UYGULAMALI DILB~LIM: BIR OZET*

Peter STREVENS

Cev: Nesibe FAKILI**

Ortak bir $allgma a l a n ~ olarak uygula~nal~ dilbll~min ancak 1950'lenn sonunda ortaya $lktlgl diigiinulecek olursa bu a lan~n o l d u k ~ a h1z11 blr br~lmdc gellptigi anlqlllr. Bu$nllgmada uygulamal~ dllhilimin gunumuzdek~ dummunu a$~klayah~lmck i$in ljnce klsaca uygulamal~ dllbilimin kaynaglna inrlecck, daha sonra dllblllrnin yanrsrra bu alanln i ~ i n e grren haglrcn h~lirn dallar~ vc konu alanlar~na dcgin~lecek ve kullanlm a l a n ~ a$~klanacakt~r. Son olarak uygulamah d i l h ~ l ~ m r n aorun $dznie o7ell1grnln bilgi a l ~ ) v e r ~ g ~ n i nab11 gellgt~rdrgi gbstcrilecekl~r. Dil konulu projelerdc uygulamalr d ~ l h ~ l i m i n l$blrlig~yle eglt~mll krtlelerln, dilln yap151 vc toplumdaki rolu konusunda dahahi l in~l i olmasl saglanml~tlr. Bu glbi projeler uygulamal~ d ~ l h ~ l ~ m c ~ l c r i n kavrarnlar~ b a ~ k a hlllm dal lar~ $er$cvcsinde incelemeyc ve bunlar~n uygulamalr dllbllrme yaklnllgln~ dcgcrlend~rmeyc sevk ctmiptir.

2. Kavramm Temelleri

Uygulamall d l lh l l~m tcrimi, Edinburgh Universitesl'nde 1956'da Uygulamal~ Dilbilrm Okulu ve 1957'de Washington D.C.'de Uygulamalr Dilhillm M e r k e r ~ kuruldugundan heri kullan~lmaktadrr. Edinhurgh'da degigik bir ~ s l m l c yeni hir bolum kurma dii~unccsinin f a r k l ~ rki k a y n a g ~ vard~r : Ilk once "kulturel d~plomasi" hu du~unceyi ortaya atmlglr. Ingi l~z Kultur Heyet1 ingihzce'n~n I n g ~ l i r Mllletler Toplulugu iilkelerindc ve gelrgmcktc olan ulkelerdc daha huyukb~rbapar~ylao&~~l~nes~ ve n&nilmcsln~ 15tlyordu. Bu amaq ic;in Ingiltcrc vedrgerulkclerdcn gclen yukseksevryelcrc dcrs veren <~&ctmenlere semincr veren e g ~ t ~ n i c ~ l c r vcdeney~mlr bgrctnienler l$in o7el kurslar h a ~ l r l a d ~ . Edinburgh ~nrvers i lcs i , hern lngr l i~cc 'n in yabanc~ dil veya ~ k ~ n c ~ dil olarak ogrctirninin, hem dc dille ilgil~ bir$ok akademrk$all$ma alanlnln J. C. (Jon) Catford'un ytinetimi altlnda kurulacak yen1 bir biiliimun onculiigunde g e l i ~ c e g l n ~ dugundu.

Washington D. C.'deki Uygulamal~ D ~ l h ~ l ~ m Merkezi, gellgmekte olan iilkelcrln hir qogunda karglla$llm dl1 egltlmi sorunlar~n~n $bzumu i$in Ford kurulupunun grrl~lmleri sayes~ndc ortaya $ l k m l ~ t ~ r . Bu kurulug, ozcllikle Fransa vc inglltere'den b a g ~ m r r z l ~ g ~ n ~ kazanmq veya kazanmak uzere olan ulkelerdc Ingillrce ve digcr uluslararas~ ve bblgesel rolu ve kul lan~m~yla ilgili b~lgileri toplama ve inceleme gereksm~mi duyrnu$tu. Bu ara$tlrmalann sonunda, dil6gretim n~atery allerinin - --

^ Introduction To Applied Linguistics, Adson Wcsley Puplnhlng Company. 1991. pp 11. 32 * * A U TOMEK Rlltrnscl Aia~ttnna Kurumu (BILAK) Gilzlantep $ub~. T c m a ~ l c ~ i ~

A.Ü. TÖMER Dil Dergisi, Dilbilim Çevirileri Özel Sayısı, S.37, Kasım 1995

tasarlanmasl, uretimi ve hu amaca yonelik ogretmenlenn egitlmi isln buyuk qapta projelerin olugturulmas~ bcklenlyordu. Standford Univers~test'ndcn Dr. Charles Ferguson bu m e r k e ~ i n seqkin baSkanlanndan i l k ~ y d ~ .

Biiylelikle ~ q n d e ilk d e l i "uygularnal~ dilhillm" tenmi hulunan iki akademik kurum, egitinmi lyile$lrmek amaclyla i n g ~ ~ z c c ' n ~ n ogrenilmesl ve dgrctilmes~ l$ln girlgimde h u l u n m u ~ l a r d ~ Kururnsal blr tclnel olugturmak i ~ l n gerekl~ fonlan kuran lnglltere (1956) ve Amcrika B~rlcpik Devletler~ ( 1957) glhl l n g ~ l ~ z c c konugulan ulkeler ulusal c;lkarlarl dogrultusunda hareket elmi:. oldular.

Her ~ k i kurumun ybnctici ve ~allganlarl dllblllmde cdindlkleri akademlk konumlardan buraya gelmlg olmalarlna ragmen, ilk once uygulamayla ilgili romnlan Cdrmek zomnda kelml~lard~. Edinhurgh'da ycni konulan yuksek lisans derslcrinde d ~ l ogrcnme ve ogretmede hedeflenen diizeyin hclirlen~nesi gerekiyordu. Bu diizeyin helirlenmes~ylc gcli~mekte olan ulkelerde qallgan dencylmli egitirncilerin igi kolayllq\acakt~. Washington'da ise en onemli i) Afrika'dak~ dll kullanlmlyla llgili buyuk q a p l ~ hirqok ara~tlrmanln tasarlanlp yurutiilmes~ idi. Bu aragtlrnmalar yeni ogrctmen cgitmcnlerinin hazlrl~gl dahil, yeni dil ogretmc programlar~nln t a s a r ~ m ~ n d a da kul lan~lacakt~ . Bbylece uygulamall d i lb~l~rn , Atlantik'in her I ~ I tarafindaaynl andaorkayaq~kan onsel hirkavraln dei.11, dilbilimindeki yeni geli$mclcrin bilinclnde olan ve dillc ilgili dzel sorunlar~ qozmek i$in yctcneklerin~ kullanan yaratlcl zihinler~n hlr urunuydu.

