UNIWERSYTET SZCZECINSKI

NR 58 MATERIALY * KONFERENCJE 2000

WALER1A BOGUSZSzkola Podstawowa nr 16Legnica

CZYNNIK1 OBCI4ZENIA PSYCHICZNEGOW ZAWOBZXE NAUCZYCBELSKIM

Nauczyciel, ktory ma dobrze wypelnic misj? XXI wieku i odgrywac dy-dalctyczno-wychowawcz^ rol?, musi procz wyrazistej osobowosci, kompetencjii tworczego dzialania prezentowac dobr^ kondycj? psychiczn^. Podczas wyko-nywanej profesji jest w pelni uzasadnione dobre samopoczucie, podparte gl?bo-k^ wiedz^, pozbawione l?kow i stresow. Jednostka, ktora odznacza si? znako-mit^ kondycj^ zawodowq. bez przeszkod realizuje nakreslone cele. Jesli sklad-nilci kondycji zostaj^ zaldocone, mozemy mowic 0 tak zwanym fizycznymi emocjonalnym obciqzeniu [Skwara, 1998], ktore to kladzie cien na efektyw-nosc pracy i prawidlowe funkcjonowanie samej jednostki.

Praca pedagogiczna wymaga duzego zaangazowania, poswi?cenia, pozo-stawania w bliskich, podmiotowych relacjach z uczniami, co nie idzie w parzez wysokim statusem spolecznym zawodu i wystarczaj^c^ gratyfikacj^ finanso-wg.. Wskutek tego profesja ta staje si? zrodlem wielu negatywnych emocji, comoze spowodowac niech?c do ponoszenia dalszych, szczegolnych wysilkow[Wojciechowska, 1990]. Coraz cz?sciej nasilaj^ si? objawy wypalenia zawodo-wego, ktore powoduj^ poczucie dyskomfortu podczas wykonywanej pracy.

176 Waleria Bogiisz

Wiele badan w zakresie pedeutologii wykazato, ze zawod nauczycielawi^ze si§ z roznymi czynnikami psychospolecznymi, ktore moga obnizyc kon-dycj? psychiczn^ zaktocaj^c sfer? emocjonaln .̂ Jednym z najwazniejszych jestsires o duzym nasileniu, ktoremu czfsto towarzyszq. dodatkowe czynniki pod-miotowe (oczekiwania i cele zawodowe, rozbieznosc mi?dzy oczekiwaniamia realnosci^ zycia zawodowego, poziom idealizmu, nieswiadome motywacjezawodowe, zasoby i kompetencje profesjonalne, w szczegolnosci spoleczne, in-terpersonalne) i srodowiskowe (wymagania w stosunku do pracy, warunki wy-konywania zawodu, ldimat emocjonalno-spoleczny) w miejscu pracy [S?k,1994].

Od polowy lat siedemdziesi^tych skutki dhigotrwalych warunkow streso-wych w pracy sa ujmowane w postaci syndromu wypalenia zawodowego [Man-cini i inni, 1984; cyt. za Tucholsk^, 1996], R.S. Lazarus i S. Folkman [1984]opisali radzenie sobie ze stresem na gruncie wypalenia zawodowego jako re-zultat zderzen stres-przeciqzenie. Zdaniem U. Schaarschmidta [1998], tresci^zjawiska wypalenia zawodowego w koncepcji stresu Lazarusa sq. trzy obszaryzwi^zane z:

- prac^,- odpornosci^ w stosunku do obciqzen,- sferq. emocjonaln .̂Badani nauczyciele [Bogusz, 1997] wymienili wiele przyczyn utrudniaj -̂

cych proces dydaktyczno-wychowawczy. nimi:- poczucie napi^cia wewnftrznego wynikaj^ce z nadmiaru samokontroli,- brak ciqglego doskonalenia,- stres zawodowy i psychiczne wypalanie si§,- destrukcyjne oddzialywanie sytuacji w kraju na zachowanie uczniow,- brak dowartosciowania w pracy,- brak perspektywy awansu,- niski prestiz i niskie zarobki.Zestawienie analizy czynnikowej doprowadzilo do wyodr^bnienia pi^ciu

podstawowych wymiarow stresu w zawodzie nauczycielskim [Boyle i inni,1995; zaTucholsk^, 1996]. S3, to:

- przeci^zenie prac^,- potrzeba zawodowego uznania,

Czynniki obciqienia psychicznego w zawodzie nauczycielskim 177

- niewlasciwe zachowanie uczniow,- czas jako zrodlo trudnosci,- niedostateczne relacje interpersonalne w szkole.Innym czynnikiem zwi^kszaj^cym prawdopodobienstwo psychicznego

obci^zenia (wypalenia) jest czas kontaktu nauczyciela z uczniem. Bardzo praw-dopodobne, ze duza liczba godzin pracy (kontaktu z uczniami), jaka przypadana nauczyciela jest skorelowana z wyst?powaniem uczucia nudy, stresu, zm?-czenia [Maslach, 1994],

Kolejny czynnik koreluj^cy z pojawieniem si? omawianego syndromu tomonotonia. Praca monotonna jest jednostajna, latwa. Narazeni s^ ci nauczycie-le, ktorzy:

- dobrze opanowali material, jaki majq. do przekazania uczniom (nauczy-cielska rutyna),

- maj^ do czynienia z uczniami nie zadaj^cymi wielu pytan i sq. nastawie-ni na przyswajanie wiedzy,

- majq. styl prowadzenia zaj?c w niewielkim stopniu dopuszczajqcyzmiany i umozliwiaj^cy inicjatyw? uczniow (lekcja przebiega w bardzoprzewidywalny sposob).

Ten rodzaj pracy wymaga ci^glej koncentracji uwagi i przebiega w niezmien-nych warunkach i na „sil?” tworzonych okolicznosciach [Ratajczak, 1988].

Kolejny przyczyn^ wypalenia zawodowego jest nauczycielska samotnosc[Dol?ga, 1998], Mimo iz powszechnie wiadomo, ze nauczyciel pracuje w wiel-kim skupisku spolecznym, to jednak istotne aspekty profesjonalnego funk-cjonowania nauczyciela, w ktorych wyraznie mozna dostrzec sytuacje i okolicz-nosci przebiegu ich pracy wskazujqce na prawdopodobienstwo pojawienia si?negatywnych przezyc zwi^zanych z poczuciem samotnosci. T? nauczycielskasamotnosc spoleczn^ i emocjonalnq. wymieniona autorka przedstawia nast?pu-j^co:

a) nauczyciele pracuje prawie zawsze w izolacji od kolegow i kolezanek,relacje z uczniami sq. psychologicznie inne niz relacje z innymi nauczy-cielami;

b) na stanowisku nie koordynuj^ pracy i nie kooperuj^ z innymi nauczy-cielami, jesli zas koordynujg. swoje zadanie zawodowe to raczej posred-nio, poza aktualnie realizowanym zadaniem;

178 Waleria Bogusz

c) w typowych warunkach polskiej szlcofy nauczyciele niezwykle rzadkowchodz^ w swojej pracy w kontakty z przedstawicielami innych zawo-dow, kontaktuj% si? z innymi ludzmi doroslymi poza gronem nauczy-cieli i rodzicami uczniow;

d) nauczyciele maj^ swiadomosc wysokich standardow profesjonalnychi osobowych stawianych im przez otoczenie, co wywohije koniecznoscstalej weryfikacji wartosci wymaganych kompetencji zawodowych;

e) struktura wladzy jest hierarchiczna, a wi?c moze si? przyczynic do blo-kowania bardziej otwartych relacji interpersonalnych, co prowadzi cza-sem do przeswiadczenia o koniecznosci walki z administracj^ szkoln^aby realizowac cele pedagogiczne;

