francë.

Shqetësimi i dytë i Komisionit kishte të bënte me faktin që kontratat e EDF përfshinin kufizime të së drejtës së rishitjes duke e kufizuar në këtë mënyrë lirinë e konsumatorëve për të menaxhuar sasinë e energjisë elektrike që ato kishin blerë nga EDF. Në këndvështrimin e Komisionit këto praktika mund të kenë penguar zhvillimin e konkurrencës në tregun Francez duke mos i dhënë mundësinë furnizuesve alternativë dhe duke i penguar ato të hyjnë ose të zgjerohen në këtë treg. Këto praktika gjithashtu mund të kenë ulur likuiditetin duke çuar rrjedhimisht në shtyrjen e liberalizimit efektiv të tregut.

Lidhur me shqetësimin e parë të adresuar nga Komisioni

Liberalizimi në mënyrë progresive i tregut të energjisë elektrike në Francë nisi në vitin 2000458 dhe në vitin 2003 konsumatorët industrialë në tregun përkatës të energjisë elektrike u bënë konsumatorë të kualifikuar. Nga kjo datë furnizuesit alternativë teorikisht kishin mundësinë të fitonin konsumatorët e rinj industrialë duke çuar në këtë mënyrë në krijimin e një baze konsumatorësh dhe për rrjedhojë sigurimin e një pjese të tregut. Sidoqoftë pavarësisht nga kjo konkurrencë potenciale, operatori ekzistues në treg (EDF) kishte ruajtur një numër të madh dhe shumë të qëndrueshëm të konsumatorëve në tregun e liberalizuar duke bërë që Komisioni në deklaratën e saj ta konsideronte ndërmarrjen EDF ende dominuese në tregun e energjisë elektrike. Pavarësisht nga pjesa e madhe që ka në treg si në terma relativë ashtu edhe në terma absolute, në lidhje me konkurrencën ekzistojnë ende barriera të konsiderueshme për hyrjen në tregun e energjisë elektrike. Këto pengesa janë krijuar për shkak të vështirësive për sigurimin e energjisë elektrike për rishitje, kuadrit rregullator në fuqi dhe si shkak i problemeve që lindin në aksesimin e informacionit mbi konsumatorët. Gjithashtu pozicioni i EDF ishte fuqizuar edhe më tej nga faktorë të tjerë si madhësia e portofolit të ndërmarrjes EDF si edhe integrimi vertikal i saj, gjë që i ka lejuar asaj të përdorë shumëllojshmërinë e njësive të prodhimit të energjisë elektrike që ajo zotëronte, sidomos ato njësi që ishin më konkurruesit dhe të cilët kishin koston variabël më të ulët.

Ndonëse EDF ka qenë gjithmonë në pozicion të privilegjuar në treg, në këndvështrimin e Komisionit ky privilegj ka qenë i tillë që ka penguar konkurrencën efektive në treg. Ndërmarrja EDF, me një numër të madh të konsumatorëve në tregun Francez të energjisë, ka nënshkruar kontrata të cilat në mënyrë thelbësore kanë penguar ndërmarrjet e tjera të konkurrojnë për furnizimin e këtyre konsumatorëve me energji elektrike. Me fjalë të tjera 456http://europa.eu/rapid/press-release_IP-10-290_en.htm 457http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-07-313_en.htm?locale=en 458Ligji Nr. 2000-108, datë 10.02.2000 “LТdСur me modernТzТmТn dСe zСvТllТmТn e sСërbТmТt publТk të energjТsë elektrТke”, (Francë) (mТratТmТ Т këtТj lТgjТt ТsСte përafrТmТ me dТrektТvën 96/92/KE“LТdСur me rregullat e përbashkëta për tregun e brendshëm të energjТsë elektrТke”.

http://europa.eu/rapid/press-release_IP-10-290_en.htm

http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-07-313_en.htm?locale=en

139

Komisioni arriti në përfundimin se përjashtimi që i bënte EDF konkurrentëve të tjerë për shkak të portofolit të kontratave që ajo kishte, përbënte shkelje të nenit 102 të TFBE.

Efekti i përjashtimit për shkak të portofolit të kontratave, sipas këndvështrimit të Komisionit ishte si pasojë e kombinimit të tre elementëve të ndryshëm që kishin të bënin me a) volumin e energjisë elektrike të mbuluar nga kontratat e EDF në tregun përkatës, b) kohëzgjatjen aktuale të kontratave të saj, c) natyrën e tyre. Referuar dy elementëve të parë të marrë së bashku, sipas Komisionit, do të thotë që furnizuesit e tjerë kanë mundësi të pamjaftueshme për të konkurruar për kontratat që do të thotë marrja e konsumatorëve të EDF-së në mënyrë që të jetë furnizuesi i vetëm.

Ndërsa me dy faktorët e parë riformohet efekti përjashtues, më faktorin e tretë i shtohet një efekt shtesë i cili është pengimi i konsumatorëve nga marrja e energjisë elektrike nga një furnizues tjetër ose një plotësues, duke bërë në këtë mënyrë që të përjashtohet konkurrenca gjatë vazhdimit të kontratave.

Kohëzgjatja e kontratave është në këtë mënyrë i vetmi faktor që çon në përjashtimin nga tregu. Në të vërtetë parimi i përgjithshëm është që kohëzgjatja e kontratës nuk konsiderohet si anti-konkurruese sipas rregullave për konkurrencën dhe ato nuk bien në fushën e aplikimit të nenit 101 të TFBE edhe pse mund të jenë përfunduar nga ndërmarrje të cilat sipas nenit 102 të TFBE janë në pozitë dominuese.

Të ndodhur përballë ankesave të parashtruara nga Komisioni, ndërmarrja EDF paraqiti angazhimet/premtimet të cilat adresonin shqetësimet e Komisionit lidhur me natyrën përjashtuese të kontratave të saj.

Synimi i parë i angazhimeve/premtimeve të ndërmarrjes EDF ishte të siguronte që furnizuesit alternativë mund të kishin mundësi reale për të konkurruar për konsumatorët e EDF. Gjithsesi do të ishte disproporcionale nëse EDF do të detyrohej të hiqte dorë nga disa nga konsumatorët e saj, gjë e cila do të çonte në vendosjen e një niveli për ndarjen e pjesëve të tregut ndërmjet operatorëve të energjisë elektrike. Në përputhje me rrethanat, në mënyrë që të sigurohet konkurrenca e rregullt për konsumatorët nga furnizuesit alternativë, ndërmarrja EDF mori përsipër që duke filluar nga 1 Janari i vitit 2010 dhe gjatë gjithë kohëzgjatjes së angazhimeve/premtimeve të paktën mesatarisht 65% e energjisë së furnizuar për konsumatorët e mëdhenj industrial do të rikthehet në treg. Ky angazhim/premtim i EDF nuk do të thotë që kjo e fundit heq dorë çdo vit nga 65% e konsumatorëve të tij për furnizuesit alternativë. Kjo do të thotë që EDF duhet të riorganizonte portofolin e kontratave në atë mënyrë që çdo vit kontratat që i korrespondojnë 65% portofolit të tij në termat e volumeve, ose do të skadojnë ose do të përmbajnë klauzola zgjedhjeje të cilat do ti lejojnë konsumatorit ne fjalë të ndryshojë furnizuesit pa kosto shtesë. Ky angazhim/premtim ishte i detyrueshëm për një periudhë 10 vjeçare me mundësinë e pezullimi në kushte të caktuara të tregut ose të përfundojë para kohe nëse pjesa e EDF në treg bien nën 40% për dy vite me radhë.

Synimi i dytë i angazhimeve/premtimeve ishte për të siguruar që EDF nuk do të kishte mundësi përzgjedhje të konsumatorëve me më leverdishmëri dhe ti sigurojë këto konsumatorë për një kohë të gjatë duke parashikuar dispozita strikte në kontratat e përfunduara. Nga njëra anë, për një konsumator të zgjedhur, një situatë e tillë do mund ti siguronte një furnizim të qëndrueshëm për një kohë të gjatë por kjo mund të jetë në kundërshtim me interesat e konsumatorëve në përgjithësi përsa kohë kjo gjë pengon konkurrencën e vërtetë. Në këtë mënyrë për të siguruar një konkurrencë të rregullt për të gjithë konsumatorët e tij, EDF mori përsipër të kufizojë në 5 vjet kohëzgjatjen e

140

kontratave të furnizimit të nënshkruara në tregun përkatës por pa lirinë për të zgjedhur furnizues tjetër.

Synimi i tretë dhe final i angazhimeve/premtimeve ishte të lejonte konkurrencën e vërtetë gjatë periudhës së zbatimit të kontratës. EDF mori përsipër ti lejonte konsumatorët e saj lirinë e vërtetë për të zgjedhur duke propozuar alternativën që konsumatorët në mënyrë sistematike dhe të njëkohshme të plotësonin nevojat e tyre pjesërisht dhe nga furnizues të tjerë.

Lidhur me shqetësimin e dytë të adresuar nga Komisioni

Çështje tjetër shqetësuese për konkurrencën nga ana e Komisionit ishte ajo që kishte të bënte me kufizimet për rishitjen e energjisë elektrike të vendosura nga ndërmarrja EDF në pjesën më të madhe të kontratave të furnizimit me energji elektrike të konsumatorëve të mëdhenj industrial. Këto parashikime ishin të vendosura në mënyrë të shprehur ose liheshin të nënkuptoheshin në këto dispozita. Disa nga këto kushte kishin të bënin më kërkesën që energjia elektrike e furnizuar duhet të konsumohej në pikën e lëvrimit të përcaktuar në kontratë. Duhet thënë se këto kufizime mund të zbatoheshin edhe për sasitë e energjТsë që mbuloСesСТn nga detyrТmet sТpas modelТt “paguaje ose merre”, sТ p.sС Sasitë e energjisë elektrike të cilat duhet të paguheshin nga konsumatorët edhe në qoftë se ato nuk janë konsumuar ose nuk janë shpërndarë. Në deklaratën e ankimeve të dërguar nga Komisioni u konsiderua se të tilla klauzola mund të pengojnë zhvillimin e një tregu likuid të tregtimit me shumicë dhe që mund të arrijnë deri në abuzim me pozitën dominuese nga ana e ndërmarrjes EDF.

Në mënyrë që të adresonte shqetësimet e Komisionin, ndërmarrja EDF propozoi dy angazhime/premtime. Së pari EDF mori përsipër të informonte klientët e tij se çdo klauzolë që kufizonte rishitjen në kontratat e furnizimit të nënshkruara me to, do të pushonin se zbatuari. Së dyti, angazhimi/premtimi i EDF ishte më aktiv pasi do të ndihmonte përdoruesit industrial të energjisë elektrike të rishisnin sasinë e energjisë elektrike që ajo i kishte furnizuar atyre. Kjo gjë do të mundësohej nëpërmjet mundësisë që i ofronte EDF për të ndryshuar dhe zgjedhur një pikë tjetër të furnizimit nga ajo e përcaktuar në kontratë.

Në përfundim këto angazhime u testuan gjithashtu edhe në treg dhe që nga momenti që Komisioni i konsideroi ato të duhurat për adresimin e shqetësimeve lidhur me konkurrencën, ai i deklaroi këto angazhime/premtime të detyrueshme për një afat 10 vjeçar pa mundësinë e përfundimit të tyre në një kohë të mëhershme459.

Në çështjet e trajtuara më sipër vihet re se me përfshirjen në të Drejtën Evropiane të Konkurrencës të nenit 9 të rregullores 1/2003, e cila ka parasСТkuar “vendТmet e angazСТmeve/premtТmeve”, KomТsТonТt Тu ofrua një mekanТzëm për zgjТdСjen përfundimtare dhe mbylljen e çështjeve të cilat kanë si objekt sjelljet jo-konkurruese, kjo gjithmonë pas kërkesës së ndërmarrjeve të përfshira, ku këto të fundit premtojnë dhe angazhohen para Komisionit se do të korrigjojnë dhe kompensojnë situatën të cilën kanë shkaktuar.

Përdorimi dhe ofrimi i zgjidhjeve të negociuara është ngushtësisht e lidhur me përçimin përpara të konceptit rregullator të së drejtës së konkurrencës dhe në këto raste ka shërbyer si një vendim për përjashtimin nga zbatimi si ai i parashikuar në nenin 101 (3) të TFBE. Përdorimi i duhur i këtij mekanizmi shërben si një balancim ndërmjet pengimit të

459http://ec.europa.eu/competition/antitrust/cases/dec_docs/39386/39386_1536_3.pdf

http://ec.europa.eu/competition/antitrust/cases/dec_docs/39386/39386_1536_3.pdf

141

praktikave potenciale anti-konkurruese dhe kthimit sa më të shpejtë të efekteve konkurruese.

Këto ishin disa nga çështjet e trajtuara për efekt të këtij punimi nga ku në përfundim mund të themi se përpjekjet dhe angazhimi i përbashkët për krijimin e një tregu të unifikuar dhe të integruar të energjisë elektrike në Evropë nëpërmjet procesit të liberalizimit të plotë të tregut të energjisë elektrike dhe garantimit të konkurrencës së plotë ku konsumatorët të jenë të mbrojtur plotësisht do të jetë ende i gjatë dhe i vështirë. Ky proces do të zhvillohet gjithmonë nën mbikëqyrjen e rreptë të institucioneve të Bashkimit Evropian të cilat kanë të gjitha mekanizmat e nevojshëm për të çuar përpara këtë proces të nisur 20 vite më parë.

142

KAPITULLI VI - LEGJISLACIONI SHQIPTAR NË FUSHËN E ENERGJISË ELEKTRIKE

VI.1. Prezantimi i sektorit të energjisë elektrike në Shqipëri

Sektori i energjisë elektrike në vendin tonë është një sektor mbështetës për zhvillimin ekonomik të vendit dhe përmirësimin e kushteve të jetesës së popullsisë dhe për këtë arsye i kushtohet një rëndësi e veçantë. Pas viteve `90460, që përkon me daljen nga një regjim totalitar, Shqipëria u përball me një krizë të vazhdueshme në këtë sektor duke rrezikuar në çdo moment të shkonte drejt një kolapsi total.

Fillimisht pati një rritje të vazhdueshme dhe të konsiderueshme të kërkesës për energji elektrike edhe pse duhet thënë se si industria e lehtë ashtu edhe industria e rëndë pësuan një tkurrje të konsiderueshme duke bërë që rritja e kërkesës për furnizimin e energjisë elektrike të justifikohej me rritjen e kërkesës për energji elektrike nga ana e konsumatorëve familjarë si shkak i rritjes së numrit të popullsisë, i futjes në përdorim të pajisjeve elektro-shtëpiake të cilat ishin konsideruar si mollë e ndaluar për shumicën e popullsisë por edhe i atyre pak ndërmarrjeve prodhuese që vazhduan aktivitetin prodhues. Ndonëse kërkesa për energji elektrike pësoi rritje numri i njësive prodhuese të energjisë elektrike në vend mbeti i njëjtë për të mos thënë që në një pjesë të tyre (termocentralet) ishin në një gjendje të amortizuar duke bërë që garancia që ato ofronin për mbulimin e nevojës së vendit me energji elektrike të ishte ulët. Në këto rrethana Shqipëria nga një eksportues neto i energjisë elektrike në fillimet e tranzicionit ekonomik, në vitin 1998 e në vazhdim u kthye në një importues neto të energjisë elektrike.

Duke filluar nga viti 2000, hidrocentralet e vegjël vendorë ekzistues të cilat ishin në administrim të shoqërisë KESH sh.a u privatizuan461 ose u dhanë me koncesion462. Gjithashtu bazuar në strategjinë kombëtare463 të energjisë 2003-2015 të përditësuar, qeveria shqiptare nëpërmjet politikës për ofrimin dhe dhënien me koncesion bazuar në procedura konkurruese e transparente dhe të mbështetur në një kuadër të plotë ligjor dhe nënligjor si edhe në bazë të ligjit për koncesionet464, në mënyrë që të diversifikoheshin burimet gjeneruese të energjisë elektrike duke promovuar burimet e rinovueshme dhe rritjen e efiçencës së energjisë, nënshkroi një numër të konsiderueshëm marrëveshjesh koncesionare për ndërtimin e burimeve të reja energjetike të cilat aktualisht, ndonëse jo të gjitha burimet gjeneruese të energjisë elektrike që u dhanë koncesionet kanë përfunduar së ndërtuari, ndikojnë ndjeshëm në rritjen e sasisë së energjisë elektrike të prodhuar nga burimet e rinovueshme të energjisë465.

Tjetër investim madhor në burimet energjetike është edhe ndërtimi i Termocentralit të Vlorës (TEC Vlora)466 i cili aktualisht është jashtë funksionit për shkak të defekteve të

460Elektrifikimi në të gjithë territorin e Shqipërisë u realizua në vitin 1970, vit që korrespondon me gjysmën e dytë të shekullit të XX i cili është quajtur edhe shekulli i energjisë elektrike. 461Ligj Nr.8527. Datë: 23.9.1999, "Për privatizimin e hidrocentraleve vendore" i ndryshuar 462Ligji Nr.7973, datë 26.7.1995 “Për koncesТonet dСe pjesëmarrjen e sektorТt prТvat në sСërbТmet publТke dhe infrastrukturë, i ndryshuar. 463VKM, Nr.424, Datë 26.06.2003, "Për mТratТmТn e strategjТsë kombëtare të energjТsë derТ në vТtТn 2015”. 464LТgjТ Nr. 9663, datë 18.12.2006 “Për KoncesТonet”, Т ndrysСuar. 465Në vitin 2014 numri i hidrocentraleve ekzistues të privatizuar që ishin në punë ishte 12 dhe me fuqi të instaluar 8.818 kW, ndërsa numri i hidrocentraleve të dhëna me koncension ishte 93 dhe fuqia e instaluar 265.282 kW. Sasia e nergjisë elektrike të prodhuar për vitin 2014 nga këto hidrocentrale në total ishte 718.018 MWh. (burimi KESH sh.a). 466TEC Vlora me fuqi të Instaluar 100 MW, përfundoi ndërtimin dhe procesin e komisionimit dhe u pajis me çertifikatë për operimin e tij me datë 28 Tetor 2011 por për shkak të difektit të rëndë të shkaktuar nga stuhitë e forta detare të cilat dëmtuan tubat e marrjes së ujit në det për kryerjen e procesit të ftohjes, që nga

143

karakterit teknik si edhe ndërtimi me koncesion i HEC Ashta467 dhe i HEC-eve mbi kaskadën e lumenjve Fani i Madh dhe Fani i Vogël468 por që në vlerat që paraqesin janë një ndihmë për tregun shqiptar të energjisë elektrike si për plotësimin e nevojës së brendshme për energji elektrike por edhe një garanci për një furnizim të sigurtë më energji elektrike për konsumatorët.

Referuar faktit që sektori i energjisë elektrike konsiderohet i rëndësishëm për ekonominë shqiptare, paqëndrueshmëria e theksuar politike gjatë viteve të tranzicionit bëri që elementet e një ekonomie me ulje ngritje, shpeshherë pa orientim dhe pa vizion, të ndikonin dhe të ishin një katalizator negativ për ecurinë e sektorit te energjisë elektrike.

Gjatë periudhës së komunizmit dhe deri në vitet e para pas ndryshimit të sistemit politik, në sektorin e energjisë elektrike ushtronte aktivitetin e saj si entitet i vetëm Drejtoria së Përgjithshme e Centraleve Elektrike (DPCE) e cila ishte krijuar në vitin 1957 dhe realizonte prodhimin, transmetimin dhe shpërndarjen e energjisë elektrike tek konsumatori si edhe shkëmbimin me vendet fqinj. Më rënien e komunizmit kjo ndërmarrje u sСndërrua në ndërmarrjen sСtetërore “ElektrТku SСqТptar” sС.a469, ndërsa në vitin 1995 mori statusin e shoqërisë anonime me aksione të zotëruara 100% nga shteti470. Miratimi Т lТgjТt Nr. 7962, datë 13.07.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke” ТsСte veprТmТ Т parë Т ndërmarrë për rregullimin e kushteve të veprimtarisë në sektorin e energjisë elektrike me qëllim përmirësimin dhe nxitjen e efektivitetit ekonomik, cilësinë e shërbimeve në veprimtarinë e prodhimit, transmetimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike, duke siguruar në çdo rast interesin publik. Në thelb të këtij ligji ishte transformimi i KESH-it nga ndërmarrje shtetërore në shoqëri anonime471 (sh.a) duke bërë riorganizimin e sektorit të energjisë elektrike dhe duke licencuar çdo aktivitet të kryer nga personat juridik në këtë sektor gjë e cila do ti hiqte mundësinë KESH sh.a të ushtronte aktivitetet të cilat i kishte ushtruar deri para licencimit të tyre472. Gjithashtu çfarë konsiderohet risi dhe me vlerë në legjislacionin për energjinë elektrike ishte parashikimi i krijimit me ligj të veçantë i Entit të Rregullimit të Sektorit të Energjisë Elektrike (ERE)473.

Në vitin 2001, Korporata Elektroenergjitike Shqiptare (KESH)474 ndërmori disa ndryshime rrënjësore strukturore. Kështu institucioni u nda në tre divizione: Divizioni i Prodhimit, Divizioni i Transmetimit dhe Divizioni i Shpërndarjes. Ndarja e parë dhe kryesorja në atë që përben nisjen e rrugës për liberalizimin e sektorit të energjisë elektrike

data 7 Janar i vitit 2012 TEC Vlora nuk është në gjëndje të prodhojë energji elektrike. Tec Vlora nuk hyri asnjëherë në marrdhënie tregtare konkrete dhe që nga ai moment e deri më sot datë 12.06.2015. (burimi KESH sh.a). 467HEC Ashta është me fuqi të instaluar 50 MW dhe për herë të parë filloi prodhimin e energjisë elektrike në vitit 2012. 468Këto HEC-e janë projektuar me një kapacitet total të instaluar prej 110,56 MW (FHP1-Gojan, FHP2-Gjegjan, FHP3-Peshqesh dhe FHP4-Ura e Fanit/Fangu), Projekti i Fanit të Madh dhe Fanit të Vogël do të furnizojë me një prodhim të energjisë prej 367.640 MWh, ekuivalente me 7% të kapacitetit aktiv gjenerues shqiptar dhe 8% të energjisë së furnizuar për vitin 2012 (të dhënat për vitin 2012 sic janë publikuar në raportin vjetor 2012 të ERE. Kapaciteti i fuqisë së instaluar në Shqipëri është 1726 MW). 469Regjistruar si person juridik me Vendimin e Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë Nr.12728 Akt, datë 06.11.1995 “Për RegjТstrТmТn e PersonТt JurТdТk”. 470Ligji Nr. 7926, datë 20.4.1995 “Për TransformТmТn e Ndërmarrjeve SСtetërore në SСoqërТ Tregtare”Т ndryshuar. 471Ibid 12. 472Ibid 13. 473KrТjuar me lТgjТn Nr. 7970, datë 20.7.1995 “Për RregullТmТn e SektorТt të EnergjТsë ElektrТke”. 474NdrysСТmТ Т emërtТmТt nga “ElektrТku SСqТptar” sС.a në “Korporata ElektroenergjetТke SСqТptare” sС.a u bë në statutin e shoqërisë, ndryshim i cili më pas u miratua me Vendimin e Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë Nr. 12728 Akt, datë 29.08.1999.

http://sq.wikipedia.org/wiki/Korporata_Elektroenergjitike_Shqiptare

144

nisi me krijimin në vitin 2004 të shoqërisë Operatori i Sistemit të Shpërndarjes (OST sh.a) i cili është person i licencuar për të kryer veprimtaritë e transmetimit të energjisë elektrike, dispeçerimit te sistemit elektroenergjitik si dhe për operimin e tregut të energjisë elektrike475. Më tej u vazhdua me ndarjen e dytë e cila urealizua në vitin 2007, kohë kur u krijua Operatori i Sistemit të Shpërndarjes së Energjisë Elektrike (ish OSSH sh.a sot OSHEE sh.a) i cili është përgjegjës për operimin, mirëmbajtjen dhe zhvillimin e sistemit të shpërndarjes476. Në këto kushte themi se tashmë shoqëria KESH sh.a nuk ishte më një ndërmarrje e integruar vertikalisht në prodhimin, transmetimit, shpërndarjen dhe furnizimin e energjisë elektrike në Shqipëri.

Ndonëse u krijuan Operatori i Sistemit të Transmetimit edhe Operatori i Sistemit të Shpërndarjes procesi i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike dukej shumë larg për të mos thënë që të qenit monopol natyror për këto ndërmarrje por edhe tradita dhe mendësia që ishte si rezultat i një regjimi totalitar e bënin edhe më të vështirë në praktikë procesin e liberalizimit të këtij sektori. Këto ndryshime u shoqëruan me miratimin nga Qeveria Shqiptare në 17 prill 2002 të Dokumentit të Politikave të Sektorit Elektroenergjetik sipas të cilit ishte arritur ndarja dhe korporatizimi i aktiviteteve të KESH-it në aktivitetet e prodhimit, transmetimit dhe shpërndarjes në funksion të një menaxhimi më të mirë të këtij sektori, por edhe në kuadrin e plotësimit të angazhimeve në procesin e asocimit me Bashkimin Evropian dhe të krijimit të një Tregu Rajonal të Energjisë Elektrike në Evropën Juglindore, me synim integrimin e mëtejshëm në atë Evropian.

Shqipëria në vitin 2002 nënshkroi Memorandumin e Mirëkuptimit (Memorandumi i Athinës)477 i cili parashikonte krijimin në vitin 2005 të Tregut e Energjisë Elektrike në Evropën Juglindore dhe integrimin e tij në tregun brendshëm të energjisë elektrike të BE. Nënshkrimi i këtij memorandumi u pasua me nënshkrimin në vitin 2005 të Traktatit të Komunitetit të Energjisë478. Traktati për Komunitetin e Energjisë kërkon nga palët kontraktuese që të zbatojnë pjesë të rëndësishme të acquis communautaire, ofron mundësi për krijimin e një tregu të vetëm të energjisë dhe mekanizmin për operim e tregjeve të energjive që përcillen nëpërmjet sistemeve të transmetimit dhe shpërndarjes. Ai gjithashtu themelon edhe institucionet e Komunitetit të Energjisë, si dhe procesin e vendimmarrjes.

Viti 2003 përkon me miratimin e ligjit për sektorin e energjisë elektrike i cili ishte hapi i parë në drejtim të përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë evropian dhe mbështetej në eksperiencën e vendeve më të zhvilluara. Ky ligj mori parasysh shumë prej dispozitave të direktivave të BE për tregun e brendshëm të energjisë elektrike. Ligji në kohën e miratimit përbënte një hap të rëndësishëm drejt ristrukturimit të sektorit të energjisë elektrike. Reformat e viteve në vijim në këtë sektor, në përputhje me direktivat e BE dhe angazhimet që ka ndërmarrë Shqipëria në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe Traktatit të Themelimit të Komunitetit të Energjisë, bënë të nevojshëm rishikimin e kuadrit ligjor dhe rregullator në fushën e energjisë elektrike.

Me Vendimin e Këshillit të Ministrave Nr.338, date 19.03.2008, u miratua Modeli Shqiptar i Tregut të Energjisë Elektrike, në bazë të së cilit strukturohej tregu shqiptar i

475LТgjТ Nr. 9072, datë 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” Т ndrysСuar, nenТ 3, pТka 22. 476LТgjТ Nr. 9072, datë 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” Т ndrysСuar, nenТ 3, pТka 26. 477Nënshkrimi i këtij Memorandumi Mirëkuptimi ishte në vijim të nënshkrimit të bërë më 10 Shtator të vitit 1999 të Deklaratës së Selanikut dhe më 2 Qershor të vitit 2000 të Memorandumit të Mirëkuptimit të Athinës. 478Në nenin 97 të Traktatit për krijimin e Komunitetit të Energjisë është e përcaktuar se kohëzgjatja e këtij traktati është 10 (dhjetë) vjet nga hyrja në fuqi e tij dhe se me vendim të Këshillit Ministror ky afat mund të zgjatet.

145

energjisë elektrike, marrëdhëniet ndërmjet pjesëmarrësve të tregut, rolet dhe përgjegjësitë përkatëse si dhe roli rregullator i ERE-s në këtë treg.

Gjate vitit 2006, Qeveria Shqiptare pati nisur procedurat për privatizimin e OSSH-s nëpërmjet shitjes së paketës kontrolluese të aksioneve të shoqërisë (76%), investitorëve strategjik privatë, në përputhje me procedurat që parashikohen në ligjin për prokurimet publike dhe në ligjin për privatizimin e sektorëve strategjik të ekonomisë.

Procesi i privatizimit të Operatorit te Sistemit të Shpërndarjes ishte një tjetër tentativë e shtetit Shqiptar në kuadër të zbatimit të politikës për ristrukturimin e sektorit të energjisë elektrike dhe ndarjes së pronësisë referuar direktivës së BE 2003/54/KE. Privatizimi i OSSH sh.a në vitin 2009 dhe shitja e 76% të aksioneve tek Shoqëria CEZ a.s. pritej të ishte një zhvillim i rëndësishëm në kuadër të procesit të liberalizimit dhe zhvillimit të tregut të energjisë elektrike por në përfundim rezultoi i dështuar dhe çështja u zgjidh me marrëveshje ndërmjet palëve. Nëtetor të vitit 2014 shteti shqiptar rimori në pronësi 76% të aksioneve që Т ТsСТn dСënë përmes procesТt të prТvatТzТmТt kompanТsë çeke “CEZ as.

Në shkurt të 2015, referuar dhe gjendjes financiare të krijuar në sistemin energjetik (si pasojë edhe e situatës së trashëguar nga shoqëria çeke CEZ a.s), u miratua Plani i Rimëkëmbjes së Sektorit të Energjisë i cili është i dyanshëm dhe ka si qëllim: (i) të ofrojë një pamje të plotë dhe të detajuar të situatës financiare të sektorit të energjisë elektrike,shkaqet kryesore dhe mësimet e nxjerra deri tani, dhe (ii) të propozojë një plan të rimëkëmbjes financiare shoqëruar me një plan veprimi për 5 vitet e ardhshme.

Aktualisht është miratuar ligji i ri për Sektorin e Energjisë Elektrike i cili është përafruar tërësisht me direktivën e Bashkimit Evropian në fushën e energjisë (direktiva 2009/72/KE). Gjithsesi mbetet ende rrugë deri në liberalizimin e plotë faktik të tregut të energjisë elektrik dhe krijimit të një tregu të vetëm rajonal për energjinë elektrike.

VI.2. Strategjia Kombëtare e Energjisë

Strategjia Kombëtare e Energjisë shpreh në thelb të saj drejtimet kryesore të zhvillimit në fushën energjetike, në mbështetje të zhvillimit ekonomik të vendit dhe përmirësimit të mirëqenies së popullsisë dhe brenda këtij kuadri zhvillimin e sektorit të energjisë elektrike me synim rritjen e sigurisë së furnizimit, krijimin e një ekonomie konkurruese dhe respektimin e normave mjedisore. Kjo strategji është një dokument, që mbi bazën e analizës së situatës, rekomandon veprimet dhe ndryshimet që duhet të ndërmerren për të ardhmen në sektorin e energjisë në Republikën e Shqipërisë. Në të analizohen dhe përfshihen të gjitha ndryshimet e nevojshme që duhet të ndërmerreshin për të rritur sigurinë e furnizimit me energji elektrike, optimizmin dhe diversifikimin e burime energjetike për mbulimin e nevojave, duke synuar kryesisht zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë. Gjithashtu Strategjia e Energjisë është e domosdoshme për të plotësuar detyrimet e vendit tonë përkundrejt Tregut Rajonal të Energjisë Elektrike në Vendet e Evropës Juglindore, për të përmbushur të gjitha detyrimet ndërkombëtare që kanë të bëjnë me mbrojtjen e mjedisit dhe për të harmonizuar zhvillimin e sektorit energjetik në përputhje me direktivat e BE.

Përpjekjet e para qeveritare për përgatitjen e një strategjie të energjisë kanë qenë gjatë viteve 1994-1996 me asistencën e BE, nga e cila rezultoi me hartimin e një raporti për energjinë. Gjatë periudhës gusht 1996 - maj 1998 u arrit të përgatitej një Draft-Dokument mbi Strategjinë Kombëtare të Energjisë, i cili për herë të parë dha bazat e ardhshme në të cilat duhej të zhvillohej sektori energjetik shqiptar, por që nuk u aprovua. Ky Draft i Strategjisë Kombëtare të Energjisë, shërbeu si një mbështetje për përgatitjen e shumë

146

dokumenteve dhe studimeve të ndryshme të frytshmërisë ekonomike të realizuara që nga viti 1998 deri në qershor 2003.

Strategjia Kombëtare e Energjisë për herë të parë është përgatitur nga Ministria e Industrisë dhe energjetikës (sot Ministria e Energjisë dhe Industrisë) në vitin 2003 për një përiudhë 12 vjeçare. Kjo strategji është mТratuar me VKM Nr. 424, datë 26.06.2003 “Për mТratТmТn e StrategjТsë Kombëtare të EnergjТsë derТ në vТtТn 2015”. Që nga viti 2003, në zbatim të Strategjisë Kombëtare të Energjisë janë evidentuar disa arritje në këtë sektor, që kanë të bëjnë me hartimin dhe përmirësimin e kuadrit ligjor të sektorit energjetik, ristrukturimin e shoqërive tregtare me kapital 100 % shtetëror dhe ndarjen e tyre sipas veprimtarive, përmirësimin dhe fuqizimin e infrastrukturës prodhuese, kryesisht asaj transmetuese në këtë sektor, shtimin e investimeve dhe pjesëmarrjen e operatorëve privat në këtë sektor etj.

Në përfundim mund të themi se pavarësisht faktit që Ministria e Energjisë dhe Industrisë synon të hartojë një strategji afatgjatë dhe në tërësinë e saj efikase me qëllim krijimin e një sistemi elektroenergjetik të qëndrueshëm operacionalisht, teknikisht dhe financiarisht, të aftë për të plotësuar kërkesën për energji elektrike, si dhe rritjen e efikasitetit në përdorimin e energjisë elektrike në sektorë të ndryshëm të ekonomisë, shërbime dhe përdorim individual, përfshirë uljen e humbjeve teknike dhe jo teknike në shpërndarjen e energjisë elektrike, duke u orientuar drejt zhvillimeve të sektorit energjetik në përputhje me detyrimet për nismën e Bashkimit Evropian 20/20/20, performanca e Strategjisë Kombëtare të Energjisë 2003-2015 është shoqëruar me disa probleme. Këto probleme lidhen me mungesën e realizimit të një plani të përbashkët veprimi me institucionet përkatëse përgjegjëse, për zbatimin e strategjisë deri në vitin 2015, mungesa e përditësimit të kësaj strategjie çdo dy vjet sipas akteve në fuqi, nuk është monitoruar zbatimi i kësaj strategjie dhe raportimi pranë komitetit ndërministror lidhur me rezultatet dhe problemet e konstatuara duke sjellë në këtë mënyrë pasoja në fushat dhe subjektet e përfshira në këtë strategji. Një ndër këto pasoja është edhe privatizimi i 4 (katër) Hidrocentraleve479 në pronësi shtetërore, të cilët nuk ishin parashikuar për tu privatizuar në këtë strategji duke përkeqësuar peshën e prodhimit publik të energjisë elektrike në totalin e Gjenerimit si edhe në pozitën financiare të kompanisë publike të prodhimit (KESH sh.a).

VI.3. Legjislacioni primar në sektorin e energjisë elektrike.

Duke qenë se kuadri ligjor e rregullator në sektorin e energjisë elektrike është në përditësim480, për efekt të temës që po trajtoj do ta mbështes analizën time në kuadrin

479Privatizimi i Hec Lanabregas miratuar me Ligjin Nr. 101/2012, datë 24.10.2012 “Për ratifikimin e kontratës për blerje aksТonesС të sСoqërТsë “HecLanabregas” sС.a TТranë, lidhur ndërmjet Ministrisë së Ekonomisë,Tregtisë dСe EnergjetТkës dСe sСoqërТsë “Ujësjellës - KanalТzТme” sС.aTТranë”; PrТvatТzТmТ Т Hec BТstrТca 1 dСe 2 mТratuar me ligjin Nr. 93/2013, datë 04.03.2013 "Për ratifikimin e kontratës për shitjen e 100 % të aksioneve të shoqërisë "HEC Bistrica 1 dhe Bistrica 2" sh.a., të lidhur ndërmjet Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës dhe shoqërisë "Kurum International" sh.a "; 3) Privatizimi i Hec Ulëz-Shkopet miratuar me lТgjТn Nr. 94/2013, datë 04.03.2013 “Për ratifikimin e kontratës për shitjen e 100 për qind të aksioneve të sСoqërТsë “HEC Ulëz-SСkopet” sС.a., të lТdСur ndërmjet MТnТstrТsë së EkonomТsë, Tregtisë dhe Energjetikës dСe sСoqërТsë “Kurum InternatТonal” sС.a.” 480Është miratuar ligji i ri për sektorin e energjisë elektrike (LТgjТ Nr.43/2015, datë 30.04.2015 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke”) dhe pritet të miratohen edhe ligje të tjera si ai për Eficencën e Energjisë, Për Burimet e Rinovueshme të Energjisë si edhe aktet e tjera nënligjore në zbatim të tyre. Për këtë arsye trajtimi i temës do të bëhët në bazë të legjislacionit në fuqi që konsiston me atë përpara miratimit të kuadrit të ri ligjor dhe rregullator në sektorin e energjisë elektrike.

147

ligjor dhe rregullator i cili ishte në fuqi para miratimit nga parlamenti Shqiptar i ligjit 43/2015481 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke”.

VI.3.1 Ligji për Sektorin e Energjisë Elektrike482.

Mbështetur në eksperiencën e vendeve më të zhvilluara dhe duke ju referuar pjesërisht dispozitave të direktivave të BE (referuar paketës së parë dhe të dytë legjislative të BE në fushën e energjisë) për tregun e brendshëm të energjisë elektrike, në vitin 2003 u hartua dhe u miratua ligji i ri për sektorin e energjisë elektrike483.

Ky ligj rregullon veprimtarinë në sektorin e energjisë elektrike, përcakton të drejtat dhe detyrat e personave fizikë dhe juridikë, të administratës publike të përfshirë në këtë sektor, si dhe procedurat për përzgjedhjen dhe zhvillimin e një modeli tregu dhe të rregullave të funksionimit të tij me qëllim sigurimin e kushteve për furnizimin me energji elektrike të konsumatorëve, sipas parametrave standarde. Kjo gjë do të sigurohej nëpërmjet funksionimit në mënyrë efektive të tregut të energjisë elektrike dhe zhvillimit të konkurrencës në këtë sektor, duke pasur parasysh mbrojtjen e interesave të konsumatoreve, minimizimin e kostove të shërbimit me energji elektrike dhe përshtatshmërinë e tij me mjedisin484. Ndryshe nga ligji i mëparshëm485 ky ligj përcaktonte Entin Rregullator të Energjisë si institucion rregullator i sektorit të energjisë elektrike, parashikonte ristrukturimin, komercializimin dhe privatizimin përfundimtar te KESH-it dhe zhvillimin e një tregu konkurrues te energjisë elektrike, nxitjen e tregtisë rajonale te energjisë elektrike dhe investimin në sektorin e energjisë elektrike486.

Ligji ndonëse pësoi shumë ndryshime dhe shtesa487 të cilat erdhën si reflektim i gjendjes së sistemit por edhe në kuadër të qasjes së legjislacionit shqiptar me atë evropian, përafrimi ka qenë sipërfaqësor dhe jo i kënaqshëm dhe për këtë arsye mund të thuhet se pjesërisht ka qenë edhe i dështuar pasi nuk arriti të bëjë dhe të garantojë hapjen e plotë të tregut shqiptar të energjisë elektrike. Gjithsesi ky ligj luajti një rol të rëndësishëm drejt ristrukturimit të këtij sektori dhe shërbeu si test që çoi propozimin dhe miratimin e ligjit të ri të miratuar së fundmi për sektorin e energjisë elektrike i cili është përafruar plotësisht me direktivën 2009/72/KE të Parlamentit Evropian dhe Këshillit, datë 13 korrik 2009, “MbТ rregullat e përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike, e cila sСfuqТzon dТrektТvën 2003/54/KE”488.

481LТgjТ Nr.43/2015, datë 30.04.2015 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke”. 482LТgjТ Nr.9072, datë 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke”, Т ndrysСuar. 483Ibid 482. 484Ibid 482, neni 1. 485LТgjТ Nr.7962, datë 13.07.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke”. 486Ibid 482, neni 2. 487Ndryshuar dhe shtuar sipas Ligjit nr. 9512 date 10.04.2006 “Per dТsa ndrysСТme dСe sСtesa ne lТgjТn nr.9072 date 22.05.2003 “Per sektorТn e energjТse elektrТke“, LТgjТt nr. 9226, date 16.10.2006 “Per dТsa sСtesa ne lТgjТn nr.9072 date 22.05.2003 “Per sektorТn e energjТse elektrТke“, te ndrysСuar, Ligjit nr. 9750 date 04.06.2007 “Per dТsa sСtesa ne lТgjТn nr.9072 date 22.05.2003 “Per sektorТn e energjТse elektrТke“, te ndrysСuar, LТgjТt nr. 9776 date 12.07.2007 “Per dТsa sСtesa ne lТgjТn nr.9072 date 22.05.2003 “Per sektorТn e energjТse elektrТke“, te ndrysСuar; LТgjТt nr. 9584 date 17.07.2006 “Per pagat, sСperblТmet dСe strukturat e ТnstucТoneve te tjera te pavarura te krТjuara me lТgj” LТgjТt Nr. 9913, datë 05.05.2008 “Per dТsa ndrysСТme dСe sСtesa ne lТgjТn nr.9072, date 22.5.2003 “Per sektorТn e energjТse elektrТke“ te ndrysСuar, LТgjТt nr.9946, date 30.06.2008 “Per sektorТn e gazТt natyror”, LТgjТt Nr.9997 date 22.09.2008 “Per dТsa ndrysСТme ne lТgjТn nr.9072, date 22.5.2003 “Për sektorТn e energjТse elektrТke“ te ndrysСuar, dСe LТgjТt nr.10196 date 10.12.2009 “Për dТsa sСtesa dСe ndrysСТme ne lТgjТn nr.9072 date 22.05.2003 “Per sektorТn e energjТse elektrТke” LТgjТt nr. 10362 date 16.12.2010 LТgjТt nr. 10485 date 26.11.2011. 488Ibid 481.

148

VI.3.2. Ligji për Eficiencën e Energjisë489

Qëllimi i këtij ligji është hartimi i kuadrit ligjor të nevojshëm për nxitjen dhe përmirësimin e efiçencës së përdorimit të energjisë gjatë gjithë ciklit. Ky ligj përcakton mënyrën e përdorimit ekonomik të burimeve të energjisë, krijimin e kushteve të qëndrueshme të furnizimit me energji, si dhe uljen e ndikimit të dëmshëm në mjedis. Një ndër pikat kryesore të këtij ligji ishte edhe parashikimi i cili detyronte ministrin përgjegjës që çdo dy vjet të paraqesë për miratim në Këshillin e Ministrave një Program Kombëtar për Efiçencën e Energjisë. Në program duhet të përfshihet vlerësimi i hollësishëm ekonomik i kursimeve të mundshme dhe financiare të energjisë, i hartuar nga Agjencia Kombëtare e Energjisë. Për realizimin e programit kombëtar të efiçencës së energjisë ligji parashikon edhe krijimin e fondit për eficencën e energjisë490. Plani Kombëtar i Veprimit për Efiçencën e Energjisë (PKVEE) i cili u miratua nga qeveria491 është bazuar në direktivat e Bashkimit Evropian492. Ky plan përmban përshkrimin e masave që duhet të ndërmerren për përmirësimin e efiçencës së energjisë në sektorët e ekonomisë, të planifikuara me qëllim realizimin e objektivave të EE-së për periudhën afatshkurtër, deri në vitin 2012 dhe për periudhën afatgjatë, deri në vitin 2018, nëpërmjet zbatimit të politikave për efiçencën e energjisë. Përmirësimi i efiçencës së energjisë në të gjithë sektorët ekonomikë është edhe një nga qëllimet kryesore të parashikuara në strategjinë kombëtare të energjisë (e përditësuar (draft)).

Gjithsesi ligji për eficencën nuk ka gjetur zbatim pasi në të nuk është parashikuar një ndarje e qartë e përgjegjësive institucionale për monitorimin dhe zbatimin e ligjit, shumica e akteve nënligjore të parashikuara nga ky ligj nuk dolën asnjëherë dhe disa nuk janë miratuar, ligji nuk gjeti mbështetje institucionale për ngritjen e kapaciteteve teknike si edhe nuk u arrit të miratohej Fondi i Eficencës së Energjisë sipas parashikimit që bën ligji për këtë pikë. Për këtë arsye është hartuar një draft-lТgj Т rТ “Për efТcencën e energjТsë” Т cТlТ do të sСmangë të gjТtСa problematТkat e Сasura nga lТgjТ Т vТtТt 2005. Ky projektligj është hartuar në përputhje me Direktivën 2012/27/KE dhe synon të trajtojë qartësisht politikat e eficiencës se energjisë si p.sh: qëllimin, objektivat kombëtar si kërkesë e “acquis communautaire”, politikat për Eficencën e Energjisë, miratimin dhe monitorimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Eficencën e Energjisë, eficencën e energjisë në sektorët publik dhe privat, bazën e të dhënave, matjen, informacionin dhe trajnimin, auditimin, audituesit, shoqëritë e shërbimeve energjetike, fondin e eficencës së energjisë, sanksionet etj. Aktualisht Shqipëria ka vendosur një objektiv kombëtar për të konsumuar 15% më pak energji deri në vitin 2020. Ky objektiv nuk mund të arrihet pa vendosur një politikë kombëtare për eficencën e energjisë dhe pa krijimin e institucioneve dhe fondeve të domosdoshme për arritjen e tij.

VI.3.3. Ligji për Burimet e Rinovueshme të Energjisë493

MТratТmТ Т lТgjТt “Për BurТmet e Rinovueshme të Energjisë” erdСТ sТ nevojë e përmbusСjes së detyrimit që buron nga direktiva 2009/28/KE “MbТ promovТmТn e përdorimit të

489LТgjТ Nr. 9379, datë 28.04.2005 “Për EfТçencën e EnergjТsë”. 490Ibid, neni 10. 491VKM Nr. 619, datë 07.09.2011 “Për MТratТmТn e PlanТt Kombëtar të VeprТmТt për EfТçencën e EnergjТsë, 2011-2018”. 492Direktiva 2006/32/KE e ParlamentТt EvropТan dСe e KësСТllТt (2006) “Mbi përdorimin me efiçencë të energjisë për përdoruesit fundorë dСe sСërbТmet energjetТke”, Fletore Zyrtare L 114/64 dСe DТrektТva 2002/91 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (2002)“MbТ performancën energjetТke në ndërtesa” Fletore Zyrtare L 001. (amenduar me 2010/31/EP), direktiva 92/75 (e amenduar me direktivën e 2010/30/EP).. 493Ligji Nr. 138/2013, datë 02.05.2013 “Për BurТmet e EnergjТsë së RТnovuesСme”, Т ndrysСuar.

149

energjisë nga burime të rinovueshme494. Ky ligj ka për qëllim të ndihmojë në përdorimin ekonomik të burimeve natyrore dhe zhvillimin e qëndrueshëm në Shqipëri, të nxisë përdorimin e teknologjive dhe novacioneve për prodhimin e energjisë elektrike dhe nxehtësisë nga burime të rinovueshme të energjisë për të siguruar një zhvillim të qëndrueshëm, diversifikimin e burimeve të energjisë dhe rritjen e sigurisë së furnizimit me energji, nxitjen e tregut të brendshëm të energjisë dhe integrimin e tij ne atë rajonal. Gjithashtu nëpërmjet këtij ligji parashikohej rritja e numrit të prodhuesve të pavarur të energjisë dhe nxitja e zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla e të mesme si edhe nxitjen e zhvillimit rural dhe të zonave të izoluara duke përmirësuar furnizimin me energji elektrike në këto zona. Për të arritur qëllimet e mësipërme në këtë ligj është i përcaktuar kuadri ligjor për nxitjen e prodhimit nga burimet e rinovueshme të energjisë, objektivat kombëtar të detyrueshëm për kontributin e burimeve të rinovueshme të energjisë495, përparësitë e lidhjes në rrjet të këtyre centraleve që përdorin burime të rinovueshme të energjisë, përparësinë në blerje dhe pagesën nga blerësi të energjisë elektrike nga këto burime, rregullat për garancinë e origjinës, koordinimin e kërkesave për licencimin dhe lejet si edhe mënyrave të nxitjes së përdorimit të sistemeve për ngrohjen e ujit nga energjia diellore dhe kuadrit ligjor për përdorimin e energjisë së burimeve të rinovueshme të energjisë në transport.

Ky ligj ndonëse është përafruar me direktivën 2009/28/KE, në realitet është bërë i pazbatuesСëm. PazbatuesСmërТa e lТgjТt Nr. 138/2013 “Për burТmet e rТnovuesСme të energjТsë”, lТdСet me faktТn se në lТgj parasСТkoСen dТsa koncepte të reja, sТdomos për sa u përket prodhuesve me përparësi, të cilat krijojnë mjaft paqartësi dhe dykuptimësi lidhur me kategorinë e subjekteve që përfitojnë dhe janë objekti trajtimit me tarifën fikse e të rregulluar, të përcaktuar nga ERE, në përputhje me metodologjinë që do të miratohet me Vendim të Këshillit të Ministrave. Mjaft problematike paraqitet llogaritja e tarifës sipas grupeve (neni 15, pika 3) duke pasur në konsideratë se centralet e marra me koncesion nga një subjekt shpesh vihen në punë në intervale të ndryshme kohore dhe jo paralelisht në të njëjtin moment. Kjo ndikon në rigrupimin, si rrjedhojë, edhe në ri-llogaritjen e tarifës brenda vitit, ndërkohë që parimisht tarifat vendosen një herë në vit. Ligji paraqet paqartësТ edСe për sa Т përket kategorТzТmТt “sТ prodСues që ka përparësТ” për subjektet që kanë me koncesion disa HEC-e në kushtet kur disa centrale (me fuqi më të vogël se 15 MW) janë në punë dhe disa të tjera nuk janë në punë. Gjithashtu këto paqartësi janë konstatuar edhe nga Enti Rregullator i Energjisë gjatë hartimit të akteve rregulluese496.

Në kushtet aktuale, duke marrë në konsideratë të gjitha këto problematika dhe paqartësi të krijuara nga ky ligj u konsiderua e nevojshme që në bashkëpunim edhe me institucionet ndërkombëtare, si Sekretariati i Komunitetit të Energjisë, IFC, dhe Banka Botërore të bëhet i mundur miratimi i kuadrit ligjor dhe rregullator i burimeve të rinovueshme të

494DТrektТva 2009/28/KE e ParlamentТt EuropТan dСe e KësСТllТt (KE) (2009), “MbТ promovТmТn e përdorimit të energjisë nga burime të rinovueshme, e cila shfuqizon direktivën 2001/77//KE dhe direktivën 2003/30//KE”, Fletore Zyrtare L140, (kjo dТrektТvë kërkon mТratТmТn e masave mbësСtetëse për të sТguruar që objektivat kombëtare janë arritur. Miratimi i Planit Kombëtar për Energjinë e Rinovueshme është një nga kërkesat kryesore të Direktivës dhe secila Palë Kontraktuese e angazhuar ka një objektiv të detyrueshëm për energjinë e rinovueshme që duhet arritur deri në vitin 2020). 495Ibid 494. 496ERE i ka hasur këto probleme gjatë hartimit të këtyre akteve “Kontratën TТp të SСТt-Blerjes së Energjisë ndërmjet FPSH dСe PVE” - “MarrëvesСjen TТp për LТdСjen në Rrjet të Gjeneruesve ” - “Rregulloren për LТdСjen në Rrjet të Gjeneruesve” - “MetodologjТnë e PërcaktТmТt të TarТfave FТkse të EnergjТsë ElektrТke nga BurТmet e RТnovuesСme të EnergjТsë” - “RegjТstrТn elektronТk të GarancТve të OrТgjТnës nga BurТmet e RТnovuesСme të EnergjТsë” - “Rregulloren e CТlësТsë së SСërbТmТt”, - “Rregulloren e Proçedurave për AplТkТm për GarancТnë e OrТgjТnës”.

150

energjisë, duke analizuar më gjerë interesat e të gjithë operatorëve të tregut dhe ndikimin që sjell në tarifën e konsumatorëve fundorë të energjisë elektrike aplikimi i tarifës së rregulluar për energjinë e prodhuar nga HEC-et që përfitojnë nga parashikimet e ligjit. Për të marrë kohën e duhur u propozua dhe u miratua shtyrja e kohës së miratimit të akteve nënligjore në zbatim të tij deri në datën 01.01.2015.

VI.3.4. Ligji i Ri për Sektorin e Energjisë Elektrike497

Momenti ku u propozua ligji i ri për energjinë lidhej ngushtë edhe me situatën e rëndë që u pasua nga dështimi me privatizimit të Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes nga shoqëria CEZ a.s dhe që u finalizua me riblerjen nga Shteti Shqiptar të 76 % të aksioneve që zotëronte shoqëria CEZ a.s.

Propozimi i këtij ligji erdhi si rrjedhojë e vullnetit për të zhvilluar Sektorin e Energjisë Elektrike përtej kornizave lokaliste dhe harmonizimin e legjislacionin në këtë fushë me legjislacionin e miratuar nga BE me paketën e tretë legjislative për energjinë, duke siguruar në këtë mënyrë një hapje të plotë të tregut të energjisë dhe një operim të sigurtë i cili do të garantojë plotësisht përmbushjen e detyrimeve që lidhen me sigurinë e sistemit dhe atë të garantimit dhe furnizimit me energji elektrike të klientëve.

LТgjТ Т rТ “Për sektorТn e energjТsë elektrТke” ka sТ qëllТm krТjТmТn e kuadrТt lТgjor në këtë sektor, me objektiv krijimin dhe funksionimin efiçent dhe konkurrues të tregut të energjisë elektrike. Kjo do të mundësojë një furnizim të qëndrueshëm dhe të sigurtë me energji elektrike të klientëve, duke marrë në konsideratë interesat e konsumatorëve, minimizimin e kostos së shërbimit të furnizimit me energji elektrike dhe përshtatshmërinë e tij me mjedisin. Nga ana tjetër, ligji synon përmbushjen e angazhimeve që Shqipëria ka marrë në kuadër të Traktatit të Komunitetit të Energjisë si dhe harmonizimin më të plotë të legjislacionit të sektorit të energjisë elektrike me direktivat dhe rregulloret e BE-së, kryesisht ato të paketës së tretë legjislative të sektorit të energjisë.

Ligji synon mbështetjen e një reforme të thellë ne sektor që jo vetëm do të zgjidhte një problematikë të krijuar ndërmjet operatorëve të ndryshëm në treg, por do të mundësonte zhvillimin më të shpejtë dhe të sigurtë të një tregu efektiv dhe të qëndrueshëm në këtë sektor jetik për ekonominë e vendit dhe mirëqenien e qytetarëve, përfshirë integrimin e tij në tregun rajonal dhe atëEvropian të energjisë elektrike.

Me miratimin e këtij ligji Shqipëria jo vetëm që përmbushi një pjesë të konsiderueshme të detyrimeve që ka dhe të angazhimeve të ndërmarra përpara organizmave në të cilat aderon dhe kërkon të aderojë, por krijoi mundësinë për zhvillimine mëtejshëm dhe të qëndrueshëm të sektorittë energjisë elektrike si dhe të sektorëve të tjerë që ndikohen nga zhvillimet në sektorin e energjisë elektrike.

VI.4 Legjislacioni Sekondar në sektorin e energjisë elektrike

VI.4.1 Modeli i Tregut 498dhe Rregullat e Tregut499 të Energjisë Elektrike

Miratimi i Modelit të Tregut të Energjisë Elektrike, i cili pasoi Modelin Transitor të Tregut të Energjisë500 por edhe miratimi Rregullave të Tregut Shqiptar të Energjisë

497Ibid 481. 498Modeli i Tregut të Energjisë Elektrike miratuar me VKM Nr. 338, datë 19.03.2008 “ModelТ Т Tregut të EnergjТsë ElektrТke” 499Rregullat e Tregut të Energjisë Elektrike miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 68, datë 23.06.2008 "Për Miratimin Rregullave të Tregut SСqТptar të EnergjТsë”. 500ModelТ TranzТtor Т Tregut të EnergjТsë ElektrТke mТratuar me VKM Nr.539, date 12.08.2004 “Për MТratТmТn e ModelТt TranzТtor të Tregut të EnergjТsë ElektrТke”.

151

Elektrike të cilat dolën në zbatim të ligjit për Sektorin e Energjisë Elektrike, arritën të zgjidhnin nga ana formale (parashikimit ligjor) marrëdhëniet ndërmjet pjesëmarrësve të tregut por praktikisht nuk u bë i mundur funksionaliteti i tij në mënyrë që të realizoheshin objektivat e parashikuar dhe që kishin të bënin me (i) kalimin nga struktura vertikalisht e integruar e sektorit elektroenergjetik, drejt ndarjes se veprimtarive në shoqëri gjenerimi, transmetimi dhe shpërndarje, ligjërisht, funksionalisht dhe financiarisht te ndara, (ii) procesin e privatizimit në sektorin elektroenergjetik shqiptar (iii) përshtatjen e legjislacionit të energjisë elektrike me atë të Bashkimit Evropian, (iv) zhvillimin e tregut të energjisë elektrike mbështetur në rregulla tregu dhe në kode të rrjetit të qarta, si kërkesa minimale teknike për një operim efektiv të sistemit elektroenergjetik, (v) përfitime sa më të mëdha për klientët në drejtim të sigurisë së furnizimit me energji elektrike dhe shërbim cilësor e të qëndrueshëm, (vi) Vendosjen e aksesit për palët e treta, për të marrë pjesë në tregun e energjisë elektrike, si dhe krijimin e kushteve për zhvillimin e një tregu transparent dhe jo-diskriminues të energjisë elektrike, (vii) liberalizimin e tregut të energjisë elektrike duke krijuar një strukture tregu që rrit interesin dhe numrin e pjesëmarrësve në të501. Ndonëse ky model u hartua në zbatim të direktivave të BE për energjinë elektrike si dhe kërkesave të Traktatit të Komunitetit të Energjisë të vendeve të Evropës Juglindore për krijimin e Tregut Rajonal të Energjisë Elektrike, në të vërtetë edhe pse ka qenë objekt i përditësimeve në funksion të zhvillimeve të sektorit elektroenergjetik shqiptar, nuk arriti që së bashku me pjesën tjetër të kuadrit rregullator të bënte të mundur krijimin dhe funksionimin e një tregu me baza të konsoliduara e cili do të ofronte një qëndrueshmëri të gjatë. Nga kjo lind nevoja që së bashku me ligjin e ri për sektorin e energjisë të hartohet edhe një model tregu i cili të reflektojë të gjitha problemet e shfaqura deri më tani, për të mundësuar arritjen e një tregu të qëndrueshëm, konkurrues dhe të aftë për tu ngritur në nivelin e tregjeve evropiane si edhe duke ofruar sa më shumë transparencë, konkurrencë, bashkëpunim dhe përfitime sa më të mëdha për konsumatorët në drejtim të sigurisë së furnizimit me energji elektrike dhe shërbimit cilësor e të qëndrueshëm.

Gjithashtu siç u përmend më lart hap i rëndësishëm ishte edhe miratimi i rregullave të tregut që janë një grup dispozitashqë përcaktojnë procedurat për operimet dhe menaxhimin e tregut, kuadrin nën të cilin rregullohen marrëdhëniet ndërmjet pjesëmarrësve të tregut, tregtimin e energjisë me çmime të negociuara lirisht, kushtet për pjesëmarrjen në tregun balancues të energjisë elektrike, të gjitha këto me qëllim nxitjen e gjenerimit efektiv dhe furnizimin me energji elektrike dhe konkurrencën në tregtimin e energjisë elektrike.

Ashtu si dhe aktet e tjera në fuqi edhe rregullat e tregut shqiptar të energjisë duke qenë se janë miratuar në funksion të zbatimit të modelit të tregut të energjisë elektrike kanë pësuar disa ndryshime502 duke reflektuar në këtë mënyrë si zhvillimet në sektorit elektroenergjetik Shqiptar, ashtu edhe problemet e shfaqura gjatë zbatimit të tij në praktikë.

VI.5 Niveli i përafrimit të legjislacionin Shqiptar me atë Bashkimit Evropian (acquis communautaire) në fushën e energjisë elektrike

501Ibid 498, pika 1. 502Ndryshimi që konsiderohet kryesor por që në vetvete ka krijuar një problem pasi nuk po funksionon tregu i energjisë balancuese siç duhet të funksionojë në realitet është ai i miratuar me vendimet e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 93 datë 16.07.2012 “Për miratimin e disa ndryshimeve në Rregullat e Tregut të EnergjТsë”Т ndrysСuar dСe Nr.179, datë 28.12.2012“Për miratimin e disa ndryshimeve në Rregullat e Tregut të EnergjТsë”.

http://ere.gov.al/doc/VENDIM_NR.93_2012.pdf




152

Referuar legjislacionit në sektorin e energjisë elektrike dhe duke parë përputhshmërinë me parashikimet e direktivave të BE për energjinë elektrike mund të themi se kriteret dhe procedurat për ndërtimin e kapaciteteve të reja prodhuese të energjisë janë përafruar sipërfaqësisht pasi në ligj mungojnë kërkesat për transparencën dhe trajtimin e refuzimeve të autorizimit503. Procedura për projektet ku përfshihen edhe koncesionet rregullohet me ligj të veçantë504. Për projektet e tjera në fushën e energjisë elektrike procesi kryhet nga ministria dhe autorizimi jepet sipas një procedure të miratuar nga qeveria. Procedurat e tenderimit nuk trajtohen në këtë ligj por indirekt rregullohen nga ligji për koncesionet. Referuar kërkesës së nenit 7 të direktivës 2003/54/KE nuk është krijuar një autoritet i pavarur dhe praktikisht Qendra Kombëtare e Licencimit është menduar se do të shkurtojë procedurat dhe rrisë transparencën duke pasur deri më tani pak kompetenca dhe një ndikim të kufizuar në sektorin e energjisë.

Gjithashtu ky ligj nuk është përafruar dhe nuk ka parashikuar kërkesën bazë për ndarjen ligjore të operatorëve të rrjetit si edhe mungon kriteri për pavarësi siç parashikohet në nenin 10 dhe 15 të direktivës 2003/54/KE. Aktualisht Operatori i Sistemit të Transmetimit (OST sh.a) është ligjërisht i ndarë dhe në të kundërt të saj Operatori i Sistemit të Shpërndarjes nuk është ende i ndarë funksionalisht në furnizimin dhe shpërndarjen e energjisë elektrike, çfarë konsiderohet si shkelje e direktivës 2003/54/KE si edhe në vazhdim të shkeljes nuk ka mundur të parashikojë ndarjen e llogarive për furnizimin e konsumatorëve të kualifikuar dhe konsumatorëve tariforë siç parashikohet në nenin 19 (3) të direktivës 2003/54/KE. Përpos kësaj duhet thënë që me miratimin e paketës së tretë u vendos ndarja e mëtejshme e cila është parashikuar në ligjin e ri për sektorin e energjisë elektrike.

Shkelje të tjera në kuadër të përafrimit me legjislacionin Evropian në fushën e energjisë elektrike (përkatësisht neni 20 i direktivës 2003/54/KE) është edhe fakti që në ligjin për sektorin e energjisë elektrike nuk janë parashikuar dispozita detyruese mbi hyrjen e palëve të treta në rrjet, trajtimin e refuzimeve si dhe të drejtën për të apeluar refuzimin. Praktikisht e drejta e hyrjen në rrjet jepet vetëm përmes rregullave teknike siç janë kodet e rrjetit505, rregullat për lidhjen në rrjet506 dhe rregullat për alokimin e kapaciteteve të interkonjeksionit507. Tarifat e Rrjetit miratohen dhe publikohen nga ERE.

503LТgjТ Nr. 9072, datë 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” Т ndrysСuar, nenТ 34/1, pТka 2, me këtë përmbajtje “... 2. Ndërtimi i burimeve të reja gjeneruese sipas pikës 1 të nenit 34/1 të këtij ligji përfshihet në kategorinë IV.3 të shtojcës së ligjit për licencat. Këto leje miratohen ne përputhje me dispozitat ne vijim te këtij ligji. Miratimi në heshtje nuk zbatohet në rastin e këtyre lejeve”. 504LТgjТ Nr. 10081, datë 23.02.2009 “Për LТcencat, AutorТzТmet dСe Lejet në RepublТkën e SСqТpërТsë”, Т ndryshuar. 505Kodi i Transmetimit të Energjisë Elektrike miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.123, datë 24.10.2008 “Për mТratТmТn e kodТt të funksТonТmТt të rrjetТt (KodТt të TransmetТmТt të EnergjТsë ElektrТke)” dhe Kodi i Shpërndarjes të Energjisë Elektrike miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve Nr.100, datë 26.08.2008 “Për mТratТmТn e KodТt të SСpërndarjes së Energjisë Elektrike. 506Rregullorja e lidhjeve të reja miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 22, datë 24.02.2012 “Për MТratТmТn e Rregullores se LТdСjeve të Reja, MarrëvesСjes së LТdСjes së Re dСe FormularТt të Aplikimit për Lidhje të Re. 507Rregullorja e Alokimit të Kapaciteteve të Interkonjeksionit miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.140, datë 22.11.2013 “Për Miratimin e Rregullores së Alokimit të Kapaciteteve të Interkonjeksionit”, i shfuqizuar me Vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERENr.156, datë 01.12.2014 “MbТ MТratТmТn e Rregullave të AnkandТt të Zyrës së KoordТnuar të Ankandeve për Evropën JuglТndore (SEE CAO)”, (i rishikuar dhe pezulluar me vendimin e Bordit tw Komisionerwve tw ERE Nr. 14, datë 11.02.2015 “MbТ kërkesën e OST sС.a për rТsСТkТmТn dСe pezullТmТn e Vendimit të Bordit të Komisionerëve të ERENr.156, datë 01.12.2014 “MbТ MТratТmТn e Rregullave të AnkandТt të Zyrës së KoordТnuar të Ankandeve për Evropën Juglindore (SEE CAO)”).




