uzgoj koza

Vedad Šakić, Velija Katica, Jasmin Ferizbegović

UZGOJ KOZA

Sarajevo, 2011.

============================================================

======================================================= 2

Naslov knjige: UZGOJ KOZA

Autori: Prof. dr. Vedad Šakić, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu Prof. dr. Velija Katica, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu Prof. dr. Jasmin Ferizbegović, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli

Recenzenti: Prof. dr. Velimir Sušić, Veterinarski fakultet Sveučilišta u Zagrebu Prof. dr. Zvonko Antunović, Poljoprivredni fakultet Sveučilišta J. J. Strossmayer u Osijeku Prof. dr. Ahmed Mutevelić, emeritus, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu

Izdavač: Promocult Sarajevo

Za izdavača: Samira Katica Arnautović

Lektor: Alma Palalija

Tehnički urednik: mr. Samir Bekto

Štampa: Šamparija „Svjetlost” Fojnica

------------------------------------------------- CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

636.39.03(075.8) ŠAKIĆ, Vedad Uzgoj koza / Vedad Šakić, Velija Katica, Jasmin Ferizbegović. - Sarajevo : Promocult, 2011. - 298 str. : ilustr. ; 24 cm

Kratke biografije autora: str. 297-298. - Bibliografija: str. 272.

ISBN 978-9958-789-08-3 1. Katica, Velija COBISS.BH-ID 18632710 -------------------------------------------------

Ova knjiga je rješenjem Senata Univerziteta u Sarajevu broj 01-38-248-6/11 od 26.01.2011. godine proglašena univerzitetskim izdanjem.

© Copyright - Fotokopiranje i umnožavanje po dijelovima i u cjelini je zabranjeno. Sva prava pridržana.

=========================================================

======================================================= 3

LEGENDA O TUZLANSKOJ KOZI Legenda o tuzlanskoj kozi datira iz davnih vremena, još dok je Bosna i Hercegovina bila pod okupacijom Austro-Ugarske carevine. U Tuzlu je poslat proglas kojim se zabranjuje držanje koza i naređuje da se sve koze pobiju, pošto se smatralo da uništavaju šume. U Mosniku, jednom od tuzlanskih naselja, ljudi se nisu držali te naredbe. Neki stranac koji je u to doba posjetio Tuzlu vidjevši kako ljudi tajno čuvaju, hrane i muzu jednu kozu izmisli i danas poznati stih: „CIJELA TUZLA JEDNU KOZU MUZLA, PA SE HVALI DA SE SIROM HRANI”. Danas, tuzlanska koza predstavlja simbol snalažljivosti i otpora u prevazilaženju svih prob-lema sa kojima se grad Tuzla suočavao kroz svoju historiju. The Legend of Tuzla's goat The story dates back to ancient times, even while the Bosnia and Herzegovina was occupied by Aus-tria-Hungary empire. In Tuzla, was sent a proclamation banning the keeping of goats and orders to kill all the goats, since it is considered that destroy forests. In Mosnik, one of the Tuzla village, people are not kept such order. One stranger who was visited Tuzla at that time seeing how people are kept secret, food and milked only one a goat, and from this time remained famous verse: „All of Tuzla drinks the milk of one goat and praise to eat cheese”. Today, statue of Tuzla's goat is a symbol of ingenuity and resistance to overcome all the problems facing the city of Tuzla faced throughout its history.

Spomenik kozi ispred Hotela Tuzla u Tuzli

The statue of a goat in front of Hotel Tuzla in Tuzla

============================================================

==================================== Vedad Šakić i saradnici === 4

IZ RECENZIJA

rukopisu su na zanimljiv i suvremen način obrađene i prezentira-ne dosadašnje spoznaje o uzgoju koza, s interesantnim poglavljima koja obrađuju novije znanstvene spoznaje iz područja uzgoja, se-

lekcije i reprodukcije koza. Istovremeno, u rukopisu su vrlo kvalitetno ob-rađena i poglavlja o izvornim oblicima, pasminama i proizvodima koza te poglavlja hranidba koza, smještaj koza i bolesti koza. U tekstu su autori znalački ukomponirali i vlastita istraživanja i zaključke proizašle iz njih, što je svakako za pohvaliti. Rukopis je napisan jasnim i jednostavnim sti-lom i bez napora čitalac može pratiti sadržaj u cijelosti. Tekst je napisan jasno, sustavno i jezgrovito te je bogato ilustriran fotografijama i tablicama, što ne začuđuje s obzirom na dugogodišnje znanstveno i stručno iskustvo autora rukopisa. Također, tekst knjige je dopunjen i s brojnim prilozima. Pri koncipiranju rukopisa autori su nastojali ići u korak sa suvremenim razvojem svjetske znanosti u oblasti uzgoja koza te istovremeno prikazati i stanje kozarstva na ovim prostorima. Istovremeno, ova knjiga će popuniti prazninu koja je izražena zbog nedostatka kvalitetne znanstveno-stručne literature u Bosni i Hercegovini. S obzirom na veliki uloženi trud u konci-piranju i pisanju rukopisa te prikupljanju svjetske relevantne literature iz područja uzgoja koza, autorima čestitam na ovom vrlo vrijednom i kvali-tetnom djelu te sa zadovoljstvom preporučam objavljivanje ove knjige kao univerzitetskog udžbenika.

Prof. dr. sc. Zvonko Antunović, redoviti profesor

z obilja međunarodno priznate literature autori rukopisa „Uzgoj koza” znalački su probrali suvremene znanstvene spoznaje i informacije ve-zane za uzgojne ciljeve, proizvode, podrijetlo, pasmine, tehnologiju

proizvodnje, mliječnost, sustave uzgoja, selekciju, reprodukciju, hranidbu, smještaj i bolesti koza. Kao rezultat nastao je sveobuhvatan i originalan ru-kopis koji objedinjuje recentne podatke iz svjetske literature, ali uključuje i vlastite spoznaje autora koji su i sami eminentni znanstvenici i sveučilišni nastavnici iz područja kozarstva. Stoga ne čudi umješnost njihova pisanja bazirana na književnom jeziku, jasnom stilu i hijerarhiji prezentiranih po-dataka. Koncept 14 poglavlja i većeg broja potpoglavlja logično je postav-ljen i, s obzirom na opseg, uravnotežen pa je čitateljima različite razine predznanja olakšano usvajanje velikog broja informacija, bez obzira na to čita li se rukopis od početka do kraja ili samo pojedino poglavlje. Rukopis „Uzgoj koza” nesumnjivo će na kvalitetan način popuniti prazninu i zado-voljiti potrebu koja za takvim štivom postoji u Bosni i Hercegovini. Njego-

U

I

=========================================================

=== Uzgoj koza ============================================= 5

vo objavljivanje snažan je poticaj za svekoliki razvoj ove grane stočarstva za što su najvažniji preduvjet obrazovani stručnjaci te kontinuirani prijenos najnovijih znanstvenih spoznaja u kozarsku praksu. U tom smislu rukopis je nezaobilazno nastavno štivo za sve studente veterinarske medicine i ag-ronomije. Rukopis se pojavljuje u trenutku dubokih i važnih reformi viso-kog školstva pa je za očekivati da će u sklopu interdisciplinarnosti i mobil-nosti pobuditi interes mnogih studenata srodnih studija, te predstavljati izvrsnu polaznu građu za postdiplomante čiji je znanstveni interes usmje-ren na uzgoj i proizvodnju koza. Ne treba iz vida ispustiti i činjenicu da će rukopis, osim za studente, sigurno biti i vrelo mnogobrojnih podataka koji će u svakodnevnom radu koristiti stručnjacima, pa i uzgajivačima. Uvaža-vajući sve navedeno, te zaključujući recenzentsku prosudbu, iznosim miš-ljenje kako je rukopis „Uzgoj koza” suvremeno, kvalitetno, vrijedno i višes-truko potrebno djelo, stoga predlažem da se objavi kao sveučilišni udžbe-nik.

Prof. dr. sc. Velimir Sušić, redoviti profesor

oboljšanja na polju pristupa naučnim informacijama nastalim putem istraživanja i informacijama dostupnim iz drugih izvora, danas su mnogo više zna o držanju, ishrani, genetici, selekciji i reprodukciji

koza. Autori su na osnovu ovih i sopstvenih saznanja koncipirali veoma vrijedan rukopis o uzgoju koza. S punim pravom možemo reći da će to biti prva stručna knjiga ove vrste u Bosni i Hercegovini. Jasno predstavljajući građu knjige u ovih četrnaest tematsko-naučnih cjelina autori su izveli lo-gički korektno naučno-pedagoški udžbeničku građu i tako na najbolji na-čin osigurali planirani cilj. Rukopis u potpunosti ispunjava zahtjeve nas-tavno-naučne literature. Smatram da rukopis svojom izuzetnom kvalite-tom, zaslužuje značajnu pažnju i pohvalu i neophodno ju je štampati kako bi korisno poslužila i unapređenju kozarske proizvodnje. Studenti, ali i drugi stručnjaci različitih profila posebno iz domena prirodnih znanosti dobili bi knjigu napisanu jasnim, jednostavnim stilom i bez napora pratili sadržaj u cijelosti. Rukopis predstavlja garanciju za bolje sutra u kozarstvu Bosne i Hercegovine, i ne samo to, nego i nauk kako koristiti savremena dostignuća naučnih istraživanja, koja su itekako naglašena u pojedinim segmentima ovog rukopisa. Toplo preporučujem ovaj rukopis za štampa-nje kao univerzitetskog izdanja Univerziteta u Sarajevu, a autorima želim čestitati na izvanrednom trudu uloženom u ovaj projekat.

Prof. dr. Ahmed Mutevelić, redovni profesor, emeritus

P

============================================================


SADRŽAJ

IZ RECENZIJA 4 1. UVODNE NAPOMENE 9 2. STANJE KOZARSTVA U SVIJETU, EVROPI I BOSNI I

HERCEGOVINI 11

2.1. Stanje kozarstva u svijetu 11 2.2. Stanje kozarstva u Evropi 15 2.3. Stanje kozarstva u Bosni i Hercegovini 20 3. UZGOJNI CILJ I KORISNOST DRŽANJA KOZA 23 3.1. Ekološki uzgoj koza 27 4. PROIZVODI OD KOZA 33 4.1. Mlijeko 33 4.1.1. Koziji sir 38 4.2. Meso 62 4.3. Koža 67 4.4. Kostrijet 72 4.5. Gnoj – đubre 73 4.6. Ostali proizvodi ili koristi od koza 76 4.6.1. Koze za vuču i rad 77 5. PORIJEKLO KOZA 83 5.1. Koze u religijama 87 5.2. Izvorni oblici koza 87 5.2.1. Capra prisca 88 5.2.2. Capra aegagrus aegagrus (Bezoar koza) 88 5.2.3. Markhor 89 6. PASMINE KOZA 95 6.1. Pasmine koza za proizvodnju mlijeka 105 6.1.1. Sanska koza 105 6.1.2. Njemačka bijela oplemenjena koza 107 6.1.3. Holandska bijela koza 108 6.1.4. Francuska alpina koza - Alpine 109 6.1.5. Srnasta smeđa alpska koza – švicarska alpina – Oberhasli 110 6.1.6. Pincgavska koza 111 6.1.7. Smeđa kratkodlaka koza 112 6.1.8. Togenburška koza 113 6.1.9. Nubijska i anglo-nubijska koza 115 6.2. Kombinovane pasmine koza (mlijeko-meso) 117 6.2.1. Bagot 117 6.2.2. Damaska koza – Damascus 118 6.3. Pasmine koza koje se uzgajaju radi kostrijeti ili dlake 119

=========================================================

=== Uzgoj koza ============================================= 7

6.3.1. Angora koza 119 6.3.2. Kašmirska koza – pashmina 122 6.3.3. Pigora koza 126 6.3.4. Nigora koza 129 6.4. Patuljaste pasmine 131 6.4.1. Patuljasta koza - pigmejska koza 131 6.4.2. Nigerijska patuljasta koza 132 6.5. Mesne pasmine 134 6.5.1. Boer koza – burska koza 134 6.6. Pasmine i tipovi koza Bosne i Hercegovine i susjednih ze-

malja 136

6.6.1. Domaća balkanska rogata koza ili domaća brdska koza 136 6.6.2. Domaća oplemenjena koza „Bara” 137 6.6.3. Hrvatska šarena koza 138 6.6.4. Hrvatska bijela koza 139 6.6.5. Domaća bijela koza 140 6.6.6. Drežniška koza 140 7. TEHNOLOŠKI POSTUPCI UZGOJA KOZA 145 7.1. Utvrđivanje dobi 147 7.2. Uzgoj i odbiće jaradi 148 7.3. Njega odbijene jaradi i koza 150 7.3.1. Kastracija muške jaradi 150 7.3.2. Uklanjanje rogova 150 7.3.3. Obrezivanje papaka 151 7.3.4. Četkanje i šišanje 155 7.3.5. Određivanje tjelesne mase 156 7.3.6. Postupak uklanjanja uginulih koza 157 8. ANATOMSKO-FIZIOLOŠKE ODLIKE VIMENA, MLIJE-

ČNOST I MUŽA KOZA 161

8.1. Muža 165 8.2. Bilježenje podataka o mliječnosti 170 9. NAČIN I SISTEMI UZGOJA KOZA 173 9.1. Ponašanje koza 173 9.2. Načini uzgoja 176 9.3. Sistemi uzgoja 177 10. METODE UZGOJA I SELEKCIJA U KOZARSTVU 179 10.1. Uzgoj u čistoj krvi (u čistoj pasmini) 179 10.2. Uzgoj križanjem 180 10.3. Bastardiranje 182 10.4. Selekcijski postupci u funkciji realizacije uzgojnog cilja 183 10.5. Biološki test 191

============================================================


11. REPRODUKCIJA KOZA 193 11.1. Muški spolni organi 193 11.2. Ženski spolni organi 194 11.3. Organizacija i način pripusta 195 11.3.1. Izbor muških rasplodnih grla 197 11.3.2. Izbor ženskih rasplodnih grla 198 11.4. Priprema koza i jarčeva za pripust 198 11.5. Mrkanje, pripust, oplodnja 200 11.6. Osjemenjavanje 202 11.7. Bremenitost 203 11.8. Jarenje 204 12. OSOBENOSTI ISHRANE KOZA 207 12.1. Način ishrane i sputavanje – vezanje koza pri ispaši 210 12.2. Izbor krmiva 213 12.3. Ishrana skoznih – bremenitih koza 218 12.4. Ishrana koza u laktaciji 219 12.5. Ishrana rasplodnih jarčeva 220 12.6. Ishrana jaradi 220 12.7. Tov jaradi 223 12.8. Napajanje koza 224 13. SMJEŠTAJ KOZA 227 14. BOLESTI KOZA 237 14.1. Bolesti probavnog sistema 237 14.2. Bolesti dišnog sistema 241 14.3. Bolesti reproduktivnog trakta i mlječne žlijezde 243 14.4. Bolesti kože 245 14.5. Ostale bolesti 248 - INDEKS POJMOVA 251 - KORIŠTENE KRATICE 255 - PRILOZI 257 Prilog 1. Najpoznatije pasmine koza u svijetu prema abeced-

nom redu 258

Prilog 2. Koze u religijama 260 Prilog 3. Kozorozi 273 Prilog 4. Obrasci ocjenjivačkih listi za mlade jarčeve iz perfor-

mans testa 289

Prilog 5. Primjeri kozarnika otvorenog, poluotvorenog i zatvo-renog tipa

292

Prilog 6. Primjer kozarnika za 150 koza 294 Prilog 7. Tlocrti staja za 8 koza i njihovu jarad 295 - KRATKE BIOGRAFIJE AUTORA 297

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

=== Uzgoj koza ============================================= 9

11..

UUVVOODDNNEE NNAAPPOOMMEENNEE

obzirom na aktualnu demografsku ekspanziju u svijetu i sve veći problem u osiguranju hrane, prije svega u nerazvijenim zemljama, potrebni su krajnji napori da se intenzivira proizvo-

dnja životnih namirnica, a posebno animalnih proteina. Rješenja se kontinuirano traže i u intenziviranju stočarske proizvodnje, većem korištenju prirodnih potencijala i primjeni novih dostignuća nauke u ovoj oblasti s ciljem veće proizvodnje mesa i popravljanju njegovih osobina. Rješavanje globalnog problema prehrane svjetskog stanov-ništva pokušava se čak i farmskim uzgojem tzv. egzotičnih vrsta ži-votinja kao što su nojevi, jeleni, zmije, puževi i sl. U svim pokušaji-ma rješavanja gore navedenog problema u većem broju zemalja u svijetu, pa i u Bosni i Hercegovini, zaboravlja se na potencijale koje pruža koza. Koza je skromnih zahtjeva, vrlo prilagodljiva na različite uvjete i sisteme uzgoja. Proteklih godina je bilo opće priznato, iako se o tome nije puno pisalo, da su koze potakle iskru mnogih novih i konstruktivnih ideja i značajno poboljšale integraciju razvijenih i ne-razvijenih djelova svijeta. Tokom proteklih dvadeset godina mnoga istraživanja su obrađivala temu razvoja uspješnih tehnika reproduk-cije i svojstava koza. Dugotrajne pionirske i komparativne studije su poduzete kako bi se otkrio način ishrane i ponašanja koza. Istraživa-nja su provedena s ciljem utvrđivanja socijalne uloge ove vrste živo-tinje, a tehnike uzgoja su modernizirane do određenog nivoa. Očig-ledno je da je potrebno ispitati uzgoj koza u novom svjetlu i iz nove perspektive. Trebalo bi odbaciti klišee iz prošlosti (npr.; 'koza je kra-va siromaha'). Ovo dinamično područje moglo bi postati novi stepe-nik u razvoju poljoprivrede u 21. vijeku. U svijetu se koza najviše uzgaja za meso, a potom mlijeko. Prema podacima FAO (2007.), u svijetu se uzgaja 830.391.683 koza, pri čemu se 96% od ukupnog broja uzgaja u nerazvijenim zemljama i zemlja-

S

============================================================


ma u razvoju. U Evropi se koze uglavnom uzgajaju u mediteran-skim zemljama. Prema procjenama, u našoj zemlji se uzgaja oko 70.000 grla s tendencijom povećanja populacije i poboljšanja pasmin-skog sastava. Brže obnavljanje ratom uništenog stočnog fonda, zatim nedostatak hrane životinjskog porijekla, odnosno, činjenica da su fond stoke i njene potrebe u hrani u uvjetima skromnih proizvodnih mogućnosti ograničeni te nužnost prelaska na robnu proizvodnju u okvirima tržne privrede, zahtjevat će od stočara tokom perioda obnove život-nih prilika u našoj zemlji izuzetne napore. Takva orijentacija će i od uzgajivača koza zahtijevati stručno i kvalitetno znanje. Isto se može steći organiziranim stručnim obrazovanjem ili samostalnim usavr-šavanjem. Pri stjecanju stručnih saznanja treba uvijek imati na umu da se svi problemi vezani za proizvodnju mlijeka i mesa u stočar-stvu moraju rješavati jedino na bazi tekovina nauke, naučnih rezul-tata i najcjelishodnijih tehničko-tehnoloških zahvata. Stoga, sva sav-remena dostignuća treba na što pristupačniji način predočiti studen-tima, stručnim licima i uzgajivačima koza. Jer kao što je rekao Ibn Mubarek: „Čovjek je učen sve dotle dok bude tražio nauku. Kada pomisli i uobrazi da zna - postaje neznalica.” Takvo nastojanje predstavlja i ova publikacija koja, kao univerzitets-ki udžbenik, treba doprinijeti podizanju stručnog znanja i ublažiti nedostatak stručne literature iz ove oblasti u našoj zemlji. Raspolo-živi uvjeti diktirali su potrebu da osnovna iskustva o savremenom držanju, iskorištavanju i ishrani koza, budu što sažetije i pristupačni-je izneseni. Na taj način sljedeći sadržaj daje osnovne elemente bitne za dobro organizovanu proizvodnju u kozarstvu, kao i preporuke u kom pravcu treba farmer djelovati sam ili uz pomoć stručne službe, prvenstveno u proizvodnji mlijeka i mesa na bazi korištenja vlastitih krmnih izvora. Ovakav pristup ne samo da će doprinijeti intenzivi-ranju proizvodnje nego će omogućiti i njenu visoku ekonomičnost u tržnim uvjetima privređivanja.

Autori


=== Uzgoj koza ============================================= 11

22.. SSttaannjjee kkoozzaarrssttvvaa uu ssvviijjeettuu,, EEvv--rrooppii ii BBoossnnii ii HHeerrcceeggoovviinnii 2.1. Stanje kozarstva u svijetu

oza je jedna od rijetkih vrsta domaćih životinja koju možemo okarakterisati kao višestruko korisnom za čovjeka. Posebno su značajni kvalitet i pozitivan uticaj njenih proizvoda (me-

so, mlijeko) na zdravlje ljudi. U svijetu se danas uzgaja preko 570 pasmina koza. U zemljama u razvoju se uzgaja 96% svjetske popula-cije koza, ali se u ovim zemljama uzgaja samo 60% pasmina. Najma-nja međupasminska varijabilnost je izražena u Evropi a najveća u Africi. Prema izvještajima FAO (Food Agriculture Organization) proizvodnja kozijeg mlijeka u svijetu iznosi 15.126.792 tona ili 2% ukupne proizvodnje mlijeka. Proizvodnja kozijeg mlijeka u Evropi u kontinuiranom je porastu, što je rezultat bolje produktivnosti i iznosi 2.587.154 tona (FAO, 2007.). Pored mlijeka i mesa, ništa manji značaj nemaju koža i kostrijet koze, koje nikako ne možemo nazvati nus-proizvodima, jer se pojedine pasmine koza u svijetu uzgajaju prven-stveno radi kvalitetne dlake (moher, kašmir). Ova vlakna su visokog kvaliteta i veoma su tražena na svjetskom tržištu. Prema podacima FAO u svijetu se tokom 1977. godine proizvelo ukupno 355.136, 1987. godine 504.755, 1997. godine 770.793, a 2007. godine 1.005,367 tona kozijih koža. Posljednjih nekoliko desetljeća u pojedinim područjima svijeta znat-no se povećao broj koza. Tokom posljednjih dvadeset godina, broj koza širom svijeta je porastao oko 60%, ali ne samo u nerazvijenim (75%) nego i u razvijenim zemljama (25%). Računa se da se danas u

K

============================================================


svijetu uzgaja preko 840 miliona koza, od čega oko 90% u Aziji i Af-rici (tabela 1). Tabela 1. Broj koza u svijetu, Evropi i BiH u posljednja tri desetljeća, 000 grla (Izvor: FAOSTAT | © FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).

Broj koza, 000 grla Godina Svijet Evropa BiH

1978. 439.062 16.983 - 1987. 521.839 19.959 - 1992. 603.431 19.179 80* 1997. 692.574 19.365 170* 1999. 728.366 19.040 102* 2001. 754.660 18.738 101* 2003. 781.642 19.148 81* 2005. 820.880 18.392 73 2007. 830.392 17.927 70 2009. 867.969 15.912 71

* procjena Radi boljeg uvida u brojnost koza u pojedinim zemljama u tabeli 2 su navedene zemlje u kojima se uzgaja više od 5 miliona koza. Iz navedene tabele može se uočiti da su Kina, Indija, Pakistan i Sudan zemlje sa najvećim brojem koza, a da se među ovim zemljama nala-ze samo dvije evropske (Turska i Grčka).


=== Uzgoj koza ============================================= 13

Tabela 2. Zemlje sa preko 5 miliona koza, 000 grla (Izvor: FAOSTAT | © FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).

Zemlja / godina 2000. 2004. 2007. 2009. Kina 148.400 149.835 146.769 152.458 Indija 121.400 120.000 125.181 126.009 Pakistan 47.400 54.700 53.789 58.300 Sudan 38.548 42.000 42.756 43.270 Bangladeš 34.100 34.500 48.900 56.400* Nigerija 42.500 48.700 51.224 53.800* Iran 25.757 26.000 25.833 25.300* Etiopija 8.597 14.850 18.559 21.961 Mongolija 11.034 10.653 13.267 19.652 Indonezija 12.566 13.500 13.790 15.768 Kenija 9.922 13.390 13.966 13.872 Somalija 12.300 12.700 12.700 12.700* Tanzanija 11.889 12.550 12.550 12.650 Niger 9.327 10.806 11.687 12.641* Burkina Faso 9.104 10.366 11.062 11.805* Mali 7.087 8.273 9.206 10.150* Filipini 6.245 6.365 7.100 9.222 Brazil 9.347 9.087 10.401 9.200 Meksiko 8.704 8.852 8.900 8.831* Jemen 6.918 7.785 8.414 8.883 Uganda 6.396 7.566 8.034 8.523* Nepal 6.325 6.979 7.421 8.473 Čad 5.179 5.717 5.971 6.439 Južnoafrička Republika 6.706 6.372 6.399 6.358 Afganistan 7.300 7.648 5.387 6.386* Turska 7.774 6.772 6.517 5.594 Mauritanija 5.087 5.600 5.600 5.600 Maroko 4.931 5.358 5.355 5.251 Grčka 5.614 5.619 5.421 4.178

* podaci za 2008. godinu Kina, Indija, Pakistan, Somalija i Sudan su zemlje sa najvećim bro-jem koza po km2. Radi boljeg uvida u rasprostranjenost koza na na-šoj planeti, na slici 1 prikazana je gustoća naseljenosti po km2 povr-šine.

============================================================


Slika 1. Gustoća naseljenosti koza u pojedinim zemljama svijeta po km2

površine (Izvor: www.fao.org). Zemlje najveći proizvođači kozijeg mesa (Kina, Indija, Pakistan, Nigerija, Bangladeš, Sudan, Iran, Indonezija, Mali i Turska) su i najveći konzumenti ovog mesa. Smatramo važnim pomenuti či-njenicu da je Australija u svijetskim okvirima mali proizvođač ko-zijeg mesa (na 31. mjestu u svijetu), ali je istovremeno i najveći svi-jetski izvoznik kozijeg mesa. Tokom sezone 2006./2007. u ovoj zemlji je privedeno klanju 1.120.000 koza. Australija je 2007. godi-ne izvezla 17.994 tone kozijeg mesa u vrijednosti od 77 miliona do-lara, a od ukupne količine izvezenog mesa najveći je dio izvezen u SAD (60%) i Tajvan (24,3%). Australija je, također, veliki izvoznik koza te je u 2007. godini iz ove zemlje izvezeno 75.344 grla. Najve-ći uvoznik koza uzgojenih u Australiji je Malezija sa oko 75% uku-pnog australskog izvoza, zatim Indonezija i Singapur sa po 7,9% učešća u izvozu. Deset najvećih uvoznika kozijeg mesa u svijetu su SAD, Tajvan, Saudijska Arabija, Hong Kong, Ujedinjeni Arapski Emirati, Italija, Kanada, Francuska, Trinidad i Tobago te Portugal.


=== Uzgoj koza ============================================= 15

2.2. Stanje kozarstva u Evropi

ozarstvo u zemljama Evropske Unije (EU) se zasniva ug-lavnom na uzgoju mliječnih pasmina koza. Najveći broj koza u Uniji se uzgaja u Španiji, Grčkoj, Francuskoj, te u

Italiji, Rumuniji i Bugarskoj. U tabeli 3 navedena je brojnost koza u pojedinim evropskim zemljama. Tabela 3. Broj koza u pojedinim zemljama Evrope, 000 grla (Izvor: FAOS-TAT | © FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).

Zemlja / godina 2000. 2004. 2007. 2009. Holandija 179 265 372 416 Norveška 69 65 72 68 Portugal 630 502 547 485 Moldavija 100 115 112 112 Rumunija 558 665 727 898 Srbija 241 195 149 143 Slovačka 51 39 38 36 Slovenija 15 23 28 24 Španija 2.627 2.833 2.891 2.265 Švicarska 62 68 79 85 Ukrajina 825 965 693 631 Albanija 1.106 1.025 876 772 Austrija 72 58 53 63 Belgija 16 26 27 31 Bugarska 1.046 800 549 430 Hrvatska 79 93 103 76 Kipar 346 460 461 318 Češka Republika 32 12 16 22 Finska 8 5 6 6 Francuska 1.211 1.250 1.254 1.267 Njemačka 135 160 180 220 Grčka 5.614 5.619 5.421 4.178 Mađarska 189 140 70 66 Italija 1.397 961 955 957 Rusija 2.147 2.344 2.166 2.168 Turska 7.774 6.772 6.517 5.594 Bosna i Hercegovina 100 72 70 71

K

============================================================


Na sljedećim slikama (slika 2, 3, 4 i 5) može se vidjeti da uzgoj koza nije tipičan samo za krševita područja kao što je kod nas uvriježeno mišljenje. Naime, farme uzgajivača koza u razvijenim stočarskim zemljama Evrope nalaze se i u područjima bogatih pašnjačkih povr-šina.

Slika 2. Distribucija koza po km2 u Grčkoj 2003. godine (Izvor: http://kids.fao.org).

Slika 3. Distribucija koza po km2 u Italiji 2005. godine (Izvor: http://kids.fao.org).


=== Uzgoj koza ============================================= 17

Slika 4. Distribucija koza po km2 u Španiji 2004. godine (Izvor: http://kids.fao.org).

Slika 5. Distribucija koza po km2 u Turskoj 2004. godine (Izvor: http://kids.fao.org).

Pravni okvir za statistiku kozarstva EU je definiran Direktivom Vijeća 93/25/EEC i Odlukom Komisije 2004/747/EC. Analizom statističkih podataka može se uočiti negativan trend uzgoja koza u zemljama EU u posljednjih nekoliko godina. Najznačajnije zemlje proizvođači kozijeg mesa i mlijeka bilježe blagi pad broja grla (-0,6%), u periodu od 2006 do 2007. godine. Najveći pad su zabilježile Bugarska (-9,8%), Portugal (-6,2%), Italija (- 3,7%), Španija (-2,9%) i Francuska (-0,3%). S druge strane, u nekim zemljama broj koza zna-čajno je povećan, kao naprimjer u Rumuniji (+18,9%), dok je u Grč-koj ostao relativno stabilan broj. Cijena, kako ovaca tako i koza, po grlu u 2007. relativno je niža u odnosu na 2006. godinu.

============================================================


Posmatrajući prikazane indekse (slika 6) za period od 1995. do 2007. godine u skupini EU-27, može se primjetiti trend pada proizvodnje mesa svih kategorija koza izraženog u tonama za -26,3%. U istom periodu smanjena je proizvodnja goveđeg (-9,7%) i ovčijeg mesa (-13,6%). Tokom 2007. godine proizvodnja kozijeg mesa je 6,7% ma-nja u odnosu na 2006. godinu, dok je uvoz kozijeg mesa u EU os-tao relativno stabilan. Najveći izvoznik kozijeg mesa u zemlje EU je Novi Zeland (86%).

Napomena: Grafički prikaz koji se odnosi na koze zaokružen je crvenom bojom.

Slika 6. Grafički prikaz broja stoke u EU-27 za period 1995.–2007. godine

(Izvor: Eurostat, 2008.). U zemljama EU je tokom 1998. godine privedeno klanju 8.301.500 koza, a ukupno je izašlo na tržište 760.600 tona kozijeg mesa. Iako se navedene vrijednosti kozijeg mesa čine velikim, one sudjeluju sa svega 0,21% od ukupne količine mesa plasiranog na tržište iz zema-lja Evropske unije. U periodu od 2006. do 2007. godine broj koza privedenih klanju se neznatno povećao (+0,1%), dok se u 2008. go-dini očekivalo daljnje povećanje (+1,8%). U EU-27 tokom 2007. godi-ne je proizvedeno 1.094 miliona tona mesa ovaca i koza, što je sma-njenje od 3% u odnosu na 2006.


=== Uzgoj koza ============================================= 19

Najveća dostignuta cijena kozijeg mesa u posljednjem desetljeću bila je u četvrtom kvartalu 2005. godine. Ona je zatim privremeno pala, a potom je ostala relativno stabilna na oko 15% više cijene u odnosu na 2000. godinu. Cijena kozijeg mesa je 2007. godine bila niža u od-nosu na 2006. godinu. Radi boljeg poznavanja značaja evropskog kozarstva u svijetu u tabeli 4 komparativno je navedena proizvodnja kozijeg mesa i mlijeka u periodu od 1982. do 2007. godine u svijetu i Evropi. Tabela 4. Prikaz proizvodnje kozijeg mesa i mlijeka u periodu od 1982. do 2007. godine (Izvor: FAOSTAT|© FAO Statistics Division 2009.).

Broj koza privedenih klanju, 000 grla Mesa, u 000 tona Svježeg mlijeka,

u 000 tonama Godina Svijet Evropa Svijet Evropa Svijet Evropa

1982. 163.860 11.143 1.829 119 8.125 1.920 1987. 201.641 12.757 2.304 131 8.601 2.072 1992. 242.883 13.324 2.874 136 10.358 2.103 1997. 280.975 12.222 3.366 131 12.124 2.470 2001. 315.733 11.790 3.764 121 12.918 2.525 2005. 381.915 12.480 4.683 131 14.512 2.623 2007. 386.317 11.973 4.828 125 15.127 2.587 Nakon uvida u brojnost i količinu proizvedenog kozijeg mesa i mli-jeka, radi potpunije informacije o stanju kozarstva u 27 zemalja EU, u tabeli 5 su navedeni podaci o broju farmi i veličini stada koza. Tabela 5. Broj kozarskih farmi i veličina stada u EU-27 2005. godine (Izvor: http://epp.eurostat.ec.Evropa.eu).

Vrsta životinje Veličina stada

Ukupno farmi >0 -<5 5-<50 50-<100 >=100 Koze1 11.680 1.192 6.931 2.248 1.309

1 nedostaju podaci za Njemačku i Švedsku

============================================================


Iz podataka prikazanih u tabeli 5 može se zaključiti da je najveći broj registriranih farmera s veličinom stada od 5 do 50 koza, a najmanje je onih do 5 koza. 2.3. Stanje kozarstva u Bosni i Hercegovini

Bosni i Hercegovini pred 1. svijetski rat se uzgajalo oko 1.500.000 koza. U narednom periodu taj broj je stalno opa-dao, da bi se u 1939. godini uzgajalo oko 500.000 grla. Na-

kon 2. svjetskog rata tj. u posljednjih pedesetak godina, broj koza je značajno smanjen za 80% u odnosu na 1939. godinu. Razlog ovome je donošenje Zakona, 1954. godine, kojim je zabranjeno držanje koza (osim 1-2 sanske koze pod određenim uvjetima). Koze su okarakte-risane kao štetne životinje, prvenstveno po uzgoj šuma i nastajanje većih erozijom ugroženih područja središnjeg i južnih dijelova naše zemlje. Stagnaciji kozarstva kao i svih ostalih grana stočarstva u no-vije vrijeme je u velikoj mjeri doprinijela i agresija na Bosnu i Herce-govinu (1992.-1995.). Međutim, u periodu od 1995. do 1999. godine ovaj trend se promijenio. Proširio se interes za uzgoj koza, a broj ko-za se iz godine u godinu konstantno povećavao, čemu je doprinijeo poslijeratni uvoz većeg broja kvalitetnih koza inostranih pasmina. Pretpostavka je da se u posljednjih nekoliko godina brojno stanje koza smanjilo. Brojno stanje koza u periodu od 1895. do 1999. godine navedeno je u tabeli 6.

U


=== Uzgoj koza ============================================= 21

Tabela 6. Broj koza u Bosni i Hercegovini u periodu 1895.-2009. godine i podaci o izvozu koza u periodu 1890.-1910. godine (Izvor: Bugarski i Šakić, 2001.).

Godina Broj koza Izvoz koza 1895. 1.447.049 1890.-1900. - 477.626 1910. 1.392.565 1900.-1910. - 312.514

1. svijetski rat 1921. 529.434 1939. 475.923

2. svijetski rat 1946. 200.851 1950. 129.827

1954. – Zakon o zabrani držanja koza izuzev sanskih u farmskom uzgoju 1982. - Zakon o zabrani držanja koza („Sl. novine SR BiH”, br: 16/82)

rat u Bosni i Hercegovini (1992.-1995.) 2009. 71.000*

* FAOSTAT | © FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011. Kada je u pitanju pasminski sastav koza u Bosni i Hercegovini, sma-tra se da križanci domaće balkanske sa sanskom kozom čine oko 70% ukupnog broja koza. Procjenjeni procentualni pasminski sastav je prikazan u tabeli 7. Tabela 7. Pasminski sastav koza u Bosni i Hercegovini - procjena (Izvor: Bu-garski i Šakić, 2001.).

Pasmina % ukupne populacije Domaća balkanska koza 15% Domaća balkanska x sanska koza = domaća oplemenjena bijela koza – „Bara” 70%

Križanac domaće balkanske x alpina koze 5% Sanska koza 5% Alpina koza 5%

============================================================


LLiitteerraattuurraa:: • Adilović S.: Opće stočarstvo sa biostatistikom. Grafika „Šaran”, Sarajevo,

S. 182., 1994. • Boyazoglu J., Hatziminaoglou I., Morand-Fehr P.: The role of the goat in

society: Past, present and perspectives for the future. Small Ruminant Rese-arch, 60, 1-2, 13-23, 2005.

• Bugarski Đ., Šakić V.: Praktično kozarstvo. Izdavač: DES – Sarajevo, S.75, 2001.

• Evropean Commission - Eurostat: Statistics Database [citirano 19.06.2009.]. Dos-tupno na: http://epp.eurostat.ec.Evropa.eu/portal/page/portal/agricultu-re/data/database

• FAOSTAT|© FAO Statistics Division 2009 | 04 February 2010. Dostupno na: http://faostat.fao.org

• FAOSTAT | © FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011. Dostupno na: http://faostat.fao.org/site/573/DesktopDefault.aspx?PageID=573#ancor

• Lindahl I.L.: A Dairy Goat for Home Milk Production. United States Dept. of Agriculture, Pg. 8, Washington D.C., 1978.

• Sekulović P.: Mjesto i značaj svjetske proizvodnje kozjih proizvoda i sirovi-na. Veterinarski glasnik, 42, 2-3, 149-160, Beograd, 1988.

• Šakić V.: Klaonički parametri jaradi ekstenzivnog uzgoja na području Bosne i Hercegovine. S.91, Magistarski rad, Veterinarski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000.

• The Food and Agriculture Organization of the United Nations: Cattle density map (modelled data). [citirano 11.01.2010.]. Dostupno na: http://www.fao.org/ag/againfo/resources/documents/multimedia/popup/glw.html

• The Food and Agriculture Organization of the United Nations: The Global Livestock Production and Health Atlas (GLiPHA). [citirano 11.01.2010.]. Do-stupno na: http://kids.fao.org/glipha/index.html

• …COMMISSION DECISION of 30 May 1994 Council Directive 93/25/EEC as regards the statistical surveys on sheep and goat population and produc-tion (94/434/EC) (OJ L 179, 13.7.1994, p. 33). Available on http://eur-lex.Evropa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG: 1994D0434:19990111:EN:PDF

• ...Zakon o zabrani držanja koza („Sl. novine SR BiH”, br. 16/82)

============================== Uzgojni cilj i korisnost držanja koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 23

33.. UUzzggoojjnnii cciilljj ii kkoorriissnnoosstt ddrržžaa--nnjjaa kkoozzaa

lobalno posmatrajući, uzgojni cilj u kozarstvu zavisi od ge-netskog faktora, klimatskih i zoohigijenskih uvjeta, načina ishrane, kvaliteta tržišta, religije, kulinarske tradicije i drugih

uvjeta. U najvećem dijelu svijeta koze se drže prvenstveno radi proi-zvodnje mesa. U mnogim zemljama, a naročito azijskim i afričkim, gdje se uzgaja veći broj takozvanih patuljastih pasmina (naprimjer zapadno afrička patuljasta koza), kozije i jareće meso ima veliki zna-čaj za ishranu stanovništva i predstavlja glavni koziji proizvod. Kon-stantan porast populacije koza i njenih proizvoda u zamljama u raz-voju, posebno u onim najsiromašnijim, ukazuje na to da bi ove živo-tinje mogle biti adekvatan instrument za zadovoljavanje potreba ko-je prate brz porast populacije ljudi. U evropskim razvijenim zemlja-ma se ne uzgajaju tipične pasmine koza za proizvodnju mesa, odno-sno uzgajaju se uglavnom visokokvalitetne mliječne pasmine, jer je mlijeko uz različite prerađevine od mlijeka, najtraženiji koziji proiz-vod, a meso (jareće) se dobiva kao vrijedan nus-proizvod. Zbog vi-soke biološke vrijednosti, jareće meso je sve više traženo u razvije-nim zemljama, a u nekim predstavlja delikates i konzumira se u po-sebnim prilikama i to u dobi od 15 do 45 dana i tjelesnoj masi od 6 do 15 kg. Mlada jaretina ima određene prednosti u odnosu na druge vrste mesa domaćih životinja, prije svega u manjoj količini intramu-skularne i ekstramuskularne masnoće, što ju čini dijetetskim i lahko probavljivim proizvodom. Zbog svog nesumnjivog kvaliteta, jareće meso je kod nas i u susjednim zemljama u maloprodaji i do 20% skuplje od janjetine ili teletine. S obzirom da je plodnost mliječnih koza koje se uzgajaju kod nas relativno visoka, moguće je prodavati jarad, bilo kao ona u dobi do 3 mjeseca ili kao rasplodni materijal.

G

============================================================


Iskustva pokazuju da u uvjetima kontrolisanog uzgoja i ishrane, dr-žanje manjeg broja koza u klimatskim područjima, poput našeg, može se kao privremena mjera socijalnog karaktera osigurati, u ra-tom pogođenim i osiromašenim domaćinstvima (osobito brdsko-planinskih područja), sa značajnim količinama kvalitetnog mlijeka i mesa, uz relativno niske troškove nabavke, držanja i ishrane. Naime, izdaci za nabavku koza nisu veliki, a u pogledu zahtjeva ishrane i držanja, one su više nego skromne životinje. Slobodno se može reći da koze spadaju u produktivne životinje čiji uzgoj nije skup. Potvrda za ovo je činjenica da dobro odgajane mliječne koze plemenitijih pa-smina u dobi od oko dvije godine proizvedu tokom laktacije 10-15 puta veću količinu mlijeka od njihove tjelesne mase (500-700 litara), odnosno oko 2,5-3 litra na dan po grlu (visokomliječne čak i do 5-6 litara). Takve koze mogu, dakle, dati toliko mlijeka da otplate same sebe unutar 10 mjeseci. Na slici 7 prikazana je domaća oplemenjena koza koja je najčešće uzgajana pasmina koza kod nas.

Slika 7. Domaća oplemenjena koza (Foto: Šakić V., 2010.). Proizvodnjom mlijeka i nje-govom prodajom mljeka-rama ili preradom u poje-dine proizvode, najčešće u sir koji je tražen na tržištu, uzgajivači mogu ostvariti značajan prihod. Dobit od zasnivanja kozarske proiz-

vodnje, u većoj mjeri, može se povećati poboljšanjem pasminskog sastava koza i boljom organizacijom proizvodnje. Na opravdanost držanja ove životinje upućuje i mogućnost njenog iskorištavanja i do 20 godina, s tim da je najrentabilnije korištenje tokom prvih 7 do 8 godina. Prema tome, veliki je broj razloga koji opravdavaju držanje koza kao i daljnje napore na unapređenju ove važne grane stočar-stva u Bosni i Hercegovini.