f) zmiennosc, niestabilnosc, a cz?sto przewidywalnosc zdarzen wynikaj%-cych z dynamiki procesow wychowania wymuszaj^ koniecznosc pozo-stawania w ciqglej gotowosci do natychmiastowej (adekwatnej do po-trzeb) reakcji;

g) nauczyciele na co dzien odczuwaj^ tak zwan^ specyfik? pokoju nauczy-cielskiego, mog^cego pelnic funkcj? spolecznego wsparcia, cz?sciejjednak b?d^cego terenem zderzenia i konfliktu przygotowania profesjo-nalnego z codzienn^ praktyk^ [Janowski, 1995; Konarzewski, 1995].

Jak podkresla A. Janowski [1995], pojedynczy nauczyciel jest bardziej samotnymi?dzy swoimi kolegami w pracy, niz mogloby si? to wydawac.

Wsrod wielu destruktywnych czynnikow, wplywajqcych na kondycj? za-wodow^ nauczycieli, znajduje si? obciqzenie zawodowe [Bogusz, 1998]. Pro-blematyka tych obci^zen jest przedmiotem nieustannego, zywego zaintereso-wania srodowiska pedagogicznego. Sumienny nauczyciel jest obci^zony nad-miarem obowi^zkow szkolnych, wskutek czego ci^gle odczuwa zm?czenie,z czym wi^ze si? poczucie niewywiqzywania si? z zadan, mimo usilnych staran[Krawcewicz, 1981]. Jest przeciqzony i zm?czony. Problematyk? zm?czeniaw kontekscie wypalenia zawodowego badal Burisch [1994]. Jego koncepcj?dokladnie opisal Gaida [1998]. Autor szczegofowo zanalizowal kategorie zm?-czenia, wymieniajqc w szczegolnosci:

- ostrzegawcze symptomy fazy pocz^tkowej,- obnizony poziom zaangazowania,- niewlasciwe relacje emocjonalne (poczucie winy),

Czynniki obciqienia psychicznego w zawodzie nanczycielskim 179

- obnizenie funkcji psychicznych,- splycenie sfery emocjonalnej i zycia spolecznego,- zaklocenie relacji psychosomatycznych,- rozpacz w kontekscie egzystencjalnosci zycia.

Wiele symptomow dlugotrwalego zm?czenia psychicznego moze doprowadzicdo zaburzen funkcjonalnych, ktore zaldocajq. prawidlowe zawodowe spelnianiesi? nauczycieli [Gaida, 1998, za Burisch].

Zdaniera Karolczak-Biemackiej [1994] bardzo istotn^ rol? odgrywa moz-liwosc zaspokajania potrzeb, a w szczegolnosci autorytetu, pragnieri zwiqza-nych z egzystencj^ i osobistym rozwojem jednostki.

Respektuj^c powyzszy dorobek naukowy (krajowy i zagraniczny), podj?-lam si? ustalenia czynnikow obci^zenia psychicznego nauczycieli pracuj^cychw Legnicy [Bogusz, 1998]. Za pomoc^ kwestionariusza zachowan i przezycdotyczqcych pracy (AVEM), ktorego podlozem teoretycznym jest koncepcjacopingii (radzenia sobie ze stresem) Lazarusa [Schaarschmidt, 1998], postano-wilam zbadac przyczyny wypalenia zawodowego, uwzgl?dniaj^c warunki pracyi cechy osobowe pracownika. Zjawisko wypalenia si? uznano za glowny wy-znacznik kondycji psychicznej legnickich nauczycieli pracujqcych w roznychtypach szkol [Ronginska, Bogusz; 1999]. Uzyskane wyniki badari pozwolily nawyodr?bnienie czterech odmiennych typow zachowan i przezyc, zwi^zanych zestresem w pracy. Kazdy wzor (typ) wedlug kwestionariusza pozwala okreslicstan zdrowia psychicznego badanych nauczycieli (N = 274):