153

Për sa i përket transmetimit ndërkufitar ligji nuk bëri përafrimin e kërkesave minimale mbi menaxhimin508 e konxhestionit509 dhe dispozitat mbi informimin510 siç kërkohet në Rregulloren 1228/2003/KE511. Mungesa e këtij parashikimi është kompensuar me rregullat për alokimin e kapaciteteve të interkonjeksionit. Ankandet që aplikohen për alokimin e kapaciteteve ndërkufitare janë vetëm për alokimet vjetore dhe mujore të kapaciteteve. Nuk zhvillohen ankande ditore dhe kapacitetet e papërdorura ditore ri-alokohen mbi baza proporcionaliteti512. Aktualisht duke filluar nga muaji maj 2015, duke qenë që Shqipëria është pjesëmarrëse në projektin SEE CAO513, ankandet e përbashkëta me vendet fqinje zbatohen vetëm me Malin e Zi514.

Për sa i përket pjesës që lТdСet me statusТn “Т kualТfТkuar”, krТteret e përcaktuara në lТgjТn për sektorin e energjisë elektrike bazohen në nivelin e tensionit dhe konsumin vjetor dhe jo mbi bazën e kategorive të konsumatorëve duke bërë që kjo pjesë të mos jetë në përputhje më parashikimin e bërë në nenin 21 të Direktivës 2003/54/KE. ERE e trajton çështjen e statusit të kualifikimit si një e drejtë e dhënë por edhe e cila mund të revokohet nga ana e saj për subjektet të cilat nuk përmbushin kriteret për konsumin vjetor të energjТsë elektrТke. TrajtТmТ jo Т duСur që Т bëСet çësСtjes që lТdСet me statusТn “Т kualТfТkuar” ësСtë një nga pengesat më të mëdСa për Сapjen efektТve dСe reale të tregut të energjisë elektrike. Për sa i përket hapjes së tregut dhe rregullimit të çmimeve mund të themi se në treg operojnë 7 (shtatë) konsumatorë të mëdhenj që kanë statusin e klientëve të kualifikuar sipas kritereve që ka përcaktuar ligji, i cili jo vetëm që nuk ja jep këtë të drejtë por i detyron ato të kontraktojnë energjinë elektrike për furnizimin e tyre në tregun e parregulluar515. Energjinë për nevojat e veta këto klientë të kualifikuar e sigurojnë nga prodhuesit vendas të licencuar si furnizues të kualifikuar ose nga tregtarët.

Për pjesën tjetër të mbetur të konsumatorëve tregu është praktikisht i mbyllur plotësisht si në nivelin e furnizimit me shumicë ku këtë treg e dominon KESH sh.a të cilit i është dhënë monopoli ligjor si blerës i vetëm dhe e drejta ekskluzive e furnizimit ndërmjet KESH sh.a dhe OSHEE sh.a por edhe në nivelin e furnizimin me pakicë ku monopolin e ka OSHEE sh.a. Pra ligji dhe modeli i tregut që aplikohet jo vetëm që vendosin monopolin në importin e energjisë elektrike por ato gjithashtu ofrojnë të gjithë energjinë e prodhuar nga burimet e brendshme kryesisht për furnizimin e konsumatorëve tariforë duke shkelur në këtë mënyrë lëvizjen e lirë të energjisë elektrike të vendosura nga TFBE. Këmbëngulja e vazhdueshme për çmime të rregulluara për të gjitha kategoritë e

508Ibid 9, neni 6. 509Ibid 9, neni 2, pika 2, gërma c) jep përkufizimin e termit konxhestion e cili është: situata në të cilën linjat e interkonjeksionit të cilat lidhin rrjetet kombëtare të transmetimit nuk mund të përballojnë të gjithë fluksin fizik të energjisë elektrike si shkak i kërkesave për tregëtim nga pjesmarrësit e tregut, kjo për shkak të mungesës së kapaciteteve të transmetimit dhe/ose linjave kombetare të transmetimit të energjisë elektrike. 510Ibid 9, neni 10. 511Ibid 9. 512Rregullat për Alokimin e Kapaciteteve të Interkonjeksionit, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.140, datë 22.11.2013 dhe shfuqizuar me vendim Nr.156 Datë 01.12.2014 “MbТ Miratimin e Rregullave të Ankandit të Zyrës së Koordinuar të Ankandeve për Evropën Juglindore (SEE CAO)”, të Bordit të Komisionerëve të ERE (i rishikuar dhe pezulluar me vendimin e ERE Nr.14, datë 11.02.2015), pТka 5.1“AlokТmТ DТtor”. 513Zyra për Kordinimin e Ankandeve në Europën Juglindoreështë regjistruar si person juridik më datë 1 prill 2014 pas vendimit të Bordit të Drejtorëve dhe ka marrë të gjitha të drejtat dhe detyrimet nga kompanitë për kryerjen e aktivitetit të alokimit të Kapaciteteve të Transmetimit të Disponueshme nëpërmjet proceseve të ankandeve të përcaktuara në Rregullat e Ankandeve në të dyja drejtimet e interkonjeksionit ndërmjet pjestarëve si baza e aktivitetit tregtar (www.seecao.com). 514Shiko http://www.seecao.com/notices/dailyauctions_alme. 515Ibid 482, nenin 48.

http://www.seecao.com/

http://www.seecao.com/notices/dailyauctions_alme

154

konsumatorëve nuk është në përputhje dhe për këtë arsye bie në kundërshtim me nenin 3 të Direktivës 2003/54/KE. Ajo çfarë në fakt është prioritet kryesor është heqja në veçanti e çmimeve të rregulluara për prodhimin/furnizimin me shumicë të energjisë elektrike.

Kërkesat e nenit 11 të direktivës 2003/54/KE në kontekstin e balancimit nuk janë harmonizuar në ligjin për sektorin e energjisë elektrike. Dispozitat e përcaktuara në rregullat e tregut lidhur me balancimin aplikohen në mënyre selektive516. Gjithashtu ligji nuk bën një përcaktim të grupeve të balancimit përgjegjëse për rregullimin e disbalancave negative dhe pozitive, përgjegjësinë për balancimin që ka KESH sh.a dhe OSSHE sh.a, çmimin referues për disbalancat dhe kushtet stimuluese për kryerjen e nominimeve në mënyrë sa më të saktë. Aktualisht517në praktikë KESH sh.a shërben si balancues për të gjithë sistemin e energjisë elektrike. Çmimi i disbalancave pozitive është i barabartë me çmimin e prodhimit të energjisë elektrike nga KESH sh.a ndërsa çmimi i disbalancave negative llogaritet duke vendosur një shtesë mbi çmimin e importit të KESH për atë muaj plus 10% ose në rast të importit të energjisë elektrike nga ana e KESH sh.a, llogaritet duke i shtuar 20% çmimit mesatar të prodhimit të energjisë elektrike nga prodhuesit e vegjël të energjisë elektrike518. Impiantet e mëdha të prodhimit të energjisë elektrike në Shqipëri të lidhura me sistemin e transmetimit nuk mbajnë përgjegjësi për balancimin e sistemit dhe as nuk janë subjekt i kostove individuale të balancimit.

Ajo çfarë konsiderohet jo pak e rëndësishme dhe që ka marrë vëmendje të madhe në procesin e liberalizimit të tregut Shqiptar të energjisë elektrike por edhe në kuadrin evropian të krijimit të tregut të brendshëm është edhe mbrojtja e konsumatorit dhe mbrojtja e konsumatorëve në nevojë. Ligji për sektorin e energjisë elektrike nuk adreson probleme që lidhen me cilësinë e shërbimit, ndryshimin e furnizuesit, detyrimet kontraktuale dhe dispozita mbi detyrimin për informimin e konsumatorëve. Këto të meta në mënyrë të pjesshme kompensohen nga licencat në të cilat parashikohen rregullat për cilësinë e shërbimit, trajtimin e ankesave të konsumatorëve, gjobat dhe përllogaritjen e dëmit ekonomik. Në ligjin e ri të sapo miratuar, i cili është harmonizuar plotësisht më direktivën 2009/72/KE, ndër të tjera është bërë përkufizimi519 dhe mbrojtja e konsumatorëve në nevojë520. Deri në fund të vitit 2014 në Shqipëri aplikohej skema e kompensimit për klientët familjarë duke aplikuar dy blloqe tarifash521. Kjo skemë konsideronte energji elektrike të nevojës së parë, atë sasi energjie që përdoret nga konsumatorët familjarë për të plotësuar ato nevoja të veprimtarisë jetësore të cilat tashmë nuk mund të mbulohen nga burime të tjera energjie. Të tilla konsiderohen nevojat për ndriçim, për audiovizion, për ruajtjen e ushqimeve me ftohje, për larjen e rrobave, për hekurosje etj. Nevojat për gatim, dhe veçanërisht për ngrohje të banesës, duke qenë se në

516VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 93, datë 16.07.2012 “Për MТratТmТn e DТsa NdrysСТmeve në Rregullat e Tregut të EnergjТsë ElektrТke” Т ndrysСuar. 517Shoqëria KESH sh.a ka nënshkruar me shoqërinë OST sh.a kontratën për shërbimet ndihmëse dhe energjinë balancuese e cila është miratuar më pas nga Bordi i Komisionerëve të ERE me Vendimin Nr. 9, datë 04.02.2015“Për SТgurТmТn e SСërbТmeve NdТСmëse dСe të BalancТmТt të SТstemТt ElektroenergjetТk”. 518Ibid 499, pika IX.1.3, a). 519Ibid 481, neni 3, pika 31, me tekst: “Klient në nevojë”, një klient familjar i cili për shkak të gjendjes sociale, gëzon disa të drejta të veçanta lidhur me furnizimin me energji elektrike, të siguruara në raste përjashtimore sipas përcaktimeve të këtij ligji”. 520Ibid 481, Neni 96. 521Referuar vendТmТt të BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.148, datë 07.12.2011“Për PërcaktТmТn e Çmimeve të Shitjes me Pakicë të Energjisë Elektrike për Konsumatorët Tarifore për Periudhën e Tretë Rregullatore”, blloku Т parë ТsСte për konsumТn derТ në 300 KWС ndërsa blloku Т dytë Т tarТfave ТsСte për konsumТn mbТ 300 KWС. VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.148, datë 07.12.2011“Për Përcaktimin e Çmimeve të Shitjes me Pakicë të Energjisë Elektrike për Konsumatorët Tarifore për PerТudСën e Tretë Rregullatore”.

155

treg ekzistojnë të gjitha mundësitë që ato të plotësohen edhe me lëndë të tjera energjetike, me të njëjtin efektivitet dhe komoditet sikurse me energjТ elektrТke, nuk mund t’Т konsiderojmë si nevojë të parë për energji elektrike. Në të vërtetë kjo ishte një masë për menaxhimin e kërkesës dhe nuk lidhej me statusin e konsumatorit të pambrojtur. Kjo mënyrë kompensimi u konsiderua si skemë që nxiste abuzimin dhe nuk mbronte interesin e konsumatorëve familjarë dhe për këtë arsye duke filluar nga 1 Janari i vitit 2015 të gjithë konsumatorët familjarë paguajnë një çmim të njësuar të furnizimit me energji elektrike522.

Referuar këtyre objektivave dhe qëllimeve të përcaktuara në draft Strategjinë Kombëtare të Energjisë për vitin 2014-2020, detyrimeve që ka Shqipëria nga nënshkrimi i Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit me BE523 por edhe detyrimet që ka si palë e kontraktuar e Traktatit të Komunitetit të Energjisë524, u bë e domosdoshme rishikimi i legjislacionit për energjinë elektrike dhe në veçanti i ligjit për sektorin e energjisë elektrike i cili është përafruar tërësisht me direktivën 2009/72/KE. Ligji i miratuar së fundmi do të ofrojë ndërtimin e një strukture të re të tregut, një mbrojtje më të mirë të interesave të konsumatorëve, informimin e konsumatorëve, ndarjen e plotë të funksioneve të pjesëmarrësve të tregut përfshirë ndarjen e pronësisë mbi asetet e operatorëve të sistemit të transmetimit dhe të shpërndarjes, certifikimin e OST-ve nga ana e rregullatorit, futjen e sistemeve inteligjente të matjes, pavarësi dhe kompetenca më të gjëra për rregullatorët e energjisë, nxitjen e bashkëpunimit rajonal në nivelin e operatorëve të sistemeve dhe autoriteteve rregullatore, etj.

VI.6 Enti Rregullator i Energjisë

Enti Rregullator i Energjisë (ERE) është institucioni rregullator i sektorit të energjisë elektrike dhe gazit në Shqipëri i cili ushtron aktivitetin e tij në përputhje me ligjin për sektorin e energjisë elektrike. Pjesë përbërëse e ERE është Bordi i Komisionerëve dhe personeli teknik. Bordi i Komisionerëve të ERE përbehet nga Kryetari dhe 4 Anëtarë të cilët emërohen nga parlamenti me propozim të ekipit përzgjedhës dhe e ushtrojnë mandatin e tyre për një afat 5 vjeçare me të drejtë riemërimi.

ERE është dhënë një nivel i konsiderueshëm pavarësie nga ligji përfshirë duke i dhënë kompetenca të qarta mbi autonominë dhe marrjen e vendimeve të detyrueshme për pjesëmarrësit e tregut dhe të cilat i nënshtrohen rishikimit gjyqësor. Bordi është drejtpërdrejt përgjegjës dhe vendos mbi mënyrën e organizimit dhe funksionimit të këtij autoriteti. Gjithashtu procedura e përzgjedhjes së kandidatëve për emërimin si anëtarë të

522Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERENr. 148, datë 26.12.2014 “Për Përcaktimin e Çmimeve të SСТtjes me PakТcë të EnergjТsë ElektrТke për Konsumatorët TarТforë për VТtТn 2015”. 523Ibid 297, neni 70 dhe 107. 524Shqipëria është një nga vendet kontraktuese (anëtare me të drejta të plota) që nga data 1 Korrik e vitit 2006. Ajo ka nënshkruar Traktin për Krijimin e Komunitetit të Energjisë dhe referuar këtij të fundit ka detyrat dhe detyrimin që të marrë masa për: a) për implementimin nga ana e palëve kontraktuese të Acquis Comminautaire për energjinë, mjedisin, konkurrencën dhe burimet e rinovueshme të energjisë, të përshtatur si me kuadrin institucional të Komunitetit të Energjisë ashtu edhe situatës specifike të çdo pale kontraktuese; b) krijimin e një kuadri rregullues specifik që lejon funksionimin efikas të tregjeve të Energjisë së Rrjetit në territoret e Palëve Kontraktuese dhe në një pjesë të territorit të Komunitetit Evropian, dhe përfshirjen e krijimit të një mekanizmi të vetëm për transmetimin ndërkufitar dhe/ose transportit të rrjetТt të energjТsë, dСe mbТkëqyrjen e masave të njëansСme mbrojtëse (Т quajtur ndrysСe sТ “mekanТzmТ për funksТonТmТn e tregjeve të rrjetТt të energjТsë”); dСe c)krТjТmin për palët të një tregu të energjisë së rrjetit, pa kufij të brendshëm, duke përfshirë bashkërendimin e asistencës së ndërsjellë në rastet e çrregullimeve të rënda të rrjeteve të energjisë ose defekteve të jashtme, dhe që mund të përfshijnë arritjen e një politike të përbasСkët të jasСtme për tregtТnë e energjТsë (ose ndrysСe sТç njТСet sot “krТjТmТ Т një tregu të vetëm të energjТsë”.

156

Bordit siguron transparencën dhe paanësisë përkatëse gjë e cila është një përparësi krahasuar me emërimet e drejtpërdrejta në disa vende të tjera të cilat kanë nënshkruar Traktatin për Krijimin e Komunitetit të Energjisë. Në ligjin për sektorin e energjisë elektrike, shkarkimi i anëtarëve të Bordit të Komisionerëve të ERE është kufizuar vetëm në rastet e konfliktit të interesit ose kryerjes së veprimeve kriminale të dënueshme dhe duke e bërë në këtë mënyrë të pavlefshme ndërhyrjen e politikës. Praktikisht ERE sidoqoftë nuk ushtron në maksimum të gjithë pavarësinë të cilën ia ka garantuar ligji. Për sa kohë që rastet e ndërhyrjeve politike në procesin rregullator dhe atë të vendimmarrjes nuk janë bërë publike nga ERE, kjo e fundit ende nuk ka mundur të marrë rolin e saj aktiv të nevojshëm në mënyrë që të trajtojë çështjet e pengesave në tregun Shqiptar të energjisë. Nisur nga kjo mund të themi se ende nuk është provuar pavarësia e këtij institucioni.

Rregullatori kërkon që në përputhje me standardet e transparencës si edhe bazuar në pavarësinë e tij, në faqen e internetit të ERE525 të bëhet publikimi i vendimeve e Bordit dhe i informacionit lidhur me organizimin dhe strukturën e Entit Rregullator të Energjisë. Mbledhjet e bordit për marrjen e vendimeve si edhe seancat dëgjimore që zhvillon bordi janë të hapura për publikun. Sidoqoftë duhen bërë përmirësime lidhur me publikimin e vendimeve dhe informacionit që lidhet me reflektimin e pikëpamjeve të palëve të interesuara në vendimet përfundimtare të Bordit të Komisionerëve të ERE. Botimi i këtyre vendimeve në gjuhën angleze duhet bërë në mënyrën e duhur dhe jo të vonuar.

Pavarësia financiare, e parashikuar nga ligji, i jep ERE-s të drejtën që në mënyrë autonome të vendosë pagesat e rregullimit mbi të licencuarit dhe këto të ardhura përbëjnë buxhetin e saj. Bordi i Komisionerëve të ERE ka të drejtën ekskluzive të përcaktimit të pagave për punonjësit e stafit dhe punësimit të ekspertëve të jashtëm. Pagat e anëtarëve të Bordit përcaktohen nga parlamenti. Gjithsesi pagat e stafit teknik sipas ligjit duhet të ndjekТn nТvelТn e pagave të nëpunësve cТvТl duke bërë që të ketë rrjedСje të “trurТt” në industrinë e rregulluar duke prodhuar efekte negative të konsiderueshme në burimet njerëzore të entit rregullator. Ajo çfarë mbetet primare për tu rregulluar në ligjin e ri dhe praktikat rregullatore në raport me Entin Rregullator të Energjisë ka të bëjë me zgjerimin e kompetencave deri në plotësimin e pushtetit rregullues dhe objektivave të parashikuara në paketën e tretë legjislative përenergjinë në Evropë, përmirësimin e transparencës në lidhje me procesin e vendimmarrjes dhe informacionit mbi reflektimin e pikëpamjeve të palëve të interesuara në vendimet e Bordit, ERE duhet ë jetë më aktive në ushtrimin e pavarësisë së saj, niveli i pagave të stafit teknik duhet të jetë korrespondues me atë të pagave në industritë e rregulluara dhe duhet të miratohen tërësisht nga menaxhimi i autoritetit si dhe në fund duhet të përmirësohet dhe zgjerohet niveli i stafit të ERE në mënyrë që të mund të adresojë të gjitha detyrat shtesë sipas paketës së tretë legjislative për energjinë në Evropë.

VI.6.1 Bashkëpunimi i Enti Rregullator i Energjisë me Autoritetet të tjera vendase dhe të huaja.

Enti Rregullator i Sektorit të Energjisë Elektrike (ERE) gjatë 19 viteve të ushtrimit të aktivitetit të tij e ka vlerësuar si të rëndësishme zhvillimin e marrëdhënieve të tij ndërinstitucionale në shkallë vendi edhe në shkallë ndërkombëtare.

525Shiko: www.ere.gov.al

http://www.ere.gov.al/

157

Marrëdhëniet ndërinstitucionale në vend të cilat mund të përmenden janë ato të krijuara me Kuvendin e Shqipërisë526, Ministrinë e Ekonomisë Tregtisë dhe Energjetikës (sot MEI-Ministria eEnergjisë dhe Industrisë), Ministrinë e Integrimit527, Autoritetin e Konkurrencës, Avokatin e Popullit528 etj529.

Me nënshkrimin në vitin 2007 të Memorandumit të Mirëkuptimit ndërmjet ERE-s dhe Autoritetit të Konkurrencës u bë dhe institucionalizimi i bashkëpunimit ndërmjet dy institucioneve përkatëse i cili synon mbrojtjen e konkurrencës së lirë dhe efektive të pjesëmarrësve të tregut të energjisë elektrike. Gjatë këtyre viteve të ushtrimit të aktivitetit të saj ERE ka kërkuar dhe ka gjetur konsultimin e nevojshëm me Autoritetin e Konkurrencës për aktet nënligjore që lidhen me zhvillimin e tregut të energjisë përpara se të miratohen nga ERE, në procesin e llogaritjes së tarifave dhe çmimeve të energjisë elektrike, në përcaktimin e analizës së nivelit të humbjeve etj. Në çdo rast nuk ka munguar bashkëpunimi në shkëmbimin e informacionit ndërmjet palëve duke e thelluar edhe më shumë bashkëpunimin e dy institucioneve në veçanti në rastet kur Autoriteti është angazhuar për hetimin e sektorit e energjisë elektrike.

Përveç bashkëpunimit më institucionet vendase ERE e ka shtrirë bashkëpunimin e saj edhe në sferën ndërkombëtare530 duke qenë anëtare me të drejta të plota në Shoqatën e Enteve Rregullatore të Vendeve të Evropës Juglindore dhe EuroAzisë (ERRA), anëtare e Bordit të Rregullatorëve të Komunitetit te Energjisë (ECRB) dhe anëtare e Shoqatës së Rregullatorëve të Vendeve të Mesdheut për Energjinë Elektrike (MEDREG). Gjithashtu ERE i ka kushtuar një rendësi të veçantë mbajtjes së marrëdhënieve, bashkëpunimit, marrjes së asistencës nga organizmat ndërkombëtare si NARUC, USAID, ECRB, Sekretariati i Energjisë Vjenë, Banka Botërore, IFC, BERZH, KfW etj.

Një bashkëpunim tillë i ka shërbyer veç të tjerash edhe rritjes dhe forcimit të kapaciteteve profesionale të burimeve të veta njerëzore, në mënyrë që të ushtrojë autoritetin e tij rregullues në sektorin e energjisë në Shqipëri, në përputhje me përvojat më të mira të vendeve të rajonit e më gjerë.

526Bazuar në vendimin e Byrosë së Kuvendit Nr. 29 datë 09.02.2008 “Për ngrТtjen e SСërbТmТt të MonТtorТmТt të ТnstТtucТoneve qe raportojnë dСe Тnformojnë KuvendТn”. 527Bashkëpunimi me Ministrinë e Integrimit ka qenë në funksion të përditësimit me informacion të Planit Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit për periudhën 2010-2014. Në këtë kuadër ERE ka rishikuar aktet e parashikuara për nenet 70, 71 dhe 107 të MSA dhe ka dhënë kontributin e saj në drejtim të plotësimit të kërkesave që vijojnë nga Direktivat e BE-së. Konkretisht në përputhje dhe në plotësim të Direktivës 54/2003, në kuadër të Traktatit të Komunitetit të Energjisë. 528Bashkëpunimi me Avokatin e Popullit është në kuadër të angazhimit të përbashkët për mbrojtjen e konsumatorëve fundorë të energjisë elektrike në përputhje me përgjegjësistë që respektivisht kanë sipas legjislacionit në fuqi për mbrojtjen e konsumatorit dhe që lidhen konkretisht me ankesat për cilësinë e shërbimeve të furnizimit me energji elektrike të konsumatorëve si edhe me ankesat në lidhje me faturat e furnizimit me energji elektrike të konsumatorëve fundorë. 529Përfshirë këtu Ministrinë e Drejtësisë dhe shkollën e magjistraturës me të cilët zhvillohen trajnime për ti ardhur në ndihmë gjyqtarëve të rinj lidhur me formimin e tyre si në legjislacionin europian për konkurrencën por edhe në atë shqiptar. 530Ka nënshkruar marrëveshje bashkëpunimi dhe mirëkuptimi me Autoritetet Rregullatore të Italisë, Greqisë dhe Turqisë (Burimi i ERE).

158

KAPITULLI VII-ORGANIZIMI DHE FUNKSIONIMI I TREGUT TË ENERGJISË ELEKTRIKE NË SHQIPËRI.

VII.1. Struktura e tregut të energjisë elektrike në Shqipëri

Bazuar në lТgjТn Nr. 9072, datë 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” Т ndryshuar, sistemi elektroenergjetik i vendit përbëhet nga centralet prodhuese, sistemi i transmetimit me pajisjet përkatëse të interkonjeksionit dhe të sistemit të komunikimit e të informacionit, rrjetet e shpërndarjes dhe pajisjet elektrike të konsumatorëve. Sistemi elektroenergjetik funksionon si një sistem i integruar dhe me proces të vazhdueshëm prodhimi, transformimi, transmetimi dhe shpërndarjeje të energjisë elektrike.

Tregu i Energjisë Elektrike në Shqipëri është organizuar në bazëtë Modelit Shqiptar të Tregut të Energjisë Elektrike (MSHTEE) i miratuar me VKM Nr. 338, datë 19.03.2008 “Për mТratТmТn e modelТt të tregut të energjТsë elektrТke”. Modeli aktual i tregut të energjТsë elektrТke ësСtë Т tТpТt “treg Т rregulluar” dСe ka të përcaktuar se cТlët janë pjesëmarrësit e tregut të energjisë elektrike (TEE) si dhe rolin dhe përgjegjësitë e secilit pjesëmarrës në treg. Rregullimi i çmimeve, termave dhe kushteve të tjera në kuadër të Modelit të Tregut të Energjisë Elektrike është gjithëpërfshirës. Ai reflekton situatën monopol në të ardhmen e afërt të KESH-Gen-it, OSSH-së, Furnizuesit Publik me Shumicë, Furnizuesit Publik me Pakicë dhe OST-së.

Pjesëmarrësit e tregut Shqiptar të energjisë elektrike sipas legjislacionit në fuqi janë:

1. a) Operatori i sistemit të transmetimit të energjisë elektrike (OST); b) Operatori i sistemit të shpërndarjes së energjisë elektrike (OSSH);

2. Prodhuesi publik (KESH-GEN); 3. Prodhuesit e Vegjël dhe të Pavarur të energjisë elektrike (PVE & PPE); 4. Tregtuesit e Energjisë Elektrike; 5. Furnizuesi Publik me Shumicë (FPSH); 6. Furnizuesi Publik dhe Pakicë (FPP); 7. Furnizuesit e Kualifikuar (FK); 8. Klientët Tariforë; 9. Klientët e Kualifikuar.

VII.1.1 Operatorët e Rrjetit (OST sh.a dhe OSHEE sh.a)

Rrjetet e energjisë elektrike në Shqipëri përfshirë këtu rrjeti i transmetimit dhe rrjeti i shpërndarjes janë infrastrukturat kryesore të cilat prezantojnë tiparet e monopoleve natyrore. Për këtë arsye ato janë subjekte të tarifave të rregulluara dhe të zotërimit shtetëror të pronësisë.

VII.1.1.a. Operatori i Sistemit të Transmetimit

Sistemi i transmetimit të energjisë elektrike përfaqëson bashkësinë e linjave Elektrike me tension 400 kV, 220 kV, 110 kV, n/stacioneve lidhëse midis tyre dhe instalimeve te tjera (mjeteve të kompensimit etj) që shërbejnë për transmetimin dhe interkonjeksionin ndërkombëtar të energjisë elektrike.

Veprimtaria e transmetimit të energjisë elektrike kryhet nga Operatori i Sistemit të Transmetimit (OST sh.a)531, një shoqëri publike me 100% të aksioneve shtetërore. OST

531Shoqëria OST sh.a është licensuar në aktivitetin e transmetimit të energjisë elektrike për një afat 25 vjecar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 24, datë 26.03.2009 “Për RТnovТmТn e LТcenses ne AktТvТtetТn e TransmetТmТt te EnergjТse ElektrТke sСoqerТse OST sС.a”.

159

sh.a është krijuar në vitin 2004532, si rezultat i reformimit dhe ndarjes së Korporatës Elektroenergjetike Shqiptare, nga një shoqëri e organizuar vertikalisht që kryente funksionet e gjenerimit, transmetimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike, në tre shoqëri të veçanta.

Për pjesën që lidhet me pronësinë themi se ndonëse në ligj nuk parashikohet ndarja e pronësisë së operatorit të sistemit të transmetimit, gjithmonë duke u referuar në mënyrë specifike në përcaktimet dhe kërkesat e direktivës 2003/54/KE, faktikisht pronësia e OST është e ndarë nga funksionet e tjera të prodhimit, shpërndarjes dhe furnizimit. Me miratimin e ligjit të ri të sektorit të energjisë elektrike përcaktimi për ndarjen e pronësisë së operatorit të transmetimit të energjisë elektrike është përafruar tërësisht533 me parashikimet e Direktivës 2009/72/KE.

Sipas ligjit për sektorin e energjisë elektrike por edhe akteve të tjera në zbatim të tij, OST zhvillon sistemin e transmetimit në përputhje me kërkesat afatgjata të furnizimit të vendit me energji elektrike, me planet e zhvillimit të burimeve të reja të energjisë elektrike dhe koordinon zhvillimin e rrjetit të interkoneksionit me vendet fqinje. Përveç funksionit të operatorit të sistemit të transmetimit, OST sh.a kryen edhe funksionet e Operatorit të Sistemit të Dispecerimit dhe Operatorit të Tregut.

Operatori i Sistemit të Transmetimit në ushtrimin e aktivitetit të tij ka këto përgjegjësi:

i. në funksionin e operatorit të tregut është përgjegjës për organizimin dhe administrimin e likuidimeve dhe pagesave të energjisë elektrike mes pjesëmarrësve të tregut për tregun balancues, garantimin e respektimit dhe përmbushjes së detyrimeve të përcaktuara në Rregullat e Tregut të Energjisë Elektrike nga të gjitha palët pjesëmarrëse në këtë treg, menaxhimin e aspektit teknik dhe financiar për sa i përket procesit të deklarimit të likuidimeve dhe mbledhjes nga palët të detyrimeve financiare për shërbimin e transmetimit, shërbimet ndihmëse, për kapacitetet e transmetimit sipas marrëveshjeve të interkonjeksionit dhe për blerjen e energjisë balancuese. funksionet e Operatorit të Tregut po zgjerohen gradualisht me hapat që po hidhen për krijimin e një tregu të lirë të energjisë elektrike në Shqipëri, si dhe integrimin e këtij tregu në tregun rajonal të energjisë elektrike;

ii. në funksionin e operatorit të rrjetit të transmetimit është përgjegjëse për operimin e sistemit të transmetimit sipas kushteve të Kodit të Rrjetit. Rëndësi të veçantë në këtë funksion merr fakti se OST sh.a ka detyrimin të zotërojë, mirëmbajë dhe të zgjerojë asetet e sistemit të transmetimit në mënyrë që të bëhet e mundur zgjerimi i rrjetit të transmetimit OST duhet të përgatisë një planifikim afatgjatë për zgjerimin e këtij rrjeti si edhe duhet te menaxhojë sa më mirë ndërtimet dhe lidhjet e reja në sistemin e transmetimit duke mbajtur gjithmonë në konsideratë që periodikisht është e nevojshme të inspektohen lidhjet ekzistuese për përmirësimin e tyre. Në këtë funksion OST organizon ankandin e kapaciteteve sipas rregullave të miratuara nga Enti Rregullator i Energjisë. Energjinë elektrike për mbulimin e humbjeve në këtë sistem OST ka të drejtën prioritare ta prokurojë nga KESH-GEN;

iii. në funksionin e operatorit dispecerues të sistemit dispeçeron sistemin elektroenergjetik nëpërmjet menaxhimit të flukseve të energjisë në sistem duke

532Krijuar me VKM Nr.797, datë 04.12.2003 “Për krТjТmТn e sСoqërТsë Operatori i Sistemit të TransmetТmТt”. 533Ibid 481, neni 54.

160

marrë parasysh realizimin e të gjitha shërbimeve ndihmëse që lidhen me qëndrueshmërinë e sistemit si dhe shkëmbimet me sistemet e tjera.

Duhet theksuar se OST në të gjitha funksionet e saj nuk zotëron energji ose kapacitete prodhuese të energjisë elektrike. Në çdo rast OST operon mbi bazën e transparencën dhe ofrimit dhe sigurimit të informacionit nga palët pjesëmarrëse në tregun e energjisë elektrike.

Së fundmi OST sh.a. dhe ENTSO-e kanë nënshkruar marrëveshjen mbi operimin e përhershëm sinkron të Sistemit Elektrik Shqiptar me Sistemin Kontinental Evropian duke bërë që nga organizata ndërkombëtare "Energy Community", organizatë e cila ndjek zbatimin e politikave për zgjerimin e Sistemit Evropian të Energjisë drejt vendeve të Evropës Juglindore, nënshkrimi i kësaj marrëveshje të renditet si sukses i sistemit elektroenergjetik shqiptar.

- Alokimi i Kapaciteteve të Interkonjeksionit

Për alokimin e kapaciteteve të interkonjeksionit mund të themi se pas propozimit të bërë nga OST, Enti Rregullator i Energjisë vendosi Miratimin e Rregullave të Ankandit të Zyrës së Koordinuar të Ankandeve për Evropën Juglindore (SEE CAO)534. Kjo rregullore ka për qëllim unifikimin dhe aplikimin e një seti rregullash për ankandet dhe një platformë të vetme për alokimin e kapaciteteve në të gjithë rajonin.

Kjo zyrë është në operim dhe fillimisht ka zhvilluar ankandet Vjetore/Mujore/Ditore për kapacitetet në kufijtë Kroaci- > Bosnje dhe Bosnje -> Mali i Zi. Në vazhdim për vitin 2016 do të mundësohet zhvillimi i ankandit vjetor për kufirin Greqi -> Shqipëri dhe në shtator të 2015 ankandet mujore për kufirin Greqi -> Maqedoni. Për Kosovën është i detyrueshëm nënshkrimi i një marrëveshje për lidhjen e përkohshme ndërmjet ENTSO dhe KOSST në mënyrë që të bëhet pjesë e zonës së kontrollit. Aktualisht, për shkak të problemeve në politikën Kosovare, kjo pjesë ka ngelur pezull.

Shqipëria ka filluar të aplikojë ankandet mujore/ditore për alokiminin e kapaciteteve në drejtimin Shqipëri -> Mali i Zi sipas zyrës së koordinimit të ankandeve që nga data 30.04.2015. Për sa i përket ankandeve vjetore po për këtë drejtim ato zhvillohen në mënyrë të njëanshme nga OST. Referuar faktit që jo të gjitha vendet të cilat kanë nënshkruar dhe janë pjesë e këtij projekti kanë filluar zbatimin e tij u pa e nevojshme dhe me propozimin e OST u bë e mundur që në rregullat e mësipërme të bëhej ndryshimi duke vendosur që për ankandet e kapaciteteve të interkonjeksionit me vendet kufitare që nuk kanë zbatuar “Rregullat e AnkandТt të Zyrës së KoordТnuar të Ankandeve për Evropën Juglindore (SEE CAO)” , OST sС.a, do zbatojë vendТmТn Nr. 140, datë 22.11.2013 të BordТt te KomТsТonerëve “Për mТratТmТn e rregullores së alokТmТt të kapacТteteve të ТnterkonjeksТonТt”, Т ndrysСuar535.

Kjo rregullore fillimisht shfuqizoi rregulloren e alokimit të kapaciteteve të interkonjeksionit që ekzistonte më parë e cila specifikonte procedurat dhe kriteret e ankandit për alokimin e kapaciteteve të disponueshme ndërkufitare ndërmjet zonës së kontrollit të OST sh.a dhe Operatoreve të Sistemit të Transmetimit fqinjë në linjat e

534Rregullat e Ankandit të Kapaciteteve të Interkonjeksionit, miratuar me vendimin e Bordit të KomТsТonerëve të ERE Nr. 156 datë 01.12.2014 për “MТratТmТn e Rregullave të AnkandТt të Zyrës së Koordinuar të Ankandeve për Evropën JuglТndore (SEE CAO)”. 535Ndryshimi i miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERENr.14, date 11.02.2015 mbi kërkesën e OST sС.a. “Për rТsСТkТmТn dСe pezullТmТn e vendТmТt Nr. 156, datë 01.12.2014 të BordТt te Komisionereve të ERE-s për “MТratТmТn rregullave të ankandТt të zyrës së koordТnuar të ankandeve për Europën JuglТndore (SEE CAO)”.

161

interkonjeksionit në të dyja drejtimet përfshirë linjat Shqipëri-Greqi, Shqipëri-Kosovë dhe Shqipëri-Mali i Zi536. Më pas u pa e domosdoshme që për shkak të pamundësisë së zbatimit të këtyre rregullave të reja, të bëheshin disa ndryshime të cilat do të bënin të mundur zbatimin e rregullave të mëparshme për alokimin e kapaciteteve të interkonjeksionit me vendet e rajonit të cilat ende nuk kishin zbatuar rregullat e përbashkëta sipas marrëveshjes për regjistrimin në Zyrën e Kordinuar të Zhvillimit të Ankandeve në Evropën Juglindore.

Aktualisht, në mungesë të Soft-it të operimit të tregut, nga ana e OST sh.a është përdorur platforma NOVITA, e cila ka bërë të mundur, që prej datës 1 shtator 2014 e në vijim, të organizohen ankandet ditore të alokimit të ATC537 në interkonjeksion. Në përputhje me vendimin Nr. 61, datë 07.07.2014 të ERE-s, janë hedhur nga shoqëria OST sh.a në ankandin ditor, kapacitetet e pa alokuara në ankandin vjetor, kapacitetet e pa alokuara në ankandin mujor të radhës, si edhe kapacitetet “e lТra”, të cТlat nuk janë nomТnuar në (D-2) nga palët e tregut.

Ajo çfarë shfaqet problematike dhe që i është lënë detyrë OST sh.a nga ERE pas monitorimit të OST sh.a ka të bëjë më transparencën dhe publikimin e të dhënave në faqen zyrtare të OST e cila gjatë monitorimit të bërë nga ERE në vitin 2014 ishte në proces rikonstruksioni. Nga ERE u la si detyrë që të bëhej përmirësimi i të dhënave sipas kuadrit ligjor në fuqi veçanërisht për listën e palëve të regjistruara me informacionin përkatës (emrin, numrin e identifikimit, datën e regjistrimit dhe statusin)538, të gjitha kontratat e rregulluara që miratohen nga ERE, me qëllim që të mbrojnë palët kontraktuese nga risku i ndryshimit të çmimit përmbyllës të tregut539, një listë ku të jetë i identifikuar çdo sistem matës për të cilin kërkohet kontroll automatik dhe / ose komunikim540, programet e lëvrimit për interkonjeksionet (Nominimet)541, vlerën aktuale të tarifës së aplikimit dhe tarifës së mbikëqyrjes542, etj. Ankandet për alokimin e kapaciteteve janë zhvilluar rregullisht dhe nga palët pjesmarrëse nuk janë paraqitur ankesa.

- Hyrja e palëve të treta në rrjetin e transmetimit të energjisë elektrike

Në ligjin për sektorin e energjisë elektrike dispozitat detyruese që lidhen me të drejtën e hyrjes së palëve të treta në rrjet si edhe trajtimi i refuzimeve dhe kundërshtimi i tyre nuk gjejnë parashikim. Parashikimi i vetëm është ai i bërë në nenit 3 të ligjit ku jepet edhe përkufizimi për termin “Сyrja e palëve të treta”543. Praktikisht e drejta e hyrjes në rrjetin e transmetimit jepet vetëm nëpërmjet rregullave teknike siç janë ato të Kodit të rrjetit të Transmetimit544, rregullave për lidhjet e reja në OST545dhe rregullave për alokimin e

536VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 140, datë 22.11.2013 “Për mТratТmТn e rregullores së alokimit të kapaciteteve të interkonjeksionТt” Т ndrysСuar. 537А (AvaТlable TransmТssТon CapacТty). KapacТtetТ Transmetues DТsponТbël - është diferenca ndërmjet kapacitetit neto dhe kapacitetit tashmë të alokuar. 538Ibid 499, kapitulli III, pika 3.5. 539Ibid 499, kapitulli V, pika 2.1. 540Ibid 499, kapitulli XIV, pika 9.3. 541Ibid 499, kapitulli XVI, pika 7, paragrafi (ii). 542Ibid 506, pika 4.4. 543Ibid 482, pika 29 me këtë përmbajtje: “Hyrja e palëve të treta” është e drejta e të gjithë prodhuesve, tregtuesve, furnizuesve dhe përdoruesve të energjisë elektrike, për të përdorur rrjetet e transmetimit e të shpërndarjes së energjisë elektrike, sipas rregullave dhe tarifave të përcaktuara në aktet e tjera ligjore e nënligjore, që rregullojnë veprimtarinë e sektorit të energjisë elektrike.” 544Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.123, datë 24.10.2008 “Për mТratТmТn e kodТt të funksТonТmТt të rrjetТt (KodТt të TransmetТmТt të EnergjТsë ElektrТke)”. 545Vendimi Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 2, datë 10.01.2011 “UdСëzuesТ për AplТkТmТn dСe TarТfat e Lidhjes se Re apo ModТfТkТmТt të LТdСjes EkzТstuese në RrjetТn ElektrТk të OST sС.a”.

162

kapaciteteve. Kjo qasje në ligjin për sektorin e energjisë elektrike në Shqipëri është në shkelje të plotë të legjislacionit evropian në fushën e energjisë lidhur me eksesin e palëve të treta në rrjet dhe përkatësisht me direktivën 2003/54/KE. Më miratimin e ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike është përafruar tërësisht legjislacioni Evropian në fushën e energjisë elektrike në lidhje me eksesin e palëve të treta. Për sa i përket tarifave siç do të trajtohet dhe më poshtë, ato janë të miratuara dhe publikuara nga ERE.

- Tarifa e Transmetimit të Energjisë Elektrike

Marrëdhëniet midis OST dhe pjesëmarrësve të tregut për transmetimin përfshirë shërbimet ndihmëse janë pjesë e tregut të rregulluar546. Faturimi i energjisë së transmetuar bëhet në faturë mujore, mbi bazën e të dhënave të marra nga sistemi i matjes i OST sh.a dhe çmimit të miratuar dhe publikuar nga ERE547.

Tarifa e transmetimit është një nga elementët kryesorë të tregut të energjisë elektrike. Nuk ekziston ende një zgjidhje e vetme në lidhje me aplikimin e një tarife brenda gjithë BE për mbulimin e kostove lidhur me transmetimit e energjisë elektrike të tilla si kostot e infrastrukturës, humbjes së energjisë, shërbimeve ndihmëse, sistemit të balancimit dhe të ri-dispecerimit ose kostot që nuk lidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me aktivitetin e OST548.

ERE në llogaritjen e tarifës së transmetimit është mbështetur në metodologjinë e llogaritjes së tarifës së transmetimit të energjisë elektrike549, e cila ka për qëllim vendosjen e tarifave te transmetimit sipas parimeve të mbulimit të kostove të shërbimit, duke vlerësuar të dhënat e domosdoshme për një tarifë të drejtë.

Të gjitha burimet e të ardhurave të OST-së të përcaktuara në këtë metodologji tarifash paguhen nga klientët (përdoruesit) e sistemit të transmetimit.

SТpas kësaj metodologjТe kompanТtë e sСpërndarjes nuk duСet t’Т paguajnë pagesa lidhje OST-se, pasi kostot e OST-së për një lidhje të re me rrjetin e shpërndarjes duhen shlyer nëpërmjet tarТfës së transmetТmТt dСe nëpërmjet sa të “sСpërndaСen” tek të gjТtСë klТentët në Shqipëri.Një klient që ka nevojë për një lidhje të re me rrjetТn e sСpërndarjes do t’Т paguajë një pagesë lidhje kompanisë së shpërndarjes, por kjo pagesë nuk ka lidhje me kostot e OST-së për të mundësuar që rrjeti i transmetimit të furnizojë energji elektrike shtesë në transformatorin më të afërt 110/x.

Pagesat e lidhjes për pajisje të reja gjenerimi të lidhura direkt me sistemin e transmetimit caktohen rast pas rasti dhe janë jashtë qëllimit të kësaj metodologjie tarifash dhe janë objekt i tarifave të aplikuara për lidhjet e reja në rrjetin e OST.

Është përgjegjësi e furnizuesit të kompanisë së shpërndarjes që të përgatisë një aplikim për tarifë në të cilin të ardhurat totale të OST-së për atë kompani shpërndarje të mblidhen nga klientët tariforë dhe të kualifikuar në mënyrë transparente dhe jo-diskriminuese. Grupet e krahasueshme të klientëve tariforë dhe të kualifikuar të lidhur me sistemin e shpërndarjes duhet të paguajnë direkt ose indirekt, të njëjtat pagesa transmetimi.

546Ibid 498, pika 3, gërma A) e pikës 4.13. 547Sipas vendimit të Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 145, datë 26.12.2014 “Për përcaktimin e tarifës të transmetimit të energjisë elektrТke nga OST sС.a për vТtТn 2015“, tarТfa e transmetТmТt të energjТsë elektrТke për OST sh.a për vitin 2015, është 0.65 lekë/kWh. 548ENTSO-E Overview of transmission tariffs in Europe: Synthesis 2014, (June 2014), publikuar në: https://www.entsoe.eu/publications/market-reports/Documents/SYNTHESIS_2014_Final_140703.pdf) 549Metodologjia e tarifës së transmetimit, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerevë të ERE-s Nr. 59, datë 29.12.2005 “Për mТratТmТn e metodologjТsë për llogarТtjen e tarТfës së transmetТmТt të energjТsë elektrТke”.

https://www.entsoe.eu/publications/market-reports/Documents/SYNTHESIS_2014_Final_140703.pdf

163

Tarifa e transmetimit duhet te shlyeje (i) kostot infrastrukturore (OPEX dhe CAPEX), kostot për furnizimin e shërbimeve të sistemit (këto shërbime sigurohen në bazë të kontratave me centralet e mëdha hidroenergjetike të vendosura ne Shqipëri), (ii) koston e shërbimeve të tjera ndihmëse të OST-së, përfshirë pagesat e bëra OST-ve fqinje për të siguruar energji elektrike emergjente dhe rezerva të çastit dhe pagesat (nëse ka) për frekuencën dhe rregullimin e tensionit, (iii) kostot e kompensimit te energjisë reaktive, që duhen alokuar në një pagesë për energjinë reaktive si edhe (iv) kostot për të siguruar zyra, komunikim dhe facilitete të Teknologjisë së Informacionit (IT) për Operatorin e Tregut plus kostot e personelit që lidhen me Operatorin e Tregut (nga këndvështrimi kontabël Operatori i Tregut duhet të ketë llogarite e tij, sikur të ishte një njësi ligjore e pavarur me të ardhura të taksueshme)550.

Tarifa e transmetimit nuk duhet përdorur për të shlyer koston e importeve të energjisë elektrike ose pagesat e kapacitetit që shoqërohen me energjinë e importuar ose çdo kosto tjetër të furnizuesit dhe përdoruesit të kualifikuar sipas marrëveshjeve dypalëshe. Tarifa e transmetimit përmban dispozita që kërkojnë rimbursimin e kostove të shkaktuara nga OST-ja gjatë sigurimit të shërbimeve balancuese

TarТfat duСet t’u korrespondojnë kostove që krТjoСen nga një kompani transmetimi e mirë menaxhuar e cila mundohet të bëjë investime të kujdesshme, me qëllim minimizimin e humbjeve në rrjet dhe shmangien e shpenzimeve të kota. Në vendosjen e tarifave rregullatori ka të drejtë të hetojë mbi nivelet e kostove të raportuara nga OST-ja dhe të krahasojë kostot e saj njësi me të OST-ve të vendeve të tjera.

Në përfundim, referuar dhe rekomandimeve të bëra në mënyrë të vazhdueshme nga Autoriteti i Konkurrencës, tarifa e transmetimit të Energjisë elektrike duhet të jetë e orientuar drejt kostos mesatare të ponderuar të transmetimit të çdo kilovatorë energjie (kWh). Gjithashtu, mbështetur në Metodologjinë e Tarifave për OST-në, tarifat e këtij operatori të orientohen drejt kostos mesatare afatgjatë të sistemit të transmetimit551.

- Investimet e reja në rrjetin e transmetimit

Zhvillimi i rrjetit të transmetimit në përputhje me parashikimet afat gjata dhe me planet e zhvillimit të sektorit elektroenergjetik në tërësi është një nga funksionet themelore të OST sh.a dhe përbën një domosdoshmëri për kryerjen e funksioneve të saj552.

Gjatë viteve të fundit janë vënë në operim projekte të rëndësishme që kanë rritur së tepërmi qëndrueshmërinë e funksionimit të sistemit elektroenergjetik, kapacitetin e shkëmbimit me vendet fqinje dhe cilësinë e shërbimit kundrejt klientëve të sistemit të transmetimit.

Këto përmirësime kanë ardhur edhe për shkak të faktit se në kushtet kur OST ka aplikuar për anëtarësim në ENTSO-E553, ajo është e detyruar të plotësojë kushtet teknike të kërkuara për anëtarësimin në këtë organizatë. Ndër arritjet kryesore evidentojmë vënien në funksionim të sistemit të matjes në të gjithë kufijtë ndarës të OST me gjeneruesit dhe 550Të gjitha këto janë pjesë e planit të investimeve që parashikon dhe paraqet për miratim OST dhe që pas shqyrtimit miratohet nga ERE sipas përcaktimeve të bëra në Rregulloren për Procedurat e Paraqitjes dhe Miratimit të Planit të Investimeve nga të Licencuarit në Sektorin e Energjisë Elektrike (miratuar me vendТmТn e BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 62, datë 15.09.2009 “Për mТratТmТn e rregullores “Për proçedurat e paraqТtjes dСe mТratТmТt të planТt te ТnvestТmeve”. 551Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr.133 datë 14.12.2009 “Për dТsa rekomandТme për EntТn Rregullator të Energjisë në lidhje me aplikimin për tarifat e reja të energjisë elektrike për vitin 2010 nga KESH sС.a, OST sС.a dСe OSSH sС.a”, pТka II.2 e dispozitivit të vendimit. 552Strategjia Kombëtare e Energjisë 2006-2020 (draftuar) shiko www.logincee.org/file/22314/library 553Ibid 417.

http://www.logincee.org/file/22314/library

164

konsumatorët, vënia në funksionim e sistemit të reduktuar Mini SCADA për operimin e Sistemit elektroenergjetik dhe rregullimin fuqi-frekuencë (LFC), ndërtimi dhe vënia në operim e linjës së interkonjeksionit më Malin e Zi, ndërtimi dhe vënia në operim e nënstacioneve elektrike 400/220/110 kV Tirana 2, nënshkrimi i marrëveshjeve bilaterale me OST fqinje, shkëmbimi i informacionit në kuadër të bashkëpunimit rajonal etj.

Për sa i përket humbjeve në sistemin e transmetimit, për vitin 2014 ato ishin në nivelin 2.09% duke arritur në mënyrë të parakohshme targetin e vendosur në strategjinë kombëtare për energjinë, ku sistemi i transmetimit, parashikohet të arrijë objektivin e humbjeve vjetore prej 2% në vitin 2020.

Ligji parashikon mundësinë e ndërtimit të linjave tregtare të interkonjeksionit nga privatët, me miratim të Këshillit të Ministrave pas konsultimit me ERE dhe Operatorin e Sistemit të Transmetimit dhe pasi të jenë plotësuar kushtet e parashikuara në ligj554. Të qenit monopol natyror e bën të pamundur futjen në këtë treg të investitorëve vendas dhe të huaj555.

Gjithsesi mbetet ende punë në mënyrë që të bëhet i mundur jo vetëm mirëmbajtja por edhe zgjerimi i mëtejshëm i rrjetit të transmetimit të energjisë elektrike në kushtet kur janë shtuar burimet gjeneruese të energjisë por gjithashtu është rritur edhe kërkesa për furnizimin me energji elektrike dhe rrjeti aktual i transmetimit e ka të pamundur të përballojë flukset e energjisë elektrike pa bëre kufizimin e tyre në mënyrë që të plotësohet kërkesa për furnizimin me energji elektrike nga importi të konsumatorëve tariforë556. Mbetet prioritare dhe e domosdoshme ndërtimi i linjës së së re transmetimit 400 kV me Kosovën si edhe ndërtimi i linjës së munguar me Maqedoninë e cila do ndihmonte si në rritjen e besueshmërisë dhe disponueshmërisë së sistemit të transmetimit si hallkë thelbësore në sistemin elektroenergjetik ashtu edhe në shkëmbimin ndërkufitar të energjisë elektrike duke i dhënë një frymëmarrje të re tregut të energjisë elektrike në vend duke ofruar më shumë garanci për sigurimin e saj me çmime konkurruese dhe në dobi të konsumatorëve.

I.1.1.b.Operatori i Sistemit të Shpërndarjes

Sistemi i shpërndarjes së energjisë elektrike përfaqëson bashkësinë e linjave elektrike ajrore dhe kabllore, n/stacioneve dhe instalimeve te tjera (kabina transformuese etj) që shërbejnë për shpërndarjen e energjisë elektrike.

Rrjeti i shpërndarjes zotërohet dhe operohet nga Operatori i Sistemit të Shpërndarjes (OSHEE sh.a557), i cili është përgjegjës për operimin, mirëmbajtjen dhe zhvillimin e sistemit të shpërndarjes.

Veprimtaria e shpërndarjes së energjisë elektrike e cila ka të bëjë me transportin e energjisë elektrike në sistemin e shpërndarjes me tension të lartë (nënstacionet 110 kV), të mesëm dhe të ulët, deri te klienti i fundit, por që nuk përfshin furnizimin, kryhet nga Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike (OSHEE sh.a) e cila është një shoqëri

554Ibid 428, neni 31/1. 555Kosto e lartë e investimit dhe referuar ligjit koha e shfrytëzimit është 20 vjet për ti kaluar më pasë në pronësi OSTdhe në të cilat 20% e kapacitetit të linjës tregtare të interkonjeksionit të shfrytëzohet për përdorim publik nga Operatori i Sistemit tëTransmetimit. 556Shiko vendimin e BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 5, datë 17.01.2014 “MbТ AnkandТn e MuajТt SСkurt 2014 të KapacТteteve të InterkonjeksТonТt”. 557OSHEE sh.a është licencuar në aktivitetin e shpërndarjes së energjisë elektrike me vendimin e Bordit të KomТsТonerëve të ERE Nr. 96, datë 27.10.2014 “Për lТcencТmТn e sСoqërТsë OperatorТ Т SСpërndarjes së EnergjТsë ElektrТke sС.a, në aktТvТtetТn e sСpërndarjes së energjТsë elektrТke”.

165

publike me 100% të aksioneve shtetërore dhe e vetmja e licencuar nga ERE për shpërndarjen e energjisë elektrike në territorin e Republikës së Shqipërisë.

Shoqëria OSHEE sh.a (fillimisht OSSH sh.a) u krijua në vitin 2007 si rezultat i reformimit tërësor të shoqërisë KESH sh.a duke bërë që shpërndarja të ishte funksioni i fundit që iu shkëput zinxhirit të funksioneve të cilat më parë ishin të integruar vertikalisht në një ndërmarrje të vetme siç ishte ajo e Korporatës Elektroenergjetike Shqiptare (KESH sh.a).

Referuar ligjit për sektorin e energjisë elektrike por edhe Modelit të Tregut dhe Rregullave të Tregut Shqiptar të Energjisë elektrike është e detyruar të mbajë një sistem shpërndarje të sigurtë dhe eficent, duke respektuar kushtet mjedisore, të zhvillojë rrjetin e shpërndarjes në përputhje me perspektivat e zhvillimit ekonomik dhe të parashikimeve të ndryshimit të kërkesës në vend, të lidhë të gjithë klientët ose prodhuesit e vegjël të energjisë elektrike sipas akteve rregullatore në fuqi, të ofrojë aksesin e hyrjes në rrjet për të gjithë përdoruesit e sistemit kundrejt kushteve të barabarta dhe jo-diskriminuese, informacionin të plotë të nevojshëm për hyrjen dhe operimin me efektivitet në rrjet, gjithashtu ruan konfidencialitetin e informacionit të ndjeshëm tregtar që merr gjatë kryerjes se veprimtarisë dhe siguron shërbime të tjera të nevojshme për të përmbushur detyrimet sipas ligjit.

Funksioni për kryerjen e furnizimit me energji elektrike të klientëve tariforë, të lidhur në sistemin e shpërndarjes, përmbushet nga furnizuesi publik me pakicë. Furnizuesi Publik me Pakicë parashikohet në ligj si një strukturë brenda shoqërisë së shpërndarjes OSHEE sh.a, e ndarë funksionalisht dhe financiarisht, me licencë për kryerjen e veprimtarisë së furnizimit me energji elektrike të klientëve tariforë.

Ashtu siç u pa dhe më lart, ndonëse në ligj nuk parashikohet ndarja ligjore e pronësisë së operatorëve të rrjetit, praktikisht OSHEE sh.a nuk ka bërë ndarjen ligjore të pronësisë siç ka bërë OST, por vazhdon ende të operojë njëkohësisht si operator i sistemit të shpërndarjes dhe furnizues publik me pakicë558. Kjo mënyrë e të organizuarit është në kundërshtim të hapur me parashikimin e bërë në direktivën 2003/54/KE. Me miratimin e ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike çështja e ndarjes së pronësisë ndërmjet operatorëve të rrjetit ka marrë zgjidhje duke u përafruar plotësisht me legjislacionin evropian në fushën e energjisë dhe përkatësisht me direktivën 2009/72/KE. Për marrëdhëniet ndërmjet dy funksioneve të cilat i ushtron shoqëria OSHEE sh.a do të flitet më gjerë në pjesën kur do të trajtohen çështjet mbi funksionimin e tregut të energjisë elektrike në Shqipëri.

- Hyrja e palëve të treta në rrjetin e shpërndarjes

Ashtu siç u paraqit dhe më lart në rastin e OST, edhe për operatorin e rrjetit të shpërndarjes ligji për sektorin e energjisë elektrike nuk parashikon dispozitat detyruese që lidhen me të drejtën e hyrjes së palëve të treta në rrjet si edhe trajtimin e refuzimeve dhe kundërshtimi i tyre nuk gjejnë parashikim. Praktikisht e drejta e hyrjes në rrjetin e shpërndarjes jepet vetëm nëpërmjet rregullave teknike siç janë ato të Kodit të shpërndarjes së energjisë elektrike559, rregullores së lehtësimit të hyrjes në rrjet të

558Ibid 498, pika 2 bën përkufizimin sipas tekstit në vijim: “Furnizuesi Publik me Pakicë” është një strukturë e organizuar brenda shoqerisë së shpërndarjes, e ndarë funksionalisht dhe financiarisht, me licencë për kryerjen e veprimtarisë së furnizimit me energji elektrike të klientëve tariforë”. 559Vendimi i Bordit të Komisionerëve Nr.100, datë 26.08.2008 “Për mТratТmТn e kodТt të sСpërndarjes së energjisë elektrike.

166

centraleve të rinj elektrike me kapacitet të përgjithshëm jo më të madh se 5 MW560 si edhe rregullores së lidhjeve të reja, marrëveshjes së lidhjes së re dhe formularit të aplТkТmТ për lТdСje të re”561. Kjo qasje në ligjin për sektorin e energjisë elektrike në Shqipëri është gjithashtu në shkelje të plotë të legjislacionit evropian në fushën e energjisë lidhur me eksesin e palëve të treta në rrjet dhe përkatësisht me direktivën 2003/54/KE. Me miratimin e ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike është përafruar tërësisht legjislacioni evropian në fushën e energjisë elektrike në lidhje me eksesin e palëve të treta. Për sa i përket tarifave të rrjetit të shpërndarjes, siç do të trajtohet edhe më poshtë, ato janë të miratuara dhe publikuara nga ERE sipas metodologjisë përkatëse.

- Tarifa e Shpërndarjes së Energjisë Elektrike

Marrëdhëniet midis Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes dhe pjesëmarrësve të tregut për shpërndarjen dhe shërbimet që lidhen me të janë pjesë e tregut të rregulluar562. Faturimi i energjisë së shpërndarë dhe furnizuar bëhet në faturë mujore, mbi bazën e të dhënave të marra nga sistemi i matjes i OSHEE dhe çmimit të miratuar dhe publikuar nga ERE563. Tarifa e Shpërndarjes së energjisë elektrike llogaritet nga ERE sipas Metodologjisë së llogaritjes së tarifës së shpërndarjes së energjisë elektrike564. Tarifa e shpërndarjes së energjisë elektrike llogaritet duke supozuar që Operatori i Sistemit të Shpërndarjes së Energjisë Elektrike (OSHEE) dhe Furnizuesi Publik me Pakicë (FPP) do të jenë brenda të njëjtës kompani .

Përcaktimi i tarifave të aksesit në shpërndarje dhe tarifave të përdorimit të rrjetit të shpërndarjes për përdoruesit e sistemit shqiptar të shpërndarjes sipas kësaj metodologjie bazohet në parime të qarta të tarifimit dhe detajimit të të dhënave të nevojshme për përcaktimin e tarifave të drejta, transparente dhe në përputhje me Traktatin për Komunitetin e Energjisë së Evropës Juglindore (ECSEE), në mënyrë që të krijohet mundësia që klientët jo-tarifore dhe centralet prodhuese tregtare të energjisë elektrike të marrin pjesë në tregun rajonal.

ERE në përcaktimi e tarifave për Operatorin e Sistemit të Shpërndarjes bazohet ne parimin e moslejimit të nder-subvencionimit midis grupeve të konsumatoreve, në reflektimin e kostos aktuale të shërbimit për çdo grup konsumatorësh sipas niveleve të tensionit, nxitjes së përdorimit me efektivitet të energjisë elektrike, bërjes transparente për të gjitha palët e interesuara të shpenzimeve të përfshira në tarifë. Gjithashtu tarifat duhet t’Т lejojnë OperatorТt të SТstemТt të SСpërndarjes mundësinë e arsyeshme për te realizuar normën e lejuar te fitimit mbi bazën e aseteve te rregulluara, te miratuar nga ERE. Ne

560VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.56, datë 10.04.2007 “Për mТratТmТn e rregullores së lehtësimit të hyrjes në rrjet të çentraleve të rinj elektrike me kapacitet të përgjithshëm jo më të madh se 5 MW”. 561Ibid 506. 562Ibid 498, pika 4, pika 4.13, gërma A). 563Referuar vendТmТt të BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 147, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e tarifës të sСpërndarjes së energjТsë elektrТke për perТudСën e tretë rregullatore”, tarifa e shërbimit të shpërndarjes së energjisë elektrike për periudhën e tretë rregullatore (vitet 2012 –2014), do të jetë 5 lekë/kWh. Referuar vendimit të Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 146, datë 26.12.2014 “Përpërcaktimin e tarifës së shërbimit të shpërndarjes së energjisë elektrike për vitin 2015 në nivelin e tensionit 35 KV”, tarifa e shërbimit të shpërndarjes së energjisë elektrike për përdoruesit e sistemit të shpërndarjes në nivelin e tensionit 35 kV do të jetë 1.5 lekë/kWh, ndërsa referuar vendimit të Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 147, datë 26.12.2014 “Për përcaktimin e tarifës mesatare të shërbimit të shpërndarjes së energjisë elektrike për vТtТn 2015“, tarifa mesatare e shërbimit të shpërndarjes së energjisë elektrike për përdoruesit e sistemit të shpërndarjes për vitin 2015 do të jetë 4.79 lekë/kWh. 564VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 79, datë 26.06.2008 “Për mТratТmТn e metodologjТsë për llogarТtjen e tarТfave të operatorТt të sТstemТt të sСpërndarjes së energjТsë elektrТke”.

167

tarifat e shërbimit të operatorit sistemit të shpërndarjes pranohen vetëm shërbimet dhe asetet e siguruara në mënyrë të kujdesshme. Gjithashtu tarifat për shërbimet e shpërndarjes duhet të mbeten relativisht të qëndrueshme gjatë kohës.

