UVOD

Falaši su bili deo velikog etiopskog carstva i bilo ih je pola miliona. Nji-hova istorija datira hiljadama godina unazad a njihovo poreklo je i dan-danas misterija. Od četvrtog veka nove ere sebe nazivaju imenom Beta Izreal (Kuća Izraela). O njihovom ranom poreklu malo se zna, osim činjenice da predstav-ljaju jednu od najstarijih jevrejskih zajednica van Izraela. Hrišćani u Etiopiji su ih, zavisno od regiona, nazivali Aihud, Kaila, Tabib, Bejrond, Fogara, Ilmori i galas. Od petnaestog veka poznati su kao Falaši, što na etiopskom liturgij-skom jeziku gez znači emigrant i asocira na nekog ko ne poseduje zemlju i društveno je inferioran. Ovo ime imali su do osamdesetih godina dvadesetog veka dok su uglavnom živeli u slamnim kolibama u Etiopiji. U Srednjem veku koristili su dijalekt jezika agav poznat pod nazivom Falašina ili Kailina. U novi-je vreme govore amharskim jezikom, zvaničnim jezikom Etiopije. Ubrajaju se u specifičnu jevrejsku zajednicu ljudi crne rase sa dosta različitim običajima u odnosu na druge Jevreje u svetu. Danas u stručnoj literaturi najčešće se nazivaji etiopskim Jevrejima.

Dugo godina nije se znalo da u Etiopiji postoji zajednica crnih Jevreja poznatih pod imenom Falaši. Zahvaljujući misionarima koji su pokušavali da ih preobrate u hrišćane, tokom 19. veka, prvi put se čulo za njih, Najveće inte-resovanje u jevrejskom svetu pobudila su istraživanja dvojice Jevrejina, pro-fesora Žozefa Halevija a zatim dr Žaka Faitloviča koga nazivaju „Ocem Falaša“ zbog njegovog nesebičnog angažovanja za spas njihove zajednice. Početkom osamdesetih godina 20. veka velika glad u Etiopiji pretila je da pomori Falaše. Za njih se, ipak, saznalo posle velikih operacija njihovog spasavanja (Mojsije, Saba, Solomon) kada je više desetina hiljada Jevreja iz Etiopije otišlo u Izreal.

Odlaskom u „obećanu zemlju“ naziv Falaši koji su imali u zemlji svojih predaka više nije korišćen. U ovoj knjizi se pominju pod tim imenom bez negativne konotacije. Korišćen je u manjoj meri naziv Beta Izreal a od preseljenja u Izrael u upotrebi je današnji naziv etiopski Jevreji.

Istorija Jevreja Etiopije slična je istoriji drugih jevrejskih zajednica u sve-tu. Bili su stalno proganjani i prisiljavani na konverziju u hrišćanstvo. Uprkos neprijateljskom okruženju, njihova odlučnost za opstankom osnažila ih je da izdrže i najteža iskušenja. Ono što etiopske Jevreje razlikuje od drugih Jevreja u svetu, jeste izolovanost i period nezavisnosti, naročito u Srednjem veku kada su u različitim periodima nekad bili vladari među etiopskim plemenima. Međutim, češće su bili proganjani. Misionarska aktivnost tokom 19. veka koja je imala za cilj da što veći broj Jevreja iz Etiopije preobrati u hrišćane, izazvala je reakciju evropskih Jevreja koji su poslali stručnjake da potvrde da li su oni pravi Jevreji s obzirom da nisu poznavali Talmud, nisu slavili Hanuku, Roš ha-

6 RADIVOJE DAVIDOVIĆ

šanu, Šavuot, Purim. Nisu obeležavali Tiša beav, dan žalosti i pokajanja. Nisu poznavali Kabalu, hebrejski jezik, Bar micvu. Kada je reč o praznicima slavili su Šabat, Pesah, Jom kipur, Sukot i imali su svoj praznik hodočašća, posta i molitve koji su nazivali Sigd. Imali su svoju Toru (Petoknjižje) pod nazivom Orit (Zakon). Priželjkivali su Mesiju koga su zvali Teodor i verovali da će se on spustiti direktno iz kuće Davidove. Zahvaljujući velikom angažovanju dr Žaka Faitloviča, najugledniji rabini sveta su se pridružili zajedničkom apelu za spas od izumiranja i zaborava Falaša. Ovadija Josef, glavni sefardski rabin Izraela 1973. godine priznao ih je za Jevreje.