=== Uzgoj koza ============================================= 25

Osim što koze uz druge domaće životinje stoljećima koriste ljudima obezbjeđujući ih hranom, odjećom i drugim proizvodima, u novije vrijeme, ova vrsta malih preživara se sve više koristi u cilju uprav-ljanja zemljištem obzirom na njihovu sposobnost da se hrane različi-tim biljnim vrstama, što je korisno ne samo za čovjeka nego i za čov-jekovo okruženje, odnosno prirodni okoliš. U posljednjih nekoliko desetljeća, postao je očigledan sve veći pritisak na iskorištavanje zemljišnih resursa, a sa druge strane prirodni resursi su sve ograni-čeniji. Svakim danom je sve manje obradivog zemljišta, pašnjaka i šuma. Upravljanje zemljištem ima za cilj smanjenje pojave požara, kontrolu štetnih korova (naprimjer Euphorbia esula, Centaurea maculosa, Del-phinium spp.), popravljanje izgleda okoliša, poboljšanje kvaliteta sta-ništa divljači i smanjenje konkurencije nasadima stabala u odnosu na korovske i druge biljne vrste. Do sada su pomenuti ciljevi u razvije-nim zemljama realizirani uz ogromno ulaganje sredstava za gorivo, hemijska sredstva i radnu snagu. Međutim, nakon analize uloženih sredstava u odnosu na realizaciju ostvarenih ciljeva došlo se do kon-statacije da nisu postignuti adekvatni rezultati i čak da su oni neodr-živi na duži vremenski period. Jedan od načina da se sačuvaju pri-rodni resursi je korištenje onoga što se danas naziva „propisana is-paša”. Ovo nije ništa više do upotreba pašnih životinja, u ovom slu-čaju ovaca i koza, da konzumiranjem različitih vrsta biljaka (od trave do žbunja) ostvare cilj upravljanja zemljištem. U nekim zemljama lokalne zajednice sklapaju ugovore sa vlasnicima stada koza koji na odabranim mikrolokacijama hrane svoje stado koza i na taj način čiste tlo od žbunja ili korova koji mogu tokom ljetnih mjeseci biti iz-ložene požaru, a što u tom slučaju može ugroziti naselja, šume ili usjeve. Povećavanjem interesa za očuvanje okoliša, prirodne metode za unapređenje okoliša postaće u budućnosti sve značajnije i biće intenzivnije korištene zbog svojih dokazanih prednosti. Međutim, sve pozitivne osobine i koristi koje čovjek ima od koza danas ne oslikavaju stvarnost ili očekivanja. Ova grana poljoprivre-de prima značajno manje državne potpore u odnosu na druge grane stočarstva, kao što je proizvodnja kravljeg mlijeka, goveđeg mesa, te

============================================================


uzgoj peradi i svinja. Uprkos priznatim osobinama i potencijalu ko-za, ova životinjska vrsta je manje favorizirana u komercijalnom smi-slu. U zemljama u razvoju, vjerovatno manje od 5% ukupne količine mlijeka koje se prodaje predstavlja kozije mlijeko. Osim toga, siro-mašniji farmeri posjeduju 90% koza. Za ove vlasnike imanja je ka-rakteristično siromaštvo i zbog toga se bave onim u što se mora ma-nje ulagati. Njima nedostaju i adekvatne vještine vođenja farmi koje su neophodne kako bi se poboljšala produktivnost. Opće je poznato da ulaganje u sektor uzgoja koza u većini zemalja u razvoju, čak i u razvijenim zemaljama, nije dovoljno po pitanju infrastrukture, mar-ketinga i istraživanja. Nakon vijeka negativne percepcije, u razvije-nim zemljama, danas se gleda na uzgoj koza u pozitivnijem svjetlu. Izraz 'razvijene zemlje' odnosi se posebno na Evropu, čiji se poziti-van razvoj kozarstva odnosi na funkcionalnost i prilagodljivost koju je koza pokazala u poređenju s drugim vrstama domaćih životinja. Zbog toga je koza danas popularna za uzgoj, a konzumenti sve više prihvataju superiorne kvalitete kozijih proizvoda (mlijeko, meso). Rasprostranjivanje koza (i ovaca) koje daju mlijeko je veoma bitno za nacionalnu ekonomiju mnogih zemalja, posebno onih mediteranskih (Francuska, Grčka i Španija), koje su pokazale da muža koza (i ova-ca) nije sinonim za siromaštvo i nerazvijenost. U ovim je zemljama proizvodnja kozijeg mlijeka i sira, uz proizvodnju kozijeg mesa, ve-oma cijenjena, što je slučaj posebno u Grčkoj. Nadalje, zdrava i eko-loška komponenta kozijih proizvoda je često udružena sa agro-turizmom u mnogim planinskim predjelima Evrope. Osim toga, ko-ze se sada češće koriste kako bi aktivnije oblikovale vegetacijski pok-rov tako što čiste područja koja su obrasla grmljem, žbunjem i trno-vitom vegetacijom, kako bi ove i druga stoka nakon toga mogla pas-ti na kvalitetnijim pašnjacima ili da se to zemljište privede drugoj kulturi. Uklanjanjem grmlja smanjuje se i izbjegava rizik od šumskih požara. Tokom svoje duge historije i koegzistencije sa ljudima, koza je zadr-žala svoju prisutnost u svim sferama ljudske aktivnosti. Izvanredne kvalitete ove životinje (prilagodljivost uzgojnom ambijentu, sposob-nost paše na pašnjacima loše kvalitete i brstenje, sposobnost prela-ženja velikih udaljenosti, visoka stopa prihoda od prometa proizvo-


=== Uzgoj koza ============================================= 27

da sa malim investicijskim rizikom, visoka produktivnost mliječnih proizvoda, itd.) učinile su je značajnim faktorom marginalnih rural-nih područja svijeta sa suhom ili polu suhom klimom. Cilj sadašnje poljoprivredne politike nije intezivirati uzgoj koza, jer većina proiz-vođača i nije još spremna krenuti u tom pravcu. Takozvana 'ekonomija koja se temelji na razmjenskoj prodaji' održala se mnogo bolje u manje razvijenim društvima, nego sistem velike nacionalne i internacionalne prodaje. Zbog toga se mora biti veoma pažljiv sa sis-tematskim i slijepim usvajanjem novih standarda sistema komerci-jalnog pristupa. Nadalje, vrijednost sektora uzgoja koza u rastućoj ekološki osvještenoj potrošačkoj populaciji ne bi trebalo potcjenjivati. Proizvodnja kvalitetnog brenda kozijeg proizvoda je samo jedna od stvari u nizu kojima se spriječava mogući pad cijene. Za to je potreb-no kombinirati kulturološko naslijeđe prošlosti sa izvanrednim uvje-tima okoline, savremenih metoda uzgoja i tehnologije proizvodnje. 3.1. Ekološki uzgoj koza

kološka poljoprivreda predstavlja složen sistem proizvodnje hrane tačno definiranih postupaka i pravila čiji je krajnji rezul-tat proizvod obilježen oznakom ekološkog proizvoda. Ekolo-

ška proizvodnja hrane svakako uključuje i proizvodnju hrane ani-malnog porijekla. Ova vrsta proizvodnje danas je u svijetu u ogrom-noj ekspanziji kako u razvijenim tako i u nerazvijenim zemljama. Razlog za to je sve veća potražnja za proizvodima proizvedenim na ovaj način iako je cijena takvih proizvoda veća za 20-100%. Ovu vrs-tu proizvodnje moguće je organizirati i na malim porodičnim far-mama. Takve male ruralne jedinice sastavljene od biljne proizvodnje i stočarstva minimiziraju uticaj vanjskih inputa, kao što su stočna hrana, stajski gnoj-đubar, kompost i ispaša na cijenu konačnog proi-zvoda. Naime, radi se o harmoničnim funkcionalnim vezama izme-đu stočarske proizvodnje (čiji su proizvodi meso, mlijeko i stajski gnoj-đubar) i biljne proizvodnje (koja stajski gnoj-đubar ponovo ko-risti za svoj rast). Situacija je vrlo slična i u obrnutom slučaju kada se viškovi biljne proizvodnje upotrebljavaju u obliku stočne hrane, a zemljišne površine na kojima se uzgajaju leguminoze sa svrhom

E

============================================================


opskrbljivanja tla azotom služe i kao dobra ispaša. Prema tome, za uspjeh u ekološkom uzgoju koza neophodni preduvjeti su povoljni klimatski uvjeti, mogućnost proizvodnje jeftine i kvalitetne hrane, velike količine prostirke te posjedovanje certificiranih ekoloških zemljišnih površina. Naravno, navedeni preduvjeti smanjuju trško-ve uzgoja pa su stoga i manja financijska ulaganja. Osnovne prednosti ekološkog uzgoja koza u odnosu na kovencio-nalni su u pogledu očuvanja okoliša, dobrobiti i zdravlja životinja, sinergizma između čovjeka i životinje s obzirom da čovjek nije an-tropocentrist, povezanost s prirodom, kvalitetan proizvod i visoka potražnja za takvim proizvodima na tržištu. Osim toga, dobiva se i znatno veća količina kvalitetnog kozijeg gnoja kojim se na jeftiniji i ekološki prihvatljiv način mogu povećati prinosi na livadama i ora-ničnim površinama. Sve ovo će u budućnosti dati značajan doprinos za odluku sve većeg broja farmera u odabiru ekološkog uzgoja koza. Na osnovu istraživanja pojedinih autora došlo se do saznanja da je ekološki uzgoj koza ekonomičan, jer je odnos vrijednosti proizvod-nje i ukupnih troškova iznad koeficijenta 1 tj., iznosi 1,2 odnosno, utvrđena je stopa rentabilnosti od 20,6% (Antunović Z. i sur., 2007.). Prije nego što se krene u uzgoj potrebno je proučiti Pravilnik o eko-loškoj proizvodnji životinjskih proizvoda zemalja koje su donijele zakon i pravilnike o ekološkom uzgoju domaćih životinja, jer u Bos-ni Hercegovini ovaj zakon još nije donešen. Zašto je potrebno prou-čiti ovaj pravilnik? Razlog je, što samo farme koje ispunjavaju pred-viđene uvjete mogu, kada se donese ovaj zakon i odgovarajući pra-vilnici u Bosni i Hercegovini, biti certificirane za ovu vrstu proizvo-dnje. Najlakše je doći do Zakona o ekološkoj proizvodnji Republike Hrvatske objavljenom u Narodnim Novinama br. 12/01; br. 91/01; br. 13/02. Prema ovom Zakonu ekološko stočarstvo je sastavni dio sistema ekološke proizvodnje poljoprivrednih i prehrambenih proi-zvoda, a ekološko kozarstvo njegov sastavni dio. Pravilnik donesen na osnovu pomenutog Zakona pradviđa 30% veći poticaj za ekološ-ki uzgoj životinja. Potrebno je uzgajati zdrave, prirodno otporne ko-ze prilagođene uvjetima uzgojnog područja. Važno je znati da se e-kološkom proizvodnjom nastoji minimizirati štetni uticaj po okoliš. Pravilnici predviđaju da se na 2 ha pašnjaka (za uzgoj na otvore-


=== Uzgoj koza ============================================= 29

nom) uzgaja samo 25 koza. Pravilnici, također, predviđaju da se po jednoj odrasloj kozi predvidi 1,5 m2 prostora u štali, i po jaretu 0,3 m2. Koze treba da imaju dovoljno prostora za stajanje, lijeganje, ok-retanje odnosno prirodno mijenjanje položaja tijela. Prostor koji se prirodno provjetrava i ima dovoljno svjetla udovoljit će uvjetima bi-oloških i etoloških potreba koza. Zahvaljujući angažmanu stranih eksperata i radom domaćih nevla-dinih organizacija u okviru projekta „Razvoj organske poljoprivrede u BiH” koji je finansirala SIDA (Švedska agencija za razvoj i sarad-nju) u Bosni i Hercegovini je od 2001. god. počeo intenzivniji razvoj organske poljoprivrede. Značajan doprinos razvoju organske poljo-privrede u Bosni i Hercegovini dale su nevladine organizacije Econ, Beta i Udruženja poljoprivrednika iz FBiH i RS koje su u 2003. god. u okviru ovog projekta osnovale „OK - Udruženje za podršku i raz-voj organske proizvodnje u BiH” s ciljem da stimulišu, razviju i promovišu organsku poljoprivredu kroz razvoj certifikacijskog sis-tema za BiH. „OK Udruženje” je 2004. godine osnovalo prvu certifi-kacijsku organizaciju u Bosni i Hercegovini „Organsku kontrolu” – „OK” s ciljem da razvije certifikacijski program na temelju međuna-rodnih – IFOAM standarda za organsku poljoprivredu i preradu. Na slici 8 prikazan je logo proizvođača organske hrane u Bosni i Hercegovini.

Slika 8. Logo BH organskih proizvođa-ča (Izvor: www. organskakontrola.ba). Prema OK standardu za organsku proizvodnju i preradu u poglavlju 4, koje se odnosi na ispunjavanje neohodnih standarda za uzgoj sto-

ke precizno su propisani svi postupci koji se odnose na postupanje sa životinjama, smještaj, zdravstveni nadzor i kontrolu, ishranu te transport i klanje životinja.

============================================================


Ekološki uzgoj koza na otvorenom podrazumijeva da farmer svoje koze većinu vremena drži na otvorenom prostoru. Mora im se osi-gurati prostor za njihovu zaštitu, poput skloništa od vjetra, padavi-na, sunca ili visokih temperatura. Blizina pitke vode i nesmetan pris-tup vodi je važan preduvjet. Površina prostora za držanje koza van objekta treba da iznosi 2,5 m2 po odrasloj kozi i 0,5 m2 po jaretu. Zdravstvena zaštita se zasniva uglavnom na preventivnoj zdrav-stvenoj zaštiti koja se provodi pravilnom ishranom, adekvatnim smještajem, propisanim cijepljenjem, općom higijenom, te dezinfek-cijom staja i stajske opreme bez upotrebe hemijskih sredstava.


=== Uzgoj koza ============================================= 31


S. 182., 1994. • Antunović Z., Senčić Đ., Šperanda, M., Steiner, Z.: Unapređenje kvalitete

ekoloških kozjih proizvoda (Završno izvješće), Poljoprivredni fakultet u Osi-jeku, 2007.


• Jovanović S., Savić M., Petrujkić T., Vučinić M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zaštiti ovaca i koza. Centar za unapređenje obrazovanja u ve-terinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007.

• Karadjole I., Dominiković Z., Dragojlov D.: Program gojidbenog stvaranja koza u Republici Hrvatskoj. Hrvatski stočarsko selekcijski centar, S. 33, 1996.

• Marcolini E.: Elementi di zootechnia. S.217. Edicioni Agricole, Bologna, 1976. • Mioč B., Pavić V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002. • Morand-Fehr P., Boutonnet J.P., Devendra C., Dubeuf J.P., Haenlein G. F.W.,

Holst P., Mowlem L., Capote J.: Strategy for goat farming in the 21st century. Small Ruminant Research Vol. 51, 2, 175-183, 2004.

• Organska kontrola. OK Standardi za organsku proizvodnju i preradu [pub-likacija na Internetu]. 2009 [citirano 16.06.2009.]. Dostupno na: http://www.organskakontrola.ba/site/OK_Standards_2009.pdf

• Rako A.: Uzgoj saanske koze u predjelima krša. Veterinarski arhiv 14, 2, 57-74, Zagreb, 1944.

• Savić Mila, Jovanović S., Vegara M.: Stočarstvo: farmske i socijalne životinje, Izdavač: Univerzitet u Beogradu, S. 306, 2007.

• Sekulović P.: Mjesto i značaj svjetske proizvodnje kozjih proizvoda i sirovi-na. Veterinarski glasnik, 42, 2-3, 149-160, Beograd, 1988.


• … „Goat”, World Book Encyclopedia, 525 W. Monroe Chicago, 1999 (No-vember 3, 2000)

• … Zakon o ekološkoj proizvodnji Republike Hrvatske. Narodne Novine br. 12/01; br. 91/01; br. 13/02.

============================================================


========================================== Proizvodi od koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 33

44.. PPrrooiizzvvooddii oodd kkoozzaa 4.1. Mlijeko

lijeko je glavni koziji proizvod. U mnogim razvijenim zemljama potrošnja kravljeg mlijeka stagnira ili je u opa-danju. Međutim, na globalnom nivou, procjenjeno je da

potrošnja kozijeg mlijeka raste. Također, u posljednjih dvadeset go-dina, proizvodnja kozijeg mlijeka u svijetu bilježi značajan porast. Danas je Indija najveći proizvođač kozijeg mlijeka sa oko 2 miliona tona godišnje. Najveći proizvođači kozijeg mlijeka u Evropi su Grč-ka (30%), Francuska (28%) i Španija (25%), a većina proizvedenog mlijeka u ovim zemljama se koristi za proizvodnju sira. U Evropi se uzgaja svega 3% od ukupne svjetske populacije koza, a proizvodi se 17% od ukupne količine kozijeg mlijeka u svijetu. Razlog zašto pot-rošači sve više konzumiraju kozije mlijeko je njegova reputacija vi-soko probavljivog mliječnog proizvoda. Jedno od najinteresantnijih svojstava kozijeg mlijeka je hipo-alergenost. Manji broj djece ne po-dnose majčino mlijeko ili kravlje mlijeko, a podnose kozije mlijeko. Procjenjuje se da do 7,5% dojenčadi i 20% starije djece nisu u mogu-ćnosti da konzumiraju kravlje mlijeko. Do danas nije utvrđeno zašto djeca osjetljiva na kravlje i majčino mlijeko mogu da konzumiraju kozije mlijeko, ali se pretpostavlja da razlog može biti aminokiselin-ski sastav mlijeka koza koji se razlikuje od onog u mlijeku krava. U vimenu koza se sintetiziraju masne kiseline kratkih (C6, C8, C10, C12) i srednje dugih lanaca. Kozije mlijeko sadrži poželjne količine nikotinske i pantotenske kiseline, riboflavina, tiamina i niacina. Prema sastavu i biološkoj vrijednosti kozije mlijeko je punovrijedna, visokokalorična namirnica po sastavu slična kravljem (tabela 8).

M

============================================================


Tabela 8. Prosječan sastav (%) i energetska vrijednost mlijeka (Izvor: http://www.dairyforall.com).

Sastojci Kozije mlije-ko

Kravlje mli-jeko

Mlijeko že-ne

Ukupno suhe tvari % 12,97 12,01 12,50 Energija: Kcal KJ

69 288

61 257

70 291

Protein % 3,56 3,29 1,03 M. mast % 4,14 3,34 4,38 Ugljikohidrati % 4,45 4,60 6,89 Pepeo % 0,82 0,72 0,20 Kalcijum (mg) 134 119 32 Željezo (mg) 0,05 0,05 0,03 Magnezijum (mg) 14 13 3 Fosfor (mg) 111 93 14 Kalijum (mg) 204 152 51 Natrijum (mg) 50 49 17 Cink (mg) 0,30 0,38 0,17 Askorbinska kis. (mg) 1,29 0,94 5 Tiamin (mcg) 40 40 20 Riboflavin (mg) 0,138 0,162 0,036 Niacin (mg) 0,277 0,084 0,177 Pantotenska kis. 0,310 0,314 0,223 Vitamin B6 (mcg) 60 60 10 Vitamin B12 (mcg) 0,065 0,0357 0,045 Vitamin A (mcg) 44 52 58 Vitamin D (mcg) 0,11 0,03 0,04 Vitamin E (mg) 0,03 0,09 0,34 Vitamin C (mg) 1 1 4

Sastav mlijeka, a posebno sadržaj mliječne masti, uvjetovan je pas-minskom pripadnošću, ishranom, načinom držanja, dobi, mužom, itd.. U odnosu na kravlje mlijeko, kozije sadrži više visokovrijednih proteina i sitnije masne kapljice (veličine 2,7-4 μm) što ga čini veoma probavljivim. Veličina masnih kapljica u bivoljem mlijeku u rasponu je od 2 do 20 μm, a kod krava do 10 μm. Kod krava 62% masnih kap-ljica su manje od 5 μm, dok je u kozijem mlijeku oko 83% što omo-


=== Uzgoj koza ============================================= 35

gućava bolju probavljivost. Međutim, ovako male masne kapljice stvaraju problem proizvođačima maslaca. Nadalje, zbog nedostatka aglutinina u kozijem mlijeku, masne kapljice se ne spajaju u grozdo-ve u hladnom ambijentu. Razlika između kozijeg i kravljeg mlijeka je i u tome što se kozije probavi u roku od oko 40 minuta za razliku od kravljeg kojem je potreban jedan sat ili više. Oko 80% proteina u mlijeku čini kazein. Konzumirano mlijeko dovodi do promjena unu-tar kratkih lanaca aminokiselina i uzrokuje blagotvoran uticaj na or-ganizam konzumenta, što i danas predstavlja predmet istraživanja. Ostatak od 20% proteina su oni (posebno imunoglobulini) koji osi-guravaju funkciju zaštite mukozne membrane. Zbog svojih karakte-ristika, često se preporučuje za dojenčad, trudnice, osobe koje pate od bolesti jetre, alergije, čira želuca ili debelog crijeva i drugih pro-bavnih problema. Mlijeko koze je izrazito bijele boje kao posljedica nedostatka karotina i specifičnog je mirisa i ukusa. Manje je stabilno na visokim temperaturama od kravljeg. Ova stabilnost varira od u-zorka do uzorka, s obzirom na razlike u sastavu mlijeka uzrokovane genetskim uticajem, ishranom, sezonom te načinom uzgoja. Kozije mlijeko ima bazičnu ili lužnatu reakciju, za razliku od kisele reakcije kravljeg mlijeka. Posebno je interesantan i sastav minerala kao i pos-totak Ca, P, Mg i K u kozijem mlijeku koji je veći u odnosu na kravlje mlijeko. Specifična težina kozijeg mlijeka varira u rasponu od 1,028 do 1,030 dok viskozitet ima vrijednost od 13,4 mP na 27 0C, što je re-lativno niže u odnosu na kravlje mlijeko. Vrijednost indeksa loma svjetlosti (refractive index) kozijeg mlijeka se nalazi između vrijed-nosti bivoljeg i kravljeg mlijeka. Električna provodljivost kozijeg mli-jeka se kreće u rasponu između 0,0101 i 0,0188 ohm-1 cm1. Vrijednost pH kozijeg je u rasponu 6,5-6,9, dok je vrijednost pH 6,6-6,8 kod kravljeg mlijeka. Prosječna vrijednost pepsin kalcijevog klorida, koji je odgovoran za bolju probavljivost kozijeg u odnosu na kravlje mli-jeko, iznosi 36. U prehrani ljudi mlijeko koza se upotrebljava u svježem stanju i u obliku prerađevina. Prerađevine od kozijeg mlijeka imaju veliku vri-jednost na tržištu. Računa se da se 40% svjetske proizvodnje kozijeg mlijeka koristi za proizvodnju sira, pavlake, kajmaka, maslaca, kefi-ra, sladoleda i drugih mliječnih proizvoda.

============================================================


Kao komercijalni artikl na tržištu može se kupiti fermentirano kozije mlijeko. Kao svojstven napitak ovo mlijeko se priprema od koncen-triranog obranog mlijeka koje se standardizira na 2% mliječne masti i 10,5% bezmasne suhe tvari i kao takvo je veoma traženo od strane potrošača zemalja EU i SAD. Ovo mlijeko obično je obogaćeno vita-minom A i D. Nakon fermentacije, kozije mlijeko djelomično gubi svojstven ukus neprihvatljiv mnogim potrošačima, pa je vrlo intere-santan za proizvodnju fermentiranih napitaka. Iako se već koristi u terapijske svrhe, osobito zbog antialergijskih odlika, prema dostup-nim objavljenim podacima smatra se da proizvodnja fermentiranih napitaka od kozijeg mlijeka nije do sada naučno značajnije istražena, bez obzira na to što se ovo mlijeko proizvodi već duži niz godina u zemljama s dugogodišnjom kozarskom tradicijom (zemlje Bliskog Istoka i Mediterana). Takvi proizvodi najčešće imaju manju viskoz-nost u poređenju sa kravljim. Kozije mlijeko je, s obzirom na superiorniji sastav masnih kiselina izvanredan potencijal za proizvodnju maslaca. Maslac od kozijeg mlijeka već je prisutan na tržištu, ali u malim količinama. Razlog tome može biti zahtjevan tehnološki postupak proizvodnje, jer se mast iz kozijeg mlijeka teže izdvaja zbog manjeg promjera masnih kapljica, te, kao što smo već pomenuli, nedostatka aglutinina koji povezuje masne kapljice u grozdove. Drugi razlog bi mogao biti taj što su upravo masne kiseline (kaprilna, kaprinska i kapronska) glavni nosioci specifičnog ukusa ovog mlijeka, koji neki potrošači ne prihvaćaju, a drugi ga vrlo cijene. Kozije mlijeko se koristi i u kozmetičkoj industriji tako da se na tržiš-tu mogu kupiti kreme za kožu, losioni, sapuni na bazi kozijeg mlije-ka i drugi proizvodi.


=== Uzgoj koza ============================================= 37

Slika 9. Sapun od kozijeg mli-jeka proizvođača Davida Fis-hera iz Teksasa (SAD) (Izvor: http://www. alabu.com). Slika 10. Sapun od kozijeg mli-jeka iz Kikinde - Srbija (Izvor: http://www. kurir-info.rs).

U Bosni i Hercegovini su rijetke domaće kompanije koje su poznate po proizvodnji kozijeg mlijeka i prerađevina od kozijeg mlijeka po-put sirnog namaza, surutke, kefira, sira i jogurta. Osim što opskrb-ljuju domaće tržište ove kompanije posluju i sa izvoznom orijentaci-jom. Međutim, proizvodnja kozijeg mlijeka i prerađevina od kozijeg mlijeka se uglavnom odvija u domaćinstvima uzgajivača koza koja i troše vlastite proizvode ili prodaju u malim količinama, neorganizi-rano i to kao nestandardizirani i nedeklarisani proizvod. Na slici 11 je prikazan jedan od rijetkih deklarisanih kozijih proizvoda u Bosni i Hercegovini.

============================================================


Slika 11. Kozije mlijeko proizvedeno u Mostaru (Foto: Šakić V., 2009.).

4.1.1. Koziji sir

Najpopularniji proizvodi od kozijeg mlijeka je sir. Arheolozi su do-kazali da se proizvodnja sira od kozijeg ili kravljeg mlijeka odvijala prije 8.000 godina i da je držan u visokim posudama. Također, mu-rali u egipatskim grobnicama stari preko 4.000 godina pokazuju te-hnike pravljenja sira i maslaca. Prema legendi, zasluge za otkrivanje sira pripisuju se arapskim nomadima koji su dane provodili jašući kroz velika pustinjska prostranstva. Smatra se da je recept otkiven slučajno. Zbog dugih putovanja nomadi su nosili mlijeko u miješi-nama. Kada je jedan od njih poslije napornog puta htio utoliti žeđ, zapanjeno je otkrio da se mlijeko podijelilo na vodenastu tečnost (surutku) i zgrušane grudvice (sir). Životinjska miješina sadržavala je enzim renin koji je odgovoran za koagulaciju mlijeka. Trenje uz-rokovano jahanjem u kombinaciji sa toplotom koju je emitiralo sun-ce dodatno su pospiješili nastajanje sira.

U nerazvijenim se zemljama (uglavnom u Aziji) kozije mlijeko troši u svježem, a manje u prerađenom stanju, dok se u zapadnim zem-ljama većina kozijeg mlijeka koristi za preradu. U Evropi se gotovo


=== Uzgoj koza ============================================= 39

svo proizvedeno kozije mlijeko upotrebljava za proizvodnju sira. Vodeća zemlja u proizvodnji sira od kozijeg mlijeka neosporno je Francuska sa oko 68.000 tona godišnje, te asortimanom većim od 90 različitih vrsta kozijih sireva. Tradicionalni način proizvodnje u do-maćinstvima temelji se na originalnim recepturama. Uglavnom su to različite vrste autohtonih kozijih sireva karakterističnih za pojedina područja. Kozije mlijeko je vrlo pogodno za izradu različitih vrsta mehkih sireva koji su popularni u Evropi i SAD. Proizvodnja sira ujednačenog sastava i namijenjenog prodaji čiju os-novu čini kozije mlijeko može biti problematična s obzirom na pro-centualni odnos dodatog mlijeka drugih vrsta domaćih životinja. Problem može biti i znatna promjenjivost sastava mlijeka tokom je-dne laktacije, posebno udjela masti i proteina. Naime, većina mliječ-nih koza je u istoj fazi laktacije u određeno doba godine. Tako je sre-dinom laktacije, kada je ukus mlijeka najizraženiji, udjel masti i pro-teina nizak, što je obično sredinom ljeta kada i klimatski uvjeti uzro-kuju proizvodnju manje masti i manje suhe tvari u mlijeku. Sirevi proizvedeni od mlijeka različitog sastava ne mogu zadržati iste ka-rakteristike tokom cijele godine. Da bi se taj problem riješio, proiz-vođači sira moraju imati na raspolaganju mliječnu mast i nemasni mliječni prah od kozijeg mlijeka, kako bi bila osigurana proizvodnja sira ujednačenog sastava i kvaliteta. Specifičnost kozijeg sira je u to-me da bolje zadržava vlagu i ima niži sadržaj natrija, masti te visok sadržaj suhe tvari i odlične organoleptičke kvalitete što ga čini supe-riornijim u odnosu na kravlji sir. Masne kiseline koje daju kozjim proizvodima osebujan miris i opor ukus su kaprilna, kaprinska i ka-pronska kiselina. Ove kiseline su i dobile ime prema latinskom nazi-vu za kozu „Capra”. Tokom zrenja sira raste bijela ili plava plijesan koja može proizvesti snažan ukus i koristi se za pravilno formiranje kore sira. U mnogim državama Evropske Unije, kozji sir se prodaje kao proizvod premium kvalitete. Danas postoji veliki broj vrsta ko-zijih sireva. Neki od svjetski najpoznatijih sireva od kozijeg mlijeka su švicarski krem sir Neufchatel, francuski Coulommier i Rokfor, norveški Brunost (u SAD ima naziv: Gjetost) i brojni drugi mehki i tvrdi sirevi. Neki od danas najpoznatijih kozijih sireva u svijetu na-vedeni su u tabeli 9.

============================================================


Tabela 9. Najpoznatije vrste kozijih sireva (Izvor: en.wikipedia.org).

Sir Zemlja pori-jekla Sir Zemlja po-

rijekla Anari Grčka Kasseri Grčka Añejo Meksiko Kefalotyri Grčka

Anthotyros Grčka Majorero Španija Banon Francuska Manouri Grčka

Bokmakiri Južnoafrička Republika

Mató Španija

Bouq Émissaire Kanada Manchego Španija Brunost Norveška Mizithra Grčka

Bucheron Francuska Nabulsi Jordan, Pa-lestina

Cabécou Francuska Pantysgawn Vels Cabrales Španija Pélardon Francuska Caciotta Italija Picodon Francuska

Castelo Branco Portugal Picón Bejes-Tresviso

Španija

Cathare Francuska Pouligny-Saint-Pierre

Francuska

Cabécou Francuska Queso Palmita Venecuela Chaubier Francuska Rigotte de Condri-

eu Francuska

Chèvre Noir Francuska Robiola Italija Corleggy Irska Rocamadour Francuska

Couronne Lochoise Francuska Rodoric Belgija Crottin de Chavig-

nol Francuska Rubing Kina

Dunlop Škotska Sainte-Maure de Touraine

Francuska

Feta Grčka Santarém Portugal Garrotxa Španija Selles-sur-Cher Francuska Ġbejna Malta Snøfrisk Norveška Gevrik Engleska Testouri Bliski Istok

Halloumi Grčka Valençay Francuska Harbourne Blue Engleska Xynomizithra Grčka Humboldt Fog SAD Xynotyro Grčka Jibneh Arabieh Bliski Istok


=== Uzgoj koza ============================================= 41

Postoji mogućnost, a i praksa je, da se ovo mlijeko miješa sa mlije-kom drugih vrsta domaćih životinja kako bi se dobila posebna vrsta sira. Naprimjer, kozije mlijeko pomješano sa bivoljim mlijekom u omjeru 1:1 se koristi za proizvodnju sira „Mozzarella”. Dodatkom 10-25% kozijeg mlijeka u bivolje mlijeko dobiva se sirovina koja služi za proizvodnju sira „Cheddar”, koji dobiva oštar i uravnotežen ukus nakon 6 mjeseci dozrijevanja. Sir „Gouda” ima specifičnu aromu za-hvaljujući dodatku 15% kozijeg mlijeka bivoljem. U Italiji, sir od ko-zijeg mlijeka se ili konzumira kao svježi (mladi) ili zreli nakon zrenja od oko 2 mjeseca. Francuska Francuska je jedna od zemalja u kojima se proizvodi veliki broj kozi-jih sireva, posebno u dolini Loire i Poitou, gdje se uzgoj koza pomi-nje još u 8. vijeku. Najpoznatije vrste francuskih kozijih sireva su Ba-non (2003.), Cabecou (1988.), Chabichou du Poitou (1990.), Couron-ne Lochoise, Crottin de Chavignol (1976.), Pélardon des Cevennes (2000.), Picodon (1983.), Pouligny Saint-Pierre (1972.), Rocamadour (1996.), Sainte-Maure de Touraine (1990.), Selles-sur-Cher (1975.), Valençay (1998.) i Pyramide (1976.). U zagradama su navedene go-dine njihovog certificiranja. Banon koziji sir potječe iz okoline grada Banon u provinciji Alpes-de-Haute-Provence na jugoistoku Francuske. Također, poznat je pod imenom „Banon à la feuille”. Proizvodi se od nepasteriziranog kozi-jeg mlijeka. Sir je u prodaji u obliku diska širine oko 7 cm, debljine oko 2,5 cm i težine oko 100 g. Prije zrenja ovaj sir je oporog ukusa, bijele boje i mehke teksture. Zamotava se u kestenov list u kojem zri-je i transportuje se. Zrije najmanje 21 dan. Certificiran je od strane AOC (Apellation d'origine contrôlée) 2003. godine.

============================================================


Slika 12. Banon koziji sir u fazi zamota-vanja u kestenov list (Izvor: www.dev1. gourmetsleuth.com). Slika 13. Banon koziji sir umotan u keste-nov list (Izvor: www.dev 1.gourmetsleuth. com). Cabécou (Chabichou) je mehki koziji sir koji se proizvodi u srednje-pirinejskoj regiji južne Francuske. Ima prugastu tanku koru na kojoj nakon 14 dana izraste plava plijesan koja da-je aromu ovom siru. Ovaj sir, također, poznat kao „Chabichou du Poitou”, je

tradicionalni mehki, nepasterizirani sir sa prirodno formiranom ko-rom. Zrije 10-20 dana nakon čega poprima čvrstu i kremastu tekstu-ru. Legenda o Chabichou seže do 732. godine, u vrijeme poraza Sa-racena na tom području u 8. vijeku, nakon bitke kod Poitiera. Nakon poraza veliki broj Saracena je napustio ovo područje, ali su neki os-tali i trajno se naselili sa svojim porodicama. Osnovno zanimanje im je bilo uzgoj koza. U to vrijeme koziji sir koji su pravili je imao ime „cheblis” („koza” na arapskom), koji se vremenom promjenio u „chabichou”. Domestikacija koza na ovom području potječe još iz vremena rimske kolonizacije, a tradicija uzgoja koza je sačuvana do danas.


=== Uzgoj koza ============================================= 43

Slika 14. Cabécou sir u listu kestena (Izvor: http// www.en. wikipedia.org/wiki/Cabécou). Chabichou du Poitou je koziji sir koji se proizvodi isključivo u Poitou-Charentes regiji.

Certificiran je od strane AOC 1990. godine. Ovaj sir se još 1782. go-dine spominje u francuskom vodiču za putnike kroz Poitiers i nje-govu okolinu. Proizvodnja sira je značajno povećana formiranjem mljekarske zadruge 1906. godine u Bougonu. Tokom 2003. godine proizvedeno je oko 555 tona ovog sira. Proizvodi se od svježeg neo-branog kozijeg mlijeka koji se tokom procesa proizvodnje soli i čuva u kalupima 24-48 sati. Zrije u podrumima na temperaturi između 10 i 12 °C i pri vlažnosti zraka od 80 do 90%. Proces zrenja traje 10-21 dan. Snažan ukus sira se može zadržati više mjeseci.

Slika 15. Chabichou du Poitou koziji sir (Izvor: http//www.en. wikipedia.org/wiki/Cabécou). Crottin de Chavignol je najpoz-natiji od mnogobrojnih vrsta ko-zijih sireva koji se proizvode u Loire dolini. Ovaj sir je jedini pro-izvod sela Chavignol u Francus-koj, a koje ima samo 200 stanov-nika. Ovaj mali sir valjkastog ob-lika se proizvodi još od 16. vijeka,

ali prvi pisani tragovi o njemu potječu iz 1829. godine. Pravi se od nepasteriziranog kozijeg mlijeka, zrije najmanje mjesec dana i certifi-ciran je od strane francuskog AOC, 1976. godine. I danas se proiz-

============================================================


vodi tradicionalnim metodama. Ako se na etiketi sira nalazi natpis „Crottin” onda se radi o Crottin tipu sira, a ako se na tržištu nalazi sa etiketom „Crottin de Chavignol”, onda se radi o originalnom siru koji potječe iz područja oko Chavignola.

Slika 16. Crottin de Chavignol sir (Izvor: http://en. wikipedia.org/ wiki/Cabécou). Pélardon, nekad zvan „pa-raldon”, „pélardou” i „péraudou”, je francuski sir iz Cévennes okruga Langue-doc - Roussillon regije. To je

tradicionalni sir dobiven od svježeg kozijeg mlijeka. To je mehki ok-rugli presovani sir prekriven bijelom korom („a tjeme molle à croûte fleurie”) težine oko 60 g, promjera 6-7 cm i visine od 2,2-2,7 cm. Pélardon je od augusta 2000. godine certificiran od strane AOC.

Slika 17. Pélardon koziji sir (Iz-vor: http:// en.wikipedia.org/ wiki/Cabécou). Picodon je koziji sir koji se proizvodi u regiji oko rijeke Rhône na jugu Francuske. Proizvodi se od nepasterizi-ranog kozijeg mlijeka. Riječ „picodon” u okcitanskom

jeziku znači „začinjen”. Dolazi na tržište u nekoliko varijanti, od ma-lih, ravnih i okruglih oblika i u rasponu od bijele do zlatne boje. Ima promjer 5-8 cm i visinu (debljinu) od 1,8-2,5 cm i težinu 40-100 g. Zrela varijanta sira se dobiva nakon 2-4 sedmice. Zreli sir je začinjen i neobično suh zadržavši pri tome glatku i finu teksturu, dok mladi


=== Uzgoj koza ============================================= 45

sir ima mehku bijelu koru te blagi i svježi ukus. Ako ovaj sir duže zrije može izgubiti polovicu težine, a kao posljedicu ima nastanak kore zlatne boje sa veoma suhom sredinom sira i koncentriranijim ukusom. Tokom 2005. godine proizvedene su 584 tone ovog sira. Certificiran je od strane AOC 1983. godine. Proizvodi se u nekoliko varijanti, od kojih je svaka potvrđena AOC propisima, a to su: • Picodon de l'Ardèche - težine 40-60 g, kojeg karakteriše primjet-

na kiselost, • Picodon de Crest - težine 60 g, proizvodi se od najkvalitetnijeg

mlijeka koje daje jači ukus, • Picodon du Dauphiné – kao zreo ima odlične prodajne rezulta-

te, Picodon de Dieulefit - težine 40-90 g, na tržištu se nalazi i kao mladi zreli sir,

• Picodon de la Drôme - težine 45 g, niske kiselosti, sa slanim i slatkim ukusom,

• Picodon à l'huile d'olive - mariniran u maslinovom ulju. Pouligny-Saint-Pierre je francuski koziji sir koji se poizvodi u Indre regiji centralne Francuske. Njegov naziv je izveden iz imena komune Pouligny-Saint-Pierre u Indre regiji gdje je prvi put proizveden u 19. vijeku. Sir je poseban po tome što ima piramidalni oblik i zlatno smeđu boju sa primjesom plavo-sivih plijesni, a često je poznat po nadimcima „Ajfelov toranj” ili „Piramida”. Ima bazu široku 6,5 cm2 i visinu oko 9 cm i težinu od oko 250 g. Unutrašnjost sira je svijetlo bijele boje s glatkom mrvljivom teksturom. Ukus je u početku kiseo, nakon toga slan i na kraju sladak. Kora ima plijesniv miris koji pod-sjeća na miris sijena. Proizvodi se isključivo od nepasteriziranog mli-jeka. Zrenje traje 2-5 sedmica. Kako bi se razlikovali sir proizvoden u kućnoj radinosti i onaj proizveden na industrijski način donesena je odluka da oni sirevi koji su proizvedeni u kućnoj radinosti imaju ze-lenu oznaku na etiketi, a oni koji su proizvedeni na industrijski na-čin imaju crvenu oznaku na etiketi. Proizvodnja industrijskog sira se odvija tokom cijele godine, a sir iz kućne radinosti se proizvodi od proljeća do jeseni. Pouligny-Saint-Pierre sir je certificiran od strane

============================================================


AOC 1976. godine. Tokom 2005. godine ukupno su proizvedene 294 tone ovog sira, a od ove količine 55 % je proizvedeno u kućnoj radi-nosti.

Slika 18. Pouligny-Saint-Pierre koziji sir (Izvor: http://www.fromages.com). Rocamadour je francuski koziji sir iz regije Périgord i Quercy. Ime je dobio po na-zivu komune Rocamadour u regiji Lot. Certificiran je

od strane AOC 1996. godine. To je mladi sir težine samo 35 g, koji se može konzumirati nakon 12-15 dana zrenja, ali intenzivniji ukus do-biva nakon zrenja od nekoliko mjeseci. Kao mladi sir često se kon-zumira namazan na vrući tost i u salatama. U kućnoj radinosti se proizvodi od nepasteriziranog mlijeka. Godine 1998. je proizvedeno 546 tona ovog sira.

Slika 19. Rocamadour sir (Iz-vor: www.firmafrance.com). Sainte-Maure de Touraine je francuski koziji sir proiz-veden u regiji Touraine. Ime je dobio po gradiću Sa-

inte-Maure-de-Touraine. Proizvodi se isključivo od nepasteriziranog mlijeka.

Ima oblik malog smotuljka dužine 16-17 cm i težine od najmanje 250 g. Bijele je boje i ima mehku sivkastu plijesnivu koru. Na kori se na-lazi AOC pečat te oznaka i broj proizvođača. Zrije najmanje 10 dana, a kao takav ima 45% mliječne masti. Od 1990. godine je certificiran i


=== Uzgoj koza ============================================= 47

zaštićen. Proizvodi se tradicionalnim metodama u kućnoj radinosti. Međutim, ovaj sir se proizvodi i na industrijski način, ali je znatno cijenjeniji onaj koji je proizveden u kućnoj radinosti. Industrijski pro-izveden sir na sebi nema pečat i oznaku proizvođača. Tokom 2003. godine ukupno je proizvedeno 1.065 tona Sainte-Maure de Touraine, od toga 58% na industrijski način i 42% u kućnoj radinosti.