Bir gorev iistlenmek, sorun iprmek, proje y i i ~ h n e k ve talebi kaqllamak uygulamall dilbilimin en belirgin ozelllgldir. A y n ~ zamanda akademik bilim dallarlnl temel allr. Bunlar qok onemli noktalardlr. Ciinkii uygulamall dilbilim alanlna yabancl olan kipler, uygulamall dilhillrn teriminin yuksek reviyede ingmllzce ogretmc yerine kullanllan abartlll blr ad oldugu sonucuna varlrlar. Uygulamall dilhllim konusunda egitim gdrmu5 uzrnanlara gelen talebin qogunun dil ogretmeyle ilgili oldugu dogrudur. Ancak Franslzca, Almanca, ialyanca, Japonca, lspanyolca ve Porteklzce gibi dillerin iigretilmesi iqin llgmli iilkelerin "kultur ateseliklerinin" (hurada Amer~ka Bllgl Ajansl ve Ingiliz Kiiltiir Heyetl'nin bqanlan takdir edilmeli) sundugu programlann artqlndan da anla~lldlgm gibi, bapka uluslararasl, bolgesel ve ulusal dlller i ~ i n de gidcrek artan bir lalcp vardlr.

ingilizcenln d c dahil oldugu $ok dill~lik aklml diinyan~n her yanlnadag~llyor. 0 z e l amac; ve gerekslnlrnlen ICln dil ogrenenlerc sunulan kurslann saylslndakl artq hu akllnln blr sonucudur S l n ~ f ogretmenlenyle blrllktc u~manlar ln da ycni ogrcncilcrin gcrcksinimlerini, ogrenmc vc bgretrncnin gersckle~ligi yerin kogullannl, en uygun dll ogretme derslerinin tasarlmlnl etkileyecek durumlarl yaklndan lncelemesi gerekmektcdlr. Uygulamall d~lbilim, lncelemelen yapabilmek ve ek materyal saglayabilmek i ~ i n gerekli bilgi, a n l a y l ~ ve kavramsal yctcncklcr saglayabilir. Dil ogretiminde karylla)llan iist durcy kavramsal sorunlara sozum urctcn bilim dall u y g u l a ~ n a l ~ dllbllim oldugu halde, ilgilendigi alanlar dil iigretimiyle slnlrll kalmaz.

Uygulamall dilbilim tcriminin, iskoc;ya ve Amermka Blrleglk Devletlerlnde neredeyse aynl amanlarda ba~layan otuz ylll~k hirgqlnlgi vardlr. Uygulamal~ dllhilimin a r a ~ t ~ n l m a s ~ ve O&etilmeri 1q1n merkezler Inglltere ve Avrupa'da, Hyderabad, Singapur ve Hong Kong'daki kardeg kurulu~lar dahll, AmerlkaB~rleglk Devletlerine gbredaha h w l ~ yayllln~gt~r. (AmcrikaB~rle$~kDevletler~, Guan. Amerlkan Samoasl, Bat1 Pasifik'te daha once Amerika'nln guvencesi a l t ~ n d a oldugu bilinen bolgclerdc vc b q k a b i r ~ o k ulkede i k ~ uluslu merkezler arac~l~glyla ingilircenin dgrctilmes~nl

kolaylagtlrmigt~r). D e n e y ~ m edlndikten sonra uygula~nali d~lbilimde b ~ r y ~ l l ~ k yuksck Isan\ dersler~nc katllrnak lsteycn ustun vas l l l~ adaylnrdan ~ o g u n u n daha sonra Ingllircen~n yahancl dil veya ikincl d ~ l olarak iiEretilrnes1 ile ilgili yuksck konurnlarda $allgt~klar~ dogrudur.

Uygulamali dilbillmin araptirilmasl vc ogretllrnes~ i$in rnerkezlerin yanlslra, Uluslararasl Uygulamali Dilbllim Birllgi (International Assoclatlon of Applied Llnguistlcs AILA) in- g~llzUygulamal~ D~lbilim Birligi (British Association for Applied Llngu~st~csBAAL) Dllbil~lnln Amerikan B~r l ig i (American Assoc~ation for Appl iedL~nguls t~cs AAAL) ve henzcr kurulu$lar b l r ~ o k ulkedc seslnl duyurmaya baglamlgtlr. Bllcrcc blrl~k i ~ y o ~ , Uygulamall D~lblllm (Applled Linguistics AL), Uygulainall Dllbilim Y I I I I ~ I (Annual Review of Appl~ed Linguistics ARAL), IngilirceO&etim Dtrg~si (EnglishLanguagcTeaching Journal ELT), Uluslararasl Dil Toplumb~lim~ D c r g ~ s ~ (International Journal of the Sociology of Language IJSL), Uluslararas~ Uygularnall Dilbil~mi Yi l l lg~ (International R e v ~ e w o l Applied Linguistics IRAL), Cokdilli ve Cokkulturlu Geligini Derg~si (Journal of Multilingual and Multicultural Development, JMMD), DII Ogrenirn~ (Language Learning), Dizge (Syhtem), TESOL Dergisi (Teaching English to Speakers o r o t h e r Languages Quartely TQ) ve Dunya Ingillzceleri (World Englishes) gibi qok oncml~ dergi h~zmetlc~-I vcrmektedir.

Uygulamel~ dilbilimn baparlsl, ozcllikle kuramsal dilbilim ve edeblyat uzrnanlnr~ndan b a z ~ l a r ~ n ~ n k a r ~ i t gorus hatta d u ~ m a n c a tavlrlar takinrnalarlna ncden olmugtur. Gunulnuzde "uygulamal~ dllbllirn diye birgcy y o k d ~ y e n veya uygulamal~ dilb~lirnln d~l-dgrchm pol~t~kalar~nda e t k h vc karar a l i c ~ konuma gelmeden oncek~ doneme donmek lsteyen kibiler ha12 vardlr. ( Q u ~ r k ve W~ddwson'aPoliti ve Fernando'nun katkllar~na bkz. 1985). Bu g i b ~ tcpk~lerln ncden~ a&da s~ralanml)tlr:

Gcnel dilbilim vcya ingillr edeb~yatina gore uygulamali dilbilirn merunlar~na daha $ok talep olmasl, dolaylslyla daha $ok fon ve kaynak ayrllmaslna kary duyulan olke; kuralnsal veya tamamen yaz~nsal qalqmalaon uyguamal~ ~ a l ~ g m a l a r a gore ahliksal ve hilirnsel aqldan daha ustiin oldugunu savunan kihirll dugunce; ogretmc sanatlni ku$urnseme ve dil Bgretimi vc ogrenim~ ~ l e ~lg i l i c i d d ~ qal~gmalarln yurutulemeyece~i dii$inces~; yabanc~ dil ogretlmlnin edebiyat ogretiminin l$lndc dii$iinuldugu doneme duyulan ozlem; uygularnan~n (om: s ~ n ~ f I$I ogre t~m) kuram tarafindan bellrlenen araltirma sonuc;lar~na gore du7enlenmcsi, dolayis~yla yabanc~ dil iigretim~nin mutlakadilbllim cgemenl~gindc o l m a s ~ gercktigin~ savunan ha71 dllbll~rn urrnanlar~nlfl gorugu.

Bu son , g p ~ ~ i n d c uygulamal~dilbilimin hoggoni ilc karylanmas~ butcnm~n k~raca"uygulanm~$ dilhlllm kuraml" olarak y o ~ m l a n m a s ~ ko~uluna baglldlr. Bbyle bir tanlmda, uygulamali dllbllim 1c;in b ~ l g ~ ornekleminin, yani $aligmakurallar~nin, kuranlsal dilbilimin $ a l l p a kurallarlyla aynl oldugu du$iincen yatmaktadlr. Uygulamali dilbllimin amaqlari faydac~l olmaslnaragmen, tek bir dilbilim okulunun goriiglinli bcnimsedig~ dii~unulur Uygularnal~ dilbiminln g~derek buyuyen gucu, bu alanda egitim g o m u g uzmanlara artan talcp, yen1 alanlarda uygulamalr dilbil~min kullan~minin genislemesi ve uygulamall dilbillmcilerin are$tlnna ve yay~nlara y a p t ~ k l a r ~ oncmli katkllarla kcndini belli eder.