Ovo je priča o njima.

*Autori fotografija u knjizi su: Irene Orleanski, Deniz Bensasons, Doron

Bachar, John R. Rifkin, Comange Mariam, Ruth Hofshi, Bernard Dicher, Moshik Brin. Foto arhiva: Flickr, Beth Hatefutsoth.

Knjiga je nastala na osnovu proširenog rukopisa „Falaši, nekad i sad“ koji je nagrađen trećom nagradom na 63. Nagradnom konkursu Saveza jevrejskih opština Srbije 2019. godine u Beogradu.

KRALJICA OD SABE

Postoje mnoge legende o poreklu Falaša. Najpoznatija je ona o kralju Solomonu i kraljici od Sabe, kao začetnicima legitimne etiopske kraljevske dinastije. Ovu legendu prihata većina falaškog stanovništva i pripadnika hri-šćanske etiopske (ortodoksne) crkve. Najpoznatiji etiopski istorijski izvor je nacionalni ep „Kebra Nagast“ („Slava kraljeva“) prvobitno napisan između šestog i devetog veka i konačno oblikovan u dvanaestom veku, u kojem su zabeležene vladavine svih značajnijih kraljeva i careva. Prema ovom epu, oko hiljadu godina pre rođenja Hrista, kraljica od Sabe (Šebe) potomak moćne loze kraljeva, vladala je trideset jednu godinu drevnom Etiopijom i Jemenom iz svog grada Sabe, blizu Aksuma. U prevodu „Starog zavjeta“ Đura Daničić je zove carica Savska, dok je u „Novom zavjetu“ poznata kao Negasta Azeb što na liturgijskom jeziku gez znači „kraljica juga“. U kraljevskoj hronici „Kebra Nagast“ pominje se pod imenom Makeda (Makida). Arapski istoričari je zovu kraljica Belkuis, Bilkis, Balkis. Rimski istoričar Josef Flavije (37–109) je nazi-va Nikaula ili Nikaule. Etiopljani je smatraju svojom kraljicom dok u Jemenu tvrde da je ona njihova.

Od njih je sve počelo: kralj Solomon i kraljica od Sabe. (Autor crteža: Frančesko Bertoluči, 17. vek)

8 RADIVOJE DAVIDOVIĆ

Kao vladarka razvila je trgovinu koja se širila do Palestine i Indije. Imala je flotu od 73 broda i karavan od petsto dvadeset kamila. Etiopski trgovci izvozili su tamjan, zlato, drago kamenje i ebanovinu.

Legenda kaže da je u vreme njene vladavine u Izrailju živeo kralj Solo-mon koji je počeo da gradi hram za Zavetni kovčeg. On je imao 370 brodova i trgovao je sa zemljama oko Crvenog mora. Pozvao je sve trgovce da donesu u Jerusalim vrednu robu a on će im platiti u zlatu i srebru. glavni Sabin trgo-vac, po imenu Tamrin, poneo je u Jerusalim robu koju je Solomon tražio. Po povratku u Etiopiju obavestio je caricu Sabu šta je video i čuo o Solomonovoj mudrosti. Posle ovog saznanja kraljica od Sabe odlučila je da poseti njegovo kraljevstvo.

S velikom pratnjom, koju je činio karavan od 797 kamila, kraljica od Sabe 980. godine pre nove ere krenula je put Jerusalima.

Stigavši kod kralja Solomona, kako je nalagao običaj, prvo su razmenili poklone. Kralju je dala 120 talanata zlata, začine i drago kamenje. Kralj Solomon je kraljici dao sve što je zatražila i poželela. Za vreme boravka u Jerusalimu bila je u kraljevoj palati.