Slika 20. Sainte-Maure de Touraine koziji sir (Izvor: http://www. murrayscheese.com). Nakon certifikacije proizvodnja ovog sira je znatno porasla i to sa 275 tona do preko 1.000 tona godišnje (poveća-nje od gotovo 300%). Danas je poslije Crottin de Chavignol sira, drugi po količini proizvedenih kozjih sireva u Francuskoj.

Selles-sur-Cher je koziji sir koji se proizvodi u centralnom dijelu Francuske. Njegov naziv je izveden iz imena komune Selles-sur-Cher u Loir-et-Cher regiji, gdje je prvi put proizveden u 19. vijeku. Sir se na tržištu prodaje u obliku malih cilindara baze širine od oko 8 cm i koji se ka vrhu sužava na oko 7 cm. Visine je 2-3 cm i težine oko 150 g. Sir koji se nalazi ispod kore je tipični koziji sir, krut i težak, ali pod uticajem pljuvačnih sokova se omekša u ustima. Njegov ukus je blago slan i ovaj slankast ukus ostaje u ustima i nakon gutanja sira. Kora je suha sa plavo-sivim plijesnima koje pokrivaju njegovu povr-šinu i ima plijesniv miris. Kora se može konzumirati i ima znatno jaču aromu u odnosu na unutrašnji dio sira. Potrebno je oko 1,3 lita-ra nepasteriziranog kozijeg mlijeka kako bi se dobilo 150 g sira. Sir zrije na hladnom zraku pri vlažnosti zraka od 80% između 10 i 30 dana i u toj fazi mu se formira konačni oblik. Na početku zrenja se premazuje prašinom drvenog uglja što potječe na rast njegovu ka-rakterističnu plijesan.

============================================================


Slika 21. Selles-sur-Cher koziji sir (Izvor: http://www.forkandbottle. com). Godine 2005. je proizvedeno 747 tona, a od ove količine oko 36% u kućnoj radinosti. Indus-trijski način proizvodnje se od-vija tokom cijele godine, a u

kućnoj radinosti između proljeća i jeseni. Sir je certificiran 1975. go-dine. Prema AOC propisima, ovaj sir mora biti proizveden samo u pojedinim regijama pokrajina Cher, Indre i Loir-et-Cher. Valençay je koziji sir koji se proizvodi u pokrajini Berry u središnjoj Francuskoj. Ime je dobio po gradu Valençay u pokrajini Indre. Iz-gled mu je profiliran u krnji piramidalni oblik. Proizvodi se od ne-pasteriziranog mlijeka. Sir je težine 200-250 g i visine oko 7 cm. Nje-gova plavo-siva boja potječe od prirodnih kalupa koji formiraju nje-govu koru koja se u početku faze zrenja premazuje prašinom drve-nog uglja. Mladi sir ima svjež ukus na limun, a tokom zrenja popri-ma pun ukus sličan orahu uz karakterističan ukus kozijeg sira. Sir je certificiran 1998. godine. Zrenje sira traje oko 20 dana. Proizvodnja se odvija od marta do decembra, a najveća količina se proizvede iz-među aprila i augusta. Osim ovog sira iz pokrajine Berry već stolje-ćima se proizvode mnogi sirevi poput Selles-sur-Cher, Crottin de Chavignol i Pouligny-Saint-Pierre i drugi. Prema narodnoj usmenoj predaji Napoleon je na povratku nakon poraza u Egiptu odsjeo u dvorcu Valençay. Razmišljajući o Egiptu na trpezi je ispred sebe imao ovaj sir koji je u fazi bijesa svojim ma-čem formirao u piramidalan oblik kakav je ostao do danas.


=== Uzgoj koza ============================================= 49

Slika 22. Valençay koziji sir (Izvor: http://www.firmafrance.com).

Španija U Španiji su najpoznatije vrste kozijih sireva Manchego (u prijevodu: pijani jarac) i Mato proizveden od kravljeg i kozijeg mlijeka i karak-terističan je po tome što se poslužuje zajedno sa medom. Mato sa planine Montserrat je najpoznatiji.

Slika 23. Manchego koziji sir (Izvor: http://upload.wikimedia. org/wikipedia). Cabrales je španski sir koji se pravi uglavnom od krav-ljeg mlijeka, ali nekada se pravi i sa dodatkom kozijeg i/ili ovčijeg mlijeka. Ovaj sir zrije 2 do 6 mjeseci. Spa-

da u kategoriju plavih sireva poput Gorgonzola i Roquefort. Garrotxa je, također, španski, odnosno katalonski sir koji se pravi isključivo od kozijeg mlijeka. Nepasteriziran je i zrije oko 60 dana. Do danas nije certificiran.

============================================================


Slika 24. Cabrales sir (Izvor: http://www. oldbacon.com). Majorero (izgovara se Ma-Hor-Ero) je španski kozji sir. Slične je teksture kao Manchego sir. Bijele je boje, a konačni izgled sira je u obliku velikog točka. Sir se pravi od nepasteri-

ziranog mlijeka. Nakon zrenja se premazuje uljem kako bi se sprije-čilo daljnje sušenje. Ovaj sir je kao originalan zaštićen u EU. Majore-ro izvorno potječe s otoka Fuerteventura na Kanarima. Riječ maho-rero (izv. majorero) se i danas koriste za imenovanje ljudi sa otoka Fuerteventura. Koze sa ovog otoka daju visokokvalitetno aromatič-no mlijeko sa visokim sadržajem mliječne masti. Ovaj sir ima gu-mastu teksturu. Ukus je kiseo, mastan i najčešće se konzumira zaje-dno sa tjesteninom, paradajzom i mnogo drugog povrća.

Slika 25. Majorero koziji sir (Izvor: http:// www.artisanalcheese.com). Picón Bejes-Tresviso je plavi koziji sir iz regije Cantabrie na sjeveru Španije. Pod imenom Picón de Tresviso and Queso Picón de Bejes je zaštićen kao originalni proizvod od 1994. godine. Proizvodnja se odvija kontrolisano u dolini Liébana i to samo u nekoliko općina Potes, Pesaguero, Cabezón de Liébana, Camaleño, Cillorigo de Liébana, Peñarrubia, Tresviso i Vega de

Liébana. Pravi se od mješavine kravljeg, ovčjeg i kozijeg mlijeka. Sir se tokom proizvodnje soli i nakon toga suši 12-18 dana na tempera-turi 15-18°C. Kalup za zrenje sira je u obliku cilindra dugog 7-15 cm i


=== Uzgoj koza ============================================= 51

promjera 15-20 cm i kao takav ima težinu 700 g do 2,8 kg. Sir ima tanku glatku koru sivo do žuto-zelene boje. Iako se danas industrij-ski proizvodi, propisi nalažu da se finalna faza zrenja odvija mini-malno dva mjeseca u prirodnim krečnjačkim pećinama. Sazrijeva-njem u ovim pećinama sa visokom vlažnosti zraka razvija se specifi-čan ukus i dolazi do razvoja brevi bakterija koje ga svrstavaju u kate-goriju plavih sireva. Pomenute bakterije su odgovorne i za veoma opor miris sira. Grčka Najpoznatiji grčki koziji sirevi su: Anari, Anthotyro Xero, Feta, Hal-loumi, Kasseri, Kefalotyri, Mizithra, Xynomizithra, Xynotyri. Anari je koziji sir koji može imati mehku do veoma tvrdu teksturu. Potječe sa Kipra tako da je manje poznat pod nazivom „Kiparski sir”. Jedan od industrijskih proizvođača ovog sira sa Kipra je 2005. godine dobio srebrenu medalju na svjetskom šampionatu održanom u Londonu. Od ovog sira nakon zrenja se dobiju poznati Halloumi i Kefalotyri sirevi.

Slika 26. Anari koziji sir (Izvor: http://upload.wikimedia.org). Anthotyro Xero je sir koji se do-biva od mješavine kozijeg i ovči-jeg mlijeka. Obično se ne pasteri-zira, ali ako se proizvodi za tržiš-te onda podliježe pasterizaciji. Nakon zrenja u trajanju od 10 dana poprima tvrdu teksturu.

Komercijalni oblik sira je poput „kupe” ili „grudve”. Sir je suh i bije-le je boje. Zovu ga i „cvijetni sir” jer poprima aromu ljekovitog bilja koje konzumiraju ovce i koze.

============================================================


Slika 27. Anthotyro Xero koziji sir (Izvor: http://upload. wikimedia.org/wikipedia). Kasseri je polutvrdi sir dobi-ven od mješavine nepasteri-zovanog ovčijeg i kozijeg mli-jeka, mehke je teksture i žute boje pa se kao takav koristi pri pripremanju sendviča. Nakon zrenja postaje tvrđi i

podsjeća na permezan sir. Feta koziji sir je poznati grčki sir. Porijeklo vodi sa otoka Krita. Po-lumasni je sir koji se dobiva od ovčijeg i minimalno 30% kozijeg mli-jeka i kao takav nakon dugogodišnje sudske borbe sa Danskom od 2002. godine zaštićen je kao grčki proizvod u EU. U zemljama izvan EU feta sir se proizvodi uz dodatak kravljeg mlijeka. Mehak je, šup-ljikav i ima oblik kocke.

Slika 28. Feta sir (Izvor: http:// commons.wikimedia.org). Zrije minimalno 3 mjeseca. Feta je soljeni sir koji se čuva u vodi do upotrebe. Sadržaj mliječne masti se kreće u ras-ponu 30-60%, a najčešće 45%, sa pH 4,4-4,9. Zovu ga i „sala-tni sir” jer se dosta koristi pri

pripremanju raznih salata. Slični sirevi se proizvode u zemljama is-točnog mediterana i u zemljama koje okružuju Crno more. Tako se u Albaniji proizvodi sličan sir pod nazivom „djath”, u Bugarskoj sirene - сирене, na Kipru χαλίτζι - halitzi, u Makedoniji бело


=== Uzgoj koza ============================================= 53

сирење - belo sirenje, u Srbiji sir - сир, Izraelu gvina bulgarit – Bugar-ski sir, u Turskoj beyaz peynir – bijeli sir, u Egiptu domiati, Sudanu gibna beyda, Rumuniji brânză telemea, Rusiji brynza - брынза, Ukrajini brynza - бринза, Iranu panir liqvan, Malti Ġbejna tan - nagħaġ ovčiji sir, itd.. Halloumi ili Levantski sir je najpoznatiji grčki koziji sir u zemljama zapadne Evrope. Vodi porijeklo sa Kipra gdje se proizvodi još od prije okupacije od strane Turaka 1571. godine, a proizvodi se od mješavine ovčijeg i kozijeg mlijeka. Na tržištu se nalazi kao polutvr-di, a nakon zrenja i kao soljeni tvrdi sir. Bijele je boje i teksture slične mocarela siru. Na tržište dolazi u obliku poluluka težine 220-270 g, sa sadržajem mliječne masti od 25% i 17% proteina. Zreli sir je mno-go suhlji, jačeg ukusa i slaniji.

Slika 29. Halloumi ili Levantski koziji sir (Izvor: http://3.bp.blogspot.com). Kefalotyri je veoma poznat sir još od bizantijskog doba. Radi se o tvrdom, žutom ili bijelom i slanom siru. Origi-nalni sir se proizvodi od mje-šavine ovčijeg i kozijeg mlije-ka. U zavisnosti od procenta kozijeg mlijeka može imati bijelu, žućkastu ili žutu boju.

Također, poznati su još Mizithra i Xynomizithra grčki sirevi, dobi-veni iz mješavine ovčijeg i kozijeg sira.

============================================================


Slika 30. Kefalotyri sir (Izvor: http://upload.wikimedia.org).

Italija U Italiji, osim Caciotta Alpina kozijeg sira, poznate su mnoge vrste kozijih sireva. Tako imamo skupinu kozijih sireva pod zajedničkim nazivom Caprino. Zavisno od geografskog porijekla nose sljedeće nazive: Caprino al pepe di Bagnolo, Caprino da grattugia, Caprino dell'Aspromonte, Caprino degli Alburni, Caprino della Limina, Ca-prino della Val Brevenna, Caprino della Val Vigezzo, Caprino di Ba-ceno, Caprino di Cavalese, Caprino di Demonte, Caprino di malga delle Alpi Marittime, Caprino di Montefalcone del Sannio, Caprino di Rimella, Caprino Francese, Caprino fresco, Caprino fresco veneto, Caprino lattico Piemontese, Caprino lombardo, Caprino Ossolano, Caprino presamico Piemontese, Caprino stagionato, Caprino Tren-tino, Caprino vaccino, Caprino Valle, Caprino Valsesiano.

Slika 31. Caciotta Alpina koziji sir (Izvor: http://shop. cheeseitalia.com). Ovi sirevi se prave od kozi-jeg mlijeka ili od mješavine kozijeg sa kravljim mlije-kom. Dvije osnovne varijante


=== Uzgoj koza ============================================= 55

Caprina sira su svježi i zreli sir. Svježi sir zrije 3-4 dana i nakon toga se konzumira. Kao takav ima mehku kremastu teksturu. Zreli sirevi zriju 20-40 dana, a u nekim područjima i duže. Slani je sir okruglog ili cilindričnog oblika.

Slika 32. Zrenje sira (Izvor: http: //www.057info.hr). Robiola je italijanski mehki sir napravljen od kravljeg, ovčijeg i kozijeg mlijeka u ra-zličitim omjerima. Prema je-dnoj teoriji sir je dobio ime po gradu Robbio u pokrajini Pa-

via, a prema drugoj ime dolazi od riječi „rubeole” što znači „crven”. Razni varijeteti ovog sira se proizvode širom pokrajine Piedmont, provincije Cuneo, Asti and Alessandria i u Lombardiji. Aroma ovog sira zavisi od mjesta proizvodnje. Robiola di Roccaverano nema ko-re i blago je žute boje sladunjavog ukusa. Robiola Lombardija je ta-nak sir, mliječno-bijele do ružičaste boje kore i obično se pravi u ob-liku malih peciva. Blago je kiselog ukusa, vjerovatno zbog visokog sadržaja masnoće od 52%. Robiola iz regije Pijemont je svježi sir i često se koristi za pice ili se konzumira u kombinaciji sa gljivama. Portugal Najpoznatiji portugalski koziji sir je Castelo Branco. Sir je dobio ime po gradu Castelo Branco, koji je i glavni grad istoimene regije. Proi-zvodi se od kozijeg ili ovčijeg mlijeka ili mješavine ova dva mlijeka. Ima mehku teksturu. Ako se pravi od kozijeg mlijeka sir zrije naj-manje 40, a ako se pravi od ovčijeg mlijeka zrije najmanje 50 dana. Sadržaj mliječne masti je 45% i bijele je boje. Santarém je koziji sir iz Portugala. Proizvodi se u nekoliko portugal-skih regija, a naročito u okrugu Santarém i Serra de Santo António. Sir je najbolji za konzumiranje kada je zreo iako može da se konzu-

============================================================


mira kao svježi sir. Zrelom siru se produžuje rok upotrebe premazi-vanjem kvalitetnim jestivim uljem. Koziji sirevi iz drugih zemalja i regiona svijeta Añejo je meksički koziji sir. Tradicionalno se proizvodi od obranog kozijeg mlijeka, ali danas se najčešće proizvodi od obranog kravljeg mlijeka. Pravi se tako što se u sir dodaju razni začini kako bi se o-mogućio dodatni oštar ukus. Sir je slanog ukusa. Sličan je Parmezan Romano siru, ali nije jak kao Cotija sir. Kao svježi sir je mrvljiv i lom-ljiv u male komadiće. Kada se osuši dobiva čvrstu teksturu koja do-zvoljava da se lahko siječe ili reže. Queso Añejo je sir koji je dobar za pečenje na grilu ili se isjeckan posipa po vrhu ili se pune tradicional-na meksička jela poput enchiladas, burritos i tacos. Ovaj sir se spo-minje i pod imenom Añejo Enchilado sir ili Añejo (što znači „u dobi” ili „zreli”). U kvalitetne evropske sireve spada i Brunost koziji sir. Na norveš-kom jeziku riječ „brunost” znači „smeđi sir”. U Sjevernoj Americi se proizvodi i prodaje pod imenom „Gjetost”. Ova vrsta sira je izuzet-no popularna u Švedskoj gdje je poznat pod imenom „Mesost”, u Danskoj „Myseost” i na Islandu pod imenom „Mysuostur”. Dva naj-popularnija varijeteta u Norveškoj su onaj porijeklom iz doline Gud-brands pod imenom „Gudbrandsdalsost” što znači „sir iz Gud-brandsdala”, koji se proizvodi od 24% kozijeg mlijeka i 76% kravljeg mlijeka, i drugi varijetet pod tradicionalnim nazivom „geitost”, što u prijevodu jednostavno znači „kozji sir” koji se proizvodi od isključi-vo kozijeg mlijeka ili djelomično od kozijeg mlijeka. Postoje i regio-nalni podvarijeteti koji se razlikuju kako po boji tako i po ukusu. Gjetost ima snažan, sladak, ali i pomalo oštar ukus koji potječe od karmela i kozijeg mlijeka. Gudbrandsdalsost sir mu je sličan, ali ima izraženiji ukus zrelog sira. Pomenuti varijeteti ovog sira se često ko-riste kao preljevi na sendvičima. Brunost se koristi u nekim područ-jima kao prilog za lutefisk, tradicionalno jelo od bakalara.


=== Uzgoj koza ============================================= 57

Slika 33. Brunost koziji sir (Izvor: http://upload.wikimedia.org). Snøfrisk je norveški koziji sir promoviran javnosti tokom Zimskih olimpijskih igara 1994. godine. Proizvodi se od 80% kozijeg i 20% kravljeg mli-jeka. Bijele je boje i kramast. Na tržište se plasira u plastičnoj

trokutastoj ambalaži i sa više ukusa npr. borovnica, kopar i šumske gljive. Rodoric je drevni belgijski koziji sir dobiven od nepasteriziranog mlijeka koji tradicionalno zrije u vlažnim pećinama. Porijeklo vodi iz pokrajine Lijež. Kada je ovaj sir nezreo ima sladunjav, a kada sazri ima jak ukus. Može da bude i začinjen. Sadržaj mliječne masti u siru se kreće u rasponu od 35 do 45%. Tradicionalno se konzumira u kombinaciji sa crnim kruhom i pivom. Corleggy je irski tvrdi koziji sir koji se proizvodi od pasteriziranog kozijeg mlijeka. Sir zrije od 8 sedmica do 4 mjeseca ovisi o sezoni, vremenskim prilikama, vlažnosti te od kvalitetu trava i drugih bilja-ka koje su bile na raspolaganju kao hrana kozama u vrijeme muže koza. Kora sira je slanog ukusa zbog potapanja sireva u vodu sa morskom solju. Ġbejna (plural - ġbejniet) je sir proizveden na otoku Malti od kozijeg ili ovčijeg mlijeka, soli i sirila. Uglavnom se cjelokupno kozije mlije-ko sa otoka Malta i Gozo koristi za proizvodnju ovog sira u malim porodičnim sirarama. Sir se priprema i poslužuje u različitim obli-cima poput turšije, kao slani sir, sušeni (zreli) ili kao obični svježi sir. Ulaskom u Evropsku Uniju Malta je podnijela zahtjev da se ovaj sir zaštiti kao tradicionalni malteški sir pod imenom „Ġbejna”.

============================================================


Slika 34. Gbejna sir

(Izvor: http://upload.wikimedia.org). Rubing je svježi koziji sir koji se proizvodi u Junan provinciji od strane Bai i Sani manjinskog naroda u Kini. Često se poslužuje kao pržen i umočen u so ili šećer. On se, također, često miješa sa povr-ćem pa se onda sve zajedno prži. U Velikoj Britaniji najpoznatiji je velški Pantysgawn i Gevrik sir koji se dobiva od mlijeka Korniš koza. Humboldt Fog je koziji sir koji se proizvodi u Kaliforniji, preciznije u pokrajini Humbolt. Ime „Humboltska magla” je dobio po ocean-skoj magli koja se često nalazi u Humboltskom zaljevu. Karakteristi-čan je po niti na presjeku koja potječe od gljivica koje se razvijaju to-kom zrenja sira što se može vidjeti na slici 35. Sir se dobiva od paste-riziranog mlijeka. Zrije 60 dana i ima polumehku teksturu. Kremast je, blago kiselog ukusa koji se pojačava što je bliže kora. Kora sira je jestiva, ali je prilično neukusna. Ovaj sir je tri puta proglašavan naj-boljim od strane Američkog udruženja sirara, i to 1998., 2002. i 2005. godine.


=== Uzgoj koza ============================================= 59

Slika 35. Humboldt Fog (Izvor: http://www.pdphoto.org). Nabulsi sir se proizvodi na te-ritoriji Bliskog Istoka odnosno Palestine, Jordana i njihovih susjednih zemalja. Proizvodi se od mješavine kozijeg i ovčijeg mlijeka. Bijele je boje i formira se u pravougaoni oblik i onda

ostavlja da zrije. To je polutvrdi sir bez rupica u siru nastalih od ga-sova koji nastaju tokom zrenja. Sir nakon grijanja postaje mehak i elastičan. Konzumira se kao stolni slani sir. Testouri sir se počeo proizvoditi na teritoriji Sjeverne Afrike u 15. vijeku. Danas je vrlo popularan u zemljama Bliskog Istoka sir od mješavine kozijeg i ovčijeg mlijeka. Jibneh Arabieh je sir koji se proizvodi diljem Bliskog Istoka. Poseb-no je popularan u području Perzijskog zaljeva. Sir ima otvorenu teksturu i blagi ukus sličan feta siru ali je manje slan. Proizvodnju su započeli Beduini koristeći mlijeko ovaca ili koza. Danas se proizvodi i uz dodatak kravljeg mlijeka. Jibneh Arabieh se koristi za kuhanje ili jednostavno kao stolni sir. U SAD su popularni sljedeći sirevi: Bluebonnet koji je 1996. godine ponio titulu najboljeg sira u SAD, Classic Blue Log koji je ponio istu titulu 1999. godine, zatim White Buck koji se proizvodi na isti način kao prethodno navedeni s razlikom što se tokom zrenja u kalupu razvijaju plave gljivice P. Roqueforti, a ne bijele od Str. Candidum u Classic Blue Log. Popularan je i Hubbardston Blue koji spada u ka-tegoriju plavih kozijih sireva i koji je bio proglašen najboljim širom u SAD 1993. godine.

============================================================


Slika 36. Blue bonnet Slika 37. Classic Blue Log

(Izvor: http://shop.hotscot.net).

Slika 38. White Buck Slika 39. Hubbardston Blue (Izvor: http://s2.thisnext.com). (Izvor: www.massfoodcoop.org). Bosna i Hercegovina U Bosni i Hercegovini se proizvodi koziji sir i to najčešće u kućnoj radinosti. U Hercegovini je poznat sir „koziji sir u mišini” zbog zre-nja u specifičnoj ambalaži a to je „mijeh”. U svom marketinškom materijalu jedan od vlasnika imanja na ko-jem se proizvodi ovaj sir je napisao sljedeće: „U srcu Hercegovine, na proplancima gdje se budi sunce u kamenjaru brda Galac smješte-na je naša tvrtka. Lagani povjetarac, mirisna kadulja i smilje, još oko 150 vrsta ljekovitog bilja je odlika ovog kršnog okoliša gdje se redo-vito izvodi 'blago', kako vlasnici nazivaju svoje ovce, koze i krave.


=== Uzgoj koza ============================================= 61

Tako se može reći da su nadaleko poznati sirevi iz ove tvrtke velika gurmanska poslastica i dijelom ljekovitog karaktera”.

Slika 40. Hercegovački koziji sir iz mijeha (Foto: Galac, 2008.). Također, u Hercegovini se proizvodi zreli sir od isključivo kozijeg nepas-teriziranog mlijeka. Izgle-dom podsjeća na poznati

francuski sir „Crottin de Chavignol”. Zrenje traje najmanje 30 dana. Kora je suha i djelimično pokrivena sivo-plavkastom plijesnima i ima plijesniv miris. Kora se, također, može konzumirati i ima znatno jaču aromu u odnosu na unutrašnji dio sira. Sir se na tržištu prodaje u obliku malih cilindara širine od oko 6 cm a visine je 4-5 cm i težine oko 50-75 g. Njegov ukus je blago slan i ovaj slankast ukus ostaje u ustima i nakon gutanja sira.

Slika 41. i 42. : Hercegovački koziji sir u ambalaži i na presjeku (Foto: Šakić V., 2010.).

============================================================


4.2. Meso

ozije ili jareće meso spada u kategoriju crvenog mesa. Oko 63% crvenog mesa konzumiranog u svijetu odnosi se na ko-zije meso. Kod nas je poznato pod nazivom „kozije meso” i

„jaretina”, dok u drugim dijelovima svijeta i u drugim jezičkim pod-ručjima nose slične ili specifičnije nazive kako bi se meso popularizi-ralo konzumentima. Iako je u SAD dominantni jezik engleski, proiz-vođači i trgovci kozijeg i jarećeg mesa preferiraju korištenje naziva „chevon” (od francuske riječi – chèvre) jer su istraživanja tržišta po-kazala da je ovo kod konzumenata prikladniji i popularniji naziv. Također, je u upotrebi i naziv „cabrito” za jareće meso iako je to riječ španskog porijekla. Zbog svog nesumnjivog kvaliteta potražnja za „chevon”, ili „cabrito” ili „kozijim mesom” u SAD je danas tako ve-lika da američki proizvođači ne mogu pratiti potražnju. Zbog toga su prinuđeni da uvoze kozije meso uglavnom iz Novog Zelanda i Australije. Godišnje se uveze oko 33 miliona kg kozijeg mesa, a obzi-rom da potražnja raste predviđa se povećanje trenda uvoza. Danas je u SAD trend izgradnje specijaliziranih klaonica za koze. Meso o-vih koza ide sa klaonica direktno do mesnica ili prerađivača kako bi se ubzao promet ovom vrstom mesa. Naziv „cabrito” se koristi za meso sisajuće jaradi i to najviše u Južnoj Americi. Na Karibskim oto-cima, Nepalu, Pakistanu i Indiji, dakle, gdje je engleski jezik gotovo udomaćen, i za kozije i jareće meso se koristi riječ „mutton”, iako se tehnički na engleskom govornom području ova riječ koristi samo za meso ovaca. Uvriježeno mišljenje prosječnog konzumenta mesa je da kozije meso ima snažan i specifičan ukus. Međutim, kozije meso može imati i blag ukus u zavisnosti od načina uzgoja koza i kulinarske pripreme mesa. Da bi se postigao željeni blagi ukus potrebno ga je kuhati na manjoj temperaturi duže vrijeme u cilju očuvanja nježnosti mišićnih vlakana i sočnosti. Ova vrsta mesa je najčešće prisutna u kulinarskoj tradiciji Afrike, Azije te Južne i Srednje Amerike. Također, kao deli-kates je prisutna i u nekoliko evropskih kuhinja. Kozije meso se mo-že pripremiti na različite načine uključujući pirjanje, pečenje, prže-

K


=== Uzgoj koza ============================================= 63

nje, roštiljanje, kao mljeveno meso, u obliku prerađenih proizvoda poput kobasica, itd.. Jareće meso je dobar izvor biološki vrijednih proteina, vitamina B kompleksa i nekih minerala. Ima izvanredne dijetetske osobine, a i lahko je probavljivo pa se iskorištava sa 85-90%. Ovo je meso poseb-no traženo u zemljama gdje žive pripadnici islamske, budističke i hebrejske vjeroispovijesti. U mediteranskim zemljama npr. u Španiji, Francuskoj i Italiji jarad se kolju dosta mlada (u 80% slučajeva pri tjelesnoj masi 7-14 kg). Jarad se još mlađa kolje u zemljama Latinske Amerike i Indije (u dobi od 8-12 sedmica i mase 6-8 kg). Na našem tržištu su zaklana jarad teška 7-12, a rjeđe 15 kg. Međutim, smatra se da se jarad lakša od 15 kg ne bi trebala klati. Svakako da to zavisi i od pasmine, načina držanja, ishrane, dobi, spola, tradicije u određe-nom području, itd.. Kozije meso se može koristiti u svježem stanju, kao osušeno ili u obliku prerađevina sa mesom drugih životinja za klanje. Koziji i jareći trupovi se razlikuju od trupova drugih domaćih životinja po tome što su nježniji, uži i plići sa malim naslagama mas-ti (loja) što ih ujedno čini kompaktnijim i lakšim. Mala količina mas-noće u trupovima jaradi, uz slab randman, su glavne osobine jarećih trupova. Jareće meso je nježno i veoma ukusno (naročito kao peče-no). To je najčešće i razlogom što je u nekim zemljama njihovo meso traženije od mesa drugih vrsta stoke. Meso starijih grla se koristi u ishrani ljudi i kao osušeno (pastrma, stelja). Kozije meso nakon kuli-narske pripreme sadrži 50-60% manje masnoće i skoro isti sadržaj proteina u odnosu na goveđe meso. Također, sadržaj masnoće kod kuhanog kozijeg mesa je za 40% manji u odnosu na pileće meso. I drugi dijelovi, osim trupa, koza su jestivi i traženi na tržištu poput mozga i jetre. Glava i noge odvojeni od trupa nakon hlađenja mogu biti podvrgnuti procesu dimljenja i nakon toga koristiti za pripremu raznih začinjenih jela i supa. U klaoničkoj masi jarećeg i kozijeg tru-pa normalan sadržaj mišićnog tkiva se kreće 56-68% trupa. Količina masnoće varira sa dobi u trupovima jaradi i kreće se oko 4%, dok je kod odraslih grla znatno veća (do 18%). U tabeli 10 navedene su ne-ke od kvalitativnih osobina mesa pojedinih vrsta domaćih životinja. Količina i raspoređenost masnog tkiva u trupu je bitna za sočnost, mehkoću i ukus mesa. Zavisno od kategorije trupa kod jaradi doma-

============================================================


će balkanske koze i križanaca domaće balkanske i sanske koze u do-bi od 3 do 6 mjeseci sadržaj mišićnog tkiva iznosi 40,53-80,79%, ma-snog i vezivnog tkiva 5,42-12,67%, a učešće koštanog tkiva iznosi 13,27-48,84%. Tabela 10. Komparativni prikaz nekih kvalitativnih osobina mesa različitih životinjskih vrsta (Izvor: USDA Handbook #8, 1989).

Vrsta mesa Kalorija Mast (g) Proteini (g) Željezo (mg) Kozije meso 122 2,58 23 3,3 Govedina 245 16 23 2,9 Svinjetina 310 24 21 2,7 Janjetina 235 16 22 1,4 Piletina 120 3.5 21 1,5

Komparacije radi, pomenut ćemo da učešće pojedinih tkiva u trupo-vima ovaca znatno varira, tako mišićno tkivo čini 46-78%, odvojivo masno tkivo 2-38%, a kosti 13-28%. Kod domaće bijele koze sadržaj masti u jarećem mesu se kreće u rasponu 6,4-11,0%, a proteina 21-22%. Kod jaradi domaće balkanske koze te križanaca domaće bal-kanske i sanske koze u dobi od 3 do 4 mjeseca, prosječan sadržaj masti iznosi 5,52%, a kod jaradi u dobi od 6 do 7 mjeseci 2,27%, dok sadržaj proteina kod obje dobne kategorije iznosi 16,42-22,32%. Na randman mesa utječu mnogobrojni faktori, kao što su pasminska pripadnost, porodna masa, vrijeme odbića, veličina legla, dob, spol, vrsta hrane, učestalost hranjenja, uvjeti držanja, klimatski uvjeti, kas-triranost, itd.. Također, križanje primitivnijih sa plemenitim pasmi-nama koza utječe pozitivno kako na produktivnost tako i na ran-dman.


=== Uzgoj koza ============================================= 65

Slika 43. Jareći trup (Foto: Šakić V., 2000.). Prema raspoloži-vim podacima pri-nos mesa (ran-dman) se kreće 45 - 55%. Komparativni prikaz vrijednosti randmana mesa jaradi i koza različi-tih pasmina nave-den je u tabeli 11.

Tabela 11. Vrijednosti randmana mesa jaradi i koza različitih pasmina (Iz-vor: Bugarski i Šakić, 2001.)

Pasmina Spolna kategorija Randman % Kutchi muška jarad 51,1 Sirohi " " 50,0 Marwari " " 48,6 Sikim koze 49,3-51,2

Thai muška jarad oko 55

Thai x anglo-nubijska " " oko 55 Alpina " " 48,14 Sanska " " 45,27 Domaća balkanska muška i ženska jarad 50,4-51,33 Izvor podataka: Nagpal i sur.,1995.; Bhushan i Ghei 1994..; Pralomkarn i sur., 1995.; Pavić i sur.,1998.; Šakić, 2000.

U pogledu relativne količine pojedinih dijelova trupa u polutkama (but, plećka, potrbušina, itd.) jareće i kozije meso se svrstava u tri kategorije (I, II i III) kao što je to prikazano na slici 44.

============================================================


Slika 44. Kategorije jarećeg mesa (Foto: Šakić V., 2000.). Relativne vrijednosti pojedinih kategorija su varijabilne i slične su vrijednostima ostalih životinja za klanje. U tabeli 12 navedene su

vrijednosti mase pojedinih dijelova trupa jaradi nakon rasjecanja i hlađenja. Tabela 12. Rezultati rasjecanja lijeve polutke jaradi u dobi 3-4 i 6-7 mjeseci (Izvor: Šakić V., 2000.).

ženska muška ženska muška Spol kg kg kg kg

Dob 3-4 6-7 Masa lijeve polutke 4,10 4,97 6,24 6,50 But 0,92 0,98 1,61 1,64 Slabinski dio 0,58 0,59 0,64 0,48 Dijelovi I kategorije 1,50 1,57 2,25 2,12 Plećka 1,13 1,39 1,85 2,03 Leđa 0,30 0,52 0,44 0,46 Vrat 0,28 0,37 0,39 0,48 Dijelovi II kategorije 1,71 2,28 2,68 2,97 Grudi s podlakticom 0,30 0,35 0,49 0,62 Potkoljenica 0,24 0,30 0,40 0,43 Potrbušina 0,35 0,37 0,42 0,45 Dijelovi III kategorije 0,89 1,02 1,31 1,50 Glava 0,89 1,03 1,30 1,40


=== Uzgoj koza ============================================= 67

4.3. Koža ozije i jareće kože imaju značaj kako u industriji obuće i ga-lanterije, tako i u domaćinstvu za pravljenje mješina i sličnih proizvoda. Izrada proizvoda od kozije kože datira još iz da-

leke prošlosti. Čak u rimskoj mitologiji svećenici boga Lupercusa su nosili koziju kožu na sebi kao odjevni predmet. Heinrich Hanicke koji je umro prije više od 70 godina je 1895. godine napravio shemu za maksimalno iskorištavanje kozije kože. Neuštavljena kozija koža se koristi kao pergament, za bubnjeve kao muzičke instrumente ili kao mijeh u kojem se komprimira zrak kod nekih muzičkih instru-menata poput „mjehova” (gajdi) u srednjovjekovnoj Evropi, „bodhrán” u Irskoj, „esraju” Indiji ili za muzički instrument bubanj od kože koji se u Indoneziji zove „bedug”.

Slika 45. Heinrich Hanicke-ova she-ma (Foto: Heinrich Hanicke, 1895.). Godine 1974. došlo je do velike kontraverze u SAD u vezi sa uvo-zom fine kože porijeklom iz Haiti-ja. Naime, Centar za kontrolu bo-lesti SAD otkrio je da su neki od tih proizvoda sadržavali smrtono-sne spore antraksa. Nakon toga kompletan kontingent je vraćen i na sreću nije došlo do kontamina-cije antraksom. Afrički profesionalni „Đembe bu-banj” (slika 46) se proizvodi i ko-

risti u Obali Slonovače, Gvineji i drugim zemljama Zapadne Afrike. Visoko kvalitetna kozija koža je razapeta na izdubljenom drvetu I-roko, Lenge, Akajou ili Khadi.

K

============================================================


Slika 46. Đembe bubanj (Izvor: http//www.flickr.com).

Uštavljena fina koža se smatra iznimno izdržljivom i obično se koris-ti pri izradi tepiha, rukavica, čizmi drugih proizvoda za koje je pot-rebna mehka koža.

Slika 47. i 48. Rukavice od kozije kože (Izvor: http://www.eastcoastglove.com).

Autori Paul Larisch i Josef Schmid u svom radu iz 1902. godine daju fotografiju dvojice lovaca koji nose bunde izrađene od kozije kože.


=== Uzgoj koza ============================================= 69

Slika 49. Bunde od kozije kože iz 1902. godine (Izvor: Modelle der Firma Revil-lon Frères, Paris 1900.).

Upotrebljava se i kao tradicionalna španska mješina za vino koju zovu „bota” ili kozija koža. Tradicionalna proizvodnja kefira se o-bavlja u mješini od fine kozije kože.

Slika 50. Mješina za vodu ili vino iz Alžira nazvana „Guer-bas” (Izvor: Devouard B. i Devo-uard F., 2005.).

============================================================


Slika 51. Mješina za vodu u Mauritaniji (Foto: Pugachevsky Alexandra, 2006.).

Slika 52. Mješine od kozije ko-že za sir (Foto: Bugarski Đ., 1967.). Koža sa kostrijeti zavisno od dobi čini 6 do 8% tjelesne mase. Kvalitet kože zavisi od pasmine, kategorije, kli-matskih faktora, ishrane te

vremena klanja. Pasmina koza od koje se dobiva visoko kvalitetna koža je crna bengalska koza porijeklom iz Bangladeša. Kvalitet jare-će kože je najbolji kada jare teži 10-12 kg, pa bi i na osnovu toga tre-balo prilagoditi vrijeme klanja ili prodaje za klanje. Mliječne koze držane u staji imaju tanju, rahliju i slabije građenu kožu. Kozije kože imaju manje masnog tkiva od ovčijih, a po svojoj građi su slične tele-ćim. Podkožno tkivo kod koza daje mehkoću koži. Karakteriše je i puno podkožnih mjehurića zraka. Čak i kod kože sušene rastegnute na zraku (slika 54), ipak se zadrži određen postotak masnoće koja daje nježnost. Osušene kozije kože su tako tanke da kroz njih prolazi sunčeva svjetlost. Obzirom da je tako tanka vrlo ju je teško isjecati u komade. Obično je to nemoguće uraditi sa nožem, a da se ne ošteti. Suhe kozije kože dijele se po težini na one do 1.500 g, 1.500-2.000 g i preko 2.000 g po komadu, a po klasama kozije u četiri a jareće u tri klase. Jareća kožica u suhom stanju ima masu od 350 do 400 g, kozija


=== Uzgoj koza ============================================= 71

koža 700-900 g, a koža jarca 1,5-2 kg. Skidanje kože treba obaviti pažljivo i to odmah nakon klanja tj. dok su životinje još tople.

Slika 53. Posebnost strukture kozije kože

(Izvor: http://apps.webcreate.com).

U protivnom može doći do oštećenja kože. Kožu je potrebno razape-ti i sušiti na prohladnom, vjetrovitom mjestu i bez uticaja sunca. Pos-tupak razapinjanja i sušenja kože na zraku je prikazan na slici 54.

Slika 54. Sušenje kozije kože (Foto: Maňas Michal, 2007.).