Bu g ~ b ~ goru~lerde uygulamal~ dllbillm~n cn (inern11 ozelliklcrln~n g o z a r d ~ edildigi an- la$lllyor

3. Tanlmlar , Bilim Dallarl ve Uygulamall Dilbilim

Uygulamal~ dilbillmin tanlm~ a l t ~ temel onerme iizerine kuruludur.

I. Uygulamal~ dilbillm sorgulamay~ temel a h , aragtlrmayl yonlendlrlr ve bu aragt~rmalar~ kullan~r, b l l ~ m dallar~yla da ilgilidir.

2. D~lbi l im uygulamal~ dilb~lim iqin qok oncrnl~dlr ancak katk~da bulunan tek hilim d a l ~ dcg~ldlr.

3. B c l ~ r l ~ uygulamal~ dllbllim konular~nda bagvurulacak b l l ~ m dallarnnn vr alanlarlnln seqimi degigkendir, bu seqim konuya haglld~r.

4. Uygulamal~ dilbilimin bircok bilim d a l ~ n ~ kapsayan yaplsl, uygulamal~ ~ a l ~ g m a l a r ~ n Insan Caaliyetlerinin fark l~ alanlar~nda ger$ekle~tlrilmeslni gerektirir.

5. Uygulamal~ dllhilim dogal olarak bir sonuca ulagmay~, dille ilgil~ var olan qal~gmalar~ geligtirmeyi vc d ~ l l e ilgili sorunlarl Fozmeyl ama$lamaktad~r.

6. Dilbilimciler topluma kary sorumludur ve toplumsal h~l~nqtcn uzaklagamazlar, dolayls~yla mumkun oldugunda bilgi ve becerilerlni insanllga hizrnct etmck i q ~ n kul- lanmal~d~r lar .

Bu oncrmeler uygulamal~ dllbilnnin s ~ k s a kullanllan tan~mlnda dzetle ifade e d i l m l ~ t ~ r . Uygulamal~ dilhilim dille ilgill sorunlarln qo~umuyle b i lg~ a l l~ver ig~nde hulundugu hirqok bilim d a l ~ n ~ kapsayan bir yaklag~md~r .

Uygulamal~ dilbllimin birsok bilim d a l ~ n ~ kapsayan boyutunu daha a y r ~ n t l l ~ bir h i ~ l m d c aqklamak gerekir. A~agldaki blllm d a l l a r ~ n ~ n b a n alanlar~ zaman zaman uygulamal~ d i lb i l~m $ a l ~ $ n ~ a l a r ~ n d a kullanllabllir: dilbilim, ruhdilb~lim, ruhhilim (vc b a n bas11 alt b i l~mdal lar~) , anlambllim vegostergebilim, sozlukbilgisi, toplumbilim, toplumkuram~ (\'e ban alt b~l~mdal lar~) . e g ~ t i m (ve b a z ~ alt bililn dallan), matemat~k, hllgisayar, ~statistik, m a n t ~ k , felsefe, s o r b i l ~ m , stiylem qoziimlernesi, b i l ~ m fclsefesi, slnlrbilim, anatoml, fizyoloji, sozel ~lctigim. dil patolojis~, y a n n ve y a n n elegtirisl, y a n l ~ ve sozlu qeviri, yer adlar~ hilgisi, yapay ~ e k l , hilgi aktarlm ve dcpolama, hukuk ve kamu yi ine t~n~i vs. Bu l~steyi ucatmak miimkundur. Buradaad~ geqen b ~ l ~ m dallanna yararln bildlgi kaderuygulamal~ d~lh~lllnln a m a ~ l a r ~ i$~n geqnigte ve bugiin bagvurulmu$ur. (Veya hunlar katklda bulunmugtur). Gelecektek~ taleplcre gore, insan faaliyctlerlnln yeni alanlar~ da bu h i l ~ m dallnln ilgisini ~ekebi l i r vc h e l k ~ bagka bilimdallar~n~n y a r d ~ m ~ n a gereksinim du- yulabilir.

4. Uygulamall Dilbilimin Alan1

Uygulamal~ dilbil~minde bilim d a l ~ vc alanlar a r a s ~ n d a k ~ 111gki, ornegin, muhendisl~kte matematik, fizik, k m y a vs. g i b ~ b ~ l ~ m dal lar~ ile m u h e n d ~ s ~ n uygulamadaki amacl a r a s ~ n d a k ~ rli~kiya paraleldlr. Dolaylslyla, i n ~ a a t rnuhcndisligi, yerblhm, meteroloji, uygulamal~ matematlk v,., gernl rnuhcndisligi, h ~ d r o d ~ n a m ~ k , metalurji ve temoplastlar~n k imyas~, gemi m i m a r l ~ g ~ gibi b111m dallarlna bapvurur. Uygularnal~ d~lbilirn benzer bir dinamik yaratlr. Uygulamanln amaclna bag11 olarak seq~len b ~ l ~ m dal lar~ farkl~ olacakt~r.

1987'de Uluslxaras~ ATLA Konferanslnda (Franslza "Association Internationale de Linguistlquc Appllquee" hagllg~ndan klsaltma) sunulan onemli h ~ r b ~ l d ~ r i d e Uygulamall Dilhilim Mcrkcn bagkan~ "Uygularnal~ Dilbiliminin Bir 0 ~ e t l " n d e "Callgrnamlzln hnernli yonlerini gostcrcn dart temcl noktayl"bellrledi. Bunlaryenllikqi dll egitimi, dil-cgltim~ pol~tikas~; daha yen1 teknolojller ve dil hgretimi; hzell~kle hukuk, ticaret ve fen gihi geleneksel d l lb l l~m konularlnln d151ndaki alanlarda dilbillmcllerin oynadlgl rolhn deha oneml~hale gelmesi (Tucker 1987, ~ a ~ l a n 1987: vii-x a l ~ n t ~ ) . Uygulamal~ dllhlllm alanlar~ c;ok kapsaml~ olmamakla heraber ~u ha$l~klar altlnda incelenehilir.

4.1. Dil O&etimi

Buraya kadar ~(iylenenlerden de a n l a b ~ l d ~ g ~ g ~ h ~ ogreniml ve iigretimi a lan~na Uygulamal~ dilbilimln hastan b e r ~ onemli katkllar~ olmugtur. Ancak uygulamal~ dilh~lim yahanc~ dil ogretimi (FLT) ~ l e aynl anlamda degild~r Dilbil~m veya uygulamal~ dllhillrn hakklnda hishir gcy hillneden ola%anustu h ~ r dl1 dgretmeni olrriak mumkundur. (Bagka gcyler eglt derecede h n c m l ~ olsa da, blr dil ogretmcninin dllhllim konusunda b1lg111 o l m a s ~ babarlsln~ artlracaktlr.) Her uygulamal~ dilbillmcinin de dll ogretimi hekk~nda pck fazla hilgisi olmayabilir. Ancak yabanc~ dil ogrenlmlni gellgtirmek i ~ i n nasll hir qal~bma gerektlg~ sorusuna uygularnal~ dilhilimln yaklaglm~ dilbilnii, ruhhilim, cgirbilim vs. g ~ h i dillc ilgili b a n h~l imdal lar~n~n belirli alanlarlna hagvunnak olacakt~r. Bugun uygulamal~ dilbilimin ha21 iilkelcrde b~rqok beglamdadil ogretimindeki gellgmeler iqln bilimsel temeli s a g l a d ~ g ~ gdrugii y a y g ~ n d ~ r . Bunu dil ogretimindeki geligmelerin tek kaynagln~n uygulamal~ dilhilim olduguna dair h ~ r ~ d d l a olarak yorumlamak y a n l l ~ olurdu. Ozelllkle ylintcm hilimindeki h i r ~ o k yeni l~k uygulamal~ dilhilim hakklnda hiqhlr bllglsi olmayan deneyiml~ iigretmenlerden gcliyor.