Ajo çfarë konsiderohet thelbësore lidhet me faktin se në metodologji përcaktohet se të ardhurat që lidhen me përdorimin e sistemit të shpërndarjes duhet të mblidhen nga klientët tariforë dhe jo-tariforë të Furnizuesit Publik me Pakicë në mënyrë transparente dhe jo-diskriminuese. Grupet e krahasueshme të klientëve tarifore dhe jo–tarifore, si dhe centralet prodhuese të lidhura në sistemin e shpërndarjes, duhet të paguajnë të njëjtën tarifë për përdorimin e rrjetit të shpërndarjes, në mënyrë direkte ose indirekte. Klientëve tarТforë do t’u sСpërndaСen kostot e Сumbjeve të energjТsë në varësТ të nТvelТt të tensТonТt ku ata furnizohen. Kosto e blerjes së energjisë së nevojshme për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes përfshihet në tarifën e shërbimit të shpërndarjes së energjisë elektrike sipas nivelit të tensionit. Në tarifën e shpërndarjes për vitin 2015 nuk janë përfshirë kostot e shkaktuara nga humbjet jo-teknike të energjisë elektrike në rrjetin e shpërndarjes.

Në miratimin e tarifave të shpërndarjes dhe furnizimit me pakicë të energjisë elektrike për vitin 2015 Bordi i Komisionerëve të ERE u mbështet në argumentet dhe llogaritjet e kostove të argumentuara, në metodologjinë e caktimit të çmimeve dhe tarifave për konsumatorët fundore, si dhe në mendimet dhe propozimet e palës së interesuar (OSHEE sh.a) të shprehur në seancën dëgjimore publike të zhvilluar me grupet e interesit. Për shkak të operimit në treg të aktiviteteve të shpërndarjes dhe furnizimit publik me pakicë nën statusin e administrimit të përkohshëm565, ERE pezulloi procesin e rishikimit të të ardhurave të kërkuara të kompanive publike (KESH sh.a, OST sh.a, OSHEE sh.a) në vitet 2013-2014.

Statusi juridik i kompanisë CEZ Shpërndarje sh.a (në administrim të përkohshëm) e bëri të pamundur vlerësimin e tarifave për aktivitetin e shpërndarjes dhe furnizimit me pakicë të energjisë elektrike sepse treguesit e performancës të tillë si të tillë si niveli i humbjeve të pranuara në tarifë si kosto e arsyeshme, sasia e lëvruar në rrjetin e shpërndarjes, investimet e kryera të vendosur në Deklaratën Rregullatore i adresohen të licencuarit dhe investitorit përkatës. Këta tregues të përcaktuar sipas Deklaratës Rregullatore jo vetëm që nuk u arritën por edhe u përkeqësuan duke sjellë një efekt të ndjeshëm në të ardhurat e kompanisë për të cilët nuk mund të merrej vendim nga ana e ERE për sa kohë që statusi juridik i CEZ Shpërndarje sh.a. vazhdonte të mbetej i përkohshëm dhe ndërkohë Deklarata Rregullatore vazhdonte të ishte në fuqi566.

Ky zhvillim e bëri të pamundur zbatimin e mëtejshëm të përcaktimeve të Deklaratës Rregullatore567 dhe kushtëzoi vendimmarrjen e ERE-s për sa i takon nivelit dhe strukturës së tarifave të shpërndarjes për vitet kalendarike 2013 dhe 2014.

565Vendosja nën administrim të përkohshëm të shoqërisë Cez Shpërndarje sh.a u bë me vendimin e Bordit të KomТsТonerëve të ERE Nr. 5, datë 21.01.2013 “Për vendosjen e sСoqërТsë Cez Shpërndarje sh.a, në administrim të përkohshëm dhe emërimin e administratorit të shoqërisë Cez Shpërndarje sh.a., në zbatim të vendТmТt të BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 4, datë 21.01.2013, “Për Сeqjen e lТcencave për aktТvТtetТn e Shpërndarjes së Energjisë Elektrike dhe aktivitetit të Furnizimit Publik me Pakicë të Energjisë Elektrike të sСoqërТsë CEZ sСpërndarje sС.a”. 566Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 12, datë 03.03.2009 “Për mТratТmТn e deklaratës rregullatore”. Në këtë deklaratë përcaktohen 3 periudha rregullimi: periudha e parë e rregullimit 01.01.31-31.12.2010, periudha e dytë e rregullimit 01.01.31-31.12.2011 dhe periudha e tretë e rregullimit 01.01. 2012- 31.12.2014. 567Ibid 566.

168

Në kushtet e liberalizimit të tregut të energjisë elektrike, kërkesë e angazhimeve që vendi ka ndërmarrë në kuadër të implementimit të Traktatit të Komunitetit të Energjisë, ERE miratoi tarifën e përdorimit të rrjetit të shpërndarjes për konsumatorët e lidhur në nivelin e tensionit 35 kV568 e cila do të pasohet me vendimmarrjet e ERE-s në muajt e ardhshëm në mënyrë që të miratohen tarifat edhe për nivele e tjera tensioni 20 – 10 – 6 kV569.

- Humbjet në sistemin e shpërndarjes së Energjisë Elektrike

Humbjet e energjisë elektrike, teknike dhe jo teknike, përfaqësojnë sfidën më të vështirë dhe me efektin më të rëndë negativ në veprimtarinë ekonomiko-financiare të shoqërisë OSHEE sh.a. Aktualishthumbjet totale dhe humbjet jo teknike dhe teknike në veçanti, kanë nivele të papranueshme, çka reflektohet në nivelin e ulët të faturimeve të energjisë elektrike ndaj konsumit të përgjithshëm570.

Humbjet teknike varen drejtpërsëdrejti nga niveli jo i mirë teknik dhe mosplotësimi i kushteve dhe standardeve teknike të sistemit të shpërndarjes. Në kohën e privatizimit të rrjetit të shpërndarjes pritshmëria ishte që CEZ Shpërndarje do të zvogëlonte humbjet në 17% deri në vitin 2014571dhe do të investonte rreth 200 milion US$ gjatë pesë viteve në sistemin e shpërndarjes (2010-2014).

Duke pasur parasysh që ish-CEZ Shpërndarje nuk ishte në gjendje dhe nuk u tregua e gatshme për të ndërmarrë veprime dhe realizuar investimet e nevojshme për të reduktuar në mënyrë efektive humbjet teknike dhe jo teknike, këto të fundit u rritën në 51,1% në fund të vitit 2012 dhe me një mesatare vjetore 45% deri në fund të vitit 2013, ndërsa në vitin 2014 rezultuan me një përmirësim të rëndësishëm në më pak se 38%. Performanca nën optimalen, mungesa e investimeve dhe menaxhimi i dobët nga ana e sektorit të shpërndarjes solli humbje të larta të energjisë.

Privatizimi i kompanisë së shpërndarjes nuk funksionoi ashtu si pritej dhe ish-CEZ Shpërndarje, dështoi ndër të tjera edhe në zvogëlimin e nivelit të humbjeve teknike dhe jo teknike.

Në janar të 2013, ERE Т СoqТ lТcencën kompanТsë “CEZ SСpërndarje” për sСkak të mosrespektimit të detyrimeve të përcaktuara sipas kushteve të licencës dhe emëroi një administrator të përkohshëm publik për të drejtuar dhe administruar sistemin e shpërndarjes572.Në këtë mënyrë, përpos faktit të dështimit të procesit të privatizimit dhe

568Bazuar në vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 147, datë 26.12.2014 “Për përcaktimin e tarТfës mesatare të sСërbТmТt të sСpërndarjes së energjТsë elektrТke për vТtТn 2015”, tarТfa për aksesТn ne rrjetin e shpërndarjes në nivelin e tensionit 35 kV është 1.5 lekë/kWh, ç`ka mundëson daljen në treg të hapur të konsumatorëve të lidhur në këtë nivel tensioni. Ky vendim u ndërmor në zbatim të angazhimeve që vendi ka ndërmarrë në kuadër të implementimit të Traktatit të Komunitetit të Energjisë. 569Miratimi i tarifës së aksesit për nivelet e tjera të tensionit u vendos të bëhet në një kohë të dytë, brenda vitit 2015, duke u nisur nga fakti se kompania do të arrijë të evidentojë asetet sipas nivelit të tensionit si dhe nivelin e humbjeve. 570Në vitin 2009 niveli i humbjeve në sistemin e shpërndarjes ishte 33.98% kurse niveli i arketimeve ishte në shifrën e 76.4% të energjisë elektrike të faturuar. (Burimi: raporti vjetor i publikuar nga ERE- Raport Vjetor “Gjendja e SektorТt të EnergjТsë dСe VeprТmtarТa e ERE-s gjatë VТtТt 2009”). 571Sipas Deklaratës Rregullatore ERE parashikonte një ulje të humbjeve totale në sistemin e shpërndarjes sipas skenarit: 4% ulje për periudhën e parë të rregullimit, 4% ulje për periudhën e dytë të rregullimit dhe 9% ulje për përiudhën e tretë të rregullimit. (me vendimin Nr. 93 Datë 30.11.2010 “Për mТratТmТn e programТt të uljes se Сumbjeve totale per tre perТudСat e rregullТmТt” të BordТt të KomТsТonerëve të ERE u riskedulua programi i uljeve në sistemin e shpërndarjes. Vlera totale mbetet e njëjtë por për dy periudhat e para në mënyrë kumulative humbjet në shpërndarje ulen me 6% ndërsa për periudhën e trete rregullatore humbjet ulen edhe me 11% të tjera). 572VendТmТ Nr. 4, datë 21.01.2013 “Për Сeqjen e lТcencave të sСoqërТsë Cez SСpërndarje sС.a, për aktТvТtetТn e shpërndarjes së energjise elektrike, miratuar me vendimin Nr. 8, date 25.01.2008, te ndryshuar, dhe për

169

gjendjes në të cilën ndodhej jo vetëm sistemi i shpërndarjes por i gjithë sistemi elektroenergjetik, qeveria mori përgjegjësinë dhe më thelbësorja riskun fiskal për kryerjen e importeve të energjisë elektrike të nevojshme për të kompensuar humbjet e energjisë elektrike në rrjetin e shpërndarjes.

Pas negociatave të vazhdueshme në tetor të vitit 2014 Qeveria Shqiptare rimori përsëri 100 % të aksioneve të ish-kompanТsë “CEZ SСpërndarje” të cТlat Т ТsСТn dСënë përmes një procesТ prТvatТzТmТ kompanТsë çeke “CEZ as”. Aktualisht sektori i shpërndarjes përballet me një kombinim të sfidave që lidhen me energjinë e pa-faturuar për shkak të mungesës së matësve, ose matësve të dëmtuar dhe vjedhjeve në sistem (humbjeve jo-teknike), si dhe me arkëtimet e pamjaftueshme për energjinë e faturuar, të cilat çuan në lindjen e problemeve financiare të ish-kompanisë private të shpërndarjes CEZ Shpërndarje. Kjo situatë solli që Operatori i Sistemit të Shpërndarjes të përballej me vështirësi financiare dhe nuk ishte në gjendje të hynte në tregjet e kapitalit për të kërkuar financime.

Miratimi i Planit të Rimëkëmbjes Financiare të Sektorit të Energjisë Elektrike573 dhe kredia574 prej 150 milionë $ e ofruar nga Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (IBRD) e cila në masë të konsiderueshme do të jetë e orientuar kryesisht në sistemin e shpërndarjes përbëjnë një zhvillim të ri në sektorin e energjisë elektrike. Një ndër objektivat kryesorë të reformës në energjinë elektrike është përmirësimi i efikasitetit të sistemit të energjisë në sektorin e shpërndarjes duke zvogëluar humbjet nëpërmjet investime të konsiderueshme për rehabilitimin e sistemit elektrik të shpërndarjes.

Nëse humbjet e energjisë elektrike, teknike dhe jo teknike, do të ishin brenda standardeve të kërkuara, atëherë me zvogëlimin e humbjeve jo teknike do të zvogëlohet dhe kërkesa për energji elektrike dhe si pasoje e prodhimit me kosto me të ulët të energjisë elektrike nga burimet hidrike edhe çmimet e energjisë elektrike do të ishin më të ulëta.

VII.1.2.Prodhuesi Publik

VII.1.2.a. KESH Gjenerimi (KESH-GEN)

Koorporata Elektroenergjetike Shqiptare (KESH sh.a.)575, në përgjigje të dinamikave të zhvillimit të kuadrit ligjor kombëtar, i cili synon harmonizimin me legjislacionin e Bashkimit Evropian për energjinë, ka pësuar një sërë transformimesh thelbësore që nga viti 2000 dhe sot është e fokusuar në prodhimin dhe tregtimin e energjisë elektrike.

Koorporata Elektroenergjetike Shqiptare (KESH sh.a.) është shoqëria më e madhe prodhuese me kapital tërësisht shtetëror dhe është përgjegjëse për prodhimin e energjisë elektrike, si dhe për mirëmbajtjen dhe zhvillimin e aseteve të gjenerimit (Kaskada më të madhe në Ballkan dhe e cila është ndërtuar mbi Lumin Drin me fuqi totale të instaluar prej 1350 MW576 dhe TEC-i i Vlorës me fuqi totale të instaluar 97 MW577). aktТvТtetТn e furnТzТmТt publТk me pakТcë të energjТsë elektrТke” të mТratuar me vendТmet e bordТt të komisionerëve nr. 09, datë 25.01.2008, të ndryshuar. 573VKM Nr. 171, datë 25.02.2015 “Për MТratТmТn e Planit të Rimëkëmbjes së Sektorit të Energjisë ElektrТke”. 574LТgjТ Nr. 170/2014 “Për RatТfТkТmТn e MarrëvesСjes së Huasë ndërmjet RepublТkës së SСqТpërТsë dСe Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim për Financimin e Projektit për Rimëkëmbjen e Sektorit të EnergjТsë ElektrТke”. 575Shoqëria Elektroenergjetike Shqiptare (KESH sh.a.) është shoqëri aksionare me kapital të zotëruar 100% nga Shteti Shqiptar sipas aktit të themelimit datë 17.10.1995, regjistruar në Gjykatën e Rrethit Tiranë me Vendimin Nr. 12728, datë 06.11.1995. 576Kaskada e lumit Drin për pjesën e aseteve që administrohen nga KESH sh.a përbehet nga HEC Fierzë me kapacitet të instaluar 500 MW dhe me prodhim 35% ndaj atij total për vitin 2014, HEC Koman me

170

Shoqëria KESH sh.a administron 79% të kapaciteteve prodhuese të energjisë elektrike në vend. Për vitin 2014 me prodhimin nga Hidrocentralet në administrim të saj, KESH sh.a ka plotësuar 71.36% të kërkesës për furnizimin e klientëve tariforë.

Prodhimi Publik i energjisë elektrike kryhet nga KESH-GEN e cila është një strukturë brenda KESH-it e pajisur me licencë për prodhimin për një afat 30 vjeçar578 dhe tregtimin e energjisë elektrike për një afat 25 vjeçar579.

Bazuar në modelin e tregut KESH-GEN në funksionin e prodhuesit publik ka detyrimin të garantojë shërbimet ndihmëse dhe energjinë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e transmetimit, të prodhojë dhe ofrojë energjinë e elektrike deri në atë shkallë sa të plotësohet kërkesa për energji nga klientët tariforë dhe në rast tepricash në prodhim të operojë në tregtimin ose shkëmbimin e tij në tregun vendas dhe/ose rajonal.

- Tarifa e prodhimit të energjisë elektrike nga KESH-GEN

Marrëdhëniet midis KESH sh.a, për pjesën që i takon prodhimit dhe tregtimit të energjisë elektrike për shërbimet ndihmëse dhe humbjet në sistemin e transmetimit si edhe për mbulimin e kërkesës për energji elektrike të klientëve tariforë, dhe pjesëmarrësve të tjerë të tregut të energjisë elektrike janë pjesë e tregut të rregulluar.

Përcaktimi i tarifave të kompanisë publike të prodhimit bazohet në parimet e njohura të vendosjes së tarifave të drejta dhe transparente mbi bazën e të dhënave të detajuara, të cilat transmetojnë sinjalet e duhura të çmimeve.

Tarifa e prodhimit të energjisë elektrike për kompaninë publike të prodhimit (KESH-GEN) llogaritet bazuar në metodologjinë e llogaritjes së tarifave për kompaninë publike të prodhimit dhe mbështetet në parashikimin e prodhimit vendas neto nga burimet hidrike për vitin pasardhës, si dhe përfshin të gjitha shpenzimet operative (OPEX) dhe kapitale (CAPEX)580.

Tarifat duhet të pasqyrojnë koston e shërbimit, duhet të sigurojnë nxitje për nivelin e përshtatshëm të investimeve në burime prodhuese dhe kapaciteteve që lidhen me to, për të siguruar furnizim të sigurtë dhe të qëndrueshëm gjatë jetëgjatësisë së tyre, duhet të sigurojnë sinjale të qarta çmimesh që nxisin përdorimin me efektivitet të energjisë elektrike nga konsumatorët.

Shpenzimet të përfshira në tarifat e rregulluara duhet të jenë transparente për të gjitha palët e interesuara përfshirë një normë të arsyeshme kthimi mbi bazën e rregulluar të aseteve (RBA). Vetëm shërbimet dhe produktet e blera në mënyrë të kujdesshme nga KPP të energjisë elektrike do të pranohen në tarifat e prodhimit. Çmimet për shërbimet e energjisë elektrike duhet të jenë relativisht të qëndrueshme përgjatë kohës. Për vitin 2015

kapacitet të instaluar 600 MW dhe me prodhim 41% ndaj atij total për vitin 2014 si edhe HEC Vau i Dejës me kapacitet 250 MW dhe me prodhim 17% ndaj atij total për vitin 2014 (burimet e informacionit KESH sh.a). 577Shoqëria KESH sh.a gjithashtu zotëron 100% të aksioneve të Shoqërisë TEC Vlorë sh.a. 578Licencë për Prodhimin Energjisë Elektrike miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.23, datë 25.03.2009 “Mbi Rinovimin e Licencave në Aktivitetin e Prodhimit dhe Tregtimit të Energjisë Elektrike shoqërisë KESH sh.a”. 579Licencë për Tregtimin e Energjisë Elektrike miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 34, datë13.05.2014 “Për RТnovТmТn e LТçensës së SСoqërТsë KESH sС.a në AktТvТtetТn e TregtТmТt të EnergjТsë ElektrТke”. 580Metodologjia e tarifës së KESH GEN, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 77, datë 26.06.2008, “Për mТratТmТn e metodologjТsë së llogarТtjes së tarТfës për kompanТnë publТke të gjenerТmТt të energjТsë elektrТke”.

171

tarifa e miratuar nga ERE për energjinë e prodhuar nga KESH-GEN është 1.45 lekë/kWh581.

Sipas rekomandime të vazhdueshme të Autoritetit të Konkurrencës lidhur me aplikimin për tarifat e reja të shërbimeve që konsiderohen si monopol në tregun e energjisë elektrike, tarifa e gjenerimit duhet të jetë e orientuar drejt kostos së gjenerimit dhe normës së kthimit të kapitalit si edhe mbështetur në pikën 5.7, paragrafi i fundit të Modelit të Tregut të Energjisë, çdo fitim neto nga eksportet i KESH sh.a (nëse parashikohet të kryhet eksport), duhet të kihet parasysh që të reflektohet në përfitim të klientëve tariforë582.

VII.1.2.b. Termocentrali i Vlorës (TEC Vlora sh.a)

Projekti për ndërtimin e Termocentralit të Vlorës (Tec Vlorë) u financua nga Banka Botërore, Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim BERZH (EBRD), Banka Evropiane e Investimeve "BEI" si dhe Korporata Elektroenergjetike Shqiptare (KESH sh.a). Ndërtimi i TEC Vlora u bë për të rritur prodhimin e energjisë nga termocentralet (diversifikimi i burimeve) për plotësimin e një pjese të kërkesës së brendshme të ngarkesës bazë, duke lejuar në këtë mënyrë një përdorim sa më efektiv të rezervës hidroenergjetike për të plotësuar kërkesën e brendshme të pikut dhe për të mundësuar shkëmbime energjie të ngarkesës bazë me sisteme të tjera energjetike të rajonit si edhe në kuadër të zbatimit të një regjimi të fortë politikash. Vlera e projektit arrin vlerën e 130 milion euro. Për shkak të problemeve teknike të konstatuara gjatë testimeve ende nuk është mundësuar vënia në punë e TEC-Vlora. Nga ana e Shoqërisë KESH sh.a e cila ka në zotërim 100 të aksioneve të shoqërisë TEC Vlorë sh.a583 po bëhen përpjekje për kontraktimin e një konsulenti i cili do të bëjë projektin e riparimit të defektit në sistemin e ftohjes në TEC Vlora584. Aktualisht ky TEC është programuar dhe funksionon me naftë e cila në kushtet e çmimit të bursës botërore të naftës ka kosto të cilat konsiderohen të larta referuar çmimit të energjisë elektrike në treg. Në kushtet kur projekti i gazsjellësit TAP kalon në Shqipëri, po tregohet interes dhe po shqyrtohet mundësi e kalimit të TEC-it nga punimi me naftë në punimin e tij me gaz. Gjithsesi ndryshimi i ciklit të procesit kërkon një vlerësim të thelluar dhe ka kosto financiare për shtetit shqiptar kur dihet që aktualisht ky TEC nuk krijon të ardhura për shkak se nuk prodhon.585. Në vТtТn 2009 sСoqërТa “TEC Vlorë” sС.a ësСtë lТcencuar nga ERE për prodСТmТn e energjТsë elektrТke nga Termocentrali i Vlorës586.

- Tarifa e Prodhimit të TEC Vlorë

Tarifa e prodhimit të energjisë elektrike nga TEC Vlorë sh.a përcaktohet në bazë të metodologjisë se miratuar nga ERE për llogaritjen e tarifave për kompaninë publike të

581Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 139 Datë 26.12.2014 “Për Përcaktimin e Tarifës së ProdСТmТt të EnergjТsë ElektrТke nga KESH sС.a për vТtТn 2015”. 582Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr.133 datë 14.12. 2009 “Për dТsa rekomandТme për EntТn Rregullator të Energjisë në lidhje me aplikimin për tarifat e reja të energjisë elektrike për vitin 2010 nga KESH sС.a, OST sС.a dСe OSSH sС.a”, pТka II.1 e dispozitivit. 583Me vendimin Nr. 38602, datë 18.06.2007 të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, është krijuar shoqëria aksionare Termocentrali Vlorë sh.a me aksioner të vetëm KESH sh.a, e cila do të zotërojë dhe operojë termocentralin me cikël të kombinuar. 584Është shpallur një tender për përzgjedhjen e një kompanie të specializuar konsulence për projektin e riparimit të defektit në sistemin e ftohjes në TEC Vlora. (Burimi KESH sh.a) 585Shoqëria KESH sh.a parashikon përgatitjen e një studimi pre-fisibiliteti ku do të analizohet në mënyrë krahasuese kosto e përdorimit të gazit natyror në prodhimin e energjisë elektrike nga TEC Vlora.( burimi KESH sh.a). 586VendimТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 11, datë 02.03.2009, “Për lТcensТmТn e sСoqërТsë “TermocentralТ Vlorë” sС.a për kryerjen e aktТvТtetТt të prodСТmТt të energjТsë elektrТke”.

172

prodhimit e cila u trajtua në rastin e miratimit të çmimit të prodhimit të energjisë elektrike për shoqërinë KESH sh.a (KESH-GEN)587. Për vitin 2015 ERE nuk ka miratuar tarifën fikse për prodhimin e energjisë elektrike nga TEC Vlorë sh.a pasi kjo e fundit nuk ka aplikuar pasi ndodhet në kushtet e pamundësisë për të prodhuar si shkak i defektit në impiantin e ftohjes.

AktualТsСt KESH sС.a dСe TEC Vlorë sС.a kanë nënsСkruar marrëvesСjen “Për RregullТmТn e MarrëdСënТeve FТnancТare ndërmjet KESH sС.a dСe TEC Vlorë sС.a”588, objekti i së cilës është rregullimi i marrëdhënieve mes palëve për periudhën transitore deri në përfundimin e ri-komisionimit dhe rifillimit të veprimtarisë prodhuese për shitblerjen e energjisë elektrike të termocentralit sipas marrëveshjes se shitblerjes të nënshkruar ndërmjet KESH sh.a dhe TEC Vlorë sh.a të miratuar nga ERE me vendimin Nr. 103, datë 21.12.2009.

- Investimet në mirëmbajtjen dhe përmirësimin e njësive prodhuese publike ekzistuese.

Shoqëria KESH sh.a po investon shumë për të modernizuar, përmirësuar aftësitë industriale dhe për të arritur në këtë mënyrë standardet më të larta të prodhimit të energjisë elektrike.

Projekti i Sigurisë së Digave përfshin investime në hidrocentralet e Kaskadës të lumit Drin dhe është një bashkëfinancim i disa prej Institucioneve Financiare Ndërkombëtare, ku me kryesoret janë:

- WB-Banka Botërore - EBRD-Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim - Qeveria Zvicerane e përfaqësuar nga Sekretariati i Shtetit për Çështjet Ekonomike-

SECO - Qeveria Gjermane nëpërmjet Bankës së Kreditimit të Rindërtimit-KfW

Objektivat kryesorë të Projektit të Sigurisë së Digave, të përcaktuar në kuadrin e Programit Rajonal të Komunitetit të Energjisë për Evropën Juglindore - (ECSEE APL-5 589) janë rritja e sigurisë së digave të hidrocentraleve më të mëdha të Sistemit Elektroenergjetik Shqiptar në kaskadat e lumenjve Drin dhe Mat dhe Rritja e sigurisë së furnizimit me energji elektrike, nëpërmjet rritjes dhe përmirësimit të efiçiencës së prodhimit të energjisë elektrike nga burimet hidrike, duke ndikuar në këtë mënyrë edhe në rritjen e qëndrueshme të sigurisë së furnizimit me energji elektrike në tregun rajonal të energjisë.

Projekti i Sigurisë së Digave, është projekt i një rëndësie prioritare për Sistemin Elektroenergjetik dhe për vendin. Realizimi i Projektit të Sigurisë së Digave do të rrisë prodhimin e energjisë elektrike përmes optimizimit të përdorimit të rezervës hidroenergjetike në kaskadën e Lumit Drin dhe do të bëjë integrimin energjetik të vendit në nivel Evropian përmes respektimit të standardeve të ENTSO-E (Rrjeti Evropian i Operatoreve te Sistemeve të Transmetimit te Elektricitetit). Projekti i Sigurisë se Digave ka filluar në vitin 2009 dhe parashikohet të përfundojë në vitin 2017 dhe vlera totale e projektit është 76,5 milion Euro.

587Ky objekt konsiderohet si pjesë e portofolit të gjenerimit publik e për rrjedhojë edhe kostot fikse të shpërblimit të borxhit, përfshihen në tarifën e gjenerimit. 588Marrëveshja Nr. 1283, datë 13.02.2015 e nënshkruar ndërmjet shoqërisë KESH sh.a (shoqëria mëmë) dhe shoqërisë TEC Vlora sh.a. (shoqëria bijë). 589Shiko http://www.wbif.eu/projects/5

http://www.wbif.eu/projects/5

173

Shoqëria KESH sh.a. për vitin 2014, bazuar në fushat prioritare dhe objektivat për rritjen e eficencës së prodhimit, ruajtjes dhe sigurinë e veprave hidroteknike si dhe përmirësimit të kushteve të punës në Hidrocentrale, ka realizuar investime me fonde nga aktiviteti i saj financiar sipas programin të zhvillimit.

Projektet e realizuara gjatë këtij viti mundësuan përmbushjen e kërkesave adekuate për të zëvendësuar pajisje dhe impiante të amortizuara të cilat paraqisnin risk të lartë në ndërprerje të paplanifikuara të proceseve të prodhimit të energjisë elektrike.

Përveç domosdoshmërisë së zëvendësimit të pajisjeve dhe impianteve me qëllim garantimin e funksionimit të rregullt të proceseve të prodhimit, këto projekte kanë ndikuar gjithashtu në rritjen e efiçiencës në nyjet e transmetimit të energjisë elektrike, sigurinë dhe besueshmërinë në punë të gjeneratorëve dhe impianteve ndihmëse.

Së fundmi shoqëri të huaja kanë shprehur interes dhe kanë bërë propozimet e tyre lidhur me mundësinë e ndërtimit të HEC Skavica ose të Hidrocentraleve të tjerë në gjurmët e projektit ekzistues të HEC Skavica. Oferta janë paraqitur nga sСoqërТte “NorТnco InternatТonal”590, “Nyrol Energy” & “Eksen HoldТng”591, propozimi i Prof. Dr. Franjo Pranjic (Slloveni)592 dhe së fundmi nga Bereket Enerji Uretim A.S. Këto propozime janë të bazuara në të dhënat dhe vlerësimet e ofruara në studimin e porositur dhe financuar nga KESH sС.a “VlerësТmТ Т potencТalТt energjetТk të DrТnТt të ZТ, SemanТt dСe Vjosës” dСe realizuar nga konsulenti SOGREAH në vitin 2009. Shoqëria Bereket Enerji Uretim A.S ka nënshkruar edhe një memorandum mirëkuptimi me Ministrinë e Energjisë dhe Industrisë për kryerjen e studimit të fizibilitetit593.

Ndonëse në vlerësimin e alternativave të HEC Skavicës, KESH sh.a. është më shumë i interesuar për të pasur një HEC me basen sa më të madh në mënyrë që të krijojë kushte më të favorshme për shfrytëzimin optimal të kaskadës, minimizimin ndjeshëm të riskut hidrik dhe rritjen e mundësive parandaluese dhe minimizimit të përmbytjeve në zonën e nën Shkodrës, ndërtimi i HEC Skavica mbetet një sipërmarrje e vështirë dhe po aq e vështirë është edhe gjetja e financimeve për ndërtimin e saj në mënyrë që të jetë sa më e favorshme për qeverinë shqiptare.

VII.1.3. Prodhuesit e Vegjël dhe të Pavarur të Energjisë Elektrike (PVE & PPE)

Referuar ligjit për sektorin e energjisë elektrike kemi dy nocione që lidhen me përkufizimin e prodhuesve të ndryshëm nga ai publik i cili u trajtua më lart. Këto përkufizime janë për përcaktimin e Prodhuesit të Pavarur të Energjisë Elektrike i cili

590Varianti i propozuar për zhvillimin e projektit është ai i ndërtimit të HEC Skavicës me digë 96 m të lartë, ku niveli maksimal i liqenit në digë nuk kalon lartësinë në vlerë absolute 385 masl (m mbi nivelin e detit), variant me volumin aktiv minimal të rezervuarit 234 milion m3, në sasi më pak se 10% e volumit aktiv të rezervuarit të Fierzës, i cili përkon me variantin e zgjidhjes me dy hidrocentrale (Skavica në 385m dhe Katundi i ri) ofruar nga konsulenti Sogreah (i cili në raportin e vlerësimit të potencialit energjetik të lumit Drini i Zi, shprehet për ndërtimin e dy Hidrocentraleve në afërsi të Skavicës dhe Katundit të Ri) 591Propozimi teknik vjen me gjashtë alternativa, të cilat janë versione të alternativave të propozuara nga SOGREAH (për SOGREAH shiko...http://www.it.arteliagroup.com/?pages_id=765&languages_id=1). 592Propozimi paraqet një tablo mbi studimet e kryera deri më sot për ndërtimin e HEC Skavica, i cili pozicionohet në degën e Drinit të Zi, disa metra më lart nga bishti i rezervuarit të HEC Fierzë, në vendin e quajtur Skavicë, në një ngushtice me lartësi të shtratit të lumit rreth 300 m mbi nivelin e detit. Në propozimin e paraqitur shqyrtohet edhe një variant i ri i paparashikuar në ndonjë studim të mëparshëm me lartësi 470m (mnd), për të cilin kemi një rritje të volumit të ujit në liqen me rreth 34% dhe rritje të sipërfaqes së përmbytur me rreth 21,43% krahasuar me variantin 445m (mnd) të propozuar si variant nga SOGREAH 593Memorandumi i Mirëkuptimit (Memorandum of Understanding) Nr.7377 Prot, datë 15.12.2014 ndërmjet Bereket Enerji Üretim A.Ş dhe Ministrisë së Energjisë dhe Industrisë (MEI).

http://www.it.arteliagroup.com/?pages_id=765&languages_id=1

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0CB0QFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.bereketenerji.com.tr%2F&ei=Ah2RVYrTIsqrUaaggogF&usg=AFQjCNHQZ1X0KLyA4hkhD9F5fvd-F6K5kw&sig2=exxvWi1HJuLKJgh9tG9tKA&bvm=bv.96783405,d.d24

174

është prodhuesi jo-publik, i lidhur drejtpërdrejt në sistemin e transmetimit dhe Prodhuesi i Vogël i Energjisë Elektrike i cili është një prodhues me kapacitet të instaluar, që është i lidhur drejtpërdrejt në sistemin e shpërndarjes.

Prodhuesit e Pavarur të Energjisë Elektrike594 janë ato të cilët mund të shesin energji me çmime të negociuara lirisht duke qenë në këtë mënyrë pjesë e tregut të parregulluar. Shembuj të prodhuesve të pavarur në Shqipëri janë njësitë gjeneruese HEC Ulëz, HEC Shkopet, HEC Bistrica 1 & 2 të cilat tregtojnë energjinë elektrike në bazë të kontratave të negociuara lirisht në tregun e energjisë elektrike.

Prodhuesit e Vegjël të Energjisë Elektrike595 ndahen në centralet ekzistues (deri në 10 MW fuqi të instaluar596) dhe centralet e rinj deri në 15 MW fuqi të instaluar.

Prodhuesit e vegjël ekzistues janë ato centralet e vegjël gjenerues të cilët janë ndërtuar para vitit 1990 dhe të cilët kanë qenë pjesë e sistemit elektroenergjetik në aktivitetin e prodhimit dhe në administrim të shoqërisë KESH sh.a deri para privatizimit dhe/ose dhënies së tyre me koncesion nga qeveria shqiptare.

Hidrocentralet ekzistues me kapacitet të instaluar nën 2 (dy) MW iu nënshtruan procesit të privatizimit nëpërmjet transferimit të së drejtës së pronësisë nëpërmjet ankandit si edhe transferimit të së drejtës së zhvillimit nëpërmjet kontratave të koncesionit të formës ROT (Rehabilitim-Operim-Transferim)597.

Fillimisht ligji për privatizimin e hidrocentraleve vendore nuk parashikonte destinacionin e energjisë elektrike të prodhuar nga këto hidrocentrale vendore por me vonë me ndryshimin e tij598 u përcaktua e drejta e KESH sh.a për të lidhur kontrata për shitblerjen e energjisë elektrike të prodhuar nga këto hidrocentrale sipas çmimit të miratuar nga ERE. Gjithashtu u përcaktua edhe përgjegjësia e KESH sh.a për shlyerjen e detyrimeve për energjinë elektrike të marrë deri ato momente.

MbësСtetur në lТgjТn Nr. 9663 date 18.12.2006 “Për KoncesТonet” Т ndrysСuar599, dhënia me koncesion e akseve të rrjedhave ujore për ndërtimin e HEC-eve, realizohej nëpërmjet një procesi transparent dhe konkurrues dhe sipas procedurave me propozim të kërkuar dhe të pa kërkuar (centralet e rinj deri në 15 MW fuqi të instaluar). Aktualisht në Shqipëri operojnë në tregun e energjisë elektrike rreth 98 centrale hidrike private/koncesion me fuqi të instaluar deri në 15 MW.

Angazhimi i investimeve private, nga vendi dhe ndërkombëtare, përfaqëson një rrugë të sigurte për shfrytëzimin e rezervës hidroenergjetike të vendit, por që të arrihet kjo është e nevojshme që të krijohet një mjedis tërheqës për këto investime.

594Çentralet e lidhura në rrjetin e transmetimit në tensionin 110/220/400 kv të cilët tregtojnë energji elektrike në bazë të cmimeve të negociuara lirisht. 595Centralet me fuqi të instaluar deri në 15 MW të lidhura në rrjetin e shpërndarjes në tensionin 6/10/20/35/110 Kv të cilat shesin energji elektrike në bazë të çmimeve të miratuara nga ERE. 596Numri i hidrocentraleve të vegjël të ndërtuar përpara viteve 1990 ishte 84 (tetëdhjetë e katër) ku operimi dhe administrimi i tyre deri përpara privatizimit dhe/ose dhënies me koncesion bëhej nga KESH sh.a. 597LТgjТ Nr. 7973, datë 26.07.1995 “Për koncesТonet dСe pjesëmarrjen e sektorТt prТvat në sСërbТmet publТke dhe infrastrukturë, i ndryshuar. Në total u privatizuan 14 hidrocentrale vendore ekzistuese dhe u dhanë me koncesion 32 te tjerë, me kapacitet të përgjithshëm te instaluar 25.8 MW. 598LТgjТ Nr. 9470, datë 02.02.2006 “Për një sСtesë në lТgjТn Nr. 8527, datë 23.09.1999 "Për prТvatТzТmТn e hidrocentraleve vendore" i ndryshuar. 599SСfuqТzuar me lТgjТn Nr. 125/2013 “Për KoncesТonet dСe PartnerТtetТn PublТk PrТvat” Т ndrysСuar, por Т vlefshëm për ato marrëveshje koncesioni të realizuara përpara miratimit të ligjit të ri.

175

Investitorët privat do të investojnë për ndërtimin e HEC-eve deri 15 MW, vetëm nëse nëpërmjet këtij investimi ata do të realizojnë një normë fitimi konkurruese ne krahasim me sektorët e tjerë, brenda dhe jashtë vendit.

Ligji për koncesionet dhe partneritetin publik privat zbatohet për koncesionet e punëve publike që janë dhënë për ndërtimin, operimin dhe mirëmbajtjen e hidrocentraleve për prodhimin dhe shpërndarjen e energjisë elektrike me fuqi të instaluar mbi 2 MW600. Ky parashikim ka të bëjë me fakti që ndërtimi i kapaciteteve të reja me fuqi të instaluar deri 2 MW do të bëhet mbi bazën e dhënies sëautorizimit referuar nenit 49 të ligjit43/2015 “Për sektorin e energjisë elektrike”.

Përkufizimi i mëparshëm për prodhues të vegjël dhe të pavarur të energjisë elektrike tashmë referuar ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike601 por edhe ligjit për burimet e energjisë së rinovueshme602 është zëvendësuar me termin prodhues me përparësi i energjisë elektrike dhe rregullimi për këtë prodhues bëhet jo më me ligjin për sektorin e energjisë elektrike por me ligjin për burimet e rinovueshme të energjisë duke i dhënë kësaj pjese dimensionin Evropian në fushën e energjisë elektrike.

- Hyrja e PVE-ve & PPE-ve në rrjet603

Për sa i përket pjesës që lidhet me të drejtën e palëve (në këtë rast PVE-të dhe PPE-të) për hyrjen në rrjet zbatohen dispozitat dhe parashikimet e bëra sipas rregullores për lidhjet e reja në sistemin e shpërndarjes604. Kjo rregullore e miratuar nga ERE ka për qëllim rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes dhe Përdoruesve të Sistemit të Shpërndarjes, të cilët kërkojnë të realizojnë një lidhje të re ose të modifikojnë lidhjet e tyre ekzistuese në Sistemin e Shpërndarjes si dhe të përcaktojë procedurat, afatet dhe tarifat për kryerjen e këtij shërbimi nga ana e Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes.

Aplikimi për lidhje të re për burime të reja të gjenerimit në rrjetin e Tensionit të Mesëm (TM) me fuqi të instaluar më shumë se 50 kW do të bëhet pranë njësive përkatëse të autorizuara për pranimin e këtyre aplikimeve605. Sipas rregullores për lidhjet e reja në sistemin e shpërndarjes burimet e reja do të preferohet të lidhen si pjesë shtesë e rrjetit ekzistues 6/10/20/35 kV dhe nëse kjo mënyrë lidhjeje është e pamundur atëherë do të realizohet lidhja e tyre në N/Stacionet e transformimit.

Tarifat për lidhjen me rrjetin e shpërndarjes së energjisë elektrike janë përcaktuar duke pasur parasysh parimin e mosdiskriminimit, transparencës dhe zhvillimit të rrjetit duke ruajtur dhe përmirësuar nivelin e cilësisë së furnizimit me energji elektrike.

Parimisht të gjitha shpenzimet që lidhen me realizimin e lidhjes, përforcimin e pjesës ekzistuese të rrjetit shpërndarës për efekt të realizimit të lidhjes, shtesat e mundshme në pjesën e tensioni të mesëm 35 kV dhe të tensionit të lartë në N/Stacione (kur kërkohet lidhja në to) do të përballohen nga aplikanti.

600LТgjТ Nr. 125/2013 “Për KoncesТonet dСe PartnerТtetТn PublТk PrТvat” Т ndrysСuar, nenТ 5, pТka 1, sСkronja “Т”. 601Ibid 481, neni 3, pika 65. 602Ibid 439, neni 3, pika 1, germa rr). 603Në këtë rast i referohet rrjetit të transmetimit dhe rrjetit të shpërndarjes së energjisë elektrike. 604Ibid 506. 605Ibid 506, pika 2.4, paragrafi i parë.

176

Tarifa e lidhjes në rrjetin e shpërndarjes të burimeve të gjenerimit të energjisë elektrike përbehet vetëm nga 3 komponentë606, të cilat në rastin kur lidhja e burimeve të energjisë do të bëhet në zbarat e rrjetit shpërndarës së n/stacioneve në pronësi të Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes atëherë do të ndryshojnë dhe do të përfshijë element shtesë sipas përcaktimit të bërë nga kjo rregullore607. Pas pranimit të aplikimit nga personi i interesuar bëhet nënshkrimi i marrëveshjes ndërmjet palëve ku përcaktohen të drejtat dhe detyrimet e tyre në zbatim të rregullave dhe procedurave të lidhjes në rrjetin e shpërndarjes për gjeneruesit e energjisë elektrike mbi 50 kW.

- Licencimi

Licencimi në një nga aktivitetet e prodhimit, tregtimit ose furnizimit është hallka e fundit përpara përmbylljes tërësore të procedurave për vënien në eficencë (në një nga veprimtaritë objekt i licencimit) të një njësie gjeneruese (PVE & PPE). Referuar rregullores për procedurat e licencimit, modifikimit, transferimit të plotë/pjesshëm dhe rinovimit të licencave608 çdo person që ka vendqëndrimin e tij në Shqipëri dhe ka për objekt kryerjen e aktiviteteve të parashikuara në këtë rregullore, mund të aplikojë për licencimin e aktivitetit sipas llojit dhe funksionit. Për personat/subjektet e huaj të cilat kërkojnë të ushtrojnë një nga aktivitetet objekt i licencimit, është e nevojshme krijimi i një shoqërie sipas legjislacionit shqiptar në mënyrë që të pajisen me licencë sipas veprimtarisë që do të ushtrojë aktiviteti i tij në sektorin e energjisë elektrike. Në aktet ligjore609 dhe nënligjore610 të sektorit të energjisë elektrike parashikohen 7 (shtatë) tipe licencash për ushtrimin e aktiviteteve në sektorin e energjisë elektrike nga të cilat licenca për aktivitetin e transmetimit të energjisë elektrike, shpërndarjes e energjisë elektrike, furnizimin publik me shumicë dhe furnizimin publik me pakicë konsiderohen licenca ekskluzive dhe ligji ja jep atyre subjekteve dhe aktiviteteve të cilat operojnë në kushtet e monopolit. Licencat e tjera janë të aksesueshme nga pjesëtarët e tjerë të tregut të cilët do të trajtohen në vazhdim. Kohëzgjatja e licencave ndryshon në varësi të aktivitetit që ushtrohet611.

Vetë subjekti i interesuar ose i autorizuari nga ana e tij mund të paraqesë pranë ERE formularin e aplikimit sipas formatit të miratuar së bashku me dokumentacionin e 606Ibid 506, pika 4.14, komponentët e tarifës së lidhjes në rrjetin e shpërndarjes të burimeve të gjenerimit të energjisë elektrike janë: T1–Tarifa e studimit dhe vlerësimit e miratimit të projektimit (10.000 lekë). T2–Tarifa e shërbimeve për realizimin e lidhjes së re (100.000 lekë). T3–Tarifa e fuqisë (lekë/kW fuqi të kërkuar) (0 lekë). T4–Tarifa për kolaudim fillestar të matësit të energjisë elektrike (sipas çmimeve të përcaktuara nga legjislacioni përkatës). 607Ibid 506, pika 4.14, paragrafi i fundit. 608Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 108, datë 09.09.2008 “Për mТratТmТn e rregullores për proçedurat e lТçensТmТt, ndrysСТmТt, transferТmТt të plotë /të pjessСëm dСe rТnovТmТt të lТcensave”. 609Ibid 482, neni 13. 610Ibid 498, pika 4. 611Ibid 608, nenin 5, pika 1 dhe 2, kohëzgjatja dhe vlefshmëria licencave është: -për Prodhimin e energjisë elektrike deri ne 30 vjet; -për Transmetimin e energjisë elektrike deri në 25 vjet; -për Shpërndarjen e energjisë elektrike deri në 30 vjet; -për Furnizimin Publik me Shumicë të energjisë elektrike deri në 5 vjet; -për Furnizimin Publik me Pakicë të energjisë elektrike deri në 5 vjet; -për Furnizimin me energji elektrike të klientëve të kualifikuar deri në 5 vjet; -për Tregtimin e energjisë elektrike deri ne 5 vjet. Për shoqëritë të cilat janë të licencuara në aktivitetin e prodhimit të energjisë elektrike dhe kërkojnë të licencohen në aktivitetin e tregtimit të energjisë elektrike kohëzgjatja e vlefshmërisë së licencës së tregtimit të energjisë elektrike do të përcaktohet në përputhje me atë të licencës së prodhimit të energjisë elektrike.

177

parashikuar kundrejt pagesës paraprake e cila shoqëron aplikimin për licencimin, modifikimin, transferimin e plotë/të pjesshëm dhe rinovimin e licencës.

Të dhënat që kërkohen të paraqiten sipas kësaj rregullore janë të karakterit: të dhëna për aplikimin, dokumentacioni juridik, administrativ dhe pronësor, dokumentacioni financiar dhe fiskal si edhe dokumentacioni teknik. Të gjitha këto të dhëna variojnë në bazë të aktivitetit dhe lidhen jo vetëm më formën e aplikimit për licencimin por edhe për rastet kur kërkohet rinovimi, transferimi ose modifikim i licencës.

Aplikimi i bërë nga subjekti ose personi i autorizuar nga ana e tij shqyrtohet nga Drejtoria e Licencave dhe Monitorimit në ERE e cila pasi konstaton plotësimin e kërkesave sipas nenit 8 dhe 9 të kësaj rregullore përgatit relacionin të cilin e dërgon pranë Bordit të Komisionerëve të ERE dhe i propozon këtij të fundit fillimin ose jo të procedurave për shqyrtimin e aplikimit. Aplikimi i bërë publikohet sipas procedurave të parashikuara në këtë rregullore dhe pasi njihet me objeksionet ose ankesat e mundshme të paraqitura për aplikimin Bordi i Komisionereve te ERE-s shqyrton aplikimin dhe raportin e paraqitur për këtë aplikim dhe në përfundim vendos mbi pranimin ose refuzimin e aplikimit.

Pas marrjes së vendimit nga ERE për licencimin, transferimin e plotë/të pjesshëm, rinovimin apo modifikimin e licencës, aplikuesit i lëshohet licenca përkatëse të cilat regjistrohen nga ERE në regjistrin e licencave i cili është i hapur për publikun sipas rregullave të përcaktuara në këtë rregullore.

Një prodhues i vogël dhe ose i pavarur i energjisë elektrike mund të aplikojë dhe të licencohet njëkohësisht në aktivitetin e prodhimit, tregtimit dhe furnizuesit të kualifikuar612.

- Tarifat e shitjes së energjisë elektrike nga Prodhuesit e Vegjël të energjisë elektrike

Tarifa e shitjes së energjisë elektrike nga prodhuesit e vegjël të energjisë elektrike llogaritet për dy kategori të njësive të vogla gjeneruese (hidrocentralet e vegjël). Kategoria e parë është ajo e hidrocentraleve ekzistues me fuqi të instaluar deri 10 MW dhe kategoria e dytë është ajo e hidrocentraleve të rinj me fuqi të instaluar deri 15 MW.

Arsyetimi i ekzistencës se dy lloj tarifave është përligjur me faktin se në 46 HEC-et ekzistues, nga të cilët 14 të privatizuar dhe 32 të dhënë me koncesion, me kapacitet të përgjithshëm të instaluar 25.8 MW, janë përdorur vetëm investime rehabilituese ose ri-konstruktuese, të cilat janë më të vogla se investimet për ndërtimin e HEC-eve të rinj.

i. Hidrocentralet e rinj me fuqi të instaluar deri 15 MW

Çmimi unik i shitjes së energjisë elektrike për të gjithë HEC-et e rinj me fuqi të instaluar deri në 15 MW, të dhënë me koncesion sipas dispozitave të ligjit Nr. 9663, date 18.12.2006 “Për KoncesТonet” Т ndrysСuar dСe VKM Nr. 27, date 19.01.2007 “Për mТratТmТn e rregullave të vlerësТmТt dСe të dСënТes së koncesТoneve” Т ndryshuar, llogaritet sipas metodologjisë së hartuar nga ERE613referuar parashikimit të bërë në ligjin për sektorin e energjisë elektrike614.

Qëllimi i kësaj metodologjie është të përcaktojë një çmim unik për energjinë elektrike të prodhuar nga HEC-et e rinj me fuqi të instaluar deri në 15 MW, në kushtet kur ERE ka 612 Ibid 498, pika 4.3 dhe 4.4. 613Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE-s Nr. 24, datë 11.04.2007, “Për mТratТmТn e metodologjТsë së përcaktimit të çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrТke nga СТdrocentralet e rТnj me fuqТ të Тnstaluar derТ në 10 MW”. 614Ibid 482, neni 26 pika 1, neni 27 dhe neni 28.

178

rolin bazë dhe përgjegjësinë për nxitjen e investimeve në burime të reja gjeneruese, me synim rritjen e transparencës si dhe krijimin e kushteve të qëndrueshme afatgjata për pjesëmarrjen e sektorit privat në veprimtarinë e prodhimit të energjisë elektrike.

Për HEC-et e dhënë me koncesion të cilët ndërtohen të rinj, në vlerësimin e tarifës së energjТsë elektrТke ësСtë përdorur parТmТ Т nxТtjes së ТnvestТmТt nëpërmjet “feed-in tarТff”615.

Çmimi unik i energjisë elektrike te prodhuar nga HEC-et e rinj me fuqi te instaluar deri ne 15 MW, përcaktohet nga ERE në fillim të çdo viti. Ky çmim unik llogaritet duke iu referuar çmimit mesatar të importit të energjisë elektrike nga KESH sh.a. në vitin paraardhës plus koeficientin 1.1 që u jepet si bonus të licencuarve për energjinë elektrike të prodhuar nga këto HEC-e.

Çmimi unik i përcaktuar sipas kësaj metodologjie, i nënshtrohet rregullimit duke bërë rishikimin e tij në funksion të ndryshimeve të çmimit mesatar të importit të energjisë elektrike dhe normës mesatare të shkëmbimit euro/lekë të publikuar nga Banka e Shqipërisë për të njëjtin vit.

Një tjetër element lehtësues i ofruar nga qeveria është edhe parashikimi ligjor ku përcaktohet se çdo person juridik vendas dhe i huaj, që do të ndërtojë burime të prodhimit të energjisë elektrike me fuqi të instaluar jo më pak se 5 MW për burim, që përdorin lëndë djegëse të lëngëta ose të ngurta dhe pa kufizim për burimet e tjera të rinovueshme të prodhimit, përjashtohet nga taksat doganore për makineritë dhe pajisjet, që bëjnë pjesë në objektin e prodhimit të energjisë elektrike616.

ii. Hidrocentralet ekzistues me fuqi të instaluar deri 10 MW

Nga pikëpamja metodologjike për këto HEC-e çmimi i energjisë elektrike ndryshe nga çmimi unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet e rinj me fuqi të instaluar deri në 15 MW, është vlerësuar sipas metodës së mbulimit të kostove duke mos marre në konsideratë incentivat nxitëse.

Nëpërmjet kësaj metodologjie617, hartimi dhe miratimi i së cilës i referohet ligjit për sektorin e energjisë elektrike, kërkohet të bëhet e mundur nxitja e eficensës në veprimtarinë e prodhimit të energjisë elektrike të të licencuarve dhe nxitjen e investimeve të reja si në zgjerimin e burimeve ekzistuese, ashtu dhe në burime të reja në sektorin e prodhimit të energjisë elektrike, duke rritur transparencën e procesit, mos diskriminimin dhe qëndrueshmërinë afatgjatë për pjesëmarrjen e sektorit privat në tregun e prodhimit të energjisë elektrike.

Çmimi i përcaktuar nga ERE, sipas kësaj metodologjie, llogaritet duke iu referuar çmimit mesatar të shitjes me pakicë të energjisë elektrike tek klientët tariforë që furnizohen në rrjetin e shpërndarjes618 dhe i nënshtrohet rishikimit dhe rregullohet në funksion të 615TarТfa “Feed-Тn” ësСtë një polТtТkë ekonomТke e krТjuar për promovТmТn e ТnvestТmТt në aktТve ne burТmet dhe prodhimТn nga burТmet e rТnovuesСme të energjТsë. “Feed-Тn tarТff” ofron përdorТmТn e marrëvesСjeve afatgjata dhe çmimi është i lidhur me kostot e prodhimit të energjisë nga prodhuesit e energjisë nga burimet e rinovueshme. Kjo tarifë duhet të jetë e ndryshme për teknologji të ndryshme (erë, ujë, diell, biomase, etj.), dhe shpesh (referuar praktikës së huaj) është e ndryshme për madhësi të ndryshme të impianteve gjeneruese të të njëjtës teknologji. 616LТgjТ Nr. 8987, datë 24.12.2002 “Për krТjТmТn e kusСteve leСtësuese për ndërtimin e burimeve të reja të prodСТmТt të energjТsë elektrТke”. 617VendТmТ Т BordТt te KomТsТonerëve të ERE Nr. 5, datë 26.01.2007, “Për mТratТmТn e metodologjТsë së përcaktimit të çmimit të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga СТdrocentralet ekzТstues me fuqТ të Тnstaluar derТ në 10 MW”. 618Ibid 617, pika 2.3.

179

ndryshimeve të çmimit mesatar të shitjes me pakicë të energjisë elektrike tek klientët tariforë, të tarifës së shërbimit të transmetimit, si dhe të nivelit të humbjeve teknike në shpërndarje të pranuar nga ERE për qëllim të përcaktimit të këtij çmimi.

Për periudhën e tretë rregullatore dhe përkatësisht për periudhën 2012-2014, EREmiratoioi çmimin e shitjes së energjisë elektrike nga HEC-et ekzistues619 dhe HEC-et e rinj me fuqi të instaluar deri 15 MW620. Bazuar në faktin se tarifat për njësitë e mësipërme i nënshtrohen rishikimit në vitin pasardhës, për shkak të kalimit të shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a në kushtet e statusit juridik të një shoqërie në administrim të përkohshëm, ERE me vendimet Nr. 161, datë 07.12.2012, Nr. 54, datë 03.05.2013, e më pas vendimin Nr. 149 datë 24.12.2013 la në fuqi përkatësisht deri në datë 31 dhjetor 2013 dhe 31 dhjetor 2014, tarifat e miratuara nga Bordi i Komisionerëve të ERE-s me vendimin Nr. 149 dhe 150, të datës 07.12.2011 për periudhën rregullatore 2012-2014.

Në vendimet e sipër cituara të cilat lënë në fuqi vendimet e marra në fillim nga ERE përcaktohej se kompensimi i të gjitha efekteve financiare për operatorët e rregulluar do të kryhej brenda të njëjtës periudhë rregullatore 2012-2014, apo në periudhën rregullatore pasardhëse.

Në zbatim të pikës 3 të vendimit Nr. 149, datë 24.12.2013621, ERE bëri llogaritjet mbi efektin financiar dhe më tej përcaktimin e tarifës së shitjes së energjisë elektrike për vitet 2013- 2014 nga këta prodhues të vegjël të energjisë tek Furnizuesi Publik me Shumicë, bazuar në treguesit faktikë të realizuar të elementeve përbërëse të formulave përllogaritëse të çmimit.

Vendimet për rishikimin dhe përllogaritjen e bërë nga ERE për çmimin e shitjes së energjinë elektrike të prodhuar HEC-et ekzistues me fuqi të instaluar deri 10 MW622 dhe HEC-et e rinj me fuqi të instaluar deri 15 MW623 për vitin 2013-2014, të cilat bazoheshin në treguesit faktikë të realizuar të elementeve përbërëse të formulave përllogaritëse të çmimit u kundërshtuan nga PVE-të në gjykatën administrative duke kërkuar nga gjykata 619VendТmТ Т BordТt te KomТsТonerëve të ERE Nr. 150, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e çmТmТt unТk të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet ekzТstuese me fuqТ të Тnstaluar derТ në 10 MW për vТtТn 2012”, çmТmТ Т sСТtjes së energjТsë elektrТke për vitin 2012 u caktua 7.77 lekë/kWh. Ky vendim u la në fuqi me vendimin Nr. 161 Datë 07.12.2012, Nr. 54, datë 03.05.2013 dhe Nr. 149, datë 24.12.2013, të Bordit të Komisionerëve të ERE. 620VendТmТ Т BordТt te KomТsТonerëve të ERE Nr. 149, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e çmТmТt unТk të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet e rinj me fuqТ të Тnstaluar derТ në 15 MW për vТtТn 2012”, çmТmТ Т sСТtjes së energjТsë elektrТke për vТtТn 2012 u caktua 9.3 lekë/kWh. Ky vendim u la në fuqi me vendimin Nr. 161 Datë 07.12.2012, Nr. 54, datë 03.05.2013 dhe Nr. 149, datë 24.12.2013, të Bordit të Komisionerëve të ERE. 621Në këtë pТkë përcaktoСej se “PërdТtësТmТ dСe kompensТmТ Т të gjТtСë efekteve fТnancТare brenda të njëjtës periudhë rregullatore 2012–2014, apo për periudhën rregullatore pasardhëse, të çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet dhe ato ekzistues me fuqТ të Тnstaluar derТ në 15 MW”. 622VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 143 Datë 26.12.2014 “Për rishikimin e çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet ekzТstuese me fuqТ të Тnstaluar derТ në 15 MW, për vТtet 2013 dСe 2014”. Në pТkën 1 të vendТmТt përcaktoСej se.. “ÇmТmТ unik i shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet ekzistues me fuqi të instaluar deri në 15 MW për vitet 2013 e 2014, do të jetë 7.53 lekë/ kWС”. 623Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 144, datë 26.12.2014 “Për rТsСТkТmТn e çmТmТt unТk të shitjes së energjisë elektrike për të licensuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet e rinj me fuqТ të Тnstaluar derТ në 15 MW për vТtet 2013 dСe 2014”. Në pТkën 1 të vendТmТt përcaktoСej se “ÇmТmТ unТk Т sСТtjes së energjТsë elektrТke për të lТcencuarТt për prodСТmТn e energjТsë elektrТke nga hidrocentralet e rinj me fuqi të instaluar deri në 15 MW do të jetë respektivisht 9.73 lekë/kah (për vitin 2013) dhe 7.95 lekë/kWh (vitin 2014).

180

lënien në fuqi të vendime të mëparshme dhe mos ndryshimin e çmimit. Gjykata vendosi marrjen e masës së sigurimit të padisë duke pezulluar ekzekutimin e vendimeve Nr. 143 dhe 144, datë 26.12.2014 të Bordit të Komisionerëve të ERE deri në zgjidhjen e çështjes në themel624.

Për vitin 2015 ERE punoi me përcaktimin e tarifës fikse të centraleve prodhuese që kanë përparësi nëpërmjet mbledhjes së të dhënave mbi tregues të ndryshëm teknik, ekonomik e financiar të shoqërive të licencuara në aktivitetin e prodhimit të energjisë elektrike nga këto central sТpas përcaktТmeve dСe kërkesave të lТgjТt 138/2013 “Për burТmet e rТnovuesСme të energjТsë”. Gjatë procesit të përpunimit të informacionit të mbledhur për efekt të përllogaritjes së tarifave fikse u paraqitën problem në lidhje me përcaktimin e subjekteve të cilave duhet tu adresohej kjo metodologji si dhe problematika që konstatohen në llogaritjet e tarifës fikse për çdo grup625, si pasojë e futjes së operim në mënyrë të vazhdueshme të HEC-eve që janë në pronësi të një kompanie.

Referuar këtyre problematikave u pa e nevojshme bërja e ndryshimeve në ligjin për burimet e rinovueshme dhe u vendos shtyrja e afateve të hartimit të disa akteve nënligjore deri me datë 01.01.2015626.

Me Vendimi e Këshillit të Ministrave Nr. 125, datë 11.02.2015 është miratuar metodologjia e përcaktimit të tarifave fikse të energjisë për vitin 2015 që do ti paguhet prodhuesve të vegjël të energjisë elektrike nga hidrocentralet627. Sipas metodologjisë çmimi fiks do të përcaktohet nga çmimi mesatar i vitit përkatës të bursës hungareze (HUPX628) të energjisë elektrike, normës mesatare të këmbimit në euro/lekë për vitin e fundit dhe koeficienti 1.24 i cili merr në konsideratë faktorë të tillë si reduktimi i humbjeve teknike në rrjet, kostot e shmangura të alokimit të kapaciteteve dhe transmetimit të energjisë, etj.

Bordi i Komisionerëve të ERE si organi përgjegjës për caktimin e çmimit të energjisë elektrike për PVE-të, vendosi qe tarifa fikse që do ti paguhet prodhuesve të vegjël të energjisë elektrike nga hidrocentralet e vegjël për vitin 2015 do të jetë 7.636 lekë/kWh629.

Unifikimi i çmimeve për të dyja kategoritë e prodhuesve të vegjël të energjisë elektrike vjen edhe pas sugjerimeve të vazhdueshme dhe këmbëngulëse të Autoritetit të Konkurrencës i cili në rekomandimet e tij ka kërkuar shkrirjen e dy metodikave të shitblerjes së energjisë elektrike mes prodhuesve të vegjël të energjisë në një të vetme630. Shkrirja e të dyja metodikave dhe përcaktimi i një metodike që merr për bazë kostot e investimit, do të shmangë diskriminimin e burimeve gjeneruese të grupit deri 15 MW dhe do të shërbejë si nxitje për investitorët duke shërbyer në këtë mënyrë si reflektim i përvojave më të mira ndërkombëtare në këtë fushë. 624Vendimi i Gjykatës Administrative të Shkallës së Parë Tiranë Nr. 2129 Akti, datë 16.02.2015. 625Ibid 439, neni 15, pika 3 përcakton dhe kategorizon burimet e energjisë së rinovueshme në tre grupe: grupi i parë: < 2000 kW, grupi i dytë nga 2001 deri në 5000 kW dhe grupi i tretë nga 5001 deri në 15000 kW. 626Ibid 439, nenin 27. 627IbТd 439, nenТ 15, pТka 1 parasСТkon që.. “Këshilli i Ministrave, me propozim të ERE-s, miraton metodologjТnë e përcaktТmТt të tarТfave fТkse të energjТsë elektrТke, që do t’Т paguСet prodhuesit me përparësТ, për të gjТtСa llojet e centraleve, që sСfrytëzojnë burТme të rТnovuesСme energjТe”. 628Hungarian Power Exchange (HUPX), për më shumë shiko. www.hupx.hu/en/Pages/hupx.aspx?remsession=1 629Miratuar me vendimin Nr. 27 Datë 16. 02.2015 “MbТ mТratТmТn e tarТfës fТkse të energjТsë, për vТtТn 2015, që do t’Т paguСet prodСuesve të energjТsë elektrТke nga СТdrocentralet” të BordТt të KomТsТonerëve të ERE. 630Ibid 16, pika 3.4.

http://www.hupx.hu/en/Pages/hupx.aspx?remsession=1

181

Ajo çfarë konsiderohet sfidë në të ardhmen mbetet gjetja e një zgjidhje të përshtatshme për nxitjen e investimeve në drejtim të burimeve të rinovueshme të energjisë me qëllim të ndikimit sa më minimal në tarifat për konsumatorët fundorë.

- Certifikimi i burimeve të rinovueshme të energjisë.

Burime të energjive të rinovueshme janë burimet e energjisë, të cilat gjenden në natyrë dhe janë të rinovueshme, si ajo diellore, e erës, hidrike, gjeotermale, e biomasës ose biogazit, si dhe energjia nga mbetjet urbane.

ERE është përgjegjëse për hartimin dhe miratimin e rregullave dhe procedurave të veçanta për kualifikimin e centraleve prodhuese, që përdorin burime të rinovueshme të energjisë si dhe për certifikimin e energjisë së prodhuar prej tyre me “CertТfТkatën e garancТsë së OrТgjТnës dСe “CertТfТkatën e Gjelbër”. Në funksion të zhvillimit dhe shfrytëzimit me efektivitet të burimeve të rinovueshme të energjisë, rregullat e miratuara nga ERE kanë për qëllim të sigurojnë një trajtim të barabartë dhe transparent, për të gjithë prodhuesit e energjisë elektrike nga burime të rinovueshme të energjisë, të cilët paraqesin në ERE kërkesën për marrjen e Certifikatës së Garancisë së Origjinës dhe/ose Certifikatës së Gjelbër.

Në fund të vitit 2014 sipas burimeve të ERE, rezultojnë të regjistruar në regjistrin e licencimeve të ERE 26 impiante të kualifikuara si burime të energjisë së rinovueshme ndërsa të tjerë impiante janë në fazën ku nga ERE kanë filluar procedurat për kualifikimin e këtyre impianteve si burime të rinovueshme të energjisë.