Kraljica od Sabe ostala je kod Solomona šest meseci i isto toliko dugo postavljala mu je zagonetke na koje je on odgovarao. O tome Đura Daničić u prevodu „Starog zavjeta“ u Prvoj knjizi o carevima (10:1–13) kaže:

„I Solomon joj odgovori na sve riječi njezine: ne bješe od cara sakriveno ništa da joj ne bi odgovorio…A kad carica Savska viđe svu mudrost Solomo-novu i dom koji bješe sazidan…ona dođe izvan sebe pa kaže caru: Istina je što sam čula u svojoj zemlji o stvarima tvojim i o mudrosti tvojoj…“.

Veče uoči odlaska kraljica od Sabe je pošla u svoju palatu jer je bilo suvi-še kasno. Solomon joj je ponudio da provede noć u njegovoj palati. Prihvatila je poziv ali je prvo tražila da je neće obeščastiti na silu. On je to nevoljno pri-stao, pod uslovom da će i ona dati reč da neće uzeti ništa vredno iz njegove palate bez njegovog odobrenja. Otišla je na spavanje ali ju je usred noći pro-budila velika žeđ zbog preslane hrane koju je večerala. Solomon je unapred pripremio klopku, stavivši posudu sa vodom pored samog kreveta. U trenutku kada je ona htela da pije vodu Solomon je uhvati za ruku i podseti je da je pogazila reč. Ona je tvrdila da se data reč nije odnosila na vodu ali je mudri Solomon odgovorio: „Na zemlji ne postoji ništa vrednije od vode“. Poražena kraljica od Sabe se složila da je oslobodi njene date reči ali pod uslovom da prvo ugasi žeđ. I tako je kralj Solomon mogao da ostvari svoju nameru.

Sutradan prilikom odlaska, kralj Solomon je skinuo svoj kraljevski prsten sa pečatom i dao ga krajici od Sabe govoreći joj ako bude dečak da ga njemu pokloni.

Iz njihove ljubavne veze rodio se Ibn al-Hakim zvani Menelik. Legenda kaže da je na taj način kraljica od Sabe donela judaizam u Etiopiju. I od tada

9Falaši – odlazak u obećanu zemlju

je postao zvanična religija u Etiopiji do dolaska hrišćanstva. Kada je Menelik napunio 22 godine poželeo je da upozna oca. Uz majčin blagoslov krenuo je put Jerusalima. Na dan polaska kraljica od Sabe mu je dala kraljevski prsten sa pečatom koji je dobila od Solomona.

Susret sa ocem bio je dirljiv. Solomon mu je dao novo ime David. Posle tri godine Menelik je odlučio da se vrati u Etiopiju. Solomon je naredio da ga na putu prati hiljadu ljudi, iz svakog od 12 plemena Izrailjevog. Sa sobom je poneo originalni Kovčeg zaveta u kojem su bile Mojsijeve tablice sa deset Božijh zapovesti. Veruje se da se Zavetni kovčeg čuva u crkvi Svete Marije od Siona, u Aksumu, mada istoriografija tvrdi da je taj kovčeg davno nestao i niko ne zna gde se nalazi.

Po dolasku u domovinu kraljica od Sabe, prepustila je presto sinu. Po eti-opskoj legendi Menelik je postao osnivač Solomonove dinastije koja je vladala Etiopijom, uz kraće prekide, skoro tri hiljade godina, sve do poslednjeg 225. naslednika, cara Haila Selasija.

Na osnovu ove legende Falaši tvrde da su potomci prvih jevrejskih ple-mena u Etiopiji.

ISTORIJA

U prošlosti drevna Etiopija je imala naziv Kuš. Prema opisu antičkih grčkih istoričara Herodotosa i Diodorusa Siculusa taj naziv odnosio se na narode koji su živeli južno od drevnog Egipta, U osmom veku pre nove ere, grčki pesnik Homer prvi put pominje Etiopiju. Etiopija, na starogrčkom Eti-op, doslovce znači tamnoputi. Najstariji stanovnici bili su Kušiti i Hamiti. U periodu od 16. do polovine dvadesetog veka Etiopiju su nazivali Abisinija (Habeš) što u prevodu znači mešavina naroda i obuhvatala je današnje drža-ve Etiopiju i Eritreju. To je bio naziv jednog arapskog plemena nastanjenog u prethrišćanskom dobu u severnom delu današnje Etiopije. Habeš je za današnje Etiopljane samo severni deo Etiopije gde su nekada živeli Habeši. Zbog arapskog značenja reči naziv Abisinija, koji su ovoj zemlji u prošlosti dali Evropljani, Etiopljani smatraju pogrdnim nazivom. Etiopija je važila za najstarije carstvo na svetu koje je uspelo da se odupre uticaju kolonijalizma.

