USPON I PAD NEOLIBERALNE DOGME

Dejvid Harvi: Kratka istorija neoliberalizma. Novi Sad: Mediterran Publishing, 2012.

Ukoliko bi bilo neophodno izdvojiti najreprezentativniji primer literature koja se protekle tri decenije pisala kao kritička reakcija na neoliberalnu teoriju i praksu, onda bi to bez ikakve sumnje bila knjiga Dejvida Harvija (David Harvey) Kratka istorija neoliberalizma, objavljena 2005. godine na engleskom jeziku, dok se na srpskom jeziku pojavila 2012, u izdanju novosadske izdavačke kuće Mediterran publishing. Prevod Kratke istorije neoliberalizma na srpski jezik omogući će domaćoj čitalačkoj publici da se bolje upozna sa idejama ovog eminentnog društvenog naučnika, a koje je do sada bilo moguće uglavnom zahvaljujući prevodu nekolicine njegovih tekstova koji su se pojavili u pojedinim naučnim časopisima i zbornicima radova. O Dejvidu Harviju se danas piše i govori kao o jednom od najznačajnijih savremenih autora u oblasti društveno-humanističkih nauka, pri čemu je reč o čoveku iza kojeg stoji višedecenijska intelektualna karijera, tokom koje je nastao izuzetno bogat opus naučnih radova. Harvi se prvobitno afirmisao kao geograf, da bi ga njegova kasnija interesovanja navela na izučavanje problema koji tradicionalno pripadaju domenu sociologije i ekonomije, što je rezultiralo uspostavljanjem veze između geografije, sociologije, ekonomije i ostalih društvenih nauka, veze koja je evidentna u svim njegovim analizama. Osim toga, važno je istaći da je u pitanju autor čija se naučna delatnost odvija u okviru marksističke paradigme, što je jedna od glavnih osobenosti celokupnog njegovog rada. Među njegovim brojnim studijama posebno treba izdvojiti Društvenu pravdu i grad (1973), Granice kapitala (1982), Urbano iskustvo (1989), Novi imperijalizam (2003), kao i njegovu najnoviju knjigu Pobunjeni gradovi: od Prava na grad do Urbane revolucije (2012).

Glavna namera autora Kratke istorije neoliberalizma bila je da čitaocu objasni kako je jedna političko-ekonomska doktrina, koja je dosta dugo, osuđena kao ekstremizam, tavorila u intelektualnoj izolaciji i akademskoj pomrčini, gotovo naprečac ostvarila hegemoniju u nauci, politici, pa čak i u svakodnevnom (zdravorazumskom) načinu razmišljanja. Ipak, posmatrano iz današnje perspektive, čini se kao da je njen autor, naslućujući skorašnju krizu neoliberalnog kapitalizma, pored toga želeo da objavi početak kraja poslednje utopije dvadesetog veka. Kako Harvi već na uvodnim stranicama svoje knjige piše ,,[n]eoliberalizam se na prvi pogled čini kao teorija koja objašnjava prakse političke ekonomije, a koja tvrdi da čovekova dobrobit može biti najbolje unapređena dopuštanjem sloboda preduzetničkih aktivnosti pojedinaca i veština u sklopu institucionalnog okvira, koji karakterišu jaka prava privatne svojine, slobodno tržište i slobodna trgovina. Uloga države jeste da stvori i očuva institucionalni okvir saobrazan takvim praksama… tamo gde tržišta ne egzistiraju (u oblastima kao što su, recimo, uređenje zemljišta, vode, obrazovanje, zdravstvena zaštita, socijalna sigurnost ili zagađenje životne sredine) ona moraju biti stvorena, i akcijom države ako je neophodno’’ (str. 14-15). Već na osnovu ovog konciznog opisa glavnih obeležja neoliberalne teorije, može se zaključiti da je primena takvih ideja u praksi predstavljala temeljno razaranje glavnih tekovina socijalne države, odnosno, kraj politike državnog intervencionizma, koja je na Zapadu sprovođena nakon Drugog svetskog rata, pod patronatom ekonomske doktrine Džona Majnarda Kejnza (John Maynard Keynes). U radovima neoliberalnih mislilaca, poput Fridriha fon Hajeka (Friedrich von Hayek), Luviga fon Mizesa (Ludwig von Mises) i Miltona Fridmana (Milton Friedman) bili su pohranjeni strahovi

od pojave fašizma i komunizma, pa se zbog toga pod snažnim udarom njihove kritike našao koncept dirigovane ekonomije, koji je bio karakterističan upravo za fašističke i komunističke države. Međutim, njihova kritika uplitanja države u ekonomiju nije se zaustavila na tome, već se nastavila odbacivanjem kejnzijanske socijalne države, odnosno, završila se zahtevom za potpunim povlačenjem države iz sfere ekonomije.