Këto rregulla të miratuara nga ERE zbatohen për certifikimin e energjisë elektrike të prodhuar nga prodhuesit të cilët janë vënë në operim pas vitit 2000 dhe të cilët përdorin burime të rinovueshme të energjisë.

Hapat që ndiqen për certifikimin e prodhimit te energjisë elektrike nga burimet e rinovueshme të energjisë janë: (i) kualifikimi i impianteve të prodhimit të energjisë elektrike dhe (ii) lëshimi i Certifikatës së Origjinës (CO) dhe i Certifikatës së Gjelbër (GC).

Aktualisht duke qenë së është ndjekur forma e tarifave incentivuese (Feed-in Tariff) dhe duke qenë se zbatimi i ligjit për burimet e rinovueshme të energjisë është i pazbatueshëm për arsyet e përmendura më parë, çështja e funksionimit dhe operimit të certifikatës së origjinës dhe certifikatës së gjelbër, ngelet për tu rishikuar në mënyrë që ti jepet një dimension tjetër pas amendimit të ligjit në fjalë.

VII.1.4. Tregtuesit e Energjisë Elektrike

Tregtuesi i energjisë elektrike është çdo person i licencuar i cili shet dhe blen energji elektrike ne tregun e energjisë elektrike si atë vendas dhe atë të huaj. Procedura për regjistrimin e një shoqërie tregtare është ajo e parashikuar në ligjin për shoqëritë tregtare631 dhe është hallka e parë drejt ushtrimit të aktivitetit të tregtimit të energjisë elektrike. Çdo subjekt që dëshiron të marrë pjesë në tregun shqiptar të energjisë elektrike pas regjistrimit si subjekt tregtar duhet të aplikojë pranë ERE për pajisjen me licencën e ushtrimit të aktivitetit (në këtë rast aktivitetit tregtar) të shit-blerjes se energjisë elektrike.

Referuar përcaktimeve të bëra në rregullat e tregut, çdo tregtar ashtu si edhe çdo pjesëmarrës tjetër në tregun e energjisë elektrike pas regjistrimit si subjekt fizik ose juridik dhe pas licencimit nga ERE për tregtimin e energjisë elektrike, duhet të 631Regjistrimi i një subjekti tregtar bëhet sipas ligjit Nr. 9901, datë 14.4.2008 “Për tregtarët dСe sСoqërТtë tregtare” Т ndrysСuar.

182

regjistrohet në OST sh.a (pranë operatorit të tregut632) sipas procedurave të hartuara nga OST dhe miratuara nga ERE në përputhje me rregullat e tregut të energjisë elektrike dhe të nënshkruajë me OST sh.a marrëveshjen për pjesëmarrjen në tregun e energjisë633 si edhe të depozitojë në OST sh.a garancinë financiare634 për të gjitha shërbimet që sigurohen nga OST, sipas rregullave të miratuara nga ERE-ja, përfshirë edhe tarifën për alokimin e kapaciteteve.

Aktualisht në tregun shqiptar të energjisë elektrike janë regjistruar dhe ushtrojnë aktivitetin e tregtimit të energjisë elektrike 55 shoqëri tregtare ku midis tyre ka shoqëri që aktivitetin e tyre te tregtimit e kanë të lidhur me atë të prodhimit dhe furnizuesit të kualifikuar ndërsa disa të tjera janë thjesht shoqëri që operojnë me tregtimin e energjisë elektrike.

Licenca për aktivitetin e tregtimit të energjisë elektrike si rregull është për një afat 5 vjeçar635 për të gjitha personat që ushtrojnë këtë aktivitet por në rastet e prodhuesve të energjisë elektrike që aplikojnë dhe pajisen me licencë për tregtimin e energjisë elektrike, afati i licencës së tregtimit të energjisë elektrike shtihet në kohëzgjatje të njëjtë me afatin e licencës së prodhimit të energjisë elektrike636.

Tregtarët e energjisë elektrike kryesisht operojnë në marrëdhëniet e shitblerjes së energjisë elektrike kryesisht me njëri-tjetrin, me KESH sh.a/FPSH, OSHEE sh.a/FPP, Furnizuesit e Kualifikuar. Këto marrëdhënie ndërmjet pjesëmarrësve në tregun e energjisë ku përfshihen edhe tregtarët e energjisë elektrike do të trajtohen në vazhdim.

VII.1.5. Furnizuesi Publik me Shumicë (FPSH)

Furnizuesi Publik me Shumicë është një strukturë brenda KESH sh.a (e cila është 100% në pronësi shtetërore), e organizuar në formën e Divizionit të Furnizimit Publik me Shumicë (DFPSH), e cila bazuar në legjislacionin për energjinë duhet të jetë funksТonalТsСt dСe fТnancТarТsСt e ndarë nga struktura e KESH sС.a por që “de facto” funksionon si pjesë integrale e KESH sh.a.

Në ligjin për sektorin e energjisë elektrike Furnizuesi Publik me Shumicë është personi i licencuar për blerjen e energjisë elektrike nga gjenerimi publik, nga PPE-të, PVE-të apo tregtuesit për shitjen te furnizuesi publik me pakicë me çmime të rregulluara637. Gjithashtu ai shërben si furnizues i alternativës së fundit për të gjitha kategoritë e klientëve në përputhje me kushtet e licencës së furnizimit publik me shumicë si edhe duke përmbushur të gjitha detyrimet e tjera, që rrjedhin nga zbatimi i ligjit për sektorin e energjisë elektrike ose rregulloreve përkatëse në fuqi.

Si çdo pjesëmarrës tjetër në tregun e energjisë elektrike që ka detyrimet e veta ndaj OST në funksion të ushtrimit të aktiviteteve në tregun e energjisë elektrike edhe Furnizuesi Publik me Shumicë ndër detyrimet e tjera të parashikuar në legjislacionin për energjinë elektrike, ka detyrimin ti sigurojë dhe paraqesë OST-së programet vjetore, javore dhe

632Njësia përgjegjëse për administrimin e tregut të energjisë elektrike që aktualisht është pjesë e OST-së. 633Sipas formatit të miratuar me vendТmТn e BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 47, datë 04.06.2009 “Për mТratТmТn e marrëvesСjes për pjesëmarrje në treg”. 634Sipas rregullave të miratuara me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 69, datë 30.09.2010 “Rregullat për GarancТtë FТnancТare të Pjesmarrësve për RegjТstrТmТn në Tregun e EnergjТsë ElektrТke”. 635Ibid 608, nenin 5, pika 1, germa g. 636Ibid 608, nenin 5, pika 2. 637Vendimi Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.10, datë 06.02.2014 “MbТ kërkesën e sСoqërТse KESH sС.a për rinovТmТn e lТçensës në aktТvТtetТn e FurnТzuesТt PublТk me SСumТcë” ka vendosur rТnovТmТn e lТcences së sСoqërТsë “KESH” sС.a, në aktТvТtetТn e FurnТzuesТt PublТk me SСumТcë të EnergjТsë ElektrТke, mТratuar me Vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE-s, Nr.59, date 03.06.2008, me një afat 5 vjeçar.

183

ditore që tregojnë ngarkesën e pritshme të Klientëve Tariforë të Furnizuesit Publik me Pakicë dhe ngarkesën e mbajtur si sigurues i alternativës së fundit si edhe ti sigurojë informacionin mbi të gjithë sasinë e prokuruar të energjisë elektrike.

Furnizimi Publik me Shumicë ashtu si edhe veprimtaritë e prodhimit, transmetimit, shpërndarjes dhe organizimi i tregut të energjisë elektrike dhe funksionimi i sistemit elektroenergjetik të cilat realizohen si shërbime publike638, ka Detyrimin e Shërbimit Publik (PSOs), detyrim i cili duhet zbatuar nga Furnizuesi Publik me Shumicë në mënyrë që të garantohet qëndrueshmëria e furnizimit me energji elektrike.

Ajo çfarë është kërkuar vazhdimisht nga Autoriteti i Konkurrencës lidhet me ndarjen funksionale dhe financiare reale të “FurnТzuesТt PublТk me SСumТcë” nga KESH-GEN, e cila do të krijojë kushtet për konkurrencë në këtë nivel tregu për të gjithë të interesuarit (PPE, PVE, Furnizuesit e Kualifikuar) për të kryer transaksione konkurruese dhe është në zbatim të modelit të tregut639.

- Tarifa e shitjes së energjisë elektrike nga Furnizuesi Publik me Shumicë

Tarifa e shitjes së energjisë elektrike nga furnizuesi publik me shumicë llogaritet në bazë të metodologjisë e cila ka për qëllim vendosjen e tarifës për aktivitetin e shitjes së energjisë elektrike nga furnizuesi publik me shumicë tek furnizuesi publik me pakicë640, bazuar në parТme të drejta ekonomТke dСe t’Т sТgurojë të lТcencuarТt mundësТnë e fТtТmТt marxhinal të lejueshëm641.

Objektivi afatshkurtër i kësaj metodologjie është të sigurojë një kuadër rregullator që bazohet në kosto për llogaritjen e çmimit të shitjes me shumicë të energjisë elektrike.

Tarifat e miratuar nga ERE duhet të japin sinjalet e duhura të çmimeve për përdorimin efecient të energjisë elektrike nga konsumatorët si edhe duhet të vendosen në mënyrë të tillë që ti lejojnë Furnizuesit Publik me Shumicë mundësinë e arsyeshme për të përfituar një normë fitimi të miratuar nga ERE, duke garantuar që çmimet e energjisë elektrike të mbeten relativisht të qëndrueshme në kohë duke shmangur nga përfshirja në tarifë të shërbimeve të blera nga Furnizuesi Publik me Shumicë në mënyrë jo të kujdesshme.

Tarifa e Furnizuesit Publik me Shumicë për shërbimin e shitjes së energjisë elektrike tek Furnizuesi Publik me Pakicë, do ti nënshtrohen axhustimit në fund të periudhës së rregullimit, për efekt të periudhës tjetër të rregullimit. Për shkak të pasigurive të larta të kostove të blerjes së energjisë elektrike, tarifat e energjisë për periudhën vijuese të rregullimit do të rregullohen/rishikohen me rritje ose zbritje (duke përfshirë shpenzimet/të ardhurat nga interesat), bazuar në kostot mesatare aktuale të blerjes së energjisë kundrejt asaj të parashikuar (për njësi-kWС), sСumëzuar me energjТnë aktuale të blerë për t’u livruar konsumatorëve tariforë.

Për periudhën e tretë rregullatore (2012-2014) fillimisht tarifa e shitjes së energjisë elektrike nga Furnizuesi Publik me Shumicë tek Furnizuesi Publik me Pakicë u miratua

638LТgjТ Nr. 9072, datë 22.05.2003 “Për sektorТn e energjТsë elektrТke” nuk bën një përcaktТm të qartë dСe të detajuar të këtij shërbimi publik dhe të ndërmarrjeve mbi të cilët bie ky detyrim për shërbim publik. 639VendТmТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 159, datë 19.11.2010 “Për dТsa rekomandТme për rrТtjen e konkurrencës në tregun e energjТsë elektrТke”. 640Metodologjia e tarifës së Furnizuesit Publik me Shumicë miratuar me vendimin e Bordit te Komisionerëve të ERE Nr. 78, date 26.06.2008, “Për mТratТmТn e metodologjТsë së llogarТtjes së tarТfës për furnТzuesТn publТk me sСumТcë të energjТsë elektrТke”. 641Ibid 566, pika 3.1, marzhi i fitimit të Furnizuesit Publik me Shumicë është 0.5% mbi blerjet vjetore të energjisë elektrike.

184

nga ERE në vlerën e 2.83 lekë/kWh642 për tu ndryshuar më pas dhe reduktuar në shifrën e 2.2 lekë/kWh643. Ky ndryshim erdhi pas miratimit të studimit të borxhit të keq të bërë nga eksperti financiar i pavarur644. Në këtë çmim u reflektua dhe korrigjua diferenca ndërmjet borxhit të keq të vlerësuar nga eksperti financiar i pavarur dhe borxhit të keq të miratuar me vendimin e ERE i cili u shfuqizua nga Gjykata e Tiranës645.

VII.1.6. Furnizuesi Publik me Pakicë (FPP)

Furnizuesi Publik me Pakicë është struktura e fundit e licencuar e pjesëmarrësve të tregut që gëzon të drejta ekskluzive (pozitë monopoli) në tregun e furnizimit me pakicë të energjisë elektrike646. Kjo strukturë është e organizuar brenda shoqërisë së shpërndarjes (OSHEE sh.a)647 e cila ashtu si FPSH duhet të ishte funksionalisht dhe financiarisht e ndarë por që realisht funksionon si strukture funksionale e shoqërisë OSHEE sh.a. Ashtu si shoqëria e shpërndarjes edhe kjo strukturë është në pronësi 100% shtetërore.

Referuar legjislacionit në fushën e energjisë elektrike, funksionet për kryerjen e furnizimit me energji elektrike të klientëve tariforë, të lidhur në sistemin e shpërndarjes, përmbushen nga furnizuesi publik me pakicë sipas një kontrate me kushte dhe tarifa të rregulluara dhe miratuara nga ERE648. Furnizuesi Publik me Pakicë e siguron energjinë elektrike për furnizimin e klientëve tariforë nga furnizuesi publik me shumicë me tarifa të miratuara nga ERE649.

Gjithashtu Furnizuesi Publik me Pakicë është përgjegjës dhe ka detyrimin ti sigurojë OST dhe Furnizuesit Publik me Shumicë, grafikët e ngarkesës vjetore/mujore/javore/ditore në avancë në mënyrë tregojnë ngarkesën e pritshme të Klientëve Tariforë të Furnizuesit Publik me Pakicë duke i mundësuar OST-s dhe FPSH-s përgatitjen e programeve të tyre650. Ndër përgjegjësitë kryesore të FPP është edhe reduktimi i mosarkëtimeve nga klientët tariforë. Në këtë rast ERE mund të përcaktojë një tarifë për FPP e cila siguron incentiva për reduktimin e këtyre mosarkëtimeve651.

- Tarifa e shitjes së energjisë elektrike nga Furnizuesi Publik me Pakicë

Tarifat e shitjes së energjisë elektrike nga Furnizuesi Publik me Pakicë përcaktohen sipas metodologjisë së miratuar nga ERE652. Sipas metodologjisë së miratuar nga ERE

642VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 145, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e tarТfës së energjТsë elektrТke për FurnТzuesТn PublТk me SСumТcë për perТudСën e tretë rregullatore”. 643Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 87, datë 29.06.2012 “Për rТsСТkТmТn e tarТfës së furnizuesit publik me shumicë për periudhën e tretë rregullatore 2012-2014 për akomodimin e efekteve fТnancТare të vendТmТt të BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 80, datë 15.06.2012“MbТ mТratТmТn e studТmТt për borxhin e keq”. 644VendТm Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.80, datë 15.06.2012 “MbТ mТratТmТn e studТmТt për borxСТn e keq”. 645Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tirane me vendimin Nr. 5690, shpallur me datë 4 Qershor 2012, ka vendosur pranimin pjesërisht të padisë së shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a dhe anulimin e vendimit të Bordit të KomТsТonerëve të ERE Nr. 99 datë 30.09.2011, “Për mТratТmТn e StudТmТt mbТ BorxСТn e Keq”. 646Licencuar me vendimin e BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 97 Date 27.10.2014 “Për lТcencТmТn e shoqërisë Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike sh.a ne aktivitetin e Furnizuesit Publik me Pakicë të EnergjТsë ElektrТke”. 647Ibid 498, pika 2 (përkufizimet). 648Ibid 482, neni 45, pika 1. 649Ibid 482, neni 45, pika 2 dhe Ibid 444, pika 4.9, paragrafi 2. 650Ibid 498, pika 4.9, paragrafi 3. 651Ibid 498, pika 4.9, paragrafi 4. 652Metodologjia e Tarifës së Furnizuesit Publik Pakicë miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 80, datë 26.06.2008, “Për mТratТmТn e metodologjТsë së llogarТtjes së tarifës për furnizuesin publik me pakТcë të energjТsë elektrТke”.

185

vendosja e tarifave të rregulluara për shitjet tek konsumatorët fundorë të energjisë elektrike, bazohet nëparimet e njohura ekonomike dhe ka për qëllim ti sigurojë të licencuarit, Furnizuesit Publik me Pakicë (ose FPP), mundësinë e një norme fitimi të arsyeshme653. Në objektiva afatshkurtër kjo metodologji ka për qëllim të sigurojë një kuadër të bazuar në kosto për llogaritjen e çmimit të energjisë elektrike të shitur klientëve tariforë dhe për të transmetuar sinjalet e duhura të çmimeve për përdorimin me efektivitet të energjisë elektrike.

Për sa i përket tarifave të Furnizimit Publik me Pakicë, ato reflektojnë totalin e të ardhurave të kërkuara për aktivitetin furnizimit me pakicë të energjisë elektrike, tarifat e të cilës duhet të pranojnë vetëm shpenzimet e arsyeshme dhe kostot e përfshira në tarifë do të ishin ato të realizuara nga një operator i mirë menaxhuar që bën investime të kujdesshme654, minimizon humbjet në rrjet dhe shmang shpenzimet e panevojshme (ashtu sikurse përcaktohet në nenet 2.3 dhe 3.8 të metodologjive të tarifave të shpërndarjes dhe furnizimit publik me pakicë).

Enti Rregullator i Energjisë në miratimin e tarifave të furnizimit më pakicë të energjisë elektrike bazohet në parimet transparencës për të gjitha palët e interesuara, e shpenzimeve të arsyeshme, kostove aktuale të shërbimit për çdo grup të konsumatorëve, përdorimit me eficiencë të energjisë elektrike, respektimit të detyrimeve të ndërsjella me pjesëmarrësit e tjerë të tregu, konsumatorët tariforë si edhe kryerja e rregullt e pagesave etj, në mënyrë që këto tarifa të mbeten relativisht të qëndrueshme për një kohë të gjatë.

Tarifat e rregulluara të energjisë655 dhe kapacitetit llogariten për tre grupe kryesore klientësh:

a) klientët jo-familjare nëtension të mesëm (35656dhe /20/10/6 kV657); b) klientët jo-familjare në tension të ulët (0.4 kv)658. c) klientët familjarë në tension të ulët659.

Tarifat për kategorinë e parë dhe të dytë do të llogaritet në dy nivele, duke shtuar në këtë mënyrë përveç llogaritjes së çmimit të energjisë për periudhën bazë edhe përllogaritjen e çmimit të energjisë elektrike për periudhën e pikut660 e cila do të jetë 15% me e lartë së

653Ibid 566, Pika 5.3, parashikon që marzhi i fitimit është i barabartë me 2.2% mbi shpenzimet vjetore për blerjen e energjisë elektrike nga FPSH-ja me çmime të rregulluara. 654Investimet e parashikuara për sa i përket pjesës së furnizimit publik me pakicë të energjisë elektrike për klientët tariforë ka të bëjë me përmirësimin e sistemit te faturimit, kujdesit ndaj klientit me krijimin e nje kanalТ të veçantë komunТkТmТ “call centre”, Тmplementimit të kanaleve të reja të pagesës, dërgesës së faturave të energjisë, parashikimit të kërkesës për energji, regjistrimi i aseteve dhe arshivimi i dokumentacionit. 655Ibid 522. 656Ibid 522, çmimi i energjisë elektrike të miratuar për klientët jo familjarë të lidhur në këtë nivel tensioni është 9.5 lekë/kWh. 657Ibid 522, çmimi i energjisë elektrike të miratuar për klientët jo familjarë të lidhur në këto nivele tensioni është 11 lekë/kWh ndërsa për furrat e bukës dhe prodhimi I miellit të lidhur në këto nivele tensioni është 7.1 lekë/kWh. 658Ibid 522, çmimi i energjisë elektrike të miratuar për klientët jo familjarë të lidhur në këtë nivel tensioni është 14 lekë/kWh ndërsa për furrat e bukës dhe prodhimi i miellit të lidhur në këtë nivel tensioni është 7.6 lekë/kWh 659Ibid 522, çmimi i energjisë elektrike të miratuar për konsumatorët familjar të lidhur në tension të 9.5 lekë/kWh. 660Ibid 522, periudha e pikut është vendosur të jetë: për periudhën 1 Nëntor ‐ 31 Mars nga ora 18:00 deri në 22:00 dhe për periudhën 1 Prill‐ 31 Tetor nga ora 19:00 deri në 23:00.

186

çmimi i energjisë elektrike për periudhën bazë661. Për sa i përket energjisë reaktive, çmimi i saj është vendosur nga ERE të jetë sa 15% e çmimit të energjisë aktive.

Në faturën mujorë të energjisë elektrike të furnizuar nga Furnizuesi Publik me Pakicë janë edhe dy tarifa të cilat i shtohen vlerës totale të faturës së energjisë elektrike që duhet të paguajnë konsumatorët. Këto dy tarifa janë: (i) për konsumin e energjisë elektrike në ambientet e përbashkëta (ndriçim shkalle, pompa, ashensor)662 dhe (i) tarifa fikse e sСërbТmТt për lexТmТn “zero” (lekë/muaj)663.

- Tarifa e konsumatoreve familjare me dy blloqe

Vendimi për vendosjen e tarifës me dy blloqe është marrë në vitin 2008664. Ky vendim nuk pati për qellim mbrojtjen e shtresave në nevojë, e cila nuk është përgjegjësi ligjore e ERE-s, por ishte projektuar si një masë e eficencës për energjinë. Me fjale të tjera vendosja e tarifave me 2 blloqe kishte si qëllim de-kurajimin e përdorimit të energjisë elektrike për ngrohje dhe konsumatoret ti drejtoheshin burimeve të tjera të energjisë për këtë qëllim.

Në vazhdimësi operatori i shpërndarjes së energjisë elektrike (në këtë rast në aplikimin për tarifën e FPP) ka propozuar heqjen e bllokut të parë të konsumit si një subvencion i fshehur për klientët familjar gjë e cila është rekomanduar edhe nga Autoriteti i Konkurrencës i cili gjithashtu i ka rekomanduar ERE-s rishikimin e këtij propozimi bazuar në parimin që tarifat duhet të motivojnë për përdorimin me eficensë të energjisë elektrike nga përdoruesi fundor665.

ERE gjatë vlerësimit të aplikimit për tarifën e furnizimit publik me pakicë të energjisë elektrike për vitin 2015 dhe propozimit për heqjen tarifës me dy blloqe, analizoi dhe vuri re se që nga aplikimi i tarifës me dy blloqe në vitin 2008, tarifa me blloqe konsumi e projektuar si një masë eficencë nuk funksionoi si e tillë. Për më tepër kjo skemë krijoi probleme për kompaninë dhe gjithashtu për konsumatoret familjare duke krijuar shqetësime në faturim dhe në menaxhimin e sistemit te billingut, solli rritje të abuzimit nga ana e kompanisë duke çuar në një numër të madh të ankesave nga familjaret për faturat e energjisë elektrike, të cilat mesatarisht ishin rreth 50.000 çdo vit, gjithashtu ekzistenca e fashave ka pasur ndikim të ndjeshëm në rritjen e nivelit të humbjeve jo-teknike të kompanisë.

Në përfundim të vlerësimit të aplikimeve për tarifë për shitjen me pakicë të energjisë elektrike666, ERE vendosi heqjen e strukturës së tarifave me dy fasha për konsumatorët familjarë dhe vendosi një tarifë që pasqyron kostot për të gjithë kategoritë e

661Ibid 522, çmimi i energjisë elektrike për vitin 2015 sipas vendimit Nr. 148 Datë 26.12.2014 të ERE-s, për periudhën e pikut për konsumatorët në nivelin e tensionit 35 kV është 10.93 lekë/kWh, për konsumatorët në nivelin e tensionit 20/10/6 kV është 12.65 lekë/kWh, për furrat e bukës dhe prodhimin e miellit në nivelin e tensionit 20/10/6 kV është 8.17 lekë/kWh, për konsumatorët në nivelin e tensionit 0.4 kV është 16.1 lekë/kWh dhe për furrat e bukës dhe prodhimin e miellit në nivelin e tensionit 0.4 kV është 8.74 lekë/kWh. 662Ibid 522, çmimi i energjisë elektrike për ambientet e përbashkëta të miratuar nga ERE për vitin 2015 është 9.5 lekë/kWh. 663Ibid 522, tarifa fikse e shërbimit për leximin "zero" (lekë/muaj) për vitin 2015 është 200 lekë/muaj. 664Vendimi Т BordТt të KomТsТonerëve të ERENr. 21, datë 14.02.2008 “Për përcaktТmТn e çmТmeve të sСТtjes me pakicë të energjisë elektrike për konsumatorët tarifore për periudhën 1 Mars 2008 – 28 SСkurt 2009”. 665Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 133 datë 14.12.2009 “Për dТsa rekomandТme për EntТn Rregullator të Energjisë në lidhje me aplikimin për tarifat e reja të energjisë elektrike për vitin 2010 nga KESH sh.a, OST sС.a dСe OSSH sС.a”, pТka II.3. 666Aplikimi i paraqitur me shkresën nga shoqëria OSHEE sh.a me shkresën Nr. 9937/3Prot, date 12.11.2014.

187

konsumatorëve, duke filluar nga janari i vitit 2015. Tarifa mesatare e ponderuar shitjes me pakicë të energjisë elektrike tek konsumatorët familjarë u ristrukturua duke vendosur përfundimisht një tarife unike prej 9.5 lekë/kWh667. Diferenca e çmimeve për kategori të ndryshme klientësh të lidhur në të njëjtin tension tregon qartë për një subvensionin të fshehtë të çmimit të energjisë elektrike (diferenca ndërmjet çmimit të energjisë elektrike për klientët familjarë dhe klientët buxhetorë të lidhur në të njëjtin nivel tensioni)

VII.1.7. Furnizuesit e Kualifikuar (FK)

Furnizuesit e Kualifikuar mund të jenë si të huaj ashtu dhe vendas të cilët licencohen nga ERE me qëllimin e vetëm furnizimin e klientëve të kualifikuar. Bazuar legjislacionit në fushën e energjisë Furnizuesit e Kualifikuar janë pjesë e tregut të energjisë elektrike dhe blejnë energji elektrike nga Tregtarët, Prodhuesit e Vegjël dhe të Pavarur të energjisë elektrike dhe nga KESH GEN për sa i lejohet këtij të fundit nëpërmjet kontratave të negociuara lirisht dhe çmime të parregulluara të cilat gjithsesi janë objekt monitorimi nga ERE për të siguruar funksionimin siç duhet të tregut dhe se pjesëmarrësit e tregut nuk ushtrojnë pushtet tregu ose ndjekin praktika të pandershme. Në fund të vitit 2014 në tregun Shqiptar të energjisë elektrike rezultojnë të ushtrojnë aktivitetin e furnizuesit të kualifikuar 22 subjekte të licencuara nga ERE të cilat janë regjistruar pranë operatorit të tregut sipas formatit të marrëveshjes së miratuar nga ERE. Ato paguajnë tarifën që aprovohet nga ERE për sa i përket përdorimit të faciliteteve të Rrjetit Shpërndarës dhe Rrjetit të Transmetimit për energjinë elektrike të furnizuar Klientëvetë Kualifikuar.

VII.1.8. Klienti i Kualifikuar

Referuar legjislacionit në fuqi Klient i Kualifikuar është klienti që ka të drejtë të zgjedhë, për nevojat e tij vetjake, furnizuesin e energjisë elektrike668. Klienti i Kualifikuar mund të blejë energji elektrike nga Furnizuesit e Kualifikuar sipas ligjit, rregullave dhe procedurave të miratuara nga ERE. Me mjaft rëndësi është edhe procesi i liberalizimit të tregut të furnizimit me pakicë të energjisë elektrike ku referuar ligjit për sektorin e energjisë elektrike të ndryshuar në vitin 2011, do të konsiderohen automatikisht klientë të kualifikuar çdo konsumator i energjisë elektrike me tension 110 kV e sipër si dhe çdo konsumator tjetër që pavarësisht nivelit të tensionit të rrjetit të energjisë elektrike në të cilin është lidhur, ka një konsum vjetor të energjisë elektrike më të madhe se 50 milion kWh669. Ky ndryshim në ligj u reflektua nga ERE në miratimin e tarifave të energjisë elektrike për periudhën 2012-2014 ku Klienti i Kualifikuar është i lirë të lidhë kontratë për furnizimin me energji elektrike me çdo furnizues të kualifikuar, vendas ose të huaj, të licencuar nga ERE-ja në përputhje me rregullat e tregut të energjisë elektrike te miratuara nga kjo e fundit. Ky u konsiderua si një hap i mëtejshëm në drejtim të përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë të Bashkimit Evropian, duke marrë parasysh angazhimet e vendit tonë në kuadër të Traktatit të Komunitetit të Energjisë për vendet e Evropës Juglindore. Në fund të vitit 2014, numri i klientëve të kualifikuar në tregun e energjisë elektrike ishte vetëm 7 (shtatë).

Me miratimin e ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike parashikohet një hapje graduale e tregut të energjisë elektrike nëpërmjet klasifikimit të klientëve të kualifikuar sipas nivelit të tensionit ku ato janë lidhur. Jo më vonë së 6 mujori i parë i vitit 2016 të gjithë klientët e lidhur në tensionin e mesëm 35 kV do të konsiderohen automatikisht klient të kualifikuar dhe për të vazhduar më tej më klientët që furnizohen në linjat e tjera

667Ibid 522. 668Ibid 482, neni 3, pika 32, dhe Ibid 444, pika 4.11. 669Ibid 482, neni 48.

188

të tensionit përveç klientëve që janë të lidhur në tensionin 0.4 kV të cilët kanë të drejtë të zgjedhin furnizuesin e tyre670.

VII.1.9. Klientët Tariforë

Pjesëmarrësite fundit, kjo jo për shkak të rëndësisë, në tregut e energjisë elektrike janë Klientët Tariforë të cilët sipas ligjit përkufizohen si klientë qëe blejnë energjinë elektrike nga Furnizuesi Publik me Pakicë me çmime dhe tarifa te rregulluara.

Në fund të vitit 2014 rezultojnë të jenë furnizuar nga Operatori i Sistemit të Shpërndarjes së energjisë elektrike 1.218.034 konsumatorë tariforë671. Konsumatorët tariforë për efekt statistike klasifikohen në konsumatorë buxhetorë, jo-buxhetorë, privatë dhe familjarë, ndërsa për efekt të faturimit të çmimit ato ndahen në familjarë dhe jo-familjarë (jo-familjarët kanë çmime të miratuara sipas nivelit të tensionit ku ato janë lidhur).

Personi (individi/personi fizik ose juridik) që kërkon të përfitojë shërbimin e furnizimit me energji elektrike për nevojat e veta duhet që së pari të aplikojë pranë operatorit të sistemit të shpërndarjes në mënyrë që të lidhet me rrjetin e shpërndarjes. Fillimisht sipas rregullores672 çdo person duhet të plotësojë një formular aplikimi për lidhje të re i cili përmban të dhënat e nevojshme dhe të detyrueshme për objektin që do të lidhet në sistemin e shpërndarjes së energjisë elektrike dhe pasi shqyrtohet nga autoriteti përgjegjës673. Operatori i Sistemit të Shpërndarjes njofton aplikuesin mbi atë çfarë propozon dhe klienti në rast të pranimit të kushteve të vendosura nga Operatori i Sistemit të Shpërndarjes duhet që të plotësojë formularin e pranimit të ofertës674. Në përfundim të aplikimit dhe pranimit kushteve për lidhje të re në sistemin e shpërndarjes, palët nënshkruajnë marrëveshjen e cila përmban të gjitha të drejtat dhe detyrimet e palëve675.

Pas miratimit të pikës së lidhjes me sistemin e shpërndarjes së energjisë elektrike, çdo klient tarifor sipas përcaktimit ligjor nënshkruan me furnizuesin publik me pakicë kontratën e furnizimit me energji elektrike për çdo kategori të konsumatorëve. Ndonëse këto vendime janë miratuar nga ERE, shoqëria OSHEE sh.a (ish shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a) i ka kundërshtuar në gjykatë këto dy vendime për miratimin e kontratave për furnizimin me energji elektrike për këto dy kategori të konsumatorëve676.

Kontrata e furnizimit me energji elektrike për konsumatorët tariforë është miratuar nga ERE duke pasur parasysh objektin e kontratës. Kjo kontratëka për qëllim të ofrojë dhe garantojë furnizimin e pandërprerë me energji elektrike nga ana e Furnizuesit Publik me Pakicë të Klientëve Tariforë duke respektuar kushtet minimale të cilësisë së shërbimit të

670Ibid 481. 671Sipas raportit të ERE “Gjendja e Sektorit të Energjisë në Shqipëri dhe Veprimtaria e ERE–s gjatë Vitit 2014”. 672Ibid 506. 673http://ere.gov.al/doc/5_Formulari_Aplikimit_per_Lidhje_te_re.pdf 674http://ere.gov.al/doc/3_Formulari_i_pranimit_te_propozimit.pdf 675http://ere.gov.al/doc/Marreveshja_e_Lidhjes_se_Re.pdf 676Kontratat për furnizimin e klientëve tariforë/jotariforë, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 108, date 21.10.2011 “Për mТratТmТn e kontratës për furnТzТmТn e klТentëve famТljarë” dСe vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 109 date 21.10.2011 “Për mТratТmТn e kontratës për furnizimin e klientëvë jo-famТljarë”. (ankТmet kundër këtyre vendТmeve po sСqyrtoСen nga Gjykata Administrative e Apelit me palë të paditur Shoqëria OSHEE sh.a (ish CEZ Shpërndarje sh.a) dhe palë e paditur ERE). http://www.gjykataadministrativeeapelit.al/?page=2&nrakti=&padites=cez&ipaditur=&paletetreta=&objekti=&dtregjnga=&dtregjderi=&page_id=384

http://ere.gov.al/doc/5_Formulari_Aplikimit_per_Lidhje_te_re.pdf

http://ere.gov.al/doc/3_Formulari_i_pranimit_te_propozimit.pdf

http://ere.gov.al/doc/Marreveshja_e_Lidhjes_se_Re.pdf

http://www.gjykataadministrativeeapelit.al/?page=2&nrakti=&padites=cez&ipaditur=&paletetreta=&objekti=&dtregjnga=&dtregjderi=&page_id=384

http://www.gjykataadministrativeeapelit.al/?page=2&nrakti=&padites=cez&ipaditur=&paletetreta=&objekti=&dtregjnga=&dtregjderi=&page_id=384

189

shpërndarjes dhe shitjes së energjisë elektrike677 siedhe detyrimine Klientëve për të paguar energjinë elektrike të konsumuar, në përputhje me termat dhe kushtet e kontratës.

VII.2. Funksionimi i tregut të energjisë elektrike në Shqipëri

Bazuar në ligjin për sektorin e energjisë elektrike dhe referuar në modeli e tregut të energjisë elektrike në Shqipëri, ky i fundit funksionon në dy segmente. Segmenti i parë në të cilin funksionon tregu i energjisë elektrike është ai i një tregu të rregulluar ku marrëdhëniet dhe roli i pjesëmarrësve të tregut të energjisë elektrike bazohet në kontrata dypalëshe, ndërsa segmenti i dytë është ai i tregut të parregulluar ku pjesëmarrësit e tregut operojnë ndërmjet njëri tjetrit me anë të marrëveshjeve të negociuara lirisht por që në çdo rast janë objekt i monitorimin nga ana e ERE në mënyrë që të garantohet funksionimi siç duhet i tregut dhe për ta mbajtur atë larg ndikimeve të pushtetit të tregut, praktikat abuzuese dhe sjelljet e pandershme të pjesëmarrësve në këtë treg.

VII.2.1 Segmenti i tregut të rregulluar të energjisë elektrike

VII.2.1.a Shitblerja e energjisë elektrike ndërmjet KESH-GEN dhe Furnizuesit Publik me Shumicë.

KESH-GEN në rolin e prodhuesit publik të energjisë elektrike, ka detyrimin ti shesë Furnizuesit Publik me Shumicë (i vetmi që operon në tregun e furnizimit me shumicë të energjisë elektrike) energjinë elektrike me qëllim mbulimin e nevojave për energji elektrike të klientëve tarifor, sipas përcaktimeve të bëra në Modelin dhe Rregullat e Tregut në fuqi. Ndonëse ky përcaktim të krijon idenë e funksionimit të një tregu ku detyrat dhe funksionet janë ligjërisht dhe qartësisht të ndara, në praktikë është krejtësisht e kundërta. Të qenit pjesë e së njëjtës shoqëri tregtare (KESH sh.a) duke mos respektuar përcaktimin që Furnizuesi Publik me Shumicë është një strukturë brenda KESH sh.a e ndarë funksionalisht dhe financiarisht nga kjo e fundit, bën që këto dy struktura të funksionojnë si një e vetme pamvarsisht se për secilin funksion ERE ka miratuar tarifën përkatëse.

KESH-GEN pasi merr në konsideratë kontratën e shërbimeve ndihmëse dhe energjinë për mbulimin e humbjeve në sistemin e transmetimit të cilat do ti trajtojmë në vijim, i ofron Furnizuesit Publik me Shumicë energjinë e elektrike me atë sasi dhe kapacitet që ky i fundit kërkon dhe me çmimin e miratuar nga ERE. Aktualisht nuk ka kontratë të miratuar nga ERE për shitblerjen e energjisë elektrike nga KESH-GEN tek Furnizuesi Publik me Shumicë pasi për vetë mënyrën si funksionojnë këto dy njësi kontrata konsiderohet e panevojshme.

Shitblerja e energjisë elektrike që shërben për plotësimin e kërkesave të klientëve tarifor është pjesë e pozitës monopol që gëzon KESH sh.a si në tregun e prodhimit publik dhe atë të furnizimit më shumicë të energjisë elektrike (Furnizuesi Publik me Shumicë).

VII.2.1.b Shitblerja e energjisë elektrike ndërmjet Furnizuesit Publik me Shumicë dhe Furnizuesit Publik me Pakicë

Furnizuesi Publik me Shumicë ka detyrimin që ti garantojë Furnizuesit Publik me Pakicë të gjithë energjinë elektrike të nevojshme për mbulimin e kërkesës së konsumatorëve tariforë.

677Rregullorja për kushtet minimale të cilësisë së shërbimit miratuar me vendimin e Bordit të KomТsТonerëve të ERE Nr. 110, datë 21.10.2011 “Për mТratТmТn e rregullores për kusСtet mТnТmale të cТlësТsë së sСërbТmТt të sСpërndarjes dСe sСТtjes së energjТsë elektrТke”.

190

Këtë energji Furnizuesi Publik me Pakicë e siguron nga Furnizuesi Publik me Shumicë në sasinë dhe kapacitetin e kërkuar dhe me çmimin e miratuar nga ERE, ndërsa Furnizuesi Publik me Shumicë, në mënyrë që të plotësojë kërkesën e Furnizuesit Publik me Pakicë për nevojat e klientëve tariforë, blen energji nga KESH-GEN, Prodhuesit e Vegjël dhe të Pavarur të Energjisë si dhe pjesën tjetër që nuk arrin ta sigurojë nga KESH-GEN e siguron nga importi me çmime të parregulluara.

Marrëdhënia e shitblerjes ndërmjet këtyre dy pjesëmarrësve të tregut rregullohet nëpërmjet kontratës tip të miratuar nga ERE678 për shitblerjen e energjisë elektrike ndërmjet Furnizuesit Publik me Shumice dhe Furnizuesit Publik me Pakicë të miratuar nga ERE pas propozimit të paraqitur nga palët në marrëveshje të cilat kanë negociuar dhe rënë dakord paraprakisht mbi të drejtat dhe detyrimet679.

Në vitin 2014, për herë të parë pas miratimit të marrëveshjes Tip nga ERE, shoqëria KESH sh.a (Furnizuesi Publik me Shumicë) dhe shoqëria OSHEE sh.a (Furnizuesi Publik me pakicë) arritën të nënshkruanin marrëveshjen për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e nevojave të klientëve tariforë dhe ta paraqisnin atë për miratim pranë ERE680.

Në vazhdimësi nga ana e OSHEE sh.a (ish shoqëria CEZ Shpërndarje) sh.a nuk ishte pranuar nënshkrimi i marrëveshjes pasi kjo e fundit kishte pretendime që lidheshin me parashikimin që bëhej në kontratë lidhur me kompensimet e energjisë elektrike në rast të lëvrimit të tepërt dhe për parashikimin ku kërkohej çelja e garancisë681.

Për sa i përket problematike të shfaqura dhe të pretenduara në vazhdimësi të cilat çuan në mospranimin nga ana e Cez Shpërndarje sh.a/FPP të nënshkrimit të kontratës me KESH sh.a/FPSH (për periudhën 2010, 2011 dhe 2012-2014), nga ana e saj ERE u shpreh pretendimi për shfuqizimin e nenit 15 të kontratës që flet për garancinë financiare ishte i papranueshëm duke arsyetuar se garancia financiare eshte nje element gjerësisht i përdorur në praktikat tregtare. CEZ Shpërndarje sh.a (sot OSHEE sh.a) me performancën e saj në marrëdhëniet me KESH sh.a nuk pati demonstruar korrektesë në shlyerjen e pagesave ndaj FPSH–së e cila të mund të justifikonte kërkesën për heqjen e garancisë financiare nga kontrata. Nga ana tjetër CEZ Shpërndarje sh.a (sot OSHEE sh.a) e kushtëzoi vendosjen e garancisë financiare me vendosjen e garancisë së performancës nga shitësi (KESH sh.a). Vendosja garancisë së performancës është pranuar në vazhdimësi nga KESH sh.a.

Lidhur me pjesën tjetër të pretendimeve të CEZ Shpërndarje (sot OSHEE sh.a) që lidhet me nenin 8 dhe që parashikon kompensimet e energjisë elektrike, ERE u shpreh se kjo pjesë është keqkuptuar nga CEZ Shpërndarje pasi nuk bëhet fjalë për disbalancat (energjinë balancuese/ devijimet) të cilat janë me bazë orare dhe trajtohen sipas kapitullit përkatës në rregullat e tregut të energjisë elektrike682 por lidhet me kompensimin e sasisë së energjisë elektrike referuar sasisë së kontraktuar dhe asaj të realizuar.

678Kontrata tip ndërmjet FPSH-FPP miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 72, datë 24.06.2008 “Për mТratТmТn e kontratës TТp mes FurnТzuesТt PublТk me SСumТcë dСe Furnizuesit Publik me PakТcë” Т ndrysСuar. 679Kontrata e shitblerjes së energjisë elektrike ndërmjet FPSH-FPP, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 11, datë 04.02.2015 për “MbТ mТratТmТn e marrëvesСjes për furnТzТmТn me energji elektrike ndërmjet shoqërisë KESH sh.a (Furnizuesi Publik me Shumicë) dhe shoqërisë OSHEE sh.a (FurnТzuesТ PublТk me PakТcë) për vТtТn 2015”. 680Ibid. 681Ibid 678, neni 15 682IbТd 445, kapТtullТ VII “Rregullat për tregun balancues”.

191

Kundërshtitë e lindura nga mospranimi pjesërisht (referuar 2 dispozitave të mësipërme) i kontratës për shitblerjen e energjisë elektrike ndërmjet FPSH dhe FPP të miratuar nga ERE sollën efektin e mospranimit të faturave të lëshuara sipas kontratës (fatura penalitete /kamatëvonesa dhe kompensimi të energjisë elektrike në rrjet) duke krijuar pengesa të mëdha në likuiditete për shoqërinë KESH sh.a deri në momentin që ERE vendosi që çdo sasi e energjie elektrike e livruar për furnizim të konsumatorëve tariforë me tepër nga ajo e planТfТkuar nga ana e CEZ SСpërndarje sС.a (sot OSHEE sС.a) duСet t’Т paguhet KESH sh.a/FPSH me çmime të rregulluara.

Detyrimi për shërbim publik që kanë të dyja kompanitë, KESH sh.a/FPSH (si sigurues i alternativës së fundit për klientët tariforë) për të siguruar furnizim të mjaftueshëm për OSHEE sh.a/FPP sipas kërkesës së këtij të fundit për furnizimin pa ndërprerje të Klientëve tariforë dhe e OSHEE sh.a/FPP për ti shitur energji elektrike sipas një kontrate me kushte dhe tarifa të rregulluara nga ERE vetëm klientëve tariforë (njëkohësisht dhe situata monopol që ato gëzojnë në tregun e furnizimit më shumicë të energjisë elektrike (KESH sh.a/FPSH) dhe atë me pakicë për furnizimin e klientëve tariforë (OSHEE sh.a/FPP)) e bëjnë marrëdhënien delikate në pikëpamje të operimit teknik dhe financiar në treg.

Lejimi i rëndimit të situatës me ish-shoqërinë CEZ Shpërndarje sh.a dhe mosmarrja e masave parandaluese dhe më tej shtrënguese nga institucionet kompetente, por edhe dobësia e treguar në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që në hapat e parë u reflektua në gjendjen e krijuar në sektorin e energjisë elektrike dhe veçanërisht për pjesëmarrësit në segmentin e rregulluar të tregut të energjisë elektrike duke i futur në një spirale borxhesh dhe detyrimesh të pa mbledhura dhe të panjohura nga ana e ish shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a.

Ndryshimi i ligjit dhe përcaktimi si titull ekzekutiv i faturës së energjisë elektrike krijoi një tjetër kolaps dhe bllokim të llogarive bankare nga shoqëritë prodhuese dhe tregtare të energjisë elektrike të cilat kishin marrëdhënie tregtare me KESH sh.a/FPSH dhe OSHEE/FPP683.

Ndonëse aktualisht raporti ndërmjet FPSH dhe FPP ka ndryshuar si nga ana juridiko-formale nëpërmjetmiratimit të kontratës së shitblerjes së energjisë elektrike për furnizimin e klientëve tariforë si edhe pagimit të faturave koherente mujore (fillimisht në masën 85% dukë u rritur deri në masën 100% sipas marrëveshjes së nënshkruar me IBRD për kredinë për rimëkëmbjen e Sistemit Elektroenergjetik Shqiptar) por edhe në kuadër të rikuperimit të borxhit nëpërmjet pagesave përiodike të detyrimeve të prapambetura sipas një grafiku të rakorduar dhe miratuar nga palët, borxhi ndërmjet shoqërive vjen ende duke u shtuar (referuar faktit që OSHEE sh.a/FPP paguan 85% të faturës koherente duke lënë të zbuluar jo pak por 15% të saj, e cila duke i shtuar kamatëvonesat kthehet në një shumë të konsiderueshme dhe të vështirë për tu arkëtuar nga KESH sh.a).

Hap tjetër i rëndësishëm në procesin e rimëkëmbjes, ndonëse krijon problem për pjesëmarrësit e tregut të energjisë elektrike të cilat operojnë në marrëdhënie tregtare me shoqëritë KESH sh.a dhe OSHEE sh.a, por që konsiderohet i domosdoshëm për momentin që po kalon sektori i energjisë elektrike dhe veçanërisht marrëdhënia FPSH-FPP, është përjashtimi nga pagesat e vonuara tëdetyrimeve kontraktore etregtare,që rrjedhin nga shitja, blerja dhe faturat e shërbimit të transmetimit dhe shpërndarjes së

683Fatura e shitjes, e blerjes dhe faturat e shërbimit të transmetimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike u përcaktua sТ tТtull ekzekutТv me lТgjТn Nr. 10486, datë 26.11.2011 “Për një ndrysСТm në lТgjТn Nr. 8662, datë 18.9.2000 "Për trajtimin si titull ekzekutiv të faturës së konsumit të energjТsë elektrТke", të ndrysСuar”.

192

energjisë elektrike, pa përfshirë pagesat që kryhen në tregun e parregulluar, sipas përcaktimeve të rregullave të tregut të energjisë elektrike684 si edhe shfuqizimi i parashikimit si tituj ekzekutiv të faturës së shitjes dhe blerjes së energjisë elektrike dhe faturave të shërbimit të transmetimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike685. Ky hap i fundit do ti mbajë larg përmbaruesit nga bllokimi i llogarive bankare të shoqërisë KESH sh.a dhe OSHEE sh.a.

Në përfundim mund të themi se ajo çfarë mbetet për tu përmirësuar lidhet me faktit se nga ana e OSHEE sh.a duhet të bëhen përpjekjet maksimale për zbatimin e detyrimeve kontraktore si me parashikimin e saktë ashtu edhe me pagesën e detyrimeve që rrjedhin nga kontrata duke i dhënë më shumë likuiditet shoqërisë KESH sh.a e cila duhet njëkohësisht të përmbushë detyrimet ndaj të tretëve për energjinë e blerë për mbulimin e kërkesës së klientëve tariforë por edhe të përmirësojë performancën e saj duke bërë investimet e nevojshme për mirëmbajtjen e impianteve prodhuese në raport të cilësisë dhe eficensës së prodhimit (siç është trajtuar dhe më lart,.. për sa kohë që shoqëria KESH sh.a përfshin KESH-GEN dhe FPSH, problematikat FPSH- FPP ndikojnë në të gjithë shoqërinë KESH sh.a).

Marrëdhënia e KESH sh.a me të tretët do të trajtohet në vazhdim kur të flitet për marrëdhënien e KESH sh.a me Prodhuesit e Vegjël të Energjisë, me OST sh.a si edhe me tregtarët vendas dhe të huaj të energjisë elektrike.

VII.2.1.c Shitblerja e energjisë elektrike nga Prodhuesit e Vegjël të Energjisë Elektrike tek Furnizuesit Publik me Shumicë.

Energjia elektrike e prodhuar nga Prodhuesit e Vegjël të Energjisë Elektrike ekzistues me fuqi të instaluar 10 MW686 dhe të rinj me fuqi të instaluar deri 15 MW blihet nga Furnizuesi Publik me Shumicë sipas kontratës afatgjatë dhe me çmimet e miratuara nga ERE687.

Referuar formës që zgjodhi qeveria shqiptare për nxitjen e ndërtimit të burimeve të reja të energjisë se rinovueshme (feed-in tariff), kjo e fundit i garantoi investitorëve të huaj dhe vendas tregun për shitjen e energjisë elektrike, kontratë afatgjatë (fillimisht 1 (një) vjeçare, më pas 15 vjeçare688), çmimin për shitjen e energjisë elektrike i cili përcaktohej në bazë të një metodologjie të miratuar nga ERE dhe përjashtimin nga përgjegjësia për balancimin për këto prodhues689.

KESH sh.a/FPSH fillimisht blen energjinë elektrike që prodhohet nga PVE-të, më tej energjinë e prodhuar nga KESH-GEN dhe më pas për të plotësuar nevojat importon energji e cila shkon për mbulimin e kërkesës për energji elektrike të klientëve tariforë690. Ky detyrim rrjedh nga aktet ligjore dhe nënligjore në fuqi të cilat detyrojnë KESH/FPSH

684Përjashtuar me ligjin Nr. 24/2015 “Për një shtesë në ligjin Nr.48/2014 “Për pagesat e vonuara nëdetyrimet kontraktore etregtare”. 685Shfuqizuar si titull ekzekutiv me ligjin Nr. 25/2015 “Për një ndrysСТm në lТgjТn Nr. 8662, date 18.09.2000, “Për trajtТmТn sТ tТtull ekzekutТv të faturës së konsumТt të energjТsë elektrТke”, të ndryshuar. 686Ibid 461, neni 3/1. 687VKM Nr. 27, date 19.01.2007 “Për mТratТmТn e rregullave të vlerësТmТt dСe të dСënТes së koncesТoneve” Т ndryshuar, Kreu IV, pika 2, paragrafi 3. 688VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 80, datë 23. 10. 2009 “Për mТratТmТn e modelТt te kontratës së shitblerjes së energjisë elektrike ndërmjet KESH sh.a. (FPSH) dhe Prodhuesve të Vegjël të EnergjТsë (PVE)” Т ndrysСuar. 689Ibid 499, pika VI.1 “..PVE-të me fuqi më të madhe se 5 MW mund të paraqesin nominime fizike sipas rregullave të tregut, direkt ose nëpërmjet furnizuesve të tyre të kualifikuar dhe Ibid 516. 690IbТd 573, pjesa “ParatСënТe”.

193

të blejë energjinë e prodhuar nga këto PVE, nëse këto të fundit zgjedhin KESH sh.a/FPSH për t`ja shitur energjinë elektrike.

Në vazhdim do të trajtohet arsyeja se pse këto prodhues ndonëse kanë mundësinë ligjore të operojnë në treg të lirë, ato zgjedhin KESH/FPSH si blerës të energjisë elektrike të prodhuar nga ana e tyre.

- Avantazhet dhe disavantazhet e marrëdhënies KESH sh.a/FPSH me PVE-të dhe vështrimi në të ardhmen.

Ajo çfarë konsiderohet më e rëndësishme për një biznes dhe për më tepër për një biznes që ka si objekt të vetin prodhimin e energjisë elektrike nga burime të rinovueshme është garantimi i tregut për shitjen e produktit me çmime sa më të favorshme pa rrezikuar në asnjë moment vazhdimësinë e ekzistencës në treg dhe pa rrezikuar financat e shoqërisë.

Në situatën aktuale por edhe në vazhdimësi pjesëmarrja në treg e PVE-ve ekzistuese me kapacitet të instaluar deri 10 MW dhe atyre të rinj me kapacitet të instaluar deri 15 MW, ka qenë gjithmonë e mbrojtur në kuadër të nxitjes së investimeve private në sektorin e energjisë elektrike (pjesa e burimeve të rinovueshme të energjisë) si shkak i burimeve energjetike vendase të pamjaftueshme për garantimin e furnizimit në mënyrë pandërprerë me energji elektrike të konsumatorëve tariforë.

Bazuar në legjislacionin në fushën e energjisë elektrike në fuqi (deri në fund të vitit 2014) KESH sh.a/FPSH ka detyrimin të blejë të gjithë energjinë elektrike të prodhuar nga këto prodhues të vegjël sipas kohës dhe mundësisë të cilën ato kanë dhe pa asnjë detyrim ndaj KESH sh.a/FPSH për respektimin e një programi apo sasie prodhimi të paracaktuar. Ky detyrim vjen edhe për shkak se këto njësi gjeneruese janë ndërtuar sipas metodës me rrjedhje të lirë (run of river) gjë e cila nuk i mundëson atyre parashikimin e saktë të prodhimit të energjisë elektrike.

Për sa i përket çmimit të shitjes së energjisë elektrike nga PVE-të ai është më i lartë se çmimi i tregut dhe në këtë mënyrë përbën një garanci më shumë për investitorin për realizimin e të ardhurave të qëndrueshme dhe afatgjatë me qëllim kthimin e investimit dhe nxjerrjen e fitimit. Ky çmim është i zhveshur nga tarifat e shpërndarjes/transmetimit të energjisë, pasi këto njësi duke qenë të lidhura me sistemin e shpërndarjes/transmetimit këtë energji e hedhin drejtpërsëdrejti në këto rrjeti për llogari të blerësit (KESH sh.a/FPSH) e cila këtë energji e ka pjesë të energjisë për mbulimin e nevojave të klientëve tariforë duke shmangur në këtë moment kostot e shpërndarjes/transmetimit pasi detyrimi i saj është ta furnizojë këtë energji për OSHEE/FPP deri në dalje të hidrocentraleve.

Në përfundim arsyeja pse konsiderohet favorizues shitja e garantuar e prodhimit dhe çmimi i shitjes së energjisë elektrike të prodhuar nga PVE-të ka të bëjë me faktin se nëse një PVE do të zgjidhte tregun e lirë ai do duhet të merrte parasysh faktin që kontraktimin e blerësit të energjisë do ta bënte nëpërmjet negociatave direkte në treg ose nëpërmjet ndërmjetësve, detyrimet kontraktore nuk do ti garantonin mbrojtje por do ta vinin në pozita të vështira për sa i përket të drejtave dhe detyrimeve të palëve si edhe çmimi i negociuar nuk do të reflektonte çmimin aktual që ato shesin energjinë elektrike tek KESH sh.a/FPSH. Në këto kushte shitja e garantuar e prodhimit të energjisë elektrike, pozitat e mbrojtura me kontratën për blerjen e energjisë elektrike nga PVE-të deri 15 MW dhe çmimi favorizues i bëjnë këto prodhues të prirur të kontraktojnë KESH sh.a/FPSH për shitjen e energjisë elektrike të prodhuar nga centralet e tyre.

Për sa i përket anës tjetër që lidhet me blerësin e energjisë elektrikë që është KESH sh.a/FPSH mund të themi se për këtë të fundit bëhet edhe më e vështirë blerja e energjisë elektrike nga PVE-të, në kushtet kur kjo e fundit,si pjesëmarrës tregu, ka detyrimin që të

194

dërgojë pranë OST programin e energjisë elektrike. Ky program merr në konsideratë kërkesën për energjinë elektrike nga OSHEEsh.a/FPP691, parashikimin e përafërt të energjisë elektrike të prodhuar nga PVE-të, dhe në rast të mosplotësimit të nevojave të vendit me energji elektrike të prodhuar nga KESH-GEN dhe PVE-të, këtë energji duhet ta blejë/importojë në bazë të rregullave dhe procedurave të miratuara nga ERE.

Në kushtet kur KESH sh.a/FPSH respekton detyrimet si pjesëmarrës i tregut të energjisë elektrike dhe paraqet programin sipas përcaktimeve të Modelit dhe Rregullave të Tregut të Energjisë elektrike, çdo ndryshim në prodhimin e PVE-ve të cilat siç u tha më lart janë ndërtuar të funksionojnë me rrjedhje të lirë (run of river) reflektohet në detyrimin që KESH sh.a/FPSH ka ndaj OSHEE sh.a/FPP për rritjen e importit (në rast të uljes së prodhimit nga PVE-të) ose të reduktimit ose ndërprerjes së importit (në rast të rritjes së prodhimit nga PVE-të). Si rritja e importit ashtu edhe reduktimi ose ndërprerja e tij nga ana e KESH sh.a/FPSH shoqërohet me dëme të cilat vijnë si shkak i penaliteteve që parashikon kontrata për shitblerjen e energjisë elektrike me tregtarët vendas dhe të huaj (rasti i reduktimit të importit të energjisë elektrike) dhe me kosto financiare në rastin e zhvillimit të procedurave të blerjes së energjisë elektrike nga prodhuesit vendas dhe të huaj ku koha e shkurtër për zhvillimin e procedurës për sigurimin e energjisë ne treg dhe “abuzТmТ” me çmТmet nga ana e sСoqërТve tregtare vendase dСe të Сuaja në sТtuata të tТlla janë disfavorizuese për KESH sh.a/FPSH në kushtet kur është e detyruar të marrë të gjithë energjisë elektrike të prodhuar nga PVE-të pavarësisht kohës dhe sasisë.

Ndonëse këtë sasi energjie KESH sh.a/FPSH e blen me çmime të cilat janë më të larta se çmimi që ajo blen energjinë elektrike tek KESH-GEN, kjo energji i shitet OSHEE/FPP me çmimin e miratuar nga ERE për shitblerjen e energjisë elektrike ndërmjet FPSH–FPP për mbulimin e kërkesës së klientëve tariforë. Kostot për blerjen e energjisë elektrike të prodhuar nga PVE-të i njihet KESH/FPSH në miratimin e tarifës për Furnizuesin Publik me Shumicë e cila aktualisht nuk reflektohet ne mënyrë të saktë pasi për shkak të karakteristikave të vetë këtyre prodhuesve është e pamundur të parashikohet saktë sasia e energjisë që do të prodhohet, duke bërë që diferencat të axhustohen në miratimin e tarifës për Furnizimin Publik me Shumicë në vitin pasardhës.

Marrëdhëniet ndërmjet KESH sh.a/FPSH dhe Prodhuesve të Vegjël të Energjisë Elektrike konsiderohet jo të favorshme për një marrëdhënie detyrimesh reciproke. Kjo situatë është krijuar pasi rritja e numrit të njësive prodhuese dhe çmimi i lartë më të cilën KESH sh.a/FPSH detyrohet ta blejë këtë energji përbën një barrë të rëndë kur siç u tha dhe më parë, problemet financiare që kanë përfshirë sistemin energjetik kanë ndikuar dhe në mos shlyerjen e detyrimeve që KESH sh.a ka ndaj PVE-ve për energjinë e prodhuar nga këto të fundit duke çuar në një kolaps këtë pjesë të biznesit i cili ka probleme me pagimin e kredive dhe ku banka kanë filluar të vendosin sekuestro mbi garancitë bankarë të shoqërive prodhuese. Deri në fund të vitit 2014 KESH sh.a/FPSH i detyrohej PVE-ve (përfshirë dhe Ashtën) rreth 6.2 miliardë lekë detyrime të prapambetura të cilat bazuar në planin për rimëkëmbjen financiare të sektorit të energjisë elektrike parashikohet të

691Dërgimi i programit nga OSHEE sh.a/FPP është një problem më vete përsa i përket pasaktësive që paraqet si mungesë e parashikimit jo të saktë të nevojës në vend për energji elektrike. Ndryshimet në program çojnë në devijime të cilat ndikojnë edhe në marrëdhëniet e OST sh.a me OST-t e tjera fqinje të cilat këtë mosrakordim ndërmjet energjisë elektrike të prodhuar dhe të furnizuar e konsiderojnë si shkelje dhe cenim të sigurisë së sistemit të intekonjeksionit.

195

shlyhen totalisht brenda vitit 2015 dhe për të vijuar më tej me pagimin e rregullt të faturave koherente të energjisë elektrike të blerë nga KESH sh.a/FPSH tek PVE-të692.

Në gjykimin tim referimi i çmimit të energjisë elektrike të prodhuesve të vegjël si shumatore e çmimit të importit të energjisë elektrike që kryhet nga KESH sh.a/FPSH plus 10 % (në rastet e prodhimit nga HEC-et e rinj) për ndikimin që këto centrale sjellin duke përmirësuar parametrat e rrjetit te shpërndarjes dhe duke ulur humbjet e tij693, janë jo reale dhe nuk mund të konsiderohen të drejta në kushtet e një tregu të energjisë të bazuar në rregulla. Ndonëse është miratuar unifikimi i çmimeve të shitjes së energjisë elektrike nga PVE-të ekzistuese deri 10 MW dhe atyre të reja deri 15 MW, ende nuk mund të flitet për çmime reale dhe të justifikuara që janë një reflektim i tregut dhe politikave të qeverisë në nxitjen e ndërtimit të burimeve të rinovueshme të energjisë.

Ajo çfarë duhet bërë në të ardhmen në mënyrë që të bëhet e mundur që këta prodhues të jenë të prirur drejt pse jo pjesërisht drejt tregut të parregulluar duke i dhënë mundësinë e incentivave të tjera të cilat do të gjykohen më të favorshme si për prodhuesit e energjisë elektrike nga burimet e rinovueshme të energjisë ashtu edhe për tregun në të cilin ato operojnë. Gjithashtu duhet marrë parasysh hartimi një metodologjie për caktimin e çmimit të shitjes së energjisë elektrike duke u bazuar në praktikat më të mira evropiane si dhe duke pasur parasysh mbi të gjitha vlerën e investimit, koston e prodhimit të energjisë, kohën e kthimit të investimit dhe incentivat të cilat mund të jenë të ndryshme.

Nuk mund të ekzistojë më i njëjti çmim incentivues për shitjen e energjisë elektrike të prodhuar nga PVE të cilat kanë kapacitet të instaluar të diferencuar, kohën e vënies në punë të ndryshme, teknologji jo të njëjtë, vlerën dhe kohën e kthimit të investimit të ndryshme të cilat përkthehen në kosto të ndryshme të prodhimit të energjisë elektrike. Edhe kohëzgjatja e kontratës nuk duhet të jetë thjesht çështje vitesh por duhet të jetë reflektuesi i të gjithë elementëve të mësipërm. Secili nga PVE-të duhet të stimulohet deri ne momentin që investitorit ti kthehet i gjithë investimi dhe të ketë marrë përfitimet e tij bazuar në një metodologji të caktuar dhe përllogaritjeve të duhura.

Gjithashtu do të isha i mendimit që referuar dhe mënyrës se si funksionon tregu vendas dhe ai rajonal, do ishte interesante dhe për tu vlerësuar që dhe cmimet shitjes së energjisë elektrike të prodhuar nga PVE-të përveç specifikave të tjera të caktoheshin edhe në bazë të profileve kryesore (base load - onpeak - offpeak) duke i dhënë mundësinë këtyre prodhuesve të shohin edhe nga tregu i parregulluar.

Në asnjë rast nuk duhet parë si një marrëdhënie e ngurtë kur njëri ka të drejtë të prodhojë dhe një tjetër detyrimin të blejë. Çdo marrëdhënie dhe çdo mbështetje duhet të ngrihet mbi baza të shëndosha të cilat të mund të ofrojnë mbështetje drejt zhvillimit, barazi dhe jetëgjatësi.

A duhet që thjesht nënshkrimi i një kontrate të re me afat 15 vjeçar, pasi një

prodhues i vogël i energjisë elektrike ka operuar në treg për më shumë se 5 vjet me

kontratë 1(një) vjeçare duke përfituar nga skema e tarifave feed-in të bëjë të

vazhdojë si i barabartë në raport me të tjerët?