Gene1 d~zgeleri vc ilkeler~ olmasl uygulamal~ d~lbl l~min kend~ne ozgu orcllig~dlr. Uygulali~al~ dilbillm dll iigretlminde, hutiin kavram ve uygulamalar~n g o ~ o n u n d e hulundunnas~yla gcnel lgley~giylc d izgel~ ve kavramlar~ temcl a ld~gl i$in hlr hutundur.

4.2. Dil Politikasl ve plan lamas^

etkilerin siyaset vc yRnetimdei$rqe oldugunu hukumet ve uluslararas~ kururnlar kabul ediyor.

hir nokla, onem11 dilbillmscl ve ktilturel q a t l ~ m a l a r ~ n kotu s o n u ~ l a r l n ~ onleyecck hlr ct- kcnd~r .

DII planlamasln~ ~ o r u n l u kllan sorun vedeglg~kl~klel-, genell~kle Ing~l l rce g ~ b ~ ulualararas~ h ~ r dill b~lmenin getlrdigi toplurnsal ve ekonom~k degerin yukselmesine nedcn olmugtur. Son yl l la rdad~l plnnarnas~ ve devlet okullar~nda hangi dlller~n ogretllmesl gerektig~ ~ l e 1lg111 ulusal polltikalar Ingilirce'nin dunya yaplnda bhyuk hir h ~ z l a yayllmaslna katk~da bulunmubtur. Cyrslal (1987: 359) ingilizce'yi kullananlarln s a y l s ~ n ~ 1.6 m~lyarolarak tahmin ed~yor . Bunlardan sadcce 350 milyonu I n g i l ~ r c e ' y ~ anadil olarak kullandlklar~ isin, harl sorunlar ortaya c;~kmlgtlr

I. Blras Ingillzcc konugahllen dhrt klpiden ii$u bu dlli derstc veya "rastgele" og- renmlqtir.

2. Son y~l larda I n g l l ~ ~ c c ogrencn kigilerin sayrslnln c;oklugu ders ic;ln onenili ekonomlk blr lalep olugturmugtur. bu da ogrenmck ve ogrclmek ~c;ln daha etkin yontemlerln gcl~,ctlr~lniesi Iqln mall kaynaklar yaratmlgtlr.

3. Ingilice'nln yabancl veya iklnci dil olarak o ~ r e t ~ l m e s ~ nispeten habar1 saglamlgtlr.

4, insanlar~n yabanc~ dll ogrenmedeki hagarllarlyla ilglli yaygln kanl, ing~lizce'yi yahanc~ dil olarak (EFL) veya i k ~ n c i dil olarak (ESL) ogrencn klg~lerin deney~mlerinden olumlu ydndc etkilenml~tir.

5. Bu koydlarda anadili Inglllrcc olmayan hlr mllyardan fazla mhan blrden fazla dll ko- nuguyor.

6. Tck dil konu~an topluluklann ba~lnda Inglli/, Atnerikal~. Avustralyall gibl anad111 Ingillzce olanlar~n (Steven, 1988) ge ld~gi soylenebilir.

7. Birden fazla dl11 konuynanln neredeyse b ~ r norm haline geldigi g d n i i m u ~ d c sadece kendi dilini (bu uluslararasl yaygln birdil hlle olsa) konugan topluluklar birtak~m olumsurluklarla kar~~lagacaklerd~r

Savag sonrasl ylllarda, iletig~m teknolojisinin gcllglminde ust duzey dilbilimsel bllgilerc gereksin~m duyulmugtur. Ornegin, bilg~sayar muhendisleri, ~ l k bllgisayarlarln qegitli dillerdcn \orluk girigler~ni kar$lla$llrarak dogal olarak otomatik qevlr1 uretebilcceklerine inan~yorlardl. AmcrlkaB~rle$ik Devletlen ve Ing~lcrc'deki maklne ~ e v i r i s ~ projelerlnded~lle llglli karmaglkllklarla ha! cdilemeyince d i lh i l~m u r n ~ a n l a r ~ n a ~htlyaq duyulmu)tur. Bu projeler uygulamall dilbllim (irneklerid\r.

S O L - ~ l e t i ~ l m konusunda bant g e n i ~ l i g ~ n ~ yogunlagt~rmayla (yani, tek teleton devrcaindc daha fxzla konubmn kaylt etmeyle) ~ l g i l ~ blr aragt~rmada, telekomiinikasyon muhendisleri dilhillm urmanlartna bagvurmujlard~. Bu u ~ m a n l a r , stizun i~itimbilim ve aoylcyible ilgill hilgllerlnl, enformasyon k u r a m ~ vc clcktrik elektronik muhendisliginc uygun olarak hazlrladllar. Bugun hutun bliylik iletibim-ara~t~rmalabaratuvarlan uygulamal~ dilbllimcllerden yararlanmakladlrlar. Uygulamal~ dilbilimc~lerin sozun otomatik tanlnnlasl, soziin otornatik sentezl, otomatik qcvlri. insantrnaklne iletigim~, yapay zek2 ve benzer alanlardaki projclerc onemli katkllarl ol- maktadir.

4.4. 0zel Meslek Dilleri

- Bilindigi glhl, havayollarl pllotlar~ ve hava traflk kontrol personell guvenllk nedenlyle ve uluslararasl anlagmalara bag11 kalmak qin Ingllr~ccyi uqak ii,\cmlenndc kullanmak rorundadlrlar. Ayrlca c;ok slkl denctlenen iblem, ifade bli;irni ve kuraller vardlr. Dilin hu 13lemsel kullan~ml Ingilixenin anadll olmadlgl h~rc;ok lilkcde b a n uygulamall dilhllim projelerlnln yaratllmaslna ncden olmugtur. Denizdek~ radyo haberle~mesinde kullanllan dille ilgil~ benzer bir proje hu alandn uygulamall dilhilim ic;in bclki dc hir orncklcmdi. (Steven, vc Wccks 1985, Wccks, Glover, Stevens vc Johnson 1984)