============================================================


4.4. Kostrijet

ostrijet koza kao i koža, ima svoju upotrebnu vrijednost u domaćinstvu (izrada vreća, torbi, konopa i pokrivača za ko-nje) i u industriji (tepisi, kistovi, četke). Kostrijet određenih

pasmina se koristi i u tekstilnoj industriji (angora, kašmir). Većina koza imaju dva sloja vlakana, odnosno kostrijet se sastoji od dugih grubih i kratkih finih niti. Na grube otpada 90-95%, a na fine 5-10%. Prvi bliži koži je sloj izolacijskih vlakana, a drugi je sloj dužih i grub-ljih vlakana koji se nalazi na površini. Za tekstilnu industriju poželj-niji je sloj bliži koži, a koji ima nekoliko imena i to donja dlaka, kaš-mir (pashmina). Gruba površinska vlakna imaju malu vrijednost u tekstilnoj industriji jer su previše valovita i spiralna, te ih je teško bo-jiti. Kod pasmina koje se kod nas uzgajaju najduže niti su na pleć-kama i bedrima. Koza daje 700-800 g kostrijeti, a jarčevi po 1,5 kg. Prosječna dužina niti kod domaće koze je oko 9 cm, a finoća oko 70 μm. U svijetu postoje tri tipa koza od kojih se koriste vlakna: moher, kašmir i obična koza za dlaku. Moher je vlakno koje proizvodi angora koza. Ova pasmine koza producira duga i sjajna vlakna mohera. Cjelokupni trup jaraca je pokriven moherom, osim glave. Kod angora koze dlake rastu 30 cm godišnje sa prosječnom godišnjom proizvodnjom po grlu oko 3,2 kg, a može doseći i 4-5 kg. Pojedina muška grla mogu proizvesti 13-18 kg kostrijeti godišnje. Češljanjem kozije vune se dobiva koziji puh čija su vlakna izvanredne finoće, boje i sjaja. Uzgojeni su čak i križanci angora koze sa patuljastom i nubijskom kozom pod imenom „Pygora” i „Nigora”. Ove koze je mnogo lakše uzgajati od originalne angora koze, a šišaju se dva puta godišnje. Kašmir je tanko i nježno vlakno koje potječe ispod vanjskog sloja koza azijskih zemalja. Kašmirska koza producira komercijalne količine kašmir-dlake. Ova dlaka je u prošlosti bila jedan od najskupljih prirodnih vlakana proizvedenih komercijalno jer je kašmir dlaka fina i vrlo mehka. Kašmir se šiša jednom godišnje. Najbolji kašmir se proizvodi u Kini i Mongoliji sa promjerom vlakana od 14-15 μm i koristi se za proizvodnju odjevnih predmeta, dok se nešto grublji kašmiri proizvode u Turskoj, Iranu,

K


=== Uzgoj koza ============================================= 73

Afganistanu, Turkmenistanu i Kazahstanu (vlakna 17-18 μm u promjeru) i koriste se za tkanje. U principu, poželjno je da fini kašmir u prosjeku ima manji promjer vlakana od 16 μm, uz nekoliko grubljih vlakna od 25 μm. Najveću cijenu dostiže bijeli kašmir. Na proizvodnju i kvalitet mogu utjecati dob grla, spol, vrsta kao i sezonski uvjeti. Kina je najveći svjetski proizvođač kašmira u količini od 11.057 tona u 2000. godini. U Južnoj Aziji, kašmir se naziva „pashmina” (od Perzijske riječi pashmina, „fina vuna”). U 18. i početkom 19. vijeka tadašnja indijska pokrajina Kashmir pod engleskom upravom, imala je naprednu industrijsku proizvodnju kozijih šalova od dlake kašmira uvezene iz Tibeta i Tataristana. Šalovi su potom izvoženi u Zapadnu Evropu. Prvi šalovi u Pariz dopremljeni su preko Egipta 1799. godine. Danas su cijenjena i vlakna kašgora koze koja je križanac angora jar-čeva i kašmirskih koza. Na tržištu se mogu kupiti kašgora vlakna bijele i smeđe boje sa dužinom vlakana od 35 do 40 mm. Od ovih vlakana u kombinaciji sa vlaknima poliamida izrađuju se veoma kvalitetna odijela i drugi odjevni predmeti koje karakteriše čvstoća i mehkoća. 4.5. Gnoj – đubre

tajski gnoj predstavlja smjesu gustih i tekućih izmeta domaćih životinja i slame. Njegova vrijednost zavisi o vrsti životinje, ishrane, dobi životinje, vrsti stelje, postupku skladištenja i na-

činu primjene na polju. Gnoj, osim vodika, kisika i ugljika, u svom sastavu ima 0,20-0,60% azota (N), 0,04-0,30% fosfora (P2O5), 0,10-0,80% kalija (K2O), 0,07-1,00% kalcija (CaO) i 0,03-0,06% magnezija (MgO). Osim ovih sastojaka, obično ima i bora, cinka, molibdena i mangana u manjim količinama. Stajski gnoj možemo razvrstati po porijeklu na: goveđi, ovčji, konjski, svinjski i gnoj peradi. Prema sa-držaju vode dijelimo ga na topli i hladni. Topli gnoj je gnoj konja, magaraca, ovaca, koza, mazgi i mula, a hladni gnoj je gnoj goveda i svinja. Kubni metar (m3) svježega slamnatog stajskoga gnoja teži 300-400 kg, 1 m3 poluzreloga stajskoga gnoja teži 500-600 kg, 1 m3

S

============================================================


zreloga stajskog gnoja teži 650-750 kg, 1 m3 potpuno zreloga nabije-nog stajskog gnoja teži 800-900 kg. Radi zaštite zdravlja ljudi i životinja, gnojište treba biti od staje uda-ljeno najmanje 50 m, od stambene zgrade najmanje 100 m, a od bu-nara najmanje 50-100 m. Gnojište mora biti nizvodno od bunara. Dubina gnojišta treba biti 1-1,5 m. Odgovarajući pad dna gnojišta iznosi 2-3% (2-3 cm na svaki dužni metar). Gnoj se slaže do visine od 2 m. Potrebna površina gnojišta iznosi 5–8 m3 po grlu. Kako je gnoj potencijalni prenosilac i rezervoar uzročnika raznih oboljenja, ima veliki epizootiološki i epidemiološki značaj. Preživljavanje patoge-nih bakterija u gnoju ovisi o temperaturi, pH, vlažnosti i vrsti mik-roorganizama. Razgradnjom gnoja nastaju različiti plinovi poput amonijaka, sum-porovodonika i indola. Ovi plinovi imaju neugodan miris, a mogu izazvati i oštećenja kod ljudi i životinja koji su im dugo izloženi. Ne-ugodni mirisi mogu da se osjete na velikim udaljenostima, čak i do 5 km. Kruti gnoj ne zagađuje tlo, ali tekući gnoj koji se prska u obliku vještačke kiše može zagaditi podzemne vode patogenim mikroor-ganizmima i izazvati degradaciju tla razvojem truležnih procesa (fermentacija). U literaturi je teško pronaći informacije o kvalitetu i upotrebi kozijeg gnoja, ali je opće poznato je da je velika potražnja za ovom vrstom đubriva od strane uzgajivača povrća i voća na tradicionalan način. Kozji gnoj obogaćuje zemlju azotom više od gnoja drugih vrsta do-maćih životinja. Smatra se da je u današnje vrijeme koziji gnoj 30% jeftiniji od vještačkih gnojiva. Danas, otprilike 40% poljoprivrednika u svijetu koristi u cjelosti ili djelomično životinjski izmet za pobolj-šanje plodnosti tla. Jedna koza godišnje daje oko 400-500 kg gnoja-đubreta. Ako je u pitanju stajski gnoj koji je pomješan sa prostirkom, ostacima hrane ili urinom onda ova količina može iznositi 1.000 do 1.500 kg ili 1,5 m3 po kozi godišnje. Koziji gnoj se smatra vrlo kvalitetnim jer sa-


=== Uzgoj koza ============================================= 75

drži dvostruko više azota (N) nego stajnjak goveda. Veoma je cije-njen u povrtlarstvu i cvjećarstvu. Koziji gnoj nakon izlaska iz crijevnog trakta koze brzo postaje suh i kao takav se lahko skladišti ili se posipa po zemljištu na kojem se uzgaja povrće, cvijeće ili stabla drveća. Koziji izmet u pravilu ne privlači muhe i druge insekte. Veliki broj istraživanja je dokazao veliku vrijednost kozijeg izmeta kao đubriva.

Slika 55. Koziji gnoj pripremljen za kompostiranje (Izvor: http:// database.deptan.go.id). Kvalitet ovisi o stepenu hranje-nja, odnosno visoko proizvod-ne mliječne koze dobro hranje-ne bi trebale proizvesti više i đubrivo boljeg kvaliteta. Boja

izmeta zavisi od vrste hrane koju koze konzumiraju. Nakon konzu-miranja zrnevlja ječma ili kukuruza može se u izmetu uočiti veći broj neprobavljenih zrna. Ali, u principu, koze mnogo bolje iskorištavaju zrnastu hranu u odnosu na telad ili krave. Koziji izmet ne sadrži samo neprobavljene ostatke hrane nego i dru-ge ostatke iz crijevnog trakta. Koza, bez obzira na vrstu hrane koju konzumira, dnevno izluči minimalno 34 g proteina, 8 g masti i 13 g ugljikohidrata po kg konzumirane suhe tvari ili prosječno 108 g pro-teina dnevno. Od doba kada je čovjek otkrio vatru, pa do danas, životinjski izmet se koristi kao energent. U današnje vrijeme nedostatka alternativnih energenata u odnosu na fosilna goriva, a s obzirom da je energetska vrijednost životinjskog izmeta velika, razmišlja se o njegovoj upot-rebi kao izvoru energije. Suhi kravlji gnoj ima energetsku vrijednost

============================================================


od 4,58 do 4,72 kalorije po gramu. Danas se u Indiji godišnje iskoristi 60 do 80 miliona tona suhog izmeta bivola, ovaca i koza kao gorivo. U centralnoj Indiji gdje nema drugog ogrjeva godišnje se potroši oko 1 tona animalnog izmeta po stanovniku. Prema nekim proračunima godišnja potrošnja izmeta kao energenta Indiji uštedi više od 3 mili-jarde US $ godišnje koje bi se potrošile na uvoz uglja i nafte. Procjene su da se više od 200 miliona tona animalnog izmeta godišnje potroši kao gorivo za kuhanje, grijanje i rasvjetu u zemljama u razvoju. U Africi i Americi animalni izmet se danas ne koristi u maksimalnom kapacitetu kao gorivo, ali će se vjerovatno u bliskoj budućnosti po-većati korištenje ovog izvora energije. Dugoročno gledajući, potroš-nja metana porijeklom iz animalnog otpada će vjerovatno biti ener-gent budućnosti. U SAD se 1985. godine proizvelo gotovo 1% ener-getskih potreba iz obnovljivih izvora. Pretpostavka je da bi se 2020. godine moglo proizvesti čak 25% energije iz obnovljivih izvora, od-nosno planira se povećati proizvodnja metana sa 5% u 1985. godini na 25% u 2020. Kanada, također, ima slične mogućnosti i plan. 4.6. Ostali proizvodi ili koristi od koza

d proizvoda koji su interesantni za upotrebu ovom prili-kom pomenućemo crijevo koje se koristi kao „žica”, koja je još uvijek u upotrebi, za muzičke žičane instrumente. Od

crijeva se proizvodi i hirurški konac poznatiji kao „catgut” za unu-tarnje hirurške zahvate. Zatim u upotrebi su koziji rogovi, koji se u nekim civilizacijama koriste kao „rog izobilja” i označava dobro-bit, pa se u tom smislu koriste za izradu kašika. Koze se danas ko-riste kao eksperimentalne životinje u različitim biomedicinskim istraživanjima, a upotreba kozijih proizvoda kao sastojaka brojnih medikamenata veoma je prisutna u farmaceutskoj industriji. Uzgoj koza, kao ukrasnih životinja, je interesantan. Njihova staniš-ta su brojni vrtovi i zoovrtovi. Za pomenuti je i upotreba koza za vuču i igru djece.

O


=== Uzgoj koza ============================================= 77

4.6.1. Koze za vuču i rad - Harness Goat Otkako je koza domesticirana koristila se kao životinja za vuču tere-ta. U doba Rimljana djeca su vozila zaprežna kola koja su vukle koze oponašajući tako odrasle muškarce koji su vozili konjska zaprežna i borbena kola. Ova kola su bila minijaturna, ali su bila odlična za za-bavu djece. Čak su bile organizirane i utrke zaprega kojima su up-ravljala djeca, a koje su vukle koze. I u današnje vrijeme, kozije zap-rege se koriste za vuču manjeg tereta. Od 18. vijeka pa sve do Dru-gog svjetskog rata kozije zaprege su bile veoma popularne kao at-rakcija za fotografiranje u Velikoj Britaniji, posebno u južnim i istoč-nim obalnim gradovima. U to vrijeme, koze i magarci su bili izuzet-no zlostavljane životinje. U Velikoj Britaniji 1986. godine osnovano je „Društvo uzgajivača koza za vuču” (Harness Goat Society) kako bi se brinuli da ove životinje ne budu izložene maltretiranju.

Slika 56. Zaprežna kola koja vuče koza (Izvor: www.webspace.webring.com). Pored toga, zadatak Druš-tva je bio poticanje sta-novništva da koze koriste kao radne životinje. Sve pasmine koza i oba spola mogu biti podvrgnute

treningu za vuču, ali gore pomenuto Društvo preporučuje kastrirane mužjake.

============================================================


Slika 57. Djeca u vožnji zap-režnih kola (Izvor: www.all goats.com).


=== Uzgoj koza ============================================= 79

LLiitteerraattuurraa:: • Alabu Natural Products for Skin Health. Shaving Goat Milk Soap Mug Re-

fill. [citirano 11.05.2009.]. Dostupno na: http://www.alabu.com/goat-milk-soap/shaving-soap.html

• Bhushan B., Ghei J. C., Gaur G. K.: Milk Production and its Composition of Sikkim local and Barbari goats in Sikkim. Indian Veterinary Journal, vol. 75, 2, 174-175, 1998.

• Cvetković T.: Uticaj ishrane i načina držanja jaradi na proizvodnju i kvalitet mesa. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1996.

• Dairyforall.com, The Milk and Dairy Products website. Nutrients and Com-position of Goat Milk in Comparison with Cow and Human Milk [citirano 18.07.2009.] Dostupno na: http://www.dairyforall.com/goatmilk-composition.php

• Fehr, P.M., Sauvant, D.: Production of heavy kids. I. influence of age and mode of leaning on the performances of kids slaughtered at 26.5-29 kg. Ann. Zootech. 25:243-257, 1976.

• Foto: sapun od kozjeg mleka [citirano 11.05.2009.]. Dostupno na: http://www.kurir-info.rs/clanak/kurir-08-04-2008/sapun-od-kozjeg-mleka

• Foto: banon sir [citirano 14.06.2009.]. Dostupno na: http:// dev1. gourmet-sleuth.com /images/Banon.jpg

• Foto: Cabecou sir [citirano 25.12.2009.]. Dostupno na: http://en. wikipedia.org /wiki/File:Cabecou_cheese.jpg

• Foto: Pouligny-Saint-Pierre sir [citirano 18.07.2009.] Dostupno na: http://www.fromages.com/epicurian_cheese_shop_detail.php?id_fromage=98

• Foto: Rocamadour sir [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: www.firmafrance. com /images_firmafrance/2403.jpg

• Foto: Valençay sir [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http://www. firmaf-rance.com/french-business-export-directory/export-companies/company-showcase.aspx?s=40195&uc=15

• Foto: Sainte-Maure de Touraine sir [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http://www .murrayscheese.com/prodinfo.asp?number=00000000105

• Foto: Selles sur cher sir. [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http://www.forkandbottle.com/cheese/cheesefind/images/selles_sur_cher/label_lg.gif

• Foto: Manchego sir. [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http://uploa-d.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/59/Manchego.jpg

• Foto: Cabrales sir. [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http:// www. coldba-con.com/pics/food/cheese/cabrales.jpg

• Foto: Majorero sir [citirano 12.11.2009.] Dostupno na: http:// www. artisa-nalcheese.com/images/10339.jpg

============================================================


• Foto: Feta sir [citirano 12.11.2009.] Dostupno na: http:// com-mons.wikimedia.org/wiki/File:Feta_Cheese.jpg

• Foto: Halloumi sir [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http:// 3.bp.blogspot.com/_0ekp2fmR6Vw/RyssW8yWRAI/AAAAAAAAAVU/5EG0eO3v5DA/s320/halloumi2.jpg

• Foto: Anari sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// uploa-d.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Anari_Limassol.jpg/230px-Anari_Limassol.jpg

• Foto: Anthotyro Xero sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// uploa-d.wikimedia.org/wikipedia/en/thumb/5/5a/Cheese.Greek2.jpg/180px-Cheese.Greek2.jpg

• Foto: Kefalotyri sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// uploa-d.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b4/Kefalotyri.jpg

• Foto: Caciotta Alpina sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// shop.cheeseitalia.com/images/12279019808211008061955.jpeg

• Foto: Brunost sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// uploa-d.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c5/Brunost.jpg

• Foto: Zrenje sira [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// www.057info.hr/images/vijesti/orginal/sir_1213011108.jpg

• Foto: Gbejna sir [citirano 19.09.2009.] Dostupno na: http:// uploa-d.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b2/Malta_Gbejniet.JPG

• Foto: Humboldt Fog sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// www.pdphoto.org/jons/pictures5/cheese_30_bg_051906.jpg

• Foto: Blue bonnet i Classic Blue Log sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http://shop.hotscot.net/customer_images/E5EF3591-DC95-4F40-86AC-F4B558D092A6/thumb/bonnet%20pack-thumb.jpg

• Foto: Hubbardston Blue sir [citirano 12.10.2009.] Dostupno na: http:// www.massfoodcoop.org/shop/producers/westf.php

• Foto: White Buck sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http://s2.thisnext. com/media/130x130/38FD3A8B.jpg

• Foto: Đembe bubanj [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// www. flickr.com/photos/mfl/3768860283/

• Foto: Rukavice [citirano 22.10.2009.] Dostupno na: http:// www. eastcoas-tglove.com/Leather_Driver_Gloves.htm

• Foto: Struktura kozije kože [citirano 01.11.2009.] Dostupno na: http:// apps. webcreate.com/ecom/catalog/product_specific.cfm?ClientID=15&ProductID=20737

• Foto: Koziji gnoj pripremljen za kompostiranje [citirano 20.01.2010.] Dostup-no na: http://database.deptan.go.id/saims-indonesia/Teknologi/ Figu-re4GoatDungusedforCompostingpurpose.jpg


=== Uzgoj koza ============================================= 81

• Foto: Djeca u vožnji zaprežnih kola [citirano 21.01.2010.] Dostupno na: http:// www. all goats.com/breeds2.htm i http:// webspace.webring.com/ people /oc/cathiwim/

• Gibb M.J., Cook J.E., Treacher T.T.: Performance of British Saanen, Boer X British Saanen and Anglo-Nubian castrated male kids from 8 weeks to slau-ghter at 28, 33 or 38 kg live weight, Anim. Prod. 57:263-271, 1993.

• Hayes Lord John: The Angora Goat: Its Origin, Culture And Products (1868). Publisher: Kessinger Publishing, P.40., ISBN 1104381834, Paper-back, 2009.

• Krajinović M., Kunc V., Ćinkulov Mirjana: Proizvodnja i kvalitet jarećeg mesa. Savremena poljoprivreda, 48, 1-2, 245-250, Novi Sad, 1999.

• Marković Božidarka, Marković M., Skalicki Z., Adžić N., Mirecki S.: Porast jaradi domaće balkanske koze u dojnom periodu. Poljoprivreda i šumarstvo, 44, 4, 45-55, Podgorica, 1997.

• Mioč B.: Povezanost pasmine i intenziteta rasta s kemijskim sastavom jare-ćeg mesa. S. 127. Disertacija, Agronomski fakultet Zagreb, Zagreb, 1997.

• Mioč B.: Povezanost pasmine i intenziteta rasta s kemijskim sastavom jare-ćeg masa. Poljoprivredna znanstvena smotra. Vol. 63, 4, 179-186, 1998.

• Modelle der Firma Revillon Frères, Paris 1900. • Nagpal A. K., Singh D., Prasad V. S. S., Jain P. C.: Effect of weaning age and

feeding system on growth performance and carcass traits of male kids in three breeds in India. Small Ruminant Research, Vol. 17, 1, 45-50, 1995.

• Pavić Vesna, Mioč B., Živković Z.: Some carcass traits Alpine and Saanen kids in Croatia. Conference for Ovine and Caprine Production Pg. 24, Ohrid, 1998.

• Pourlis A.F., Christodoulopoulos G.: Morphology of the Hairs in the Goat-Breed Capra prisca. Journal of Animal and Veterinary Advances 7 (9), 1142-1 145, 2008. Available at Medwell online: http://www. medwelljournals. com/fulltext/java/2008/1142-1145.pdf (19.02.2010.)

• Pralomkarn W., Saithanoo S., Kochapakdee S., Norton B.W.: Effect of genotype and plane of nutrition on carcass characteristics of Thai native and Anglo-Nubian X Thai native male goats. Small Ruminant Research, Vol. 16, 1, 21-25, 1995.

• Šakić V., Saračević Lejla, Gradaščević N., Fejzić N.: Influence of the age and sex on body dimensions of kids of crosses F1 generation Domestic white and Saanen goat. 26th World Veterinary Congress, www. mondialvet99. com/WVA/CC/ORAUX/Reproduction/sakic.htm, Lion, France, 1999.


• Utterback C.: PBA Fiber Study. PBA Newsletter, May 2004.

============================================================


• Van der Westhuysen J.M.: Marketing goat fibres. Small Rumin. Res., 60, 215-218, 2005.

• Wuliji T., Litherland A., Goetsch A.L., Sahlu T., Puchala R., Dawson L.J., Gipson T.: Evaluation of melatonin and bromocryptine administration in Spanish goats. II. Effect on seasonal cashmere growth, yield and fiber charac-teristics of does. Small Rumin. Res., 49, 41-49. 2003.

• Živković J., Knežević D.: Istraživanje randmana, prinosa i kakvoće mesa ja-radi. Stočarstvo, 45, 5-6, 181-187, Zagreb, 1991.

• Žujović M., Josipović S.: Uticaj tjelesne mase jaradi pred klanje na prinos i kvalitet mesa. Ref. VII jugoslov. savetovanje o problemima kvaliteta mesa i standardizacije, 319-332, Bled, 1983.

• ... USDA Handbook #8, 1989; Home and Garden Bulletin #72, USDA 1981.

============================================ Porijeklo koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 83

55.. PPoorriijjeekklloo kkoozzaa

ve životinje koje čovjek koristi danas, kao što su psi, mačke, goveda, ovce, deve, perad, konji i svinje su bile nekad divlje životinje, ali ih je čovjek pripitomio tokom prethodnih desetak

hiljada godina. Tokom razvoja ljudske civilizacije, ljudi su naučili da njihov pristup hrani i ostalim potrepštinama za život kontrolišu promjenom prirodnog okoliša i pripitomljavanjem divljih životinja. Jedna od koristi domestikacije životinja za čovjeka je što prestaje biti klasični nomad uzgajajući stoku u ograđenom prostoru što mu o-mogućava stalni pristup mlijeku i mesu, te izvođenjem iz ograđenog prostora goveda i konja omogućeno mu je korištenje istih za oranje zemljišta. Zatim je počeo vršiti obuku pasa za čuvare, te učio konje da se prilagode za oranje ili jahanje. Pojedine vrste životinja su domesticirane u različitim dijelovima svi-jeta u različitom historijskom trenutku. U tabeli 13 je navedeno kada i gdje su različite životinje domesticirane, od divljih životinja koje je dugo vremena trebalo izbjegavati ili loviti, u životinje od kojih se danas živi i bez kojih se današnja civilizacija ne bi mogla niti zamisli-ti. Koze (Capra hircus) su bile među prvim domesticiranim životinjama, koje potječu od divljih koza (Capra aegargus). Novija istraživanja su-gerišu da Capra hircus potječe od obje vrste divljih koza i to Capra ae-gargus i Capra falconeri. Počevši od prije 10.000-11.000 godina, neo-litski su farmeri na Bliskom Istoku i u Iranu počeli uzgajati mala sta-da koza zbog njihovog mesa i mlijeka, izmeta kao goriva, kože kao materijala za odjeću i obuću, te ostalih potrepština od kostrijeti i kos-tiju.

S

============================================================


Tabela 13. Vrijeme domestikacije nekih vrsta životinja (Izvor: http:// archaeology.about.com).

Životinja Gdje je domesticirana Vrijeme domestikacije Pas Istočna Azija prije 15.000 godina Ovca Zapadna Azija prije 10.500 godina Mačka Fertile Crescent prije 10.500 godina Koza Zapadna Azija prije 10.000 godina Svinja Zapadna Azija prije 9.000 godina Govedo istočna sahara prije 9.000 godina Kokoš Tajland prije 8.000 godina Magarac Sjeveroistočna Afrika prije 6.000 godina Konj Kazahstan prije 5.600 godina Kamila Saudijska Arabija prije 5.000 godina Pčela Egipat prije 5.000 godina Patka Zapadna Azija prije 4.500 godina Guska Njemačka prije 3.500 godina Ćurka Meksiko prije 2.000 godina

Proces domestikacije koza utvrđen je na osnovu bogatih arheoloških nalaza i prisutnosti skeletnih ostataka životinja i njihovih promjena u regijama koje su bile unutar i izvan njihovog normalnog staništa, a koje su pod uticajem načina i mjesta uzgoja doživljavale promjene svoje morfologije odnosno veličine i oblika. Širi prostor na kojem je ova životinja prvobitno pripitomljena zajedno sa kolijevkom ljudske civilizacije (Mezopotamija), doprinijeli su direktnom sudjelovanju populacije koza u svim aspektima života ljudi i razvijanju civilizacije na području koje se danas naziva Bliski Istok i šire. Nedavna istraži-vanja ukazuju da se proces domestikacije provodio na različitim mjestima i u različito vrijeme. Arheološki nalazi sugeriraju više mjesta pripitomljenja među kojima su najstarija do sada otkrivena ona u dolini rijeke Eufrat na Nevali Çori, Turska (prije 11.000 godi-na), te Zagros planinama u Iranu, na Ganj Dareh – jugozapadni Iran (prije 10.000 godina). Druga moguća mjesta pripitomljenja uključuju područje današnjeg Pakistana (Mehrgarh, prije 9.000 godina) te sre-dišnje i južne Anadolije. Ostala važna arheološka nalazišta s doka-zima za početke procesa domestikacije koza uključuju Cayönü, jugo-istočna Turska (prije 10.000-10.500 godina), Tell Abu Hureyra u Siriji

============================================ Porijeklo koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 85

(prije 9.400-10.000 godina), Jerihon u Izraelu (prije 9.500 godina), i Ain Ghazal u Jordanu (prije 9.500-9.600 godina). Istraživanjem je utvrđeno da se početak domestikacije koza vezuje za planinu Zagros u zapadnom Iranu prije 10.000 godina. Na osnovu otkrivenih osta-taka kostiju istraživači su na ovom lokalitetu utvrdili da su ljudi u to vrijeme u većem broju privodili klanju spolno nezrele mužjake os-tavljajući spolno zrela muška grla za parenje sa kozama. Prema miš-ljenju istraživača udomaćene koze su u to vrijeme vjerovatno konsti-tucijski odnosno fizički izgledale slično današnjim divljim kozama.

Slika 58. i 59. Lokalitet Ganj Dareh, Kermanshah dolina u Iranu (Foto: Brian Hesse, 2000.). Prisutnost populacije koza i nji-hova uloga u svim aspektima

drevnog ljudskog društva nije samo bila neprekidna, nego je imala i bitnu ulogu. Koze su bile prisutne u religiji, ekonomiji, ishrani, obi-čajima, svakodnevnim navikama, itd.. Na slici 60 prikazani su putevi kretanja divljih koza (Capra aegagrus) sa Bliskog Istoka ka Evropi, kao i dva glavna puta kojima su raširene u Evropi u doba neolita: mediteranski i dunavski. Strelice označava-ju glavne puteve, a isprekidane strelice označavaju moguće sekun-darne puteve.

============================================================


Slika 60. Putevi kretanja divljih koza (Capra aegagrus) sa Bliskog Istoka ka

Evropi (Izvor: Fernandez i sur., 2006.). Nedavna istraživanja potvrđuju da je koza kao divlja životinja lov-ljena u zapadnom i sjeveroistočnom Iranu još u vrijeme neandertala-ca i da je u to vrijeme počeo proces njene domestikacije. Arheološki nalazi i na Bliskom Istoku su potvrdili proces domestikacije koza u istom vremenskom periodu. Sudeći prema saznanju veličine kosti modernih divljih koza komparativno se može potvrditi da 10.000 godina stara kost nožnog prsta (prva falanga) na desnoj strani slike 61 potječe vjerovatno od muške životinje, dok manja kost prikazana na lijevoj strani slike 61 potječe od ženske životinje.

Slika 61. Nožni prst kostiju koze (Capra hircus) nađen na 10.000 godina starom naselju Ganj Derah, Iran (Foto: Carl Hansen, 2000.). Na osnovu ovih ostataka kosti utvrđeno je da je muška životinja privedena klanju prije nego što je dostigla spolnu zrelost. Nasuprot tome, kost ženske životinje po-kazuje da je privedena klanju u starijoj dobi. Proces domestikacije je započeo izo-

lacijom grla u stada što ima za posljedicu početak selektivnog uzgoja

============================================ Porijeklo koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 87

utječući na taj način na morfometrijske i produktivne osobine koza. Smatra se da domestikacija vrlo brzo dovodi do morfoloških prom-jena na skeletu takvih životinja kao što je promjena na rogovima i njihova manja veličina. Istraživanja na lokalitetu Ali Kosh u Iraku potvrđuju prisustvo koza u periodu od prije 7.500 do 9.500 godina. Koštani ostaci koza na ovom lokalitetu potvrđuju pretežnost mladih životinja uz promjene u korijenu rogova. 5.1. Koze u religijama

oze su imale veliki značaj u starim civilizacijama. Ideja o personificiranju koze sa božanstvima potječe još iz drevnih vremena. Stari mnogobožački narodi su u svom vjerova-

nju zamišljali bogove u ljudskom obliku, sa ljudskim vrlinama i manama. O značaju koze kao životinje i njenih proizvoda u sta-rim mnogobožačkim narodima i monoteističkim religijama op-širnije je navedeno u prilogu 1. 5.2. Izvorni oblici koza

rema taksonomiji domaće koze (Capra aegagrus hircus, prema Linnaeus, 1758.) spadaju u rod sisavaca (mammalia), red pap-kara (artiodactyla), podred preživara (ruminantia), familiju bo-

vidae, porodicu šupljorožaca (cavicornide), subfamiliju caprinae et ovi-nae. Klasifikacija roda Capra je jedan od najsloženijih problema sav-remene sistematike papkara. Prema različitim autorima, ovaj rod sadrži jednu do jedanaest vrsta i to vrsta C. caucasica sa podvrstama caucasica, cylindricornis i severtzovi, vrsta C. falconeri sa podvrstama falconeri, heptneri i megaceros, vrsta C. hircus sa podvrstama hircus, ae-gagrus, chialtanensis, cretica, jourensis i picta, vrste C. ibex, C. nubiana, C. pyrenaica, C. sibirica i C. walie. Mnogi autori svrstavaju kavkasku divlju kozu (C. caucasica i C. cylindricorni) u jednu posebnu vrstu.

K

P

============================================================


Izvornim oblikom koza (Capra hircus) smatraju se divlje koze i to: Capra prisca (Adametz), Capra aegagrus (Bezoar koza) i Capra fal-koneri (Markhur). 5.2.1. Capra prisca Danas je dosta kontraverzno nekadašnje postojanje divlje koze Capra prisca koja je izumrla, a čije fosilne ostatke je svojevremeno opisao zoolog Leopold Adametz (1861-1941). Prema nekim auto-rima bila je veoma slična današnjoj bezoar kozi (C. aegagrus). Sma-tra se da od Capra prisca potječu mnoge evropske koze pa i naša domaća koza. Također se smatra da je C. prisca rano izumrla, a da je bila rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. Rogo-vi te koze su bili uvrnuti u blagoj liniji prema natrag, što nalazi-mo i kod njenih potomaka. Prednji dio rogova je oštar, a stražnji zaobljen. 5.2.2. Capra aegagrus aegagrus (Bezoar koza) Uobičajeno ime ove koze je „divlja koza”. Živi kao divlja u slje-dećim državama: Afganistan, Armenija, Azerbejdžan, Bangladeš, Kipar, Gruzija, Grčka, Indija, Izrael, Iran, Irak, Italija, Libanon, Oman, Pakistan, Kašmir, Rusija, Slovačka, Sirija, Španija, Turska i Turkmenistan. Odlikuje se sabljastim rogovima koji su savijeni prema natrag, snažnom tjelesnom građom, velikom tjelesnom masom, dobrom predispozicijom za proizvodnju mesa i visinom grebena oko 95 cm. Uobičajena boja kostrijeti je crna, smeđa, siva, crvena i bijela ili kombinacija nekih od pomenutih boja. Cijeli trup je prekriven gustom kostrijeti uključujući i noge. Mužjaci i ženke imaju kratke brade iste boje kao i kostrijet. Većina koza ove vrste imaju sa-vijene rogove prema natrag, dok su kod nekih savijeni natrag i spi-ralno uvijeni. Posebna karakteristika ove koze je izgled rogova po-put zakrivljenih istočnjačkih sablji čiji su unutrašnji dijelovi oštrih rubova. Ženke žive sa jaradi u skupini od oko 50-500 grla, a mužjaci žive sami ili u muškim čoporima. Mužjaci često imaju međusobne teške borbe za dominaciju koja pobjednicima omogućava parenje sa ženkama.

============================================ Porijeklo koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 89

Slika 62. Bezoar koza - Ca-pra aegagrus aegagrus (Iz-vor: http://en.wikipedia. org). Graviditet u prosjeku tra-je oko 170 dana. Jarad su sposobna slijediti majku gotovo odmah po poro-du. Ženska jarad dostiže spolnu zrelost u dobi od 1,5-2,5 godine, a muška

3,5-4 godine. Ako ih ne ulove predatori mogu doživjeti 12-22 godine. Jarac je često plijen raznih predatora poput risa i šakala. Ženke do-nose na svijet jedno ili dvoje jaradi. Jarad doje mlijeko majki do dobi od 7 dana, a nakon toga počinju postepeno konzumirati travu i brst. Period dojenja ukupno traje oko 6 mjeseci. Bezoar koza je biljojed i njena ishrana se sastoji od trave, pupoljaka, lišća, raznih plodova i kore drveća. Kada se nasele u nova staništa izuzetno su destruktivne po vegetaciju. Naprimjer, na otocima Galapagosa poremetile su eko-sistem u tolikoj mjeri da su ih domoroci ubijali do istrijebljenja. Po-sebna karakteristika ove koze je njena dlaka (kostrijet) koja joj omo-gućava preživljavanje u oštroj planinskoj klimi. Ova koza izumire u zemljama u razvoju koje predstavljaju njeno mjesto porijekla. Od 1996. godine je na crvenoj listi ugroženih životinjskih vrsta u ovim zemljama. 5.2.3. Markhor (Capra falkoneri – Wagner, 1839) Koza markhor je latinski naziv dobila po Hjuđ Falkoneru (Hugh Falconer - 1808.-1865.) škotskom paleontologu i botaničaru koji je živio i radio u Indiji. Porijeklo vodi iz jugozapadne Azije (India, Kaš-mir), a od nje potječu neke druge azijske pasmine koza poput ka-šmirske i afganistanske. Najbrojnija populacija ove koze se nalazi u planinama zapadnih Himalaja sa bogatom šumskom vegetacijom na

============================================================


nadmorskoj visini od 600-3.600 m. Od 1996. godine spada u katego-riju ugroženih životinjskih vrsta. Ime ove koze „markhor” je izvede-no iz perzijskih riječi „MAR” što znači zmija i riječi „KHOR” što znači jedenje. Riječ je o vrlo specifičnom imenu obzirom da je ova koza vegetarijanac.

Slika 63. Distribucija markhor koze - obojeno zeleno (Izvor: Shac-kleton D.M., 1997.). Različite interpretacije imena su „ubica zmija” (po čemu su bile poznate), a moguće da su ime dobili i prema uvrnutim rogovima koji pomalo podsje-ćaju na uvijeno tijelo zmija. Ka-rakteriše je prosijedo-sivo-smeđa do crna boja kostrijeti

koja je glatka i kratka ljeti, a duža i deblja zimi. Mužjaci imaju dugu bradu koja prekriva područje od vrata do grudi. Donji dijelovi nogu su prošarani i crno-bijele su boje. Oba spola karakterišu čvrsti, spi-ralno uvijeni rogovi koji se kako rastu šire postranice. Kod mužjaka rogovi mogu narasti do 160 cm, a kod ženki do 25 cm. Dužina trupa odraslih jedinki je u rasponu od 132-186 cm, visina do grebena 65-115 cm te tjelesna masa 32-110 kg. Graviditet traje 135-170 dana, a donose na svijet jedno do dvoje jaradi, rijetko troje. Odbiće je u dobi od 5 do 6 mjeseci. Spolnu zrelost dostižu u dobi od 18 do 30 mjeseci.

============================================ Porijeklo koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 91

Slika 64. Odrasli mužjak turkomenskog markhora - Capra falconeri heptneri (Foto: B. Huffman, 2001.). Prosječna životna dob im traje 12 do 13 godina. Estrus (gonjenje) se javlja u zimskom periodu, a jarenje od kraja aprila do početka juna. Uglav-nom su aktivne u rano jutro i kasno poslijepodne. Tokom proljetnih i lje-tnih mjeseci je na planinskoj bogatoj ispaši, a zimi preživljava kopajući pod snijegom ostatke trave ili zahti-

jeva prihranjivanje od strane ljudi. Ovu kozu je u prirodi moguće često vidjeti kako stoji na stražnjim nogama uz drvo kako bi mogla dosegnuti visoku vegetaciju.

Slika 65. Odrasla ženka turkomenskog markhora - Capra falconeri heptneri (Fo-to: B. Huffman, 2001.). U Pakistanu gustina naseljenosti ovih koza se kreće u rasponu 1-9 grla po km2. U prirodi se u periodu pred parenje može često vidjeti mužjaci u međusobnoj borbi. Žen-ke sa jaradima žive u stadima od oko 9 grla, dok su mužjaci uglav-

nom samotnjaci. Najčešći predatori ovih koza su vukovi, snježni le-opardi, leopardi i ljudi. U prilogu 2 biti će opisane vrste divljih koza koje imaju zajednički naziv kozorog ili ibex.

============================================================


Slika 66. Markhor jarac (Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/ Markhor).

============================================ Porijeklo koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 93

LLiitteerraattuurraa:: • About.com, Archaeology: Animal Domestication: Table of Dates and Places

When and Where Animal Domestication Occurred. [citirano 18.11.2009]. Do-stupno na: http://archaeology.about.com/od/dterms/a/domestication.htm

• Fernández H., Hughes S., Vigne J.D., Helmer D., Hodgins G., Miquel C., Hänni C., Luikart G., Taberlet P.: Divergent mtDNA lineages of goats in an Early Neolithic site, far from the initial domestication areas. PNAS, vol. 103, no. 42, 15375–15379, 2006.

• Foto: Bezoar koza [citirano 22.12.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia.org/wiki/Wild_goat

• Foto: Markhor jarac [citirano 22.12.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia. rg/wiki/Markhor

• Hess, R.: Markhor (Capra falconeri). In Grzimek's Encyclopedia of Mammals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp.529-535, 1990.

• Kazanskaya E. Y., Kuznetsova M. V., Danilkin A. A.: Phylogenetic recon-structions in the genus Capra (Bovidae, Artiodactyla) based on the mitoc-hondrial DNA analysis. Russian Journal of Genetics, Vol. 43, 2, 181-189, 2007. Available online at http:// www. springerlink. com/ content/ t66k1n07tqn8l564/fulltext.pdf?page=1

• Larisch P., Schmid J.: Das Kürschner-Handwerk, 1. Jahrgang, No. 3-4, 1. Teil, Die Geschichte des Kürschner-Handwerks, Kapitel: Der rauhe Paletot, 1902.

• Lydekker R.: Catalogue of the Ungulate Mammals in the British Museum (Natural History). London and New York: Johnson Reprint Company, 1913.

• Nowak, R. M. [editor]. Walker's Mammals of the World (Fifth Edition). Bal-timore: The Johns Hopkins University Press. 1991.

• Pidancier Nathalie, Jordan S., Luikart G., Taberlet P.: Evolutionary history of the genus Capra (Mammalia, Artiodactyla): Discordance between mitochon-drial DNA and Y-chromosome phylogenies. Molecular Phylogenetics and Evolution, Vol.40, Issue 3,739-749, 2006.

• Pourlis A. F., Christodoulopoulos G.: Morphology of the Hairs in the Goat-Breed Capra prisca. Journal of Animal and Veterinary Advances, 7 (9), 1142-1145, 2008. Available at Medwell online: http://www. medwelljournals.com/fulltext/java/2008/1142-1145.pdf (19.02.2010.)

• Shackleton D.M. [Editor] and the IUCN/SSC Caprinae Specialist Grou-p.: Wild Sheep and Goats and their Relatives. Status Survey and Action Plan for Caprinae. IUCN: Gland, Switzerland and Cambridge, UK. pp. 172-193, 1997.

• Shackleton D.M. [Editor] and the IUCN/SSC Caprinae Specialist Group: Wild Sheep and Goats and their Relatives. Status Survey and Action Plan for Caprinae. IUCN: Gland, Switzerland and Cambridge, UK., 1997.

============================================================


• Terzano G.M., Bartocci S., Borghese A.: Laproduzione del capretto negli al-levamenti intensivi. 4. Dati in vita e al macello in soggetti saanen e camoscia-ta delle alpi di 35 e 50 giorni di eta. Zootechinca e Nutrizione Animale 14:495-501, 1988.

• Zeder M.A., Hesse B.: The Initial Domestication of Goats (Capra hircus) in the Zagros Mountains 10,000 Years Ago. Science, Vol. 287. no. 5461, pp. 2254 – 2257, 2000.

• …„Animal Info-Notes on the Information”. Available online at http://www. animalinfo.org/ notes.htm# vulnerable96, June 2001.

• …IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Reso-urces). 2004. 2004 IUCN Red List of Threatened Species. Available online at http://www.redlist.org/

• …Chapter 1. - Origin and Domestication of the Goat and History of the An-gora goat and the Mohair industry. Available online at http:// sanange-lo.tamu.edu/angora/01Originanddomestication.pdf (citirano: 21.01.2010.)

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 95

66.. PPaassmmiinnee kkoozzaa

aksonomski naziv za kozu je Capra aegagrus hircus (Linnaeus, 1758.). Obzirom da je vjerovatno nastala pripi-tomljavanjem od divlje koze migratornim procesima sta-

novništva, proširena je širom svijeta. Tokom dugog vremenskog perioda, koze kao i ostale domaće životinje, bile su podvrgnute promjenama u pogledu tjelesne građe i proizvodnih svojstava. Ove promjene su posljedica uticaja klime, načina ishrane i djelo-vanja čovjeka (selekcija). Tako u pojedinim dijelovima svijeta na-lazimo pasmine koza koje se prema tjelesnoj građi i proizvodnim svojstvima u mnogome razlikuju od pasmina u drugom dijelu svijeta. Razlog postojanja velikog broja pasmina koza je što su svrstane u pasmine na osnovu razlika u rogovima (rogate i bez-rožne), morfometrijskih karakteristika (veličina, tjelesna masa, boja kostrijeti) i proizvodnih karakteristika (mliječnost, mesna-tost, plodnost i proizvodnja kostrijeti). Pri svrstavanju koza u po-jedine pasmine određen značaj se pridaje i geografskom području odakle potječu i nadmorskoj visini. Prosječan životni vijek koza je oko 15 godina, ali ekstremno mogu doživjeti i 22 godine. Za ispašu zahtijevaju kvalitetnu floru, ali mogu preživjeti i sa vrlo malim koli-činama trave, što je posebno interesantno zbog konkurentnosti sa većim preživarima koje uzgaja čovjek. Prema području odakle potječu razlikujemo evropske, afričke i azij-ske pasmine koza. Imena pojedinim pasminama koza dodjeljivana su i prema nazivu države iz koje dolaze, nekoj dolini, planini, itd.. Prema proizvodnim osobinama dijele se na mliječne, mesnate te pa-smine za proizvodnju kostrijeti. Neke od izrazito mliječnih pasmina su: sanska, togenburgška, alpina (švicarski i francuski soj), njemačka plemenita koza, ruska i holandska bijela koza. Među afričkim pas-

T

============================================================


minama ističe se nubijska koza, dok od azijskih treba pomenuti ka-šmirsku i angora kozu. Izbor odgovarajuće pasmine od strane uzga-jivača zavisit će od brojnih faktora, a između ostalog od uzgojnog područja, mogućnosti ishrane i materijalnog statusa uzgajivača-farmera. Dakle, izbor se obično ostavlja uzgajivaču, s napomenom, da bi trebalo forsirati grla što plemenitije pasmine. Danas u svijetu egzistira preko 570 pasmina koza. Neke pasmine su pred izumiranjem, odnosno kritično su ugrožene dok su druge mi-nimalno ili nisu ugrožene. U prilogu 1 navedena su imena najpozna-tijih pasmina koza u svijetu prema abecednom redu. Iako je uobičajeno prikazati podjelu pasmina prema proizvodnoj namjeni, u ovom udžbeniku smo se odlučili da prezentiramo ev-ropske pasmine koza prema sličnosti u genotipu kako je to uradila Evropska asocijacija uzgajivača domaćih životinja (EAAP). Naime, EAAP je izvršila podjelu evropskih pasmina koza prema sličnosti u genotipu u jedanaest skupina kako je navedeno u tabelama 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 i 24. Pomenute tabele prikazuju i stanje ugroženosti pojedinih pasmina kao i precizno evidentiran broj ras-plodnih ženki.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 97

Tabela 14. Obojene šamoa švajcarske koze (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Država Internacional-ni naziv Lokalni naziv Status ugro-

ženosti

Evidenti-rani broj

rasplodnih ženki

Albanija Alpine Alpine nije definiran 90

Belgija Belgian Fawn Chamoisee, Hertkleurig nije ugrožena 529

Češka Re-publika

Brown Shor-thaired

Hneda krátkosrstá nije definiran 350

Francuska Alpine Alpine nije ugrožena 522.500

Njemačka German Im-proved Fawn

Bunte Deu-tsche Edelzie-

ge nije ugrožena 5.476

Njemačka Erzgebirg Goat

Erzgebirgszi-ege min. ugrožena 150

Italija Alpine Alpina kritično ugro-žena 104

Italija Camosciata Alpine

Camosciata delle Alpi nije definiran 5.412

Holandija French Alpine Franse Alpine nije definiran 16 Slovenija Alpine Srnasta koza nije definiran 9.600

Švicarska Chamois Co-loured

Gemsfarbige Gebirgsziege nije ugrožena 6.222

Bivši SSSR Brown Shor-teared

Hneda krat-kosrsta min. ugrožena 560

============================================================


Tabela 15. Skupina nordijskih landras koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Država Internacionalni naziv Lokalni naziv Status ugro-

ženosti

Evidenti-rani broj rasplod-

nih ženki

Danska Danish Lan-drace

Dansk Lan-drace nije definiran 140

Finska Finnish Lan-drace Suomenvuohi nije ugrože-

na 6.100

Holandija Dutch Lan-drace

Nederlandse Landgeit

nije ugrože-na 880

Norveška Norwegian Dairy Goat

Norsk Melke-geit

nije ugrože-na 37.100

Švedska Swedish Lan-drace Goat

Svensk Lan-trasget nije definiran 1.500

Tabela 16. Skupina crnih ili crvenih koza (Izvor: www.tiho-hannover .de).