Kada je reč o istoriji Falaša, među naučnicima su podeljena mišljenja. Dok jedni smatraju da su oni doseljeni sa severa, drugi kažu da su došli iz juž-ne Arabije a treći tvrde su oni, u stvari, bele rase, ali su se vremenom izmešali sa crnim stanovništvom.

Većina tvrdi da su stigli u Etiopiju sa severa pre Menelika posle unište-nja Prvog hrama u vreme vavilonskog ropstva. Pre toga su boravili nekoliko stotina godina u Egiptu, sve do vladavine Kleopatre. Posle poraza u ratu sa Augustom Cezarom kao manjina bili su ugroženi i migrirali su u južnu Arabiju i Jemen. Neki su otišli u Sudan i nastavili put ka Etiopiji. Britanski naučnik i istoričar Edvard Ulendorf veruje da su Jevreji bili deo velikog kraljevstva Ak-sumita koji su se suprotstavili preobraćanju u hrišćanstvo. Njegova tvrdnja zasniva se na tome da je polovina zemlje bila jevrejska pre četvrtog veka kada je negus (kralj) Ezana u pokušaju da iskoreni politeizam proglasio hrišćanstvo zvaničnom religijom u Etiopiji.

Postoji mišljenje da su Falaši potomci lokalnog plemena Agau koji su prihvatili judaizam od Jevreja iz južne Arabije pošto je kraljevina u Etiopiji primila hrišćanstvo u četvrtom veku nove ere.

Jevrejsko kraljevstvo u Etiopiji, kasnije nazvano gondarsko kraljevstvo, uspostavljeno je posle krunisanja Ezana za kralja Aksuma (325. p.n.e). Posle sukoba sa hrišćanskim stanovništvom stvorena je nezavisna jevrejska kraljevina u Etiopiji koja se prostirala u planinama Semien u oblasti Dembija, severno od jezera Tana i južno od reke Tekeze. glavni grad bio je gondar.

Kada je reč o legendama iz perioda nove ere još jedna pobuđuje pažnju o postanku Jevreja u Etiopiji.

11Falaši – odlazak u obećanu zemlju

Oko 960. godine, pleme Jevreja je podiglo ustanak protiv nadmoćnije hrišćanske vladavine iz Solomonove dinastije. Jevreje je predvodila kraljica Judit (Ester) iz provincije Semien koja je uspela da zbaci s prestola Solomona kralja Etiopije iz Aksuma. Vladala je dugo godina pokušavajući da uvede jevrejstvo u celoj Etiopiji. Njen cilj bio je iskorenjivanje hrišćanstva iz zemlje i tokom svoje vladavine surovo se ra-zračunavala sa monasima i sveštenici-ma. Međutim, pristalice starog carstva uspele su da se vrate na presto.

I pored toga što su mnogi naučnici osporavali njeno postojanje, pitajući se da li je ona uopšte bila Jevrejka, ovaj događaj ostao je zabeležen u crkvenim knjigama koje se čuvaju u Aleksandriji.

Na osnovu etiopskih dokumenata „Zlatno doba“ jevrejskog carstva tra-jalo je od 858. do 1270. godine.