Den12 haberlcynesinde (denizcil~k konusunda) uzman ile ye tk~n denizc~ ve I ~ I uygulamal~ d ~ l h ~ l ~ m c ~ n ~ n lpbirlig~ ~ l e 07el qorun vc s~n~r lamalann oldugu gemiden-gcm~ye ve gemiden-sahilc V H F radyosuyla haberle~mede kullanrnak iizere lngiliicilkinci b~; d ~ l b ~ a n "SEASPEAK" iiretlldi. Her iletin~n once ne tur b ~ r ~ l e t i olduguna d a ~ r bir "ileti igareti" ~ l e t a n ~ t ~ l m a v kura l~ bu yeni dilin bagl~ca hzelliklerindendir I l e t ~ ~ ~ a r e t l c r i gunlard~r: SORU, EMIR, TAVSIYE, RICA, BILGI, UYARI, NIYETve bunlarauygun yanlt i~aretleri. Boylece tarama rnak~nalar~n~n liman gi r i~ indek~ ~glerini lamamlad~klann~ ancak heniiz $ekilmed~kleriyle ilgili hlr ileti bu gek~lde gdndenlebil~r: "BILGI: L ~ m a n girisinde tarama i~lcrni gu anda lam am land^. UYARI: Llman g l r i ~ i henut a q ~ k degll." Soylenenleri do@u bclirlemesi i$ln dlnlcyicinln beklentisin~ karg~layacak bagka dllbilimscl a r a ~ l a r da kullanlld~. Bu sayede d~nlcyicinin duyduklar~n~ kontrol etrneslne i ~ i n vcrilrneden gonderllen i h d e s a y l s ~ a r a l d ~ vc anlam bel~rslrlikleri olab~ldiglnce ortadan k a l d ~ r l l d ~ B ~ r l e p l g Mllletler Uluslararas~ D e n l r c ~ l ~ k Orgutu "SEASPEAKi; 1988 y ~ l ~ n d a resmen kabul etli.

4.5. Konugma Terapisi

Konugma ve dil bozukluklar~n~n tcdavisi ve rehablbtasyonu orncgin Ing~ltere'dc konugma egitirnl, diksiyon Kgretimi ve qogunlukla "normal c s vc k o n u p a " d e r s ~ olarak adland~r~lan qok eski ve uydurma kavramlan temcl al~yordu. Son ylllarda konugma bomklugu olan hastalar~n tedav~si vc bundan daha oneml~si konugma tcrapisllcrinin rneslege yonelik harlrl~gl, meslek egitlrni derslerinln b ~ r $oguna uygulamal~ dilbilimin (bu ad altlnda olmasa da) konulmas~yla bagtan sona yeniden duzenlenm~qt~r. Ceg~tli sbz y ~ t i m ~ has ta l~klar~n~n a r e p t ~ r ~ l m a s ~ ve tedavisine d l lb ibmc~ ve uygulamal~ d i lb i l~~nci ler de ka t~lml$t~r . (om: Crystal 1984). Ruhdilbilimci ve nOr~~dilbilimcilcr, dilin beyinde nas~l i;;ledlglni ve b a n beyin yaralanmalarinln hcln d ~ l h a f i t a s ~ n ~ hem d ~ l i i r e t ~ m i n ~ n a \ ~ l e tk i ledig~n~ ylllardlr aragt~r~yorlar. Igarct dlllcri (as l~nde hutun i$aret d ~ l l e n ) dogal d ~ l i n butun ore l l~kler~nc sahiptir. i n g i l i ~ c c konululan bir ortamda insanlara lgaret d ~ l i n ~ ogretmek Ingi l l~ceyi i k ~ n c ~ dil olarak dinlcycn ogrencilerc ogretrneye benzer. B ~ r ~ n c l ve i k ~ n c ~ dil ijgrenme a r a s ~ n d a k ~ benzerl~k ve farkllbklar hakklnda b q o k gey ogrcnildi. Bu buluglarln hastalar~n tedavisinde kul lan~lmas~ u y g u l a ~ n a l ~ dilbiliminc klarik bir ornekt~r.

4.6. Sozlukbilim ve Sozluk Yazlml

Son y~llarda sozliik y a z ~ m ~ n d a yen1 olanaklar yaratan teknolojik gel~smeler sayesinde sorluk yazlml f a r k l ~ iizelliklere huriindii A r t ~ k sorluk yazlml $ok daha klsa b ~ r siireqt~r. Bu siireqte, terimhilgisinin olugturulmas~ ve uyarlan~nasl g i b ~ y a k ~ n alanlarda vc dunyadak~ kutuphane verl bankalar~ ~ l e haglant~ kurulmaktad~r. Aynl a n d a e g ~ l ~ m ~ 1.e b a g l ~ l ~ g ~ esklden oldugu g i h ~ dllc~lik ycrtnc, d~lb~lirnine olan yen! s"7luk b i l ~ ~ n c ~ l e r ortaya $~km~gtlr. Bu ozell~kte olan sorluk bilimciler giirevler~n~n h ~ r k ~ s ~ n ~ Iqn uygulamal~ d ~ l h l l ~ m i n ~ kullanmakwd~rlar. Sinclalr'ln "Cobu~ld Dlct~onxy" (1987) ad11 sol-lugu uygula~nal~ d ~ l h ~ l ~ m c ~ l e r ~ n sdzluk b~liminc katkllarln~ gosteren I ~ I h ~ r arnektlr @ y n ~ ~ a m a n d a bkz. Hartmann 19x5).

4.7. Ceviri ve Y o r u m

A dilinde y a r ~ l ~ b ~ r n ~ e t n ~ n hl$blr insan mudahales~ olmadan B d ~ l i n d e tamamen guvcnlllr y a z ~ l ~ bir m c t ~ n olarak otomatik iiretilmeci rcnkl~ baslnda c;ok$a yar~lmaslna ragmen, ula~llmasl Lor b ~ r hedeft~r. Ba3arllmas1 mumkiin olan konulardak~ g c l i p e l e r her y ~ l qogalmaktadlr. 40

y ~ l yogun nrast~rmalar sonunda. bugun hazl d~llcrde k l l r l ~ kesitler iq~n guvcnil~r pcvlrller uretilmesi mumkundur. Ancak birtak~m etkenlcrden dolay1 hu hcdefe ula$llrnas~ guqlepir. Baglamln etkis~: yararlann sorcuklerlc o y n a m a e g ~ l ~ m ~ , klnayc vedeylmlerin kullanlm~; olgun mcczlar~n yarat~lmasl; ve dogal dilde b a n anlam bulanrkl~klar~ hu etkenlerden hazl lar~d~r . Ru g ~ b i etkenlerdcn dolay1 otomat~k qevlrl makinalar~ndan gelcn metlnlerin kontrol edil~nesi gcrekmcktedlr. Daha buyuk g e l ~ ~ m c l e r saglamak ~ p ~ n bllgisayar muhendislen vc uygulamal~ dilbilimcilerin igbirl~g~ zomnludur. Son yirml yll i ~ l n d e yaz.111 ve so7,lu pcv~rmenler~n egitilni $ok onem11 blqudc deglpm~ptir ve arhk uygularnal~ d~lbillrn konusu e g i t ~ m ~ n bir parpas~d~r .

4.8. Dil ve Meslekler

Meslckalanlar~ndadil kullan~rn~yla ilgili q t ~ r m a l a r l n ilk hedeli ver~len h i~met lcr~ ~yi le$t~~mek ve c i d d ~ s o n u ~ l a r dogurahilecck yanllg anlarnalari ortadan kald~nnakt~r . Daha bagka bir deylgle bu c;al~gmaalan~ uzrnan ve vatandq araslndaki 11eti$11ni kolaglaptirmaya yonel~ktir. Bu pal~gma alan~na giren birpok meslek haglam1 olmas~naragmen, uygulamali d ~ l h ~ l ~ m !pin I ~ I ornck gostcnnck yeterlld~r Doktor hasta soylcmi ve hukuk baglamlnda dll kullan~ml.