Država Internacionalni naziv

Lokalni na-ziv

Status ugro-ženosti


nih ženki Francuska Rove Rove nije ugrožena 2.000 Njemačka Rove Rove Ziege nije definiran 12

Italija Syrian Deri-vative

Derivata di Siria nije ugrožena 1.935

Portugal Charnequeira Charnequeira nije ugrožena 2.625

Španija Majorcan Go-at

Cabra Mallorquina nije ugrožena 450

Španija Andalusian Black

Castiza, Neg-ra Serrana nije ugrožena 10.000

Španija Murcia-Granada

Murciana-Granadina nije ugrožena 363.527

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 99

Tabela 17. Skupina šamoa koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).


Lokalni na-ziv



nih ženki Albanija Alpine Alpine nije definiran 90

Belgija Belgian Fawn Chamoisee, Hertkleurig nije ugrožena 529

Češka Re-publika

Brown Shor-thaired

Hneda krátkosrstá nije definiran 350

Francuska Alpine Alpine nije ugrožena 522.500

Njemačka German Im-proved Fawn

Bunte Deu-tsche Edelzi-

ege nije ugrožena 5.476

Njemačka Erzgebirg Go-at

Erzgebirgszi-ege

min. ugrože-na 150

Italija Alpine Alpina kritično ug-rož. 104

Italija Camosciata Alpine

Camosciata delle Alpi nije definiran 5.412

Holandija French Alpine Franse Alpine nije definiran 16 Slovenija Alpine Srnasta koza nije definiran 9.600

Švicarska Chamois Co-loured

Gemsfarbige Gebirgsziege nije ugrožena 6.222

bivša SSSR

Brown Shor-teared

Hneda krat-kosrsta

min. ugrože-na 560

============================================================


Tabela 18. Skupina sanskih koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).


Lokalni na-ziv


Evidenti-rani broj

rasplodnih ženki

Albanija Saanen Sana nije definiran 81 Belgija Campine Blanche, Wit nije definiran 659 Češka Re-publika

White Shor-thaired

Bila krátkosrstá nije definiran 30.592

Francuska French Saa-nen Saanen nije definiran 427.500

Njemačka Saanen Saanenziege nije definiran 32

Njemačka German Im-proved White

Weiße Deu-tsche Edelzi-ege, Saanen-

ziege

nije ugrožena 3.784

Irska Irish Goat Irish Goat potencijalno ugrožena 650

Italija Saanen Saanen nije definiran 9.013

Holandija Dutch Saanen Nederlandse Saanen, witte

geit nije ugrožena 3.500

Holandija Swiss Saanen Zwitserse Sa-anen geit nije definiran 26

Rumunija Carpathian Goat

Carpatina Cashgora nije ugrožena 316.500

Slovačka White Shor-thaired

Biela Kratko-srsta koza nije definiran 538

Slovenija Saanen Sanska koza nije definiran 2.760

Švicarska Appenzell Appenzeller-ziege nije ugrožena 615

Švicarska Saanen Saanen nije ugrožena 6.212 bivša SSSR

White Shorte-ared

Bila kratko-srsta nije ugrožena 9.800

Turska Saanen Kegisi Saanen Kecisi - -

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 101

Tabela 19. Skupina togenburg koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).


Lokalni na-ziv



nih ženki

Belgija Toggenburg Toggenbur-ger nije definiran 276

Francuska Poitou Poitevine nije ugrožena 2.375

Njemačka Dutch Pied Holländer Schecke nije definiran 47

Njemačka Poitou Poitevine nije definiran 16

Njemačka Thuringian Forest

Thüringer Waldziege nije definiran 641

Njemačka Toggenburg Toggenbur-ger nije definiran 594

Holandija Dutch Pied Original Bonte geit nije definiran 2.800

Holandija Dutch Tog-genburg

Toggenbur-ger nije ugrožena 2.170

Švicarska Toggenburg Toggenbur-ger nije ugrožena 3.341

Vel. Bri-tanija Toggenburg Pure Toggen-

burg nije definiran 285

============================================================


Tabela 20. Skupina južnih šarenih koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Država Internacionalni naziv Lokalni naziv Status ugro-

ženosti


nih ženki

Hrvatska Balkan Goat Balkanska koza

nije ugrože-na 24.500

Francuska Corsican Corse nije ugrože-na 8.488

Grčka Skopelos Skopelos nije ugrože-na 6.251

Grčka Greek Vlahiki, Egho-ria, Paggaio - -

Italija Primitive Sar-dinian

Primitiva Sar-da nije definiran 10.976

Italija Roccaverano Roccaverano nije ugrože-na 867

Italija Val di Livo Val di Livo - -

Italija Valgerole Valgerola nije ugrože-na 1.186

Portugal Serrana Serrana nije ugrože-na 270.000

Španija Montejaquena Payoya, Montejaquena nije definiran 5.919

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 103

Tabela 21. Skupina južnih bijelih koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).


Lokalni na-ziv



nih ženki

Njemačka Girgentana Girgentana

Ziege (braun und weiß)

nije definiran 8

Italija Girgentana Girgentana potencijalno ugrožena 150

Italija Istrian Istriana kritično ugrož 35

Italija Sempione Sempione kritično ugro-žena 6

Spanija Andalusian White

Blanca Serra-na Andaluza nije definiran 973

Tabela 22. Skupina švicarskih planinskih koza (Izvor: www.tiho-hannover. de).


Lokalni na-ziv



nih ženki

Njemačka Grisons Stri-ped

Bündner Strahlenziege nije definiran 50

Njemačka Nera Verzasca Nera Verzas-ca nije definiran 12

Njemačka Peacock goat Pfauenziege nije definiran 42

Švicarska Grisons Stri-ped

Bündner Strahlenziege nije definiran 660

Švicarska Peacock Goat Pfauenziege nije ugrožena 372

Švicarska Verzasca Schwarzer

Tessiner, Ne-ra Verzasca

nije ugrožena 1.376

Švicarska St. Gallen Boo-ted Goat

St Galler Stie-felgeiss, Sar-donaziege

nije ugrožena 613

============================================================


Tabela 23. Skupina bijelih i crnih koza (Izvor: www.tiho.hannover.de).


Lokalni na-ziv



nih ženki

Njemačka Valais Blac-kneck

Walliser Schwarzhals-

Ziege nije definiran 239

Italija Vallesana (Vallese)

Vallesana (Vallese) nije definiran 26

Portugal Serpentina Serpentina nije definiran 50.400

Švicarska Valais Blac-kneck

Walliser Schwarzhalsz

iege nije ugrožena 1.502

Tabela 24. Skupina malteških/aplina/garganika koza (Izvor: www. tiho-hannover.de).


Lokalni na-ziv



nih ženki

Italija Benevento Bastarda, Di Benevento - -

Italija Grey Cilenta-na

Cilentana Grigia nije ugrožena 537

Italija Campobasso Di Campo-basso - -

Italija Cosenza Di Cosenza - -

Italija Di l´Aquila Di l´Aquila min. ugrože-na 224

Italija Potenza Di Potenza - -

Italija Di Teramo Di Teramo min. ugrože-na 168

Italija Garganica Garganica nije definiran 13.406 Italija Jonica Jonica nije ugrožena 1.147 Italija Maltese Maltese nije definiran 5.839

Španija Malaga Costena, Ma-laguena nije definiran 165.339

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 105

6.1. Pasmine koza za proizvodnju mlijeka

rodukcija mlijeka kod koza počinje neposredno nakon jarenja. Proizvodnja mlijeka varira u zavisnosti od pasmine, dobi, kvaliteta i načina ishrane. Mliječne koze tokom laktacije proi-

zvedu 660-1.800 litara mlijeka. U prosjeku daju oko 3 litra mlijeka na dan. Naravno, prvojarke daju manje, a one koje su ojarile za života više jaradi mogu dati i 5-7 litara mlijeka dnevno. U nekim klimats-kim regionima, moguće je uzgajati koze tokom cijele godine. Pri uz-goju koza u zemljama sa umjereno-kontinentalnom klimom, poput Švicarske, uzgojna sezona počinje sa početkom skraćenja dnevne svjetlosti, a završava u rano proljeće. Ženku u tom periodu karakte-riše visoko podignut rep, približava se i stoji u neposrednoj blizini jarčeva ako su prisutni, pojačano se glasa, može pokazivati slabiji apetit i smanjuje količinu datog mlijeka. 6.1.1. Sanska koza Tipična je mliječna pasmina koza. Ime je dobila po Sanskoj dolini (njem. Saanen Tal, eng. Saanen valley) u Švicarskoj, odakle i potječe. U Švicarskoj se najviše uzgaja u Kantonu Bern. Sanska koza je naj-značajnija i najpoznatija pasmina koza u svijetu. Danas postoje broj-ni lokalni sojevi ili linije širom svijeta od kojih su najpoznatiji njemački, švicarski, francuski i britanski. Već nekoliko stotina godi-na se selekcionira u pravcu poboljšanja mliječnosti. Kao takva im-portirana je mnoge evropske zemlje. Naprimjer, u Holandiju je uve-zena nakon završetka Prvog svjetskog rata, a iz Holandije i iz Švicar-ske u Veliku Britaniju 1922. godine. Kod nas se uzgaja već preko 80 godina i to u čistoj krvi, a poslužila je i za oplemenjivanje domaće balkanske koze (domaća križana bijela koza). Rezultati oplemenji-vanja su bili izraženi u pogledu mliječnosti, plodnosti kao i u nešto većoj tjelesnoj masi u odnosu na domaću balkansku kozu. Opleme-njena domaća balkanska koza u Bosni i Hercegovini je dobila ime „bara”. Oplemenjene pasmine domaćih koza sa sanskom kozom u Hrvatskoj i Sloveniji su dobile status pasmine i to kao hrvatska bijela koza, odnosno slovenska sanska koza.

P

============================================================


Sanska koza ima dlaku bijele ili blago krem boje sa crnim ili sivim pjegama na nosniku ili oko očiju, finu i elastičnu kožu te prostrano vime sa pravilno razvijenim sisama. Visina do grebena koza je 74-85, a jarčeva 80-95 cm.

Slika 67. Britanska sanska koza (Izvor: www.allgoats.com). Tjelesna masa ženskih gr-la kreće se 65-70, a muš-kih 80-90 kg, dok u izuze-tnim uvjetima držanja i ishrane koze mogu dostići tjelesnu masu od 90, a jar-

čevi i do 110 kg. Obično je bez rogova (bezrožna), a mogu biti i sa rogovima. Ženska jarad sanske koze su već u dobi od 7-9 mjeseci spolno zrela za rasplod. Prve godine obično ojari samo jedno jare, a kasnijih godina dva, tri pa čak i četiri jareta. Maksimalnu plodnost dostiže u dobi 6-8 ili 9 godina koja kasnije opada, tako da u 13. ili 14. godini ojari jedno, a rjeđe dvoje jaradi. Ova pasmina se odlikuje vi-sokom mliječnošću.

Slika 68. Švicarska sanska koza (Izvor: en.wikipedia. org/wiki/Saanen_goat). Tokom laktacije koja traje 7-10 mjeseci u prosjeku daje 700-900 kg mlijeka. U boljim uvjetima mogu da-ti i 1.000-1.200, pa čak i

1.700 kg. Sanska koza je, u odnosu na ostale pasmine koza, svijetski rekorder po količini datog mlijeka. Jedna koza ove pasmine za 305

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 107

dana laktacije je dala 3.028 kg. U skromnim uvjetima, kakvi su najče-šće kod naših uzgajivača, mliječnost iznosi oko 600-650 kg mlijeka. Na vrhuncu laktacije maksimalna dnevna količina mlijeka po grlu kreće se od 5,7 do 8 litara. Sadržaj mliječne masti kreće se od 3,5 do 4,0%, a što, pri gore navedenoj godišnjoj proizvodnji, predstavlja oko 25-30 kg mliječne masti tokom jedne laktacije sa 3% bjelančevi-na. Osjetljiva je na vremenske nepogode, ali je u pogledu ishrane ne-izbirljiva, pogotovo u skromnim uvjetima držanja i u vrijeme osku-dice. Prosječna porodna masa jaradi sanske koze je u širokom ras-ponu kako je navedeno u tabeli 25. Tabela 25. Prosječna porodna masa jaradi sanske koze (Izvor: Urošević i sur., 1988.; Krajinović M. i sur., 1999; Rako, 1944).

Porodna masa jaradi (kg)

Broj jaradi po kozi

Jedinci (%)

Više jaradi (%)

3,76 1,5 55,1 44,9 4,30 1,4-2,2 55-65 35-45 2,90 - - - 3,46 - - -

6.1.2. Njemačka bijela oplemenjena koza Njemačka bijela oplemenjena koza je nastala križanjem bijele nje-mačke koze sa švicarskom sanskom kozom 1880. godine. Ove koze imaju kratku dlaku i bijele su boje. Srednjeg su do velikog okvira, mogu biti bezrožne ili rogate. Leđa su im čvrsta sa široko postavlje-nom karlicom. Noge su „suhe”, nisu previše fine građe i stav nogu je pravilan. Jarčevi imaju tjelesnu masu 80-100, a koze 60-80 kg. Mliječ-na je pasmina visokog proizvodnog potencijala. Karakteriše je ujed-načeno, čvrsto vime razvijenih mliječnih žlijezda, srednje dugih i pravilno postavljenih sisa, prikladno za ručnu i mašinsku mužu. Kvalitetnija grla u poboljšanim uvjetima ishrane i držanja daju 800-850 litara mlijeka tokom jedne laktacije, a visoko selekcionirana rep-renzentativna grla na visoku mliječnost mogu proizvesti između 700 i 1.200 litara mlijeka u toku jedne laktacije uz sadržaj proteina 2,8-3,2% i mliječne masti 3,2-3,5%. Karakteristika pasmine je i dobra

============================================================


plodnost, čiji je prosjek 1,8-2,0. Česta je pojava jarenje blizanaca. Mr-kanje je sezonsko i pojavljuje se obično između augusta i decembra.

Slika 69. Njemačka bijela oplemenjena koza (Foto: Bri-gitte Weissmann, 2004., www.ziegen-treff.de).

6.1.3. Holandska bijela koza Holandska bijela koza je nastala križanjem lokalne primitivne koze sa švicarskom sanskom i njemačkom bijelom oplemenjenom kozom. Odlikuje se grubom konstitucijom. Mliječna je pasmina visokog pro-izvodnog potencijala. Prosječna mliječnost selekcioniranih grla kreće se 900-950 litara tokom jedne laktacije.

Slika 70. Jarac holandske bijele koze (Izvor: http// www. en. wikipedia.org /wiki/Saanen_goat).

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 109

Slika 71. Holandska bije-la koza (Izvor: http// www. en.wikipedia.org/ wiki/Saanen_goat).

6.1.4. Francuska alpina koza - Alpine Pasmina je koza koja potječe iz francuskih Alpa. Pripada šamoa skupini koza. Kod stvaranja ove pasmine korištena je dugogodišnja selekcija na visoku proizvodnju mlijeka, zbog čega danas spada u najmliječnije pasmine koza. Prema morfometrijskim mjerama spada u kategoriju srednjih do velikih koza. Grublje je građe. Dobroćudna je i jedina je pasmina sa uspravnim ušima kod koje su dozvoljene sve boje i kombinacije širokog spektra boja kostrijeti, čak mogu biti i pjegave. Izdržljiva je, prilagodljiva svim podnebljima, odličnog zdravstvenog statusa i izuzetno produktivna. Kostrijet je kratka do srednje duga. Ima ravan nosni profil. Današnja alpina je potomak bezoar koze. U alpskom regionu se nalazi u kontinuiranom prirod-nom selekcijskom procesu već hiljadu godina. Tokom ovog perioda razvile su izvanredan osjećaj za ravnotežu tako da se bez problema hrane po strmim liticama. Imaju i razvijenu sposobnost opstanka u sušnim predjelima. Njenu prilagodljivost i osjećaj za ravnotežu isko-ristili su moreplovci koji su ih vodili na duga putovanja kako bi ima-li na raspolaganju mogućnost konzumacije svježeg mlijeka, a po pot-rebi i mesa. Danas se uzgaja u svim klimatima i to kao farmska koza.

============================================================


Slika 72. Francuska alpina (Iz-vor: http://www.dreamy-hollow.com). Početkom 20. vijeka ova pasmina je bila najpopular-nija za uzgoj u Francuskoj i u ovoj zemlji se oduvijek

nazivala „alpina”, ali su joj amerikanci dali ime „francuska alpina”. Prvi doseljenici u Ameriku, poput kapetana Džona Smita (John Smith) i Lorda Delavara (Delaware), su 1590. godine sa sobom pove-li i ove koze. Prosječna tjelesna masa koza je 60-80, a jarčeva 80-100 kg. Mliječnost koza ove pasmine iznosi 500-800 litara u toku jedne laktacije koja traje oko 280 dana.

Slika 73. Američka alpina koza (Izvor: www. goatmilkstuff.com).

6.1.5. Srnasta smeđa alpska koza – švicarska alpina - Oberhasli Švicarska alpina je, također, mliječna koza koja potječe iz Brienzer regije u Švicarskoj (Kanton Bern). Visina grebena kod koza je 65-75, a kod jarčeva 75-85 cm. Tjelesna masa koza je 55-65, a jarčeva 60-80 kg. Ubraja se u kategoriju srednjih do velikih koza. Sivosmeđe do svetlocrvene je boje sa tamnom glavom i karakterističnom crnom

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 111

leđnom linijom. Moguće je vidjeti i crne koze ove pasmine, ali ovo nije tipična pasminska osobina nego uticaj recesivnih gena. U SAD ove koze registriraju, ali jarce crne boje ne. Koža joj je fina i elastična, a vime je prostrano sa pravilno razvijenim sisama. Ima ih rogatih i šutih. Mliječnost u jednom laktacijskom ciklusu koji traje 7 do 10 mjeseci iznosi 700-1000 kg sa 3,5% mliječne masti i 3% bjelančevina. Ženska jarad su spolno zrela i prvi put se pripuštaju u dobi od 7 do 9 mjeseci i prosječno jare 2-3 jareta godišnje. Osjetljive su na klimatske nepogode i zahtjevaju pojačanu njegu.

Slika 74. Stado švicarskih alpina koza (Foto: Damien Hardy, 2006.).

6.1.6. Pincgavska koza – Pinzgau - Pinzgauer Gebirgsziege Autohtona je austrijska pasmina i u ovoj zemlji se najviše uzgaja u regijama Salzburg, Tirol, Kärnten, Ober-und Nierderösterreich. Knjiga rodovnica (herdbook) je ustanovljena 1995. godine i prema današnjoj brojnosti populacije ne spada u ugrožene vrste životinja. Crnosmeđe je boje kostrijeti sa crnim nogama i područjem vrata. Rogata je. Visina grebena kod jarčeva je oko 95, a koza 77 cm. Tjeles-na masa je u prosjeku kod jarčeva oko 95, a kod koza 52 kg. Prven-stveno se uzgaja radi proizvodnje mlijeka, ali i zbog mesa. Mlijeko se uglavnom koristi za proizvodnju pincgavskog planinskog kozijeg sira.

============================================================


Slika 75. Jarac pincgavske pasmine (Foto: Marina Caldwell-Schäffer, 1999.).

Slika 76. Pincgavske koze (Foto: Marina Caldwell-Schäffer, 1999.).

6.1.7. Smeđa kratkodlaka koza - Brown Shorthaired Goat - Hneda krátkosrstá Češka je pasmina koza nastala križanjem domaće češke i herc pas-mine koza (njem. Harzziege). Sedamdesetih godina prošlog vijeka dobiveni križanci su oplemenjivani sa njemačkom oplemenjenom i njemačkom smeđom kozom. Knjiga rodovnica (herdbook) ove pas-mine je ustanovljena 1992. godine. Prema današnjoj brojnosti popu-lacije ne spada u kategoriju ugroženih životinja. Smeđecrne je boje sa karakterističnom crnom prugom duž leđa, crnom bojom donjih dijelova nogu, njuške i ušiju. Rogata je, ali podvrgnuta je selekcij-skom procesu obezrožavanja.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 113

Slika 77. Smeđa kratkodlaka koza (Izvor: http://www.ansi. okstate.edu). Prosječna visina do gre-bena kod jarčeva iznosi oko 85, a kod koza oko 72 cm. Tjelesna masa u pros-jeku kod jarčeva iznosi oko 75, a kod koza 45 kg.

Prvenstveno se uzgaja radi mlijeka, na drugom mjestu mesa, a i radi hobija, odnosno sporta. U ekološkim uvjetima držanja od mlijeka ovih koza se u Češkoj pravi sir kao certificirana eko-namirnica. 6.1.8. Togenburška koza - Toggenburg Togenburška koza je, poslije sanske koze, najvažnija za kozarstvo Švicarske jer je vrlo produktivna, otporna i čvrste tjelesne građe. Dobila je ime po dolini Toggenburg u Švicarskoj. To je pasmina sre-dnje veličine i rogata je. Tjelesna masa koza iznosi 45-60, a jaraca 65-75 kg. Vime je jako razvijeno, a mliječnost vrlo dobra. Prosječno u laktaciji od 277 dana daje oko 900 kg mlijeka, sa 2-3 % masti i 3% bje-lančevina. Ima kratku kostrijet sivomrke do boje tamne čokolade sa ili bez svijetlih pruga duž glave, svijetlijim dlakama po nogama i svi-jetle boje ušiju sa tamnim flekama. Plodnost je vezana uz sezonu pa-renja. Prvi put ulazi u pripust u dobi od 7 do 9 mjeseci i ojari velik postotak blizanaca.

============================================================


Slika 78. Togenburška ko-za (Izvor: http//www. en.wikipedia.org/ wiki/ Toggenburg_goat).

Slična švicarskoj togenburškoj kozi, u Njemačkoj se uzgaja pasmina nazvana Bunte Deutche Edelziege, tj. njemačka srnasta (šarena) ple-menita koza, koja ima kratku dlaku svijetlo do tamnosmeđe boje te prugu na leđima.

Slika 79. Togenburški ja-rac (Izvor: http//www. en.wikipedia.org/wiki/ Toggenburg_goat).

Mogu biti bezrožne ili rogate, srednjeg su do velikog tjelesnog okvi-ra, duboke, dugačke, dugih i korektnih profinjenih nogu. Ovo je du-govječna, plodna i otporna pasmina koza. Otpornija je od bijele nje-mačke plemenite koze, ali je i nešto manje mliječna. Mliječnost iznosi između 700 i 1.350 kg mlijeka tokom jedne laktacije sa 3,2-3,5% mli-ječne masti i 2,8-3,2% proteina. Karakteriše je široko postavljeno vi-

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 115

me, srednje duge sise, dobra muznost, prikladnost kako za ručnu tako i mašinsku mužu.

Slika 80. Šarena njemačka ple-menita koza (Izvor: www. zie-genzucht-rheinland.de). Tjelesna masa koza se kreće 55-70 kg, a jarčeva 70-100 kg. Mrkanje je sezonsko i pojav-ljuje se obično između au-gusta i decembra. Ojari u prosjeku 1,8-2,0 jaradi po ja-renju.

6.1.9. Nubijska i anglo-nubijska koza Nubijska koza potječe iz Nubije (Etiopija) i uzgaja se uglavnom u Egiptu, Etiopiji i Južnoj Africi. To je krupna pasmina koja se odlikuje dobrom mliječnošću i konstitucijom. Glava je kratka, jako izraženog ovnujskog profila, skraćenog ličnog dijela i širokih klempavih ušiju koje su velike bar koliko i cijela glava ili čak i veće. Boja dlake, koja je kratka, različita je, a najčešće je crna, crvena ili mrka ili sastavljena od nabrojanih boja. Mliječnost se kreće 400-600 pa i 800 litara, sa prosječno 4% mliječne masti. Pasmina se odlikuje i velikom plodno-šću i normalno daje 2-3 jareta po jarenju. Mlijeko i meso ove pasmine nemaju karakterističan „koziji miris”. U velikom broju se uzgaja i u zemljama zapadne Evrope. U Dansku je iz Etiopije uvezen kontin-gent koza ove pasmine i 1991. godine je ustanovljena rodovna knjiga (herdbook). Uz kvalitetan tretman kakav im pružaju danski farmeri, prosjek visine do grebena je dostigao kod jarčeva 87, a kod koza 75 cm i tjelesna masa kod jarčeva od 100, a kod koza 65 kg.

============================================================


Slika 81. Nubijska koza (Iz-vor: http://www. greend ayfarms.org). Kao tip nubijske koze, križanjem sa evropskim pasminama koza, uzgoje-na je malteška koza. Tje-lesna masa koza ove pa-smine se kreće 35-50 kg.

Boja dlake je bijela, crvenkastožuta, žuta, šarena, ali i crna i crno-bijela. Dlaka je kratka i tanka. Odlikuje se velikom plodnošću. Pros-ječna mliječnost iznosi 300-600 litara, sa 4% mliječne masti.

Slika 82. Anglo-nubijska ko-za (Izvor: http://www. rareb-reeds.co.nz). Anglo-nubijska koza je uzgojena u Engleskoj kao tip dvojnih proizvodnih svojstava, za meso i mli-jeko. Englesko–švicarski tip ove koze je nastao kri-

žanjem ove pasmine sa jarčevima iz Indije, Egipta i Etiopije. Sve boje i kombinacije boja dlake su dozvoljene. Karakteriše je ovnujski profil njuške i duge klempave uši. Ova pasmina koza je najpopularnija u Sjevernoj Americi i uobičajeno je da tokom jarenja ojari 3-4 jareta. Ova koza je mnogo otpornija na visoku nego na nižu temperaturu ambijenta u odnosu na švicarske pasmine. Imaju tendenciju da budu više asezonalne u odnosu na švicarske pasmine koza tako da većina daje mlijeko i tokom zime. Također, ove koze imaju i bolji randman nakon klanja u odnosu na druge mliječne koze. Tokom deset mjeseci laktacione sezone daju oko 700 litara mlijeka.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 117

Slika 83. Jarac anglo-nubijske koze iz SAD (Izvor: www. brave-heartfarms.com).

6.2. Kombinovane pasmine koza (mlijeko-meso) 6.2.1. Bagot Bagot pasmina je jedna veoma stara britanska autohtona pasmina koza sa kontinuitetom uzgoja od 1380. godine do danas. Ime pasmi-ne potječe od imena familije Bagot iz Blithfield Hall u Staffordshire jer je u ovoj familiji zabilježen prvi uzgoj. Radi se o pasmini koza srednje veličine koja ima dugu kostrijet i rogove. Vrlo je plašljiva i nemirna. Prepoznatljiva je po tamnoj boji dlake koja pokriva glavu i podbradak sve do ramena. Obzirom da nije mliječna pasmina uzga-jaju se zbog mesa. Iako se radi o primitivnoj pasmini, populacija ko-za ove pasmine je iz godine u godinu sve veća. Na ovaj način će se izbjeći parenje u istoj krvnoj liniji. „The Bagot Goat Breed Society” posjeduje pedigree svih grla koji su i unešeni u bazu podataka asoci-jacije.

============================================================


Slika 84. Bagot pasmi-na koza (Izvor: www. allgoats.com).

6.2.2. Damaska koza – Damascus (tur. Halep Kecisi) Damaska koza pripada skupini koza nubijskog tipa. Vodi porijeklo iz Sirije. Uzgaja se u velikom broju u zemljama istočnog Mediterana i sjeverne Afrike. Samo na Kipru je u uzgoju preko 30.000 koza ove pasmine. Ova pasmina bi se mogla veoma uspješno uzgajati u na-šem mediteranskom i submediteranskom dijelu zemlje.

Slika 85. Damaska koza iz Turske (Izvor: www. damascus-goat.com). Naime, radi se o vrlo ot-pornoj, prilagodljivoj i skromnoj kozi, duge kostri-jeti crvene ili smeđe boje. Moguća je i šarena boja kostrijeti, ali je rijetka. Ro-

gata je koza sa visinom do grebena oko 65 cm i tjelesnom masom 45-50 kg. Tjelesna masa koza ove pasmine uzgajanih na Kipru iznosi oko 65 kg, a kod jarčeva oko 80 kg. Prvenstveno se uzgaja radi mli-jeka, a sekundarno radi mesa. Indeks plodnosti je 1,8-2,0.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 119

Slika 86. Damaska koza sa Kipra (Izvor: www. damas-cusgoat.com).

6.3. Pasmine koza koje se uzgajaju radi kostrijeti ili dlake 6.3.1. Angora koza – angora (tur. Tiftik Kecisi - Ankara Kecisi) Angora koza se kao pasmina razvila u ravnicama Anadolije u Maloj Aziji ili današnjoj Turskoj. Ime je dobila po gradu Ankari ili je, mož-da, grad Ankara dobio ime po ovoj pasmini koza. U kojoj je regiji razvijena ova pasmina koza i danas je predmet nagađanja, ali je u svakom slučaju sigurno da se uzgoj koza radi proizvodnje moher dlake u Maloj Aziji odvija najmanje 2.000 godina. Ovo je potvrđeno u mnogim historijskim dokumentima, pa čak i u onim religijskog karaktera. Izraz „moher”, navodno, potječe od arapske riječi „mukhayyar”. U Turskoj, moher ima naziv „tiftik”, ali ovaj pojam se odnosi isključivo na dlaku bijele koze, dok ostale boje imaju drugači-ja imena. Prvi zabilježeni podaci o angora kozi kao pasmini postali su dostupni široj javnosti u drugoj polovini devetnaestog vijeka. U knjizi autora lorda Hayesa (1868.) nalaze se prve pisane informacije o ovoj kozi do kojih su autori došli iz trgovačkih izvještaja i prepiski prvih uvoznika angora koza u Evropu. Prvi uvozi u Evropu su zabi-lježeni u 16. vijeku. Prema najranijim radovima napisanim o ovoj kozi, navodi se da je angora koza u svojoj originalnoj postojbini sitna koza sa dugim runom koje je blistavo bijele boje, a koje sadrži malo masnoće. Runo je fino, mehko, nježno, vrlo sjajno, dužine uvojaka

============================================================


runa 8-10 cm. Striža se obavljala jednom godišnje. Jarci ovih koza su uzgajani u dolinama i na planinskim platoima oko Angore (Ankare) i to u regionu koji obuhvata područje oko 100 km istočno, 100 km zapadno, 120 km južno i 180 km sjeverno od Angore. Angora koze su opisane kao profinjene, elegantne, a nakon striže daju 2-4 kg runa u zavisnosti od spola i dobi. Koze su znatno sitnije od jarčeva i ojare samo jedno jare po porodu. Ovu kozu je danas moguće uzgajati u skoro svim dijelovima svijeta, ali su, osim u Turskoj, najznačajniji uzgoji u Južnoj Africi i SAD (Edwards visoravan u Teksasu).

Slika 87. Angora koza iz Turske (Izvor: www. medi-cal-dictionary.the free dictionary.com). Ova područja imaju ve-oma slične mikro i mak-ro klimatske uvjete o-nima u ravnicama Tur-ske, što je vjerovatno je-

dan od bitnih razloga uspješnog uzgoja. Prvi uvoz angora koza u Južnu Afriku je zabilježen 1838. godine. Od 1856. do 1896. godine preko 3.000 grla je iz Turske uvezeno u Južnu Afriku u kontingen-tima od po 500 do 700 grla. Neke od ovih životinja su dospjele i do Lesota, čime se uspostavlja uzgoj ove pasmine i u ovoj zemlji. Danas, broj ovih koza u Lesotu iznosi oko milion grla. U 19. vijeku dolazilo je do nekoliko razmjena rasplodnih grla između Južne Afrike i SAD. Poznato je da su 1961. i 1965. godine dvije pošiljke, od ukupno 40 grla, iz SAD dopremljene u Južnu Afriku. Angora koza je na intere-santan način dospjela na teritoriju SAD. Naime, u vrijeme adminis-tracije predsjednika Polka, sultan Turske je zatražio stručnu pomoć u proizvodnji pamuka. Predsjednik Polk je poslao dr. Đejmsa B. Dejvisa (dr James B. Davis) iz Kolumbije u Južnoj Karolini u Tursku. Godine 1849. po povratku u SAD, dr. Dejvis je doveo sedam koza i dva jarca angora pasmine koza kao dar sultana. Nakon 134 godine u Tursku je iz SAD uvezeno desetine jarčeva ove pasmine u cilju pop-

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 121

ravljanja turske angora koze. Međutim, prva generacija križanaca se nije pokazala uspješnim zbog loših uvjeta ishrane, ali nakon nekoli-ko generacija je utvrđeno kvalitativno i kvantitativno unapređivanje uzgoja. Ove koze su osamdesetih godina prošlog vijeka izvožene iz SAD u mnoge zemlje Azije i Evrope (Indija, Pakistan, Kina). Godine 1992. i 1993. iz SAD su izvezene u Australiju i Novi Zeland.

Slika 88. Angora koza iz Engleske (Foto: Adrian Pingstone, 2007.). Najveći proizvođači mohera danas su SAD, Južnoafrička Republika, Turska, Argentina i Le-soto. Do danas nije us-

tanovljena knjiga rodovnica (herdbook) angora koze u Turskoj. Da-nas se u svojoj domovini ova koza uzgaja prvenstveno radi mohera, a potom radi mesa. Dosta su sitne, sa tjelesnom masom jarčeva oko 42 i koza oko 35 kg, te visinom grebena oko 55 cm. U Danskoj je knjiga rodovnica ove pasmine ustanovljena 1987. godine. Danski uzgoj se značajno razlikuje po morfometrijskim mjerama u odnosu na turski. Tako je visina do grebena jarčeva u prosjeku 78, a koza 73 cm, dok tjelesna masa jarčeva iznosi oko 80, a koza 50 kg.

============================================================


Slika 89. Angora jarac (Iz-vor: www.britannica. com).

6.3.2. Kašmirska koza – pashmina Kašmirska koza ili pashmina (Capra hircus kaschmiriensis ili Capra hir-cus laniger) je skupina azijskih pasmina koza koja se prvenstveno uzgajaju radi proizvodnje kašmir vlakana. Porijeklo vodi iz regije Kašmira. Ime „pashmina” vodi porijeklo od istoimene perzijske rije-či koja znači „koza za proizvodnju vune”. Danas je najznačajnije uz-gojno područje Mongolija, Tibet i Himalaji. Interesantno je da se da-nas ova pasmina najmanje uzgaja u Kašmiru. Uzgajaju se u velikim stadima. Značajna karakteristika ove pasmine je da dobro podnose hladniju klimu. Spada u kategoriju sitnih pasmina koza sa tjelesnom masom odraslih koza 30-40, a jarčeva oko 60 kg. Prosječna visina do grebena odraslih koza je oko 60, a jarčeva 60–75 cm. Indeks plodnos-ti je oko 1,2. Velika mliječnost joj nije odlika. Osnovni proizvod koji daje je poddlaka ili sekundarna vlakna nazvana „kašmir” i u prosje-ku po grlu godišnje se dobije 100–200 g kašmira debljine 14–16 μm i dužine 4-20 cm. Koze daju manje kašmir dlake od jarčeva, ali je zna-tno kvalitetnija. Prvi pisani radovi u kojima se pominju vuneni šalo-vi od kašmira potječu iz perioda između 3. vijeka p.n.e. i 11. vijeka nove ere. Osnivač prvog industrijskog pogona za preradu kašmirske vune je vladar Kašmira u 15. vijeku Zayn-ul-Abidin koji je doveo tkače iz Turkmestana.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 123

Slika 90. Kašmirska koza (Izvor: http://farm3. sta-tic.flickr.com). Kina, sa preko 146 mi-liona koza u 2007. go-dini, od kojih najveći broj kašmirske pasmi-ne koza, postala je najveći proizvođač sa

preko 10.000 metričkih tona neopranog kašmira godišnje. Mongolija proizvodi nešto više od 3.000 tona, dok su Indija, Pakistan, Iran, Af-ganistan, Turska, centralne azijske države značajni proizvođači, ali u znatno manjim količinama u odnosu na Kinu i Mongoliju. Godišnja svijetska proizvodnja se procjenjuje na 15.000 do 20.000 metričkih tona neopranog kašmira. Nakon uklanjanja masnoće, prljavštine i dlake od grubog runa, godišnja svjetska proizvodnja „čistog kašmi-ra” se procjenjuje na oko 6.500 tona. Čisti kašmir se može u indus-trijskom procesu bojiti, nakon toga prolazi proces predenja, te ga je moguće koristiti za pletenje džempera, šešira, rukavica, čarapa, jak-ni, pidžama, šalova, pokrivača i drugih odjevnih predmeta. Lideri na tržištu ovih odjevnih predmeta su kompanije iz Italije, Škotske, Engleske i Japana.

Slika 91. Kašmirski jarac (Izvor: www. britannica. com).

============================================================


Postoji nekoliko pasminskih skupina kašmirskih koza: - Australijska kašmirska koza – je koza čija je selekcija lokalne po-pulacije započela kasnih sedamdesetih godina prošlog vijeka. Proiz-vodnja dlake varira od stada do stada, a produktivnija grla daju oko 250 g kašmira godišnje sa debljinom vlakana od 15 μm. - Changthangi – uzgoj joj je ustanovljen u regijama Kašmir i Ladakh. Uzgaja se radi proizvodnje mesa i kašmira, a koriste se i kao tovarne životinje. Obično je bijele boje, ali može biti i crne, sive i smeđe boje. Karakterišu je i veliki uvijeni rogovi.

Slika 92. Australijska kašmirska koza (Izvor: www.absoluteastronomy. com). - Hexi kašmirska koza - se već dugo vremena uzgaja u pustinjama i polupus-tinjama kineske pokrajine Gansu. Oko 60% populacije ovih koza je bijele boje. Uzgaja se i u kineskim pokrajinama Qinghai i Ningxia. Odrasla koza daje go-dišnje 184 g kašmira debljine vlakana od 15,7 μm. - Kašmirska koza unutrašnje Mongolije – je pustinjska i polupustinjska koza koja ima dugu tradiciju uzgoja. Ova koza ima pet sojeva i to: Alasan (Alashanzuoqi),

Arbus, Erlangshan, Hanshan i Wuzhumuqin. Prva tri soja daju izu-zetno kvalitetan kašmir, ali u malim količinama, dok su posljednja dva selekcionirana za visoku proizvodnju. Prosječni prinos dlake je oko 240 g godišnje sa prosječnom debljinom vlakana između 14,3 i 15,8 μm. Dužina dlake je između 41 i 47 mm. Ukupna populacija o-vih koza 1994. godine iznosila je oko 2,3 miliona.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 125

- Alashanzuoqi ili bijela kašmirska koza - Ovo je mongolska kaš-mirska koza koja se uzgaja u Alashan regionu koji se nalazi na za-padnom dijelu mongolskog platoa. Selektivni uzgoj za proizvodnju kašmira je počeo 1970. godine. Ova koza daje dugu bijelu kašmir dlaku izvanrednog sjaja. Prosječna proizvodnja dlake je 251 g po ko-zi godišnje, sa prosječnom debljinom vlakana od 14,5 μm. - Liaoning kašmirska koza – je koza koja se od 1960. godine do da-nas kontinuirano selekcijskim procesima unaprijeđuje i koja se koris-ti za poboljšanje proizvodnih osobina kašmirskih koza u cjeloj Kini. Selekcijski rad je zasnovan na unaprjeđenju veličine, dužine trupa, količine i kvaliteta kašmir dlake, sposobnosti penjanja, čvrstini tjele-sne građe i brzom porastu. Proces unapređivanja je počeo u istoč-nom planinskom području pokrajine Liaoning. Uzgaja se uglavnom u Buyun planinama, na Liaodong poluotoku, u provinciji Liaoning. Ova koza je zvanično ime „Liaoning kašmirska koza” dobila 1984. godine od strane kineskog ministarstva poljoprivrede. Do 1994. go-dine najkvalitetnija grla su proizvodila 326 g kašmira godišnje sa prosječnom debljinom vlakana od 15 μm. - Licheng Daqing koza - je koza dvojnih proizvodnih svojstava (ka-šmir-meso) iz Shanxi pokrajine u Kini. Karakteristična je po tome što joj je donji dio trupa smeđ, a prosječni godišnji prinos odrasle koze je 115 g kašmira sa debljinom vlakana od 14 μm. - Koza tibetanskog platoa – je koza koja se osim na tibetanskom pla-tou uzgaja i u Indiji, Pakistanu i Nepalu. Radi se o brojnoj populaciji. Tako se 1994. godine uzgajalo više od 7 miliona ovih koza. Od ovog broja 5 miliona na tibetanskom platou u Kini, 1 milion u Sichuanu, pola miliona u Quanghai pokrajini, te oko 100.000 u Gansu. Uzgaja se prvenstveno radi proizvodnje kašmira. Prosječna godišnja proiz-vodnja odrasle koze iznosi oko 200 g, dok odrasli jarac daje oko 260 g. - Zhongwei koza – vodi porijeklo iz polupustinja i pustinja područja oko Zhongwei u provinciji Ningxia i Gansu u Kini. Poznata je po

============================================================


jarećem krznu i proizvodnji kašmira. Godišnja prosječna proizvod-nja iznosi 216 g sa debljinom vlakana od 15 μm. - Luliang crna koza – je koza dvojnih proizvodnih svojstava (meso-kašmir) iz područja Lüliang. Daje male količine kašmira tamne boje vlakana. - Wuzhumuqin koza – je koza unutrašnje Mongolije. To je nova pa-smina koza priznata 1994. godine. Razvoj pasmine započeo je 1980. godine. Godine 1994. uzgajalo se 372 nukleus stada i 681 stado u po-stupku selekcije. Jarčevi su karakteristični po dugim rogovima, a 85% koza ima rogove. Skoro 98% koza su bijele boje. Prosječna godi-šnja proizvodnja odraslih Wuzhumuqin koza prije petnaest godina je iznosila 285 g sa debljinom vlakana 15,6 μm, uz prosječnu dužinu vlakana od 46 mm. 6.3.3. Pigora koza – Pygora Pigora je pasmina koza nastala u SAD križanjem američke angora koze i jarčeva američke patuljaste (Pygmy) pasmine koza kako bi se uzgojila pasmina koja će prvenstveno proizvoditi nježnu moher dla-ku. Učiteljica Katharine Jorgensen je ranih osamdesetih godina proš-log vijeka u Navaho rezervatu u Arizoni (SAD) došla na ideju da se uzgoje križanci ove dvije pasmine. Prvi dobiveni križanci su registri-rani kao F1, dok je naredna generacija dobila ime pigora (Pygora). U ovu pasminu se registriraju samo ona grla kod kojih udio gena patu-ljaste ili angora pasmine prelazi 75%, a ostalih pasmina ispod 25%. Sva grla ove pasmine proizvode moher prema utvrđenim pasmin-skim standardima (Breed Standard of PBA). Pigora koze proizvode jedan od tri različita tipa runa i to tip A, B i C. Runo tipa „A” je svi-lenkasto, glatko i hladno na dodir i ima dijametar vlakana od 28 μm. Dužina vlakana iznosi preko 150 mm. Tip „B” predstavlja runo sa karakteristikama moher i kašmir tipa runa.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 127

Slika 93. Pigora jarac (Izvor: http:// www.timboucher.com). Kudravo je i i u prosjeku je dugo 75-150 mm. Dijametar vlakana je u prosjeku ispod 24 μm. Tip „C” čine vrlo fina vla-kna, obično dijametra ispod 18,5 μm. Vlakna moraju biti duga najmanje 25 mm. Niti jedan od ovih tipova nije „bo-lji” od drugih.