Najstarije pominjanje Jevreja u Etiopiji u hebrejskim dokumentima poti-če iz zapisa trgovca, filologa i putnika Eldada ha-Dana iz devetog veka. Postoji više verzija njegovih spisa. Prema jednom opisu on je bio Jevrejin tamne puti koji je doživeo brodolom i posle toga je ostao da živi među Mojsijevom decom u planinama u zemlji Kuš iznad reke Nil. Jezik kojim je govorio bio je tada nepoznat dijalekt hebrejskog. Iako se strogo pridržavao Mojsijevih zapove-sti, njegovo shvatanje religije se u nekim detaljima razlikovalo od rabinske halahe. Posedovao je knjige na hebrejskom i citirao drevne autoritete. Tvrdio je da je Jevrejin i da potiče iz plemena Dan koje je emigriralo iz Judeje posle smrti Solomona. Njima su se pridružila još tri plemena: Naftali, gad i Ašer.

Eldad ha-Dan je tvrdio da su Jevreji iz Etiopije poreklom iz plemena Dan koje je izbeglo posle rata u kraljevini Izrailju između Solomonovog sina Reho-boama i Jeroboama sina Nebata i preselilo se u Egipat. Otuda su krenuli pre-ma jugu uz reku Nil u drevnu Etiopiju. Neki članovi jevrejske zajednice tvrde da njihovo poreklo seže do Mojsijevog vremena, kada su iz plemena Dan otišli od drugih Jevreja odmah nakon Izlaska i preselili se na jug u drevnu Etiopiju. Eldad ha-Dan piše da je bilo najmanje tri talasa jevrejske migracije. Najraniji talas potekao je iz Mojsijevog plemena najsnažnijeg jevrejskog carstva. Drugi etiopski Jevreji koji su se narednih vekova pojavili u mediteranskom svetu i tamo ubeđivali rabine da su jevrejskog porekla da bi tako mogli putem je-

Ratnik

12 RADIVOJE DAVIDOVIĆ

vrejske zajednice da otkupe Jevreje koji su pali u ropstvo i pozivali su se na Dantinsko poreklo etiopskih Jevreja. Drugi izvori govore o mnogim Jevrejima koje je Klaudije Ptolomej doveo kao ratne zarobljenike iz drevnog Izrailja i naselili se na granicu sa Nubiom (Sudanom). Neki izvori navode da su Jevreji stigli u Etiopiju preko regiona Kvara ili reke Atbara. Zapisi Eldada ha-Dana predstavljaju prvi pomen etiopske jevrejske zajednice u rabinskoj literaturi. Uprkos pojedinim kritičarima njegov dnevnik je ostao opšteprihvaćen.

Oko tri stotine godina posle Eldada ha-Dana, španski putopisac Benjamin iz Tudela izvestio je da na suprotnoj strani od Crvenog mora, od Jemena, na vrhovima planina žive Jevreji i imaju svoja utvrđenja. Međutim, naučnici tvrde da njegovi izveštaji potiču iz drugih izvora ali ne spore činjenicu da su u to vreme postojali Jevreji u Etiopiji.

Prema mišljenju naučnika nijedan izvor koji se odnosi na prisustvo Jevreja u Etiopiji od šestog do 13. veka nema dovoljnu istorijsku podlogu i treba ga uzeti sa rezervom. Relevantnim podacima mogu se smatrati oni od 1270. godine i potiču iz zapisa etiopskih hroničara iz vremena kada je obnovljeno semitsko-hrišćansko kraljevstvo.

Tokom vladavine cara Isaka posle pobede nad ratnicima iz jevrejskog plemena 1429. godine zapretio je da će sve Jevreje u Etiopiji preobratiti u hrišćane. Na ruševinama jevrejskih hramova gradio je crkve. Poznate su ove njegove reči: „Onaj ko je kršten u hrišćanskoj religiji može naslediti zemlju svog oca, ili neka bude Falaš“. Od te godine, Jevreje u Etiopiji većinom zovu Falašima.

Elijah iz Ferara poslao je 1438. godine pismo svojoj deci u kojem je naveo da je u Jerusalimu upoznao mladog etiopskog Jevrejina koji mu je ispričao da njegov narod ne poznaje Talmud ni Hanuku, ali da imaju svoj jezik i da je njegovo putovanje u Jerusalim trajalo šest meseci. Upoznao ga je da stalno ratuju sa hrišćanima u Etiopiji da bi obezbedili svoju nezavisnost.