Pakistan, Malezya, Hong Kong g ~ h i dcniza~lrl ulkclerden gclen $ok s a y ~ d a doktorun I n g i l i ~ sagl~k ve hastane tc$kilatlndagiirevlendirildig~nde, bu doktorlar~n egl t~m vc deneyimlcri tamamen yeterli olmar~naragmen, has ta lwn~ anlarnak vc onlal-tarar~ndan anlqillnakta b111ak1m sorunlar~n yayand~gl gorulmugtur. Boylcce Pakistan11 hir doktor "hastan~n c ~ d d i abdominal agr~larc;ekt~g~nl" rapor edcbilmesine ragmcn iince hastan~n ona "Aman toktor bey, garnlmda yaman bir agrl var." dcdigini anlamq olmnsl gerekiyor. Lancaster Universltesinden Christopher Cardlin'in (Cardlin ve digerleri 1976) bagkanllglnda b ~ r grup a r n ~ t ~ n n a c ~ hu meslek baglaln~yla llgili dil s o r u n l a r ~ n ~ hclirlediler, ~ a r e l e r onerdiler ve u la$~lmas~ gerekcn d ~ l hecer~sini ol$en testlcr hazlrlad~lar. (hkz. F ~ s h e r ve Todd 1986; Mahcr 1986a; Pcttinal-i 1988).

Son on y ~ l ipindc hukuk slsteminde kullan~lan dil, buna bcnlcr b ~ r aragtlrma a l a n ~ hallne p e l r n ~ ~ t i r Hukuk baglamlndadil k u l l a n ~ m ~ h~rqok ~ e y i ctkiliyor, ornegin avukatln mahkemedc ne kadar b a q a r ~ l ~ oldugunu, jurl uyelerlnin dogruyu nasll a l g ~ l a d ~ k l a r ~ n ~ , jun uyclerlnin sepimini, luri uyelcrinc ver~len tal~matlar~n anlag~lmas~n~, mahkeme tutanaklar~n~n ya~lllglnl, mahkcmede delillcl-~n kahulunu vc hilirk~ynin yaptlgl ~ah~t l ig in ~nanl l l r l lg~n~. Bu alandauygularnal~ dilhillm~n o y n a d ~ g ~ rolu gd\teren blr ornck Roger Shuy'm (1987a. 1987h) Arncr ikaB~rle$~k Devletlerlndc y z a m a vc kamu yonet~m~ndc kullan~lan dilin ya belirs~z yada v a t a n d a p zararina olacak b ~ $ ~ m d e k a t c n bclirs~zl~kle dolu oldugunu gosteren $allgmasldlr. Bu onemli $allyma, avukatlarln kullandlg~ d~l in her zaman (a) kusursus oldugunu (b) ba~kaavukatlar tararmden a n l a ~ l l d ~ g l n ~ (c) ~ n a h k e m c y ~ ~zlemediktcn sonra hukuk konusuna yahancl olan vatanda~lar iqin uygun olmadlgln~ kabul ctmcnin ne kadal- hatall oldugunu giistermektedir. (bkz. Fisher ve Todd 19x6; 0' Barr 1982; Penman 1987).

5. K u r a m ve Uygulama A r a s ~ n d a k i tliSki

Uygulamal~ dllbll~mde iki fi~rkll orneklcm araslnda b ~ r q e l ~ ~ k ~ yaganmaklad~r. Soz konusu bu qclibkl kuram, aragtlrma ve uygulamaya verilen ag~r l~klann kirk11 olnlas~yla birb~rindcn ayr~llr. Kurarn~n egcmen oldugu orneklem a ~ a g l d a k ~ oncnnclcrle h a ~ l a r :

1. Dllbllimini tcrncl alan "en dogru" kuram~n v a r l l g ~ n ~ kahul etmck;

I 2. Aragtlrmac~nln en buyuk gorevi hu kuramln gcligtirllmesine katk~da hulunmak;

~ 3. Kuram hang1 ara$t~rrnalann gcrckt lg~n~ helirler; ve

I 4. Uygulalnanln bu araptlrmanln onaylanmlp sonu$lariyla s ln l r l~ kalmas~ gerek~yor

Bu ozell~kler ikinci dil e d ~ n ~ r n ~ ~ l e ilgili a ra~t~nnalar ln neredeyse tamaminda goriilmektcdir.

1 Dolaylslyla uygulmal~ dilbil~m ogretiminde ikinc~ dil edinimiyle llglli ara$tlrmalm ba$vuruldu~nda S I ~ I I ' raporla11 a$~k$a bncmsenmemektc veya gozard~ edilmektedir. Buna k a q l l ~ k pragmatik hir orneklem, uygulamadaki saglam dgretim geleneglnin varllglndan ba~lar . Bu yaklaglm ycterll olmasa dageli~tlrlleb~lir. Bu baglamdaarqtlnna$ok onemlidir. Cunku b m ~ tekniklerin digerlerine gore nic;in daha hagar111 oldugunu anlamamlz~ saglayacaktlr. Ara~tlrmanln onaylanlnl~ sonuclan, kuramsal konularin daha ~ y i a n l a ~ ~ l m a s l n a katk~da bulunacaktlr.

Kuralnln egemen oldugu orneklem, temel~nde hcrhangi b ~ r kuramln degil mumkun oldugu kadar tck vc hlrleprnlp b ~ r kuramln bulundugunu varmyar. Bu da bapka kuramlar~, ozellikle birle$mlg olmaynn ( s e ~ m e l ~ ) kuramsal gbru$leri, tamamen kuc;uk goren h ~ r y a k l a ~ ~ m ~ h a k l ~ gostermektedlr. Dlgcr taraftan pragmatik orneklem, insan dilinin $ok boyutlulugu karglslnda tek bir kuram~n miimkun hatta uygun oldugu gorugune kupku ~ l e yaklayr. Pragmatik orneklcln ise ara~tlrmaclnln kuramsal gerqegi her yerde aravt~rarak kendl s e n t e d n ~ o l u ~ t u r m a s ~ n ~ uygun gorur. Birbirlne alt olan bu g o r u ~ l e r ozellikle dil dgrenimi ve Ggret~mi ile i lg i l~ aragt~rmalarda karp~ karb~yagel~r . Ozell~kle iiretlcl donu~umluruhdilhilimini lcmcl alan ikinci dil edinim (SLA) aragtlrmalarl, bgretmcnlcr~ dahaqok uygula~nnlar a r n c ~ l ~ g ~ y l a e g ~ t m e y i bngorur, ~ h n k u bu glbl uygulamalarln etkil~ oldugunu "Kuramlar tahmin edcrken aragtimalar tasdik eder." Buna k a q l l ~ k , pray~nat~kuygulamal~ dilbilim~ tcmcl alan slnlf ~~~~~~~~~~~I, iigretmenleri uygulamada kaqlla$t~klmi \oronlarl. irdelemeye tegv~k eder. Dogrudan bu sorunlara yiinelik aragtlnnalar~n sonu$lanna gore s ~ n ~ l ' u y g u l a ~ n a l a r ~ ,oellgt~rilir. Boylece bu ycniliklcrin tcmelindc bulunan kuraln vc ilkeler daha iyi anlayl~r .