Slika 94. Pigora tip A Slika 95. Runo tipa A (Izvor: ncag.blogspot.com).

Svaki je jedinstven sa svojim karakterističnim posebnostima. Trup koza ove pasmine je dobro pokriven runom izuzev distalnih dijelo-va nogu. Boja runa može biti crna, bijela i karamel. Visina do grebe-na koza iznosi 18-22, a kod jarčeva 23-27 inča. Prema standardu ne postoji ograničenje maksimalne veličine.

============================================================


Slika 96. Pigora tip B Slika 97. Runo tipa B (Izvor: ncag.blogspot.com).

Eksterijerna karakteristika ove pasmine je pruga koja se nalazi duž leđa i koja je uvijek tamnija u odnosu na osnovnu boju. Tamnija boja područja lopatica je karakteristika jarčeva. Prosječno trajanje gravid-nosti je 145-150 dana, a ojare 1-4 jaradi.

Slika 98. Pigora tip C Slika 99. Runo tipa C (Izvor: www.pygoras.ca).

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 129

6.3.4. Nigora koza – Nygora Nigora je nova pasmina koza nastala 1992. godine križanjem angora koze i jarčeva nigerijske patuljaste pasmine koza kako bi se uzgojila pasmina koja će prvenstveno proizvoditi moher dlaku. U ovu pas-minu se ubrajaju samo grla kod kojih postotak gena nigerijske patu-ljaste ili angora pasmine prelazi 75, a kod ostalih pasmina je ispod 25. Prva generacija križanaca između nigerijske patuljaste i angora koze je poznata kao „F1” i tehnički je najčistiji oblik nigore. Nigora koze koje imaju veći udio gena angora pasmine nazivaju se „teške nigore” (veći tjelesni okvir i veći nastrig mohera). Nigora koze sa ve-ćim udjelom gena nigerijske patuljaste pasmine se nazivaju „lahke nigore” (manji tjelesni okvir i manji nastrig mohera), a koze koje i-maju 50:50 postotaka gena angore i nigerijske patuljaste pasmine su poznate pod imenom „standardna nigora”. Nigora koze, također, mogu biti uzgojene od grla tzv. „uravnoteženog porijekla”, pri čemu se dobiju grla koja udovoljavaju nigora standard za tjelesni okvir, vrstu, kvalitet vlakana, veličinu, boju, itd., ali potječu od roditelja od kojih je jedan nigerijska patuljasta pasmina, a drugi roditelj nepoz-natog porijekla ili grla dobivenog u kombinaciji nigora koze sa ne-kom drugom pasminom čiji je osnovni proizvod dlaka (npr. kašmir-ska).

Slika 100. Jare nigora pas-mine koza (Izvor: http:// familytymeacres. homestead.com). Prema tjelesnom okviru nigora spada u kategoriju koza srednje veličine, u-ravnoteženog i pravoug-log tjelesnog okvira, te

elegantnog izgleda (nešto dužih nogu u odnosu na tipične nigerijske patuljaste koze). Imaju kombinaciju karakteristika angore i nigerij-ske patuljaste koze. Oči mogu biti bilo koje boje, a uši mogu biti us-

============================================================


pravne kao kod nigerijske ili oborene kao kod angora pasmine ili čak negdje između. Uši moraju biti uravnotežene i simetrične. Nigo-ra koze mogu biti raznih boja ili šarene u raznim kombinacijama bo-ja. Odrasla grla oba spola trebaju imati izražene sekundarne spolne odlike.

Slika 101. Nigora koza (Izvor: http://family-tymeacres.homestead.com). Vime kod koza treba da pokazuje izraziti mliječni karakter. Nigora koze su rogate, ali su za uzgoj po-željna bezrožna grla.

Postoje tri osnovne vrste vlakana kod nigora koze: Tip A koji najviše sliči moheru angora koze. Vlakna su duga, valovi-ta, u prosjeku duga do 150 mm i na dodir su hladna. Koze se šišaju jednom godišnje, a u posebnim uvjetima uzgoja, svakih 6 mjeseci. Tip B je tipičan većini nigora koza. Vlakna su poznata pod imenom „kašgora”. Predstavlja kombinaciju tipa A (moher) i tipa C (kašmir). Vlakna su obično duga 75–150 mm. Mogu, ali ne moraju, biti sjajna, vrlo su topla i mehka na dodir. Tip C spada u kategoriju kašmir tip vlakana. Ima jako fina vlakna duga 25-75 mm koja su topla i mehka na dodir.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 131

6.4. Patuljaste pasmine 6.4.1. Patuljasta koza – pigmejska koza - Capra hicus Minijaturna koza (Capra hicus) je afrička pasmina čije koze dostižu tjelesnu masu 23-34, a jarčevi 27-39 kg. Iz Afrike su u SAD uvezene 50-ih godina prošlog vijeka i od tada su postale veoma popularne životinje kao kućni ljubimci i izložbene životinje. U Velikoj Britaniji „Klub uzgajivača minijaturnih koza” (The Pygmy Goat Club) je pos-tavio standarde u veličini i tipu za ovu pasminu koza i organizira edukaciju izlagača ovih koza na izložbama. Standardom je propisa-na maksimalna visina do grebena i ona iznosi 56 cm za jarčeve, a za koze je nešto niža. Koze imaju kratke noge i karakterističan trbuh koji ostavlja dojam da je životinja gravidna. Dozvoljene su sve boje dlake, izuzev čisto bijele boje. Prvenstveno se uzgajaju kao kućni ljubimci, iako u odnosu na svoju veličinu daju veliku količinu mlije-ka, a i meso im je veoma ukusno. Obzirom da se radi o preživarima, vrlo jednostavno ih je hraniti jer u ishrani koriste sve zeljaste biljke i trave uključujući i drvenasto bilje. Mnoge pasmine koza imaju dobar odnos sa djecom, ali se smatra da su ove koze najprikladnije za igru sa djecom zbog svog mirnog temperamenta i dobroćudnog karakte-ra, mada i kod ovih koza postoje izuzeci. Obično se za kućnog lju-bimca odabere kastrirani jarac ili se kao kućni ljubimci drže u paru. Također, dobro se podnose sa drugim kućnim ljubimcima poput mački i pasa. Česti su stanovnici zooloških vrtova diljem svijeta. Za smještaj im je potrebno obezbijediti kućicu poput onih za veće pse, s tim da zahtijevaju bolju ventilaciju i to tako da se urežu mali otvori u gornjoj zoni stražnje strane kućice. Pod može biti betonski, malo na-gnut prema vratima i pokriven debljim slojem slame. Ulazna vrata bi trebala biti napravljena tako da se mogu otvarati kako bi se obavi-lo čišćenje unutrašnjosti. Zimi se čišćenje rijetko obavlja kako bi slamnati pod poslužio kao izolator. U slučaju hladnijih zimskih dana može se ubaciti na pod manja vunena prostirka.

============================================================


Slika 102. Patuljasta koza (Iz-vor: www. allgoats.com).

6.4.2. Nigerijska patuljasta koza - The Nigerian Dwarf goat Nigerijska patuljasta koza je minijaturna pasmina koza mliječnog tipa porijeklom iz zapadne Afrike. Ovu su kozu dopremili na bro-dovima u SAD kako bi u zoološkim vrtovima poslužili kao hrana za velike divlje mačke, poput lavova. Danas je ova pasmina koza popu-larna za uzgoj kao kućni ljubimac zbog svog malog uzrasta i skrom-nih zahtjeva. Postoje dva različita standarda tjelesnih mjera za ovu pasminu koza. Prema standardu Američkog udruženja uzgajivača koza (American Goat Society) visina do grebena kod koza ne smije biti niža od 57, a kod jarčeva 60 cm. Prema standardu Udruženja za uzgoj nigerijske patuljaste koze (Nigerian Dwarf Goat Association) idealna visina do grebena kod koza bi trebala biti 43-48 cm sa mak-simalno dozvoljenom visinom od 53 cm, a kod jarčeva idealna visina bi trebala biti 48-53 cm uz maksimalnu dozvoljenu visinu od 53 cm. Boja kostrijeti može biti bijela, crna, crvena, smeđa kao i kombinacija spomenutih boja sa šarenom glavom i vratom i drugim dijelovima tijela. Rogata je pasmina koza, ali se većina uzgajivača opredjeljuje za uklanjanje rogova kod jaradi u dobi do 2 sedmice. Dominantna boja očiju je crna, dok ima grla sa plavim očima. Uši su im uspravne i imaju ravan nosni profil. Dlaka im je mehka, kratka do srednje du-ga. Koze ove pasmine, s obzirom na njihovu veličinu, daju iznena-đujuće veliku količinu mlijeka. Njihova proizvodnja se kreće 1-8 kg na dan, s prosjekom od 2,5 kg. Mlijeko ima veliki sadržaj mliječne masti i to u prosjeku oko 5%, a pri kraju laktacije i do 10%. Zbog to-

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 133

ga se od mlijeka ove pasmine koza može proizvesti veća količina si-ra.

Slika 103. Nigerijska patuljasta koza (Izvor: http//www.en. wikipedia. org). Graviditet koza traje 145-153 dana. Obično se jare jednom godišnje, iako se mogu jariti i tri puta u dvije godine. U prosjeku ojare 3-4 jaradi. Ja-rad po porodu imaju tjelesnu

masu od 900 g do 1 kg. Mlade jarčeve treba rano odvojiti od koza, jer već u dobi od 2 mjeseca mogu oploditi kozu. Ženska jarad se može pripustiti u dobi 7-8 mjeseci ako dostignu adekvatan tjelesni uzrast. Većina uzgajivača ih ne pripušta dok ne navrše godinu dana dobi. I koze i jarčevi ove pasmine su mirnog karaktera i lahko se dresiraju. Ove osobine u kombinaciji sa svojim malim uzrastom i bojom čine ih popularnim kućnim ljubimcima. Nigerijska patuljasta koza se može dresirati tako da se vodi na povodcu, a neki ih vlasnici drže i u kući. Odlično se slažu sa djecom. Vlasnici koji ih drže na otvorenom pros-toru moraju im napraviti adekvatan objekat za smještaj. Obično je to kućica poput one za veće pse, ali pri tome treba voditi računa o tome da ne podnose vlagu i da kućica treba biti prozračna. Na pod je pot-rebno postaviti slamu. Ako se drže kao kućni ljubimci preporučljivo je držati ih u paru. Obzirom da, kao i sve druge koze, imaju osobinu da mogu preskakati ogradu, vlasnici se trebaju pobrinuti da im o-nemoguće ovaj nagon.

============================================================


6.5. Mesne pasmine 6.5.1. Boer koza – burska koza Boer koza je mesni tip koze porijeklom iz Južne Afrike. Riječ „boer” na holandskom jeziku znači „farmer”. Najranije zabilježeni uzgoj ovih koza u Africi je onaj u zapadnoj Ugandi već 1200. godine. Boer koza je nastala križanjem domaćih koza sa uvezenim evropskim, angora i indijskim kozama. Osnovna populacija za ova ukrštanja bi-le su koze nomadskih plemena Bantu i Namaqua Hotentota. Namje-ra selekcionera bila je uzgojiti izdržljivu, vrlo prilagodljivu pasminu koja će moći opstati u afričkim uvjetima uzgoja, uz to biti vrlo plod-na i da joj osnovni proizvod bude meso. Selekcija pasmine je provo-đena u pravcu proizvodnje mesa i to za proizvodnju jarećeg mesa, lahkih do teških trupova. Danas je to veoma plodna pasmina sa mo-guća tri jarenja u toku dvije godine. Vrlo su mirnog temperamenta. Uzgojna asocijacija burske koze iz Južnoafričke Republike je 1959. godine ustanovila standard za ovu pasminu koji je do danas više pu-ta mijenjan i unaprijeđivan. Od 1959. godine do danas ova koza se intenzivno uzgaja u Evropi, Sjevernoj Americi, Australiji i Okeaniji. Osnovna boja burske koze je bijela, sa glavom djelimično crvene boje dlake i ovnujskog profila. Crvene šare, također, mogu biti prisutne na vratu i prsima. Pasminu karakterišu rogovi i viseće uši, tjelesni okvir srednje veličine, široki grudni koš, duga i široka leđa. Ima iz-raženu mišićavost prsa, leđa i butova koja je posebno istaknuta kod jaradi. Jareće meso je vrlo nježno, nemasno, neutralnog ukusa, te se zbog toga konzumira kao dijetetski proizvod. Ako se neutralni ukus mesa želi posebno istaknuti, muška jarad predviđena za klanje pri živoj težini 30-35 kg obavezno se kastrira u vrlo ranoj dobi. Koze i-maju vansezonsko gonjenje, tako da se jarenja dešavaju tokom cijele godine ako se uz odgovarajući menadžment postignu za to potrebni uvjeti. Indeks jarenja iznosi 1,8-2,4. Tjelesna masa jarčeva iznosi 80-120 kg, a odraslih koza 70-90 kg. Obzirom da se radi o izrazito mes-noj pasmini koza randman (s glavom) iznosi 54–57%, a prirast jaradi iznosi 200-250 g na dan.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 135

Burske koze se za vrijeme vegetacije drže na pašnjacima. Zbog svog mirnog temperamenta posebno su prikladne za držanje na pašnja-cima zajedno s drugim životinjama, naprimjer, konjima, govedima i ovcama.

Slika 104. Koza burske pasmine sa jaradi (Izvor: http://www.ansi.okstate. edu). Koze, općenito, pasu na pose-ban način pri čemu preferiraju mlado lišće, izdanke žbunja, živica i drveća. Na taj način mogu preuzeti važnu ulogu u očuvanju okoliša, zaustavljaju-ći ili spriječavajući zarastanje

površina grmljem. Često pretvaranje zelenih travnatih površina u žbunovite ekstenzivne površine, naprimjer, u parkovima prirode, postaje danas sve značajniji problem. Držanje koza na ekstenzivno korištenim površinama će u budućnosti dobivati na značaju, s obzi-rom da će se zbog nedostatka financijskih sredstava drugi skupi na-čini održavanja pašnjaka i livada sve manje koristiti. Primjer masov-nog uzgoja koza ove pasmine je Australija koja, osim što prodaje ve-like količine kozijeg mesa, na svjetskom tržištu prodaje i selekcioni-rana rasplodna grla superiornih karakteristika ove pasmine.

Slika 105. Jareći trupovi sanske koze (Foto: Mioč B., 1998.).

============================================================


Slika 106. Jarac boer pasmine (Izvor:http://www. easterncon-go.net).

6.6. Pasmine i tipovi koza Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja 6.6.1. Domaća balkanska rogata koza – domaća brdska koza Kod nas se najčešće uzgaja u područjima gde se drugim vrstama domaćih životinja ne može obezbijediti dovoljno hrane. Domaća balkanska rogata koza se uglavnom uzgaja u nižim i višim područ-jima golog i pokrivenog krša. Prema uzgojnom području pojedini sojevi ove koze nose ime kao što je hercegovačka, dalmatinska, so-kobanjska, gulijanska, itd., a u zavisnosti od uzgojnog područja raz-likuju se po manjoj ili većoj mliječnosti odnosno tjelesnoj masi. Tijelo im je obraslo dugom i gustom kostrijeti crne, bijele ili smeđe boje, a ima i šarenih grla. Najrjeđa je bijela boja kostrijeti. Vrat im je dug i tanak, a prsa uska i plitka. Zdjelica im je uska. Rogovi su savijeni prema unutra i nazad. Vime je dosta slabo razvijeno i pokriveno grubom dlakom. Visina grebena kod koza iznosi 60-65, a kod jaraca oko 70 cm. Tjelesna masa odraslih koza iznosi 30-45, a jarčeva 40-65 kg. Tokom 6-7 mjeseci laktacije proizvede 100-300 litara mlijeka.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 137

Slika 107. Domaća balkanska rogata koza (Foto: Šakić V., 2010.). Kasnozrela je i slabo plo-dna pasmina, jer prvo jare ojari obično u dobi preko dvije godine. Najčešće o-jari po jedno jare, a tek u 20% slučajeva ojari dvoj-

ke. Proizvodnja mesa je minimalna. Zbog male porodne mase kada se jarad po odbiću privedu klanju u prosjeku daju 5-6 kg, dok odras-le koze daju 15-20 kg mesa. Domaće koze su snažne kostitucije, skromne u ishrani, čvrste i otporne. U odnosu na plemenitije pasmi-ne, otpornije su na lošije uvjete držanja i nisu izbirljive u ishrani. 6.6.2. Domaća oplemenjena koza - domaća bijela koza - bara Domaća oplemenjena koza je rezultat dugogodišnjeg križanja do-maće balkanske rogate sa sanskom kozom. Jedna od karakteristika je da može biti rogata ili bezrožna. Kostrijet joj je obično bijele boje (sli-ka 74), ali boja dlake nije ustaljena pasminska osobina, tako da ona može biti crna, smeđa, ili u kombinaciji raznih boja. Ovu kozu odli-kuje sposobnost za dugo hodanje u potrazi za hranom, čak i po naj-lošijim terenima. Visina do grebena kod koza iznosi 65-70, a jarčeva 75-80 cm. Tjelesna masa odraslih koza je 30-50, a jarčeva 60-80 kg u zavisnosti od uvjeta držanja. Žensku jarad odlikuje rana spolna zre-lost (već sa 6-7 mjeseci dobi) i dobra plodnost sa čak 80% ojarenih blizanaca. Tokom laktacije, koja traje 7-8 mjeseci, prosječno daje 300-500 litara mlijeka.

============================================================


Slika 108. Domaća opleme-njena koza - bara (Foto: Šakić V., 2010.).

6.6.3. Hrvatska šarena koza Hrvatska šarena koza (ranije poznata kao „balkanska” ili domaća koza) je najbrojnija pasmina koza u Hrvatskoj, a glavna područja uzgoja ove pasmine su prostor južno od Velebita, Dalmacija i dalma-tinsko zaleđe. U projektu zaštite i održivog razvoja dalmatinske oba-le nazvana je dinarska šarena koza. Karakterišu je otpornost i prila-godljivost teško pristupačnim i teško prohodnim krševitim tereni-ma. Prosječna tjelesna masa odraslih koza je oko 45 kg, a jarčeva 40-60 kg. Prosječna visina do grebena, odraslih, potpuno razvijenih ko-za je oko 61 cm, dužina trupa 69 cm, širina prsa oko 18 cm, dubina prsa 31 cm, opseg prsa 84 cm, opseg cjevanice oko 8 cm. Tjelesne mjere jarčeva su veće od onih u koza iste dobne kategorije. Oba spo-la su rogata. Rogovi su tamni, grubi i bez sjaja, rastu unazad poput sablje i prosječne dužine 28-29 cm. Kod starijih grla su vrhovi rogova znatno udaljeni jedan od drugog. Tijelo je prekriveno dugom, gus-tom i sjajnom kostrijeti različite boje, najčešće crno-bijele a može biti i potpuno bijela, smeđa, crno-smeđa, crvenkasta, siva, crno-šarena grla. Koža je pigmentirana, elastična i poprilično tvrda. Glava je sre-dnje duga, sa ravnim profilom lica. Uši su srednje duge i ravno po-ložene. Vrat je dug, tanak i osrednje mišićav, a kod pojedinih grla s donje strane vidljive su malene resice. Leđa su duga i ravna. Stražnji dio tijela razvijeniji je od prednjeg. Prsa su plitka i uska. Greben je

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 139

jasno izražen. Noge su tanke i čvrste. Vime je malo, mehko i prekri-veno kratkom dlakom.

Slika 109. Hrvatska šarena koza (Izvor: www.hpa.hr). Uzgoj ove koze je organiziran uglav-nom u krajnje ekstenzivnim uvjetima, najčešće u štalama koje ne osiguravaju minimum zootehničkih uvjeta. Kroz cijelu godinu pašnjaci i brst predstav-ljaju gotovo jedini izvor hrane s tim da se većina uzgajivača za zimskih mje-seci osigura sa zalihama sijena i djete-linsko-travnih smjesa. Prihranjivanje koncentratnim krmivima praktikuje se kod zanemarivo malog broja uzgaji-

vača. Plodnost koza u prosjeku iznosi 100%, a u boljim stadima mo-že biti 20-30% blizanaca. Prosječna mliječnost je oko 100 litara u lak-taciji koja traje 150-250 dana, s tim da bi se u uvjetima poboljšanja držanja i ishrane mliječnost, vjerovatno, povećala. Glavni proizvod-ni cilj uzgajivača je proizvodnja jarećeg mesa, s tim da se jarad uzga-ja do 25 kg tjelesne mase. 6.6.4. Hrvatska bijela koza Ova koza predstavlja oplemenjeni tip domaće balkanske koze sa sanskom kozom. Koze ove pasmine su potpuno bijele boje, katkada kremaste do svjetlo žućkaste boje. Za razliku od bijelih sanskih, ova koza ima nešto dužu i grublju dlaku, posebno na stražnjim bokovi-ma. Koze su s rogovima i resama ili bez njih. Muška grla imaju bra-du i po cjelom tijelu više kostrijeti nego ženska. Tijelo im je nešto kraće, pliće i laganije od izvornih tipova sanske koze. Prosječna tjele-sna masa odraslih ženskih grla je između 40-60, a muških 50-70 kg. Prosječna porodna masa jaradi je 3 kg, za mjesec dana dostižu 6,5

============================================================


kg, a za dva mjeseca oko 13,5 kg. Koze su dobre plodnosti (indeks 1,6-1,8), ranozrele, najčešće jare dvojke. U laktaciji koja traje 250-280 dana proizvedu 250-300 kg mlijeka. U odgovarajućim smještajnim i hranidbenim uvjetima mliječnost koza u laktaciji može doseći i 500 kg mlijeka. U dobi od dva mjeseca prosječni dnevni prirast jaradi je oko 180 g. Osnovne odlike pasmine su otpornost, prilagodljivost, skromnost, pokretljivost, živahnost i izdržljivost. U uzgoju preovla-davaju izraziti ekstenzivni uvjeti držanja i ishrane. U obroku gotovo tokom cijele godine dominiraju brst i paša. U zimskim mjesecima kozama se daje i sijeno (različitog sastava i kvaliteta) i lisnik. Rijetko se dodatno prihranjuju žitaricama ili drugim krepkim krmivima. 6.6.5. Domaća bijela koza Ova pasmina i njeni križanci nastali su križanjem domaće balkanske rogate koze sa plemenitim pasminama, uglavnom sanskom. Uticaj sanske koze na autohtonu balkansku kozu u Srbiji započeo je još po-četkom 20. vijeka. U populaciji ovih koza se nalaze i bezrožna i roga-ta grla. Boja kostrijeti je bijela. Tjelesna masa koza je 40-50, a jarčeva preko 60 kg. Tokom laktacije koja traje oko 240 dana proizvede 300-500 kg mlijeka. Indeks plodnosti je 1,6-1,8. 6.6.6. Drežniška koza Pasmina je dobila ime po Drežniškoj krajini u dolini rijeke Soče. Kao autohtona slovenačka pasmina priznata je 2000. godine. U banci ge-na se nalaze uzorci preko 200 koza i 6 jaraca. Danas se mala popula-cija koza ove pasmine uzgaja u Drežnici, na planini Božca iznad Sr-penice i na planini Krnica iznad Boveca. Predstavlja kombiniranu pasminu koja se uzgaja zbog mesa i mlijeka. Od mlijeka se u kombi-naciji sa ovčijim i kravljim mlijekom proizvodi „Bovški sir”. Imaju bradu i na gornjem dijelu vrata mogu se vidjeti resice poput zvonči-ća.

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 141

Slika 110. Drežniška koza (Izvor: www.hervardi. com). U populaciji dominiraju roga-ta grla i to 70-80%. Prevlada-va crna boja, ali moguća je crno-siva i crveno-crna boja kostrijeti. Tjelesna masa je u rasponu od 40 do 60 kg.

============================================================



S. 182., 1994. • Bugarski Đ., Šakić V.: Praktično kozarstvo. Izdavač: DES – Sarajevo, S.75,

2001. • EAAP publications, Goat breed list by genotypes [citirano 28.10.2009.] Dos-

tupno na: http://www.tiho-hannover.de/einricht/zucht/eaap/breedlst/1_3total.htm

• Foto: Britanska sanska koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// www.allgoats.com/breeds2.htm#SAANEN

• Foto: Holandska bijela koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// en.wikipedia.org/wiki/Saanen_goat

• Foto: Njemačka bijela oplemenjena koza [citirano 12.08.2009.] Dostupno na: http://www.ziegen-treff.de

•• Foto: Francuska alpina koza [citirano 12.08.2009.] Dostupno na: http:// www.dreamy-hollow.com/untitled3.html

•• Foto: Smeđa kratkodlaka koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// www.ansi.okstate.edu/breeds/goats/brownshorthair/index.htm

• Foto: Američka alpina koza [citirano 10.08.2009.] Dostupno na: http:// www.goatmilkstuff.com/images/Victoria.JPG

• Foto: Togenburški jarac [citirano 09.08.2009.] Dostupno na: http:// en.wikipedia.org/wiki/Toggenburg_goat

• Foto: Šarena njemačka plemenita koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http://www.ziegenzucht-rheinland.de/r_bde. shtml

• Foto: Nubijska koza [citirano 22.02.2009.] Dostupno na: http:// www.greendayfarms.org/Soap%20Pictures/Nubian%20Goat%20Pic2

• Foto: Anglo-nubijska koza [citirano 16.01.2009.] Dostupno na: http:// www.rarebreeds.co.nz/nubian3.jpg

• Foto: Jarac anglo-nubijske pasmine iz SAD [citirano 10.08.2009.] Dostupno na: http://www.braveheartfarms.com/desknote_adga.html

• Foto: Bagot pasmina koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http://www. allgoats.com /breeds2. htm#BAGOT

• Foto: Damaska koza sa Kipra [citirano 10.08.2009.] Dostupno na: http:// www.damascusgoat.com/damascus.htm

• Foto: Angora koza iz Turske [citirano 12.08.2009.] Dostupno na: http:// www.medical-dictionary.the free dictionary.com/Angora

• Foto: Angora jarac [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// www.britannica.com/EBchecked/topic/25204/Angora-goat

• Foto: Kašmirska koza [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// farm3.static.flickr.com/2790/4197434834_1c9ea225ff.jpg

============================================ Pasmine koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 143

• Foto: Kašmirski jarac [citirano 27.11.2009.] Dostupno na: http:// www.britannica.com/.../10570/Cashmere-goat

• Foto: Australijska kašmirka koza [citirano 27.11.2009.] Dostupno na: http:// www.absoluteastronomy.com/topics/Australian_Cashmere_Goat

• Foto: Pigora jarac [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http:// www.timboucher.com/journal/wp-content/uploads/2007/06/pygora-goat-marriage.jpg

• Foto: Pigora tip A i B [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// ncag.blogspot.com/.../cindys-pygora-goats.html

• Foto: Pigora koza tip C [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// www.pygoras.ca/images/Hailey.JPG (citirano: 28.11.2009.)

• Foto: Nigira koza [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// familytymeacres.homestead.com/goatgallery.html

• Foto: Minijaturna koza [citirano 27.11.2009.] Dostupno na: http://www. al-lgoats.com/breeds2.htm

• Foto: Nigerijska patuljasta koza [citirano 29.11.2009.] Dostupno na: http:// en. wikipedia.org/wiki/File:Nigerian_Dwarf_Goat_01.jpg

• Foto: Koza burske pasmine sa jaradi [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http://www.ansi.okstate.edu/breeds/goats/boer/BOER2.jpg

• Foto: Jarac boer pasmine [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// www.easterncongo.net/images08/boer.jpg (citirano: 14.08.2009.)

• Foto: Hrvatska šarena koza [citirano 01.11.2009.] Dostupno na: www.hpa.hr/Portals/0/Sarna_koza2.jpg

• Foto: Drežniška koza [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http:// www.hervardi.com/drezniska_ koza.php

• Galal S.: Biodiversity in goats. Small Ruminant Research, Vol. 60, 1-2, 75-81,2005.

• Hayes Lord John: The Angora Goat: Its Origin, Culture And Products (1868). Kessinger Publishing, P.40., 2009.

• Hrvatska udruga za odnose sa javnošću. Projekt zaštite i održivog razvoja dalmatinske obale. [citirano 18.09.2009]. Dostupno na: http:// www.huoj.hr/lgs.axd?t=16&id=4270

• Lindahl I.L.: A Dairy Goat for Home Milk Production. United States Dept. of Agriculture, Pg. 8, Washington D.C., 1978.

• Mioč B., Pavić V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002. • Mioč B., Barać Z., Prpić Z., Vnučec I., Pavić V.: Vanjština hrvatske šarene

koze. Proceedings. 43rd Croatian and 3rd International Symposium on Agriculture. Opatija. Croatia, 827-828, 2008.

• Mioč B., Prpić Z., Vnučec I., Sušić V., Antunović Z., Barać Z., Pavić Vesna: Vanjština različitih kategorija hrvatske šarene koze. Stočarstvo, 62, 6, 439-447, 2008.

• Ochodnicky D.: Moderny chov koz. Animapress, Dunajska streda, 1996.

============================================================


• Krajinović M., Kunc V., Ćinkulov Mirjana: Proizvodnja i kvalitet jarećeg mesa. Savremena poljoprivreda, 48, 1-2, 245-250, Novi Sad, 1999.

• Rako A.: Uzgoj saanske koze u predjelima krša. Veterinarski arhiv 14, 2, 57-74, Zagreb, 1944.

• Urošević M., Skalicki Z., Đurić M.: Fenotipska varijabilnost reproduktivnih osobina sanske koze. VIII Seminar inovacija u stočarstvu 88', 159-165, Beograd-Zemun, 1988.

================================ Tehnološki postupci uzgoja koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 145

77.. TTeehhnnoolloošškkii ppoossttuuppccii uuzzggoojjaa kkoozzaa

vaka koza u stadu, odnosno farmi, treba da potječe iz zdravog i umatičenog stada, da posjeduje pedigre, dokumentaciju o zdravstvenom stanju i proizvodnji. Mliječne koze moraju imati

sve karakteristike ženske životinje, a koje se očituju poželjnom kon-stitucijom i dobro razvijenim žljezdastim vimenom. Optimalne eks-terijerne karakteristike mliječnih koza u okviru priznatih standarda za ovu vrstu domaće životinje prikazane su na slici 111.

Slika 111. Vanjske (eksterijerne) karakteristike mliječne koze

(Izvor: The Dairy Goat in Canada, 1441/1976).

S

============================================================


Pored navedenih karakteristika svaki uzgajivač treba obratiti pažnju i na sljedeće: 1. stanje zubala, jer ako su zubi jako istrošeni koza neće ni pod kak-vim uvjetima držanja i ishrane biti dobra mljekulja, 2. oko očiju ne smiju biti prisutne rane, kraste i bradavice, 3. donja vilica mora biti bez izraslina, čvorova i sličnih degenerativ-nih promjena, 4. kostrijet mora biti sjajna, glatka, zdrava i dobro polegla uz tijelo, a koža bez rana i prhuti, 5. vime mora biti bez ožiljaka, bradavica, tvrdih mjesta i rana. Znak da je vime žljezdano je njegova mlohavost, te odzvanjanje pri prot-resanju nakon muže. Količina mlijeka ne zavisi od veličine vimena već od razvijenosti mliječnih žljezda,

LEGENDA: 1. GLAVA - mala, suha, lagana sa širokim čelom; 2. OČI - bistre, živahne i blage; 3., 4. VRAT - dug, tanak, lijepo građen, nježan, gladak; 5. GREBEN – pravilno, skladno građen i ravan; 6. LEĐNA LINIJA - duga i ravna; 7. PREDNJE NOGE - čvrsto građene, suhe, prave, ne suviše primaknute; 8. PUTILO - sasvim uspravno; 9. PAPCI - čvrsti, suhi, pravilno oblikovani i glatki; 10. SISE - cjevaste, pravilno razvijene, blago usmjerene prema naprijed; 11. VIME - okruglo, čvrsto građeno, mehko elastično sa finim dlačicama,

nije mesnato, pravilno je podijeljeno na dva režnja jednake veličine; 12. MLIJEČNE VENE - dobro izražene i vijugave; 13. TRBUH - dobro razvijen i izrazito naglašenog kapaciteta; 14. GRUDNI KOŠ - dubok, dug i širok; 15. KARLICA-ZDJELICA - široka, duga i prostrana sa dobro razvijenom

muskulaturom; 16. SAPI - blago spuštene, ne naglo oborene; 17. ANALNA REGIJA - široka i visoko uzdignuta; 18. STRAŽNJA STRANA VIMENA - razvijena, uravnotežena na dva jed-

naka režnja; 19. ZADNJE NOGE - pravilno razvijene, skočni zglobovi široko razmak-

nuti; 20. REBRA - duboka i pravilno savijena.


=== Uzgoj koza ============================================= 147

6. papci moraju biti njegovani obrezani, jer ako to nisu može doći do njihove upale, a koza koja šepa neće napredovati pri daljnjem uzgo-ju. Iz tog razloga kozu treba dobro osmotriti dok se kreće. Dobra mljekulja mora imati zdrave noge i papke, 7. ne treba posjedovati debelu kozu, jer je debljina najčešće znak sla-be mliječnosti. 7.1. Utvrđivanje dobi

oza posjeduje 32 stalna zuba i to 8 sjekutića u donjoj vilici i po 6 kutnjaka sa svake strane u donjoj i gornjoj vilici (ukup-no 24 kutnjaka). Dob se određuje posmatranjem promjena

na sjekutićima (slika 112, tabela 26). U momentu dolaska na svijet ili ubrzo nakon toga jare ima 8 mliječnih sjekutića. U dobi 12-15 mjeseci centralni par mliječnih sjekutića tzv. „prednjaci”, bivaju zamjenjeni parom širokih, jakih i bijelih stalnih zuba.

Slika 112. Utvrđiva-nje dobi na osnovu zuba (Izvor: www.goatlink.com).

LEGENDA: 1 – u dobi 1 godine; 2 – u dobi 2 godine; 3 – u dobi 3 godine; 4 – u dobi 4 godine; 5 – u dobi 5 godina. Sa dvije godine sljedeći par mliječnih sjekutića nestaje, a drugi par stalnih sjekutića zauzima njihovo mjesto. Ovaj proces se nastavlja i traje sve dok svi mliječni sjekutići ne budu zamjenjeni stalnim. To obično traje oko 4 godine (3-5), ali se ponekad navedene promjene

K

============================================================


obave znatno brže pa koze imaju sve stalne zube već sa navršene 3 godine. Kod naših domaćih kasnozrelih koza sjekutići se mijenjaju 3-6 mjeseci kasnije u odnosu na naprijed navedene termine. Tabela 26. Dinamika izrastanja sjekutića kod koza (Izvor: Šakić V., 2000.)

Stalni zubi Vrsta sjekutića

početak rasta / mjeseci završen rast / mjeseci Prednjaci 12-15 16 Unutrašnji srednjaci 20 22 Vanjski srednjaci 24 36 Krajnjaci 36 48

7.2. Uzgoj i odbiće jaradi

rvo mlijeko-kolostrum jare mora obavezno da posiše jer se u njemu nalaze i materije (antitijela) pomoću kojih će jare steći imunitet za prvih 15-20 dana života. Ako jare ne ustane i ne

počne samo da sisa majku, treba pomusti kozu i manju količinu ko-lostruma dati jaretu putem boce. Prvog dana jarad treba da dobiju kolostrum svakih 4-6 sati ili 4-5 puta dnevno. Prvih dana života po-željno je pustiti jarad da slobodno sisaju, a potom ih treba navikavati na napajanje, prvo iz boce, a potom iz posude. Pri kombiniranom, kao i pri pašnom, uzgoju jarad nakon 5-7 dana po jarenju idu sa majkom na pašu i već u dobi 12-15 dana sama počinju uzimati ma-nje količine paše ili sijena. U ovoj dobi jarad provode cijeli dan sa stadom. To je vrijeme kada se koza može početi musti. Jarad se pre-ko noći mogu zatvarati u posebne zajedničke boksove sa ostalom jaradi istog ili sličnog uzrasta gdje im je na raspolaganju voda i hra-na. Hrana i voda trebaju biti postavljene tako da ih jarad ne gazi. Ni-je poželjno izmusti svo mlijeko iz vimena koza-majki, jer je potrebno ostaviti nešto mlijeka i za jarad. Koze-majke brzo nauče da ustegnu mlijeko u određenom momentu muže kako bi nešto ostalo za jarad. Poželjno je da nakon muže jare odmah nastavi sa dojenjem iz razlo-ga spriječavanja infekcije vimena. Pljuvačka jareta je izvanredno de-zinfekciono sredstvo. U dobi 30-45 dana sposobna su da konzumira-

P


=== Uzgoj koza ============================================= 149

ju znatnije količine paše ili pokošene zelene mase odnosno sijena. U ovoj dobi poželjno je vakcinirati jarad protiv enterotoksemije i teta-nusa. Također, potrebno je jarad tretirati protiv kokcidioze i to svako grlo posebno na osnovu tjelesne mase. U dobi od 6 sedmica potreb-no je ponoviti tretman protiv enterotoksemije, tetanusa i kokcidioze. U uzgojima gdje se forsira proizvodnja mlijeka za tržište, jarad se odmah po porodu tj. kada posišu kolostrum odvajaju od majke i stavljaju u posebne boksove uz ishranu napajanjem putem boce ili kofe (tzv. ishrana „iz ruke”) i korištenjem kozijeg ili kravljeg mlijeka ili pak specijalne smješe (zamjenjivač mlijeka). Ukoliko se žele dobiti zdrava i vitalna jarad, ne treba provoditi njihovo zalučenje prije ne-go dosegnu 15 kg žive vage (2-3 mjeseca dobi). Dnevni prirasti kod jaradi, zavisno od spola, dobi, pasminske pripadnosti, načina ishra-ne itd., kreću se 100-200 g na dan. Ovakvi prirasti omogućavaju da jarad u dobi od 7 mjeseci teže čak i 30-35 kg. Naime, ukoliko je jare dobro hranjeno u dobi od 6 mjeseci, njegov ukupni prirast treba da iznosi mjesečno 3-5 kg. Uticaj spola i dobi na dnevne priraste ilustri-raju i podaci navedeni u tabeli 27 za jarad domaće balkanske koze. Tabela 27. Rezultati porasta jaradi domaće balkanske koze (Izvor: Marković i sur., 1997).

Porodna masa

Masa i u-kupan

dnevni pri-rast sa 30 dana dobi

Masa i u-kupan

dnevni pri-rast sa 60 dana dobi

Masa i uku-pan dnevni. prirast sa 90 dana dobi

n kg kg g kg g kg g Prosjek 6 stada 373 2,58 5,50 97,04 8,63 104,15 11,67 101,3

Jedinci 267 2,84 6,08 108,14 9,52 114,80 12,85 111,0 Blizanci 106 2,32 4,91 85,94 7,74 93,56 10,50 92,0 Muška jarad 194 2,66 5,70 101,27 8,97 108,92 12,20 107,7

Ženska jarad 179 2,50 5,29 92,82 8,29 99,43 11,15 99,3

============================================================


Pri stajskom, ali i ostalim sistemima držanja jaradi, već osmi dan po jarenju treba otpočeti sa davanjem kvalitetnog sijena (po mogućnosti lucerkinog i sl.) i koncentratnih krmiva, odnosno krmne smješe (npr. starter za janjad ili telad), a sve s ciljem da se jarad što prije naviknu na ove vrste hrane, odnosno da se kao i kod drugih preživara što prije promijene zapreminski i težinski odnosi predželudaca. Drugim riječima, razlučivanje po spolovima treba obaviti već u dru-gom mjesecu po jarenju i svu jarad koja nisu za rasplod prodati ili po mogućnosti staviti u tov. 7.3. Njega odbijene jaradi i koza

jega obuhvata čitav niz mjera (njega kože i dlake, pranje i masaža vimena, dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija ob-jekta i dr.), ali među njima poseban značaj se pridaje kastra-

ciji muške jaradi, uklanjanju rogova, obrezivanju papaka i četkanju kože. 7.3.1. Kastracija muške jaradi Kastracija muške jaradi se obavlja unutar prve dvije sedmice života ili najkasnije u prva tri mjeseca dobi. Ova mjera ima veliku ekonom-sku važnost, jer se kastrirane životinje lakše i brže tove, a i meso je kvalitetnije. Ako se tove jarčevi nakon izlučenja iz rasploda, kastrira-ju se najkasnije na 2-3 mjeseca prije prodaje, odnosno, privođenja klanju. 7.3.2. Uklanjanje rogova Kako bi spriječili međusobno ozlijeđivanje rogovima, potrebno je ukloniti rogove ili spriječiti njihov rast. Rogovi se moraju ukloniti svim životinjama koje se ostavljaju za rasplod, odnosno obnovu (remont) stada. Pri kupovini rasplodnih jaradi, poželjno je da su bez rogova. Uklanjanje rogova, odnosno rožnih osnova treba obaviti ka-da se oni i pojavljuju - prvih dana života jaradi. Rogovi kod plemeni-

N


=== Uzgoj koza ============================================= 151

tih pasmina, kao kod sanske i drugih evropskih pasmina, rastu ve-oma brzo. Iz tog razloga jarad ovih pasmina se moraju obezrožiti već u prvim danima po jarenju (5-15 dana). To se obavlja primjenom termokautera u tzv. postupku kauterizacije. Pri tome se ne uklanjaju rogovi (jer ih nemaju), nego rožna osnova iz koje oni rastu nakon poroda. Prije samog procesa paljenja preporučuje se sedacija jaradi pomoću nekog sedativnog sredstva ili upotrebom anestetika. U SAD se obezrožavanje radi sa ili bez anestezije, a u Velikoj Britaniji oba-vezno nakon anestezije. Najpraktičnije je raditi ovaj posao korištenjem specijalne kutije u ko-je se ubaci jare i sanduk poklopi poklopcem. Tako iz sanduka viri samo glava jareta, a osobi koja obavlja posao paljenja su obje ruke slobodne za rad. Kako bi tačno znali mjesto paljenja, potrebno je re-giju ošišati. Prije paljenja potrebno je temperaturu termokautera provjeriti prislanjanjem na drvo, pri čemu se mora pojaviti dim i na-kon toga pristupiti paljenju. Termokauter se prislanja čvrsto na gla-vu i pritom lagano okreće do 4 sekunde. Mjesto paljenja, nakon o-bavljenog posla, mora biti boje bakra. Za ovu namjenu može uspješ-no poslužiti i primitivno sredstvo poput usijanog željeza ili pak od-govarajuće kaustično sredstvo. Kauterizirano mjesto treba po izvr-šenom tretmanu premazati nekom antibiotskom masti za rane, vaze-linom ili otopinom joda. Kauterizacijom se može odstraniti i jarčev miris i to istovremeno sa uklanjanjem rogova. Naime, iza svakog roga (1-2 cm) nalazi se po jedna žlijezda koja izlučuje sekret koji daje karakterističan miris ne samo kod jarčeva nego ponekad i kod koza. 7.3.3. Obrezivanje papaka Papci su građeni od rožine. Rožina je u normalnom stanju tvrda i čvrsta te kao takva osigurava životinji pravilno oslanjanje i jednako opterećenje na sve četiri noge. Obzirom da koze spadaju u red dvo-papkara, između papka se često skuplja stelja, đubre i slično. Zbog toga je potrebno papke s vremena na vrijeme pogledati i očistiti. Svaki se papak sastoji od dva dijela. Taban svakog dijela je okružen

============================================================


tankim zidom. Taj papčani zid obično raste brže nego što se troši pa uzrokuje nepravilnost oblika i rasta papka. Pravilan i nepravilan iz-gled papaka prikazan je na slici 113.