Do 1450. godine jevrejsko kraljevstvo uspelo je da pripoji značajne teritorije kao svoje i pripremalo se za borbu protiv carske vojske. Tokom vladavine cara Sarsa Dengela (1563–1597) napadnuto je jevrejsko carstvo koje je preživelo opsadu ali je na kraju borbe pogubljen kralj gošen a mnogi jevrejski branioci izvršili su samoubistvo. Vođa Falaša gideon, pružio je 1614. godine utočište pretendentima na etiopski presto, zbog čega je izbio veliki sukob koji je trajao godinama. Na kraju je Susenios ubio gideona 1624. godine i uništio mnoga falaška sela. Da ne bi živi pali u ruke neprijatelju izvršavali su samoubistva bacajući se preko provalija. Ovaj događaj mnogi nazivaju „Falaš-ka masada“. Sva falaška pisana istorija i sve religijske knjige su spaljene da bi se iskorenilo jevrejsko postojanje. Naređena je konverzija svih Falaša. Deca ubijenih Falaša su prekrštena u hrišćane ili prodata kao roblje na egipatskoj pijaci. Carstvo Suseniosa označilo je tako poslednji period nezavisnosti Falaša.

13Falaši – odlazak u obećanu zemlju

Preživeli Falaši razišli su se i naselili se na severu Etiopije blizu jezera Tana. Posle ovog poraza postali su manjinski narod.

U Etiopiju dolazi portugalski putopisac i diplomata Manoel de Almeida. U svom delu „Istorija gornje Abisinije“, o ovom događaju, piše:

„Bilo je Jevreja. Neki od njih su se preobratili u zakon Hrista; drugi su istrajali u upornosti da ostanu to što jesu. Ranije su posedovali veće teritorije, skoro celo kraljevstvo Dembije i pokrajine Ogora i Semien. Ovo je bilo kada je hrišćansko carstvo bilo mnogo veće ali su Jevreji pritisnuti sa svih strana sveta. Međutim, u Semienu su se odbranili i zahvaljujući položaju planina gde su boravili. Mnogi pobunjenici su pobegli. Većina je ubijena ili su se predali. Mnogi od njih su prekršteni. Postoji i dalje dosta njih u Dembiji i drugim regionima. Bave se tkanjem, izradom plugova i drugih predmeta od gvožđa. Oni žive pored Nila izvan carske teritorije i međusobno su povezani. Jevreje ovde zovu Falaši…“.

U 18. veku Etiopija otvara granice prema evropskim zemljama i mnogi istraživači posećuju ovu zemlju, željni da saznaju šta se sve događalo tokom vekovne izolovanosti. Sve do posete škotskog istraživača jevrejskog porekla Džemsa Brusa koji je boravio u Etiopiji šest godina (1768–1774) s ciljem otkrivanja izvora Plavog Nila, Falaši su bili nepoznati na Zapadu.

Posle objavljivanja njegove knjige „Travels to Discover the Source of the Nile“ (Edinburg, 1790) Evropljani prvi put saznaju za njihovo postojanje. Prema proceni Džemsa Brusa bilo ih je više od 100 hiljada.

Francuski istraživači braća Antoan i Arnaud Abadie posetili su Etiopiju 1849. godine i svoje utiske objavili u „Jevrejskoj hronici“ najstarijim jevrej-skim nedeljnim novinama gde su opisali susret sa mladim Falašima.

Vest o njihovom postojanju uskoro se proširila na Bliski Istok, zahvaljujući Danielu ben Hamediamu i njegovom sinu Mošeu iz jevrejske zajednice u Etiopiji koji su prvi posetili „obećanu zemlju“ 1855. godine. Tom prilikom sastali su se sa glavnim jerusalimskim rabinom koga su upoznali o postojanju Falaša.

Krajem 18. i početkom 19. veka, opšta politička nestabilnost uticala je i na Falaše. Sve više su se okretali zanatima jer su ostali bez zemlje. Njihov socijalni status se pogoršao jer su ih hrišćani u čijem su okruženju živeli, okrivljavali za sve postojeće probleme.