Nuk e shoh të drejtë që kohëzgjatja e kontratës të jetë ngurtësisht e caktuar por më shumë e shoh të shërbejë si një bazë për përllogaritjen e kostos së prodhimit të energjisë

692Të dСënat janë marrë nga “PlanТ Т RТmëkëmbjes FТnancТare të SektorТt ElektroenergjetТk SСqТptar” miratuar me VKM Nr. 171, datë 25.02.2015 “Për MТratТmТn e PlanТt të RТmëkëmbjes FТnancТare të SektorТt të EnergjТsë ElektrТke” 693VKM Nr. 27, date 19.01.2007 “Për mТratТmТn e rregullave të vlerësТmТt dСe të dСënТes së koncesТoneve” Т ndryshuar, Kreu IV, pika 2, paragrafi 5.

196

elektrike bazuar në kohën e kthimit të investimit. Është vetë metodologjia e cila garanton si kthimin e investimit ashtu edhe fitimin. Aktualisht po të krahasojmë PVE-të ekzistuese me ato te reja shohim që të dyja këto grupe operojnë në bazë të një kontrate 15 vjeçare të miratuar nga ERE, ndonëse disa prodhues të vegjël të energjisë elektrike kanë filluar të operojnë në tregun e prodhimit të energjisë elektrike me çmime të miratuara nga ERE që në vitin 2004.

Referuar praktikës së disa shteteve evropiane miratimi i metodologjive të reja merr parasysh edhe ato të mëparshmet duke bërë korrigjimet dhe duke respektuar parimet e shlyerjes së kostove të investimit. Kjo gjë duhet të ishte marrë parasysh dhe korrigjohej nga shteti dhe organet e tjera ligjzbatuese kur u miratua kontrata e shitblerjes së energjisë elektrike për një periudhë 15 vjeçare, duke mos mohuar periudhën e mëparshme dhe duke mos e zgjatur afatin përtej atij të caktuar si të barabartë për të gjithë694.

Me ndryshimet e reja legjislative dhe me ndryshimet që pritet ti bëhen ligjit për burimet e rinovueshme të energjisë, do të shihet se çfarë politike do të ndjekë qeveria për caktimin e blerësit të energjisë elektrike të prodhuar nga prodhuesit me përparësi të energjisë elektrike dhe çmimet me të cilat do blihet kjo energji elektrike. Një tjetër problemi cili duhet zgjidhur për PVE-të ka të bëjë me parasСТkТmТn e aplТkТmТt të parТmТt “take or pay” (paguaje ose merre). Ndërprerjet e shpeshta të sistemit, si nga nevoja ashtu edhe nga qëllimi jo i mirë, janë një anë negative në kuadër të nxitjes së ndërtimit të burimeve të rëja hidrike. Parashikimi në kontratë i këtij parimi do të ishte garanci e madhe për çdo investitor vendas ose të huaj në rritjen dhe vazhdimësinëe prodhimit të energjisë elektrike.

Gjithashtu duhet pasur parasysh që të gjitha kostot e shkaktuara nga feed-in tariff që paguhet për energjinë elektrike të prodhuar nga Prodhuesit e Vegjël të Energjisë Elektrike transferohen tek konsumatorët tariforë nëpërmjet tarifës së shitjes së energjisë elektrike nga Furnizuesi Publik me Shumicë e cila më pas transferohet tek çmimi i Furnizuesit Publik me Pakicë që në fund ja shet energjinë klientëve tariforë, duhet të tregohet kujdes maksimal në mënyrë që gjatë miratimit të metodologjisë për llogaritjen e çmimit të shitjes së energjisë elektrike nga PVE-të të marrë prioritet mbrojtja e konsumatorëve tariforë.

VII.2.1.d Shitblerja e energjisë elektrike nga KESH-GEN tek Operatori i Sistemit të Transmetimit për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe

sigurimin e shërbimeve ndihmëse.

Në ushtrimin e aktivitetit të tij sipas trajtimit të bërë në pjesën e parë ku u fol për pjesëmarrësit e tregut, Operatori i Sistemit të Transmetimit referuar akteve ligjore dhe nënligjore operon dhe ushtron aktivitetin e tij në atë që për efekt të trajtimit të kësaj pjese do ta konsideroj si tregu i shitblerjes së energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe tregu për shitblerjen e shërbimeve ndihmëse.

Referuar Modelit dhe Rregullave të Tregut të Energjisë Elektrike, Operatori i Sistemit të Transmetimit bazuar në funksionin e operatorit dispeçerues të sistemit dhe operatorit te

694 - Në Serbi marrëveshja e shitblerjes së energjisë elektrike ndërmjet Prodhuesit të Privilegjuar të Energjisë dhe Furnizuesit Publik nënshkruhet dhe ka një afat vlefshmërie 12 vjecar, i cili mund të reduktohet duke zbritur kohën nga komisionimi deri në nënshkrimin e kontratës. Parimishit periudha 12 vjecare është periudhë e tarifës nxitëse (feed-in tariff) të garantuar. - Në Hungari periudha e kualifikimit është përcaktuar nga Enti Rregullator Hungarez i Energjisë dhe i Shërbimeve Publike sipas dispozitave përkatëse dhe ajo nuk duhet të kalojë periudhën e shlyerjes së impiantit.

197

rrjetit të transmetimit ka detyrimin të parashikojë695 dhe të blejë696 energjinë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe shërbimet ndihmëse.

Pjesa që lidhet me parashikimin dhe blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe shërbimet ndihmëse paraqet paqartësi pasi referuar akteve në sektorin e energjisë elektrike në shumë raste konfondohen parimet dhe termat të cilat nga njëri akt në tjetrin referohen dhe shkruhen ne mënyra të ndryshe.

Bazuar në Modelin e Tregut të Energjisë Elektrike ndonëse kontratat dhe tarifat për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe shërbimet ndihmëse konsiderohen të rregulluara që në pikënisjen e saj697, në vazhdim në këtë akt është e përcaktuar se OST blen nga KESH-GEN dhe pjesëmarrësit e tjerë të tregut energji elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit698 si edhe blen nga KESH-GEN, PPE-të Tregtuesit ose Furnizuesit e Kualifikuar shërbime ndihmëse sipas nevojës699 por edhe shtesë në rast se është e mundshme700 duke i dhënë karakter të liberalizuar tregut për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike ne sistemin e transmetimit dhe shërbimeve ndihmëse nga ana e OST ndonëse këtë marrëdhënie e konsideron si pjesë e segmentit të rregulluar të tregut të energjisë elektrike701. Gjithashtu paqartësia që paraqet legjislacioni në fushën e energjisë elektrike për çështjen në fjalë ka të bëjë me faktin se ndryshe nga terminologjia e përdorur në Modelin e Tregut ku sigurimi i energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe shërbimet ndihmëse blihen nga OST tek KESH-GEN, ose pjesëmarrësit e tjerë të tregut, në parashikimin e bërë në Rregullat e Tregut të Energjisë Elektrike dhe Kodin e Rrjetit të Transmetimit për sigurimin e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe shërbimeve ndihmëse këto të fundit i referohen termit prokurim702.

Ndonëse ka paqartësi dhe problematika të pretenduara edhe nga ana e OST703 lidhur me mënyrën si është shprehur në legjislacion çështja e sigurimit të energjisë për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe shërbimet ndihmëse, fryma e legjislacionit dhe situata faktike na paraqesin një treg të rregulluar ku detyrimin për sigurimin e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e transmetimit dhe ofrimin e shërbimeve ndihmëse e ka KESH-GEN sipas kushteve dhe tarifave të miratuara nga ERE.

- Marrëveshja ndërmjet KESH-GEN dhe Operatorit të Sistemit të Transmetimit për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit të energjisë elektrike

Bazuar në aktet rregullatore në fuqi humbjet e energjisë elektrike në rrjet (këtu humbjet teknike të transmetimit) konsiderohen si diferenca mes sasisë së energjisë elektrike të livruar në rrjetin e energjisë elektrike dhe sasisë së energjisë elektrike të tërhequr nga

695Ibid 498, pikës I.1.2, paragrafi vi. 696Ibid 498, pikës II.2.3, paragrafi vi. 697Ibid 610. 698Ibid 498, pika 4.1, paragrafi 3, fjalia e dytë. 699Ibid 498, pika 4.1, paragrafi 3, fjalia e parë. 700IbТd 498, pТka 5.2, germa “Т”. 701Ibid 498, pika 4.13, germa A), numri 8). 702Ibid 499, pika II.2.3, paragrafi vi. 703 Problematikat e shfaqura por të zgjidhura më pas lidheshin me faktin se në marrëdhënien me KESH Gen shërbimet ndihmëse do trajtoheshin si një e drejtë e OST për të kërkuar sasinë e nevojshme nga ana e saj apo vetëm mbi bazën e sasisë së kontraktuar në bazë të marrëveshjes së nënshkruar ndërmjet palëve dhe anekseve përshkruese të saj.

198

rrjeti i energjisë elektrike gjatë periudhës kohore respektive704. Niveli i humbjeve teknike (në %) në sistemin e transmetimit miratohet nga ERE705 për efekt të përllogaritjes së tarifës së transmetimit të energjisë elektrike. Shpenzimet për mbulimin e humbjeve teknike të energjisë elektrike në rrjetin e transmetimit përfshihen në tarifën e Transmetimit706.

Këtë diferencë të energjisë elektrike të konsideruar si humbje teknike OST e siguron tek KESH-GEN sipas një kontrate të negociuar me palët dhe çmimit i cili së bashku me kontratën miratohen nga ERE.

Ndonëse në Modelin e Tregut të Energjisë Elektrike parashikohet që ERE do të miratojë marrëveshjet e negociuara nga palët kur ndër të tjera përfshihet edhe kontrata 1 (një) vjeçare ndërmjet OST dhe KESH-GEN për energjinë elektrike për të mbuluar humbjet në transmetim, për herë të parë në fund të vitit 2014 shoqëritë KESH sh.a/ KESH-GEN dhe OST sh.a nënshkruan marrëveshjen për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e transmetimit bazuar në çmimin e gjenerimit të energjisë elektrike nga Kompania Publike e Prodhimit (KESH sh.a/ KESH-GEN)707.

Referuar këtij fakti si edhe bazuar në legjislacionin në fuqi konstatohet lehtësisht që shitblerja e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit është një marrëdhënie e rregulluar ndërmjet dy shoqërive monopol të cilat ofrojnë dhe sigurojnë këtë produkt në kushte dhe çmime të miratuara nga ERE708 kur në fakt në kushtet kur do të ekzistonte një treg i liberalizuar dhe konkurrues do duhej që këtë energji ta siguronte në tregun e lirë sipas procedurave konkurruese, transparente, jodiskriminuese etj.

Duke ditur që kostot për sigurimin energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit reflektohen në tarifën për transmetimin e energjisë elektrike, rregullimi i këtij segmenti të tregut të energjisë është menduar të jetë i tillë në mënyrë që ky produktet të sigurohet me kosto sa më të ulët dhe e vetmja mënyrë është sigurimi i saj tek KESH-GEN si një pjesëmarrës tregu që operon në kushte monopoli në prodhimin dhe tregtimin e energjisë elektrike. Blerja e energjisë elektrike nw treg me çmime të parregulluara do të reflektohej në tarifën e transmetimit dhe për rrjedhojë do të ndikonte drejtpërsëdrejti në tarifat e furnizimit me energji elektrike për klientët tariforë.

Referuar ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike dhe procesit të liberalizimit që ndërmerr ky i fundit, duke filluar që nga qershori i vitit 2016 Operatori i Sistemit të Transmetimit do të prokurojë energjinë elektrike për të mbuluar humbjet në rrjet nëpërmjet një procedure e cila do të miratohet nga ERE dhe që bazohet në parimet e konkurrencës, mosdiskriminimit dhe transparencës709. Në këtë mënyrë do ti hapet rruga rrugë funksionimit të tregut për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e transmetimit të energjisë.

- Marrëveshja ndërmjet KESH-GEN dhe Operatorit të Sistemit të Transmetimit për sigurimin e shërbime ndihmëse dhe të balancimit të sistemit elektroenergjetik.

704Ibid 544, Shtojca A. 705Ibid 499, pika XI.3.4, paragrafi (ii). 706Ibid 544, pika IV.7.12.1. 707VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.1, datë 02.02.2015 “MbТ mТratТmТn e marrëvesСjes mТdТs KESH sh.a. dhe OST sh.a. për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sТstemТn e transmetТmТt për vТtТn 2015”. 708Ibid 610. 709Ibid 481, neni 62.

199

Operatori i Sistemit të Transmetimit është përgjegjës për prokurimin dhe menaxhimin e shërbimeve ndihmëse të cilat janë të nevojshme për operimin e sistemit të transmetimit ose të shpërndarje710. Shërbimet ndihmëse përbëjnë një kategori të veçantë të shërbimeve, nga të cilët përfitojnë të gjithë përdoruesit e Sistemit të Transmetimit711. Shërbimet Ndihmëse përfshijnë: Rregullimin e frekuencës, ndjekjen e grafikut të ngarkesës, zëvendësimin e burimeve nga ndërprerja e ngarkesës, rezervën, skemat speciale te mbrojtjes, mbështetjen e energjisë reaktive, ristartimin. Referuar rregullave të tregut të energjisë elektrike të gjitha njësitë gjeneruese të lidhura me sistemin e transmetimit duhet të marrin pjesë në rregullimin primar të frekuencës dhe energjisë aktive me shpenzimet e tyre sipas kërkesave teknike të vendosura në Kodin e Rrjetit të Transmetimit712. Metodologjia e Tarifave për shërbimet ndihmëse është nën autoritetin e miratimit ngaERE, e cila do të miratoje çmimet e rregulluara për njësitë e gjenerimit (çmimin e kapacitetit dhe çmimin e energjisë)713.

Shërbimet e tjera ndihmëse përveç atyre të rezervës primare, OST duhet ti sigurojë nëpërmjet marrëveshjeve vjetore714. Ashtu siç u trajtua edhe më lart edhe në këtë pjesë konfondohen parimet e blerjes së energjisë elektrike në një treg të rregulluar dhe prokurimit të tij sipas procedurave konkurruese. Ajo çfarë kuptohet nga kuadri rregullator në fuqi ka të bëjë më faktin ky kuadri ligjor parashikon mundësinë e sigurimit të këtyre shërbimeve në tregun e lirë në momentin që në treg do të operojnë prodhues të cilët në përputhje me përcaktimet e bëra në Kodin e Rrjetit të Transmetimit do të klasifikohen si ofrues të këtyre shërbimeve715. Deri në momentin që ky treg mbetet i rregulluar dhe KESH-GEN është ofruesi i vetëm i këtyre shërbimeve, kjo marrëdhënie dhe ky treg është i rregulluar dhe ofrimi i këtyre shërbimeve i sigurohet OST nëpërmjet detyrimit që ka KESH-GEN për t`ja shitur OST këto shërbime bazuar në një marrëveshje vjetore dhe çmimit të miratuar nga ERE716.

Duhet theksuar së ashtu siç u tha për marrëveshjen për shitblerjen e energjisë elektrike ndërmjet KESH/FPSH dhe OSHEE/FPP, për marrëveshjen për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e transmetimit ndërmjet OST sh.a dhe KESH-GEN, edhe marrëveshja për sigurimin e shërbimeve ndihmëse dhe të balancimit të sistemit elektroenergjetik717 përbën një hap përpara në reformimin e sistemit elektroenergjetik shqiptar pasi për herë të parë palët pjesëmarrëse në tregun e rregulluar për ofrimin e këtyre shërbimeve (KESH-GEN (i vetmi ofrues i shërbimeve ndihmëse) dhe OST) nënshkruajnë dhe dërgojnë për miratim pranë ERE marrëveshjet përkatëse.

Marrëveshja e nënshkruar nga OST sh.a dhe KESH Gen ka për objekt të saj përcaktimin e të drejtave dhe detyrimeve të palëve për skedulimin, deklarimin dhe garantimin në sasinë dhe cilësinë e kërkuar të shërbimeve ndihmëse dhe të balancimit si edhe mënyrën e llogaritjes dhe faturimit të shërbimeve ndihmëse dhe të balancimit.

710Ibid 499, pika VIII.1.1. 711Ibid 544, pika IV.6.1.2. 712Ibid 499, pika VIII.1.2 dhe VIII.1.3. 713Ibid 499, pika VIII.2.2. 714Ibid 700. 715Ibid 499, pika VIII.2.4, çdo vit bazuar në informacionin e marrë nga pjesmarrësit e tregut, Operatori i Sistemit Dispecer OST do të përgatisë një listë të njësive gjeneruese për sigurimin e shërbimeve ndihmëse, që do miratohen nga ERE. 716Ibid 498, pika 5.2, germa “ТТ”. 717Vendimi i të Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 9, datë 04.02.2015 “MbТ mТratТmТn e marrëvesСjes mТdТs KESH sС.a. dСe OST sС.a.“Për sТgurТmТn e sСërbТmeve ndТСmëse dСe të balancТmТt të sТstemТt elektroenergjitik”.

http://ere.gov.al/doc/Vendim_Nr.9__KESH_-_OST__Pe776;r_sigurimin_e_she776;rbimeve_ndihme776;se_dhe_te776;_balancimit_te776;_sistemit_elektroenergjitik_.pdf



200

Çmimi për shërbimet ndihmëse miratohet në bazë të metodologjisë së miratuar nga kjo e fundit deri në momentin që ERE identifikon se përmbushen kushtet e mjaftueshme të tregut për shërbimet ndihmëse. Në momentin që nga ERE do të konstatohet se përmbushen kushtet e mjaftueshme atëherë do të krijohet një treg konkurrues për të vendosur çmimin e atij shërbimi ndihmës718. KESH-GEN dhe OST sh.a duhet të ndërmarrin një studim të aspektit teknik, ekonomik dhe tregut të energjisë për kostot e prodhimit dhe transmetimit që lidhen me parashikimet e shërbimeve ndihmëse719. Në mungesë të një studimi të detajuar, ERE do të miratoje vlera nominale të tarifave të shërbimeve ndihmëse. Çmimi i miratuar nga ERE për shërbimet ndihmëse përcakton vetëm çmimin për kapacitetin e rezervës sekondare në + (rritje) dhe – (zbritje) duke përjashtuar dhe mos parashikuar çmimin për kapacitetin e rezervës terciare të cilën KESH-GEN e siguron por që ende nuk është miratuar çmimi përkatës nga ERE në mënyrë që OST sh.a ta paguajë këtë shërbim.

Kontrata për ofrimin shërbimeve ndihmëse është kryesorja dhe ka përparësi ndaj të gjitha kontratave të tjera të nënshkruara nga KESH/GEN në ushtrim të funksionit të saj publik si në tregun e rregulluar dhe në tregun e parregulluar720.

Ajo çfarë konsiderohet e rëndësishme është se në kontratën e miratuar nga ERE për ofrimin e shërbimeve ndihmëse, palët njohin risinë dhe përkohshmërinë dhe si rrjedhojë e konsiderojnë më se të nevojshme një periudhë prove gjatë së cilës palët do të ndërmarrin të gjitha veprimet që nga ana e tyre në mirëbesim konsiderohen të nevojshme për sigurimin e vijueshmërisë së shërbimit dhe zbatimit të kësaj kontrate, hapat e mëtejshëm për përmirësimin e kontratës në përshtatje me ndryshimet që do të paraqesin aktet normative në fuqi duke negociuar dhe pranuar amendimin e saj pa ndërprerë ose pezulluar përmbushjen e detyrimeve si rezultat i ndonjë vendimi në pritje për ndonjë mosmarrëveshje ndërmjet palëve721.

Ndonëse konsiderohet vetëm fillimi i një marrëdhënie, nuk kanë munguar as problemet ndërmjet palëve. Që në fillim OST sh.a ka kontestuar dhe ka kundërshtuar722 vendimin e ERE për përcaktimin e çmimit për shërbimet ndihmëse723 duke e konsideruar atë të lartë dhe larg standardet me të cilat operojnë vendet e rajonit. Këtë pretendim OST e mbështet në fakti së si për rezervën sekondare + (në rritje) ashtu edhe për rezervën sekondare – (në zbritje) nga ana e ERE është miratuar i njëjti çmim kur në praktikë kosto për këtë rezervë sipas drejtimeve përkatëse është i ndryshëm dhe për këtë rast OST sh.a i referohet rastit të shërbimeve ndihmëse në Gjermani ku çmimet janë shumë më të ulëta por edhe të ndryshme sipas drejtimeve përkatëse.

Për këtë pjesë të pretendimeve ERE ka vazhduar të mbajë qëndrimin e parë të miratuar nga ana e saj për përcaktimin e çmimit të shërbimeve ndihmëse por edhe të kontratës për ofrimin e shërbimeve ndihmëse të nënshkruar ndërmjet OST sh.a dhe KESH-GEN dhe ka refuzuar ankimin e paraqitur nga OST sh.a pasi e ka konsideruar këtë kontratë si të

718Ibid 580, pika 2.6. 719Ibid 580, pika 5.2. 720Ibid 544, pika VI.2.1.10. 721Ibid 717, neni 20 i kontratës mТdТs KESH sС.a. dСe OST sС.a. “Për sТgurТmТn e sСërbТmeve ndТСmëse dСe të balancimit të sistemit elektroenergjitik” 722Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 6, datë 02.02.2015 “Mbi kërkesën e OST sh.a për rishikimin dhe pezullimin e vendimit Nr. 141, datë 26.12.2014 të Bordit të Komisionerëve të ERE-S “Për përcaktimin e tarifës së shërbimeve ndihmëse për vitin 2015”. 723Bazuar në vendimin Nr. 141, datë 26.12.2014 “Për përcaktimin e tarifës për shërbimet ndihmëse të KESH sС.a. për vТtТn 2015” të BordТt të KomТsТonerëve të ERE, TarТfa për sСërbТmet ndТСmëse për vТtТn 2015 e KESH sh.a do të jetë 158 leke /MWh.



201

përkohshme dhe se çmimi i kontestuar nga OST sh.a është bazuar në kostot e shkaktuar kompanisë publike të prodhimit. Gjithashtu ERE ka kërkuar nga palët që ta zbatojnë këtë kontratë deri në fund të afateve të përcaktuara në të dhe se amendimi i kushteve por edhe termave si teknike edhe financiarë do të jenë objekt i rishikimit nga ERE në periudhat e mëvonshme dhe pas vlerësimit që do i bëhet ecurisë së kontratës nga grupi i punës që do ngrihet për këtë qëllim.

Duke mos marrë parasysh faktin që kjo kontratë është risi, mund të themi se për sa i përket kushteve të kontratës kjo e fundit ndonëse është hartuar në përputhje me përcaktimet e bëra në aktet rregullatore në fushën e energjisë elektrike praktikisht në pjesën teknike mbetet e pazbatuar724 ndërsa për sa i përket çmimit ka mendime se këto çmime nuk bazohen në kosto. Arsyeja pse çmimi për shërbimet ndihmëse nuk bazohet në kosto reale ka të bëjë me faktin se ende mungon një studim për këtë pjesë dhe se teknikisht dhe praktikisht kostot e shkaktuara si shkak i sigurimit të rezervës sekondare nuk mund të jetë i njëjtë si në + (rritje) dhe në – (zbritje).

Ajo çfarë mund të shpresohet në vazhdim lidhet me faktin së me miratimin e ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike, ndonëse ende nuk dihet se si do të bëhet por premisat janë qe me krijimin e një tregu konkurrues dhe detyrimin e OST për sigurimin e këtyre shërbimeve nëpërmjet prokurimit të tyre në treg, OST është e detyruar që të vazhdojë të sigurojë shërbimet ndihmëse nëpërmjet kontratave bilaterale jo më vonë se 12 muaj nga hyja në fuqi e ligjit. Më tej për sigurimin e shërbimeve ndihmëse ajo do ti drejtohet tregut nëpërmjet procedurave të cilat do të miratohen nga ERE dhe do të bazohen në parimet e zhvillimit të një tregu të lirë, transparent, konkurrues dhe jo diskriminues725.

Ndonëse këto parashikime vijnë në kuadër të përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë evropian në fushën e energjisë elektrike dhe si nxitje në zbatim të politikave të ndërmarra nga qeveria shqiptare për rimëkëmbjen financiare të sektorit elektroenergjetik e shoh me dyshim dhe e konsideroj thuajse të pamundur realizimin në një kohë kaq të shkurtër të sigurimit nga ana e OST sh.a të shërbimeve ndihmëse në një treg të lirë dhe konkurrues (të parregulluar) i cili do të ofrojë çmime bazuar në kosto dhe garë ndërmjet ofruesve të këtyre shërbimeve të cilët aktualisht mungojnë (i vetmi prodhues që ka shfaqur interes për tu bërë pjesë e ofrimit të shërbimeve ndihmëse dhe energjisë balancuese është shoqëria Ayen AS Energji sh.a e cila që po ndërton hidrocentralet mbi kaskadën e lumenjve Fani i Madh dhe Fani i Vogël).

- Shërbimi i Balancimit të sistemit elektroenergjetik si pjesë e marrëveshjes ndërmjet KESH-GEN dhe Operatorit të Sistemit të Transmetimit për sigurimin e

shërbimeve ndihmëse dhe të balancimit të sistemit elektroenergjetik

Shërbimi i balancimit referuar legjislacionit në fushën e energjisë elektrike është pjesë e shërbimeve ndihmëse dhe sigurohet kur ka një diferencë ndërmjet sasisë së prodhimit që është programuar një ditë më parë ose që është prodhuar në kohë reale dhe të konsumit (ngarkesës) në kohë reale726.

Ndonëse bazuar në aktet në fuqi duhet të ekzistonte tregu i balancimit i cili do të shërbente për të siguruar energjinë elektrike për diferencën ndërmjet ngarkesës dhe nominimit fizik në program sipas kontratave të përfunduara, për të siguruar rezervë shtesë

724Palët kanë shfaqur mosmarrëveshje të cilat janë bërë objekt i trajtimit të ERE me anë të seancave dëgjimore të zhvilluara nga kjo e fundit (referuar parashikimit të bërë në nenin 8 të kontratës për sigurimin e shërbimeve ndihmëse dhe të balancimit të sistemit elektroenergjitik). 725Ibid 481, neni 62. 726IbТd 498, pТka 7, germa “С”.



202

për sistemin elektroenergjetik duke i kërkuar prodhuesve mbajtjen e rezervave shtesë për të shmangur një kufizim në sistemin elektroenergjetik si edhe për llogaritjen e çmimit të disbalancave, aktualisht tregu i balancimit të sistemit elektroenergjetik funksionon si një segment i rregulluar ku për herë të parë në vitin 2014 KESH-GEN (i vetmi ofrues i shërbimit të balancimit) dhe OST sh.a nënshkruan dhe dërguan për miratim në ERE kontratën për ofrimin e shërbimeve ndihmëse dhe të balancimit të sistemit elektroenergjetik 1 (një) vjeçare të nënshkruar ndërmjet KESH-GEN dhe OST sh.a.

Përfshirja e shërbimit të balancimit në shërbimet ndihmëse e ka bërë këtë pjesë të tregut që të funksionojë si një segment i tregut të rregulluar ku përgjegjësinë për sigurimin e energjisë balancuese e ka KESH-GEN, e cila ka detyrimin ti ofrojë për të shitur OST energjinë e nevojshme për balancimin e sistemit elektroenergjetik sipas një marrëveshje të rënë dakord më parë dhe e cila miratohet më pas nga ERE727.

Në vitin 2009 në Modelin e Tregut të energjisë elektrike u bënë ndryshimet e para lidhur me përcaktimin e nivelit të disbalancave për të cilat nuk do paguheshin sanksione728. Vetëm në vitin 2011 ERE e vlerësoi si të domosdoshëm nisjen e procedurave për rishikimin e Rregullave të Tregut të Energjisë Elektrike në mënyrë të veçantë për efekt të funksionimit të tregut për sa i takon disbalancave. Procesi i rishikimit të rregullave të tregut të energjisë elektrike i nisur nga ERE u arrit të përfundohej në fillim të vitit 2012, ku për herë të parë parë në tregun e energjisë elektrike bëhej e mundur implementimi i rregullave të balancimit729.

Më anë të këtij ndryshimi të miratuar fillimisht nga qeveria në Modelin e Tregut dhe të reflektuar më pas nga ERE në Rregullat e Tregut të energjisë elektrike, kjo e fundit synonte vendosjen e një përkufizimi të balancimit, përcaktimin e palëve përgjegjëse për balancimin, metodën e balancimit të energjisë elektrike dhe metodën e pagesës së energjisë balancuese etj. Ky vendim shënonte një hap me tej në liberalizimin e tregut të furnizimit me pakicë të energjisë elektrike.

Ndonëse fillimisht kjo pjesë e rregullimit u pa si një element pozitiv në zhvillimin e tregut të energjisë elektrike shumë shpejt do të shfaqeshin edhe problemet e para nga disa pjesëmarrës të tregut dhe më konkretisht nga OSHEE sh.a (ish CEZ Shpërndarje sh.a)730 KESH sh.a731 dhe Prodhuesit e Vegjël të Energjisë Elektrike (PVE-të)732.

Pretendimet e këtyre pjesëmarrësve lidheshin me faktin se nga ana e OSHEE sh.a (ish CEZ Shpërndarje) pretendohej se disbalancat krijoheshin nga kërkesa për energji elektrike e klientëve tariforë, kërkesë e cila ishte e pakontrollueshme dhe në rast të aplikimit të disbalancave të krijuara ndërmjet kërkesës për energji dhe furnizimit faktik nga ana e OSHEE sh.a, kostot e shkaktuara nga disbalancat do duhej të transferoheshin duke bërë që të rëndonin në tarifën e furnizimit me pakicë të konsumatorëve tariforë. Për sa i përket KESH sh.a u pretendua se devijimet e shkaktuara nga programi shkaktohen nga mosrespektimi i tij nga OSHEE sh.a për pjesën që lidhet me energjinë elektrike për furnizimin e konsumatorëve tariforë dhe se këtë rast KESH sh,a nuk mund të ishte

727Ibid 700, paragrafi 2 dhe 3. 728NdrysСТmet e mТratuara me VKM Nr. 511, datë 13.05.2009 “Për dТsa sСtesa në vendТmТn Nr. 338, datë 19.03.2008 të KësСТllТt të MТnТstrave “Për mТratТmТn e ModelТt të tregut të EnergjТsë elektrТke” të ndrysСuar”. 729Miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 23, datë 24.02.2012 “Për mТratТmТn e dТsa ndrysСТmeve në rregullat e tregut të energjТsë elektrТke”. 730Në funksionet e tij si Operator i Sistemit të Shpërndarjes dhe Furnizuesit Publik me Pakicë. 731Në funksionin e Gjeneruesit Publik. 732fillimisht këta përjashtoheshin nga disbalancat deri në fund të vitit 2012.

203

përgjegjëse. Pretendime u ngritën edhe nga prodhuesit e vegjël të energjisë elektrike të cilët kërkuan të përjashtoheshin nga përgjegjësia e balancimit për sa kohë mënyra e funksionimit të tyre nuk i lejonte të parashikonin dhe respektonin një grafik prodhimi duke bërë në këtë mënyra që atyre ti shkaktoheshin dëme në rast të përfshirjes së tyre në rregullat e balancimit. Ajo çfarë ato pretendonin dhe justifikoheshin lidhej me faktin se ato kishin një kontratë 15 vjeçare me shoqërinë KESH sh.a/FPSH në të cilën kjo e fundit ishte e detyruar të blinte të gjithë energjinë elektrike të prodhuar nga PVE-të/PPE-të nëse këto të fundit e kërkonin duke e konsideruar në këtë mënyrë KESH sh.a/FPSH si përgjegjës për këtë pjesë (për balancimin).

Referuar këtyre rrethanave dhe pamundësisë për funksionimin e tregut të balancimit ERE vendosi përjashtimin e tyre për një afat të caktuar si subjekte të disbalancave733.

Përveç subjekteve të mësipërme të përjashtuara për një afat të caktuar, çdo pjesëmarrës tjetër i tregut734 do të marrë përgjegjësi për balancimin përkundrejt OST për gjithë prodhimin, blerjen, importin, eksportin, shitjen ose konsumin e tij.

Disbalancat pozitive të krijuara nga pjesëmarrësit e tregut të cilët janë subjekte të balancimit llogariten nga OST sh.a për çdo 24 orë dhe faturohen për çdo muaj në shumën aritmetike të çdo 24 orëve me çmimin e Gjenerimit Publik735, ndërsa për disbalancat negative, çmimi i energjisë balancuese llogaritet për çdo muaj me çmimin maksimal të blerjes të energjisë elektrike në tregun e parregulluar nga KESH sh.a plus 10% të këtij çmimi ose në mungesë të tij me çmimin e blerjes së energjisë elektrike nga FPSH-ja prejHEC-eve te rinj me koncesion, miratuar nga ERE plus 20 % te këtij çmimi736.

Për vitin 2014 disbalancat brenda kufirit ± 3%737 do të kompensohen në natyrë deri në javën pas operimit ndërsa disbalancat ato mbi këto nivele llogariten sipas mënyrës dhe çmimeve të mësipërme të cilat publikohen nga OST sh.a për çdo muaj738.

Aktualisht OST është duke punuar në operimin e tregut të balancimit brenda zonës së saj të kontrollit739, ndërsa KESH-GEN është i detyruar të mbulojë disbalancat dhe të furnizojnë sistemin me energji balancuese. OST kontrollon dhe menaxhon disbalancat në sistem duke shfrytëzuar kapacitetet e tregut në përputhje me Rregullat e Tregut të Energjisë. Gjithashtu OST në funksionin e operatorit të tregut organizon edhe kryerjen e pagesave për shërbimin e balancimit.

Ashtu si edhe në rastin e shërbimeve ndihmëse edhe për shërbimin e balancimit si pjesë e shërbimeve ndihmëse në ligjin e ri parashikohet hapja e tregut dhe sigurimi i tyre në treg nëpërmjet procedurave transparente, konkurruese dhe jo diskriminuese të cilat pas propozimit të tyre nga OST do të miratohen nga ERE, e cila gjithashtu ka detyrimin të monitorojë zbatimin e këtyre procedurave.

Siç u konstatua në trajtimin e pjesës që lidhet më shërbimet ndihmëse dhe të balancimit, tregu i ofrimit dhe sigurimit të tyre është i rregulluar dhe nuk lë hapësira për liberalizimin

733Ibid 516. 734Në këtë rast i referohet Prodhuesve, Furnizuesve, Klientëve të Kualifikuar dhe Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes (për pjesën e mbulimit të humbjeve në rrjetin e shpërndarjes të cilën duhet ta sigurojë vetë). 735Ibid 499, pika IX.1.3, germa b. 736Ibid 499, pika IX.1.3, germa a. 737Ibid 498, pika 6.1, 6.2, 6.4 dhe 6.5 (minimumi i lejuar i disbalancave zvogëlohet me 1% për çdo vit duke filluar nga vitit 2013). Për vitin 2014 minimumi i lejuar i disbalancave është ± 3%. 738Çmimet e imbalancave mujore publikohen nga OST në faqen e internetit të saj: http://ost.al/index.php/sq/operatori-i-tregut/njoftime-tregu/cmimi-i-imbalancave 739Shqipëria operon në të njëjtën kohë edhe si zonë kontrolli edhe si një bllok kontrolli. OST në rolin e Operatorit të Sistemit të Transmetimit është i detyruar të ofrojë shërbimet e të gjithë zonës së kontrollit.

http://ost.al/index.php/sq/operatori-i-tregut/njoftime-tregu/cmimi-i-imbalancave

204

e kësaj pjese të tregut (të paktën tregun real pasi ligji i ri i miratuar e mundëson këtë pjesë) kjo për shkak të kushteve në të cilat operon tregu shqiptar i energjisë por edhe pamundësisë së ofrimit të shërbimeve nga palë të tjera, gjithashtu kufizimi i rrethit të palëve përgjegjëse për balancimit është një hallkë ndër hallkat e tjera që bën të pamundur liberalizimin dhe futjen në treg të furnizuesve me pakicë të energjisë elektrike.

Jo më vonë se qershori i 2016 do të mund të jepet një pamje më e qartë lidhur me liberalizimin faktit të këtij segmenti të rregulluar të tregut të energjisë elektrike.

Siç mund të shihet nga trajtimi i pjesës që lidhet me marrëdhëniet e pjesëmarrësve në segmentin e tregut të rregulluar të energjisë elektrike konstatohet se marrëdhëniet kryesore që lidhen me: (i) sigurimin e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike si edhe shërbimet ndihmëse dhe të balancimit në sistemin e transmetimin, (ii) prodhimin dhe tregtimin e energjisë elektrike nga PVE/PPE-të tek KESH/FPSH, (iii) prodhimi dhe tregtimi i energjisë elektrike nga Prodhuesi Publik (KESH-GEN) tek Furnizuesi Publik me Shumicë për klientët tariforë (iv) tregtimi i energjisë elektrike nga Furnizuesi Publik me Shumicë (FPSH) tek operatori i sistemit të shpërndarjes dhe Furnizuesi Publik me Pakicë (OSHEE/FPP) për energjinë elektrike për mbulimin e nevojave të konsumatorët tariforë për energji elektrike është një treg që funksionon mbi baza monopoli bazuar në procedura marrëveshje dhe tarifa të miratuara nga ERE.

VII.2.2 Segmenti i tregut të parregulluar të energjisë elektrike

Ajo çfarë konsiderohet si pjesa drejt së cilës kërkohet të shkohet, në gjithë zinxhirin e funksionimit të sektorit të energjisë elektrike, është segmenti i parregulluar i tregut të energjisë elektrike. Ndonëse parimisht ky segment i parregulluar i tregut të energjisë elektrike përben atë që konsiderohet si tregu i lirë, në vazhdim do të trajtohet funksionimi i këtij segmenti të tregut, i cili ka shfaqur jo pak probleme dhe mungesë përshtatje për shkak edhe të aktorëve kryesorë të tij të cilët operojnë si në tregun e rregulluar dhe atë të parregulluar. Ndër marrëdhëniet kryesore që reflektojnë tiparet e një tregu të lirë janë ato ndërmjet prodhuesve, tregtarëve vendas dhe të huaj, furnizuesve të kualifikuar dhe klientëve të kualifikuar. Pjesa tjetër e marrëdhënieve kur ndër të tjera përfshihen edhe Prodhuesi Publik (KESH-GEN), Furnizuesi Publik me Shumicë (KESH /FPSH) dhe Furnizuesi Publik me Pakicë (OSHEE/FPP) ndonëse janë pjesë e marrëdhënieve në tregun e parregulluar gjithsesi bazohen në rregullore të miratuara nga ERE të cilat ndonëse parashikojnë procedura të drejta, transparente dhe konkurruese mbeten ende larg ofrimit të një pamje të drejtë të një tregu të parregulluar dhe konkurrues në tërësinë e funksionimit të tij.

Më poshtë do të trajtohen marrëdhëniet kryesore të pjesëmarrësve të tregut të energjisë elektrike në tregun e parregulluar si edhe problematikat që shfaqin këto marrëdhënie.

VII.2.2.a. Shitblerja e energjisë elektrike ndërmjet tregtarëve, furnizuesve të kualifikuar dhe klientëve të kualifikuar.

Shitblerja e energjisë elektrike ndërmjet tregtarëve, furnizuesve të kualifikuar dhe klientëve të kualifikuar bazohet në kontratat dypalëshe të negociuara lirisht nga palët ku energjia elektrike shitet dhe blihet në mënyrë të drejtpërdrejtë duke respektuar Modelin dhe Rregullat e Tregut të Energjisë Elektrike, Kodet e Rrjetit etj. Aktualisht marrëdhënia ndërmjet tregtarëve dhe furnizuesve të kualifikuar përbëjnë një treg të kufizuar ose për të thënë në mënyrë më të qartë përbën një pjesë të papërfillshme të tregut të energjisë elektrike, kjo jo për shkak të mungesës së tregtarëve ose furnizuesve të kualifikuar (ofertës) por për shkak të numrit të vogël të klientëve të kualifikuar (kërkesës) për të cilët në total për vitin 2014 është lëvruar nga furnizuesit e kualifikuar një sasi energjie e cila

205

është afërsisht sa 10% e volumit total të energjisë elektrike të lëvruar në sistemin e transmetimit për po këtë vit740.

Për këtë segment është me interes liberalizimi i mëtejshëm i tregut të energjisë elektrike për konsumatorët të cilët aktualisht konsiderohen tariforë. Referuar ligjit të ri të miratuar për sektorin e energjisë elektrike kjo pjesë e tregut të parregulluar do të zgjerohet dhe do të gjejë më shumë hapësira funksionimi pasi parashikohet që brenda vitit 2018, në intervale të ndryshme kohore, të bëhet i mundur liberalizimi i tregut për konsumatorët e energjisë elektrike të cilët do jenë të detyruar të gjejnë vetë energjinë elektrike përves atyre konsumatorëve të lidhur në tensionin 0.4 kV të cilët do të kenë të drejtë të zgjedhin furnizuesin e tyre. Liberalizimi i tregut i parashikuar të ndodhë në vazhdim do të sjellë përmirësim në cilësinë e shërbimit dhe çmime konkurruese të energjisë elektrike të cilat do vazhdojnë të jenë rezultat i kontratave dypalëshe të negociuara dhe të nënshkruara nga palët ose sipas një platforme ku do të tregtohet energjia elektrike.

Në këtë pikë mund të themi se kjo pjesë e tregut për sa i përket shitjes dhe blerjes së energjisë elektrike është i liberalizuar dhe palët mund të negociojnë lirisht kushtet e kontratës, sasitë dhe çmimet e furnizimit me energji elektrike. Ajo çfarë mbetet për tu zhvilluar më tej lidhet me liberalizimin e mëtejshëm të pjesës që lidhet me kërkesën pasi nga ana e ofertës ky treg i përmbush standardet e një tregut të liberalizuar.

VII.2.2.b. Marrëdhëniet tregtare ndërmjet KESH-GEN dhe Tregtarëve në tregun e parregulluar të shitjes dhe shkëmbimit të energjisë elektrike

Referuar kuadrit rregullator në fuqi të trajtuar edhe më sipër, KESH-GEN pasi përmbush detyrimet ndaj OST, së pari për ofrimin e shërbimeve ndihmëse dhe të balancimit dhe së dyti për energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve teknike në sistemin e transmetimit dhe ndaj KESH/FPSH për energjinë elektrike për mbulimin e nevojave të klientëve tariforë të cilët furnizohen nga OSHEE/FPP, ka të drejtë të shesë ose të shkëmbejë energjinë elektrike për sa i lejohet në tregun konkurrues nëpërmjet marrëdhënieve të drejtpërdrejta me tregtarët vendas dhe të huaj të energjisë elektrike. Këto marrëdhënie rregullohen dhe nëpërmjet rregullave dhe procedurave të miratuara nga ana ERE për operimin e KESH-GEN në tregun e shkëmbimit, importit dhe eksportit të energjisë elektrike të cilat i nënshtrohen gjithashtu monitorimit nga ERE741.

- Tregu i shkëmbimit të energjisë elektrike nga KESH-GEN sipas rregullave dhe procedurave të miratuara nga ERE.

Shkëmbimi i energjisë elektrike nga ana e KESH-GEN bëhet në tregun e parregulluar të energjisë elektrike bazuar në rregullat e shkëmbimit të energjisë elektrike të miratuara nga ERE742. Kjo rregullore ka për qëllim sigurimin e rregullave dhe procedurave të thjeshtuara për operime të shpejta, bazuar në një proces konkurrues dhe transparent për realizimin e shkëmbimeve të energjisë elektrike, në rastet kur e kërkon situata energjetike, duke garantuar furnizim te qëndrueshëm të konsumatoreve. Situata në të cilën KESH-GEN mund të ofrojë shkëmbimin e energjisë mund të jenë si në rastet e mungesës dhe të tepricës së energjisë elektrike ashtu edhe në kushtet e një situate energjetike të paparashikuar në programin e KESH-GEN për periudhën në avancë. Shkëmbimi i

740Raporti vjetor i ERE (2014), fq. 32, tab. 3 dhe 4, (http://ere.gov.al/doc/Raporti_Vjetor_ERE_2014.pdf). 741Ibid 498, pika 4.13, germa B), paragrafi i fundit. 742MТratuar me vendТmТn e BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 100, datë 27.12.2006 “Rregullat dСe Procedurat e SСkëmbТmТt të EnergjТsë ElektrТke”.

http://ere.gov.al/doc/Raporti_Vjetor_ERE_2014.pdf

206

energjisë elektrike ndërmjet KESH-GEN dhe të kandidatëve743 bazohet në marrëveshjet shtetërore të nënshkruara ndërmjet Qeverisë Shqiptare dhe Qeverive të vendeve përkatëse, marrëveshjeve paraprake ndërmjet KESH-GEN dhe kandidatëve si edhe marrëveshjet e palëve që rrjedhin nga negociatat koherente të shoqërisë publike me kandidatët që ofrojnë energji elektrike për shkëmbim.

Kjo rregullore merr parasysh faktin që KESH GEN në parashikimin që bën për shkëmbimin e energjisë elektrike bazohet në një nga format e sipërcituara për shkëmbimin e energjisë elektrike.

Aktualisht për sa i përket shkëmbimit të energjisë elektrike KESH-GEN ndjek zbatimin e marrëveshjes së nënshkruar me shoqërinë homologe KEK744, e cila erdhi si rezultat i negociatave të drejtpërdrejta ndërmjet dy shoqërive publike.

Ndonëse shkëmbimi i energjisë elektrike është një formë e mirë e garantimit të furnizimit me energji elektrike, në kushtet kur prodhimi publik vendas varet nga situata hidrike, parashikimi vjetor i energjisë elektrike për shkëmbim paraqet risk financiar për shkak të vështirësisë së parashikimit të kushteve klimaterike.

Si në rastet e tepricave të energjisë por edhe në rastet e mungesës së saj, energjia e shkëmbyer nga KESH-GEN duhet të bazohet në parimin e leverdishmërisë. Referuar kostos së prodhimit të energjisë elektrike, profilit të cilin kërkohet ose ofrohet dhe çmimit referues sipas periudhës në të cilën shkëmbehet energjia elektrike (momenti i dhënies dhe i kthimit të energjisë elektrike) nuk janë optimale në kushtet dhe momentin që operon tregut shqiptar i energjisë elektrike.

KESH-GEN nuk e ka konsideruar të leverdishme zhvillimin e procedurave të shkëmbimit të energjisë elektrike dhe për këtë arsye përveç marrëveshjes së shkëmbimit të energjisë elektrike që ka me KEK, si kërkesës e paraqitur fillimisht nga kjo e fundit, nuk ka ndërrmarrë procedura të tjera në këtë aspekt.

Jam i mendimit që në kushtet kur do të bëhet i munduar diversifikimi i burime të prodhimit të energjisë elektrike (si p.sh futja në punë e TEC Vlorës), do të jetë më i mundur dhe më optimal shkëmbimi i energjisë elektrike ndonëse kjo pjesë e tregut konsiderohet hapur nga ana e kërkesës/ofertës pasi të gjithë kandidatët e ftuar nga KESH sh.a/ KESH-GEN mund të marrin pjesë ose shprehin interes në shkëmbimin e energjisë elektrike.

Në përfundim për sa i përket bazës ligjore duhet thënë se momenti i miratimit të rregullores së shkëmbimit të energjisë elektrike i përket kohës kur ende nuk ishte miratuar as Modeli dhe as Rregullat eTregut të energjisë elektrike në fuqi745 dhe sektori ishte në një periudhë kalimtare e cila do pasohej me miratimin e akteve që do të parashikonin liberalizimin e tregut të energjisë elektrike. Aktualisht me miratimin e ligjit të ri është e nevojshme që KESH-GEN gjatë ushtrimit të aktivitetit të tij në treg të ketë mundësi të operojë në shkëmbimin e energjisë elektrike bazuar në një rregullore të re e cila duhet të ndjekë frymën e një tregu të liberalizuar ku si në rastin e tregtimit të energjisë elektrike tregtimi ashtu edhe në rastin e shkëmbimit të energjisë elektrike të jetë me leverdishmëri për KESH-GEN.

743Ibid 742, pika 4, termi kandidat i referohet një personi fizik ose juridik i ftuar për të marrë pjesë ose shprehur interes për të kontraktuar me KESH sh.a për shkëmbim të energjisë elektrike. 744Korporata EnergjetТke e Kosovës “KEK sС.a”(www.kek-energy.com). 745Në atë periudhë tregu i energjisë elektrike rregullohej bazuar në modelin transitor të tregut të energjisë elektrТke, mТratuar me VKM Nr. 539, date 12.08.2004 “Për MТratТmТn e ModelТt TranzТtor të Tregut të EnergjТsë ElektrТke”.

http://www.kek-energy.com/

207

- Tregu i shitjes së energjisë elektrike (eksportit) nga KESH-GEN sipas rregullave dhe procedurave të miratuara nga ERE.

Referuar Modelit të Tregut të Energjisë Elektrike, KESH-GEN shet energji elektrike në tregun vendas ose atë të eksportit në përputhje me rregullat dhe procedurat e shitjes së energjisë elektrike të miratuara nga ERE-ja746. Ky treg është një treg i hapur dhe konkurrues, pasi KESH sh.a në bazë të neneve 4, 5 dhe 6 të Rregullores për Rregullat dhe Procedurat e Shitjes së Energjisë Elektrike është i lirë të zhvillojë procedurën e shitjes së energjisë elektrike nga ku në përfundim të saj, bazuar në çmimet e ofruara, përzgjedh kompaninë ku do ta shesë energjinë elektrike, duke synuar përfitimin ekonomik të vetë kompanisë.

Ajo çfarë do e konsideroja kufizuese në funksionimin në mënyrë më të hapur të tregut lidhet me momentin në të cilin këto procedura konsiderohen se përmbushin kriteret për tu aplikuar nga Autoriteti Shitës.

(i) Për shitjet e kryera, për sasinë e energjisë elektrike, pa cenuar plotësimin e nevojave të OST sh.a dhe klientëve tarifore në përputhje me pikën 6 të nenit 3 për periudhën gjatë të cilës do të kryhen shitjet në fjalë (rasti i parë)747, mund të themi se procedura e shitjes së energjisë elektrike bazuar në këtë pikë të rregullores (rasti i parë) është e vështirë të zbatohet në praktikë. Problemi i zbatimit në praktikë të kësaj dispozite i referohet faktit që KESH sh.a është shoqëri publike dhe se prodhimi i energjisë së saj bazohet në burimet hidrike çfarë e bën shumë të vështirë evidentimin se cila do të ishte ajo pjesë dhe ai moment që energjia do të konsiderohej si e mundshme për tu tregtuar gjithmonë pas plotësimit të nevojave të vazhdueshëm të OST-s dhe të klientëve tariforë për energji elektrike. Gjithashtu rregullorja e shitjes së energjisë elektrike parashikon se në të gjitha rastet e aplikimit te procedurave te shitjes sipas rastit të parë dhe të rastit të dytë që do të trajtohet në vazhdim Autoriteti Shitës nuk përllogarit çmim/njësi minimal fillestar te shitjes. Për këto arsye bëhet e pamundur për KESH sh.a/KESH-GEN në kushtet kur referuar situatës së përgjithshme politike dhe financiare në çdo rast dështimi i mundshëm në përmbushjen e detyrimeve ndaj OST-s dhe klientëve tariforë do të shoqërohej me kosto financiare të papërballueshme në kushtet ku ndodhet sistemi elektroenergjetik shqiptar, pasi vetëm burimet që ajo shfrytëzon nuk ofrojnë garancinë e nevojshme për ta konsideruar këtë rezervë energjetike si të gatshme për tregtim. Në asnjë rast nuk është kryer shitje e energjisë elektrike bazuar ne këtë pikë të rregullores.

(ii) Për sa i përket pikës tjetër të rregullores (rasti i dytë) që lidhet me shitjen e energjisë elektrike në kushtet e prurjeve të mëdha e kryer me synimin për të evituar shkarkimin e ujit pa prodhim energjie elektrike748, mund të themi se aktualisht kjo është procedura me e ndjekur dhe e zbatuar nga KESH sh.a/ KESH-GEN që nga momenti i miratimit të rregullave dhe procedurave të shitjes së energjisë elektrike. Bazuar në këtë rregullore tregu i shitjes së energjisë elektrike në tërësi si dhe referuar rastit të prurjeve të mëdha në veçanti749, në aspektin e respektimit të parimeve të barazisë, transparencës dhe konkurrencës, funksionon si treg i lirë për nga ana e ofertës për shitblerjen e energjisë elektrike ndërsa për sa i përket kërkesës ajo është e

746Miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERENr. 1, date 10.01.2011 “Për mТratТmТn e rregullave dСe procedurave të sСТtjes së energjТsë elektrТke”. 747Ibid 746, neni 5, germa a. 748Ibid 746, neni 5, germa b. 749Me konsensus ky term përdoret në referim të procedurës së zhvilluar ne kushtet e rastit të dytë që parashikon rregullat dhe procedurat e shitjes së energjisë elektrike.

208

“përqendruar”750 tek shoqëria KESH sh.a (KESH-GEN) në varësi të situatës në të cilën rregullorja parashikon shitjen e energjisë elektrike bazuar në procedura të thjeshta për operime te shpejta, sipas një procesi konkurrues dhe transparent për realizimin e shitjes së energjisë elektrike pa cenuar në çdo rast sigurinë e furnizimit me energji elektrike të klientëve. Të gjithë personat fizik ose/dhe juridik që shprehin interes janë të lirë të paraqesin ofertat e tyre për blerjen e energjisë elektrike të ofruar për shitje nga KESH-GEN. Ofertat e paraqitura nga këto kandidatë sipas kushteve dhe kritereve të përcaktuara në këtë rregullore i nënshtrohet vlerësimit nga ana e komisionit të shitjes të ngritur nga titullari i autoritetit shitës të KESH sh.a i cili në përfundim pasi nuk ka ankesa nga palët, shpall fituesin dhe i propozon titullarit të autoritetit shitës lidhje e kontratave me fituesit751. Kjo procedurë në gjykimin ti nuk mund të konsiderohet më e favorshmja për tu ndjekur por referuar kushteve që dikton rregullorja e shkarkimit të plota, si edhe vështirësive të konstatuara në rastin e parë kur mund të shitet energjia elektrike, mbetet më e aplikueshmja. Kjo procedurë shoqërohet me përfitime relativisht të ulëta monetare ndonëse pozitive për shoqërinë KESH sh.a pasi tregtimi në kushtet e prurjeve të mëdha bëhet duke mos marrë parasysh dhe duke mos përllogaritur një çmim/njësi minimal të shitjes së energjisë elektrike752 (si për këtë rast por edhe për rastin e parë) por merr parasysh dhe i jep rëndësi evitimit të shkarkimit të ujërave pa prodhim energjie bazuar në afate procedurale më të shkurta të diktuara këto nga kushtet e sipërcituara. Gjithsesi në aspektin financiar në kushtet e mësipërme KESH sh.a/KESH-GEN krijon të ardhura si rezultat këtyre transaksioneve.

(iii) Pika e fundit e cila i referohet trajtimit të marrëdhënies së KESH-GEN në tregun e parregulluar të shitjes së energjisë elektrike (eksportit) lidhet me rastin e tretë në të cilin shitja e energjisë elektrike nga KESH-GEN asnjëherë nuk duhet të dëmtojë interesat e klientëve tariforë dhe në çdo rast nuk duhet të bëhet shitje e energjisë elektrike për qëllime përfitimi në rast se nga ana e KESH-GEN nuk përmbushen ose rrezikon të përmbushen detyrimet kontraktuale ndaj OST sh.a dhe OSHEE sh.a/FPP753. Këtij rasti rregullorja i referohet si rasti i optimizimit financiar ku çmimi i shitjes së energjisë duhet të jetë më i lartë se çmimi i blerjes së saj në të njëjtën periudhë. Kjo procedurë për herë të parë ka filluar të zbatohet nga KESH sh.a/ KESH-GEN në tetor të vitit 2014, ndonëse një parashikim i tillë është bërë për herë të parë në rregulloren e shitjes së energjisë elektrike të miratuar në vitin 2011754. Sic mund të konstatohet kjo procedure ndonëse si rezultat final ka përfitimin ekonomik, dikton një model sjellje në realizimin e procedurave te shitjes së energjisë elektrike duke e bërë të vështirë dhe jo shumë të favorshëm operimin në treg nëpërmjet kësaj procedurë në shumë raste. Që një procedurë e tillë të rezultojë e suksesshme KESH sh.a/ KESH-GEN është e detyruar që të hapë njëkohësisht 2 (dy) procedura, një procedurë shitjeje dhe një procedurë blerje të energjisë elektrike të cilat duhet të parashikojnë të njëjtën sasi energji për tregtim gjatë së njëjtës periudhë

750Referimi i një termi të tillë bëhet me qëllim analizimin e pjesës që do të trajtohet ne vazhdim ku ë këndvështrimin e autorit mosqenia lojtar i hapur me tregun e bën shoqërinë KESH sh.a të ngurtë dhe jo fleksibël për sa i përket shitjes së energjisë kur dihet që KESH sh.a është prodhuesi më i madh (pozitë monopol) në prodhimin e energjisë elektrike në vend. 751Ibid 746, neni 10, pika 4. 752Ibid 746, neni 8, pika 4. 753Ibid 746, neni 5, germa c. 754Kjo procedurë ishte risi e rregullores së re të miratuar nga ERE pasi rregullorja e mëparshmë e miratuar nga Bordi i Komisionerëve të ERE me vendimin Nr. 1, date 09.01.2009 “Për mТratТmТn e rregullave dСe proçedurave të shitjes së energjisë elektrТke” parasСТkonte vetëm dy rastet e para në të cТlën KESH sС.a mund të shiste energji elektrike në tregun e parregulluar.

209

duke i dhënë mundësi KESH sh.a/KESH-GEN të operojë vetëm me profilin755 i cili është edhe çelësi i suksesit në një procedurë të tillë756. Ajo çfarë e bën të ngurtë këtë procedurë ka të bëjë me periudhën në të cilën ajo detyrimisht duhet të zhvillohet duke mos i dhënë karakter opsional periudhës në të cilën mund të zhvillohet optimizimi siç mund të ishte jo vetëm brenda një periudhe të caktuar por edhe optimizimi mujor i cili do ti shërbente si optimizimit financiar ashtu edhe optimizimit të rezervës energjetike.

Në përfundim të trajtimit të çështjes që lidhet më shitjen e energjisë elektrike nga ana e KESH sh.a/ KESH-GEN në tregun e parregulluar mund të themi se ndonëse shitja e energjisë elektrike e parashikuar në rregulloren e shitjes së energjisë elektrike zhvillohet në bazë të parimeve të transparencës dhe të efiçencës ekonomike, të cilat çojnë në përfitim ekonomik për Autoritetin Shitës, mbetet ende punë dhe është domosdoshmëri ndryshimi i kësaj rregullore dhe të gjithë frymës rregullatore që ekziston për sa i përket funksionimit të KESH sh.a/ KESH-GEN si pjesëmarrës në tregun e parregulluar të energjisë elektrike.

Në të ardhmen e afërt nga ana e KESH sh.a/ KESH-GEN, duhet hedhur vështrimi drejt një fryme liberale dhe jo të ngurtë për sa i përket menaxhimit si në aspektin ekonomik por edhe atë të rezervës energjetike në kaskadë. Shitja e energjisë elektrike nuk duhet të kryСet në të sСumtën e rasteve në kufТj të kusСteve “ekstreme” bazuar në nТvelet e përcaktuara në rregulloren e menaxhimit dhe të shkarkimit të plotave nga hidrocentralet e Fierzës, Komanit dhe Vaut të Dejës e cila duhet gjithashtu rishikuar pasi operimi në kushtet e parashikuara në këtë rregullore nuk konsiderohen më si të pranueshme në kushtet kur sot tregu i energjisë elektrike operon tërësisht në kushte të tjera nga ato në të cilën operonte në momentin e miratimit të kësaj rregullore (1988).

Në kuadër të liberalizimit të mëtejshëm, referuar ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike, të tregut të energjisë elektrike për sa i përket të gjithë konsumatorëve përveç atyre të lidhur në tensionin 0.4 kV të cilët kanë të drejtë të zgjedhin vetë furnizuesin e tyre757, KESH sh.a duhet të angazhohen dhe të tregohet me karakter më tregtar duke marrë pjesë fillimisht në ankandet e kapaciteteve të interkonjeksionit dhe më tej në procedurat e zhvilluara nga kompanitë publike homologe në rajon si nëpërmjet negocimeve koherente të cilat i parashikon edhe rregullorja e sotme758 por edhe nëpërmjet konkurrimit për ofertën më të mirë. Në kushtet e mospjesëmarrjes së KESH-GEN në procedurat e zhvilluara nga pjesëmarrës të tjerë në tregun e shitjes së energjisë elektrike për arsyet e mësipërme, është vërtetuar që çmimet e ofruara nga pjesëmarrësit në procedurat e shitjes së energjisë elektrike janë më të ulëta se ato të tregut rajonal për të njëjtën kohë. Kjo vjen jo vetëm për shkak të faktit që KESH-GEN shet në kushtet e sipër përmendura por edhe për faktin që tregtarët e njohin mire legjislacionin shqiptar të energjisë elektrike, në veçanti rregulloren e shitjes së energjisë elektrike dhe në këto kushte ofrojnë çmime759 të cilat KESH-GEN “nuk Т kusСton” rëndësТ në kuptТmТn që për

755TermТ “profТl” këtu Т referoСet koСës në të cТlën sСТtet energjТa e cТla mund të jetë në: profТlТ në band (24 orë pa ndërprerje), profile në pik (orët më cmime më të larta ndërmjet orëve 07:oo-23:oo) si edhe profile off-peak (“pТku Т vdekur” ose orët me çmТmТn më të ulët ndërmjet orëve 24:oo-06.oo) si edhe për nga periudha mund të jetë javore, mujore ose disa ditore. 756Ibid 746, neni 8, pika 3. 757Ibid 481, neni 109, pika 1. 758Ibid 746, neni 7, pika 1, gërma a. 759Në këto cmime përfshihet tregtarët përfshijnë edhe kosto të kapaciteteve të interkonjeksionit pasi KESH-GEN nuk merr pjesë dhe nuk blen kapacitete transmetimit të interkonjeksionit në ankanded që zhvillohen për to si brenda edhe jashtë vendit.

210

sa kohë është primare shmangja e shkarkimit të ujërave pa prodhim, çmimi i shitjes kalon në planë të dytë ndonëse në një treg të përmirësuar sipas sugjerimeve të mësipërme nuk do të diskutohej më për situate emergjente por për vlera monetare dhe çmime të cilat do të ishin sa më afër tregut konkurrues si vendas ashtu edhe në rajon e më gjerë.

VII.2.2.c. Marrëdhëniet tregtare ndërmjet KESH-GEN/FPSH dhe Tregtarëve në tregun e parregulluar të blerjes së energjisë elektrike (importit)

Siç u trajtua dhe më parë, referuar kuadrit ligjor, nënligjor dhe rregullator në fuqi në sektorin e energjisë elektrike, shoqëria KESH sh.a në funksionin e Furnizuesit Publik me Shumicë ka detyrimin dhe përgjegjësinë të sigurojë energjinë elektrike për të garantuar furnizimin e mjaftueshëm për Furnizuesin Publik me Pakicë nga të gjitha burimet e disponueshme duke përfshirë këtu edhe sigurimin e energjisë nga importi760. Gjithashtu blerja e energjisë elektrike në tregun e parregulluar nga ana e KESH-GEN/FPSH i referohet si rastit në të cilin nuk arrihet të plotësohet kërkesa për energji elektrike nga burimet vendase, ashtu edhe rastit të optimizmit e shfrytëzimit të kaskadës por edhe për përfitim ekonomik761.

Këto marrëdhënie në tregun e parregulluar ndërmjet KESH-GEN/FPSH dhe Tregtarëve rregullohen nëpërmjet rregullave dhe procedurave të miratuara nga ana ERE, me qëllim blerjen e energjisë elektrike nga KESH sh.a tek tregtarët vendas dhe të huaj762.

- Tregu i blerjes së energjisë elektrike (importit) nga KESH-GEN/FPSH sipas rregullave dhe procedurave të miratuara nga ERE.

Tregu në të cilin KESH-GEN/FPSH operon në blerjen e energjisë elektrike, ashtu si dhe tregu i shitjes së energjisë elektrike të trajtuar më lart, zhvillohet bazuar në parimet e një tregu të lirë dhe konkurrues ku palët tregtojnë energjinë bazuar në çmime dhe kushte të negociuara lirisht.

Fryma me të cilën funksionon tregu i importit (blerjes) të energjisë elektrike është në vijë lineare me atë të tregut të eksportit (shitjes) dhe se gjithashtu në këtë pjesë KESH Gen/FPSH është në pozita monopoli, pasi nga ana e kërkesës (kërkesës së KESH Gen/FPSH) nuk ka zgjedhje pasi është i vetmi pjesëmarrës tregu që ka detyrimin të garantojë furnizimin e pandërprerë me energji elektrike të konsumatorëve tariforë (nëpërmjet OSHEE/FPP) dhe se nga ana e ofertës ka mundësi zgjedhje pasi çdo person fizik ose juridik mund të ofrojë energji elektrike për të shitur tek KESH sh.a. Në blerjen energjisë elektrike nga importi KESH/FPSH bazohet në procedurat dhe rregullat e miratuara nga ERE.