Slika 113. Pravilan i nepravilan izgled papaka (Izvor: www. hzpss.hr).

Kozama, posebno uzgajanim farmskim načinom, u održavanju pa-paka neophodna je pomoć farmera, odnosno, vlasnika. Ako pomoć izostane, njihovi će papci postati predugi, a koze mogu postati šepa-ve. Životinje u tom slučaju gube apetit, manje se kreću i kao poslje-dica dolazi do probavnih problema i slabijih proizvodnih rezultata. Prema tome, jedan od važnih zadataka farmera je da kozama re-dovno pregleda (svaka dva mjeseca) i obrezuje papke. Obično se ob-rezivanje papaka obavlja dva puta godišnje što je dovoljno ako se koze puštaju van iz staje. Ako se koze stalno drže u staji, papke je potrebno češće kontrolirati i obrađivati. Ako koze veći dio godine provedu na ispaši na kraškim terenima, obično im nije potrebno provoditi obrezivanje, jer im se papci pri kretanju troše. Vrijeme iz-među dviju obrada papaka zavisi od većeg broja faktora i to od tipa terena po kojem se hoda, dobi koze, stepenu aktivnosti, ishrani i na-činu uzgoja. Obrezivanje papaka bi trebao obavljati iskusan obrezi-vač i to korištenjem posebnih noževa. Potrebno je obrezati papke na sve četiri noge. Prije nego što se počne obrezivanje, životinju je pot-


=== Uzgoj koza ============================================= 153

rebno postaviti na mjesto gdje će biti mirna. Postoji više načina kako životinju postaviti pri obradi papaka. Koza se može staviti na izmuzište, prisloniti uz zid, koristiti pomoć pomoćnika ili obuhvatiti stražnji dio tijela koze nogama, kako je to prikazano na slici 114. Da bi se lakše izveo postupak obrezivanja mogu se pred rad koristiti preparati za omekšavanje papaka.

Slika 114. Načini fiksiranja koza pri obradi papaka (Izvor: www. hzpss.hr). Postupak kod obrade papaka: 1. očistiti papak od nečistoća, stelje, kamenja, truleži, i đubreta jer je čisti papak lakše obraditi i neće se oštetiti alat za obrezivanje. 2. odstraniti prerasle rubove sa zidova papka. Zidovi papka mogu narasti toliko da se počnu savijati ispod papka. U tom slučaju, prvo je potrebno skratiti vrh papka da bi se pravilno mogli odrezati zido-vi papka. Vrh papka i zid reže se jačim makazama, a peta i taban bo-lje se mogu obrezati posebnim nožem za obradu papaka. Pri upot-rebi noža papak treba obrezivati u smjeru suprotnom od koze i oso-be koja ga obrađuje.

============================================================


3. prerasli taban papka reže se u tankim režnjevima ili listićima do trenutka kada peta, taban i zid zatvore ravnu površinu koja s povr-šinom na kojoj koza stoji formira ugao od 45°. Obrezivanje je potrebno obustaviti čim se primijeti da taban počinje poprimati ružičastu boju. Ako su papci duže vremena bili zapušteni, nije ih preporučljivo dovesti u normalno stanje tokom jedne obrade. Bolje je u tom slučaju obrezivati ih postepeno u više navrata i tako vratiti u normalan oblik, veličinu i pravilan ugao.

Slika 115. Pravilan način držanja papka to-kom obrade (Izvor: www. hzpss.hr).

Slika 116. Obrada unutrašnjeg dijela pete (Izvor: www.hzpss.hr).


=== Uzgoj koza ============================================= 155

Slika 117. Obrada vanjskog ruba papka (Iz-vor: www. hzpss.hr).

7.3.4. Četkanje i šišanje Četkanjem kože odstranjuju se nečistoće i paraziti. Ovim postupkom njege onemogućava se pojava neprijatnog mirisa u mlijeku, zatim, pojačava se cirkulacija krvi, a prema nekim saznanjima, povoljno utječe i na količinu datog mlijeka. Iz higijenskih razloga potrebno je povremeno provoditi i šišanje kos-trijeti na mjestima oko vimena ili drugim mjestima na trupu. Za ovu namjenu danas se koriste razni tipovi mašinica za šišanje, poput ove prikazane na slici 118.

Slika 118. Mašina za šišanje (Izvor: http://cgi.ebay.com).

============================================================


7.3.5. Određivanje tjelesne mase Tjelesnu masu jaradi i koza, osim vaganjem, moguće je odrediti i na sljedeći način. Potrebno je uzeti krojački metar i izmjeriti obim grudi iza prednjih nogu. Pri mjerenju potrebno je priljubiti metar uz tijelo (zategnuti ga). Nakon očitanja vrijednosti obima grudi životinje uz pomoć tabele 28 može se dobiti konačna informacija o tjelesnoj masi izmjerenog grla. Ova tabela se može koristiti isključivo za mliječne pasmine koza. Tabela 28. Šablon za određivanje tjelesne mase (Izvor: fiascofarm.com).

Obim grudi,

cm

Očekivana tjelesna masa,

kg

Obim grudi,

cm

Očekivana tjelesna masa,

kg 27,3 2,27 66,7 28,58 28,6 2,50 68,0 29,94 29,9 2,72 69,3 32,66 31,1 2,95 73,2 36,74 33,7 3,63 73,2 36,74 36,2 4,54 75,6 39,46 38,7 5,44 78,2 42,18 41,3 6,80 80,6 45,80 43,8 8,62 83,2 49,94 45,1 9,53 85,6 54,43 46,3 10,13 88,2 59,02 47,6 11,34 90,6 63,56 50,2 13,15 91,9 65,83 52,7 14,97 93,2 68,10 54,0 15,88 95,6 72,64 56,5 17,69 98,2 77,18 59,1 20,41 100,6 81,72 61,6 23,13 103,2 86,26 64,1 25,86 104,4 88,53 65,4 27,22 105,6 90,80


=== Uzgoj koza ============================================= 157

7.3.6. Postupak uklanjanja uginulih koza Pri uzgoju koza očekivana stopa mortaliteta jaradi do odbića iznosi oko 10%, dok je stopa mortaliteta odraslih grla 5% godišnje u jed-nom stadu. Naprimjer, na farmi sa 25 rasplodnih koza koje daju go-dišnje 1,8 jaradi po kozi, ovi postotci kroz planirani godišnji mortali-tet znače, petero jaradi i jedno odraslo grlo. Ako uzmemo da je pros-ječna tjelesna masa jaradi do odbića 13,5 kg, a odraslih koza 57 kg, to znači da ukupni gubitak izražen u kg tjelesne mase iznosi 125 kg na farmi sa 25 koza. Ovom iznosu je potrebno dodati masu mrtvorođe-ne jaradi i mumificiranih plodova. U nastojanju da se zaštiti zdravlje osoblja koje radi na farmi, zdravlje koza i jaradi, očuvanje od kontaminacije zraka, vode i tla potrebno je na adekvatan način eliminirati ove lešine. Jedan od ekološki najpri-hvatljivijih načina je biološka razgradnja koja će biti opisana u nas-tavku. Zdravstveni programi propisuju da uginule životinje od nepoznate bolesti moraju biti transportovane na siguran način do dijagnostičke institucije na postupak autopsije. Nakon toga, moraju biti na ekološ-ki prihvatljiv način uklonjene. Ostale životinje za koje se na mjestu uginuća može utvrditi da nisu uginule od zarazne bolesti bivaju e-liminirane zakopavanjem u sanitarnu jamu ili spaljivanjem. Zakopavanje je najčešći i jeftiniji postupak. Dubina jame u koju se zakopava lešina je 1,5-2 metra. Nije preporučljivo prekrivanje lešine krečom kako bi se pospješilo raspadanje. Jame grobnice se nesmiju kopati na vodopropusnom tlu u blizini vodozaštitne zone jer može doći do kontaminacije vode. Postupkom spaljivanja se u potpunosti uklanja lešina i patogeni mi-kroorganizmi. Kapacitet većine spalionica je ograničen, tako da je proces spaljivanja spor. Tokom spaljivanja moguće je zagađenje zra-ka zbog ispuštanja neprijatnih mirisa u okolinu.

============================================================


Uklanjanje lešina putem kompostiranja sve je češća metoda koja se koristi u SAD i zapadnoj Evropi. Tokom procesa truhljenja termofil-ne bakterije stvaraju obogaćeni azot (iz lešine) i osiromašeni ugljik (iz sijena, slame i sl.). Nastali kompost sadrži bakterijsku biomasu i organske rezidue. Tokom procesa kompostiranja toplota, ugljen di-oksid i voda stvaraju biomasu. Nastali proizvod je oslobođen od šte-tnih mikroorganizama i može se koristiti kao đubrivo. U tipičnom sistemu kompostiranja trupovi ili dijelovi trupa se smješ-taju u drvene sanduke u kojima se nalazi piljevina ili slama u jedna-kom težinskom omjeru kao i masa trupa, stvarajući optimalne uvjete za rast bakterija. Optimalni odnos ugljika i azota za razvoj bakterija je 30:1. Tokom procesa kompostiranja stvara se relativno visoka temperatura i nakon nekoliko sedmica sva tkiva osim koštanog bi-vaju u potpunosti razložena. Ostaju samo krte kosti koje se lahko usitnjavaju. Pretresanjem sadržaja sanduka u drugi sanduk nakon dvije sedmice pomaže se održavanju temperature koja podstiče nas-tavak kompostiranja (razlaganja). Sanduk u kojem se vrši kompostiranje treba da je napravljen od pre-sovanog drveta i smješta se na betonsku podlogu. Piljevina ili slama se položi na dno u sloju debljine 20-tak cm. Zatim se trup lešine po-loži na leđa u piljevinu. Nožem se otvore grudna i trbušna šupljina i duboko se zasječe muskulatura. Crijeva i unutrašnji organi se isije-ku. Nakon toga se truplo prekrije piljevinom debljine 20-tak cm. Ako ima još lešina predviđenih za kompostiranje moguće je sljedeću po-ložiti na isti način kao i prethodnu i ponovo prekriti sa 20-tak cm pi-ljevine ili slame. Piljevinu je moguće navlažiti po potrebi. Idealna vlažnost piljevine je 50-60%. Nakon punjenja piljevinom ili slamom i lešinom sanduk se pokriva platnom. Ovim sistemom kompostiranja, odrasle koze mogu biti razložene za nekoliko sedmica, a mrtvorođena jarad se razlože za 24 sata. Na br-zinu kompostiranja utječe i vanjska temperatura zraka. Ako se pra-vilno postupa, jedinica za kompostiranje može biti estetski „nevid-ljiva” sa malom ili nikakvom kontaminacijom zraka, tla i vode.


=== Uzgoj koza ============================================= 159

LLiitteerraattuurraa:: • Bugarski Đ., Šakić V.: Praktično kozarstvo. Izdavač: DES – Sarajevo, S.75,

2001. • Estien J. M.: Disposing of dead goats. Presentation given at „Practical Goat

Farming” seminar, Salisbury, Maryland, Feb. 1998. • FIAS CO FARM, Weight Chart. [citirano 10.01.2010.]. Dostupno na: http://

www.fiascofarm.com/goats/weight-chart.htm. • Foto: Utvrđivanje dobi na osnovu zuba [citirano 11.02.2010.] Dostupno na:

http://www.goatlink.com/.../teeth%20by%20year2.gif • Foto: Obrada papaka [citirano 29.10.2009.] Dostupno na: http://www.

hzpss.hr • Foto: Mašina za šišanje [citirano 29.11.2009.] Dostupno na: http://

cgi.ebay.com/NEW-320W-Electric-SHEEP-GOATS-SHEARING-CLIPPER-SHEARS-/310236410787

• HLEDE.net E-zoohigijen@ Gnoj – površinski vodotoci kao prijemnici otpad-nih voda. [citirano 17.12.2009.]. Dostupno na: http:// hle-de.net/studentski_radovi/zoohigijena/index.html

• Jovanović S., Savić M., Petrujkić T., Vučinić M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zaštiti ovaca i koza. Centar za unapređenje obrazovanja u veterinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007.

• Marković Božidarka, Marković M., Skalicki Z., Adžić N., Mirecki S.: Porast jaradi domaće balkanske koze u dojnom periodu. Poljoprivreda i šumarstvo, 44, 4, 45-55, Podgorica, 1997.


• ...The Dairy Goat in Canada. Canada Dept. of Agriculture, Otawa, 1976.

============================================================


============== Anatomsko-fiziološke odlike vimena, mliječnost i muža koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 161

88.. AAnnaattoommsskkoo--ffiizziioolloošškkee ooddlliikkee vviimmeennaa,, mmlliijjeeččnnoosstt ii mmuužžaa kkoozzaa

ime je organ karakterističan samo za sisare. Predstavlja mo-dificiranu znojnu tubuloalveolarnu žlijezdu sa apokrinim tipom sekrecije koja se nalazi ventralno na trupu i to u pre-

ponskom području. Za razliku od drugih sisara koze, kao i kobile, krave i ovce imaju ingvinalni tip mliječne žlijezde. Vime koze čine dva mamarna kompleksa podijeljena sa sulcus intermammaricus koji predstavlja granicu između mliječnih žlijezda i dvije sise. Mliječna žlijezda se sastoji iz: tijela - corpus mammae i sisa - papilla mammae. Sa vanjske strane mliječna žlijezda je prekrivena kožom, a ispod kože je fascia superficialis mammae dok se ispod ove fascije nalazi fibroelastič-na čahura. Parenhim mliječne žlijezde čine tubuli i alveole koji se sjedinjuju u odvodne mliječne kanaliće. Mali kanalići se ulijevaju u veće (ductus lactiferi), a veći u mliječnu cisternu. Alveole se sastoje od specijaliziranih ćelija na bazalnoj membrani okružene mišićnim vla-knima, krvnim sudovima i mioepitelnim ćelijama. Funkcija alveola je transformiranje hranjivih materija iz krvi u mlijeko i istiskivanje mlijeka u lumen i kanaliće. Mlijeko je produkt epitelnih stanica – laktocita, lobuloalveolarnog tkiva koje čini žljezdani parenhim. Laktociti sintetiziraju proteine, lipoide, laktozu i druge materije mlijeka. Materije potrebne za sekre-ciju mliječne žlijezde obezbjeđuju se cirkulacijom krvi. Proces sinteze i sekrecije mlijeka naziva se laktogeneza. Vime se snabdjeva krvlju preko Arteria pudenda externa, dok njegovu inervaciju čine ogranci

V

============================================================


lumbalnog spleta nerava. Tubuloalveolarni sistem vimena shemats-ki je prikazan na slici 119.

Slika 119. Tuboalveolar-ni sistem vimena (Izvor: Stojanović i Katić, 1997). Neuroendokrini me-hanizam lučenja mli-jeka kod koza je istov-jetan kao i kod drugih sisara. Mliječna žlijez-da pripada reproduk-tivnom sistemu, jer njena funkcija zavisi od istih spolnih hor-mona (estrogeni i pro-gesteron), kao i spolni organi. Formiranje

mliječne žlijezde počinje oko 90-tog dana razvoja fetusa. Sve do pu-berteta, mliječnu žlijezdu čini samo vezivno i masno tkivo, te mali broj mliječnih kanalića i alveola. U doba puberteta počinje razvoj mliječne žlijezde. Hipofizni gonadotropni hormoni FSH i LH utječu na razvitak jajni-ka, odnosno folikula i žutih tijela, koji luče estrogene i progesteron. Estrogeni počinju da djeluju na razvoj mliječne žlijezde indirektno preko adenohipofize, tako što podstiču stvaranje hormona – mamo-gen I. Direktni uticaj estrogena na rast i umnožavanje kanalića mlije-čne žlijezde manje je izražen. Progesteron utječe indirektno preko adenohipofize na stvaranje hormona – mamogen II, koji dalje pods-tiče, kao i progesteron, razvoj alveola mliječne žlijezde (parenhim). Mliječna žlijezda postiže pun razvoj tokom gravidnosti. U tom peri-odu, osim djelovanja pomenutih hormona, i posteljica luči estrogene i progesteron koji utječu na razvitak kanalića i alveola mliječne žlije-zde.


=== Uzgoj koza ============================================= 163

Slika 120. Neuroendokrina regulacija mamogeneze

(Izvor: Stojanović i Katić , 1997). Na razvoj i funkciju mliječne žlijezde utiču još i nadbubrežna žlijez-da i tireoidne žlijezde. Sekreciju mlijeka podstiču prolaktin i laktogen. Za vrijeme gravid-nosti i nakon partusa (poroda), sve dok se ne ukloni posteljica, es-trogeni i progesteron (ovarijalni i placentarni) djeluju inhibitorno na sekreciju mlijeka. Usljed antagonističkog djelovanja ovih hormona, mliječna žlijezda ne vrši sekreciju mlijeka u vrijeme gravidnosti. Ek-strakcijom placente poslije jarenja, smanjuje se količina estrogena u organizmu, te preovladava dejstvo prolaktina i mliječna žlijezda po-činje sa sekrecijom, prvo kolostruma, a poslije 3-5 dana – mlijeka. Lučenje mlijeka počinje kao posljedica djelovanja oksitocina. Hor-moni gonadotropin, insulin i tiroksin, također, utječu na početak laktacije.

============================================================


Akt sisanja mlijeka i muža čine mehanički podražaj koji refleksno podstiče lučenje oksitocina i kontrakcije mišićnih i elastičnih dijelova žljezdanog parenhima mliječne žlijezde i tako nastaje istiskivanje mlijeka (ejekcija). Također, nervni podražaj sisanja ili muže preko centripetalnih nerava se prenosi u centralni nervni sistem, gdje se posredstvom hipofize luči galaktopoetični kompleks, koji utječe na daljnje lučenje mlijeka. Sekret mliječne žlijezde koji se luči prvih 3-5 dana naziva se kolos-trum. Sastav kolostruma se znatno razlikuje od mlijeka. Kolostrum ima veću gustoću, viskozitet, kiselost, sadržaj suhe tvari, ukupnih bjelančevina, masti i minerala. Sadržaj laktoze je manji u kolostrumu nego u mlijeku. U kolostrumu su povećane globulinske frakcije, tj. frakcije krvi koje sadrže antitijela protiv različitih mikroorganizama. Značaj kolostruma jeste u dominantnom sadržaju imunoglobulina, jer se jarad rađaju bez stečenog imuniteta i stječu ga postnatalno si-sanjem kolostruma prvih dana, putem kojeg koza prenosi antitijela na jarad. Zbog toga je potrebno da jare posiše kolostrum što prije po rođenju. Kolostrum sadrži visok postotak mineralnih materija (Ca, Mg, P i dr.). Željeza ima 10 puta više u kolostrumu nego u mlijeku, što utiče na brzo povećanje hemoglobina u eritrocitima novorođene jaradi. Mineralne materije, naročito Mg, imaju purgativno dejstvo, te izazi-vaju čišćenje (pražnjenje) crijeva od mekonijuma. Kolostrum je veo-ma bogat vitaminima (karotin, vitamini A i B12, riboflavin i panto-tenska kiselina) i zbog većeg sadržaja karotina ima žučkastu boju. Kolostrum je bogat i abluminima, pa se pri zagrijavanju gruša. Otu-da i narodni naziv „gruševina”. Na mliječnost koze utječu brojni faktori kao što su: genetska predis-pozicija, ishrana, njega, smještaj, način muže, broj dnevnih muža, itd. Koze vrhunac svojih proizvodnih mogućnosti dosežu u dobi od 4 do 6 godina, odnosno, u prvih 3-5 laktacija, mada ima grla koja se odlikuju visokom proizvodnošću do 10 i više godina. Najmanja mli-ječnost je u prvoj laktaciji. Nakon toga ona raste i u dobi 7-8 godina je još dobra, a potom postepeno opada. Količina mlijeka u drugoj


=== Uzgoj koza ============================================= 165

laktaciji u odnosu na prvu veća je za 15%, a u trećoj i četvrtoj za 20%. U petoj laktaciji mliječnost se smanjuje nekad čak i za 25% u odnosu na četvrtu. U narednim laktacijama opadanje je sporije. Nakon jare-nja mliječnost raste otprilike 2-2,5 mjeseca i ostaje na istom nivou na-redna 3-4 mjeseca. Nakon toga, mliječnost postepeno pada sve do zasušenja (9-10 mjeseci po jarenju). Dakle, laktacija može trajati i do 300 dana. Mliječne koze daju najbolje rezultate ako se ishrana i muža provode po unaprijed utvrđenom rasporedu. Dvokratna (ujutro i uveče) i to redovna, brza i potpuna muža je u pravilu dovoljna. Pri jutarnjoj muži dobiva se više mlijeka, ali je ono manje masno. Samo visokomliječne koze u periodu neposredno po jarenju zahtijevaju trokratnu mužu. 8.1. Muža

oguća su dva načina muže: ručna i mašinska. Svaka od ova dva načina imaju svojih prednosti i nedostataka. Či-njenica je da farmer koji ima 200 koza nije u mogućnosti

pomusti ručno sam sve koze. Za ovaj posao bilo bi potrebno angaži-ranje većeg broja muzača. U ovom slučaju poželjno je mužu obavlja-ti mašinski, sa eventualno ručnim domuzenjem na kraju muže. Pri ručnoj muži treba pažljivo postupati sa kozama. Kad god je to moguće, ista osoba treba da ih pomuze i po mogućnosti u isto vrije-me i na istom mjestu. Muža se izvodi sa strane, što je higijenski bolje ili od straga. Ako se muža obavlja na zadovoljavajući način, kod koze se pojavljuje akt preživanja. Prilikom muže važna je priprema muzare i muzača. U farmskom načinu uzgoja pod pripremom se podrazumijeva obustavljanje hra-ne najmanje jedan sat pred mužu, posebno kabaste hrane (npr. sije-no) jer se jedenjem iste stvara prašina. Također, jedan sat pred mužu prestaje čišćenje farme. Neposredno pred mužu potrebno je odstra-niti grube nečistoće sa tijela koze, kako eventualno pri ručnoj muži ne bih dospjele u kantu sa mlijekom. Nakon toga se vime ispere mlakom vodom i posuši čistom krpom natopljenom u blagi dezinfi-

M

============================================================


cijens ili papirnim ubrusom. Muzač bi trebao imati čist mantil i ka-pu. Potrebno je prije muže skinuti prstenje i muzač ne smije imati duge nokte. U slučaju da su ruke muzača ili sise na vimenu ispucale potrebno ih je namazati neutralnom mašću. Izmuzanje se vrši u čiste muzilice ili kante. Kvalitetne muzilice su od aluminija ili emajliranog lima (slika 121), jer su trajnije, lakše se peru i dezinficiraju.

Slika 121. Ručna muža (Izvor: www. poljoin-fo. com). Prije muže potrebno je na otvor muzili-ce postaviti čistu gazu da bi se spriječi-lo upadanje nečistoća u mlijeko. Nakon ovih priprema pristupa se mužnji koja može biti ručna ili mašinska (mehanič-ka). Prve mlazeve mlijeka potrebno je obavezno prosuti, jer se u njima nalazi najveća koncentracija mikroorganiza-

ma koji mogu biti uzročnici oboljenja konzumenta. Prve mlazeve mlijeka obavezno izmusti u posebnu posudu - NIKAKO NA POD! Dobra tehnika ručne muže utječe na povećanje sekrecije (količine) mlijeka. Oko 70% mlijeka se neposredno pred mužu spusti u donji dio vimena i ono je odmah na raspolaganju muzaču pri muži dok se 30% mlijeka nalazi u gornjem dijelu vimena (slika 122). Hoće li ovo mlijeko biti pomuženo zavisi od muzača i njegovog postupka sa ko-zom pri mužnji. Ovo je zadnje mlijeko pri izmuzanju i u njemu se nalazi najveća količina mliječne masti.

Slika 122. Distribucija mlijeka u vimenu neposredno pred mužu (Izvor: www. hzpss.hr).


=== Uzgoj koza ============================================= 167

Ručna muža se obavlja tako što se gornji dio sise obuhvati sa palcem i kažiprstom, koji se lagano povlači prema vrhu sise, pritiščući je pri tome i ostalim prstima. Tehnika muže je ilustrativno prikazana na slici 123.

Slika 123. Tehnika ručne muže

(Izvor: www. hzpss.hr). Poslije muže ponovo se operu sise i po mogućnosti dezinficiraju i posuše ubrusom, a izmuzeno mlijeko se procjedi i ohladi na tempe-raturu ispod 10 0C. Postoje i drugi načini, odnosno, tehnike ručne muže korištenjem različitih prstiju ruke. Mašinska muža na principu pulsirajućeg vakuma počela se koristiti u svijetu krajem 19. i početkom 20. vijeka. Osnovni uvjeti za provo-đenje mašinske muže su: zdrava koza, zdravo mlijeko, ispravni ure-đaj za mužnju i osposobljeni muzač. Danas se na tržištu mogu kupiti muzilice raznih proizvođača sa razlikama u cijeni i do tri puta. Da bi se muzilica isplatila potrebno je da farmer ima minimalno osam ko-za. Mašinska muža je neuporedivo brža, lakša i što je najvažnije higi-jenski ispravna. Od tako higijenski dobivenog mlijeka se mogu proi-zvesti vrhunski proizvodi koji zadovoljavaju i najstrožije sanitarne propise. Princip mašinske muže se zasniva na imitaciji sisanja mlije-ka mladunčeta, jer se sisanjem stvara negativni pritisak sa određe-nim brojem usisnih faza u minuti. Broj pulsacija tokom muže koza je od 85-90 u minuti sa podpritiskom od 3,8-4,2 kPa. Prije muže poželj-na je masaža vimena jer se na ovaj način poboljšava sekrecija mlije-ka. Nakon obavljene mašinske muže poželjno je ručno izmusti još 1-2 dl zaostalog mlijeka u gornjim partijama vimena. To je otprilike oko 10% mlijeka, i to onog najmasnijeg. Uređaji za mašinsku mužu imaju četiri dijela i to: uređaj za vakum, pribor za mužu, sistem za pulsaciju i sistem za odvođenje mlijeka (mlijekovod, kanta).

============================================================


Slika 124. Dvije muzne jedinice na kolicima sa prokrom posu-dom za mužu (Izvor: www.poljoinfo.com). Mašinska muža se obično provodi na farmama sa većim brojem muzara. Po završenoj muži kompletan pribor se

mora prvo oprati hladnom, a potom toplom vodom, a nakon toga sav pribor je potrebno preliti kipućom vodom ili dezinficirati. Pribor držati na posebnom i pri tome čistom mjestu. Kod mladih koza koje se prvi put muzu, vezivanje je od velike koristi. Njihovom smiriva-nju doprinosi i konzumiranje koncentrata tokom trajanja muže. Poš-to je koza mala životinja, ona bi se morala i na prikladan način mus-ti. Ako farmer ima manji broj koza, jedan od mogućih načina je primjena specijalne izmuzne platforme-stajališta za ručnu mužu (slika 125).

Slika 125. Izmuzna platforma-stajalište

(Izvor: Bugarski Đ. i Šakić V., 2001.).


=== Uzgoj koza ============================================= 169

Ta platforma je, ustvari, jednostavna klupa visine oko 45 cm sa jas-lama - valovom za hranu i sistemom za vezivanje, a sjedište za mu-zača je sa jedne, a ograda sa druge bočne strane. Bitno je da je podni-ca (gazište) pokrivena gumom kako bi se temeljitije obavljalo njeno pranje i održavanje. Također, moguće je koristiti i veoma jednostav-nu platformu prikazanu na slici 126. Ako se na farmi nalazi veći broj koza i planira se mašinska muža potrebno je posjedovati rampu ili platformu za minimalno osam koza. Pomuženo mlijeko se čuva u laktofrizima, a laktofriz sa ostalom opremom potrebnom za mužu i dezinfekciju treba da se nalaziti u posebnoj prostoriji (slika 128).

Slika 126. Platforma za ručnu mužu (Izvor: www. poljoinfo.com).

Slika 127. Platforma za mašinsku mužu na ko-zarskoj farmi u Kumara Junction – Westland, West Coast, New Zea-land (Izvor: www.planetproperty. de).

============================================================


Slika 128. Prostorija za laktofriz i sirana (Izvor: www. planetproperty.de).

8.2. Bilježenje podataka o mliječnosti

vaki ozbiljan uzgajivač mliječnih koza redovno vodi evidenciju o mliječnosti svakog grla posebno. Bilježenje podataka o mlije-čnosti je važno zbog unaprijeđenja farmskog menadžmenta,

korištenja ovih podataka u postupku provođenja selekcijskih zahva-ta u stadu i u konačnici radi unaprijeđivanja pasmine. Na dužinu laktacije, pored endogenih faktora, značajan uticaj imaju i egzogeni faktori, poput dužine laktacije, dobi koze i standardiziranosti sezo-nalnosti jarenja. Dužina laktacije od 305 dana, koja je osnov za registriranje mliječ-nosti kod krava, je uobičajena i kod koza. Međutim, većina koza ne daje mlijeko svih 305 dana. Neke studije pokazuju da samo jedna trećina koza čija se mliječnost službeno evidentira u SAD daju mlije-ko svih 305 dana. Ako se laktacija završi prije 305 dana ili iz nekog drugog razloga dođe do zasušenja ili se koza proda prije isteka 305 dana, dotadašnji dobiveni podaci o mliječnosti se proglase nepotpu-nim ili se putem određenih priznatih metoda preračunava na 305 dana laktacije. Ako koza daje mlijeko preko 305 dana, dobiveni re-zultat mliječnosti 305. dana se uzima u obzir.

S


=== Uzgoj koza ============================================= 171

Pri preračunavanju mliječnosti na 305 dana koriste se različiti faktori za korekciju koji uzimaju u obzir varijaciju laktacione krivulje, naro-čito u odnosu na početak padanja proizvodne krivulje i broja dana mliječnosti. Pri odabiru odgovarajućeg faktora u obzir se uzima i pa-smina koze, prosječna proizvodnja mlijeka stada, mjesec odnosno sezona jarenja, dob koze kada se ojarila. Naprimjer, ako se koza oja-rila u rano proljeće proizvede više mlijeka od koze koja se ojarila u kasnu jesen. Projektirani podaci se dobiju ako se nekompletni rezul-tati saberu sa procjenjenom proizvodnjom za ostatak laktacije. Regis-triranje mliječnosti kod koza u kraćem periodu od 305 dana bi bilo efektivnije i objektivnije jer bi bio obuhvaćen veći broj grla. Zbog to-ga su danas osmišljeni kompjuterski programi specijalno za eviden-ciju mliječnosti koza.

============================================================



2001. • Cvetković T.: Uticaj ishrane i načina držanja jaradi na proizvodnju i kvalitet

mesa. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1996. • Foto: Distribucija mlijeka u vimenu neposredno pred mužu [citirano

26.10.2009.] Dostupno na: http://www.hzpss.hr • Foto: Ručna muža [citirano 29.10.2009.] Dostupno na: http://

www.poljoinfo. com • Foto: Platforma za mašinsku mužu [citirano 11.11.2009.] Dostupno na:

http://www.planetproperty.de/en/real_estate_for_sale/real_estate.php?estate_id=11172#thumb

• Hrvatski zavod za poljoprivrednu savjetodavnu službu. Smještaj koza. [citi-rano 18.11.2009]. Dostupno na: http://www. hzpss.hr/adminmax/ publi-kacije/Smjestaj%20koza.pdf


• Mioč B., Pavić V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002. • Morand-Fehr P., Boutonnet J.P., Devendra C., Dubeuf J.P., Haenlein G. F.W.,

Holst P., Mowlem L., Capote J.: Strategy for goat farming in the 21st century. Small Ruminant Research Vol. 51, 2, 175-183, 2004.

• Savić Mila, Jovanović S., Vegara M.: Stočarstvo: farmske i socijalne životinje, Izdavač: Univerzitet u Beogradu, S. 306, 2007.

• Stojanović L., Katić Vera: Higijena mleka. GrafoPak, Aranđelovac, 1997. • ... Veterinarski priručnik. S.1328. Jugoslovenska medicinska naklada Zagreb,

Zagreb, 1989.

=================================== Načini i sistemi uzgoja koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 173

99.. NNaaččiinnii ii ssiisstteemmii uuzzggoojjaa kkoozzaa 9.1. Ponašanje koza

vaki uzgajivač mora da poznaje osnove ponašanja koza u sta-du, na pašnjaku, u odnosu prema drugim kozama u stadu, u načinu ishrane, ponašanju prije, u toku i poslije parenja, odno-

su prema mladunčadi nakon poroda, te osnovne fiziološke karakte-ristike i smještajne zahtjeve. Koze su socijalne životinje koje žive u stadima. Grupni način držanja daje niz prednosti svakom grlu posebno, kao što je zaštita od preda-tora, bolji i bezbjedniji uvjeti za preživljavanje jaradi i lakše pronala-ženje jedinke suprotnog spola u sezoni parenja. Kod koza je jako iz-ražena težnja da stalno budu unutar svog stada i da slijede predvo-dnika. Stado koza je uglavnom malo i čini ga manja ili veća famili-jarna skupina. Vrlo su znatiželjne životinje kod kojih je izraženo is-traživačko ponašanje. Za čovjeka se lahko i jako vezuju. Smatra se da je koza životinjska vrsta kod koje je domestikacija najmanje utje-cala na promjenu karakteristika socijalne organizacije i socijalnog života. Kada je u pitanju ponašanje koza prije, u toku i poslije pare-nja, kod njih je kao i kod drugih sisara, ljubavna predigra u sezoni parenja veoma oskudna i ne postoje posebni rituali. Pronalaženje parova u sezoni parenja, tj. odgovarajućih mužjaka i ženki, jarčeva i koza, obavlja uglavnom uzgajivač odnosno vlasnik stada. Pred jare-nje koze se izdvajaju iz stada. Neposredno poslije jarenja koze poči-nju da ližu svoju mladunačad. Za razliku od ostalih preživara kod koza je lizanje mladunčadi naročito intenzivno i najvećim dijelom usmjereno na lizanje prvoojarenog jareta. Ovo znači da drugoojare-no jare, koje je obično slabije od prvog, prije počinje da sisa jer nije zaokupljeno pažnjom majke. Lizanje mladunaca je u funkciji među-

S

============================================================


sobnog raspoznavanja majke i mladunca. Proces uspostavljanja veze između majke i mladunčeta je kod koza brz. Međutim, lizanje mla-dunaca je i u funkciji higijenskog ponašanja, tj. održavanja higijene tijela mladunca, jer se lizanjem ukloni oko 500 ml zaostale plodne tečnosti. Lizanjem se površina tijela mladunca suši i spriječava gubi-tak toplote koji bi bio veći ukoliko bi tjelesni pokrivač bio vlažan. Ovo je od posebnog značaja sa zdravstvenog aspekta jer su jarići skloni pothlađivanju. Obzirom da se često ovce i koze uzgajaju zaje-dno potrebno je poznavati i sljedeću mogućnost. Naime, moguće je podmetnuti jare pod ovcu i janje pod kozu. Da bi ovaj pokušaj bio uspješan neophodno je podmetanje janjeta pod kozu obaviti što prije nakon jarenja, a jare podmetnuti pod ovcu u periodu do jednog sata nakon njenog janjenja. Janje ili jare koje se podmeće pod drugu ovcu ili kozu treba da se premaže amnionskom tečnošću ili posteljicom ojanjene ili ojarene ženke pod koju se podmeće. Proces podmetanja tuđih mladunaca pospješuje i masaža grlića materice ojanjene ovce. Masažu grlića materice ovca doživljava kao porođaj, a podmetnuto jare kao svoj porod. Jednom uspostavljena veza između podmetnu-tog tuđeg janjeta ili jareta i dojilje ostaje neraskidiva i ovca i koza podmetnuto mladunče odgaja kao svoje. Stroga veza koja se uspostavlja između majke i mladunca prilikom lizanja po porođaju zasnovana je na jakim olfaktornim stimulansima koji potječu iz analnog i genitalnog područja jareta gde majka upra-vo najintenzivnije liže mladunce. Za raspoznavanje mladunaca bitni su i vizuelni stimulansi. Gotovo da se svi jarići oglašavaju istovjetno odmah po rođenju, tako da ih koze na osnovu ovog auditornog sti-mulansa ne mogu raspoznavati. U dobi od 4. dana meketanje jaradi počinje da se razlikuje i svaka koza na osnovu oglašavanja može ra-spoznati svoje jare. Prvih nekoliko dana po jarenju koze se sa svojom jaradi izdvajaju od ostalog stada. Jarad se rađaju dovoljno zreli u kondicionom smislu, tako da se već poslije 15 minuta od rađanja podižu na noge i stoje. Brzo se povećava i sposobnost njihove koor-dinacije tako da njuškaju svoju majku duž tijela sve dok ne pronađu sisu. Većina jaradi sisaju u toku prvog sata po rođenju. Pri sisanju mladunci glavom udaraju vime čime se povećava pritok mlijeka.


=== Uzgoj koza ============================================= 175

Jedna od glavnih razlika između janjadi i jaradi je ta što janjad uvijek prate svoju majku dok pase. Suprotno njima, jarad ne prate svoju majku dok pase, već su skriveni i u ležećem položaju čekaju njen povratak sa paše. Ovako skriveni ostaju u periodu od jednog do o-sam sati i za to vrijeme se ne oglašavaju. Po isteku vremena za napa-sanje koza se vraća sa velikom preciznošću na mjesto gde je ostavila svoje jare. Pri povratku koza se ne oglašava uobičajeno meketanjem već posebnim bezvučnim vibrirajućim signalom kako bi najavila ja-retu da prihvati svoju majku. Ukoliko se koza oglasi meketanjem, jare se u ležećem položaju ukoči. Ovakvim ponašanjem koza jaretu ukazuje da ne treba da se podiže jer vreba opasnost od predatora, a predatoru je teže da otkrije jare koje leži. Ovaj period napuštanja ja-reta radi napasanja koze traje od 3 dana do nekoliko sedmica. Poslije ovog perioda jare slijedi svoju majku i oboje mekeću da bi održali kontakt na pašnjaku. Također je potrebno znati da koze ne podnose kišu i ne mogu pre-živjeti hladne zime ukoliko im se ne obezbijedi sklonište. Njihov re-lativno tanak dlačni pokrivač i slabo razvijeno potkožno masno tki-vo ne pružaju zaštitu od hladnoće. Za razliku od ovaca, koze su pri-lagodljivije na vrućinu i visoku vlažnost. Kratak i svijetao dlačni po-krivač koza lahko reflektuje sunčeve zrake. Koze su veoma pokretne životinje koje mogu skakati, kopati kanale ispod ograde i zato ih je putem ograde teško kontrolirati. One se lahko penju uz stepenice, ali se i lahko provlače kroz tijesne prolaze. Socijalno ponašanje koza je veoma slično socijalnom ponašanju ovaca. Na prirodnim staništima koze žive u skupinama koje su organizirane na principu socijalne hijerarhije. U toku borbe za prevlast u skupini jarčevi se propinju na zadnje noge i sukobljavaju se tako što se na protivnika ustrijeme na-niže glavom ili čitavim tijelom. Za koze je sukobljavanje sa protivni-kom od primarnog značaja. One nikada neće prepustiti vodstvo skupine bez borbe i nikada pred protivnikom neće pobjeći, već će se sa protivnikom suočiti u svim situacijama. Osim toga, veličina rogo-va može biti značajna pri uspostavljanju socijalne hijerarhije. Na kraju ovog kratkog osvrta na ponašanje koza nameće se zaklju-čak da su osnovni zahtjevi koje treba osigurati za uspješan uzgoj:

============================================================


dovoljna količina kvalitetne hrane i vode za održavanje vitalnosti i zdravlja, adekvatan smještajni prostor u kojem koze mogu zauzeti prirodne stavove i položaje tijela, da liježu i ustaju, protežu, okreću se i čiste, zaštite od predatora, povreda i bolesti, zaštite od ekstrem-nih klimatskih uticaja i neprijatnih tjelesnih i emocionalnih iskustava kao što su bol, stres, patnja, strah i sl.. 9.2. Načini uzgoja

oze se veoma lahko prilagođavaju različitim načinima uzgo-ja. U praksi se najčešće susreću tri osnovna načina uzgoja: ekstenzivni, intenzivni i poluintenzivni.

U lošim uvjetima držanja i ishrane, a kakvi se susreću pri eksten-zivnom načinu uzgoja (kao što je slučaj na područjima golog krša Bosne i Hercegovine), uglavnom su do sada uzgajane primitivnije pasmine koza čije su proizvodne sposobnosti skromne. Međutim, ovaj način uzgoja može imati značaja za proizvodnju jarećeg mesa, osobito u područjima oskudnim u kvalitetnim pašnjacima i drugim površinama za proizvodnju stočne hrane. Ulaganje u ovaj način dr-žanja su minimalna pogotovo ako se raspoloživi pašnjaci koriste ra-cionalno. U ovakvim uvjetima koze daju maksimalno 200-250 litara mlijeka i prosječno 1- 2 jaradi godišnje. Intenzivni način uzgoja podrazumijeva uz kvalitetan smještaj, primjenu osjemenjavanja, mehaničku mužu i ishranu korištenjem bujnih i kvalitetnih pašnjaka kao i dodavanje manjih ili većih količi-na drugih hraniva (npr. koncentratnih) unutar dnevnog obroka. O-vaj način uzgoja podrazumijeva vođenje proizvodno-reproduktivne evidencije svakog grla posebno. Ovim se omogućava intenzivna se-lekcija na proizvodnju mesa i mlijeka, a što je moguće očekivati jedi-no od plemenitih pasmina koje karakteriše visoka produktivnost i plodnost. Proizvodnost se kreće iznad 600 litara mlijeka, a pri pose-bnim uvjetima njege i ishrane i preko 1.000 litara uz jarenje prosječ-no 2,2 jareta godišnje.