- typ G-wzorzec idealnych zachowan,- typ S-wzorzec oszcz?dny,- typ A-model ryzyka-nadmiernie obci^zony,- typ B-wzorzec obrazuj^cy tzw. „wypalenie zawodowe”.Analiza wynilcow w slcali staninowej inforaiuje nas, ze przyczyn

powyzszego stanu tej grupy nauczycieli jest wiele-wykres 2. Hierarchiaczynnikow wypalenia zawodowego przedstawia si? nast?puj^co:

1. Wysokie zaangazowanie zawodowe (VB).2. Brak wsparcia spolecznego SU).3. Wysokie (niezaspokojone) ambicje zawodowe (BE).4. Niezadowolenie z zycia (LZ).5. Niewielkie poczucie sukcesu w zawodzie (EE).

180 Waleria Bogiisz

6 Dose wysoka sklonnosc do perfekcji (PS).7. Dose wysokie subiektywne znaezenie pracy (BA).8. Maio klarowna strategia rozwi^zywania problemow (OP).9. Zanizona zdolnosc do dystansowania si? w pracy (DF).

10. Tendencja do rezygnaeji w sytuacji porazki (RT).11. Lekko zachwiany spokoj i wewn?trzna rownowaga (IR).

N=274

%

_

immmm-sBSH

•Ja£.1

50-

V '3» i

wrnmmmBgMBMpBBMf ;

'’

f

IB V - : V

mm: ; ::mm ,aSSSS M

! V * .mV:

HS&20 msnBmH-

MB1 :

is:si ?

&10 :

11- is®:4

HRS !£Jmm IIn

umMMMssim mm mmHP aaiasi0TypG TypS TypA TypB

i

Wykres 1. Rozkiad 4 AVEM- typow dla populacji nauczycieli LegnicyZrodlo: opracowanie wlasne.

Czynniki obciqzenia psychicznego w zawodzie nanczycielskim 181

9876

skalastaninowa >

-~ ~

.

.' . ' ‘ i . v P V . : ' /

i

W Si Siffliaa

i n mmm. l I Im %M1KM -r -:: . 1.1L

Imm• :: p

u;:: 1SS.<ff4-1 isi Ir rL: r

» i?i sSi'

I I HI3- E

: _- ,•

mm ma2 msis- 11iB fit m% m

vv:;' tm

m iii1 is mm E•V

^ IfI;? Pmmi :If! St?M11 $II i $K v3 If H!5i SiP ISH :& it 11i

ssIIm m r. PI' MlI mS' .. isI f§HiBIS lM mm Mi!8 : 'i m m. . .1 .**>

BA BE VB PS DF RT OP IR EE LZ SUczynniki

Wykres 2. Czynnilci wypalenia zawodowego legnickich nauczycieliZrodlo: opracowanie wlasne.

Przyczyny te nie nowe. Swiadczq. o duzym obci^zeniu psychicznym w zawo-dzie nauczycielskim. Zebrany material empiryczny pozwala okreslic kondycjepsychicznq. badanych pedagogow oraz wskazuje najej zroznicowanie i czynni-ki, ktore sq. przyczyny nieefektywnego funkcjonowania w zawodzie; zjawiskawypalenia zawodowego (typ ryzyka A i typ B).

Niska kondycja profesjonalna kladzie cien na dobrq. organizacj? pracy orazkontakty interpersonalne z zespolem klasowym, a w dalszej kolejnosci na zlesamopoczucie samego nauczyciela. Nie ulega w^tpliwosci, ze zawod nauczy-ciela nalezy do tych, ktore nie przynosz^ wymiernych korzysci. Praca ta jestwyjqtkowa, owocuje w blizszej b^dz dalszej przyszlosci, Iecz rzadko w katego-

riach materialnych.