Këto rregulla u miratuan nga ERE pas përjashtimit të KESH sh.a nga platforma kombëtare e prokurimit elektronik nëpërmjet përjashtimit të prokurimit të energjisë elektrТke nga lТgjТ aktual Nr. 9643, datë 20.11.2006 “Për ProkurТmТn PublТk”, me ndryshimet përkatëse763. Gjithashtu një ndër arsyet kryesore për këtë përjashtim ishte edhe krijimi i një kuadri ligjor dhe nënligjor më fleksibël për t`i lejuar KESH sh.a. që të operojë dhe integrohet më mirë në tregun rajonal të energjisë elektrike. 760Ibid 498, pika 4.7, paragrafi i fundit. 761Rregullorja e blerjes së energjisë elektrike nga KESH, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.30, datë 23.03.2011 “Rregullore e procedurave të blerjes nga KESH sh.a.,(KESH Gen/ FPSH) të energjТsë elektrТke, nga tregtarët vendas dСe të Сuaj”, nenТ 2, pТka 1. 762Rregullorja e blerjes së energjisë elektrike nga KESH, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.30, datë 23.03.2011 “Rregullore e procedurave të blerjes nga KESH sh.a.,(KESH Gen/FPSH) të energjТsë elektrТke, nga tregtarët vendas dСe të Сuaj”. 763PërjasСtuar me lТgjТn Nr.10170, datë 22.10.2009 “Për dТsa sСtesa dСe ndrysСТme në lТgjТn Nr.9643, datë 20.11.2006 “Për prokurТmТn publТk” Т ndrysСuar”.

211

Bazuar në rregulloren e blerjes, rastet për të cilat KESH sh.a operon në tregun e importit të energjisë elektrike janë të kufizuara në varësi të kushteve në të cilat ajo operon, si në prodhimin edhe në furnizimin me shumicë të energjisë elektrike. Një rast kur KESH sh.a i drejtohet tregut të importit të energjisë elektrike, bazuar në rregulloren për blerjen e energjisë elektrike, është ai i mosplotësimin nga ana e KESH/FPSH, nëpërmjet prodhimit vendas, të kërkesës për energji elektrike nga ana e OSHEE/FPP për mbulimin e nevojave të klientëve tariforë764. Rasti tjetër është ai kur KESH-GEN operon në tregun e shitjes dhe blerjes së energjisë elektrike me qëllim optimizimin si të rezervës hidroenergjetike ashtu edhe ekonomik pas cenuar furnizimin pa ndërprerje të konsumatorëve tariforë765. Në këtë rast KESH-GEN është e detyruar të bashkërendojë veprimet dhe me rregullat e shitjes së energjisë elektrike në mënyrë që të mundësojë optimizimin e shfrytëzimit të rezervës hidroenergjetike apo të përfitojë ekonomikisht.

Ky treg ashtu si edhe tregu i shitjes së energjisë elektrike konsiderohet konkurrues për sa i përket anës së ofertës pasi çdo tregtar që plotëson dhe paraqet pranë KESH sh.a dokumentacionin ligjor-administrativ766 mund të marrë pjesë lirisht në procedurat e zhvilluara për blerjen e energjisë elektrike dhe për nga ana e ofertës mbetet vetëm KESH Gen/FPSH në kushtet e monopolit në ofrimin e blerjes së energjisë elektrike për mbulimin e kërkesës për energji elektrike të konsumatorëve tariforë në kuadër të detyrimit për shërbim publik (PSO) si edhe edhe i vetmi për optimizimin e rezervës hidroenergjetike dhe optimizimin financiar.

Ndonëse proceduarat për blerjen e energjisë elektrike të parashikuara nga kjo rregullore zhvillohen bazuar në parimet e barazisë, konkurrencës dhe transparencës, nga ana e Shoqatës Shqiptare të Furnizuesve të Energjisë, në vazhdimësi është kërkuar përfshirja e procedurës së blerjes së energjisë elektrike nga KESH sh.a në platformën e prokurimit publik. Propozim për ndryshimin e procedurave të blerjes së energjisë elektrike janë kundërshtuar nga KESH sh.a me arsyetimin se prokurimi elektronik për blerjen e energjisë elektrike paraqet veç probleme teknike-logjistike edhe një specifikë në krahasim me prokurimin elektronik që aplikohet në sistemin e administruar nga Agjencia e Prokurimit Publik. Një ndër arsyet kryesore që shërbyen për përjashtimin e blerjes së energjisë elektrike nga ligji për prokurimin publik ishte se operatorët ekonomikë, në shumicën e rasteve, nuk ofrojnë të shesin të gjithë sasinë e plotë të energjisë elektrike të kërkuar nga Autoriteti Kontraktor (KESH sh.a.) por ofrojnë të shesin sasi më të vogla dhe për rrjedhojë vlerësimi dhe klasifikimi i ofertave me platformën elektronike, e cila është risia kryesore qe sjell prokurimi elektronik, nuk mund te aplikohej në këtë rast. Një tjetër propozim ishte ai për zhvillimin e procedurave të hapura të blerjes së energjisë elektrike, duke shmangur në këtë mënyrë fazën e dytë të procedurave të blerjes së energjisë elektrike, atë të negocimit767. Gjithashtu edhe kjo pikë është konsideruar e papranueshme nga KESH sh.a me argumentin se heqja e procedurës së negocimit nga rregullorja e blerjes/importit, e propozuar nga Shoqata e Shqiptare e Furnizuesve të Energjisë është tërësisht në dëm të interesave ekonomiko-financiare të KESH sh.a. si dhe të konsumatorëve tariforë të cilët do të paguajnë për këtë energji elektrike. Element tjetër që ka tërhequr me të drejtë vëmendjen edhe të autoritetit të konkurrencës por që në thelb bie në kundërshtim me konceptin e përcaktuar në modelin dhe rregullat e tregut është si titulli

764Ibid 762, neni 2, pika 1, paragrafi (i). 765Ibid 762, neni 2, pika 1, paragrafi (ii). 766Ibid 762, neni 10, 767IbТd 762, nenТ 13, pТka 4…. “Komisioni i Blerjes negocion…..me 5 shoqëritë qe kane paraqitur ofertat me çmimet/njësi më të ulëta apo me më shumë shoqëri deri në plotësimin e gjithë sasisë së kërkuar për prokurim, duke pasur si kusht uljen e çmimit/njësi të paraqitur nga shoqëritë.

212

që përmban kjo rregullore ashtu edhe në përcaktimet e të cilat e referojnë KESH sh.a si autoritetin blerës në kushtet kur detyrimin për të blerë energjinë elektrike për plotësimin e kërkesës për furnizim të pandërprerë me energji elektrike të konsumatorëve tariforë e ka Furnizuesi Publik me Shumicë. Ndonëse ky ndryshim është rekomanduar edhe nga autoriteti i konkurrencës, pamundësia dhe mosfunksionimi i Furnizuesit Publik me Shumicë si një strukturë e ndarë funksionalisht dhe financiarisht brenda KESH sh.a ka çuar që ky segment i tregut i cili është trajtuar dhe më lart, veçanërisht për këtë pjesë, të funksionojë si një i vetëm për sa i përket funksioneve të gjenerimit dhe furnizimit publik me shumicë.

E njëjta problematikë konstatohet edhe në rastin e blerjes së energjisë elektrike nga importi, por ndryshe nga rasti i shitjes së energjisë elektrike ku kurba e çmimeve ka tendencën të jetë në drejtim ulje (në favor të blerësve), në këtë rast për shkak të frymës së rregullores e cila ashtu si në rastin e shitjes nuk lejon KESH sh.a të marrë pjesë në procedurat që zhvillohen nga pjesëmarrës të tjerë në tregun si vendas dhe atë të rajonit, pamundësisë së pjesëmarrjes në ankandet e kapaciteteve si edhe kushteve në të cilën KESH sh.a operon (në kushtet kur në pjesën më të madhe KESH blen energji elektrike në situatë emergjente pasi rrezikohet furnizimi i pandërprerë me energji elektrike i klientëve tariforë)), çmimi i energjisë elektrike të ofruar nga tregtarët ka tendencën të jetë në drejtim rritje (në favor të shitësve).

Ndër rrethanat kryesore që ndikojnë në çmimet e larta të ofruara nga tregtarët vendas dhe të huaj përmendim shkurtimisht, kohën e shkurtër në të cilën KESH sh.a parashikon të blejë kjo si shkak edhe i mungesës së parashikimit të saktë të nevojës për energji elektrike nga OSHEE sh.a/FPP për mbulimin e kërkesës për energji elektrike të konsumatorëve tarifor, pamundësia për ta siguruar energjinë shtesë nga prodhimi vendas (PVE/PPE) i cili varet nga kushtet hidrologjike, kërkesës dhe ofertës së ndryshueshme në tregun rajonal për energji ndikuar kjo nga kushtet klimaterike (p.sh rritja e konsumit të energjisë elektrike kur ulen temperaturat) duke u reflektuar drejtpërsëdrejti në rritjen e çmimit të energjisë elektrike në rajon (energjia elektrike në rajon prodhohet në pjesën dominuese nga burimet hidrike), kostot e transmetimit të energjisë elektrike me të cilat shpesh herë abuzohet dhe përdoret si justifikim nga tregtarët në ofrimin e çmimeve të larta si edhe për shkak të njohjet edhe të legjislacionit edhe të kushteve të operimit KESH sh.a.

VII.2.2.d. Marrëdhëniet tregtare ndërmjet OSHEE sh.a dhe Tregtarëve për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e

shpërndarjes.

Në kushtet aktuale në të cilën operon tregu i energjisë elektrike si në aspektin teknik edhe atë financiar, niveli i humbjeve në sistemin e shpërndarjes përbën një problem serioz në ecurinë e zhvillimit të Sistemit Elektroenergjetik Shqiptar. Ndonëse për vitin 2014 ka një përmirësim të nivelit të humbjeve në sistemin e shpërndarjes krahasuar me një vit më parë768, ky nivel ngelet ende tepër i lartë çfarë e bën këtë pjesë të rëndojë si kosto në tarifën e energjisë elektrike funksionimine sistemit elektroenergjetik769 në tërësi dhe atë të faturës së energjisë elektrike për konsumatorët tariforë në veçanti.

768Referuar raportit vjetor të ERE (viti 2014) niveli i humbjeve në sistemin e shpërndarjes për vitin 2014 ishte 37.81 % kundrejt 45.04% që ishte për vitin 2013. 769Ndonëse kjo energji sigurohet drejtpërsedrejti nga OSHEE si pjesë e detyrimeve që ajo ka për sigurimin e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve, mungesa e likujditetit e bën të pamundur përmbushjen e detyrimeve që ajo ka ndaj pjesmarerësve të tjerë të tregut sic janë krysesisht KESH sh.a (FPSH) dhe OST sh.a.

213

Humbjet në sistemin e shpërndarjes deri në Dhjetor 2014 janë siguruar nga OSHEE sh.a, si pjesë e detyrimit ligjor dhe rregullator të trajtuar më lart, duke zbatuar rregullat dhe procedurat për blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes nga operatori i shpërndarjes se energjisë elektrike të miratuara nga ERE770.

Duke filluar nga Janari i vitit 2015, marrëdhëniet e OSHEE sh.a me tregtarët vendas dhe të huaj bazohen në marrëveshjet e nënshkruara bazuar procedurat e tenderimit të zhvilluara bazuar në rregulloren e blerjes së energjisë elektrike për sigurimin e plotë të humbjeve në sistemin e shpërndarjes të miratuar nga ERE771. Vendimi i ERE për zbatimin e kësaj rregullore në procedurat e blerjes së energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes erdhi pas rekomandimit të bërë nga Autoriteti i Konkurrencës ne vendimin e kësaj të fundit për disa rekomandime që do të çonin në rritjen e konkurrencës në tregun e prokurimit të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes772.

- Tregu i blerjes së energjisë elektrike (importit) nga OSHEE/FPP sipas rregullave dhe procedurave të miratuara nga ERE.

Tregu i blerjes së energjisë për mbulimin e humbjeve është një treg i hapur për konkurrencë, duke qenë se numri i operatorëve në këtë treg nuk është i kufizuar dhe pjesën e tregut por ajo çfarë ka rezultuar problematТke dСe “kufТzuese” ësСtë faktТ që nga ana e kërkesës (nga ana e OSHEE) pjesëmarrës të tregut kanë shfaqur dyshime dhe janë ankuar për faktin se po abuzohet me pozitën dominuese, pasi shoqëria e shpërndarjes është i vetmi subjekt që ka të drejtën ekskluzive të shpërndarjes dhe furnizimit me pakicë të energjisë elektrike.

Tregu në fjalë, ndryshe nga tregu i shitblerjes së energjisë elektrike nga KESH sh.a në tregun e parregulluar, është një treg i qëndrueshëm për sa i përket kërkesës. Ndonëse KESH sh.a importonte/eksportonte energji elektrike referuar kushteve dhe rrethanave të caktuara, OSHEE sh.a është e detyruar që energjinë për mbulimin e humbjeve ta ketë pjesë të përhershme dhe të qëndrueshme edhe në kushtet kur niveli i humbjeve në sistemin e shpërndarjes do të shkojë drejt nivelit të humbjeve teknike minimale.

Deri në fund të vitit 2014 ndërmarrja OSHEE sh.a siguronte energjinë elektrike në tregun e parregulluar nëpërmjet zhvillimit të procedurave vjetore të blerjes së energjisë elektrike për mbulimin e plotë të humbjeve në sistemin e shpërndarjes bazuar në rregulloren e miratuar nga ERE773. Kjo rregullore përcaktonte rregullat dhe procedurat për zhvillimin e ankandeve vjetore të blerjes së energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarje. Ndonëse kjo rregullore parashikonte zhvillimin e ankandeve vjetore, lindi nevoja që për shkak të rrethanave të caktuara të kërkohej sigurimi i energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes me bazë mujore774. Rrethanat e veçanta

770Rregullat e blerjes së energisë elektrike nga OSSH, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERENr.42, datë 25.05.2009 “Për mТratТmТn e rregullave dСe procedurave standarte të prokurТmТt të energjТsë elektrТke nga OSSH sС.a.”. 771Pas kalimit të aksioneve të shoqërisë CEZ a.s tek Shteti Shqiptar, procedurat e blerjes së energjisë elektrike zhvillohen bazuar në rregulloren e miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 130, datë 03.12.2014 “Mbi proçedurat për blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sТstemТn e sСpërndarjes nga OperatorТ Т SСpërndarjes se EnergjТse ElektrТke sС.a (OSSHE sС.a)”. 772Raporti i monitorimit i miratuar me vendimin e Komisionit të Konkurrencës Nr. 334, datë 31.10.2014 “Për disa rekomandime për rritjen e konkurrencës në tregun e prokurimit të energjisë elektrike për mbulТmТn e Сumbjeve në rrjetТn e sСpërndarjes”. 773Ibid 770. 774Zhvillimi i ankandeve mujore për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes fillimisht është mТratuar me vendТmТn e BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 150, datë 30.12.2013 “MbТ prokurТmТn e

214

lidheshin me faktin që niveli i humbjeve ishte shume i lartë dhe në nivele jo të qëndrueshme çfarë e bënte të vështirë përllogaritjen e një sasie e cila të ishte në përputhje me humbjet faktike në sistemin e shpërndarjes. Gjithashtu zhvillimi i ankandeve vjetore përbënte risk për OSHEE sh.a pasi çmimi i energjisë elektrike për periudhën afatgjate (1-vjeçare) në avancë ishte shumë i lartë çfarë rezultonte me kosto si për shoqërinë ashtu edhe në fund për konsumatorët tariforë. Zhvillimi i ankandeve mujore nga ana e OSHEE do ti krijonte mundësinë kësaj të fundit për sigurimin e energjisë elektrike me çmime sa më afër tregut të hapur të energjisë elektrike.

Ndonëse rregullorja e miratuar nga ERE sipas procedurave që përmban Aneksi 1 i “MarrëvesСjes së GarancТsë ndërmjet RepublТkës së SСqТpërТsë dСe Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (IBRD), për Garantimin e Projektit të PrТvatТzТmТt të OSSH sС.a”775 bazohet në procedura të drejta, transparente dhe në përputhje me ligjet në fuqi dhe praktikat më të mira, nuk kanë munguar edhe kundërshtimet dhe dyshimet për zhvillimin e procedurave të blerjes së energjisë elektrike në kundërshtim më këto parime.

Nga një pjesëmarrës në tregun e energjisë elektrike u paraqit një ankesë pranë autoritetit të konkurrencës ku pretendohej së nga ana e shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a (atëherë në administrim të përkohshëm kurse sot shoqëria OSHEE sh.a) mund të ishte abuzuar me pozitën dominuese në tregun e shpërndarjes së energjisë elektrike në Republikën e Shqipërisë në lidhje me procedurat e tenderimit për lëvrimin e energjisë elektrike për mbulimin e plotë të humbjeve në sistemin e shpërndarjes776.

Arsyetimin e tij në ankesë ky pjesëmarrës i tregut të energjisë elektrike e bazoi duke pretenduar se nga ana e shoqërisë operohej në kundërshtim flagrant me praktikat më të mira të industrisë dhe praktikën e mëparshme e të konsoliduar nga vetë kjo shoqëri. Nga ana e shoqërisë së shpërndarjes ishin ndryshuar termat e pagesës duke u rritur nga 20 ditë në 60 ditë pas fundit të çdo muaji përkatës të lëvrimit si edhe është kërkuar lëshimi i garancisë së përformancës në shumën 10% të vlerës së ofertës ndërkohë që vetë shoqëria e shpërndarjes nuk ofron asnjë lloj garancie duke e konsideruara si të papranueshme çdo ofertë e cila vendos kushte për paradhënie ose detyrim për lëshim të garancisë nga kompania mëmë apo nga bankat. Ankuesi mbajti qëndrimin se operimi në të tilla kushte do të sjellë kufizimin e numrit të pjesëmarrësve, mungesë të konkurrencës dhe për rrjedhojë rritje të kostove të përgjithshme të lëvrimit me bazë vjetore.

Në përgjigje të pretendimeve të paraqitura nga ankuesi paraqiti kundërshtimet e veta shoqëria e shpërndarjes së energjisë elektrike, ku pretendoi se kushtet dhe afatet e përcaktuara në procedurat e zhvilluara për blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve bazohen ne rregulloren e miratuar nga ERE dhe se ato zbatohen në mënyrë të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes, që nuk mbulohet nga prokurimi vjetor”, Т sСfuqТzuar më pas me vendТmТn e BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 9, datë 06.02.2014 mbТ një sСtesë në “Rregulloren mbТ procedurat e emërТmТt të admТnТstratorТt dСe kompetencat e tТj, në zbatТm te nenit 18, pТka 4/c te lТgjТt nr. 9072, date 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke”. 775MТratuar me lТgjТn Nr. 10126, date 11.05.2009, “Për ratТfТkТmТn e “MarrëvesСjes se garancТsë ndërmjet Republikës se Shqipërisë dhe Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (IBRD) për garantimin e projektit të privatizimit të OSSH sh.a-së”. 776Ankesa e sСoqërТsë “Gen-I TТrana” sС.p.k drejtuar AutorТtetТt të Konkurrencës me datë 28.08.2013 me objekt“ në lТdСje me kërkesat teknТke të Ftesës për Ofertë “Për blerjen e energjisë elektrike për periudhën 1 Janar-31 DСjetor 2014” dСe e plotësuar me pas sСkresat datë 23.09.2013, date 04.10.2013, e date 13.11.2013. gjithashtu nga kjo shoqëri është paraqitur ankesë pranë Autoritetit të Konkurrencës me dy kërkesa të tjera datë 17.10.2013 dhe 28.10.2013 në lidhje me abuzimin e pretenduar me pozitën dominuese të shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a (në administrim të përkohshëm) në tregun e shpërndarjes së energjisë elektrike në Republikën e Shqipërisë në lidhje me procedurat e tenderimit për lëvrimin e energjisë elektrike.

215

barabartë për të gjithë pjesëmarrësit dhe se për sa i përket afateve të pagesës argumentoi së këto afate diktohen nga kushtet e vështira financiare në të cilat ndodhet shoqëria, ndonëse u arrit të provohej që pagesat për faturat e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes ishin bërë përgjithësisht brenda 30 ditëve nga dita e fundit e lëvrimit të energjisë elektrike nga ofertuesit.

Në konkluzionet pas shqyrtimit të ankesës, Komisioni i Konkurrencës konstatoi se kuadri rregullator në fuqi linte vakum për sa i përket rregullave dhe procedurave të ankandit mujor për blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve nga operatori i sistemit të shpërndarjes (mungesa e rregullores), operimi bëhej në kushtet e mungesës së transparencës pasi kërkesat drejtuar kompanive dërgoheshin me e-mail dhe nuk publikoheshin. ERE në vazhdimësi kishte deklaruar se shoqëria e shpërndarjes zbatonte në mënyrë të drejtë rregulloren për kryerjen e prokurimit mujor dhe vjetor të energjisë elektrike. Në përfundim Komisioni i Konkurrencës vendosi të mbyllë procedurën e vlerësimit të ankesës së paraqitur duke u shprehur se shoqëria CEZ Shpërndarje (atëherë në administrim të përkohshëm ndërsa sot shoqëria OSHEE sh.a) kishte vepruar konform rregullores së miratuar nga ERE dhe se duhej që kjo e fundit bazuar dhe në problematikat e evidentuara duhet të miratojë një rregullore të veçantë për procedurat mujore të blerjes së energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes bazuar në parimet e transparencës, mosdiskriminimit, trajtimit të barabartë të konkurrentëve duke bërë edhe më të qartë procedurën e negocimit ndërmjet shoqërisë së shpërndarjes dhe ofertuesve pas shpalljes së ofertave fillestare për blerjen e energjisë për mbulimin e humbjeve777.

Afërsisht një vit pas vendimit të dhënë nga Autoriteti i Konkurrencës, periudhë e cila korrespondon me përfundimit e administrimit të përkohshëm të shoqërisë dhe kalimit të aksioneve të saj nga shoqëria CEZ a.s në pronësi të Shtetit Shqiptar778, ERE vendosi që Operatori i Sistemit të Shpërndarjes së Energjisë Elektrike (OSHEE sh.a), për nevoja të mbulimit të plotë të humbjeve në sistemin e shpërndarjes, të realizojë blerjet e energjisë elektrike ne përputhje rregullat dhe procedurat e blerjes së energjisë elektrike nga KESH sС.a”779.

Ajo çfarë konstatohet lehtësisht është fakti që për të dyja shoqëritë publike (KESH sh.a dhe OSHEE sh.a) bëhet një unifikim i rregulloreve të importit (blerjes) së energjisë elektrike në tregun e parregulluar duke bërë të mendohet se një operim i tillë mund të jetë një ogur i mirë për funksionimin në të ardhmen e afërt të një platforme e cila do ti shërbente si transparencës përpara pjesëmarrësve të tjerë të tregut po ashtu edhe konkurrencës, performancës dhe maksimizimit të përfitimeve që ofron aplikimi i një platforme për të gjithë fluksin e energjisë që tregtohet në tregun shqiptar të energjisë elektrike.

Krijimi i një tregu sa më konkurrues për pjesën në të cilën shoqëritë publike operojnë më çmime të parregulluara do të kishte ndikim të drejtpërdrejtë në pjesën e rregulluar të

777VendТmТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 301, datë 06.12.2013 “Për vlerësТmТn e ankesës së ndërmarrjes “GEN-I” në tregun e tregtТmТt me sСumТcë të energjТsë elektrТke. 778Me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 63, datë 17.07.2014 u vendos miratimi i ndryshimit të emrТt tregtar të sСoqërТsë “CEZ SСpërndarje”sС.a në “OperatorТ Т SСpërndarjes së EnergjТsë ElektrТke” sh.a ndërsa më ligjin Nr. 114/2014, datë 31.07.2014 Kuvendi i Shqipërisë miratoi marrëveshjen për zgjidhjen me mirëkuptim, ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Shoqërisë CEZ a.s. 779Pas kalimit të aksioneve të shoqërisë CEZ a.s tek Shteti Shqiptar, procedurat e blerjes së energjisë elektrike zhvillohen bazuar në vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 130, datë 03.12.2014 “MbТ procedurat për blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes nga OperatorТ Т SСpërndarjes se EnergjТsë ElektrТke sС.a (OSSHE sС.a)”.

216

tregut pasi kostot që shkaktohen nga operimi në tregun e parregulluar me qëllim sigurimin dhe garantimin e furnizimit të pandërprerë me energji elektrike të konsumatorëve tariforë transferohen tek çmimi të cilin e paguajnë konsumatorët tariforë në faturat mujore të konsumit të energjisë elektrike.

Në përfundim referuar dhe eksperiencës personale në sektorin e energjisë elektrike, jam i mendimit se si për rastin e shitjes ashtu edhe për rastin e blerjes së energjisë elektrike bazuar rregulloreve përkatëse KESH Gen/FPSH dhe OSHEE sh.a/FPP duhet: (i) të orientohen drejt procedurave dhe rregullave të cilat do ti lejonin gjithashtu pjesëmarrjen në procedurat që zhvillohen nga pjesëmarrësit e tjerë të tregut vendas (minimalisht në procedurat që zhvillojnë vetë këto dy shoqëri publike) por edhe në tregjet rajonale gjithashtu, (ii) të regjistrohen dhe operojnë në “bursat” e energjТsë elektrТke sТ p.sС ajo e Greqisë780 dhe/ose Hungarisë781,(iii) të përzgjedhin një broker i cili do të tregtojë energji elektrike për KESH GEN/FPSH dhe OSHEE sh.a/FPP, ose(iv) në rastin më të mirë do duhet të nxitet krijimi i një platforme tregtimi Shqipëri-Kosovë dhe pse jo dhe më gjerë për tregtimin dhe shkëmbimin e energjisë elektrike dhe të shërbimeve ndihmëse të nevojshme për sistemin elektroenergjetik. Procedurat për tregtimin e energjisë elektrike por edhe shërbimeve ndihmëse dhe energjisë balancuese të sistemit elektroenergjetik duhet të zhvillohen jo vetëm mbi bazë mujore por edhe në profile të tjera si profili orar (me orë të veçanta (hourly)), brenda së njëjtës ditë (intraday), ditës në avancë (day ahead), javor (weekly), të cilat kërkojnë domosdoshmërinë e krijimit të një platforme elektronike të menaxhuar në mënyrë të pavarur e cila do të luajë në të ardhmen rolin e një “burse” për energjТnë elektrТke. Aktualisht ligji i ri për sektorin e energjisë elektrike parashikon edhe mundësinë e organizimit të tregut nëpërmjet platformës për shitjen dhe blerjen e energjisë elektrike në bazë të ditës në avancë ose brenda së njëjtës ditë. Referuar afateve dhe mundësisë reale afatshkurtër, duket e vështirë për sa kohë që kjo gjë nuk mbetet i vetmi opsion. Gjatë kësaj kohe do të vazhdohet me lidhjen e kontratave bilaterale për marrëdhëniet ndërmjet tregtarëve, prodhuesve dhe furnizuesve si dhe bazuar në rregullat dhe procedurat e miratuara nga ERE për tregtimin e energjisë elektrike nga KESH Gen/FPSH për pjesën e tregut të parregulluar.

- Monitorimi nga Autoriteti i Konkurrencës i tregut të importit të energjisë elektrike nga CEZ Shpërndarje sh.a (sot shoqëria OSHEE sh.a)782.

Nisur nga ankesat e vazhdueshme të paraqitura pranë Autoritetit të Konkurrencës, ky i fundit ndërmori hapa të mëtejshëm dhe bëri të mundur kryerjen e monitorimit në tregun të importit të energjisë elektrike nga shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a (sot shoqëria OSHEE sh.a). Në konkluzionet e raportit të monitorimit të cilat u reflektuan edhe në vendimin e Komisionit të Konkurrencës, konstatohet fakti që shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a (përfshirë këtu edhe periudhën në të cilën ishte në administrim të përkohshëm) në zbatim të detyrimeve që përcaktonin aktet ligjore dhe rregullatore në fuqi, operonte në tregun e importit të energjisë elektrike fillimisht në ankandet vjetore dhe më pas në ato mujore të blerjes së energjisë elektrike bazuar në dy rregullore të ndryshme për zhvillimin e këtyre procedurave. Rregullorja e parë e miratuar nga ERE ishte pjesë e detyrimeve të përcaktuara në kontratën e privatizimit të 76% të aksioneve të ish- shoqërisë OSSH sh.a në vitin 2009783 dhe rregullorja e dytë ishte ajo e miratuar nga ERE në kuadër të nevojës

780Referoju dhe shiko www.lagie.gr. 781Referoju dhe shiko www.hupx.hu. 782Ibid 772. 783Ibid 770.

http://www.lagie.gr/

http://www.hupx.hu/

217

për zhvillimin e ankandeve mujore për sigurimin e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes e cila nuk mbulohej plotësisht nga ankandet vjetore. Problematikat që shfaqen në këtë pjesë lidhen më pretendimet e ankuesit (shoqërisë GEN-I Tirana sh.p.k) të cilat janë edhe një reflektim i problematikave të nxjerra dhe rekomandimeve të bëra nga Autoriteti i Konkurrencës kundrejt Entit Rregullator të Energjisë. Ndonëse ERE mori vendimin për miratimin e rregullores për zhvillimin e procedurave të importit të energjisë elektrike nga ish-shoqëria CEZ Shpërndarje (në atë periudhë në administrim të përkohshëm kurse sot shoqëria OSHEE sh.a) për mbulimin e humbjeve nga sistemi i shpërndarjes së energjisë elektrike, kjo rregullore e cila i referohej rregullave dhe procedurave me të cilat importonte energjisë elektrike shoqëria KESH sh.a/FPSH nuk i zgjidhi problemet e këtij segmenti të tregut duke mos e vendosur në kushte konkurrence këtë treg. Ky debat mbi rregulloren ishte objekt i diskutimeve dhe mendimeve të ndryshme të prezantuara si nga Autoriteti i Konkurrencës dhe shoqëria GEN-I Tirana sh.p.k nga njëra anë duke mbrojtur tezën e cila ishte pro miratimit të procedurave konkurruese të ndryshme nga ato të cilat kishte miratuar ERE deri në vitin 2014 dhe nga ana tjetër qëndronte shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a e cila gjithashtu kundërshtonte zbatimin e kësaj rregullore duke pretenduar se ky segment tregu nuk mund të operojë në kushte konkurrence pasi nga pjesëmarrja në tregun e importit të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes ishin përjashtuar nga pjesëmarrja prodhuesit e vegjël të energjisë elektrike të cilët kishin kontratë shitblerje me KESH sh.a/FPSH për një afat 15 vjeçar me çmime të miratuara nga ERE784 si edhe e disa hidrocentraleve të tjerë siç ishin HEC Bistrica 1 dhe 2, HEC Ulëz dhe HEC Shkopet785. Përjashtimi i këtyre pjesëmarrësve të tregut nga pjesëmarrja në procesin e tenderimit të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes e bën të vështirë funksionimin e një tregu konkurrues kur dihet se nëse këto do të ishin pjesëmarrës në këto procedura do të kishte një konkurrencë të çmimeve dhe për rrjedhoje ulje të tyre duke ndikuar drejtpërsëdrejti në çmimin e energjisë elektrike i cili miratohet nga ERE për klientët tariforë786.

784Ibid 772, pika 7. 785Këto HEC-e kanë qënë fillimisht pjesë e strukturës gjeneruese të shoqërisë publike KESH sh.a (KESH Gen) dhe përpara privatizimit të tyre u shkeputën nga KESH sh.a dhe funksionuan si shoqëri tregtare të vecanta bazuar në lТgjТn Nr. 10430, datë 09.06.2011 “Për krТjТmТn e sСoqërТve HEC Ulëz - Shkopet Sh.a, HEC Tiranë-Lanabregas sh.a dhe HEC Bistrica1 dhe Bistrica 2 sh.a , dhe përcaktimin e formës së strukturës së formulës së privatizimit të shoqërive HEC Ulëz-SСkopet sС.a dСe HEC BТstrТca1 dСe BТstrТca 2 sС.a”. Deri në momentin e privatizimit këto shoqëri kanë pasur kontratë për shitblerjen e energjisë elektrike me shoqërinë KESH sh.a/FPSH me cmime të miratuara nga ERE me vendimet Nr. 152, 153 dhe 154, datë 07.12.2011, vendime të cilat mbetën në fuqi deri në momentin e privatizimi dhe kalimit të aksioneve te pronari i ri. 786Aktualisht vetëm prodhuesit e vegjël të energjisë elektrike dhe HEC Ashta kanë kontratë shitblerje të energjisë elektrike me shoqërinë KESH sh.a/FPSH ndërsa HEC Bistrica 1&2, HEC Ulëz–Shkopet operojnë në tregun e parreguluar të energjisë elektrike dhe janë të lira të marrin pjesë në tregun e energjisë elektrike qoftë përfshirë këtu edhe në procedurat që zhvillon shoqëria OSHEE sh.a për blerjen e energjisë elektrike pr mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes. Përsa i përket HEC Lanabregas ka një problematikë e cila ka të bëjë me faktin që për vitin 2015 kjo shoqëri nuk ka nënshkruar kontratë për shitblerjen e energjisë elektrike me KESH sh.a pasi nga ERE nuk është miratuar tarifa e shitjes së energjisë elektrike për shitblerjen e energjisë së prodhuar nga ky hidrocentral në mungesë të aplikimit për tarifë të cilën kjo shoqëria nuk e ka paraqitur pranë ERE. Energji që HEC Lanabregas ka prodhuar për vitin 2015 (deri në qershor 2015) është përfituar levruar në rrjetin e shpërndarjes dhe ka shkuar për mbulimin e nevojave të klientëve tariforë por kjo shoqëri nuk mund të mbledhë detyrimin pasui nuk ka marrdhënie kontraktuale dhe as tarife të miratuar duke krijuar një problem të madh për vetë shoqërinë por edhe për funksionimin e tregut të energjisë. Ndonëse kjo shoqëri nuk duht të prodhojë energjisë të cilën nuk e ka të kontraktuar kushtet në të cilat ajo operon e detyrojnë të prodhojë energji. Prodhimi i energjisë nga HEC Lanabregas është në funksion të Ujësjellësit të tiranës pasi HEC-i shfrytëson ujin i cili më pas përdoret nga ujësjellësi i Tiranës

218

Një problem tjetër që e vështirëson punën për vlerësimin në mënyrë sa më reale të problematikave, ka të bëjë më faktin se nga ana e ERE nuk janë marrë në konsideratë rekomandimet e bëra nga Autoriteti i Konkurrencës në lidhje me ndarjes funksionale dhe financiare të Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes nga Furnizuesi Publik me Pakicë dhe të KESH-GEN nga Furnizuesi Publik me Shumicë.

Në përfundim të monitorimit Komisioni i Konkurrencës vendosi ti rekomandojë ERE rishikimin e rregullave dhe procedurave të blerjes së energjisë elektrike mujore dhe vjetore për OSHEE sh.a duke garantuar zhvillimin e procedurave të cilat mbështeten në parimet e konkurrencës së lirë, gjithëpërfshirës, barazisë, besimit publik, transparencës etj. Gjithashtu Komisioni i Konkurrencës rekomandon që për një periudhë transitore deri në miratimin e një rregullore të re të zbatohet rregullorja e blerjes së energjisë elektrike nga KESH sh.a duke i bërë kësaj të fundit disa ndryshime që lidhen me fazën e negocimit (kryerjen e procesit të vlerësimit dhe negocimit të ofertave në prani të ofertuesve duke rritur në këtë mënyrë transparencën dhe besueshmërinë mbi procesin) si edhe me pjesën që lidhet me hapjen e tregut për sa i përket pjesës që lidhet me lejimin e pjesëmarrjes së prodhuesve vendas në procedurat e tenderit duke ofruar në këtë mënyrë më shumë konkurrencë. Vëmendje të veçantë në dhënien e rekomandimeve Komisioni i Konkurrencës i kushtoi çështjes që lidhet me hartimin nga ERE të rregullave të reja të blerjes së energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes duke mbajtur parasysh disa dispozita të rregullores në fuqi të cilat kanë të bëjnë me publikimin e ftesës, kriteret e vlerësimit të ofertave sipas çmimit njësi më të ulët si dhe publikimin në faqen e internetit të procedurës së blerjes së energjisë elektrike. Ajo çfarë e konsideron gjithashtu të nevojshme dhe rekomandon Komisioni i Konkurrencës është zhvillimi i procedurave nëpërmjet një platforme elektronike e ngjashme me atë me të cilës zhvillohen procedurat e prokurimeve në Shqipëri. Gjithashtu problem kryesor dhe me të cilin Komisioni i Konkurrencës kërkon të rrisë transparencën dhe të ulë abuzimin ka të bëjë me detyrimin e Entit Rregullator të Energjisë për të publikuar sasinë mujore/vjetore si edhe çmimin mesatar të energjisë elektrike të importuar.

Duke mos dasСur të bëj avokatТn e pjesëmarrësve të tregut të cТlët “prek” ky vendТm Т Komisionit të Konkurrencës, shpreh mendimin se për rekomandimin e Autoritetit të Konkurrencës ku kërkohet ndryshimi i nenin 13, pika 4, të Rregullave të Blerjes së energjisë elektrike duke bërë të mundur që procesi i pranimit, vlerësimit dhe negocimit të ofertave të kryhet në prani të ofertuesve, si njohësh dhe pjesëmarrës për disa vite në procedurat e ankandit të blerjes së energjisë elektrike nga KESH sh.a, bazuar në rregulloren përkatëse, e konsideroj në radhë të parë të paqartë dhe kjo paqartësi mund të vijë nga fakti që Autoriteti i Konkurrencës mund të mos ketë dijeni të plotë për mënyrën e zhvillimit të procedurave duke mos qenë pjesëmarrës dhe së dyti jo në përputhje me parimet e blerjeve me kosto sa më të ulët dhe konkurrencë sa më të lartë, të sanksionuara dhe në nenin 2 të rregullores.

Më konkretisht, në lidhje me pikën e mësipërme procedura e pranimit të ofertave të dhëna nga tregtarët e energjisë elektrike bëhet e hapur dhe në prani të tregtarëve, disa prej të cilëve sjellin përfaqësuesit e tyre dhe ndjekin fizikisht procesin e hapjes dhe leximit të gjitha ofertave të dhëna. Duhet theksuar fakti se ka dhe shoqëri, kryesisht ato të huaja dhe që nuk kanë përfaqësues apo shoqëri bija në Shqipëri, që nuk marrin pjesë fizikisht në procesin e hapjes dhe leximit të ofertave por kjo dukuri nuk përjashtohet edhe për disa

për furnizimin e popullatës me ujë të pijshëm. ERE së bashku më pjesmarrësit e tjerë të tregut ka zhvilluar seance dëgjimore me qëllim mundësimin e lidhjes së kontratës për shitblerjen e energjisë elektrike të prodhuar nga HEC Lanabregas dhe zgjidhjen e këtij problem përfundimisht.

219

shoqëri me seli dhe subjekt i legjislacionit të RSH, me të cilat komunikohet me e-mail dhe faks njëkohësisht.

Duke qenë se procesi i hapjes së ofertave bëhet në prani të palëve, atëherë edhe procesi i vlerësimit është transparent pasi shoqëritë kanë dijeni lidhur me ofertat e dhëna nga pjesëmarrësit në procedure.

Pavarësisht sa më sipër, e parë jo vetëm në këndvështrimin logjik por edhe në frymën e legjislacionit për prokurimin publik si dhe ankandet në RSH, të cilat e kanë sanksionuar procedurën me negocim (konkretisht në këtë legjislacion, thuhet shprehimisht që autoriteti kontraktor mund të negociojë individualisht, në faza të ndryshme, me secilin nga ofertuesit e përzgjedhur deri në përcaktimin e ofertës më të mirë), kjo procedurë nuk mund të zhvillohet në prani të pjesëmarrësve, pasi në këtë mënyrë humbet konfidencialiteti dhe për rrjedhojë konkurrenca, duke sjellë kështu rritjen e kostos për energjinë elektrike të importuar, e cila siç dihet është energji e blerë për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes dhe kostoja e sigurimit të së cilës i përcillet konsumatorit tarifor nëpërmjet tarifave të furnizimit me pakicë të saj. Ofertuesit duke pasur dijeni për çmimet/njësi të ofruara nga njëritjetri për fazën e dytë, do të ulin çmimet/njësi deri në atë masë sa të tejkalojnë çmimet/njësi të konkurrentëve dhe jo në nivele reale.

Është i ditur fakti që njohja e tregtarëve me ofertat e dhëna nga të gjithë ofertuesit e tjerë të procedurës, pas përfundimit të fazës së parë, ishte një hap që u vendos nga Enti Rregullator të Energjisë, në vitin 2011, kur u miratua rregullorja në fjalë, thjesht pas një konsensusi tw bërë me Shoqatën Shqiptare të Furnizuesve të Energjisë Elektrike, dispozitë të cilën KESH sh.a. dhe OSHEE sh.a e kanë zbatuar me rigorozitet.

Pra, për efekt të rritjes së konkurrencës dhe uljes maksimale të kostove të blerjes/importit të energjisë elektrike, jam i mendimit që tregtarët nuk duhet të njihen me ofertat e dhëna nga njëri - tjetri gjatë fazës së negocimit.

Nisur nga eksperiencat e mëparshme të vetë KESH sh.a. apo subjekteve të tjera, jam i mendimit se një procedurë blerjeje e ndryshme nga ajo e përcaktuar në këtë rregullore, si p.sh. një procedurë vetëm me një fazë apo me hapje të ofertave përfundimtare në prani të tregtarëve, do të cojë në një marrëveshje ndërmjet tregtarëve në lidhje me ndarjen e tregut, apo një formë tjetër që do të dëmtonte seriozisht konkurrencën, transparencën dhe uljen e kostove.

Ndërsa rekomandimi i Autoritetit të Konkurrencës në lidhje me mundësimin e pjesëmarrjes së prodhuesve të vegjël të energjisë elektrike, privatë apo me koncesion, mund të konsiderohet i zgjidhur pasi me vendimin Nr. 162, datë 07.12.2012, Enti Rregullator ka miratuar liberalizimin e tregut edhe për këto subjekte, duke i lejuar ata në rast se ju krijohet mundësia që të shesin në tregun e lirë, pra përfshirë këtu edhe procedurat e blerjes së energjisë elektrike të zhvilluara nga KESH sh.a. apo OSHEE sh.a., të energjisë elektrike të prodhuar nga HEC –et e tyre. Siç tashmë është e ditur, mundësitë e tyre për pjesëmarrje në tregun e lirë, veçanërisht të HEC-eve me fuqi të vogël të instaluar dhe të lidhur në rrjetin e shpërndarjes, është e kufizuar deri në pamundësi e për rrjedhojë prioritet për to mbeten kontratat e shit-blerjes së energjisë sipas tregut dhe çmimit të rregulluar, të përcaktuar në aktet ligjore e nënligjore në fuqi si dhe në vetë marrëveshjet koncesionare ku shteti është angazhuar për t`ju siguruar treg të rregulluar. Pra nga sa më sipër rezulton se vendimi Nr.162, datë 07.12.2012, e ka shfuqizuar de facto nenin 7, të Rregullores së Blerjes së energjisë elektrike, të miratuar me vendimin Nr. 30, datë 23.03.2011 të Bordit të Komisionerëve të ERE-s, por për efekt të respektimit të plotë

220

të rregullave të teknikës legjislative dhe meqenëse vendimi nr. 162, datë 07.12.2012, nuk është shprehur në mënyrë eksplicite për shfuqizimin e nenit 7, të rregullores së blerjes, është e nevojshme që kjo të bëhet shprehimisht me anë të një vendimi të ERE-s.

Në lidhje me rekomandimin e Autoritetit të Konkurrencës për publikimin e ftesës dhe të të dhënave të tjera lidhur me procedurën, në faqen zyrtare të internetit të autoritetit blerës, duhet parë me shume prioritet dhe përgjegjësi nga ana e pjesëmarrësve të tregut publikimi në mënyrë të rregullt dhe në afatet e përcaktuara në rregullore.

Sa i përket rekomandimit të Autoritetit të Konkurrencës për t`iu përshtatur Rregullores Nr. 31, datë 27.12.2013, të Ministrit të Financave, në lidhje me ofertat që shpallen fituese, duhet thënë që është rekomandim i drejtë, megjithëse ajo që rekomandohet është e shprehur në rregullore, në një formë tjetër.

Duhet pasur parasysh faktin që momenti në të cilin u morr vendimi nga Komisioni i Konkurrencës përkoi me kohën kur ishte në proces vlerësimi dhe miratimi, projekt-ligji i ri për sektorin e energjisë elektrike (të miratuar në prill të 2015) dhe i gjithë kuadrirregullator për sektorin e energjisë elektrike, tashmë rishikimi i rregullave për blerjen, shitjen dhe shkëmbimin e energjisë elektrike në drejtim të përmirësimit dhe përshtatjes së tyre me tregun e rikonceptuar të energjisë elektrike do të jetë jo vetëm i domosdoshëm por edhe i pashmangshëm.

VII.2.2.e. Marrëveshja ndërmjet KESH sh.a dhe OSHEE sh.a për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes për vitin

2015 dhe vendimi i Komisionit të Konkurrencës për përjashtimin nga ndalimi sТpas lТgjТt “Për mbrojtjen e konkurrencës”787.

Në tregun e parregulluar i vetmi bashkëpunim ndërmjet shoqërive publike është ai ndërmjet KESH sh.a/KESH Gen dhe OSHEE sh.a për shitblerjen e energjisë elektrike ndërmjet KESH dhe OSHEE, për tepricat e energjisë elektrike, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdha, me qëllim plotësimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes për vitin 2015788.

Kjo marrëveshje ka si objekt shit-blerjen/furnizimin e tepricave të energjisë elektrike, për mbulimin e pjesshëm ose të plotë të humbjeve në rrjetin e shpërndarjes për vitin 2015, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdha, sipas përkufizimeve të dhëna në Modelin Shqiptar të Tregut të Energjisë Elektrike, Rregullat e Shitjes së Energjisë Elektrike dhe Rregulloren e Shkarkimit të Plotave dhe atë të Sigurisë së Digave. Në këtë marrëveshje janë të përcaktuara procedurat dhe modalitetet e komunikimit dhe përcaktimit të kërkesës nga ana e OSHEE/FPP për KESH-GEN për energji elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes, përpara fillimit nga ana e saj të procedurës së marrjes së ofertave nga tregtarët.

Marrëveshja pavarësisht se përfshin periudhën kohore që korrespondon me datën 01.01-31.12.2015, në fakt është një marrëveshje e cila mund të jetë efektive vetëm për një periudhë të shkurtër të këtij viti, për faktin se ajo është e kushtëzuar me shitjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes vetëm në situatën e tepricave

787Marrëveshja e shitblerjes ndërmjet KESH-OSHEE, miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 12, datë 06.02.2015 “Për mТratТmТn e marrëvesСjes për sСТtblerjen e energjТsë elektrТke ndërmjet KESH sh.a dhe OSHEE sh.a për tepricat e energjisë elektrike, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdСa me qëllТm plotësТmТn e Сumbjeve në rrjetТn e sСpërndarjes për vТtТn 2015”. 788Ibid 787, i shtrin efektet nga data e miratimit të saj (vendimi ka hyrë në fuqi menjëherë) deri me 31.12.2015.

221

të energjisë elektrike, përfshirë dhe ato në kushtet e prurjeve të mëdha, kur KESH sh.a-së do ti duhet të shmangë derdhjen e ujit pa prodhim të energjisë elektrike.

Referuar kësaj marrëveshje OSHEE do të blejë energji elektrike për mbulimin e humbjeve nga KESH sh.a, që është ndërmarrje publike, ndërsa ky i fundit do të shesë energjinë elektrike në rastet e prurjeve të mëdha me çmim789 burse HUPX790 duke respektuar në çdo rast Rregullat e Tregut Shqiptar të Energjisë Elektrike dhe akteve të tjera nënligjore në fuqi në lidhje me furnizimin, lëvrimin e plotë apo të pjesshëm të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes, atëherë programimet, nominimet, konfirmimet, lëvrimin dhe matjen e saj.

Ndonëse në pamje të parë, referuar mënyrës si funksionon dhe problematikave që paraqet tregu i energjisë elektrike, kjo marrëveshje mund të shihet me pozitivizëm pasi konsiderohet si bashkëpunim ndërmjet dy shoqërive publike (në situatë monopoli natyror) të cilat në zСargonТn popullor konsТderoСen të dyja “sСtet”, nënsСkrТmТ Т saj dСe mТratТmТ nga ERE nuk i ka shpëtuar syrit kritik të pjesëmarrësve të tjerë në tregun e parregulluar.

Të ndodhur përpara kësaj marrëveshje të nënshkruar nga palët dhe miratuar nga ERE, Shoqata Shqiptare e Furnizuesve të Energjisë Elektrike (AEES) paraqiti një ankesë pranë Autoritetit të Konkurrencës duke pretenduar paligjshmërinë e nënshkrimit të marrëveshjes së shit-blerjes së energjisë elektrike ndërmjet KESH sh.a – OSHEE sh.a. Në pretendimet e saj Shoqata Shqiptare e Furnizuesve te Energjisë Elektrike shprehet se marrëveshja dypalëshe e lidhur ndërmjet KESH dhe OSHEE, kufizon konkurrencën dhe pjesëmarrjen në tregtimin e energjisë elektrike të kompanive të licencuara nga ERE dhe për këtë arsye duhet të konsiderohet si marrëveshje në kundërshtim me politikat e qeverisë Shqiptare, politika të cilat synojnë liberalizimin e tregut791.

Ndonëse ndërmarrjet e mësipërme nuk e kanë dërguar marrëveshjen e nënshkruar ndërmjet tyre për vlerësim pranë autoritetit të Konkurrencës792, ky i fundit iu drejtuar KESH sh.a, OSHEE sh.a dhe për dijeni Entit Rregullator të Energjisë (ERE) në lidhje me marrëveshjen e lidhur ndërmjet tyre, ku i bëri me dije se kjo marrëveshje, nëse plotësonte kushtet për përjashtim, mund të ishte objekt përjashtimi nga ndalimi sipas parashikimeve në ligjin për mbrojtjen e konkurrencës793.

Në përgjigje të kërkesës së dërguar nga Autoriteti i Konkurrencës, të dyja shoqëritë794 e përfshira në marrëveshje u shprehën dhe kërkuan përjashtimin nga ndalimi të kësaj marrëveshje pasi ajo siguronte ulje të kostove për konsumatorët tariforë në Shqipëri dhe garanton furnizimin pjesërisht të humbjeve në rrjetin e shpërndarjes nga energjia elektrike e prodhuar nga KESH sh.a në kushtet e tepricës dhe prurjeve të mëdha, pasi kjo e fundit ka plotësuar kërkesën për konsumatorët tariforë, me çmim më të ulët sesa çmimi i importit të energjisë elektrike.

789Çmimi për lëvrimin e energjisë elektrike sipas kësaj kontrate do të jete çmimi mesatar mujor i bursës hungareze HUPX për periudhën në te cilën kryhet lëvrimi i energjisë elektrike, për produktin/profilin në bandë. 790Siç publikohet nga bursa e Hungarisë HUPX (në faqen e internetit: www.hupx.hu). 791Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 367, datë 04.06.2015 “Për përjashtimin nga ndalimi të Marrëveshjes për shit-blerjen e energjisë elektrike ndërmjet KESH dhe OSHEE, për tepricat e energjisë elektrike, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdha, me qëllim plotësimin e humbjeve në rrjetin e sСpërndarjes për vТtТn 2015”, (Procedura e Ndjekur) pika I, paragrafi i dytë. 792Ibid 301, neni 69. 793Ibid 301, neni 5 dhe 49. 794Shoqëria KESH sh.a ka paraqitur kërkesën e saj Nr. 2491/2, datë 11.05.2015 drejtuar Autoritetit të Konkurrencës.

http://www.hupx.hu/

222

Kjo marrëveshje kontribuon në shfrytëzimin maksimal dhe optimizimin e prodhimit të energjisë elektrike nga KESH sh.a., si shoqëria përgjegjëse dhe administruese e Kaskadës së Lumit Drin dhe HEC-eve prodhuese të saj, në kushtet e tepricave apo prurjeve të mëdha, raste emergjencash, kur edhe shitja në tregun e eksportit është e pamundur si rrjedhojë e kapaciteteve të limituara të interkonjeksionit.

Gjithashtu kjo marrëveshje nuk kufizon në asnjë rast veprimtarinë prodhuese të energjisë elektrike nga subjektet e tjera prodhuese në vend, të cilët duke qenë privatë apo koncesion si edhe subjekt në tregun me çmime të rregulluara dhe kontrata të miratuara nga ERE, nuk i shesin energji elektrike OSHEE sh.a për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes.

Marrëveshja nuk kufizon në mënyrë të ndjeshme as konkurrencën në lidhje me ofrimin e furnizimit me energji elektrike nga tregtarët e saj për shoqërinë OSHEE sh.a për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes, pasi duke e qenë e kushtëzuar nga situatat e prurjeve të mëdha dhe emergjencave hidrike në kaskadë, të cilat nuk janë të vazhdueshme dhe ndodhin në periudha afatshkurtra të vitit ose aspak gjatë muajve apo viteve, kjo marrëveshje nuk do të jetë efektive në mënyrë permanente.

Ajo çfarë u konsiderua si me e rëndësishme edhe nga palët, e vlerësuar edhe konform nenit 5 të ligjit për mbrojtjen e konkurrencës, ishte se marrëveshja e nënshkruar ndërmjet dy shoqërive jep efekte pozitive në drejtim të përfitimeve për konsumatorët tariforë të energjisë elektrike në Republikën e Shqipërisë. Kjo ndodh për arsye se kostot e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes janë një nga komponentët e kostove, të cilat përllogariten në tarifat e furnizimit me pakicë të energjisë elektrike për konsumatorët tariforë.

Komisioni i Konkurrencës pasi analizoi raportin e përgatitur për këtë marrëveshje si edhe relacionin e hartuar nga Sekretari i Përgjithshëm i Autoritetit të Konkurrencës konstatoi se shoqëria Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike (OSHEE) është operatori i vetëm, i cili për shkak të humbjeve teknike dhe jo teknike të rrjetit të shpërndarjes dhe për sigurinë e furnizimit në mënyrë të pandërprerë me energji elektrike të konsumatorëve tariforë, kryen blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes. Pra në këtë segment tregu OSHEE sh.a vepron i vetëm. Si rrjedhim, tregu është inelastik dhe i pazëvendësueshëm nga ana e kërkesës.Për sa i përket zëvendësueshmërisë nga ana e ofertës, në këtë treg janë të licencuar 66 operatorë për tregtim të energjisë elektrike795. Pra, tregu nga ana e ofertës mund të jetë elastik, por realisht nga të dhënat lidhur me këtë treg, operatorë pjesëmarrës aktivë në procedurat e prokurimit të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve nga ana e OSHEE numërohen me gishtat e njërës dorës.796

Ndonëse rezulton se në këtë segment tregu nuk ka konkurrencë dhe shkaku kryesor është baza ligjore dhe rregullatore që përdoret nga operatori OSHEE për blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve, Komisioni i Konkurrencës mbajti qëndrimin dhe u shpreh se kjo marrëveshje potencialisht mund të përbënte kufizim të konkurrencës për ofruesit e tjerë të furnizimit me energji elektrike të cilët hyjnë në procedurat e blerjes së energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes të kryera nga OSHEE.

795Sipas të dhënave të marra nga regjistri i licencimeve të publikuar nga ERE në faqen e internetit për vitin 2014( http://ere.gov.al/mat.php?idr=202&idm=216&lang=1). 796Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 367, datë 04.06.2015 “Për përjashtimin nga ndalimi të Marrëveshjes për shit-blerjen e energjisë elektrike ndërmjet KESH dhe OSHEE, për tepricat e energjisë elektrike, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdha, me qëllim plotësimin e humbjeve në rrjetin e sСpërndarjes për vТtТn 2015”,pТka III.1, paragrafi 4.

http://ere.gov.al/mat.php?idr=202&idm=216&lang=1

223

Referuar arsyeve për përjashtim të paraqitura nga kërkuesit (KESH sh.a dhe OSHEE sh.a), në përfundim, Komisioni i Konkurrencës vendosi përjashtimin nga ndalimi, i parashikuar në ligjin për mbrojtjen e konkurrencës, të kësaj marrëveshjeve për një afat siç parashikohet në marrëveshje.

Shumëkush nga ne këtë marrëveshje, përtej gjykimit të bërë nga Autoriteti i Konkurrencës nëpërmjet vendimit të Komisionit të Konkurrencës, mund ta konsiderojë se shtrembëron konkurrencën në tregun e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes si edhe vazhdim të asaj fryme e cila ka krijuar imazhin e ndërmarrjeve që mbajnë barrën e problematikave që shoqërojnë sistemin elektroenergjetТk ndër vТte duke Т konsТderuar këto ndërmarrje sТ “sСtet” dСe me ТmunТtet ndaj mosfunksionimit të tregut të lirë dhe konkurrues në fushën e energjisë elektrike.

Për të kundërshtuar sadopak këtë mendim i cili deri diku është i drejtë dhe bazohet edhe në frymën dhe parashikimet e bëra në ligjin e ri për sektorin e energjisë elektrike, i cili është harmonizuar plotësisht me atë Evropian në fushën e energjisë elektrike ndër kushtet kryesore të së cilit është zhvillimin e një tregu të lirë dhe konkurrues për energjisë elektrike, po sjell në vëmendje momentin e vështirë që kaloi Sistemi Elektroenergjetik Shqiptar në vitin 2012.

Lidhur me periudhën pas privatizimit të OSSH sh.a nga shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a, viti 2012 konsiderohet si një nga vitet më të vështira dhe me pasoja që vazhdojnë ende sot për sistemin elektroenergjetik shqiptar. Ish-shoqëria CEZ Shpërndarje (sot OSHEE sh.a) përpos ecurisë jo pozitive deri në këtë periudhë, në fillim të vitit 2012 reduktoi sasinë e energjisë elektrike të importuar për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes duke e vënë shoqërinë KESH sh.a/FPSH në vështirësi për menaxhimin e nivelit të rezervës hidroenergjetike të kaskadës mbi lumin Drin dhe duke rrezikuar plotësimin e kërkesës për energji elektrike të klientëve tariforë797. Shqetësimin me të cilin po përballej shoqëria KESH sh.a, kjo e fundit e adresoi si tek shoqëria CEZ shpërndarje duke i kërkuar përmbushjen e detyrimit që ajo kishte bazuar në aktet ligjore, nënligjore dhe rregullatore në fuqi, për sigurimin e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes. Ndonëse ankesat e vazhdueshme të KESH sh.a ndaj CEZ Shpërndarje sh.a nuk dhanë efekt shoqëria KESH sh.a/FPSH iu drejtua ERE si autoriteti rregullator që monitoron veprimtarinë e pjesëmarrësve në tregun e energjisë elektrike. Kjo e fundit duke vlerësuar situatën iu drejtua shoqërisë së shpërndarjes duke i kërkuar të shtojë sasinë e energjisë elektrike që duhet të importojë (blejë) për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes sipas nivelit aktual referuar kohës në të cilën iu kërkua kjo gjë798.

Ndryshe nga një treg i lirë konkurrues dhe funksional ku secili nga pjesëmarrësit e tregut përgjigjet si i barabartë përpara legjislacionit në fuqi, përgjigja e shoqërisë Cez Shpërndarje sh.a ishte dëshpëruese dhe e pashpresë kur justifikohej se reduktimin e importit e lidhte jo me mungesës e përmbushjes së detyrimeve ligjore dhe kontraktore por me gjendjen e vështirë financiare më të cilën u pretendua se po përballej kjo shoqëri799. Duhet theksuar se kjo gjendje në të cilën ndodhej shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a ishte

797Relacioni i ERE-s “MbТ Сeqjen e lТcencave të SСoqërТsë CEZ SСpërndarje sС.a për aktivitetin e sСpërndarjes së energjТsë elektrТke dСe FurnТzТmТt PublТk me PakТcë të energjТsë elektrТke”, fq. 17, publikuar në faqen e internetit të ERE (http://www.ere.gov.al/doc/Rel_perf_Hene_21_janar.pdf ). 798Relacioni i ERE-s “MbТ Сeqjen e lТcencave të SСoqërТsë CEZ SСpërndarje sС.a për aktТvТtetТn e sСpërndarjes së energjТsë elektrТke dСe FurnТzТmТt PublТk me PakТcë të energjТsë elektrТke”, fq. 18, publikuar në faqen e internetit të ERE (http://www.ere.gov.al/doc/Rel_perf_Hene_21_janar.pdf ). 799Relacioni i ERE-s “MbТ Сeqjen e lТcencave të SСoqërТsë CEZ SСpërndarje sС.a për aktТvТtetТn e shpërndarjes së energjisë elektrike dСe FurnТzТmТt PublТk me PakТcë të energjТsë elektrТke”, fq. 19, publikuar në faqen e internetit të ERE (http://www.ere.gov.al/doc/Rel_perf_Hene_21_janar.pdf ).

http://www.ere.gov.al/doc/Rel_perf_Hene_21_janar.pdf



224

reflektuar edhe tek shoqëritë OST sh.a dhe KESH sh.a duke e futur të gjithë sistemin elektroenergjetik në një kllapi.

Në mënyrë urgjente ERE ngriti një grup punë i cili analizoi pretendimet e shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a dhe në përfundim grupi i punës arriti në konkluzionin se situata kritike e krijuar ishte shkaktuar kryesisht nga tejkalimi nga ana e Shoqërisë CEZ Shpërndarje i shpenzimeve të lejuara si pasojë e keq menaxhimit të shoqërisë. Ndonëse situata sa vinte e vështirësohej, CEZ Shpërndarje sh.a iu drejtua ERE duke i shprehur se shoqëria mund të mos ishte në gjendje të parandalonte përkeqësimin në javët e ardhshme të nivelit të shërbimeve që siguron, përfshirë dhe lëvrimin e energjisë elektrike. Ndonëse OST sh.a paralajmëroi se furnizimi me energji elektrike për konsumatorët tariforë vazhdon normalisht, ajo u shpreh se kjo po sillte uljen me shpejtësi të rezervës hidroenergjetike të kaskadës mbi lumin Drin për shkak të uljes në 0 (zero) të importit të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes nga ana e shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a800.

Thelbi i gjithë kësaj pjesë lidhet me pjesën më kulminante ku qeveria shqiptare duke parë situatën e vështirë mori masa, të cilat në një treg të lirë e funksional as që nuk do të mund të mendoheshin e jo më të ndodhnin, dhe nëpërmjet dy akteve normative detyroi shoqërinë KESH sh.a të importojë energji elektrike për furnizimin e konsumatoreve tariforë dhe mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes për një periudhë 6 mujore801.

Rreth 8.7 miliard lekë ishin kostot shtesë të përballuara nga shoqëria KESH sh.a. gjatë periudhës Tetor 2012 – Shkurt 2013, si rrjedhojë e importit të energjisë elektrike të kryer nga KESH sh.a për të mbuluar humbjet në rrjetin e shpërndarjes të ish-shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a, pas dështimit të saj për përmbushjen e detyrimeve ligjore dhe kontraktore, gjë e cila u shoqërua me heqjen nga ERE të licencës së Operatorit të Shpërndarjes së Energjisë ish-shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a dhe kalimin e saj në Administrim të Përkohshëm deri në momentin që mosmarrëveshjet ndërmjet shoqërisë CEZ a.s dhe shtetit shqiptar u zgjidhën me mirëkuptim, ku në përfundim shteti shqiptar mori sërish në pronësi shoqërinë e shpërndarjes së energjisë elektrike që sot quhet OSHEE sh.a.

Si përfundim duke analizuar si rastin e përjashtimit nga ndalimi i marrëveshjes për shitblerjen e energjisë elektrike ndërmjet KESH sh.a dhe OSHEE sh.a për tepricat e energjisë elektrike, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdha me qëllim plotësimin e humbjeve në rrjetin e shpërndarjes për vitin 2015 ashtu edhe rastin e importit të energjisë elektrike nga KESH sh.a bazuar në aktet normative të sipërcituara, jam i mendimit se ndryshe nga rasti i importit të energjisë elektrike ku mosprokurimi i energjisë elektrike për të mbuluar humbjet në sistemin e shpërndarjes paraqitet si një shembull i qartë i deformimit të tregut të realizuar nga ish shoqëria CEZ Shpërndarje, gjë e cila solli pasoja të rënda duke rrezikuar sigurinë e furnizimit me energji elektrike në Shqipëri, marrëveshja e nënshkruar së fundmi nga KESH sh.a dhe OSHEE sh.a, ashtu siç u shpreh dhe Komisioni i Konkurrencës në vendimin e tij, potencialisht mund të përbëjë

800Relacioni i ERE-s “MbТ Сeqjen e licencave të Shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a për aktivitetin e sСpërndarjes së energjТsë elektrТke dСe FurnТzТmТt PublТk me PakТcë të energjТsë elektrТke”, fq. 20. 801VKM Nr. 633 date 03.10.2012 mbТ “LejТmТn e sСoqërТsë KESH sС.a, të Тmportojë energjТ elektrike për periudhën 01.10.2012 deri 31.12.2012 për furnizimin e konsumatorëve tariforë dhe mbulimin e humbjeve në sТstemТn e sСpërndarjes” dСe VKM Nr. 924, date 26.12.2012 mbТ “LejТmТn e sСoqërТsë KESH sС.a, të importojë energji elektrike për periudhën 01.01.2013 deri 01.03.2013 për furnizimin e konsumatorëve tarТforë dСe mbulТmТn e Сumbjeve në sТstemТn e sСpërndarjes”.