Yukarldaki varll$madan yola $lkan Brul'l'cc'nin kuram ~ l e uygulama araslndaki ~ l i ~ k ~ y l e llglli gorugu ~u ~ e k l l d e ozetleneb~llr:

B i l g i m ~ r ~ "kuram" ve "uygulama" olarak \~n~fland~rmaeylemimiz~n ternell bilgiyle ilgili h~li>scl anlaylrta yatar. Bil~gsel dugunce. kuram vc uygulama araslnda dikey ve hlyerarrik bir ~ l lgk~nin oldugunu versayar. Kuram veya kavram o l u ~ t u n n a y ~ du~uncenin dahaayr~cal~kl i , daha g u ~ l ~ i hir duzeyi olarakgdnir. Uygulamay~ &ahaaz ayrlcallkl~ v e g u ~ l u olarak kahul eder. Kuram~n, uygulamay~ "csnsl~ olartlk iigretti$" ve onayladlg~ saylenir. Uygulama Ise, sadece kuraln tnrafindan hErct11cn vc onaylanan y a n ~ kuram~n sonuc;lar~ olan, davranlg hi$imleri vcya h l r~eyl yaparken kullanilan yontemlcrolar:~k dugunulmektedir. "kuram" vc "uygulama" s ~ n ~ f l a n d ~ m a l a r ~ dolayls~yla Stanley Flsk'ln "Kurarn umudu" olarak adlandlrdlg~ peyl ~ h d c ctmchted~r. "Kur;~ni umudu", kuramln yapmannri onayladlg~ helpyln tamanlcn do$u oldugu, onun korumas~ a l t ~ n d a d g r e n d i g ~ m ~ ~ hcr$ey~n gerqek oldugu vc onun ylintemlerini kullanarak u l a p t ~ g ~ m ~ ~ her sonucun keslnl~kle ghvcnilir oldugu ~nancldlr (1986: 781-82).

Daha sonra Bruffee tarefindan toplumsal yap1 kuramln~ temel alan tamamen fBrkl~ bir yaklag~m tan~mlanm~ptir. Bruffee ~ o y l e blr ac;~klama getlrlr:

Kavram; dugunce, kuram, dunya, ger~eklik ve g e r ~ e k bilgl topluluklarl taral~ndan olugturulan ve bu toplulukta tutarllg~ surdurmek in kullanllan dil yapllar~dlr. (1986: 777)

Bu goliig a q l s ~ "kuram" ve "uygulama" aras~ndakl ayrlml arlltlr ve boylcce birlni dlgerlne gore iistiin gosteren nedenlerl ortadan kaldlrlr. Bu goruse gore kuram, haglmslz bir ge~erliligl veya bilgi konusunda iddiasl olmayan hlr grup insanln toplumsal olarak kahul ettlgl bir giiriigten bagka b i r ~ e y dcgildir.

6. Uygulamall Dilbilimde Bilgi Alqverigi

Uygulamall dilbilimde ~ a l l ~ a n l a r l n qogu, ornegin genel dilbilim g l b ~ , kuram-temcll bagka b ~ l i m dallar~yla da zaman zaman ilgilenlrler. B a ~ ~ l a r l &in uygulamall dilbilim qall)malarlnln pragmatik, $oguldizgeli ve hcdefe yonellkdogaslylad~lbilimsel ~allgmalarln kuramsal, tekdizgeli ve kendi kend~ne yetcrli yap~sl araslnda bir zltllk hatta ~ a t l ~ m a vardlr. Bu z~tllga dikkat ~ekcrken, amaq bu felsefi goruglerden herhangi blrlsini kuquk gormck deaildir. Bu tartqma bir sorunu giindeme gctirlr. Dllbllimin, b a n kuramsal durumlarda blrle$tlrllmig bir kuram olubturrnaya yonclik istegl f i ~ i g i ornek allr. Aynl zamanda hirkag tane g u ~ ve hunlar~n birhirleriyle olan etkileglmin~ du~enleyen kurallarla evrenin tamamen aqklanabilecegi inancl bu isteg~ yonlcndinr. "Evrenin lamamlnl penyenizin ustiine ya7ahleceginiz tek ve basit bir lormiille aqklamayl umut cdiyoruz" (Ledeman, Davies'te allntl 1987: 13). Boyle bir goriigii duyduktan sonra kuramln gunluk kullanllabilirliliginin olmamaalna ~ a ~ m a m a k gerekir. Buna k a r g ~ l ~ k toplumsal yap1 kavraml uygulamal~ dilbllimcller i ~ i n blr denge noktasl saglamaktadlr.

Fizikql ve u~aybilimciler, hem kuram ve uygulama aras~ndaki illgkiye deginen, hem d e uygulamall dilbilimcilerln ortak somnlarlnl aydlnlatabilecek tartlpmalar~n~ surdiirmektedirlcr Konu f l ~ i g i n temel kurallarlnln dogadaki istinaslz ttim olaylara uygulan~puygulanamayacag~d~r. Bu durumda evrenln tum geqmlpl ilkc olarak "b~l~nebilir" ve gelecegi tahlnin ed~lebillr . Diger yandan b a n olaylarln dogas1 geregi duzens~z, karmakarlglk ve dolaylalyla tahmln edilemez olup olmadlgl konusu tartlpllmaktad~r. Bunun yanlslra, bu tartlgrnaya katllanlar Lederman'ln yukarldaki allntlslnda oretlenen doktrini saglam olan bu goru)ii, evreni tamamen ayklayahilecek nitel~kte gorme~nektedlrler. Bu kigiler karmakarlglk ve tahmln edileme7, g l b ~ gorunen olaylarda kendlliginden blr duzen getiren kurallarln varllg~na l ~ a r c t ederler. Tahmin cdlleb~llr bir b i ~ i m d e hareket eden d i~gelere dogrusal dizgeler ve lahlnin edilemez olaylar ureten dizgelcrc de dogrusal olmayan dilgeler ad1 vcrilir.

Kendi dogaslnda bulunan kurallara gore yhnelilen, tamarn~yle karmakarl~lk vc asllnda dlirensiz hareketlenn hulundugu dogrusal olmayan dlzgeler kavraml biraz gizemli bir konudur. Ocagln iistunde lslt~len blr tencerc su huna bas11 bir 6rncktlr. Unlu blr f i ~ i k ~ i ve uzaybillmci olan Paul Davis (1987: 42) bu olayi ~u gekilde anlatlyor.

ilk once, tenccrenin diblndeki ISI iist klsmlna gorc biraz daha yuksekt~r. Bu durumda su aynl rek~lde ve u~cllikslsdir. D ~ r g c yavagqa gelipen bir du7ens17,llk d u r u ~ n u islndeyken au molekullerl I ~ I ~ I aglr aglr slvlya yayar. Dlzge lerrnodina~nlk dengeye yaklagmqtlr ... Ancak tcncercyi &aha faz la~s~t~rsakdizgey~ dengedcn $ok fiula u z a k l a g t ~ n r ~ ~ Sonundaiist ve all karmanlar a r a s ~ n d a k ~ 1s) f a r k ~ k r i t ~ k blr degere u l q l r ve ilglnq birpey olmaya baslar. SIVI d e g i ~ k e n hale gcllr ve huharla~maya baplar. Tam denetimli kopullar altlnda, huharlaglp soguduktan sonra tekrar

1 su hallnc diinmesi o l a y d t ~ g e n hucreler1n dvi l ig~nc bnzeyen qok diiienli b ~ r ~ k i l h a l ~ n e gr- lehlllr.