182 Waleria Bogiisz

PODSUMOWANIE

Wszystkim zalezy na dobrych i efektywnych szkofach. Rozbiezne sg. jed-nak poglgdy na temat okreslenia dobrej szkcdy i ceny, jakg. trzeba za nig. zapta-cic. Cz?sto koszty ponoszg. wszyscy, czyli uczniowie i nauczyciele. Jednak pokillcu latach edukacji uczniowie opuszczaj^ mury szkoly, natomiast pedagodzypracujg, dalej, albo „od poczgtku” , Iecz z inng. grup^ mlodziezy. Od ich kompe-tencji, tworczego dziaiania, ich motywacji zalezy korzystny bgdz nieudanyprzebieg szkolnego procesu uczenia. Informacje o dobrej kondycji zawodowejnauczycieli tu i teraz oraz w przyszlosci coraz bardziej interesujg. opini^ spo-ieczn^ (rodzicow). Z trosk^ obserwujg. post^p lub trudnosci swojego dzieckaw szkole oraz zaktocajgce czynniki powodujgce nieefektywne jego funkcjono-wanie w pracy.

Wysolci poziom szkoly powinien dodatnio wplywac na funkcjonowaniewspolczesnego nauczyciela i wszechstronnie wspierac jego dydaktyczno-wy-chowawcze powinnosci.

LITERATURA

Bogusz W.: Badania empiiyczne kondycjipsychicznej nauczycieli naprzykladzie miastaLegnicy. W: Zdrowie psychiczne w zawodzie nauczycielskim. Red. T. Ronginska,W. Gaida, U. Schaarschmidt. Zielona G6ra-Potsdam 1998.

Burisch M.: Das Burnour - Syndrom - Theorie der inneren Erschopfung. Springer,Berlin-Heideiberg 1989.

Gaida W.: Zmqczenie psychiczne w kontekscie wypalenia zawodowego. W: Zdrowiepsychiczne w zawodzie nauczycielskim. Red. T. Ronginska, W. Gaida, U. Schaar-schmidt. Zielona Gora-Potsdam 1998.

Karolczak-Biernacka B.: Kondycja psychiczna nauczycieli. „Dyrektor Szkoly” 1994,nr 2, 3.

Konarzewski IC.: Sztuka nauczania- szkola. Warszawa 1994.Krawcewicz S.: Wspolczesne problemy zawodu nauczyciela. Warszawa 1979.Lazarus R.: Paradygmat stresu i radzenia sobie. „Nowiny Psychologiczne” 1986, nr 3, 4.

Czynniki obciqzenia psychicznego w zawodzie nauczycielskim 183

Lazarus R.S., Folkman S.: Stress appraisal and coping. Springer, New York 1984.Maslach Ch.: Wypalenie siq: ntrata troski o czlowieka. W: P.G. Zimbardo: Psychologia

izycie. Warszawa 1994.Ratajczak Z.: Stres — radzenie sobie - koszty psychologiczne. W: Czlowiek w sytuacji

stresu. Red. I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak. Katowice 1980.Ronginska T., Bogusz W.: Kondycja psychiczna legnickich nauczycieli w swietle badan

empirycznych. W: Diagnoza edukacyjna. Red. B. Niemierko, B. Machowska. Leg-nica 1999.

Schaarschmidt U.: Das Konzept der psychischen Gesandheit im Zusammenhang mitArbeit and Beruf and Operationalisierung im diagnostischen Instrument AVEM.W: Zdrowie psychiczne w zawodzie nauczycielskim. Red. T. Ronginska, W. Gaida,U. Schaarschmidt. Zielona Gora-Potsdam 1998.

S?k H.: Wypalenie zawodowe a nauczycieli. Spoleczne i podmiotowe uwarunkowania.W: Edakacja wobec zmiany spolecznej. Red. J. Brzezinski, L. Witkowski. Poznan-Torun 1994.

Tuchowska S.: Stres w zawodzie nauczyciela. „Psychologia Wychowawcza” 1996, nr 5.