225

kufizim për konkurrencën por në tërësinë e saj kjo marrëveshje është në përfitim të interesit publik dhe eficencës së tregut.

VII.3. Marrëdhëniae OSHEE sh.a/FPP me konsumatorët tariforë dhe roli i ERE.

Për zhvillimin dhe funksionimin e drejtë dhe jo diskriminues të tregut të energjisë, është vendimtare që konsumatorët të jenë të mirë përfaqësuar dhe të drejtat e tyre të mbrohen dhe të përcaktohen në mënyrën e duhur.

ERE-se, i kushton një rëndësi të veçantë mbrojtjes së interesave dhe garantimit e të drejtave të atyre pjesëmarrësve të tregut që nuk kanë mundësinë dhe aftësinë e duhur për të njohur dhe për të pasur aksesin e nevojshëm si në kuadrin ligjor ashtu edhe në aspektin teknik të funksionimit të tregut, duke u ekspozuar kështu ndaj shkeljeve të mundshme të të drejtave të tyre nga efekti monopol që mbizotëron në tregun e energjisë elektrike. Për këtë arsye, fuqizimi i rolit aktiv të konsumatorëve në treg, mirinformimi dhe mbrojtja e interesave të tyre, në mënyrë të veçantë të konsumatorëve familjare, është një nga sfidat dhe prioritetet kryesore të ERE-s. Ajo vazhdon të monitorojë me kujdes e në mënyrë të veçantë përmbushjen e objektivave të përcaktuar për Operatorin e Shpërndarjes së Energjisë Elektrike (OSHEE sh.a), në lidhje me reduktimin e humbjeve në rrjet, rritjen e arkëtimeve, realizimin e investimeve dhe mbrojtjen e konsumatorit. Gjithashtu i ka kushtuar rëndësi dhe vëmendje të veçantë dhe ka monitoruar në mënyrë të vazhdueshme cilësinë e shërbimit dhe identifikimit të problemeve konkrete të furnizimit me energji elektrike të klientëve duke i garantuar këtyre të fundit cilësinë e shërbimit të shpërndarjes dhe furnizimin e vazhdueshëm të energjisë elektrike, transparencë, mirinformim dhe trajtim me paanësi të ankesave.

Konsumatorët tariforë ndahen në Konsumatorë Familjarë dhe Konsumatorë jo Familjarë. Marrëdhënia e tyre me OSHEE sh.a rregullohet nëpërmjet kontratave përkatëse të furnizimin me energji elektrike, të miratuar nga ERE, për secilën nga kategoritë.

Në vitin 2011 ERE pas një pune afërsisht 1 (një) vjeçare për rishikimin e Kontratës së Furnizimit me Energji Elektrike të Klientëve Tariforë, e cila lindi si nevojë dhe domosdoshmëri duke marrë në konsideratë si kushtet e pas procesit të privatizimit të Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes, ashtu edhe detyrimin sipas Deklaratës Rregullatore për miratimin e kushteve të reja të cilësisë së shërbimit të furnizimit me energji elektrike të konsumatorit, miratoi kontratën tip të furnizimit me energji elektrike të klientëve familjarë802 edhe klientëve jo familjarë803.

Kushtet e reja të vendosura në kontratën e furnizimit me energji elektrike, kanë të bëjnë me detyrimin për të garantuar furnizim të pandërprerë më energji elektrike për të gjithë konsumatorët, duke përcaktuar gjithashtu në mënyrë të detajuar rastet e ndërprerjes së furnizimit me energji elektrike për konsumatorët dhe standardet për ndërprerjet e planifikuara dhe ato të paplanifikuara bazuar në rregulloren për cilësinë e shërbimit804 e cila është pjesë përbërëse e kësaj kontrate. Elementë të tjerë të rëndësishëm të parashikuar në këtë kontratë janë edhe garantimi i të drejtës për leximin e matësit805, kontrolli i aparatit matës nga një subjekt i pavarur i licencuar sipas legjislacionit në fuqi. Për sa i

802Kontrata e furnizimit me energji elektrike për klientët familjarë miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 108, datë 21.10.2011“Për mТratТmТn e kontratës së furnТzТmТt me energjТ elektrТke të klТentëve famТljarë”. 803Kontrata e furnizimit me energji elektrike për klientët jo-familjarë miratuar me vendimin e Bordit të KomТsТonerëve të ERE Nr. 109, datë 21.10.2011 “Për mТratimin e kontratës së furnizimit me energji elektrike të klientëve jo-famТljarë”. 804Ibid 677. 805Nënkupton të drejtën e konsumatorit për të lexuar/verifikuar në çdo moment aparatin matës.

226

përket faturës së energjisë elektrike, pika 7.2 e kontratës parashikon në mënyrë të detajuar elementët që do të përmbajë fatura e konsumit të energjisë elektrike duke përcaktuar detyrime për kompaninë për të vendosur në faturë të dhënat që nuk kanë qenë përfshirë më parë dhe që i vijnë në ndihmë konsumatorit. Në aspektin financiar kjo kontratë parashikon uljen e kamatëvonesës nga 0.5% në ditë për çdo ditë vonesë në 0.1% në ditë, duke lehtësuar në këtë mënyrë detyrimet e konsumatorëve. Ajo çfarë konsiderohet më e rëndësishme nisur edhe nga praktika, ka të bëjë me parashikimin në mënyrë të hollësishme në kontratë të procesit të ankimit nga konsumatorët si edhe trajtimit të tyre sipas rregullave standarde të miratuara nga ERE.

Nga viti në vit numri i ankesave të paraqitura pranë ERE është rritur në mënyrë të konsiderueshme, kjo edhe për shkak të ndërgjegjësimit të konsumatorëve për të drejtat e tyre që lidhen me shërbimin e furnizimit me energji elektrike por nga ana tjetër kjo rritje e numrit të ankesave tregon për një ulje të cilësisë së shërbimit të furnizimit me energji elektrike për konsumatorët.

Ankesat e konsumatorëve kanë një gamë të gjerë shtrirje dhe kryesisht konsistojnë në shkeljen e kushteve të përgjithshme të kontratave të furnizimit me energji elektrike si për klientët familjarë ashtu dhe për ato jo familjarë.

Problematikat kryesore që lidhen me furnizimin me energji elektrike dhe që shqetësojnë konsumatorët shqiptar mund të renditen si më poshtë:

(i) Ndërprerjet e furnizimit me energji elektrike

Një nga treguesit806 kryesorë të përcaktuar nga ERE në lidhje me cilësinë e shërbimit lidhet me kohëzgjatjen dhe shpeshtësinë e ndërprerjes së furnizimit me energji elektrike, sipas parashikimeve të bëra nga operatori i sistemit të shpërndarjes në rastet e riparimeve dhe remonteve të cilat i njoftohen edhe ERE807. Ndonëse ky është një problem i cili është krijuar ndër vite dhe nga ana e OSHEE sh.a justifikohet me degradimin dhe amortizimin e rrjetit të shpërndarjes si shkak i mungesës së investimeve, problematike ngelet edhe ndërprerja e energjisë elektrike përtej rasteve të remontit dhe defekteve të paparashikuara/parashikuara në rrjetin e shpërndarjes. Është konstatuar në vazhdimësi që menjëСerë pas vendosjes së “dëmТt ekonomТk”808 ndaj abonentëve, këtyre të fundit i është bërë ndërprerja e energjisë elektrike duke shkelur në këtë mënyrë si afatet ashtu edhe procedurën e përcaktuar në kontratë809dhe për më tepër këto shkelje të konstatuara, është evidentuar se nga ana e shoqërisë së shpërndarjes këto konstatime që kanë çuar në vendosjen e dëmit ekonomik janë bërë në shumë raste në mungesë të prezencës së abonentit duke përbërë në këto raste shkelje të kushteve kontratës së nënshkruar ndërmjet tyre810. Gjithashtu shkelje e afateve konstatohet në rastet e rilidhjes së energjisë elektrike pas pagesës së detyrimeve nga konsumatori i energjisë elektrike. Ndonëse në kontratën e furnizimit me energji elektrike të klientëve familjarë dhe jo familjarë të miratuar nga ERE

806Ibid 566, pika 7. 807Ibid 802-803, neni 15. 808Përllogaritja e dëmit ekonomik bëhet sipas metodologjisë së miratuar nga Bordi i Komisionerëve të ERE me vendТmТn Nr.42, datë 22.04.2011, “Për MТratТmТn e MetodologjТsë së LlogarТtjes të DëmТt EkonomТk shkaktuar Kompanisë Shpërndarëse nga çdo ndërhyrje e palТgjsСme”. 809Ibid 802-803, nenТ 11, pТka 1 parasСТkon se ..“Në mungesë të pagesës nga Klienti të faturës brenda 30 ditëve nga kalimi i afatit të caktuar për pagesë sipas neneve 9.1 dhe 10, Furnizuesit i lind e drejta që të bëjë ndërprerjen e furnizimit me energji elektrike të Klientit, pasi e ka lajmëruar me shkrim këtë të fundit 48 orë përpara. Furnizuesi është i detyruar që të bëjë rilidhjen brenda 48 orësh nga kryerja e pagesës nga Klienti”. 810Ibid 802-803, nenТ 14, pТka 1 parasСТkon se..“Kontrolli i sistemit të matjes bëhet në prezencë të Klientit në përputhje me legjislacionin ne fuqi qe rregullon sektorin e energjisë elektrike”.

227

parashikohet pezullimi i faturës me qëllim verifikimin, anulimin dhe nxjerrjen e faturës së korrigjuar në rastet faturimeve të gabuara811, nga ana e OSHEE sh.a ky parashikimin nuk ka gjetur zbatimin duke bërë që ta vazhdohet me ndërprerjen e energjisë elektrike për këto konsumatorë.

(ii) Cilësia e furnizimit me energji elektrike

Cilësia e furnizimit me energji elektrike është një problematikë më vete e cila e shoqëron madje do ta shoqërojë edhe për shumë kohë konsumatorin shqiptar. Kjo problematikë shfaqet më shumë në zonat rurale por edhe tek subjekte të ndryshme private të cilët jo në pak raste kanë pësuar dëme të konsiderueshme si shkak i paqëndrueshmërisë së tensionit të energjisë elektrike me pasojë djegien e banesave dhe bizneseve të ndryshme. Ndonëse këto ankesa kanë gjetur shtrirje në diskutime për zgjidhjen e saj, ky problem mbetet ende pa zgjidhje edhe pse problematika njihet dhe pranohet edhe nga OSHEE sh.a. Zgjidhja e vetme që i jep fund vuajtjeve për sa i përket cilësisë së furnizimit me energji elektrike është kryerja e investimeve në rrjetin e shpërndarjes, investime të cilat vlerësohen të jenë në shifra të larta dhe që duan kohën e nevojshme për tu realizuar.

(iii) Mbifaturimi dhe keqfaturimi i energjisë elektrike

Çështja e mbifaturimit dhe keqfaturimit të energjisë elektrike është problem më vete dhe prek një pjesë të madhe të konsumatorëve tariforë të energjisë elektrike. Saktësia e faturimit është treguesi i dytë812 e cilësisë së shërbimit të përcaktuara nga ERE deri në momentin që u përgatitën standardet për cilësinë e faturimit. Shkeljet kryesore lidhur me këtë pikë janë mosrakordimi i gjendjes së hedhur në sistem me gjendjen faktike (reale) të matësit, gabimet njerëzore nga ana e faturuesve, vonesa në hedhjen dhe pasqyrimin e të dhënave për matësit e rinj në sistem etj. Të gjitha sa më sipër lidhur me mbifaturimin dhe keqfaturimin ndikojnë drejtpërsëdrejti në financat e konsumatorëve dhe për rrjedhojë çojnë në uljen e arkëtimeve dhe rritjen e detyrimeve të prapambetura të cilat për sistemin elektroenergjetik në përgjithësi dhe për OSHEE sh.a/FPP janë në nivele të konsiderueshme duke përbërë problem të madh për mbarëvajtjen e shoqërisë OSHEE sh.a.

(iv) Faturimi aforfe

Faturimi aforfe është një nga problematikat që është trashëguar813 dhe vazhdon edhe në ditët e sotme. Me privatizimin e Operatorit të Sistemit të Shpërndarjes tek shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a (sot OSHEE sh.a) pati një dritë jeshile për eliminimin e këtij fenomeni të trashëguar nga vitet e mëparshme. Referuar planit të investimeve të propozuar nga ish- shoqëria CEZ shpërndarje sh.a, ku pjesë thelbësore e investimeve ishte vendosja e matësve për çdo abonent, ERE vendoi shtyrjen e aplikimit të faturimit aforfe deri më 30.04.2010, datë pas të cilës përcaktohej se asnjë abonent nuk do faturohej më aforfe. Një pjesë e faturimit aforfe ka vazhduar edhe pas kësaj date duke përbërë një problematikë të veçantë në kushtet kur shoqëria CEZ Shpërndarje sh.a shprehej se e kishte të pamundur plotësimin e të gjithë konsumatorëve tariforë me matës të energjisë elektrike.

Në vitin 2013 me kërkesë të shoqërisë CEZ Shpërndarje sh.a (atë kohë në administrim të përkohshëm) u kërkuar aplikimi i faturimit aforfe për klientët familjarë pa matës të

811Ibid 802-803, neni 12, pika 6. 812Ibid 806. 813Referuar vendТmeve të BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 12, datë 28.01.2008 “Për miratimin e koСëzgjatjes për faturТmТn aforfe për abonentët famТlТarë pa matës të energjТsë elektrТke” dhe Nr. 104, datë 22.12.2009 Për miratimin e kohëzgjatjes për faturimin aforfe për abonentët familiarë pa matës të energjisë elektrТke”.

228

energjisë elektrike ose për konsumatorët me matës të dëmtuar dhe jashtë kushtit teknik faturimi aforfe të bëhet për një periudhë jo më shumë se 2 (dy) muaj814. Në vazhdimësi që nga miratimi i vendimit nga ERE janë konstatuar raste kur faturimi aforfe për rastin e mësipërm ka vazhduar për një periudhë më shumë se dy muaj.

Aktualisht referuar dhe planit për rimëkëmbjen financiare të sistemit elektroenergjetik është thelbësore marrja e masave për reduktimin e numrit të konsumatorëve pa matës për ti dhënë fund përballjes me çështjet që kanë të bëjnë me energjinë e pa faturuar për shkak të mungesës së matësve, ose matësve të dëmtuar.

(v) Faturimi i energjisë elektrike për “matje jashtë kushteve teknike”

Kjo problematikë ka të bëjë me ndërrimin brenda afateve të caktuara të matësve të energjisë elektrike të cilët janë jashtë kushtit teknik. Faturimi i energjisë elektrike sipas këtij parashikimi në disa raste është bërë në tejkalim të afateve ligjore për ndërrimin e matësve jashtë kushti teknik duke sjellë në këtë mënyrë mosrespektimin e kontratës për furnizimin me energji elektrike për klientët familjarë dhe jo familjarë dhe faturimin e tyre aforfe815.

(vi) Kolaudimi i matësve dhe aksesi për leximin e tyre nga ana e konsumatorëve.

Problem tjetër në marrëdhëniet me konsumatorin është edhe ai i kolaudimit të matësve të energjisë elektrike i cili kohët e fundit ka shkuar drejt zgjidhjes pasi numri i ankesave është ulur kjo për shkak se këtyre ankesave i është dhënë zgjidhje nga vetë shoqëria OSHEE sh.a pa qenë e nevojshme adresimi tek instancat më të larta. Problem i pazgjidhur mbetet aksesi për leximin e matësve të energjisë elektrike nga konsumatorët duke bërë që shoqëria e shpërndarjes të shkelë dhe të mos respektojë kontratën me konsumatorët816.

(vii) Mosrespektimi i afateve për lidhjen e kontratave të reja dhe kontratat fiktive

Ndonëse afatet për lidhjen e kontratave të reja janë të miratuara, nga ana e shoqërisë vërehen vonesa si në lidhjen e këtyre kontratave të reja ashtu edhe me transferimin e kontratave për objektet që rezultojnë debitorë. Ndonëse këto marrëdhënie janë të përcaktuara dhe rregulloren në bazë të legjislacionit në fuqi (referuar edhe Kodin Civil të RSH lidhur me pjesën e detyrimeve) ERE në vazhdimësi ka udhëzuar OSHEE sh.a që të operojë në lidhjen e kontratave të reja dhe transferimin e atyre kontratave të subjekteve që nuk janë debitorë brenda afateve të përcaktuara. Kjo problematikë vazhdon ende, dhe nga ana e shoqërisë së shpërndarjes ky udhëzim nuk është marrë parasysh. Ajo çfarë konsiderohet e dyshimtë por që në realitet ka ndodhur është edhe çështja e kontratave fiktive të cilat janë hapur në mënyrë të njëanshme nga ana e kompanisë duke dubluar kontrata origjinale të konsumatorëve tariforë të energjisë elektrike ose të hapura dhe regjistruara pa miratimin dhe nënshkrimin e tyre nga konsumatorët. Ndonëse një pjesë e tyre kanë gjetur zgjidhje, ky fenomen mbetet ende problematik për sa kohë që ka ankesat që paraqiten pranë shoqërisë së shpërndarjes dhe në të shumtën e rasteve kur nuk gjejnë zgjidhje paraqiten pranë ERE e cila në rast të konstatimit të shkeljes vendos mbi reflektimin e zgjidhjes së dhënë nga ana e saj në sistemin e billing-ut të shoqërisë së shpërndarjes.

814Miratuar me vendimin e Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.146, datë 24.12.2013 Bordit të Komisionerëve të ERE “MbТ kërkesen e CEZ SСpërndarje sС.a në admТnТstrТm të përkoСsСëm për vendosjen e faturТmТt aforfe”. 815Ibid 749-750, nenТ 8, pТka 2 parasСТkon..”Nëse Furnizuesi nuk respekton afatin 30 ditor për vendosjen e matësit të rregullt, atëherë përgjegjësia është e Furnizuesit dhe faturimi për ditët pa matje tej këtij afati, do të jetë zero”. 816Ibid 802-803, neni 7.3.

229

(viii) Moskreditimi i konsumatorëve tariforë në sistemin e billing-ut

Së fundmi shfaqet problematik moskreditimi i pagesave të bëra nga konsumatorët tariforë pranë njësive të miratuara nga shoqëria OSHEE sh.a për kryerjen e pagesave për faturën mujore të energjisë elektrike.

Probleme të mëdha janë shfaqur në veprimet e konsumatorëve tariforë pranë zyrave postare dhe jo vetëm (këtu përfshihen pagesat e bëra pranë individëve të autorizuar nga shoqëria OSHEE sh.a për mbledhjen e detyrimeve veçanërisht në fshatra të thellë). Në shumë raste si në zona të thella ashtu edhe në qendra urbane, për shkak të papërgjegjshmërisë dhe abuzimit më detyrën nga punonjësit e tyre, pagesat e energjisë elektrike janë të reflektuara në librezën përkatëse të abonentit por në të vërtetë nga punonjës të zyrave postare këto shuma nuk janë derdhur në llogarinë e shoqërisë duke bërë që këto konsumatorë tariforë të rezultojnë debitorë dhe ndaj tyre të merret masa e ndërprerjes së furnizimit me energji elektrike. Aktualisht shoqëria OSHEE sh.a ka pezulluar të gjitha veprimet lidhur me këto konsumatorë tariforë që në sistem rezultojnë debitorë por që në realitet vërtetojnë pagesën e detyrimeve ndaj shoqërisë dhe nga ana e saj po bëhen verifikimet e nevojshme për ti dhënë zgjidhje çështjeve rast pas rasti.

Ndonëse në dukje miratimi i kontratave të sipërcituara ofron një garanci për shërbim cilësor brenda kushteve dhe standardeve të shërbimit të furnizimit më energji elektrike për konsumatorët tariforë, mbetet ende shumë për ti reflektuar këto të drejta dhe detyrime reciproke në marrëdhënien e përditshme ndërmjet palëve.

Investimet detyrimisht të nevojshme në rrjetin e shpërndarjes, rritja e cilësisë së ofrimit të shërbimit ndaj klientit, monitorimi i vazhdueshëm nga ERE i veprimtarisë së operatorit të vetëm të furnizimit publik me pakicë si edhe përmirësimi i kuadrit ligjor dhe akteve rregullatore në kuadër të mbrojtjes së konsumatorëve duke pasur synimin të reduktojë numrin e ankesave si edhe të lehtësojë procedurat dhe reduktojë afatet e trajtimit të tyre nga operatori i sistemit të shpërndarjes, do të mundësojnë një shërbim më cilësor dhe sipas të gjitha kushteve dhe standardeve për të gjithë konsumatorët tariforë.

Bazuar në ligjin e ri për sektorin e energjisë elektrike të miratuar së fundmi (ligji 43/2015), mbrojtja e konsumatorit merr një vëmendje të veçantë dhe përfshin kërkesa më të avancuara të cilat vijnë si detyrim i përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë evropian dhe përkatësisht me paketën e tretë legjislative të BE për energjinë elektrike. Ligji i ri për energjinë elektrike i jep prioritet mbrojtjes së posaçme të të drejtave të klientëve tariforë duke i garantuar atyre në çdo rast trajtim të barabartë dhe jo diskriminues, transparencë në nënshkrimin e kontratës më furnizuesit bazuar në të drejtën e informimit paraprak si për ndryshimet e saj ashtu edhe informacionin e plotë për çmimet, tarifat, termat dhe kushtet standarde në lidhje me shërbimin e energjisë elektrike (sipas direktivës 2009/72/KE duke filluar nga 1 janar 2015 tregu i furnizimit me pakicë konsiderohet i hapur për të gjithë konsumatorët tariforë të cilët mund të zgjedhin lirisht furnizuesin e tyre) si edhe të drejtën për të zgjedhur lirisht furnizuesin e tyre pa u shoqëruar me kosto shtesë817 duke krijuar teorikisht, pasi praktikisht ngelet ende e vështirë, një treg më shumë konkurrues dhe pa barriera si nga ana e ofertës ashtu edhe nga ana e kërkesës.

Ndryshe nga ligji i mëparshëm ku nuk parashikohej mbrojtje e veçantë për konsumatorët e pambrojtur, ligji i ri parashikon mbrojtje të posaçme për klientët në nevojë të cilët përfitojnë mbrojtje sipas kritereve dhe procedurave për përfitimin e statusit të klientit në nevojë. Në aktet që do të miratohen në vazhdim nga Këshilli i Ministrave, do të parashikohen kriteret dhe procedurat për përfitimin e statusit të klientit në nevojë të 817IbТd 481, nenТn 83, pТka 2, germa “e”.

230

drejtat e kësaj kategorie, si edhe masat që do ndërmerren për trajtimin dhe mbrojtjen e kësaj kategorie818.

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Në përfundim të trajtimit të temës së mësipërme, parë në dy këndvështrime të cilat mund të konsiderohen si të pavarura por që unë i kam parë të lidhura më njëra tjetrën, e drejta e konkurrencës në tërësi dhe tregu i energjisë elektrike në veçanti si në nivel Evropian ashtu dhe atë Shqiptar kanë ecur nëpër vështirësi dhe të papritura të cilat ndonëse kanë sjellë në ndonjë rast zhgënjim në tërësinë e saj evoluimi ka qenë pozitiv duke i lënë ende mundësi të tjera përmirësimi dhe çuarjes drejt një tregu të hapur dhe konkurrues ku secili individ të garojë i barabartë në ofrimin produktit dhe shërbimeve.

Ndonëse Evropa ka qenë një faktor kryesor në zhvillimin e të drejtës së konkurrencës, është provuar se ndonëse fillimet e saj ishin të vështira, fillimisht dëshira për krijimin e një tregu të përbashkët e cila ishte reflektim i gjendjes ë Evropës pas luftës së dytë botërore si edhe frika që parashihej si pasojë e veprimeve të Gjermanisë për rivendosjen e dominimit në produktet e qymyrit dhe çelikut, bëri që në vitin 1951 të merrej një hap konkret në të drejtën evropian për parandalimin e ndikimit të mundshëm gjerman, duke nënshkruar marrëveshjen për krijimin e Komunitetit të Qymyrit dhe Çelikut (ECSC). Ndonëse marrëveshja parashikonte rregulla të vakëta në aspektin e rregullimit në fushën e konkurrencës, ajo konsiderohet si modeli i parë trans-evropian në të drejtën e konkurrencës si edhe një udhërrëfyes që çoi më vonë në përfshirjen e rregullave për konkurrencën në traktatin e Romës i cili ishte traktati që themeloi Komunitetin Ekonomik Evropian (EEC).

Ajo çfarë në Traktatin e Komunitetit të Qymyrit dhe Çelikut u konsiderua si e kufizuar lidhur me zbatimin e rregullave mbi konkurrencën, filloi të ndryshojë me miratimin e traktatit të Romës ku dy dispozita të tij iu referuan praktikave konkurruese dhe më konkretisht neni 85 (Ndalimi i Marrëveshjeve Antikonkuruese) dhe neni 86 (Ndalimi i Abuzimit me Pozitën Dominuese).

Në vitet 1970-1990 pati një fokusim në marrëdhëniet e Komisionit me gjykatën, pasi jo në pak raste (referuar çështjeveGruding/Consten, Bosch dhe Maschinenbau Ulm)rezultoi se Gjykata ndonëse në konceptet e përgjithshme siç ishin ato mbi aplikimin e nenit 86 (tani neni 102 i TFBE) të TKEE mbështeti Komisionin, në raste të tjera Gjykata anuloi disa aspekte të rregulloreve të miratuara nga Komisioni.

Për Komisionin filloi të mos përbënte aq shqetësim fakti që ligji për konkurrencën adresonte faktin që marrëveshjet dhe praktikat e tjera nuk duhet të shtrembëronin tregun por shqetësimi kryesor ishte ai që quhej integrimi në tregun e përbashkët i cili u konkretizua më pas me miratimin e Aktit të Vetëm Evropian i cili ishte akti për krijimin e një tregu të brendshëm819.

Periudha që pason më pas dhe që i referohet mesit të vitit 1990 deri në vitin 2004 mund të konsiderohet si periudha e modernizimit të së drejtës së konkurrencës. Kulmi i kësaj perТudСe mund të konsТderoСet mТratТmТ Т rregullores 4064/89 “MbТ kontrollТn e basСkТmeve” dСe Т rregullores 1/2003 “Mbi implementimin e rregullave mbi konkurrencën të përcaktuara në nenТn 81 dСe 82 të traktatТt”. Kjo e fundit i dha fund sundТmТt 40 vjeçar të rregullores 17/62 “Mbi implementimin e rregullave mbi konkurrencën të përcaktuara në nenТn 85 dСe 86 të traktatТt”e cila në vetvete kishte krijuar 818Ibid 481, neni 95. 819Ibid 376.

231

monopolin e Komisionit në dhënien e përjashtimeve. Reforma modernizuese820 eliminoi një sistem të dalë mode të njoftimit dhe krijoi premisat për më shumë decentralizim në aplikimin e rregullave komunitare mbi konkurrencën nga autoritetet e konkurrencës dhe gjykatat kombëtare.

Traktati i Lisbonës i miratuar në vitin 2007 dhe që hyri në fuqi në 2009 (Traktati mbi Funksionimi e Bashkimit Evropian) parashikon në përmbajtje të tij disa dispozita që lidhen me përcaktime në fushën e konkurrencës, mbrojtjen dhe forcimin e tregut të brendshëm duke pasur parasysh dhe mbrojtjen dhe mirëqenien e konsumatorëve. Ndonëse ndryshimet që solli Traktatit i Lisbonës nuk ishin thelbësore lidhur me konkurrencën, ajo çfarë mund të konsiderohet si më e rëndësishmja lidhet me faktin e heqjes së konkurrencës nga lista e objektivave të Bashkimit Evropian duke ngjallur dyshime se kjo mund të pengojë dhe dëmtojë komisionin në zbatimin e ligjit për konkurrencën duke ndryshuar gjithashtu interpretimet e gjykatave Evropiane në lidhje me disa dispozita të caktuara të traktatit lidhur me të drejtën e konkurrencës. Gjithsesi opinioni i publikuar nga shërbimi ligjor pranë Këshillit të Evropës parashikonte se heqja e nenit 3(1)(g) të TKE nuk e ndalonte legjislatorin nga marrja e veprimeve për të siguruar që konkurrenca në tregun e brendshëm nuk do të shtrembërohet pasi në Protokollin Nr. 17 të miratuar nga sСtetet anëtare te BE dСe të basСkëlТdСur traktatТt të LТsbonës ësСtë e përcaktuar se “duke marre parasysh qe tregu i brendshëm siç parashikohet në nenin 3 të traktatit Bashkimit Evropian përfshin një sistem që siguron që konkurrenca nuk është shtrembëruar, palët vendosin që Bashkimi Evropian nëse është e nevojshme do të ndërmarrë veprime përfsСТrë dСe sТpas nenТt 352 të traktatТt “MbТ FunksТonТmТn e BasСkТmТt EvropТan” (Traktati i Lisbonës). Si përfundim ndryshimet në traktat në lidhje me rolin e konkurrencës së lirë dhe të hapur kanë tendencën të tregojnë një mesazh politik për mosmiratim të cilat vijnë nga (disa) qeveri kombëtare. Në të njëjtën kohë praktika e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë (dhe Komisionit) tregojnë për fleksibilitet të lartë dhe kapacТtete të larta të absorbТmТt (parasСТkТmТt) të sТtuatave “sСock”, një sСenjë e qartë kjo që institucionet e Bashkimit Evropian zhvillojnë politika, reagojnë dhe janë aktiv njësoj si në sistemet ligjore tradicionale kombëtare.

Ndonëse e drejta Evropiane në fushën e konkurrencës ka evoluar nëpërmjet pengesave, sfidave dhe fitoreve, kjo fundit gjatë zhvillimit të saj është ndikuar dhe ka marrë shumë nga e drejta e konkurrencës në Amerikës e cila është një nga dy nga vendet (vendi tjetër është Kanadaja) të cilat kanë miratuar aktet e para moderne në fushën e konkurrencës.

Ndikimi i legjislacionit por edhe i politikës amerikane në të drejtën evropiane të konkurrencës mund të vihet re që në miratimin e akteve të para moderne në Evropë, ku Mbretëria e Bashkuar dhe Gjermania miratuan ligjin për konkurrencën si shkak i presionit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës megjithëse është vërtetuar me anë të dokumenteve se një masë e tillë presioni ka qenë faktor i rëndësishëm që çoi në miratimin e ndryshimeve të këtyre ligjeve. Në veçanti, nëse në rastin e Mbretërisë së Bashkuar miratimi i ligjit të konkurrencës ishte një përgjigje ndaj nevojës së shtetit për të siguruar sa më shumë ndihma amerikane të ishte e mundur.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk morën pjesë zyrtarisht në negociatat e bëra për themelimin e Traktatit të Qymyrit dhe Çelikut (meqenëse negociatorët kërkonin të shmangnin rrezikun që ky projekt mund të shihej si një kontroll i Shteteve të Bashkuara të Amerikës) duke luajtur së fundmi një rol të kufizuar vetëm në ofrimin e drafteve të traktatit me disa ide themelore, megjithëse shtetet e traktatit tashmë ishin njohur dhe me parë me këto ide. 820Ibid 66

232

Aspekt tjetër që i referohet eksperiencës amerikane dhe ndikimit të saj në legjislacionin evropian në fushën e konkurrencës ka të bëjë me fazën ku Evropa po bëhej gati për aplikimin e rregullores për kontrollin e bashkimeve dhe ku për herë të parë komisioni u mbështet tek ekspertët e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Gradualisht me miratimin e rregullores se bashkimeve ndihet edhe era e amerikanizimit në fushën e të drejtës së konkurrencës, gjë që konkretizohet me veprimet e Komisionit për adoptimin gradual të versionit të hartuar nga vetë ai për sa i përket mirëqenies së konsumatorit krahasuar dhe referuar edhe mendimit të zhvilluar nga shkolla e Çikagos. Sa me sipër mund të themi se edhe pse ligji amerikan mbi antitrustet dhe veçanërisht pjesa ku flitet për mirëqenien e konsumatorit ka një ndikim kryesor dhe shërben si pasqyrë për praktikën e ndjekur nga Komisioni në fushën e konkurrencës, kjo gjë nuk e ndalon dot komisionin që të japë një vendТm ndrysСe nga ç’mund të jetë dСënë për një çësСtje në SСtetet e BasСkuara të Amerikës.

Siç rezulton nga trajtimi shkurtimisht i të drejtës Amerikane e Konkurrencës nga njëra anë ajo mund të konsiderohet shumë e thjeshtë pasi përbëhet vetëm nga tre dispozitat statusore e përcaktuara me ligj siç janë: Akti Sherman Pjesa 1 (Sherman Act Section 1), Akti Sherman Pjesa 2 (Sherman Act Section 2) dhe Akti Kleiton Pjesa 7 (Clayton Act Section 7), dhenga ana tjetër ajo mund të konsiderohet shume e vështire pasi ato pak dispozitat ligjore të përmendura me sipër i japin përgjigje pak pyetjeve qe lindin duke bërë që gjykatat ta trajtojnë të drejtën e konkurrencës sТ një lloj të “Common Law” që lТrТsСt ndryshon standardet ligjore nga njëra kohë në tjetrën pa udhëzimin e Kongresit.

Nën frymën e të drejtës Evropiane ka ecur edhe e drejta Shqiptare e konkurrencës e cila ndonëse i ka fillimet e vonshme për shkak të regjimit totalitar 50 vjeçar ku ekonomia ishte e centralizuar dhe pronë e shtetit. Me ardhjen e demokracisë, sanksionimi i shumëllojshmërisë së pronës, iniciativës së lirë dhe ekonomisë së tregut ishte një nga hapat e parë dhe më të rëndësishmit në lindjen dhe zhvillimin e të drejtës së konkurrencës në vendin tonë e cila ka njohur vështirësi dhe sfida jo të vogla, nëpërmjet të cilave është zhvilluar e drejta e konkurrencës në Shqipëri, me qëllim integrimin e saj në të drejtën Evropiane të konkurrencës në kuadër të anëtarësimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Ndonëse puna e bërë nga Autoriteti i Konkurrencës është e konsiderueshme mbetet ende shumë punë për të bërë në mbrojtjen e konkurrencës dhe krijimit të një tregu konkurrues në Shqipëri.

Aktiviteti i Autoritetit të Konkurrencës në asnjë moment nuk është ndalur dhe çdo vit që ka kaluar nga momenti i parë i krijimit të tij ka reflektuar vetëm rritje të prezencës së tij nëpërmjet monitorimeve, analizave dhe hetimeve, me synimin e zbulimit të marrëveshjeve apo të praktikave të koordinuara midis operatorëve në disa tregje. Hetimi përgjithshëm i kryer nga Autoriteti i Konkurrencës në Sektorin e Energjisë (pjesa e parë- energjia elektrike) është tabloja e përgjithshme që paraqitet mbi sektorin e energjisë elektrike deri në vitin 2008. Vendimi i Komisionit të Konkurrencës u shoqërua më rekomandime të cilat shërbyen jo pak në zhvillimin e tregut të energjisë si edhe përmirësimit të kuadrit ligjor dhe rregullator në sektorin e energjisë elektrike në Shqipëri.

Duke parë nevojën për treg të hapur dhe konkurrencë të lirë, heqjen apo zvogëlimin e pengesave tekniko-administrative të hyrjes, krijimin e një tregu atraktiv për investimet e huaja, konsolidimin e partneritetit të shtetit me privatin nëpërmjet zbatimit të projekteve të përbasСkëta, pjesëmarrjes së publТkut në proceset e prТvatТzТmТt dСe për t’Т bërë ato sa më transparente, duhet të studiohet vazhdimisht tregu, forcat që veprojnë në të, prirjet e tij, shkalla e respektimit të rregullave të lojës, me synim marrjen e masave të nevojshme për rregullimin ex-ante dhe kontrollin e tij ex-post. Rritja e rolit të Autoritetit të

233

Konkurrencës duke u mbështetur dhe respektuar autoritetin dhe përgjegjësinë që i jep ligji, rritja e nivelit të bashkëveprimit ndërinstitucional, përafrimi i vazhdueshëm i legjislacionit Shqiptar me legjislacionin dhe praktikat më të mira evropiane, zhvillimi dhe zbatimi i politikave në fushën e konkurrencës me qëllim mirëfunksionimin e tregut në tërësi, mbetet një nga sfidat kryesorë, jetësore dhe të vazhdueshme të punës për rritjen e konkurrencës dhe liberalizimin (de-rregullimin) e të gjithë sektorëve të rregulluar, zhvillimi i të cilëve frenohet nga mungesa e konkurrencës.

Referuar çështjes kryesore të studiuar në këtë material dhe që ka të bëjë me tregun e energjisë elektrike mund të themi se ky treg është po aq i rëndësishëm sa tregjet e tjera të mallrave dhe shërbimeve madje paraqet disa tipare unike krahasuar me shërbimet publike siç janë të telekomunikacionit, transportit ajror dhe hekurudhor.

Tradicionalisht shërbimet e energjisë elektrike në shume shtete evropiane kanë qenë të integruara vertikalisht në pronësi të ndërmarrjeve shtetërore ose komunale të cilat kanë luajtur një rol të rëndësishëm në këtë treg. Historikisht tregjet e energjisë elektrike janë konsideruar si zona të cilat ishin ligjërisht të përjashtuara nga konkurrenca.

Reformimi i sektorëve energjetik në Evropë ka qenë një proces që ka prekur një tipar kyç të shoqërive moderne dhe për këtë arsye ka përfshirë një gamë të gjerë të aktorëve të fuqishëm industrial. Në një masë të konsiderueshme ishte ekzistenca e kompanive të shërbimit, shumica e të cilave gëzonin statusin e monopolit në tregjet e brendshme, të kontrolluara në mënyrë aktive nga shteti.

Në mënyrë që të arrihet liberalizimi në sektorin e energjisë elektrike, është konsideruar gjithmonë e nevojshme krijimi e një kuadri ligjor që mund të veprojë si pikë referimi për zbatimin e reformës. Përgjithësisht liberalizimi i tregut të energjisë në Bashkimin Evropian ka qenë një proces i orientuar nga lart poshtë dhe i nxitur nga direktivat e Bashkimit Evropian të cilat gjatë reformës për liberalizimin e tregut të energjisë elektrike kanë qenë të miratuara në tre paketa legjislativeduke filluar nga paketa legjislative e vitit 1996, me pas ajo e vitit 2003 dhe në fund ajo e vitit 2009.

Hapi i parë serioz, nga shtetet anëtare të Bashkimit Evropian, për miratimin e një kuadri ligjor për energjinë elektrike u ndërmor në vitin 1992 me propozimin për një direktive (96/92/KE) që do të vendoste rregulla të përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike

Kjo direktivë megjithëse ishte hapi i parë, ajo kishte shumë mangësi që lidheshin më faktin se konsumatorët e tregtimit me pakicë nuk përmendeshin nga kjo direktive dhe asnjë përfitimin nuk kishte për ta, si edhe asnjë strukturë e pavarur për monitorimin e tregut nuk ishte parashikuar. I vetmi qëllim ishte parashikimi i objektivave të përgjithshëm për arritjen në pikën që do konsiderohej si nisja e procesit të liberalizimit. Gjithsesi procesi i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike pas daljes së direktivës rezultoi të ishte i ngadaltë dhe ka hasur shumë pengesa. Direktiva e parë çoi pjesërisht në liberalizimin e tregut të energjisë elektrike.

Miratimi i direktivës 2003/54/KE erdhi si domosdoshmëri për eliminimin e të gjitha mangësive dhe përshpejtimin e procesit të liberalizimit të tregut të energjisë elektrike. Ideja që fshihej pas kësaj direktive ishte fuqizimi i mëtejshëm i politikave evropiane në fushën e energjisë, sigurimi i furnizimit me energji elektrike për të gjithë konsumatorët, hapja e plotë e tregut, standarde të larta shërbimi dhe biznes eficent, siguri në furnizimin me energji dhe çmime të ulëta të energjisë elektrike. Ajo çfarë parashikonte konkretisht kjo direktivë kishte të bënte me dinamizmin e hapjes së tregut, mënyrën e lëshimit të lejeve për ndërtimin e kapaciteteve të reja gjeneruese, të drejtën e hyrjes në rrjet, detyrimi

234

për ndarjen e operatorëve të rrjetit dhe detyrimi për shërbim publik. Për herë të parë në këtë dТrektТvë u përmend sСpreСТmТsСt termТ “konsumatorët fundorë” (ndrysСe nga direktiva e mëparshme ku nuk ishte parashikuar liberalizimi i tregut për konsumatorët familjar) ku dhe përcaktoheshin objektiva dhe rregulla në lidhje me mbrojtjen dhe të drejtat e tyre. Kjo direktivë solli një progres të rëndësishëm në liberalizimin e tregut, duke përcaktuar dhe riformuar natyrën e furnizimit me energji si një shërbim të lidhur me interesin publik në mënyrë më të qartë së ishte shprehur në direktivën e mëparshme, duke theksuar tensionin ndërmjet objektivave për arritjen e konkurrencës dhe ruajtjes së interesit publik për një furnizim të sigurtë dhe të mjaftueshëm. Më anë të kësaj direktive u krijua një kuadër rregullator i fuqishëm dhe u parashikuan metodat për kontrollin dhe rregullimin e tregjeve kombëtare, duke siguruar që konsumatorët fundor dhe të drejtat e reja të siguruara nga ana e tyre do kishin më shumë mbrojtje.

Miratimi i direktivës 2009/72/KE ose e quajtur ndryshe direktiva e tretë (pjesë e paketës së tretë legjislative) erdhi si nevojë për të kapërcyer mangësitë e konstatuara nga masat e miratuara me direktivën 2003/54/KE. Direktiva kërkon të çojë më tej liberalizimin e tregut të brendshëm të energjisë elektrike në Evropë nëpërmjet ofrimit të një mbrojte më të madhe për konsumatorët, rritjes së bashkëpunimit rajonal, shtimit të fuqisë së enteve rregullatore kombëtare, krijimit të Agjencisë për Bashkëpunimin e Enteve Rregullator të Energjisë (ACER821) si edhe ndarjen e transmetimit. Pas miratimit të paktës së tretë të energjisë (direktiva 2009/72/KE dhe rregullores përkatëse për energjinë elektrike) zhvillimi i dytë ishte vendimi i marrë nga këshilli Evropian për Energjinë me datë 4 Shkurt 2011, ku përcaktohej se tregu i brendshëm për energjinë elektrike duhet të përfundohet deri në fund të vitit 2014 duke e lejuar në këtë mënyrë energjinë elektrike të shpërndahet lirshëm.

Koncepti i një shteti për sigurinë e energjisë është i varur nga situatat specifike në të cilën ndodhet ai shtet në raport me energjinë, pozicioni gjeografik i tij, mundësia reale e shtetit për të ofruar ndihmë në këtë fushë si edhe sistemet politike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare.

Politikat për energjinë janë pa dyshim një nga çështjet politike më të rëndësishme sot. Në të shkuarën politikat mbi energjinë kryesisht janë bërë mbi baza kombëtare ndonëse dhe sot shumë aktorë luftojnë kundra dhënies së shumë kompetencave Bashkimit Evropian.

MТratТmТ Т strategjТsë “Një polТtТke evropТane për energjТnë”(vТtТ 2008) sСënoТ fТllТmТn e një politike evropiane mbi energjinë më të integruar duke marrë një nxitje të rëndësishme. Ajo çfarë plani i veprimit përcakton ka të bëjë me tre sfida të politikës mbi energjinë në BE, (i) qëndrueshmëria, (ii) siguria e furnizimit, (iii) dhe konkurueshmëria, të cilat përbëjnë bazën e një politike të përbashkët për energjinë deri ditën e sotme.

Pas zhvillimeve të mëdha që ka pësuar legjislacioni që nga viti 2007, aktualisht janë disa dokumente strategjikë që po përcaktojnë zhvillimet në energji në nivel evropian duke konsТderuar sТ më të rëndësТsСmТt “Energjia 2020. Një strategji për energjinë konkurruese, të qëndrueshme dhe të sigurtë” dСe “Udhërrëfyesi për energjinë 2050”. DokumentТ strategjТk “Energjia 2020” tСekson nevojën urgjente për të vepruar në mënyrë që jo vetëm të ristrukturohet tregu i energjisë në Evropë dhe të arrihen objektivat për klimën por edhe që tregu të qëndrojë konkurrues në të ardhmen.

“Udhërrëfyesi për energjinë 2050” ësСtë gjТtСasСtu një dokument strategjik por siç sugjeron dhe emri kjo strategji shtrihet për një kohë të gjatë për sa kohë që modeli i

821Ibid 415.

235

prodhimit të energjisë dhe përdorimi i saj në vitin 2050 tashmë është përcaktuar. Kjo strategji vjen si përgjigje për ciklin e investimeve infrastrukturore në energji dhe synon të japë një orientim për pas vitit 2020.

Ndonëse objektivat evropian janë të qarta për sa i përket krijimit të një tregu të unifikuar dhe të integruar të energjisë në Evropë, nuk mund të themi se kjo gjë është realizuar përderisa ende ka disa modele të tregut të energjisë në Evropë të cila shfaqin diferenca të cilat e bëjnë të pamundur realizimin e një modeli standard të funksionimit të tregut të energjisë elektrike.

Nisur nga zhvillimet historike si edhe referuar precedentëve të trajtuar më sipër mund të themi se direktivat për energjinë elektrike ishin fleksibël dhe parashikonin disa opsione mbi të cilat mund të zgjidhnin për zbatim shtetet anëtare. Procesi i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike ka qenë një proces i çrregullt i cili vazhdon ende duke qenë fakte dhe dukë krijuar kushte të pabarabarta për konsumatorët, pabarazi e cila ndryshon nga një shtet në tjetrin. Ka një numër pasojash negative që vijnë si rezultat i këtyre kushteve të cila pengojnë ndërtimin në mënyrën e duhur të tregut të brendshëm të energjisë. Komisioni Evropian ka identifikuar disa nga këto pasoja negative të shkaktuara nga rregullat e ndryshme të miratuara nga shtetet anëtare

Mund të themi se përpjekjet dhe angazhimi i përbashkët për krijimin e një tregu të unifikuar dhe të integruar të energjisë elektrike në Evropë nëpërmjet procesit të liberalizimit të plotë të tregut të energjisë elektrike dhe garantimit të konkurrencës së plotë ku konsumatorët të jenë të mbrojtur plotësisht do të jetë ende i gjatë dhe i vështirë. Ky proces do të zhvillohet gjithmonë nën mbikëqyrjen e rreptë të institucioneve të Bashkimit Evropian të cilat kanë të gjitha mekanizmat e nevojshëm për të çuar përpara këtë proces të nisur 20 vite më parë.

Ndryshe nga zhvillimet e vazhdueshme në tregun Evropian të energjisë elektrike, tregu shqiptar i energjisë elektrike është një treg i ri i cili ka filluar të formatizohet vetëm në vТtТn 1995, ku u mТratua lТgjТ Nr. 7962, datë 13.07.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke” Т cТlТ ishte veprimi i parë i ndërmarrë për rregullimin e kushteve të veprimtarisë në sektorin e energjisë elektrike me qëllim përmirësimin dhe nxitjen e efektivitetit ekonomik, cilësinë e shërbimeve në veprimtarinë e prodhimit, transmetimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike, duke siguruar në çdo rast interesin publik. Ajo çfarë pasoi me miratimin e këtij ligji ishte hapja e rrugës për transformimin KESH –it nga ndërmarrje shtetërore në një shoqëri anonime duke bërë riorganizimin e sektorit të energjisë elektrike dhe duke licencuar çdo aktivitet të kryer nga personat juridik në këtë sektor gjë e cila do ti hiqte mundësinë KESH sh.a të ushtronte aktivitetet të cilat i kishte ushtruar deri para licencimit të tyre. Gjithashtu parashikimi i krijimit me ligj të veçantë i Entit të Rregullimit të Sektorit të Energjisë Elektrike (ERE).

Reformat e viteve në vijim në këtë sektor, në përputhje me direktivat e Bashkimit Evropian dhe angazhimet që ka ndërmarrë Shqipëria në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe Traktatit të Themelimit të Komunitetit të Energjisë822, bëjnë të nevojshëm rishikimin të kuadrit ligjor në fushën e energjisë.

Ndër aktet kryesorë të miratuara pas vitit 2003 në sektorin e energjisë elektrike përmendim ligjin për sektorin e energjisë elektrike, Modelin e tregut shqiptar të Energjisë dhe rregullat e tregut shqiptar të energjisë, akte të cilat kanë qenë në mënyrë të vazhdueshme objekt i rishikimeve në mënyrë që të mundësohej përafrimi më legjislacionin evropian në këtë fushë, dhe veçanërisht Memorandumit të Mirëkuptimit 822Ibid 14.

236

(Memorandumi i Athinës) i cili parashikonte krijimin në vitin 2005 të Tregut e Energjisë Elektrike në Evropën Juglindore dhe integrimin e tij në Tregun Brendshëm të Energjisë Elektrike të Bashkimit Evropian. Nënshkrimi i këtij memorandumi u pasua me nënshkrimin në vitin 2005 të traktatit të Komunitetit të Energjisë823. Traktati për Komunitetin e Energjisë kërkon nga palët kontraktuese që të zbatojnë pjesë të rëndësТsСme të “acquis communautaire”, ofron mundësi për krijimin e një tregu të vetëm të energjisë dhe mekanizmin për operim e tregjeve të energjive që përcillen nëpërmjet sistemeve të transmetimit dhe shpërndarjes. Ai gjithashtu themelon edhe institucionet e Komunitetit të Energjisë, si dhe procesin e vendimmarrjes.

Gjithashtu për herë të parë nga Ministria e Industrisë dhe Energjetikës (sot Ministria e Energjise dhe Industrisë) në vitin 2003 u përgatit Strategjia Kombëtare e Energjisë e cila ishte për një periudhë 12 vjecare824. Pavarësisht faktit që Ministria e Energjisë dhe Industrisë synon të hartojë një strategji afatgjatë dhe në tërësinë e saj efikase, duke u orientuar drejt zhvillimeve të sektorit energjetik në përputhje me detyrimet për nismën e Bashkimit Evropian 20/20/20, performanca e Strategjisë Kombëtare të Energjisë 2003-2015 është shoqëruar me disa probleme që lidhen veçanërisht me mungesën e realizimit të një plani të përbashkët të veprimeve me institucionet përkatëse përgjegjëse për zbatimin e strategjisë deri në vitin 2015, mungesën e përditësimit të kësaj strategjie çdo dy vjet sipas akteve në fuqi, nuk është monitoruar zbatimi i kësaj strategjie dhe raportimi pranë komitetit ndërministror lidhur me rezultatet dhe problemet e konstatuara duke sjellë në këtë mënyrë pasoja në fushat dhe subjektet e përfshira në këtë strategji. Një ndër këto pasoja është edhe privatizimi i 4 (katër) Hidrocentraleve në pronësi shtetërore, të cilët nuk ishin parashikuar për tu privatizuar në këtë strategji duke përkeqësuar peshën e prodhimit publik të energjisë elektrike në totalin e Gjenerimit si edhe në pozitën financiare të kompanisë publike të prodhimit (KESH sh.a).

Niveli i përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë evropian dhe përkatësisht me direktivën 2003/54/KE dhe Rregulloren 1228/2003/KE, mund të themi se është në nivele të ulëta duke u bërë në këtë mënyrë një pengesë në procesin e liberalizimit të tregut të energjisë elektrike. Referuar trajtimit të bërë sektorit të energjisë elektrike në këtë temë mund të themi se ka mungesë të përputhshmërisë së legjislacionit shqiptar dhe atij evropian në fushën e energjisë në pjesën që lidhet më autorizimin e ndërtimit të kapaciteteve të reja gjeneruese, ndarjen ligjore të operatorëve të rrjetit, eksesin e palëve të treta në rrjet, kërkesat minimale mbi menaxhimin825 e konxhestionit826 dhe dispozitat mbi informimin, statusin e klientëve të kualifikuar, de-rregullimin e çmimeve të energjisë elektrike (liberalizimi i tregut me shumicë dhe pakicë të energjisë elektrike), energjisë balancuese dhe tregut të balancimit si edhe mbrojtjen e konsumatorëve.

Ajo çfarë vihet re në tregun shqiptar të energjisë elektrike ka të bëjë më faktin se ky treg operon i ndarë në dy segmente. Segmenti i parë është ai i tregut të rregulluar dhe segmenti i dytë është ai i tregut të parregulluar. Segmenti i parë në të cilin funksionon tregu i energjisë elektrike është ai i një tregu te rregulluar ku marrëdhëniet dhe roli i pjesëmarrësve të tregut të energjisë elektrike bazohet në kontrata dypalëshe. Ndërsa segmenti i dytë është ai i tregut të parregulluar ku pjesëmarrësit e tregut operojnë ndërmjet njëri-tjetrit me anë të marrëveshjeve të negociuara lirisht por që në çdo rast janë objekt i monitorimin nga ana e ERE në mënyrë që të garantohet funksionimi siç duhet i 823Në Traktatit për krijimin e Komunitetit të Energjisë, neni 97 përcaktohet se kohëzgjatja e këtij traktati është 10 (dhjetë) vjet nga hyrja në fuqi e tij dhe se me vendim të Këshillit Ministror ky afat mund të zgjatet. 824Ibid 409 825Ibid 508. 826Ibid 508.

237

tregut dhe për ta mbajtur ate larg ndikimeve të pushtetit të tregut, praktikat abuzuese dhe sjelljet e pandershme të pjesëmarrësve në këtë treg.

Bazuar në modelin e tregut dhe rregullat e tregut të energjisë elektrike si dhe akteve të tjera rregullatore në fushën e energjisë elektrike, funksionimi i tregut të energjisë elektrike në Shqipëri bazohet kryesisht në marrëdhëniet e ndërtuara nga ndërmarrje në pozitë dominuese si në transmetimin e energjisë elektrike, prodhimin publik të energjisë elektrike, furnizimin me shumicë të energjisë elektrike, shpërndarjen e energjisë elektrike dhe furnizimin me pakicë të energjisë elektrike. Vetëm një pjesë e tregut organizohet dhe funksionon mbi baza konkurueshmërie.

Nga sa rezultoi në trajtim e detajuar,tregu i energjisë elektrike karakterizohet nga integrimi vertikal, prodhimi, transmetimi dhe shpërndarja, të cilat realizohen nga ndërmarrjet KESH sh.a, OST sh.a dhe OSHEE sh.a. KESH sh.a përbëhet nga dy segmente të integruara vertikalisht të organizuara në KESH-Gen dhe Furnizuesi Publik me Shumicë, të cilat operojnë si një njësi ekonomike. Gjithashtu, OSHEE sh.a përbëhet nga dy segmente të integruar vertikalisht, Shpërndarja dhe Furnizuesi Publik me Pakicë, të cilat operojnë si një njësi ekonomike e vetme.

Prodhimi i energjisë elektrike është monopol natyror i shoqërisë publike KESH sh.a e cila është edhe prodhuesi më i madh i energjisë elektrike në vend. Ndërtimi i burimeve të reja të prodhimit të energjisë elektrike ndonëse ka njohur zhvillim vitet e fundit ende është në nivele të ulëta. Gjithashtu diversifikimi i burimeve dhe mbështetja ndërtimit të burimeve të rinovueshme të energjisë, bazuar në legjislacionin evropian dhe përkatësisht direktivës 2009/28/KE827, është një tjetër element që kërkon vëmendje në mënyrë që të nxitet ndërtimi i burimeve të reja për zhvillimin e një tregu konkurrues në dëm të askujt dhe përfitim të gjithkujt. Ajo çfarë duhet marrë në konsideratë lidhet me mënyrën e dhënies së autorizimit për ndërtimin e këtyre veprave duke e parë atë në kuadër të përafrimit me legjislacionin evropian ku dhënien e autorizimeve të tilla të parashikohet në ligjin për sektorin e energjisë elektrike si edhe të parashikohet krijimi i një autoriteti ose strukture të pavarur e cila do të jetë përgjegjëse për organizimin, monitorimin dhe kontrollin e këtyre procedura sipas legjislacion evropian për energjinë.

Për sa i përket transmetimit të energjisë elektrike ky funksion kryhet nga Operatori i Sistemit të Transmetimit të Energjisë Elektrike,i cili gjithashtu operon në kushtet e monopolit natyror ku ndarja e pronësisë nuk parashikohet në ligj dhe ku operatori i sistemit të transmetimit faktikisht operon si subjekt i ndarë ligjërisht nga funksionet e tjera përveç atij të operatorit të tregut të energjisë i cili duhet të jetë i ndarë nga OST. Një nga problematikat ka të bëjë me mungesën e kapaciteteve të transmetimit e cila mund të ndryshojë pamje nëpërmjet investimeve dhe zhvillimit të rrjetit të interkonjeksionit në mënyrë që sigurohen më shumë kapacitete të cilat do të çonin në përmirësimin e kushteve të operimit të pjesëmarrësve të tregut të energjisë elektrike nëpërmjet tregtimit të energjisë elektrike duke u lidhur dhe më shumë me tregun rajonal e më gjerë. Problematikë tjetër që konstatohet në funksionimin e sistemit të transmetimit ka të bëjë më rregullat për aksesin e palëve të treta në rrjet të cilat nuk janë të parashikuara në ligj por në akte të tjera rregullatore duke qenë në këtë mënyrë larg parashikimeve të bëra në legjislacionin evropian dhe ku tarifat janë të miratuara nga ERE. Tjetër problematike konsiderohet edhe pjesa e transmetimit ndërkufitar ku në ligjin për sektorin e energjisë elektrike nuk parashikohen kërkesat minimale mbi menaxhimin e konxhestioneve si edhe dispozitat për informimin siç kërkohet nga rregullorja 1288/2003. Liberalizimi i mëtejshëm i tregut të energjisë elektrike kërkon që nga ana e operatorit të sistemit të 827Ibid 494.

238

transmetimit të organizohen ankandet mbi bazë ditore, javore, mujore dhe vjetore duke e shtrirë zhvillimin e këtyre procedurave edhe përtej kufijve shqiptare dhe organizimin e ankandeve të përbashkëta ashtu siç parashikon edhe SEE CAO, ku Shqipëria është pjesëmarrëse dhe ku vetëm ankandi me Malin e Zi funksionon mbi bazat e një ankandi të përbashkët.

Ndryshe nga operatori i sistemit të transmetimit i cili operon si person juridik i ndarë nga funksionet e tjera, operatori i sistemit të shpërndarjes operon në tregun shqiptar të energjisë elektrike në funksionin e operatorit të sistemit të shpërndarjes dhe atë të furnizuesit publik me pakicë. Përveç faktit që kjo mënyrë e funksionimit shkel aktet evropiane në fushën e energjisë për sa i përket ndarjes së dy funksioneve të mësipërme ajo shkel edhe parashikimin e bërë në modelin e tregut të energjisë elektrike ku përcaktohet ndarja funksionale dhe financiare ndërmjet operatorit të sistemit të shpërndarjes dhe furnizuesit publik me pakicë e cila deri më sot ndonëse është rekomanduar edhe nga Autoriteti i Konkurencës ende nuk ka gjetur zbatim dhe që ngelet të bëhet pas miratimit të ligjit të ri për sektorin e energjisë elektrike i cili ka përafruar plotësisht dispozitat e direktivës 2009/70 për ndarjen e pronësisë. Një ndër objektivat kryesorë të reformës në energjinë elektrike është përmirësimi i efikasitetit të sistemit të energjisë në sektorin e shpërndarjes duke zvogëluar humbjet nëpërmjet investime të konsiderueshme për rehabilitimin e sistemit elektrik të shpërndarjes.

Përsa i përket statusit të klientëve të kualifikuar ajo rregullohet nga ligji për sektorin e energjisë elektrike mbi bazën e dy kritereve, kriterit që lidhet me tensionin në të cilën klienti furnizohet me energji elektrike dhe konsumit vjetor të energjisë elektrike duke përjashtuar nga kualifikimin në bazë të kategorive të konsumatorëve dhe duke përjashtuar nga ky status konsumatorë cilët në kushtet e parashikuara nga legjislacioni evropian do të ishin të detyruar si dhe klientët e tjerë të kualifikuar që të operonin në tregun e lirë duke e siguruar vetë energjinë elektrike dhe duke mundësuar në këtë mënyrë hapjen e tregut të energjisë elektrike i cili mbetet problemi më i madh aktualisht.

Elementë thelbësorë për zhvillimin e procesit të liberalizimit janë gjithashtu heqja e monopolit të parashikuar në tregun e shitjes më shumicë dhe më pakicë të energjisë elektrike si për shoqërinë KESH sh.a/FPSH ashtu edhe për Shoqërinë OSHEE sh.a/FPP. Ndonëse në vazhdimësi si nga organizmat e huaj (Sekretariati i Komunitetit të Energjisë) ashtu edhe nga Autoriteti i Konkurrencës por pa harruar edhe aktorë të tregut të energjisë elektrike, është kërkuar liberalizimi i këtyre pjesëve të tregut duke i dhënë më shumë mundësi operimit në kushte të barabarta me qëllim zhvillimin e një tregu konkurrues dhe pa barriera. Të dyja strukturat e mësipërme (FPSH dhe FPP) funksionojnë dhe operojnë si marrëdhënie të pandara nga ajo e prodhimit të energjisë elektrike (KESH sh.a) dhe ajo e operatorit të sistemit të shpërndarjes së energjisë elektrike (OSHEE sh.a), duke krijuar në këtë mënyrë operimin në kushte monopoli për këto të fundit dhe pengim të zhvillimit të një tregu që bazohen në parimet e (i) qëndrueshmërisë, (ii) sigurisë së furnizimit, (iii) dhe konkuruershmërisë.

Funksionimi i segmentit të parregulluar të tregut të energjisë elektrike është ajo pjesë ku mund të sСТСen elementet e një “tregu” konkurrues. Përmend fjalën “treg” sepse përbën një pjesë të vogël të marrëdhënieve të pastra të parregulluara. Pjesë e funksionimit të tregut të parregulluar janë edhe marrëdhëniet ndërmjet KESH sh.a/FPSH dhe tregtarëve vendas dhe të huaj për sigurimin e energjisë elektrike nga importi si edhe energjisë elektrike për shkëmbim ose për shitje në rastin e tepricave ose prurjeve të mëdha, si edhe marrëdhëniet ndërmjet OSHEE sh.a më tregtarët vendas dhe të huaj në rastin e blerjes (kryesisht nga importi) të energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e

239

shpërndarjes. Siç është trajtuar edhe më lart funksionimi i këtij segmenti ndonëse është një ndërthurje e elementeve të pozitës monopolistike (referuar prodhimit dhe shpërndarjes së energjisë elektrike) dhe operimit në kushte të tregut të lirë shfaq gjithashtu probleme të cilat lidhen me parashikimet e bëra në rregulloret përkatëse të tregtimit dhe shkëmbimit të energjisë elektrike dhe në mënyrë thelbësore me vizionin që këto rregullore shfaqin për mënyrën e funksionimit të një tregu konkurrues në fushën e energjisë elektrike. Këto pjesëmarrës tregu që operojnë në kushte monopoli duhet të orientohen jo vetëm drejt organizimit të ankandeve për shitblerjen dhe shkëmbimin e energjisë elektrike për pjesën e funksionimit të segmentit të parregulluar të tregut por edhe në pjesëmarrjen në procedurat e zhvilluara nga pjesëmarrësit e tjerë të tregut të energjisë në vend e më gjerë në rajon.

Tjetër problematikë e cila është tepër serioze në një treg që funksionon mbi baza monopoli është edhe fakti që miratimi i tarifave siç janë ato të prodhimit publik, furnizimit publik me shumicë, transmetimit, mbulimit të humbjeve në transmetim, shërbimeve ndihmëse dhe energjisë balancuese, shpërndarjes dhe furnizimit publik me pakicë si edhe tarifat e energjisë elektrike të blerë nga PVE & PPE-të duhen bërë në mënyrë të balancuar, pa diskriminime dhe duhet të jenë të orientuara drejt kostove reale. Çmimi i energjisë elektrike ka ndikim të madh në liberalizimin e tregut te energjisë elektrike. Përcaktimi i drejtë i tij bazuar në reflektimin e kostove të shërbimit përbën kusht për funksionimin e tregut si dhe orientimin e tij drejt një tregu konkurrues. Në të kundërt mund të cenojë sigurinë e furnizimit, duke mos dhënë sinjalet e duhura për përdorimin me efiçencë të energjisë elektrike si dhe mos pasjen e çmimeve të qëndrueshme në kohë.

Zhvillimi një tregu konkurrues bazuar në parimet e mësipërme nuk do të mund të kishte kuptim nëse përfituesit e këtyre shërbimeve nuk do të kishin një mbrojtje të veçantë nga ligji dhe kuadri rregullator në fushën e energjisë (si p.sh kontrata e furnizimit me energji elektrike). Për këtë arsye është vendimtare që konsumatoret të jene të mirë përfaqësuar dhe të drejtat e tyre të mbrohen dhe te përcaktohen ne mënyrën e duhur. Problematikat e trajtuara në këtë temë treguan se konsumatorët janë shtresa e cila vuan të gjitha problematikat e sistemit pasi si kostot për sigurimin e energjisë elektrike, tarifat dhe kostot për transmetimin dhe shpërndarjes së energjisë elektrike ashtu edhe kostot e shërbimit të furnizimit me energji elektrike transferohen nëpërmjet çmimit të shitjes së energjisë elektrike tek konsumatorët tariforë, të cilët siç u trajtua edhe më lart në shumë raste janë përballur dhe me shumë mundësi do vazhdojnë të përballen me ndërprerjet e furnizimit me energji elektrike, mungesën e cilësisë së furnizimit me energji elektrike, mbifaturim dhe keqfaturim të energjisë elektrike, faturim aforfe, faturim të energjisë elektrТke për “matje jasСtë kusСteve teknТke”, mungesë të kolaudТmТt të matësve dСe të aksesit për leximin e tyre nga ana e konsumatorëve, mosrespektim të afateve për lidhjen e kontratave të reja dhe lidhjen e kontratave fiktive si edhe moskreditim të konsumatorëve tariforë në sistemin e billing-ut.