Blrblrlnc bag11 nodlarln olu$turdugu agl kullanarak bcyln hucreler~nin hareket ler~n~ takl~t eden deneysel glr~gimlerde, Davi\ (44) hoyle b ~ r a g ~ ba~latmanln get~rdlgi beklenmcdik sonuqlarl ve basit a$ma kapama baglantlslna gore gellgen olaylar~ anlat~yor.

! Boyle blr durumda ~ o k aL i l g ~ qeken ve anlayllma7 derecede karmaglk olan davranlglar yerlne onemli ~ e y l e r de geligcbilir. Duzenli hareket modellen tutarl~ donguler hallnde agln iqinde hareket etmeyc baglar. Rastgele girdilerde b ~ l e kendillginden bir durcn olugabilir. Bunun y a n ~ s ~ r a modcllcr o l d u k ~ a dayantkl~, dolay1s1ylaagdaki bir baglantmm kopanlmasl pek degi91klik yaratmaz. Birqok fizyolog bu ~ ~ l e m l e r ~ n g e r ~ e k bcynin s~nirsel hareketlerini yanslttlglna inanlr.

Buradaonemli olan nokta basit blr organ olmayan ixynin ~allgma hlqiminin dowrusal olmadlg~n~ gonnektedlr. Burada d ~ l b i l ~ m c ~ n ~ n kendisine sormasl gereken soru beyinde uretilen dilin dogrusal vcya dogrusal i~lmayan hlr dirgenln ml iirunu oldugudur. Egcr dogrusal bir dizgenin t i ~ n i i Ise, m a n dlllyle llglli yapllan ara~tlrmalarda girdiler vc q ~ k t ~ l a r aras~ndadogmsal blr i l i ~ k ~ beklenebilir. Boyle bir gorug, ornegln b ~ r dizi tahmin edilebillr hgrenme o l a y ~ n ~ kapsayan, dil geliglmiyle ilglli gcrckirci (dctcrministic) bir giiriig benimseyen kuramsal yakla~imla uyum i~indedir. Ancak

, deneyimle ii,&etmenler ve uygulamal~ dilbilimc~lcri dil hgrenimindeki girdi ile gerqekte ogrenilen 1 dllin ~ l k t l s ~ araslndaki lark] hilirlcr. Beyin dogrusal olmayan bir d ~ z g e ise, bgrenc~nin ~ l k t l s ~

hem dil girdisinin orelligine hem de ogrenclnln slnlr baglantilar~n~n kendine ozgu qall$maslna baglldlr. Bbylece grenclnin n@enmcyle ilgili b u l k geqmigi de huhnudaetkili o b r Bu etkilerden

1 bazllarl dogrusal vc tahmin cdilir, digerler~ lse a n l a ~ ~ l m a s ~ heniiz miimkiin olmayan kendiliginden

1 durcnlcncn dogrusal olmayan kaynaklardan gelir. Bu yaklaglm, uygulamal~ dilbilimcilcrin

i h~reyin dll ogrenme stirecln~n blrqok geyden etkllendlgl gbrugunu dcstcklcr

1 B a ~ k i l b l l ~ m dallarlnln ayd~nla t t lg~ konulara omek olarak ruhsal "akq" olayl g o s t e r ~ l e b ~ l ~ r . M U L I ~ ~ a l l ~ m a k veya daga tlrmanmak gihi doyurucu bir i ~ t e saglanan yogunla~ma ruhsal "ak1)a" orncktir. Yukscltilmig hiligbel h ~ r siireci beraberinde getlren bu ruhsal durum, iist-duzey ogretme ile dll ogretme 1 ogl-enmede de ger$eklegt~rileb~lir. Bbylece I$ bagarlslnln ruhsal durumu g o r onunde bulundurularak dil ogrcnmenin daha once bilinrneyen yonlerini de aq~klayan uygun hir kavram yarat~lailir

(Editoriin notu: Kaslm 1989'da, Strevens editorlere ya-rdlgl bir mektupta ~ l i y l e d~yordu. I '.Ahl$" "lay] hakk~nda h i r~eyler duydum ve heyecanland~m ... Bence bu olay dil bgretmeyle

llglli en anlag~lmar sorunlar~n yanltl: En i y ~ ogrenci ile en kotu ogrenclnin ulagtlg~ bagar~ oral11 araslndak~ huyuk farkl nasll a$lklayabillriz? (Aradaki lark] gostermek i ~ i n en iyi durumda etkene 100 d ~ y c l ~ m ) ... l$c yogunlagma, mucadele etme, s ~ k ~ l n i a ve e n d q e aras~ndaki g e r g ~ n l ~ k ve hu al;mler araslnda ust-durey hilissel bir siireC glhl ozel l~kler~n farklna vardlm." "Good Health Magazlne9de yny~mlanmlg Rlchard Flaste'in makalesini de bu ~nektupta gondennig. Bu makale faal~yete tamamen yogunla~mayadogru giden birruh halini tamlayan "ak~g"du$unccsi uzerlnc Chlcago Unlversitesi'nden Mihaly Csikszentmihalyi'nin c;allgmaslnl anlatlyor. Orette uq noktalar~ $u >ckildc aq~klanan bir ortam tanlmlanlyor:

Yogun bir rniicadele ve ust-diizey becerl = A k l ~

Az bir mucadele ve ust-diizey beceri = S~kilma

Yo&un bir mucadele ve az beceri = Endi~e

Az bir mucadele vc ax becer~ = Kay~ts~z l~k

Strevens ba~anyladil egretmenin iizell~ginin "aka" oldugudu~unces~ni benimsern~agorunuyor Maalcsef bu du~uncenin ayr~nr~lar~na lnmcden oldu.)

"Uygulamal~ dilbilim, uygulamal~ dilbilimc~nin yaptlg~ istir", ciimlcsi gersekten bu konunun en basit tanim~dir. (Kaplan 1980) nkuygulamal~ dilbilimcilerd~lb~l~mi dlijlnda kalandil sorunlanyla ugra~an dilhilimc~lerdi. Giiniimuzde uygulamal~ dilbilimciler genelde ogretmenl~k veya haaka konularda deneyimi olan mezunlara temelini olu$turdugu birqok bilim dallnda genig blr eg~tim verilerek yaratll~yor.

B i r~ok bilim dallna dayanan bu alt yap~yla farkl~ konu alanlarlnda Call~an uygulamal~ dilbll~mcilcr dilbilimi, dilin dogas1 vc toplum qindcki linern~ konusunda insanlar~n hilinslenmesine yard~mc~ olurlar. Bunun yanlstra, genelde dilb~limc~lerin yabanc~ oldugu kavramlar~n tanitllmas~nl saglarlar. Toplumsal yap~lqrnavc kmakan~lkolaylarln 15indcki diizengibi fclseti ve uzaybilirnsel dugiinceler bu kavramlaraomektir. Ayrlca bu kavramlar, uygulamal~ dllbilimin dogas~nc, uygulanlal~ dilbilimcilerin yaklag~m~nl, be~eri bilimler llc fen bilimleri araslnda bir kiipru olu~turan bu bllim dal~ndaki deg i~ im~n h ~ z ~ n l etkileyebilir nitel~ktedir.