Ozbiljna ekonomska kriza koja je nastupila 1970-ih, delovala je poput signala za uzbunu koji je ukazao na neophodnost iznalaženja novih ekonomskih rešenja kako bi se kapitalistički sistem održao u životu. Iz tog se razloga neoliberalizam pojavio u ulozi nove ekonomske ortodoksije, koja je izgledala kao ,,spasonosno rešenje’’ za kojim su posegnule političke elite u glavnim kapitalističkim zemljama. ,,Neoliberalna teorija, naročito pod maskom monetarizma, počela je da vrši praktičan uticaj u mnogobrojnim područjima politike. Na primer, za vreme mandata predsednika Kartera (Carter) deregulacija ekonomije javila se kao jedan od odgovora na hronično stanje stagflacije koje je preovladavalo u SAD tokom svih 1970-ih. Međutim, dramatična konsolidacija neoliberalizma kao nove ekonomske ortodoksije koja reguliše javnu politiku na državnom nivou u razvijenom kapitalističkom svetu pojavila se u Sjedinjenim Državama i Britaniji 1979. godine’’ (str. 39). Izborne pobede Margaret Tačer (Margaret Thatcher) u Velikoj Britaniji i Ronalda Regana (Ronald Reagan) u Sjedinjenim Američkim Državama, istovremeno su označile početak apsolutne dominacije neoliberalizma, budući da su upravo ovi politički lideri bili ti koji su najviše doprineli njegovoj praktičnoj primeni, suzbijajući svaki oblik otpora koji se pojavljivao prilikom ostvarivanja tog cilja, kao što je to bio slučaj sa otporom radničkih sindikata u slučaju Velike Britanije. Pored toga, Harvi u svojoj knjizi opisuje koje su sve metode, osim upotrebe sile, bile primenjivane kako bi se iznudio pristanak širih narodnih masa koji je bio potreban za sprovođenje takve vrste politike. Ova ,,konstrukcija saglasnosti’’ bila je omogućena, između ostalog, glorifikacijom neobuzdanog individualizma i konzumerizma, odnosno, one vrste životnih stilova na kojima je posebno insistirao postmodernizam kao kulturni impuls ,,koji se već dugo skrivao u zasedi, a sada je mogao da se pojavi u punom cvatu, i kulturno i intelektualno kao dominantan pokret. To je bio izazov koji su 1980-ih godina korporacije i elite razradile do savršenstva’’ (str. 63). Još važnije, intelektualna elita je posebno bila angažovana u propagiranju značaja, efikasnosti i neophodnosti neoliberalne politike, što je bio zadatak koji su mediji, univerziteti i istraživački centri revnosno obavljali.

Harvi nas u svojoj knjizi upoznaje i sa eksperimentalnom primenom neoliberalnih ideja u zemljama periferije, odnosno, sa nizom dramatičnih događaja koji su prethodili neoliberalnom zaokretu koji se odigrao u zemljama centra. U tom smislu, posebno su značajni događaji u Čileu 1973. godine, kada je izvršen vojni puč kojim je svrgnut Salvador Aljende, socijalista i demokratski izabran predsednik Čilea, a vlast osvojio Augusto Pinoče, čija će surova vladavina ostaviti krvav trag u istoriji ove zemlje. Za vreme njegove vladavine izvršena je i rekonstrukcija čileanske ekonomije u skladu sa neoliberalnim teorijama, pri čemu je taj zadatak bio poveren grupi ekonomista koji su se školovali na Čikaškom univerzitetu, na kojem je u to vreme predavao Milton Fridman. Harvi detaljno opisuje razorno dejstvo njihove ekonomske politike, a veliku pažnju posvećuje i opisivanju isto tako razornih posledica koje je iskustvo sa