Të gjithë këto fenomene të pranishëm në tregun shqiptar të energjisë elektrike të cilat në raport me konsumatorët nuk garantojnë respektimin e treguesve të cilësisë së shërbimit, nuk janë as më shumë dhe as më pak por pasojë e një sistemi elektroenergjetik që funksionon mbi baza monopolistike, i cili nuk ofron mundësitë e një tregu të liberalizuar ku të gjitha këto problematika përbëjnë detajet kryesore që pengojnë vënien në garë të konkurrentëve në ofrimin e shërbimit të energjisë elektrike dhe mundësinë e konsumatorëve për të bërë një përzgjedhje midis furnizuesve, gjë e cila mungon dhe me shumë gjasa do të mungojë edhe për shumë kohë pasi siç rezultoi nga trajtimi i temës, problematikat e sistemit elektroenergjetik janë të tilla që konsiderohen rrënjësore.

240

Si përfundim nga sa rezulton mund të themi se ndonëse përpjekjet reale për liberalizimin e tregut të brendshëm të energjisë elektrike kanë filluar që në vitin 2002, kur Shqipëria firmosi marrëveshjen e Athinës, dhe më tej e zëvendësuar nga Traktati i Komunitetit të Energjisë Elektrike për Vendet e Evropës Juglindore (2005), raportet e hartuara nga Sekretariati i Komunitetit të Energjisë tregojnë se edhe pse Shqipëria është përpjekur të adoptojë formalisht Paketën e Dytë Legjislative, ka dështuar në termat e krijimit të një tregu realisht të hapur.

Përpjekjet e vazhdueshme për hapjen e tregut kanë hasur dy barriera kryesore të cilat lidhen si me rregullimin e tarifave dhe çmimeve të shërbimeve të energjisë elektrike si një instrument i politikave sociale nga njëra anë ashtu edhe strukturat e tregut të krijuara dhe të mbikëqyrura nga shteti me kompleksitetin e marrëdhënieve të tyre (organizimi aktual i tregut me rolet dhe përgjegjësitë e përcaktuara, niveli i lartë i humbjeve komerciale e teknike në rrjetin e shpërndarjes, morali i ulët i pagesave të faturave të energjisë elektrike) nga ana tjetër.

Referuar problematikave që dalin si rezultat i trajtimit të detajuar të tregut të energjisë elektrike dhe të cilat kryesisht kanë të bëjnë me situatën financiare që kaplon operatorët e sistemit (KESH, OST dhe OSHEE), rritjen e kërkesës për energji elektrike si dhe të ngarkesës në rrjete, të cilat nuk shoqërohen me rritje të kapaciteteve të prodhimit të energjisë elektrike dhe të transmetimit/shpërndarjes, mungesën e diversifikimit të burimeve gjeneruese duke rritur ndjeshëm varësinë ndaj kushteve klimaterike, mos reflektimin e kostove reale në tarifat e aplikuara në këtë sistem, mungesën e politikave të qeverisë për përcaktimin e fondeve të veçanta për përballimin e tarifave preferenciale (feed-in tariffs) kundrejt prodhuesve të vegjël të energjisë elektrike (PVE), arrijmë në përfundimin kuadri ligjor dhe rregullator në fuqi në fushën e energjisë elektrike mundësojnë një treg aktual të energjisë elektrike jofunksional dhe natyrshëm lind nevoja e ndryshimeve të domosdoshme dhe harmonizimi dhe përqasja e legjislacionit në tërësi me Paketën e Tretë Legjislative të Bashkimit Evropian.

LТgjТ Nr. 43/2015, datë 30.04.2015 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” Т mТratuar së fundmi nga parlamenti shqiptar, ofron një harmonizim të plotë me paketën e tretë evropiane për energjinë dhe synon minimizimin gradual deri në eliminimin e problematikave në tregun shqiptar të energjisë elektrike.

Miratimi i këtij ligji si edhe i akteve të tjera ligjore, nënligjore dhe rregullatore që do pasojnë kanë për qëllim të bëjnë jo vetëm një qasje më të plotë me praktikat më të mira evropiane, por do duhet ti japin një shtysë të mëtejshme sektorit elektroenergjetik duke nxitur zhvillimin e konkurrencën, rritjen e rezultateve, si dhe duke ofruar shërbime më të mira ndaj konsumatorëve.

Koha dhe mënyra që do ti duhet Shqipërisë për të shkuar drejt liberalizimit të plotë të tregut të energjisë elektrike dhe krijimi i një tregu konkurrues nuk mund të thuhet por ajo çfarë vlen të përmendet është nevoja që ka ky vend si edhe dëshira dhe vullneti që duhet të ketë çdokush nga ne, i madh dhe i vogël me pushtet (ligjbërësit dhe ligj zbatuesit) apo pa pushtet (pjesëmarrësit në tregun e energjisë elektrike) për të mundësuar vazhdimin e reformave deri në arritjen në destinacionin përfundimtar, siç është ai i liberalizimit të tregut të energjisë elektrike dhe mbizotërimit të konkurrencës në të.

BIBLIOGRAFIA

241

1. Burimet teorike

- Aaron S. Edlin "Stopping Above-Cost Predatory Pricing" (2002) Yale Law Journal, 941.

- Anestis S. Papadopoulos “TСe International Dimension of EU Competition Law and Policy”,Cambridge University Press 2010.

- Christopher Bellamy, Graham D.Child “European Community Law of CompetТtТon” Second Edition (Sweet and Maxwell, 1978).

- Christopher Jones, William Webster, “EU Energy Law: The Internal Energy Market” (Vol. I, Second Edition, Claeys & Casteels 2006).

- David J. Gerber “Lawand Competition in Twentieth Century Europe: Protecting Prometheus (Gerber, 2000).

- Denis Waelbroeck, "Michelin II: A per se rule against rebates by dominant companies?" (2005) 1(1) Journal of Competition Law and Economics.

- D. Goyder“EC Competition Law”, Fourth Edition (2003), Oxford University Press. - DG Competition “DТscussТon paper on tСe applТcatТon of artТcle 82 of the treaty to

exclusТonary abuses” (2005), Brussels. - Encyclopedic Dictionary o Economics, 1986, Third Edition, Guiford, CT: Dushkin

Publishing Group. - ErkanErdogdu, “Electricity Market Reform: Lessons for developing countries”,

(2010). - European Union: Consolidated treaties. Charter of Fundamental Rights (2010)

Publications Office of the European Union: Luxembourg. - Ernst – Joachim Mestmäcker, Heike Schweitzer “Europäisches Wettbewerbsrecht”

(Verlag C.H.Beck, München, 2004) - Einer Elhauge "Why Above-Cost Price Cuts To Drive Out Entrants Are Not

Predatory-and the Implications for Defining Costs and Market Power" (2003) Yale Law Journal, 681.

- Faull & NТkpay, “The EC Law of Competition”, (1999), Oxford: Oxford University Press.

- Fabio Domanico, “Liberalisation of the European Electricity Industry: InternalMarket or NationalChampions?” (2007).

- Garman, E.T. “Consumer Econimic Issues in America”,Fifth Edition (1997), Houston, TX: DAME Publication

- García Delgado, José Luis “Energía: del monopolio al mercado”,(2006) PublТsСer: Madrid: Thomsencícitas.

- Jacques Percebois “Electric liberalization in the EU: Balancing benefits and risks” (2008) Energy Journal, vol 29 nº1.

- Jones A. and SufrТn B., “EU CompetТtТon Law”, Second Edition, (2004) Oxford: Oxford University Press.

- Jones A. and Sufrin B., “EU Competition Law: Text, Cases & Materials” (2010) Oxford: OxfordUniversityPress.

- Jones A. and Sufrin B., “EU CompetТtТon Law”, Fourth Edition, (2011) Oxford: OxfordUniversityPress.

- Korah, Valentine “Concept of a domТnant PosТtТon wТtСТn tСe MeanТng of ArtТcle 86” (1980)

- Lennart Ritter W. David Braun “European Competition Law. A Practitioner's Guide” Third Edition (The Hague: Kluwer Law International, 2004

- Loewenheim, U, Meessen, K.M, and Riesenkampff, A., Kartellrecht “Band 1 Europäisches Recht” (Kommentar, C.H. Beck Verlag, Munich, 2005).



242

- Matthias Haddenhausen, “Privatisations in Europe’s liberalised electricity markets – the cases of the UK, Sweden, Germany and France”, (2007).

- Meier K. Garman E.T and Keiser L. R. “RegulatТon and Consumer ProtectТon: PolТtТcs, Bureaucracy and EconomТcs”, botimi i 3-të, (1998), Houston, TX: DAME Publication.

- Meeus, L, Purchala, K., &Belmans, R. “Development of the Internal Electricity Market in Europe” (2005) The Electricity Journal 18(6).

- Nevenka Hrovatin & Joseph ZorТć, “Monograph. Reforms in the electricity industry in the EU and Slovenia” (2011) Ljubljana: Faculty of Economics, University of Ljubljana.

- Nicolas Jabko, “TСe reformof energy regulation in the EU: The market as a norm”, (2005) (Paper).

- Odudu. O, “The Boundaries of EC Competition Law: The Scope of Art. 81”, (2006) Oxford: Oxford University Press.

- Pavle Jakovac, “Electricity directives and evolution of the EU internal electricity market”, (2012).

- P. M. Roth, Christopher Bellamy, Graham D. Child “European Community Law of Competition” (Sweet & Maxwell, London, 2001).

- Report - “Electricity Liberalization Indicators in Europe” (2001). - R. Bork, “The Antitrust Paradox” (1978), New York: Free Press. - R. Posner, “Antitrust Law” Second EdТtТon (2001), UnТversТty of CСТcago Press. - R. Posner, “The Chicago School of Antitrust Analysis” (1979), UnТversТty of

Pennsylvania Law Review. - Stephen. Weatherill, 'Cases & Materials on EU Law' (Eighth Edition), OUP, 2007,

(Extracts): Proportionality. - Trevino, L. “Liberalization of the Electricity Market in Europe: An overview of the

electricity technology and the marketplace” (2008).Working Paper No. 2, Lausanne, Switzerland: Chair Management of Network Industries.

- Thomas von Danwitz, “Regulation and liberalization of the European electricity market – a German view”, (2006) 27, Energy Law Journal 423.

- Van Bael, Ivoand Jean - François Bellis “CompetТtТon Law of the European Community”, Fourth Edition (2005), Kluwer Law International, The Hague.

- Weatherill, Stephen “Cases and materТals on EU law” Seventh Edition (2006), Oxford:Oxford University Press 2006.

- Whish, Richard, “Competition Law”,Fifth Edition, (London: Lexis Nexis UK, 2003).

2. Akte dhe materiale të BEnë fushën e të drejtës së konkurrencës dhe sektorin e energjisë elektrike

- Traktati mbi Themelimin e Komunitetit Ekonomik Evropian (Traktati i Romës (1957), 298 U.N.T.S.)

- Traktati mbi Bashkimit Evropian (Traktati i Maastricht),(1992) Fletore Zyrtare C 191/1).

- Traktati i Amsterdamit që ndryshoi Traktatin e Bashkimit Evropian dhe Traktatet e krijimit të Komuniteve Evropiane dhe akte të caktuara të lidhura me to (1997), Fletore Zyrtare C 340/1.

- Traktati i Nicës që ndryshoi Traktatin e Bashkimit Evropian dhe Traktatet e krijimit të Komuniteve Evropiane dhe akte të caktuara të lidhura me to (2001), Fletore Zyrtare C 80/1.

- Traktati mbi Funksionimin e Bashkimit Evropian (Traktati i Lisbonës (2007) Fletore Zyrtare C 306/01).




http://capitadiscovery.co.uk/teesside-ac/items/457892?query=author%3A%28Weatherill%2C+Stephen%2C+1961-%29&resultsUri=items%3Fquery%3Dauthor%253A%2528Weatherill%252C%2BStephen%252C%2B1961-%2529%26offset%3D0%26aj%3Dt

243

- ProtokollТ Nr.27 “MbТ tregun e brendsСëm dСe konkurencën” (2008) Fletorja Zyrtare Nr. 115.

- Letra e bardhë mbi modernizimin e rregullave të zbatimit të neneve 85 & 86 të traktatit te Komunitetit Europian (1999) Fletore Zyrtare C 132/1.

- Aktit i Vetëm Europian (The Single European Act (1986), Fletore zyrtare (L 169). - Direktiva 96/92/KE e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (1996) lidhur me rregullat e

përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike, Fletore Zyrtare L 027. - Direktiva 2003/54/KEe Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (2003) lidhur me rregullat

e përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike që shfuqizon direktivën 96/92/KE, Fletore Zyrtare L176/37

- Direktiva 2009/72/KE e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (2009) lidhur me rregullat e përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike që shfuqizon direktivën2003/54/KE”, Fletore Zyrtare L 211/55.

- Direktiva 2006/32/KEe ParlamentТt EvropТan dСe e KësСТllТt (2006) “Mbi përdorimin me efТçencë të energjТsë për përdoruesТt fundorë dСe sСërbТmet energjetТke”, Fletore Zyrtare L 114/64.

- Direktiva 2002/91/KE e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (2002) “MbТ performancën energjetТke në ndërtesa” Fletore Zyrtare L 001. (amenduar me 2010/31//KE), direktiva 92/75//KE (e amenduar me direktivën e 2010/30//KE).

- Direktiva 2009/28 KE e ParlamentТt EuropТan dСe e KësСТllТt (2009) “Mbi promovimin e përdorimit të energjisë nga burime të rinovueshme, e cila shfuqizon direktivën 2001/77/KE dhe direktivën 2003/30/KE”. Fletore Zyrtare L140.

- Rregullorja 1228/2003 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (2003) “MbТ kusСtet për aksesin në rrjet për shkembimet ndërkufitare të energjisë elektrike”, Fletore Zyrtare L 176.

- Rregullorja 713/2009 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (KE) (2009) për krijimin e një Agjencisë Bashkëpunimi ndërmjet Enteve Rregullatore të Energjisë, Fletore Zyrtare L211/1.

- Rregullorja 714/2009e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit (2009) “MbТ kusСtet për aksesin në rrjet për shkëmbimet ndërkufТtare të energjТsë elektrТke” që sСfuqТzon Rregulloren 1228/2003, Fletore Zyrtare 211.

- Rregullorja e Këshillit Nr.17/1962 KE “Rregullorja e parë mbi implementimin e nenit 85 dСe 86 të traktatТt”, (1962) Fletore Zyrtare Nr.13.

- Rregullorja e KësСТllТt Nr. 139/2004 “MbТ kontrollТn e përqendrТmeve ndërmjet ndërmarrjeve (rregullorja e KE për basСkТmet)”, (2004) Fletore Zyrtare L 24/1.

- Rregullorja e Këshillit Nr. 1/2003, “MbТ ТmplementТmТn e rregullave mbТ konkurencën të përcaktuara në nenТn 81 dСe 82 të TKE” (2003) Fletore Zyrtare 1, (amenduar me Rregulloren e Këshillit Nr. 411/2004 (2004) dhe Rregulloren e Këshillit Nr.1419/2006 (2006)).

- Rregullorja e KomТsТonТt Nr.2658/2000 “MbТ aplТkТmТn e nenТt 81(3) të TKE në kategorТtë e marrëvesСjeve të specТalТzТmТt” (2000) Fletore Zyrtare L304/3.

- Rregullorja e KomТsТonТt Nr. 2659/2000 “MbТ aplТkТmТn e nenТt 81(3) të TKE në kategorinë e marrëveshjeve për kërkТm dСe zСvТllТm (R&D)” (2000) Fletore Zyrtare L304/7.

- Rregullorja e KomТsТonТt Nr. 2790/1999 “MbТ aplТkТmТn e nenТt 81(3) të TKE mbТ katëgorТtë e marrëvesСjeve vertТkale dСe praktТkave të basСkërenduara” (1999) Fletore Zyrtare L336/21.

- Rregullorja e KomТsТonТt Nr.772/2004 “MbТ aplТkТmТn nenТt 81(3) të TKE në kategorТtë e marrëvesСjeve të transferТmТt të teknologjТsë” (2004) Fletore Zyrtare L123/11.

244

- NjoftТm nga KomТsТonТ “HetТmТ sТpas nenТt 17 të Rregullores (KE) Nr. 1/2003 në sektorët e energjisë elektrТke dСe të gazТt” (RaportТ PërfundТmtar) (SEC (2006) 1724).

- KomunТkТmТ nga KomТsТonТ për KësСТllТn EvropТan dСe ParlamentТn EvropТan “Një PolТtТkë për EnergjТnë në Evropë” (SEC (2007) 12) FТnal.

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “MbТ mos-imponimin ose reduktimin e gjobave në rastet e karteleve” (1996) Fletore Zyrtare 207/4.

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “mbТ ТmunТtetТt nga gjobat ose reduktТmТ Т gjobave nw rastet e karteleve” (2002) Fletore Zyrtare C45/3.

- Njoftimi i Parë i Komisionit mbi Kontratat e Agjensisë (1962) 2921/62, Fletore Zyrtare 139

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “mbТ ТmunТtetТt nga gjobat ose reduktТmТ Т gjobave nw rastet e karteleve (2006) Fletore Zyrtare C 298/17.

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 të TKE në marrëvesСjet horizontale të bashkëpunТmТt” (2001) Fletore Zyrtare C3/2.

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ aplТkТmТn e nenТt 81 të TKE mbТ marrëvesСjet e transferТmТt të teknologjТsë” (2004) Fletore Zyrtare C101/2.

- NjoftТm Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ KufТzТmet VertТkale” (2000), Fletore Zyrtare C 291/01

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “MbТ kufТzТmet drejtpërdrejtë të lТdСura dСe të nevojsСme për përqendrТmet” (2005), Fletore Zyrtare C 56.

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “MbТ përkufТzТmТn e tregut përkatës për qëllТme të së drejtes evropiane të konkurrencës”, (1997) Fletore Zyrtare C372.

- NjoftТmТ Т KomТsТonТt “UdСëzТme mbТ konceptТn e efektТt në tregtТnë të përfsСТrë në nenТn 81 dСe 82 të TraktatТt” (2004) Fletore Zyrtare C 101/81

- UdСëzТmТ Т KomТsТonТt “MbТ metodën për vendosjen e gjobave të Тmponuara sТpas nenit 15(2) të Rregullores Nr.17/62 dhe nenit 65(5) të TKE (1998) Fletore Zyrtare C9/3.

- UdСëzТmТ Т KomТsТonТt “MbТ metodën e vendosjen së gjobave” (2006) Fletore Zyrtare C210/2.

- UdСëzТmТ Т KomТsТonТt Т vТtТt 2004 “Për vlerësТmТn e basСkТmeve СorТzontale sТpas Rregullores së KësСТllТt mbТ kontrollТn e përqendrТmeve ndërmjet ndërmarrjeve” (2004) Fletore Zyrtare 31/5.

- Komunikim i Komisionit- Njoftim - Udhëzime mbi aplikimin e nenit 81 (3) të Traktatit (2004)Fletore Zyrtare C101/97.

- Komunikimi nga Komisioni për Parlamentin Evropian, Këshillin (KE), Komitetin EvropТan EkonomТk dСe SocТal dСe KomТtetТn e Rajoneve “RТsСТkТmТ Т Dytë Strategjik për EnergjТnë: Plan VeprТmТ për SТgurТnë dСe SolТdarТtetТn për EnergjТnë në Evropë” (COM (2008) 781) Final

- Komunikimi nga Komisioni për Parlamentin Evropian, Këshillin (KE), Komitetin Evropian Ekonomik dhe Social dhe Komitetin e Rajoneve (2010) – Energjia 2020. Një strategji për energjinë konkurruese, të qëndrueshme dhe të sigurtë(COM(2010) 639) Final.

- Komunikimi nga Komisioni për Parlamentin Evropian, Këshillin (KE), Komitetin Evropian Ekonomik dhe Social dhe Komitetin e Rajoneve (2011) - Udhërrëfyesi për Energjinë 2050(COM (2011)) 885 final.

- Ligji Nr. 2000-108, datë 10.02.2000 “LТdСur me modernizimin dhe zhvillimin e sСërbТmТt publТk të energjТsë elektrТke”, (Francë). 3. Çështjet e trajtuara nga institucionet dhe gjykatat e Bashkimit Evropian në fushën e konkurrencës dhe energjisë elektrike.


http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:52010DC0639:EN:NOT


245

- Kledingverkoopbedrijf de Geus en Uitdenbogerd v. Robert Bosch GmbH (13/61) (1962) E.C.R.45

- Klaus Höfner and Fritz Elser v Macrotron GmbH (1991) E.C.R 1-1979. - Poucet v. Assurances Generales de France and Pistre, (1993), E.C.R I-637 C-159 dhe

160/91. - FENIN v. Commission C-205/03 (2006) E.C.R I-6295. - Beguelin Import v. GL Import Export (1971) E.C.R 949. - AKZO Chemie BV v Commission, (1991), C-62/86, ECR I-3359. - Bandesverband der Arnezeimittel- importeure eV and Commission v. Bayer AG, C-

2/01P dhe C-3/01P (2004),. - Jean-Claude Becu, Annie Verweire, Smeg NV and Adia Interim NV, Case C-22/98,

(1999)E.C.R. 1-5665 - Istituto Chemioterapico Italiano S.p.A and Commercial Solvents Corporation v.

Commission, (1974) ECR 223. - Hugin Kassaregister AB and Hugin Cash Registers Ltd v. Commission (1979), E.C.R

1869. - Hilti AG v. Commission (1994), C-52/92P, ECR 1-667 - Napier Brown v. British Sugar (1988), IV/30.178, Fletore Zyrtare L 284/41 - Tetra Pak International SA. v. Commission (1996), C-333/94P, ECR 1-5951. - Vilvo v. Commission,(1996) E.C.R 1-5457 - Air France v. Commission. (1994) E.C.R II-323 - Gencor v. Commission. (1999) E.C.R II-753 - Kesko Ov v. Commission. (1999) E.C.R II-3775 - Microsoft v. Commision (T-201/04) (Case COMP/C-3/37.792) - Christiani & Nielsen (1969), Fletore Zyrtare L 165/12 - Kodak (1970), Fletore Zyrtare L147/24 - Reuter/Basf (1976) Fletore Zyrtare L254/40. - Volkswagen AG v. Commission, (2003) T-208/01. - Consten and Grundig v. European Commission (56/64 & 58/64) (1966) E.C.R. 299.

Fletore Zyrtare L 2545. - Societe Tecnique Miniere v. Maschinenbau Ulm GmbH (56/65) (1966) E.C.R. 235. - Karteli Ndërkombëtar i Kininës (International Cuinine Cartel) - Quinine 69/240/EEC

(1969), Fletore Zyrtare L192/5. - European Sugar Industry (1973) Fletore Zyrtare L140/17 - Polypropelene (1986) OJ L230/1 - Rhône -Poulence SA v Commission (T-1/89) (1991) E.C.R. II-867 - Continental Can v. Commission (6/72) (1973) E.C.R 215. - Commercial Solvents v. Commission (6 & 7/ 73) (1974) E.C.R 223. - United Brands Continental BV v. Commission (27/76 ) (1978) E.C.R 207 - Hoffmann-La Roche v Commission (85/76 ) (1979) E.C.R 461 - Airtours Plc v Commission ( T-342/99) (2002) E.C.R II-2585; - Schneider Electric SA v Commission (T-301/01) (2002) E.C.R II-4071; - Tetra Laval v Commission ( T-5/02) (2002) E.C.R. II-4381. - Ford-Werke AG and Ford of Europe Unc v. Commission (1985) E.C.R 2725. - AEG v. Commission (1983) E.C.R 3151: Tipp-ex, IJ 1987 L222/1. - GmbH & Co. KG v. Commission,(1990) E.C.R I-261. - ICI dhe të tjerët v. Commission (1972) E.C.R 619. - Bayer v. Commission (2000) E.C.R II-3383 - Thyssen Stahl v. Commission, (1999) E.C.R II-347 - Petrofina v. Commission (1991) E.C.R II-1087

246

- Sandoz Prodotti Farmaceutici SpA v Commission - Trefileurope v. Commission, (1995) E.C.R II-791, (1990) E.C.R I-45 - Aalborg Portland A/S and Others v. Commission, (2004) C-204/00 - LdPE (1989) Fletore Zyrtare L74/21 - PVC Cartel II (Vendimi i Komisionit) (1994) Fletore Zyrtare L239/14 - Amino Acids (COMP/36.545/F3 — Amino Acids ) (2001), Fletore Zyrtare L152/24 - Cimenteries CBR and Others v Commission (2000) ECR II-491 - LR AF v. Commission (2002) E.C.R II-1705 - Polypropylene (Case IV/31.149), (1986) Fletore Zyrtare L 230/1 - PVC (1989), Fletore Zyrtare L74/1 (1990) - Budgett Sugars Ltd (British Sugar) (1999), Fletore Zyrtare L76/1 - Tate & Lyle v. Commission, (2001) E.C.R II-2035 - SA Musiques Diffusion française and otherr v. Commission (Pioner) (1983) E.C.R

1825 - CoöperatТeve VerenТgnТng “SuТker UnТe” UA and otСers v. CommТssТon, (1975) E.C.R

1663 - Imperial Chemical Industries Ltd v. Commission, (Dyestuffs) (1972) E.C.R 619 - Limburgse Vinylmaatschappij v. Commission, (1999) E.C.R II-931 - CRAM and Rheinzink v. Commission (1984) E.C.R 1679 - Ahlström Osakeyhtiö and Others v Commission, (1993) E.C.R I-1307 - European Night Services & Others v Commission, (1998)E.C.R II-3141 - Société Technique Minière (L.T.M) v Maschinenbau Ulm GmbH. (1966),E.C.R 337 - Remia v. Commission (1985) E.C.R 2545 - Continental Can v. Commission, (1973), E.C.R 215 - Hoffmann-La Roche v. Commission, (1979), E.C.R 461 - Europemballage Corp and Continental Can Co Inc v. Commission, (1973) , E.C.R 215 - AKZO v. Commission (1991) ECR I-3359. - Merci Convenzionali Porto di Genova v. Siderugicia Gabrielli Spa (1991) ECR I-5889. - Deutche Grammophon v. Metro, (1971), ECR 487, 501. - Manufacture française des pneumatiques Michelin v Commission, (Michelin II),

(2003), T-203/01. - AB Volvo v. Erik Veng (UK) Ltd (1988) ECR 6211. - Centre belge d'études de marché-Télémarketing (CBEM) v. SA Compagnie

luxembourgeoise de télédiffusion (CLT) and Information publicité Benelux (IPB) (1985) ECR 3261.

- Consorzio italiano della componentistica di ricambio per autoveicoli and Maxicar v Régie nationale des usines Renault (1988) ECR 6039.

- Bagnasco v BPN and Carige (1999), 216/96, ECR I-135 - PVC (1989), Fletore Zyrtare L74/1 (1990) - Budgett Sugars Ltd (British Sugar) (1999), Fletore Zyrtare L76/1 - Tate & Lyle v. Commission, (2001) E.C.R II-2035. - Gerhard Züchner v Bayerische Vereinsbank AG172/80 (1981) ECR 2021. - Irish Sugar plc ν. CommТssТon, (1999), T228/97, ECR II-2969. - Verband der Sachversicherer v Commission (1987) E.C.R 405 - Thyssen Stahl v Commission (1999) E.C.R II-347 - Tepea BV v Commission. (1978) E.C.R 1391 - BPKemi-DDSF (1979) Fletore Zyrtare L286/32 - HOV SVZ-MCN, (1994), Fletore Zyrtare L 104/34 - Commission v. Italy (1998) E.C.R I-3851 - Pavlov v Stichting Pensioenfonds Medische Specialisten (2000) E.C.R I-6451

247

- Wouters v Algemene Raad van de Nederlandse Orde van Advokaten (2002)E.C.R I-1577

- Vereeniging van Cementhandelaren v Commission (1972) E.C.R 977 - Verband der Sachversicherer v Commission (1987) E.C.R 405 - IAZ International Belgium NV and others v Commission 96/82, (1983) ECR 3369 - StichtingCertificatie Kraanverhuurbedrijf and the Federatie van Nederlandse

Kraanverhuurbedrijven v. Commission, (1997) E.C.R II-1739. - O2 (Germany)GmbH & Co. OHG v. CommissionT- 328/03 ,(2006) E.C.R II-1231 - Métropole Télévision (M6) v. Commission, (2001) E.C.R II-2459 - Vereniging van Samenwerkende Prijsregelende Organisaties in de Bouwnijverheid

(SPO) and Others v. Commission, (1996), C T29/92, Fletore Zyrtare L 92. - Tetra Pak II (1992) 92/163/EEC, Fletore Zyrtare L 72/1 - Continental Can Company 72/21/EEC, (1972) Fletore Zyrtare L 7/25 - Havas Voyages/American Express (1995), IV/M.564 - Stora Enso/ Assidoman/JV (2000), IV/M.2243. - Toyota Motor Corporation/Toyota GB (2000) IV/M.2120, - Pronuptia de Paris v. Schillgalis (1986), C 161/84, E.C.R. 353. - Eco Swiss China Time Ltd v. Benetton, (1999) E.C.R I-3055 - Beguelin Import Co. v. GL Export - Import SA (1971) E.C.R 949 - Consten and Grundig v. Commission (1966) E.C.R 299 - Société de Vente de Ciments et Bétons de l'Est v Kerpen and Kerpen GmbH (1983),

E.C.R 4173 - VAG France SA v Établissements Magne SA (1986) E.C.R 4071 - Courage Ltd v Bernard Crehan (2001), ECR I-6297 - Cabour SA et Nord Distribution Automobile SA v Arnor SOCO SARL (1998) E.C.R

I-2055. - Bandengroothandel Frieschebrug BV/NV Nederlandsche Banden-Industrie Michelin

(Michelin I) (1981), Fletore Zyrtare L 353. - NV Nederlandsche Banden Industrie Michelinv. Commission (1983), E.C.R 3461 - Stergios Delimitis v Henninger Bräu AG (1991), C-234/89, ECR I-935 - Javico v Yves Saint Laurent (1998), C-306/96, ECR I-1983 - Eurofix-Bauco v. Hilti (1987), 88/138, Fletore Zyrtare L 65 - ECS/AKZO (1985) 85/609, Fletore Zyrtare L 374 - Kingfisher/Grosslabor (1999), IV/M1482 - Metro/SABA (1977), E.C.R 1875 - Eco System v. Peugeot (1992), Fletore Zyrtare L66/1. - Aerospatiale alenia/de Havilland (1991). Fletore Zyrtare L334/42 - SCA/Metsa Tissue(2002) Fletore Zyrtare L57/1. - General Electric/Honeywell (2004) Fletore Zyrtare L48/1. - Schneider/Legrand (2004) Fletore Zyrtare L101/1. - CVC/Lenzing (2004) Fletore Zyrtare L82/20. - Tetra Laval/Sidel (2004) Fletore Zyrtare L43/13. - Boeing/Mc Donnell Douglas (1997) Fletore Zyrtare L 336/47. - Swedish Interconnectors (2010), COMP/39.351. - EDF (Long-term contracts France)(2010), COMP/39.386. - E-ON - German Electricity Wholesale Market, (2008) COMP/B-1/39.388 - dhe E-ON

- German Electricity Balancing Market, (2008) COMP/B-1/39.389.

4. Legjislacioni Amerikan në fushën e konkurrencës

- Sherman Act (1890)

248

- Clayton Act (1914) - Robinson-Patman Act (1936) - The Federal Trade Commission Act (1914)

5. Çështjet e trajtuara nga institucionet dhe gjykatat Amerikane në fushën e konkurrencës

- United States v. E. C. Knight Co.,156 U.S. 1 (1895). - Addyston Pipe and Steel Co. v. United States, 175 U.S. 211 (1899). - United States v. American Tobacco Company, 221 U.S. 106 (1911). - Hartford Fire Insurance Co. v. California, 509 US 764 (1993). - Gulf Oil Corp. V. Copp Paving Co., Inc 429 U.S. 186 (1974). - Fimex Corp. v. Barmatic Products Co., (Easter District of New York. (E.D.N.Y.)

(1977). - Raymond v. Avon Products, Inc., 1978 WL15561 (1978). - Abbott Laboratories v. Portland Retail Druggists Assn., Inc, 425 US1 (1976). - Jefferson County Pharmaceutical Assn., Inc. v. Abbott Laboratories (1983). - DeModena v. Kaiser Foundation Health Plan, Inc., (1984). - Faderal Trade Commission v. Sperry & Hutchinson Co., 405 U.S. 233, 234 (viti 1072) - Spiegel, Inc v. Indiana Federation of Dentists, 576 U.S. 447 (1986).

6. Legjislacioni shqiptar dhe akte të ndryshme në fushën e të drejtës së konkurrencës dhe sektorin e energjisë elektrike

- LТgjТ Nr.5506, datë 28.12.1976 “KusСtetuta e Republikës Popullore Socialiste e SСqТpërТsë”.

- LТgjТ Nr. 8044, datë 07.12.1995 “Për Konkurencën” . - LigjiNr. 9121, datë 28.07.2003 “Për Mbrojtjen e Konkurencës”. - LТgjТ Nr.7850, datë 29.07.1994 “KodТ CТvТl Т RSH”. - Ligji Nr.8527. Datë: 23.9.1999, "Për privatizimin e hidrocentraleve vendore" i

ndryshuar - LТgjТ Nr.7973, datë 26.7.1995 “Për koncesТonet dСe pjesëmarrjen e sektorТt prТvat në

shërbimet publike dhe infrastrukturë, i ndryshuar. - LТgjТ Nr. 9663, datë 18.12.2006 “Për KoncesТonet”, Т ndrysСuar. - Ligji Nr.7926, datë 20.4.1995 “Për TransformТmТn e Ndërmarrjeve SСtetërore në

SСoqërТ Tregtare”Т ndrysСuar. - LТgjТ Nr.7962, datë 13.7.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke” Т ndrysСuar. - LТgjТ Nr.7960, datë 13.7.1995 “Për EnergjТnë ElektrТke” Т ndrysСuar. - Ligji Nr.7970, datë 20.7.1995 “Për RregullТmТn e SektorТt të EnergjТsë ElektrТke”. - LТgjТ Nr.9072, datë 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” Т ndrysСuar. - Ligji Nr. 101/2012, datë 24.10.2012 “Për ratifikimin e kontratës për blerje aksionesh të

sСoqërТsë “Hec Lanabregas” sС.a TТranë, lТdСur ndërmjet MТnТstrТsë së EkonomТsë,TregtТsë dСe EnergjetТkës dСe sСoqërТsë “Ujësjellës - KanalТzТme” sС.aTТranë”.

- LТgjТ Nr. 94/2013, datë 04.03.2013 “Për ratТfТkТmТn e kontratës për sСТtjen e 100 për qТnd të aksТoneve të sСoqërТsë “HEC Ulëz-SСkopet” sС.a., të lТdСur ndërmjet MТnТstrТsë së Ekonomisë, TregtТsë dСe EnergjetТkës dСe sСoqërТsë “Kurum InternatТonal” sС.a.”

- Ligji Nr. 93/2013, datë 04.03.2013 "Për ratifikimin e kontratës për shitjen e 100 % të aksioneve të shoqërisë "HEC Bistrica 1 dhe Bistrica 2" sh.a., të lidhur ndërmjet Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës dhe shoqërisë "Kurum International" sh.a".

- LТgjТ Nr.43/2015, datë 30.04.2015 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke” - LТgjТ Nr. 9379, datë 28.04.2005 “Për EfТçencën e EnergjТsë”.

249

- LТgjТ Nr. 10081, datë 23.02.2009 “Për LТcencat, AutorТzТmet dСe Lejet në RepublТkën e SСqТpërТsë”, Т ndrysСuar.

- LТgjТ Nr. 10430, datë 09.06.2011 “Për krТjТmТn e sСoqërТve HEC Ulëz - Shkopet Sh.a, HEC Tiranë-Lanabregas sh.a dhe HEC Bistrica1 dhe Bistrica 2 sh.a , dhe përcaktimin e formës së strukturës së formulës së privatizimit të shoqërive HEC Ulëz-Shkopet sh.a dСe HEC BТstrТca1 dСe BТstrТca 2 sС.a”.

- Ligji Nr. 138/2013, datë 02.05.2013 “Për BurТmet e EnergjТsë së RТnovuesСme”, Т ndryshuar

- LТgjТ Nr.170/2014 “Për RatТfТkТmТn e MarrëvesСjes së Huasë ndërmjet RepublТkës së Shqipërisë dhe Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim për Financimin e ProjektТt për RТmëkëmbjen e SektorТt të EnergjТsë ElektrТke”.

- LТgjТ Nr.7973, datë 26.07.1995 “Për koncesionet dhe pjesëmarrjen e sektorit privat në shërbimet publike dhe infrastrukturë, i ndryshuar.

- LТgjТ Nr. 9470, datë 02.02.2006 “Për një sСtesë në lТgjТn nr.8527, datë 23.9.1999 "Për privatizimin e hidrocentraleve vendore", i ndryshuar.

- Ligji Nr.125/2013 “Për KoncesТonet dСe PartnerТtetТn PublТk PrТvat” Т ndrysСuar. - Ligji Nr. 8987, datë 24.12.2002, “Për krТjТmТn e kusСteve leСtësuese për ndërtТmТn e

burТmeve të reja të prodСТmТt të energjТsë elektrТke”. - Ligji Nr.9901, datë 14.4.2008 “Për tregtarët dСe sСoqërТtë tregtare” Т ndrysСuar. - LТgjТ Nr.10486, datë 26.11.2011 “Për një ndrysСТm në lТgjТn Nr. 8662, datë 18.9.2000

"Për trajtimin si titull ekzekutiv të faturës së konsumit të energjisë elektrike", të ndrysСuar”.

- Ligji Nr. 8662, datë 18.9.2000 "Për trajtimin si titull ekzekutiv të faturës së konsumit të energjisë elektrike", të ndryshuar.

- Ligji Nr.25/2015 “Për një ndrysСТm në lТgjТn Nr. 8662, date 18.09.2000, “Për trajtТmТn sТ tТtull ekzekutТv të faturës së konsumТt të energjТsë elektrТke”, të ndryshuar”.

- LТgjТ Nr.10170, datë 22.10.2009 “Për dТsa sСtesa dСe ndrysСТme në lТgjТn Nr.9643, datë 20.11.2006 "Për prokurТmТn publТk"”, të ndrysСuar.

- LТgjТ Nr. 10126, date 11.05.2009, “Për ratТfТkТmТn e “MarrëvesСjes se garancТsë ndërmjet Republikës se Shqipërisë dhe Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (IBRD) për garantimin e projektit të privatizimit të OSSH sh.a-së”.

- DekretТ Nr. 7476, datë 12.3.1991 “Për LejТmТn dСe Mbrojtjen e Pronës e të VeprТmtarТve PrТvate”.

- VKM Nr.338, date 19.03.2008, “ModelТ Т Tregut të EnergjТsë ElektrТke”. - VKM Nr.539, date 12.08.2004, “Për MТratТmТn e ModelТt TranzТtor të Tregut të

EnergjТsë ElektrТke”. - VKM Nr.424, Datë 26.06.2003, "Për miratimin e strategjisë kombëtare të energjisë

derТ në vТtТn 2015”. - VKM Nr.619, datë 07.09.2011, “Për MТratТmТn e PlanТt Kombëtar të VeprТmТt për

Efiçencën e Energjisë, 2011-2018”. - VKM Nr.797, datë 04.12.2003, “Për krТjТmТn e sСoqërТsë OperatorТ Т SТstemТt të

TransmetТmТt”. - VKM Nr. 171, datë 25.02.2015 “Për MТratТmТn e Planit të Rimëkëmbjes së Sektorit të

EnergjТsë ElektrТke”. - VKM Nr.27, date 19.01.2007 “Për mТratТmТn e rregullave të vlerësТmТt dСe të dСënТes

së koncesТoneve” Т ndrysСuar. - VKM Nr.633 date 03.10.2012 mbТ “LejТmТn e sСoqërТsë KESH sС.a, të Тmportojë

energji elektrike për periudhën 01.10.2012 deri 31.12.2012 për furnizimin e konsumatorëve tariforë dhe mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes”.

250

- VKM Nr.924, date 26.12.2012 mbТ “LejТmТn e sСoqërТsë KESH sС.a, të Тmportojë energji elektrike për periudhën 01.01.2013 deri 01.03.2013 për furnizimin e konsumatorëve tarТforë dСe mbulТmТn e Сumbjeve në sТstemТn e sСpërndarjes”.

- Vendimi i Byrosë së KuvendТt Nr. 29 datë 09.02.2008 “Për ngrТtjen e SСërbТmТt të MonТtorТmТt të ТnstТtucТoneve qe raportojnë dСe Тnformojnë KuvendТn”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 68, datë 23.06.2008 "Për Miratimin Rregullave të Tregut Shqiptar të Energjisë.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 93 datë 16.07.2012 “Për miratimin e dТsa ndrysСТmeve në Rregullat e Tregut të EnergjТsë” i ndryshuar

- Vendimi i BordТt të KomТsТonerëve të ERENr.179, datë 28.12.2012 “Për miratimin e disa ndryshimeve në Rregullat e Tregut të EnergjТsë”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.123, datë 24.10.2008 “Për miratimin e kodit të funksionimit të rrjetit (Kodit të Transmetimit të Energjisë Elektrike)”

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERENr. 9, datë 04.02.2015 “Për Sigurimin e Shërbimeve Ndihmëse dhe të Balancimit të Sistemit Elektroenergjetik

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.100, datë 26.08.2008 “Për mТratТmТn e Kodit të Shpërndarjes së EnergjТsë ElektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.22, datë 24.02.2012 “Për MТratТmТn e Rregullores se Lidhjeve të Reja, Marrëveshjes së Lidhjes së Re dhe Formularit të Aplikimit për Lidhje të Re.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.148, datë 07.12.2011“Për PërcaktТmТn e Çmimeve të Shitjes me Pakicë të Energjisë Elektrike Për Konsumatorët Tarifore Për PerТudСën E Tretë Rregullatore”.

- Vendimi Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 2, datë 10.01.2011 “UdСëzuesТ për Aplikimin dhe Tarifat e Lidhjes se Re apo Modifikimit të Lidhjes Ekzistuese në Rrjetin ElektrТk të OST sС.a”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 145, datë 26.12.2014 “Për përcaktimin e tarТfës të transmetТmТt të energjТsë elektrТke nga OST sС.a për vТtТn 2015“

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 59, datë 29.12.2005 “Për mТratТmТn e metodologjТsë për llogarТtjne e tarТfës së transmetТmТt të energjТsë elektrТke”.

- Vendimi i BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.62 Datë 15.09.2009 “Për mТratТmТn e rregullores “për procedurat e paraqТtjes dСe mТratТmТt te planТt te ТnvestТmeve”.

- Vendimi i BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 79, datë 26.06.2008 “Për mТratТmТn e metodologjisë për llogaritjen e tarifave të operatorit të sistemit të shpërndarjes së energjТsë elektrТke”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 5, datë 21.01.2013 “Për vendosjen e shoqërisë Cez Shpërndarje sh.a, në administrim të përkohshëm dhe emërimin e admТnТstratorТt të sСoqërТse Cez SСpërndarje sС.a”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 4, datë 21.01.2013, “Për Сeqjen e licencave për aktivitetin e Shpërndarjes së Energjisë Elektrike dhe aktivitetit të Furnizimit Publik me Pakicë të Energjisë Elektrike të shoqërisë CEZ shpërndarje sС.a.”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 12, datë 03.03.2009 “Për mТratТmТn e deklaratës rregullatore”.

- Vendimi i Bordit të KomТsТonerëve të ERE Nr. 108, datë 21.10.2011“Për mТratТmТn e kontratës së furnТzТmТt me energjТ elektrТke të klТentëve famТljarë”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 109, datë 21.10.2011 “Për mТratТmТn e kontratës së furnizimit me energji elektrike të klientëve jo-famТljarë”.





251

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.110, datë 21.10.2011 “Për mТratТmТn e rregullores për kushtet minimale të cilësisë së shërbimit të shpërndarjes dhe shitjes së energjТsë elektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.42, datë 22.04.2011, “Për MТratТmТn e Metodologjisë së Llogaritjes të Dëmit Ekonomik shkaktuar Kompanisë Shpërndarëse nga çdo ndërСyrje e palТgjsСme”

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.140, datë 22.11.2013 “Për Miratimin e Rregullores së Alokimit të Kapaciteteve të Interkonjeksionit”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERENr.156, datë 01.12.2014 “MbТ MТratТmТn e Rregullave të Ankandit të Zyrës së Koordinuar të Ankandeve për Evropën Juglindore (SEE CAO)”,

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 14, datë 11.02.2015 “MbТ kërkesën e OST sh.a për rishikimin dhe pezullimin e Vendimit të Bordit të Komisionerëve të ERENr.156, datë 01.12.2014 “MbТ MТratТmТn e Rregullave të Ankandit të Zyrës së Koordinuar të Ankandeve për Evropën Juglindore (SEE CAO)”).

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të Nr. 5, datë 17.01.2014 “MbТ AnkandТn e MuajТt SСkurt 2014 të KapacТteteve të InterkonjeksТonТt”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.96, datë 27.10.2014 “Për licencimin e shoqërisë Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike sh.a, në aktivitetin e sСpërndarjes së energjТsë elektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.56, datë 10.04.2007 “Për mТratТmТn e Rregullores së lehtësimit të hyrjes në rrjet të centraleve të rinj elektrike me kapacitet të përgjТtСsСëm jo më të madС se 5 MW”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 79, datë 26.06.2008 “Për mТratТmТn e metodologjisë për llogaritjen e tarifave të operatorit të sistemit të shpërndarjes së energjТsë elektrТke”

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 147, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e tarТfës të sСpërndarjes së energjТsë elektrТke për perТudСën e tretë rregullatore”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 146, datë 26.12.2014 “Përpërcaktimin e tarifës së shërbimit të shpërndarjes së energjisë elektrike për vitin 2015 në nivelin e tensionit 35 KV”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERENr. 147, datë 26.12.2014 “Për përcaktimin e tarifës mesatare të sСërbТmТt të sСpërndarjes së energjТsë elektrТke për vТtТn 2015”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERENr. 93 Datë 30.11.2010 “Për mТratТmТn e programТt të uljes se Сumbjeve totale per tre perТudСat e rregullТmТt”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.23, datë 25.03.2009 “Mbi Rinovimin e Licencave në Aktivitetin e Prodhimit dhe Tregtimit të Energjisë Elektrike shoqërisë KESH sС.a”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 34, datë13.05.2014 “Për RТnovТmТn e Licencës së Shoqërisë KESH sh.a në AktТvТtetТn e TregtТmТt të EnergjТsë ElektrТke”.

- Vendimi i BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 77, datë 26.06.2008, “Për mТratТmТn e metodologjisë së llogaritjes së tarifës për kompaninë publike të gjenerimit të energjisë elektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 139 Datë 26.12.2014 “Për Përcaktimin e TarТfës së ProdСТmТt të EnergjТsë ElektrТke nga KESH sС.a për vТtТn 2015”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 11, datë 02.03.2009 “Për licencimin e sСoqërТsë “TermocentralТ Vlorë” sh.a për kryerjen e aktivitetit të prodhimit të energjisë elektrТke”.



252

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 108, datë 09.09.2008 “Për mТratТmТn e rregullores për procedurat e licencimit, ndryshimit, transferimit të plotë /të pjesshëm dhe rinovimit të licencave”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 108, date 21.10.2011 “Për mТratТmТn e kontratës për furnТzТmТn e klТentëvë famТljarë”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.109 date 21.10.2011 “Për mТratТmТn e kontratës për furnizimin e klientëvë jo-famТljarë”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.47, datë 04.06.2009 “Për mТratТmТn e marrëvesСjes për pjesëmarrje në treg”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 24, datë 11.04.2007, “Për mТratТmТn e metodologjisë së përcaktimit të çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet e rinj me fuqi të Тnstaluar derТ në 10 MW”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 110, date 21.10.2011 “Për mТratТmТn e rregullores për kushtet minimale të cilësisë së shërbimit të shpërndarjes dhe shitjes së energjТsë elektrТke”.

- Vendimi Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.10, datë 06.02.2014 “MbТ kërkesën e shoqërisë KESH sh.a për rinovimin e licencës në aktivitetin e Furnizuesit Publik me SСumТcë”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.69, datë 30.09.2010 “Rregullat për Garancitë Financiare të Pjesëmarrësve për Regjistrimin në Tregun e Energjisë ElektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 72, datë 24.06.2008 “Për mТratТmТn e kontratës TТp mes FurnТzuesТt PublТk me SСumТcë dСe FurnТzuesТt PublТk me PakТcë” Т ndryshuar.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.11, datë 04.02.2015 për “MbТ mТratТmТn e marrëveshjes për furnizimin me energji elektrike ndërmjet shoqërisë KESH sh.a (Furnizuesi Publik me Shumicë) dhe shoqërisë OSHEE sh.a (Furnizuesi Publik me PakТcë) për vТtТn 2015”.

- VendТmТ Т BordТt te KomТsТonerëve të ERE Nr. 5, datë 26.01.2007, “Për mТratТmТn e metodologjisë së përcaktimit të çmimit të shitjes së energjisë elektrike për të liçensuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet ekzistues me fuqi të Тnstaluar derТ në 10 MW”.

- VendТmТ Т BordТt te KomТsТonerëve të ERE Nr. 150, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet ekzistuese me fuqi të instaluar deri në 10 MW për vТtТn 2012”.

- VendТmТ Т BordТt te KomТsТonerëve të ERE Nr. 149, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet e rinj me fuqi të instaluar deri në 15 MW për vТtТn 2012”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 143 Datë 26.12.2014 “Për rТsСТkТmТn e çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet ekzistuese me fuqi të instaluar deri në 15 MW, për vitet 2013 dСe 2014”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 144, datë 26.12.2014 “Për rishikimin e çmimit unik të shitjes së energjisë elektrike për të licencuarit për prodhimin e energjisë elektrike nga hidrocentralet e rinj me fuqi të instaluar deri në 15 MW për vitet 2013 dСe 2014”.

253

- Vendimi i Bordit të Komisionereve të ERE Nr. 78, date 26.06.2008, “Për mТratТmТn e metodologjisë së llogaritjes së tarifës për furnizuesin publik me shumicë të energjisë elektrТke”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 145, datë 07.12.2011 “Për përcaktТmТn e tarifës së energjisë elektrike për Furnizuesin Publik me Shumicë për periudhën e tretë rregullatore”.

- VendТm Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.80, datë 15.06.2012 “MbТ mТratТmТn e studТmТt për borxСТn e keq”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 87, datë 29.06.2012 “Për rТsСТkТmТn e tarifës së furnizuesit publik me shumicë për periudhën e tretë rregullatore 2012-2014 për akomodimin e efekteve financiare të vendimit të Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 80, datë 15.06.2012 “MbТ mТratТmТn e studТmТt për borxСТn e keq”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve ERE Nr. 99 datë 30.09.2011, “Për mТratТmТn e StudТmТt mbТ BorxСТn e Keq”.

- Vendimi i BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 100, datë 27.12.2006 “Rregullat dСe Procedurat e SСkëmbТmТt të EnergjТsë ElektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 80, datë 26.06.2008, “Për mТratТmТn e metodologjisë së llogaritjes së tarifës për furnizuesin publik me pakicë të energjisë elektrТke”.

- VendТmТ Т BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr. 80, datë 23. 10. 2009 “Për mТratТmТn e modelit te kontratës së shitblerjes së energjisë elektrike ndërmjet KESH sh.a. (FPSH) dСe ProdСuesve të Vegjël të EnergjТsë (PVE)” Т ndrysСuar

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 148, datë 26.12.2014 “Për përcaktimin e çmimeve të shitjes me pakicë të energjisë elektrike për konsumatorët tariforë për vТtТn 2015”.

- Vendimi Т BordТt të KomТsТonerëve të ERENr. 21, datë 14.02.2008 “Për përcaktТmТn e çmimeve të shitjes me pakicë të energjisë elektrike për konsumatorët tarifore për periudhën 1 Mars 2008 – 28 SСkurt 2009”.

- Vendimi i BordТt të KomТsТonerëve të ERE Nr.1, datë 02.02.2015 “MbТ mТratТmТn e marrëveshjes midis KESH sh.a. dhe OST sh.a. për shitblerjen e energjisë elektrike për mbulТmТn e Сumbjeve teknТke në sТstemТn e transmetТmТt për vТtТn 2015”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.6, datë 02.02.2015 “Mbi kërkesën e OST sh.a. për rishikimin dhe pezullimin e vendimit Nr. 141, datë 26.12.2014 të Bordit të Komisionerëve të ERE-S “Për përcaktimin e tarifës së shërbimeve ndihmëse për vitin 2015”.

- Vendimi i të Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 9, datë 04.02.2015 “MbТ mТratТmТn e marrëveshjes midis KESH sС.a. dСe OST sС.a.“Për sТgurТmТn e sСërbТmeve ndТСmëse dhe të balancimit të sistemit elektroenergjitik”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 23, datë 24.02.2012 “Për mТratТmТn e dТsa ndrysСТmeve në rregullat e tregut të energjТsë elektrТke”.

- Vendimi i BordТt të KomТsТonerëve të ERENr. 1, date 10.01.2011 “Për mТratТmТn e rregullave dСe proçedurave të sСТtjes së energjТsë elektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 1, date 09.01.2009 “Për mТratТmТn e rregullave dhe proçedurave të sСТtjes së energjТsë elektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.30, datë 23.03.2011“Rregullore e procedurave të blerjes nga KESH sh.a.,(KESH Gen/ FPSH)të energjisë elektrike, nga tregtarët vendas dСe të Сuaj”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.42, datë 25.05.2009 “Për mТratТmТn e rregullave dhe procedurave standarte të prokurimit të energjisë elektrike nga OSSH sС.a.”




254

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 130, datë 03.12.2014 “Mbi procedurat për blerjen e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes nga OperatorТ Т SСpërndarjes se EnergjТse ElektrТke sС.a (OSSHE sС.a)”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 150, datë 30.12.2013 “MbТ prokurТmТn e energjisë elektrike për mbulimin e humbjeve në sistemin e shpërndarjes, që nuk mbuloСet nga prokurТmТ vjetor”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 9, datë 06.02.2014 mbi një shtesë në “Rregulloren mbТ procedurat e emërТmТt të admТnТstratorТt dСe kompetencat e tТj, në zbatim te nenit 18, pika 4/c te lТgjТt nr. 9072, date 22.05.2003 “Për SektorТn e EnergjТsë ElektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERENr. 12, datë 06.02.2015 “Për mТratТmТn e marrëveshjes për shitblerjen e energjisë elektrike ndërmjet KESH sh.a dhe OSHEE sh.a për tepricat e energjisë elektrike, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdha me qëllТm plotësТmТn e Сumbjeve në rrjetТn e sСpërndarjes për vТtТn 2015”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 12, datë 28.01.2008 “Për miratimin e kohëzgjatjes për faturimin aforfe për abonentët familjarë pa matës të energjisë elektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr. 104, datë 22.12.2009 Për miratimin e kohëzgjatjes për faturimin aforfe për abonentët familjarë pa matës të energjisë elektrТke”.

- Vendimi i Bordit të Komisionerëve të ERE Nr.146, datë 24.12.2013 Bordit të Komisionerëve të ERE “MbТ kërkesën e CEZ Shpërndarje sh.a në administrim të përkohshëm për vendosjen e faturimit aforfe

- Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr.133 datë 14.12. 2009 “Për dТsa rekomandime për Entin Rregullator të Energjisë në lidhje me aplikimin për tarifat e reja të energjТsë elektrТke për vТtТn 2010 nga KESH sС.a, OST sС.a dСe OSSH sС.a”

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 43 datë 28.12.2006 “PolТtТka Kombëtare e Konkurencës”.

- VendimТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 90, datë 07.10.2008 “Për dТsa rekomandime për liberalizimin dhe rrijen e konkurrencës në sektorin e energjisë elektrТke”.

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 90, datë 07.10.2008 “HetТmТ Т PërgjТtСsСëm në Sektorin e Energjisë (Pjesa e parë - EnergjТa ElektrТke)”.

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 215, datë 10.02.2012, Nr. 222, datë 11.04.2012 dhe Nr. 246, datë 09.10.2012 (Hetimi i thelluar në tregun e sigurimit të detyruesСëm motorТk ndaj palëve të treta (MTPL)” Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr.135, datë 21.12.2009, Nr. 154, datë 01.10.2010 “HetТmТ Т tСelluar në tregun e prokurimeve të automjeteve të reja.

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 275, datë 25.03.2013 dhe Nr. 303 datë 16.01.2014 (Hetimi i thelluar në tregun e telefonisë celulare me pakicë ndaj ndërmarrjes “Vodafone AlbanТa” sС.a)

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 233, datë 16.07.2012, Nr. 253, datë 03.12.2012 dhe Nr. 291, datë 23.07.2013 (Hetimi i thelluar në tregun e prodhimit, importit dhe tregtimit me shumicë të çimentos 42.5 rifuxho dhe të paketuar ndaj ndërmarrjeve “Antea Cement” sС.a, “FusСë-Krujë Cement Factory”, sС.p.k, “EurotecС Cement” sСpk, “Elbasan Cement Factory” sСpk dСe “Colacem AlbanТa” sСpk”).

- Vendim i Komisionit të KonkurrencësNr. 57, Datë 01. 10. 2007 (Marrëveshja në Tregun e Prodhimit dhe Tregtimit të Bukës në Qarkun e Fierit dhe Qytetin e Vlorës)

255

- Vendim i Komisionit të KonkurrencësNr.126, datë 08.10.2009 (Marrëveshja në tregun e importit të grurit dhe prodhimit të miellТt mТdТs ndërmarrjeve “Atlas” sС.a dСe “Bloja” sС.a)

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 56, datë 24.09.2007 (Marrëveshja në Tregun e Prodhimit të Betonit në Qarkun e Tiranës)

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 154, datë 01.10.2010 (Marrëveshja në tregun e prokurimeve të automjeteve të reja).

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 338, date 11.11.2014 (Përjashtimi individual nga ndalimi i marrëveshjes-tТp mes sСoqërТsë “DТgТtalb” sС.a dСe Operatorëve Televizivë)

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 116, datë 29. 05. 2009 (Përjashtimi nga ndalТmТ Т marrëvesСjes mТdТs “TТrana InternatТonal AТrport” sС.p.k dСe “AIR BP AlbanТa” sС.a “Për sТgurТmТn e depozТtТmТt dСe tregtТmТt të karburantТt për avТonë, sТ dhe të shërbimit të furnizimit të avionëve në Aeroportin Ndërkombëtar të Tiranës “Nënë Tereza”)

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës.59, datë 09.11.2007 (Abuzimi me Pozitën Dominuese nga shoqëritë AMC dhe Vodafone Albania).

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr.150, datë 20.07.2010 (Abuzimi me pozitën dominuese në tregun e prodhimit te produktit lëndë djegëse diesel D2 nga shoqëria “ARMO” sС.a).

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 221, Datë 11.04.2012 (Abuzimi me pozitën dominuese në tregun e ngarkim-shkarkimit të gazit të lëngshëm të naftës në rrugë detare nga sСoqërТa “Romano Port” sС.a).

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 111, datë 15.05.2009 (Shit-blerja e 76 % të aksioneve të ndërmarrjes OSSH sh.a nga Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës tek shoqëria Cez a.s)

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr.152 Datë 21.07.2010 (Shit-blerja e 50% të Kuotave të sСoqërТsë “EnergjТ AsСta” sС.p.k, nga sСoqërТa “Verbund InternatТonal” GbmH tek sСoqërТa “EVN” AG)

- Vendim i Komisionit të Konkurrencës Nr. 281, datë 30.04.2013 dhe Nr. 282, datë 30.04.2013 (Shit-blerja e aksТoneve të sСoqërТsë “HEC Ulëz SСkopet” sС.a, dСe “Hec BТstrТca 1, BТstrТca 2” sС.a tek sСoqërТa Kurum InternatТonal sС.a)

- Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr.133, datë 14.12.2009 “Për dТsa rekomandime për Entin Rregullator të Energjisë në lidhje me aplikimin për tarifat e reja të energjТsë elektrТke për vТtТn 2010 nga KESH sС.a, OST sС.a dСe OSSH sС.a”.

- VendТmТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 159, datë 19.11.2010 “Për dТsa rekomandime për rritjen e konkurrencës në tregun e energjТsë elektrТke.”.

- VendТmТ Т KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.334, datë 31.10.2014 “Për dТsa rekomandime që do të çonin në rritjen e konkurrencës në tregun e prokurimit të energjТsë elektrТke për mbulТmТn e Сumbjeve në rrjetТn e sСpërndarjes”.

- Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 301, datë 06.12.2013 “Për vlerësТmТn e ankesës së ndërmarrjes “GEN-I” në tregun e tregtТmТt me sСumТcë të energjТsë elektrike.

- Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr. 367, datë 04.06.2015 “Për përjashtimin nga ndalimi të Marrëveshjes për shit-blerjen e energjisë elektrike ndërmjet KESH dhe OSHEE, për tepricat e energjisë elektrike, përfshirë tepricat në kushtet e prurjeve të mëdСa, me qëllТm plotësТmТn e Сumbjeve në rrjetТn e sСpërndarjes për vТtТn 2015”

- Vendimi i Komisionit të Konkurrencës Nr.334, datë 31.10.2014 “Për disa rekomandime për rritjen e konkurrencës në tregun e prokurimit të energjisë elektrike për mbulТmТn e Сumbjeve në rrjetТn e sСpërndarjes”.

256

- Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr.67, datë 24.12.2007 “Për vendosje sanksТonТ ТndТvТdual ndaj Z. Kajo Hallka”.

- Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 185, datë 07.04.2011 “Për marrjen e masave të përkohshme për ndalimin e marrëveshjes në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qytetТn e Vlorës”.

- Vendimi i KomisionТt të Konkurrencës Nr. 191, datë 31.05.2011 “Për Сapjen e procedurës së hetimit të thelluar në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qytetin e Vlorës’

- Vendimi i KomТsТonТt të Konkurrencës Nr. 184, datë 07.04.2011 “Për Сapjen e procedurës së hetimit paraprak në tregun e prodhimit dhe tregtimit të bukës në qytetin e Vlorës”. 7. Vendim Gjykate në Shqipëri

- Vendimi i Gjykatës së Shkallës së Parë Tiranë Nr. 5690 Akti, datë 04.06.2012, - Vendimi i Gjykatës Administrative të Shkallës së Parë Tiranë Nr.2129 Akti, datë

16.02.2015.

8. Marrëveshje

- Marrëveshja ndërmjet qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Komunitetit Evropian lidhur me aplikimin e ligjeve të tyre mbi konkurrencën (1995) Fletore Zyrtare L95/47.

- Stabilisation and Association Agreement between the European Communities and their Member States, of the one part, and the Republic of Albania, of the other part (Marrëveshja e Stabilizim Asocimit), Nr. 8164/06, datë 22 Maj 2006.

- Interim Agreement on Trade and trade-related matters between the European Community, of the one part, and the Republic of Albania, of the other part (Marrëveshja e ndwrmjetme (interim)), Nr. 8154/06 datë 22 Maj 2006 (hyrja në fuqi 1 dhjetor 2006).

- Memorandumi i Mirëkuptimit (Memorandum of Understanding) Nr.7377 Prot, datë 15.12.2014 ndërmjet Bereket EnerjТ ÜretТm A.Ş dhe Ministrisë së Energjisë dhe Industrisë (MEI).

- Marrëveshja Nr.1283, datë 13.02.2015 e nënshkruar ndërmjet shoqërisë KESH sh.a (shoqëria mëmë) dhe shoqërisë TEC Vlora sh.a. (shoqëria bijë).

9. Faqe Interneti (website)

- www.europa.eu - www.ligjet.org - www.energy-community.org - www.caa.gov.al - www.ere.gov.al - www.mei.gov.al - www.kesh.al - www.ost.al - www.seecao.com - www.oshee.al - www.kek-energy.com. - www.lagie.gr. - www.hupx.hu.

http://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0CB0QFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.bereketenerji.com.tr%2F&ei=Ah2RVYrTIsqrUaaggogF&usg=AFQjCNHQZ1X0KLyA4hkhD9F5fvd-F6K5kw&sig2=exxvWi1HJuLKJgh9tG9tKA&bvm=bv.96783405,d.d24

http://www.europa.eu/

http://www.ligjet.org/

http://www.energy-community.org/

http://www.caa.gov.al/

http://www.ere.gov.al/

http://www.mei.gov.al/

http://www.kesh.al/

http://www.ost.al/

http://www.seecao.com/

http://www.oshee.al/

http://www.kek-energy.com/

http://www.lagie.gr/

http://www.hupx.hu/