neoliberalizmom ostavilo u zemljama kao što su Meksiko, Argentina, Južna Koreja i Švedska. Takođe, dosta pažnje je posvećeno i opisu ,,neoliberalizma sa kineskim karakteristikama’’, odnosno, kineskoj verziji neoliberalnog zaokreta, do kojeg je došlo za vreme vladavine Deng Sjaopinga. Opisujući radikalne promene koje su se u Kini izdešavale nakon smrti Mao Cetunga, Harvi je ukazao na izuzetno visoku cenu koju je ova zemlja platila kako bi ostvarila ekonomski napredak i time se svrstala u isti rang sa razvijenim kapitalističkim zemljama. Autor Kratke istorije neoliberalizma je podsetio na reči Deng Sjaopinga, koje je ovaj u starosti izgovorio, analizirajući rezultate svoje politike otvaranja Kine za tržište i strani kapital, našavši da je ,,biti bogat veličanstvena stvar’’, kao i da ,,nije važno da li je mačka crna ili bela već da li lovi miševe’’ (str. 161). Takav način rezonovanja, kao i slična retorika ostalih neoliberalnih lidera koji su poručivali da ,,nema alternative’’, ,,da ne postoji tako nešto kao što je društvo’’ i ,,da smo svi sada neoliberali’’, samo potvrđuju činjenicu da se neoliberalizam više ne može smatrati teorijom sa naučnim pretenzijama, već dogmom u čiju bi istinitost bilo jeretički sumnjati.

Razmatrajući glavne rezultate neoliberalnog projekta, Harvi iznosi mišljenje da je njegovo glavno postignuće bila preraspodela, a ne stvaranje bogatstva i dohotka. Ova preraspodela bogatstva i dohotka omogućena je posredstvom akumulacije pomoću razvlašćivanja, odnosno, posredstvom načina akumulacije koje je Marks nazvao ,,primitivnim’’ ili ,,prvobitnim’’, a koji su se javljali u periodu uspona kapitalizma. ,,Ti načini obuhvataju komodifikaciju i privatizaciju zemlje i nasilno isključivanje seoskog stanovništva… konverziju različitih formi svojinskih prava (opšta, kolektivna, državna itd.) u isključiva prava privatne svojine (najspektakularnije predstavljena u Kini); gušenje prava naroda; komodifikaciju radne snage i gušenje alternativnih (domaćih) formi proizvodnje i potrošnje; kolonijalne, neokolonijalne i imperijalne procese prisvajanja sredstava (uključujući prirodne resurse); monetarizaciju razmene i oporezivanja, naročito zemlje; trgovinu robljem (koja se nastavlja, naročito u industriji seksa); te lihvarske kamate, nacionalni dug i, najrazornije od svega, primenu kreditnog sistema kao radikalnog sredstva akumulacije pomoću razvlašćivanja’’ (str. 203). Naposletku, Harvi zaključuje da je istorija neoliberalizma ,,gotovo krajnje sumorna’’ (str. 197), kao i da je on ,,u gadnoj nevolji, a možda i faktički mrtav’’ (str. 240), ali i da ,,postoji daleko, daleko plemenitija perspektiva slobode koju treba postići od one koju propoveda neoliberalizam’’ (str. 261). O tom ponovnom osvajanju slobode može se govoriti u kontekstu rasprave o anti-neoliberalnim pokretima, koji se javljaju širom sveta, ali čija je budućnost neizvesna i tek ostaje da se vidi kakvi će biti konačni rezultati njihove aktivnosti.

Harvijeva knjiga Kratka istorija neoliberalizma može se shvatiti kao idejni putokaz koji čitaoca upućuje ka ispravnom razumevanju porekla aktuelne svetske ekonomske krize. Kao što to pokazuje slučaj Grčke, laička objašnjenja društveno-ekonomskih potresa, i to naročito ona koja krivca vide u ,,defektnim karakteristikama grčkog naroda’’, veoma često mogu da poprime sva obeležja rasizma, rizikujući da prerastu u nešto još gore i opasnije od pogrešnog razumevanja postojeće situacije. Upravo iz tog razloga smatramo da će Harvijeva studija pomoći čitaocima da razviju kritičko mišljenje, omogućavajući im da, čitajući o događajima iz ne tako daleke prošlosti, razumeju haotičnu sadašnjost.