K


=== Uzgoj koza ============================================= 177

Između ova dva je poluintenzivan način uzgoja koza. U našim uv-jetima je najprihvatljiviji, jer ga karakteriše dobar smještaj i kvalitet-na ishrana uz obavezno racionalno iskorištavanje pašnjaka, što stva-ra podjednako dobre uvjete kako za proizvodnju mlijeka tako i me-sa. Pri takvim uvjetima susreću se najčešće križanci primitivnih sa plemenitim pasminama kao i grla plemenitih pasmina. 9.3. Sistemi uzgoja

ao i kod drugih vrsta preživara i kod koza postoje tri osnov-na sistema uzgoja, odnosno držanja, i to pašni, stajski i paš-no-stajski ili kombinirani. Ovi sistemi imaju presudan uti-

caj na uzgojne i proizvodno-reprodukcione pokazatelje, a na što u-kazuju i podaci navedeni u tabeli 29. Tabela 29. Osnovni uzgojni i proizvodno reprodukcioni pokazatelji pri raz-ličitim sistemima uzgoja koza (Izvor: Bugarski Đ, Šakić V., 2001.).

Ženska jarad u vrijeme I. pri-

pusta Sistem

Mli-ječ-nost (lit./ god.)

Jaradi po

kozi / god. dob,

mje-seci

tjelesna masa,

kg

Način pripusta

Gra-vid-nost, dana

Prosje-čan broj godina iskoriš-tavanja

Stajski 600-700 1,8 8 35 grupno ili

iz ruke 147 6-6.5

Pašni 300-400 1,5 9 30 slobodno 152 6,5

Komb. 400-500 1,7 8 32 grupno ili

iz ruke 150 6-7

Detaljnije o ovim uticajima biti će navedeno prilikom razmatranja njihove prisutnosti u pojedinim fazama reprodukcije ženskih ras-plodnih grla. Bitno je napomenuti, da je, ako se žele ostvariti mak-simalni proizvodni i reproduktivni rezultati, poželjno voditi farmsku evidenciju (proizvodnu i reproduktivnu).

K

============================================================



2001. • Chapman C. Kim, Reid Chad R.: Sheep and Goats: Ecological Tools for the

21st Century, Utah State University Extension, Richfield, Iron County, May 2004, AG/Sheep/2004-01.



• Mioč B., Pavić V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002.

============================= Metode uzgoja i selekcija u kozarstvu ===

=== Uzgoj koza ============================================= 179

1100.. Metode uzgoja i selekcija u kozarstvu 10.1. Uzgoj u čistoj krvi (u čistoj pasmini)

etoda uzgoja u čistoj krvi (u čistoj pasmini) primjenjuje se kod plemenitih pasmina, koje se odlikuju dobrim karakte-ristikama koje treba sačuvati, kao što je slučaj sa kvalite-

tom dlake kašmirske koze. Kod metoda uzgoja u čistoj krvi može se primjeniti varijanta uzgoja u srodstvu sa ciljem da se konsolidiraju pojedine poželjne odlike, što je neophodno pri formiranju novih pa-smina ili linija koza. Pod uzgojem u srodstvu podrazumijevamo pa-renje grla koja se nalaze u nekom rodbinskom odnosu odnosno srodstvu. Ovo je viši stepen uzgoja u čistoj krvi i primjenjuje se kada se želi što prije uzgojiti grla homozigotnih genetskih konstitucija i na taj način postići održavanje nasljednog tipa, odnosno proizvodnih sposobnosti. Uzgoj u srodstvu može biti linijski uzgoj i uzgoj po krvnim linijama i rodovima. Primjena uzgoja u srodstvu, posebno incestnog parenja, je posebno interesantna kod progenog testiranja nekog rasplodnjaka, odnosno kod ocjene rasplodne vrijednosti, kada se želi utvrditi postojanje nekih letalnih, semiletalnih i subvitalnih gena. Također, treba imati u vidu da nekontrolisana primjena meto-de uzgoja u srodstvu može imati za posljedicu negativne efekte koji se odražavaju na slabljenje otpornosti životinja (vigora). U širokoj praksi inbriding se ne primjenjuje jer stočari svake 2 do 3 godine mi-jenjaju jarce u stadu. Druga varijanta je uzgoj u čistoj krvi grla koja nisu u srodstvu. Uo-bičajena definicija za ovu metodu uzgoja je da je to parenje životinja,

M

============================================================


koje nisu u srodstvu, a pripadaju istoj pasminskoj populaciji. To praktično znači parenje jarca sanske pasmine sa sanskom kozom ili jarca bagot pasmine sa kozom bagot pasmine. Ovoj uzgojnoj metodi se često pripisuje statičnost, odnosno spriječavanje uzgojnog napret-ka posebno pasmina koje su usmjerene u jednom proizvodnom pravcu. Uzgoj u čistoj krvi neki smatraju samo sredstvom za očuva-nje čistoće pasmine. Međutim, ovu metodu je potrebno podržavati sve dok se postižu uzgojni uspjesi. Ova metoda uzgoja ima naročitu primjenu kod daljnje selekcije rezistentnih životinja, odnosno onih koje su otporne na neke bolesti. Poznato je da neke životinje imaju prirodnu rezistentnost prema nekim zaraznim bolestima. Ova rezis-tentnost može biti stečeno ili genetski uvjetovano svojstvo. Treća varijanta uzgoja u čistoj krvi je metoda osvježavanja krvi. Me-toda se zasniva na principu parenja koze nekog plemenitog uzgoja sa jarcem nekog drugog plemenitog uzgoja iste pasmine ili soja koji pri tome nisu u međusobnom srodstvu, a koji se odlikuju dobrim zdravljem i otpornošću. Upotrebljava se kada se u nekom uzgoju uoči nazadovanje otpornosti, zdravlja, tjelesne građe i sl.. Ovo naza-dovanje može nastati kao posljedica forsiranja samo jednog proiz-vodnog svojstva (npr. mliječnosti) što obično ide na štetu nekih dru-gih svojstava. Kod osvježavanja krvi potrebno je obratiti posebnu pažnju na odabir rasplodnjaka jer se često dešava da stočari koji su uvezli stado visokoproduktivnih koza nastoje održati u visokoj pro-izvodnji stalnim uvozom jarčeva radi osvježavanja krvi. U tom slu-čaju stado se neće u potpunosti aklimatizirati, a uzgoj će postati traj-no ovisan o uvozu iz inozemstva. 10.2. Uzgoj križanjem

arenje koza različitih pasmina nazivamo križanjem. Ova me-toda uzgoja ima veliki značaj u kozarstvu zbog dobijanja vi-soko produktivnih pasmina, koje su objedinile pozitivna proi-

zvodna svojstva, a zadržale otpornost autohtonih pasmina. Križanje treba uvijek provoditi planski jer pored uspjeha koji se može postići, križanje je osjetljiv postupak koji zahtjeva pravilan izbor pasmine i

P


=== Uzgoj koza ============================================= 181

kontrolu rezultata, s obzirom na to da se pri križanju pasmina mogu pojaviti i negativni efekti. Kod križanja nastaju određene pojave koje treba poznavati. To je, prije svega, luksoriranje bastarda ili križana-ca, odnosno heterozis efekt, gdje dolazi do pojave veće životne sna-ge (vigora). Križanci su obično veće tjelesne mase, temperamentniji su, vitalniji, otporniji i plodniji. Također, moguća je pojava atavizma, to jest pojava nekih svojstava koja nisu imali roditelji, ali su imali da-leki preci. To nazivamo hibridnim atavizmom. Postoji nekoliko metoda križanja: a. Upotrebno (uporabno ili industrijsko) križanje U ovom slučaju podrazumijevamo proizvodnju križanaca za direk-tnu upotrebu. Križanci F-1 generacije brže rastu, plodniji su i imaju veću otpornost na vanjske (egzogene) štetne uticaje u odnosu na ro-ditelje. Efekti ovog križanja zavise od izbora pasmine i heterozis e-fekta koji se postiže njihovim križanjem. Mnogi programi su bazira-ni na korišćenju dvije, tri ili četiri pasmine, pri čemu se najčešće ko-riste visokoplodne, visokoproduktivne i visokootporne pasmine. Najčešće se križaju koze autohtonih pasmina sa jarčevima mliječnih pasmina. Dobijeni križanci su otporni i imaju dobre proizvodne spo-sobnosti. Ovo križanje se vrši na tri načina i to kao: jednokratno, izmjenično i rotaciono križanje. b. Melioracijsko križanje Svrha ovog križanja je da se primitivnoj pasmini popravi jedna ili najviše dvije osobine ili svojstva, poput proizvodnih osobina ili svoj-stava tjelesne građe, nastojeći pri tome očuvati njen pasminski tip. Brojni su primjeri uspješne primjene ove metode kod većeg broja domaćih životinja, pa tako i koza. Za primjenu ove metode potrebno je veliko iskustvo uzgajivača i vještina pri izboru pasmina. Ipak tre-ba napomenuti da ovo križanje ima privremeni karakter.

============================================================


c. Povratno, pretapajuće ili potiskujuće križanje Vrši se sa ciljem da se autohtona (primitivna) pasmina pretopi u plemenitu. Ova metoda se provodi parenjem autohtone pasmine koze sa jarcem plemenite pasmine, a zatim dobiveno žensko potom-stvo ponovo sa jarcem plemenite pasmine sve dok autohtonu pas-minu ne pretopimo u novu odabranu plemenitu pasminu. Ovaj pos-tupak se sprovodi onda kada jednu plemenitu pasminu želimo pos-tepeno uvesti u određeno uzgojno područje. Smatra se da je nakon pet do šest generacija križanja, pasmina pretopljena. Pretapanje ni-kada ne može biti potpuno, jer se oznake zoološkog karaktera, po-put građe kostura, ne mogu pretopiti upotpunosti i one ostaju kao karakteristika autohtone pasmine. Ovakvu vrstu oplemenjivanja uzgajivači često prakticiraju radi jednostavnosti postupka i brzog uspjeha. d. Kombinacijsko križanje Kombinacijsko križanje vrši se u cilju stvaranja novih produktivnijih pasmina na osnovu nove kombinacije gena. Ovim načinom križanja nastao je veliki broj pasmina koza. Također, za primjenu ove metode potrebno je veliko iskustvo uzgajivača, vještina pri izboru pasmina i kontrola rezultata. U pojedinim fazama formiranja pasmina nastalih kombinacijskim križanjem primjenjivano je kontrolisano parenje u srodstvu, u cilju ustaljivanja udruženih osobina. Uspjeh kod ovog križanja je bolji što je veći broj podmlatka na kojem se zatim vrši se-lekcija na veći broj kombinacija. 10.3. Bastardiranje

astardiranje je parenje grla različitih vrsta. Smatra se da su po-tomci nastali nakon ovog parenja neplodni. Međutim, doka-zano je da to nije tačno. U kozarstvu imamo primjer parenja

ovna i koze u Botsvani pri čemu je kao produkt nastao muški hibrid (slika 129). Dobiveni hibrid je dobio ime „Bemya” ili u prijevodu „nasilnik”. Imao je veoma razvijen libido tako da je često skakao na

B


=== Uzgoj koza ============================================= 183

ovce u stadu, iako one nisu bile u estrusu. Zbog toga je bio kastriran u dobi od 10 mjeseci. Kod bastarda je često izražen libido, ali izostaje oplodnja, budući da je poremećeno normalno odvijanje spermato-geneze i ovogeneze.

Slika 129. Hibrid ovna i koze (Izvor: http//www. en.wikipedia.org/wiki/Toast_of_Botswana).

10.4. Selekcijski postupci u funkciji realizacije uzgojnog cilja

Bosni i Hercegovini do danas nije napravljen uzgojni prog-ram u kozarstvu. Organiziran uzgojno-selekcijski rad ne po-stoji i svodi se na evidentiranje proizvodnje mlijeka i plod-

nosti koza na rijetkim farmama naprednih farmera koji su uvezli od-ređen broj grla plemenitih pasmina, a u cilju realizacije određenih naučnih istraživanja. Veličina populacije koza u nekoj zemlji, poseb-no matičnog dijela populacije, jedan je od odlučujućih faktora o ko-jima ovisi mogući uzgojni napredak. Također, brojnost mogućeg kontrolisanog dijela populacije koza određuje i mogućnosti primjene određenih uzgojno-selecijskih metoda i postupaka u realizaciji uz-gojno-selekcijskog rada. Međutim, brojnost populacije u našoj zemlji danas nije bila nikada manja u posljednjih stotinu godina, a kontroli-sani dio populacije i ne postoji. Ipak, u ovom poglavlju pojasnit će-mo osnovne selekcijske metode koje se primjenjuju u zemljama sa naprednim stočarstvom, a to su selekcija na osnovu porijekla, ekste-rijera i proizvodnih svojstava, progeno testiranje i primjena genets-kih markera u selekciji.

U

============================================================


a. Selekcija na osnovu porijekla (pedigrea) Uzgajivači koza odabirom kvalitetnih rasplodnih grla iz svake nare-dne generacije nastoje povećati proizvodne osobine potomstva. Zbog toga, u stadu ostavljaju najbolja grla pri čemu posebnu pažnju poklanjaju izboru jarčeva. Selekcija na osnovu porijekla se zasniva na analizi podataka o zdravstvenim i proizvodnim karakteristikama grla koja su predmet istraživanja. Također, na osnovu uvida u mati-čne knjige, moguće je dobiti informacije o stepenu srodstva između pojedinih grla. Zbog toga je potrebno voditi evidenciju o svakom grlu posebno, odnosno napraviti matični list u kojem je potrebno napisati sljedeće podatke: datum jarenja, spol, broj jaradi u leglu, matični broj roditelja i njihovih najbližih predaka. Osim ovih poda-taka poželjno je za oba roditelja na posebnom obrascu, tzv. proizvo-dnom listu, ovisno o cilju proizvodnje, voditi sljedeće podatke: tjele-sna masa, veličina legla, plodnost, dnevni prirast, proizvodnja, itd. Obzirom da u kozarstvu pojava inbridinga nije preporučljiva, poda-ci iz matičnih knjiga predstavljaju jedan od najvažnijih elemenata koji se koriste pri izboru roditeljskih parova. Za kvalitetan izbor ro-diteljskog para potrebno je imati gore navedene podatke o minimal-no tri generacije predaka. b. Selekcija na osnovu eksterijera (vanjštine) U današnje vrijeme uzgajivači koza sve manje provode odabir rodi-teljskih parova isključivo na osnovu eksterijera, a bez informacija o njihovim proizvodnim osobinama. Ovaj vid selekcije se najčešće primjenjuje pred sezonu parenja pri čemu se vrši procjena eksterijera i rasplodne kondicije. Svako grlo mora udovoljavati standardu pas-mine i imati izražene primarne i sekundarne spolne karakteristike. Pri procjeni eksterijera procjenjuje se svako grlo posebno i to njegova pripadnost pasmini, proizvodnom tipu, zdravstveno stanje, konsti-tucija i kondicija. Posebna pažnja se posvećuje utvrđivanju postoja-nja eventualnih konstitucijskih mana koje su kod koza relativno čes-te. Česte su i nasljedne mane, poput patuljastog rasta kao razvojne anomalije, gušavosti, metakarpalnog hoda, nervoze, itd.. Od svih nasljednih mana, u praksi najveći problem predstavlja interseksual-


=== Uzgoj koza ============================================= 185

nost vezana za šutost (bezrožnost) i to kod mliječnih pasmina koza koja za posljedicu ima neplodnost. Šutost se nasljeđuje dominantno u odnosu na rogatost i pojavu steriliteta, koja se javlja, predstavlja pleotropni efekt ovog gena. Gen za šutost sa najvećom učestalošću se javlja kod sanske pasmine, a sa najmanjom kod angora pasmine koza. Od reproduktivnih poremećaja koza još su česti kriptorhizam i abortusi. Pri selekciji na osnovu eksterijera posebnu pažnju treba posvetiti procjeni proizvodnog i u isto vrijeme eksterijernog tipa jer su kriteriji za ocjenu različiti. Kod koza imamo tri osnovna proizvo-dna tipa i to mliječni tip, tip za proizvodnju mesa i tip za proizvod-nju dlake ili kostrijeti. Mliječni tip koza Ovaj odabir je posebno značajan za evropsko kozarstvo zbog prisut-nog favoriziranja uzgoja mliječnih pasmina. Zbog toga je selekcijski cilj odabir zdravih, živahnih i otpornih grla koji odgovaraju proiz-vodnom tipu. Važna eksterijerna karakteristika mliječnog tipa koza je nježna konstitucija, razvijen stražnji dio trupa i dobro razvijeno vime. Glava treba biti lahka sa širokim čelom. Vrat treba da je dug i slabo mišićav. Treba da ima ravan greben sa dugom i ravnom leđ-nom linijom. Karlica treba da je dobro razvijena, a sapi blago obore-ne prema natrag. Grudni koš treba da je dug, dubok i širok. Vime treba da je dobro razvijeno i povezano, okruglo i prekriveno tankom i nježnom kožom. Sise trebaju da su duge i usmjerene blago prema naprijed. Ekstremiteti trebaju da su pravilno razvijeni, suhi i čvrsti kao i papci. Tip za proizvodnju mesa Ovaj vid selekcije se znatno rjeđe koristi. Tom prilikom važan je značaj odabira otpornih životinja na uvjete ambijenta u kojem se uz-gajaju kao i procjena tjelesne razvijenosti. U tom smislu procjenjuje se razvijenost muskulature na svim dijelovima trupa. Procjena tjele-sne razvijenosti i kondicije vrši se pred rasplodnu sezonu.

============================================================


Tip za proizvodnju dlake Pasmine koza uzgajane radi proizvodnje dlake ili kostrijeti spadaju među najstarije pasmine koje su do danas kontinuirano selekcioni-rane na visok prinos i kvalitet finih vlakana. Značajan selekcijski us-pjeh je ostvaren zahvaljujući umjerenom do visokom heritabilitetu poželjnih svojstava. Međutim, negativan efekt intenzivne selekcije na ovo svojstvo kod ovih pasmina je česta pojava grla slabije konsti-tucije i reproduktivnih problema. c. Selekcija na osnovu proizvodnih svojstava (progeni test, per-formans test) Najznačajniji proizvodi koza su meso i mlijeko. Za što realniju proc-jenu svakog grla potrebno je imati informacije o kvanitativnim, od-nosno proizvodnim osobinama. Selekciju na osnovu proizvodnih svojstava moguće je provoditi samo u populacijama koza za koje se redovno vodi evidencija o proizvodnim rezultatima. Za brz i uspje-šan učinak selekcije važno je poznavanje ponovljivosti pojedinih o-sobina. Koeficijent ponovljivosti odražava povezanost osobina koje se ponavljaju više puta tokom života grla poput, prinosa kostrijeti ili tjelesne mase. Također, koeficijenti heritabiliteta pojedinih osobina su osnova uspjeha selekcijskog rada. Uspješnost, odnosno korisnost uzgoja koza i njihova proizvodnost najčešće zavisi od više osobina pa je zbog toga poželjno poznavanje korelacije različitih osobina. Kod mliječnih pasmina koza, kao selekcijski kriterijumi se koriste podaci o mliječnosti, sadržaju i količini mliječne masti i bjelančevina u mlijeku, te plodnosti muških i ženskih grla koji se mogu dobiti progenim testiranjem. Udio nasljednosti za proizvodnju mlijeka od-nosno svojstva značajna za proizvodnju mlijeka karakteriše nizak do srednje izražen heritabilitet (0,25-0,30) te je procjena uzgojne vrijed-nosti po rodovnicima (pedigreima) nedovoljno pouzdana. Selekcijsko unapređivanje kod pasmina za proizvodnju mesa usmje-reno je na dva selekcijska cilja. Prvi cilj je povećanje tjelesne mase jaradi pri rođenju, pri odbiću i povećanju dnevnog prirasta. Drugi


=== Uzgoj koza ============================================= 187

selekcijski cilj je povećanje plodnosti odnosno brojnosti jaradi po ja-renju. Udio nasljednosti (h2) za većinu osobina plodnosti je nizak (0,05-0,15), te je selekcija na ta svojstva slabo učinkovita. Kod pasmina za proizvodnju finih vlakana dlake ili kostrijeti procje-na proizvodnih sposobnosti se vrši pri različitoj dobi i to po odbiću i nakon prvog šišanja. Pravi uvid u proizvodnju svakog grla se može steći tek nakon drugog ili trećeg šišanja, odnosno u dobi 12-18 mje-seci. Kao selekcijski kriteriji koriste se prinos i kvalitet vlakana i to debljina i dužina, sjaj, randman i druge osobine vlakana. Pri procjeni vrijednosti svakog grla na proizvodna svojstva potrebno je uvažavati standarde svake pasmine i planiranu proizvodnju od-ređene populacije (stada). Naprimjer, ako je određena proizvodnja 100 indeksnih jedinica, za daljnji rasplod treba ostavljati grla koja imaju indeks preko 100. U savremenoj kozarskoj proizvodnji uzgojna vrijednost jarčeva naj-češće se procjenjuje progenim testiranjem, ali pri tome u obzir dolaze i sve druge poznate metode procjene (performans test, sib test, kom-binirani test). Na većini farmi koza remontna stopa ženskih grla iz-nosi oko 20%, dok je za jarčeve taj postotak znatno niži jer se ne pre-poručuje koristiti rasplodne jarčeve nakon sedam do osam godina dobi, osim, ako se radi o jarcu izuzetne genetske vrijednosti. Kod mliječnih pasmina koza, za progeno testiranje jarčeva, potrebno je da se dobiju proizvodni podaci za najmanje 10-15 kćerki. Kćerke testi-ranih jarčeva kontrolišu se do kraja prve laktacije. Nakon završenog testa određuje se rasplodna i proizvodna vrijednost testiranih jarče-va. Selekcija rasplodnih jarčeva provodi se na osnovu rezultata testira-nja mladih jarčeva, a postupak testiranja provodi se u testnim stani-cama ili na farmama. Progeni testovi se u principu koriste da bi se preciznije predvidjela vjerovatna uzgojna vrijednost roditelja za po-jedina kvantitativna svojstva. Princip progenog testa je da svaki po-tomak prima polovicu nasljeđa od svakog roditelja, a to je polovica uzgojne vrijednosti roditelja.

============================================================


Prema definiciji, ako imamo veći broj potomaka u progenom testu, nakon izračunavanja prosjeka potomka, moguće je procijeniti uzgoj-ne vrijednosti roditelja. Dakle, na osnovu prosječnog fenotipskog očitovanja svojstva jarčeva potomka u testu te njihovim uspoređiva-njem s podacima za isto svojstvo potomaka drugih jarčeva, moguće je uz pomoć određenih metoda (Blup Sire ili Blup Animal Model i sl.) procijeniti uzgojnu vrijednost svakog jarca. Progeni test jarčeva u pravilu se provodi na bitna proizvodna svoj-stva, čiji je udio nasljednosti (h2) nizak ili osrednji, kao i na osobine koje su spolno vezane, npr. proizvodnja mlijeka. Progenim testira-njem se produžuje trajanje generacijskog intervala te je potrebno da se ono provede pri što mlađoj dobi jarca. Kod nas ne postoji stanica za progeno testiranje jarčeva. Da bi se počelo raditi testiranje potreb-no je donijeti zakonske i podzakonske akte koji reguliraju ovu djela-tnost. Pravilnikom je potrebno predvidjeti obrasce u koje bi se unosi-li neophodni podaci. Kao primjer dajemo obrasce ocjenjivačkih listi za mlade jarčeve iz „performans” testa u terenskim uvjetima Hr-vatskog stočarskog centra za tovne i mliječne pasmine koza (prilog 4). Test na vlastitu proizvodnost muškog potomstva (performans test) se organizira i provodi u testnim stanicama ili odabranim farmama (field test). Prije toga potrebno je izvršiti „test osjemenjavanja”. Svr-ha testa osjemenjivanja je da se u što ranijoj dobi jarčeva dobije do-voljan broj potomaka za provedbu progenih testova. U test osjeme-njivanja će biti uključeni svi mlađi odabrani jarčevi. Po jarcu će se oploditi najmanje 50 koza, nasumično odabranih iz matične popula-cije. Muška jarad se odabire nakon jarenja na osnovu procjene vanj-štine i informacija iz pedigrea (rodovnice). Sljedeći odabir se obavlja po odbiću, a treći u dobi oko 100 dana. Za svako muško grlo se ovim testom izračunavaju uzgojne vrijednosti za svaku ispitivanu osobinu pojedinačno, a potom se daje zbirna ocjena uzgojne vrijednosti izra-žena indeksom.


=== Uzgoj koza ============================================= 189

d. Primjena molekularnih markera u selekciji Molekularna genetika u protekla dva desetljeća je našla svoju prim-jenu u animalnoj proizvodnji. Uzgojni rad u selekciji domaćih živo-tinja se do danas zasnivao isključivo na upotrebi metoda kvantita-tivne genetike, pri čemu je varijanca fenotipskih odnosno proizvod-nih obilježja populacije predstavljala temelj selekcijskog napretka. Zahvaljujući činjenici da omogućava uvid u strukturu i funkciju ge-noma i gena, kao i genetičku kartu svakog organizma, genetički markeri su postali oruđe i za efikasniju selekciju. Primarni interes animalne molekularne genetike danas je pronalaženje direktnih i in-direktnih genetičkih markera vezanih za ekonomski bitna proizvo-dna obilježja domaćih životinja. Sprega određenih genskih varijanti i proizvodnih odlika nalazi se u prvom planu, jer je otvorena moguć-nost direktnog uticaja na proizvodna svojstva preko tipizacije odre-đenih genskih lokusa. Strukturnom analizom genoma utvrđeno je da je najveći broj proizvodno bitnih svojstava poligenske prirode, a samo manji dio svojstava signifikantno je ovisan o jednom ili ma-njem broju gena. Predmet velikog broja studija je utvrđivanje pove-zanosti alelnih varijanti gena sa proizvodnim svojstvima u kvalita-tivnom i kvantitativnom pogledu što se može koristiti za uzgojno-selekcijski rad (MAS i QTL). Takve nasljedne jedinice predstavljaju genetičke markere i njihova molekularna karakterizacija u sklopu uzgojnih programa omogućava biranje uzgojno pogodnih jedinki u ranoj životnoj dobi, nezavisno od spola, konstitucije, fiziološkog sta-tusa i drugih faktora, prije nego što se ekonomski bitna proizvodna svojstva uopće ispolje. Također, favoriziranje odgovarajućih genskih varijanti u sklopu uzgojnih programa omogućava generacijsko po-boljšavanje uzgojne populacije. Za sve navedene potrebe primjenju-ju se molekularno-genetički markeri, standardizirani prema ISAF i IFAG (International Society for Animal Genetics i International Foundati-on for Animal Genetics). Prilikom istraživanja vezanosti određenih genetičkih markera sa po-ligenskim proizvodnim značajkama u nekim su slučajevima uočene signifikantne veze alelnih varijanti s kvantitativnim svojstvima, zbog čega se takvi lokusi nazivaju Quantitative Trait Loci (QTL) i često se

============================================================


nalaze na različitim hromozomima. Takva kvantitativna svojstva su ustvari fenotipske karakteristrike koje su produkt interakcije dva ili više gena i okolinskih faktora. Zbog većeg broja gena koji učestvuju u nasljeđivanju takvih svojstava, uglavnom ostaje nejasan direktni utjecaj promjene nasljedne varijante (DNK koda, mutacije) na proiz-vodne osobine. No, za primjenu navedenih markera bitno je korek-tno pozicioniranje genskih lokusa (markera) na hromozomima. Utvrđene su signifikantne veze određenih QTL-markera goveda s količinom i sastavom mlijeka, prirastom i kvalitetom mesa, uticajem na ovulaciju, bližnjenjem, reproduktivnim svojstvima rasplodnjaka, eksterijerom, itd.. Također se pretpostavlja da i nukleotidne razlike u kodirajućim i nekodirajoćim regijama mitohondrijalne DNK (ek-trahromozomska DNK smještena u mitohonondrijama) imaju utica-ja na ekonomski bitne osobine domaćih životinja kao što su rast, re-produkcija i laktacija. Već je odavno poznata veza određenih proteinskih polimorfizama sa proizvodnim osobinama. Kao primjer mogu poslužiti polimorfni laktoproteini za koje je utvrđeno da imaju veze s iskoristljivošću mli-jeka u tehnološkim postupcima obrade, posebno u sirarstvu. Razvoj molekularne genetike unio je promjene i pomak u odnosu na detek-ciju proteinskih polimorfizama. Prednost primjene molekularno-genetičkih markera je u tome što oni predstavljaju izvornu nasljednu strukturu jedinke, budući da je DNK osnovi nasljedni materijal. Promatrajući takve markere možemo procijeniti nasljedne predispo-zicije jedinke. Dakle, na ovaj način se „promatra” sama osnova vari-jabilnosti. Sljedeći primjer primjene molekularne genetike u selekciji je detekci-ja varijanti gena koje učestvuju u nasljeđivanju oboljenja kod koza. Ovim testom se na DNK nivou može potvrditi oboljenje, ali i detek-tovati jedinka, „nosilac” alela koji izaziva oboljenje, čak i u slučaju kada jedinka sama nije bolesna (npr. geni u heterozigotnom stanju). Provjera postojanja određenih genskih poremećaja u nekim je zem-ljama postala obaveza nacionalnih uzgojnih programa, te preduvjet pristupu tržištu rasplodnog materijala i animalnih proizvoda. Po-tvrda rodoslovlja na DNK razini setom visoko polimorfnih genetič-


=== Uzgoj koza ============================================= 191

kih markera daje gotovo potpunu sigurnost u ispravnost podataka, odnosno, otkriva slučajne ili namjerne greške u vođenju podataka. Prema tome, molekularna genetika, odnosno, primjena molekular-nih markera u selekciji je nesumnjivo našla svoje mjesto u animalnoj proizvodnji. 10.5. Biološki test

iološki test jarčeva predstavlja mjeru selekcije. Osnovna svrha biološkog testa je da se kod reprezentativnog broja potomaka utvrdi da li jarac rasplodnjak utiče na pojavu teškog jarenja,

mrtvorođene jaradi kao i pojave jedne ili više degenerativnih mana u potomstvu. Podaci za izračunavanje biološkog testa dobivaju se tokom upisa jaradi u centralni popis matičnih grla, kojeg obavlja selekcijska služba. Rezultati izračuna biološkog testa obavljaju se mjesečno za sve jarčeve rasplodnjake za koje su na raspolaganju po-daci od najmanje pedeset potomaka. Druga svrha biološkog testa je da se dobije pravi uvid u kvalitet jaradi.

B

============================================================



2001. • Davis G. P., DeNise S. K: The impact of genetic markers on selection. J.

Anim. Sci. 76, 2331-2339, 1998. • Foto: Hibrid ovna i koze [citirano 18.11.2009.] Dostupno na: http://

en.wikipedia. org/wiki/Toast_of_Botswana • Ivanković A.: Uporaba molekularne genetike u animalnoj proizvodnji.

Stočarstvo, 59, 2, 121-144, 2005. • Jovanović S., Savić M., Petrujkić T., Vučinić M.: Savremeni trendovi u uzgoju

i zdravstvenoj zaštiti ovaca i koza. Centar za unapređenje obrazovanja u ve-terinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007.


• ... Pravilnik o testiranju uzgojno valjanih rasplodnih životinja. NN 74/98, 1998.

========================================= Reprodukcija koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 193

1111.. RReepprroodduukkcciijjaa kkoozzaa 11.1. Muški spolni organi

polni sistem jarca čine skrotum ili mošnja, testisi ili sjemenici, sjemene kesice, epididimisi ili pasjemenici, sjemonovodi, penis, dopunske (akcesorne) spolne žlijezde, prostata, uretra i prepu-

cij. Detaljniji opis spolnog sistema prikazan je na slici 130.

Slika 130. Spolni sistem jarca – A. pogled sa ventrolateralne strane, penis i

lijevi testis, B. Pogled sa lateralne strane, lijevi testis (Izvor: http://cal.vet.upenn.edu).

S

============================================================


Sinhronom aktivnošću spomenutih spolnih organa proizvode se muške spolne ćelije tzv. spermatozoidi, a ujedno omogućavaju uno-šenje istih u određene dijelove genitalnih organa ženskih životinja. 11.2. Ženski spolni organi

polni sistem koze čine jajnici, jajovodi, materica, usmina (vagi-na), predvorje ili usmine i stidnica (vulva). Među njima se raz-likuju generativni organi (jajnici), gestacioni (uterus) i kopula-

cioni (vagina, usmine i vulva). Detaljniji opis spolnog sistema koze prikazan je na slici 131.

Slika 131. Spolni sistem koze

(Izvor: (http://cal.vet.upenn.edu).

S


=== Uzgoj koza ============================================= 195

11.3. Organizacija i način pripusta

ako bi se na najbolji način organizirao i odabrao način pri-pusta potrebno je poznavati sljedeće činjenice. U toku estru-sa koji obično traje između 18 i 24 sati, kod koza je povećana

motorna aktivnost i znatno manje vremena provode u odmaranju. Koze spremne za parenje učestalije se oglašavaju nespecifičnim gla-sanjem-meketanjem. Jarčevi evropskih ili tzv. sjevernih pasmina po-staju spremni za parenje u vrijeme pojave estrusnog ciklusa kod ko-za. Znaci spremnosti za parenje jarčeva su smanjenje apetita i opse-sivan interes za koze. U sezoni parenja jarčevi uriniraju, masturbira-ju i ejakuliraju po svom stomaku i prednjim nogama pri čemu se iz urina i sperme oslobađa jak miris koji deluje stimulativno na koze. U toku ljubavne predigre jarčevi prednje noge trljaju o koze. Za akt pa-renja je veoma bitno da jarac osjeti miris urina koze. Kada ejakuliraju jarčevi zabace glave prema gore, a kičmu savijaju prema tlu (ven-trofleksija). Jarčevi se kreću od jedne do druge skupine pareći se sa kozama, a sve vrijeme poštujući jake zakone dominantne socijalne hijerarhije. Koze u estrusu često skaču na druge koze. Da bi otkrili koze u estrusu jarčevi koriste olfaktorne i gustatorne stimuluse. Jar-čevi njuše urin koza u estrusu i kada ih otkriju gotovo da stoje uko-čeni sa podignutim glavama i razmaknutim usnama. Ovaj oblik po-našanja poznat je kao Flehmanovo ponašanje i kod jarčeva traje 10-30 sekundi. Koze u estrusu njuše tijelo jarčeva, a posebno u predjelu spolnih organa. Ovo međusobno njušenje jarca i koze u predjelu ge-nitalija tjera ih da oni kruže jedno oko drugog. Potom jarčevi počinju da se oglašavaju i da ližu koze u predjelu spolnih organa. Jarčevi la-gano guraju koze njuškom, a zatim koza svoju glavu okreće prema jarcu. Ljubavna predigra se završava kada koza postane nepokretna i kada zauzme položaj koji jarcu omogućava skok. Ako je koza spremna za parenje kopulacija nastupa odmah i traje veoma kratko. Pri ejakulaciji jarac naglo i jako zabacuje glavu unazad. Poslije toga silazi sa koze. Poslije parenja jarčevi ližu svoj penis. Određeno vri-jeme poslije parenja većina jarčeva ne pokazuje nikakve znakove seksualne aktivnosti (refraktorni period). Mada ishod prirodnog pa-renja (pripust) kod koza treba da rezultira koncepcijom, ipak većina embriona propada za 30 do 50 dana od parenja.

K

============================================================


U našim se uvjetima koze najčešće oplođuju prirodnim parenjem, kada jarci u vrijeme tjeranja (mrkanja) skaču na koze i oplođuju ih, dok je primjena osjemenjivanja koza rijetka. U zavisnosti od uzgoj-nog cilja, uzgajivač odabire roditeljske parove i odlučuje o načinu pripusta. Prije pripusne sezone poželjno je obaviti sva preventivna tretiranja da bi koze tokom gravidnosti što manje uznemiravale. Postoji nekoliko načina parenja koza, a najpoželjniji je „skok iz ru-ke”. Prednosti navedenog načina parenja su: racionalnije korištenje jarca, spriječavanje iscrpljivanja brojnim skokovima na istu kozu, poznato je vrijeme pripusta što omogućava daljnje praćenje grla u tome hoće li se ponovo tjerati te praćenje tokom gravidnosti do par-tusa. Kod ovog načina parenja poznat je otac, što je teško utvrditi u stadima u kojima se u isto vrijeme nalazi više jarčeva. Korištenjem ove metode pripusta može se oploditi veći broj koza. U početku pri-pusne sezone jarac može obaviti 2-4 skoka dnevno, a kasnije se broj skokova može povećavati ili smanjivati u zavisnosti od kondicije i zdravlja jarca kao i opterećenosti u stadu. Učestalost skokova treba uskladiti s dobi jarca, ishranom i načinom držanja. Navedenim nači-nom pripusta jedan odrastao jarac tokom pripusne sezone može op-loditi 50-70 koza. Poželjno je detaljno vođenje evidencije pripusta, iz koje će se preciz-no vidjeti broj jarčeva koji su oplodili kozu, datum i vrijeme pripus-ta, broj skokova, broj tjeranja, itd.. Spomenuta evidencija pomoći će pri organizaciji jarenja, vođenju matične evidencije i uspješnosti se-lekcije. Metoda „divljeg parenja” kod nas se često koristi u ovčarstvu i ko-zarstvu. Primjenom ove metode pripusta u stadu nalazi se više jar-čeva istodobno tokom cijele sezone. Nema određenog plana o tome koji će jarac oploditi koliko i koje koze, ne evidentira se broj skoko-va, datum i vrijeme pripusta. Ne vodi se nikakva evidencija. Ovim načinom pripusta jarčevi se nepotrebno iscrpljuju više puta skačući na iste koze te se u rasplodu kraće zadržavaju. Stoga je potreban veći broj jarčeva, što umanjuje rentabilnost farme, a uz to nema niti kvali-


=== Uzgoj koza ============================================= 197

tetnog selekcijskog rada. U takvom načinu parenja jedan odrastao jarac potreban je za 20-25, a mlađi za 10-15 koza. Pri „haremskom skoku” određenom jarcu dodjeljuje se određen broj koza (20-50) koje treba osjemeniti tokom pripusne sezone. Broj koza po jednom jarcu zavisi od veličine stada, broja raspoloživih jarčeva i trajanjem pripusne sezone. Porijeklo potomstva je korištenjem ove metode poznato, ali se ne zna tačno vrijeme pripusta i broj skokova. Mogućnost iscrpljivanja jarca višekratnim skokovima na jednu kozu je značajna, što se negativno odražava na dužinu upotrebe u rasplo-du. Metoda „klasnog parenja” provodi se u stadima koja se prije parenja klasiraju po određenim kriterijima i svakoj skupini dodjeljuje se od-ređeni broj jarčeva. Skupine se mogu formirati prema visini proiz-vodnje (npr. mlijeka), dobi, tjelesnoj razvijenosti, šutosti ili rogatosti i dr.. Ovom metodom parenja jedan jarac tokom pripusne sezone mo-že osjemeniti 30-50 koza. Nedostatak ovog načina pripusta je nepoz-navanje porijekla po ocu i vrijeme pripusta. 11.3.1. Izbor muških rasplodnih grla U tehnici držanja, odnosno pri izboru rasplodnih grla posebnu paž-nju treba posvetiti mužjacima (jarčevima), budući da je njihov uticaj na kvalitet uzgojenog materijala presudan. Prije svega, jarac mora imati tipične pasminske eksterijerne karakteristike. Također, veoma važno je da su mu pravilno građeni spolni organi. Za pripust je naj-bolje koristiti jarčeve sa jednog određenog područja i po mogućnosti često mijenjati jarčeve u stadu zbog nepoželjnog uzgoja u srodstvu. To ne moraju biti čistokrvni rasplodnjaci već mužjaci iz dobrih i kon-trolisanih uzgoja. Treba uvijek pokušati naći jarca koji je potomak koze sa visokom proizvodnjom mlijeka (dobre mljekulje) ili jarca čije su kćeri „dobre mljekulje”. Jedan jarac u dobi od 12 do 18 mjeseci može oploditi 20-25 i više koza u sezoni pripusta, dok odrasli (stariji) u sezoni pripusta oplode 60-100 koza. Osim toga, nije ekonomski opravdano držati jarca za jednu ili dvije koze. Jarčeve u rasplodu treba držati 6-8 godina.

============================================================


11.3.2. Izbor ženskih rasplodnih grla Kada je u pitanju izbor rasplodnih ženki potrebno je, prije svega, voditi računa da je koza potomak dobre mljekulje kako bi jarad nas-lijedila osobinu dobre mliječnosti. Potrebno je da ima optimalne eks-terijerne karakteristike ženske životinje. Pri kupovini kvalitetnih plemenitih rasplodnih ženki uobičajeno je da se dobije matični list za svako grlo. Ako se kupovina obavlja na stočnim sajmovima i ako grla nemaju matični list onda se mora osloniti na procjenu kvaliteta od strane stručnjaka. 11.4. Priprema koza i jarčeva za pripust

a bi se dobili što bolji rezultati pripusta (kraće trajanje pri-pusta, izraženiji znaci tjeranja, manji postotak preganjanja, dobra plodnost i zadovoljavajuća vitalnost dobivenog po-

tomstva) potrebno je pripremiti koze i jarčeve za pripust. Prije pri-pusta vrši se odabir, odnosno iz daljnjeg rasploda isključuju se sva grla koja iz bilo kojeg razloga nisu za daljnji rasplod (bez zuba, bole-sna, smanjene proizvodnosti, eksterijernih mana i nedostataka itd.). Ako se koze muzu, potrebno ih je zasušiti, a u stadima u kojima je proizvodni cilj mlijeko i gdje se životinja ne planira zasušiti, obrok treba biti kvantitativno i kvalitativno pripremljen da životinje budu u dobroj kondiciji. Kvalitetan rasplodni jarac mora biti tipičan predstavnik svoje pas-mine, mora biti dobre tjelesne razvijenosti, u rasplodnoj kondiciji, živahan i sa dobro izraženim sekundarnim spolnim osobinama. Međutim, živahnost jarca, njegova želja za skakanjem (libido) na ko-zu u vrijeme mrkanja, ne mora biti siguran pokazatelj proizvodnje dovoljne količine spermatozoida zadovoljavajućeg kvaliteta. Doka-zano je da i sterilan jarac ima izražen spolni nagon i može lučiti spermu. Dobra kondicija i izdržljivost rasplodnjaka vrlo je važan faktor uspješne oplodnje koza u prirodnom načinu parenja. Prije svake pripusne sezone poželjno je izvršiti analizu sperme. Pomoću mikroskopa utvrđuje se gustoća sperme, oblik i pokretljivost sper-

D


=== Uzgoj koza ============================================= 199

matozoida. Brža metoda prosudbe kvaliteta sperme je utvrđivanjem stepena kiselosti (pH). Izrazito kisela reakcija sperme ukazuje na ve-liku fertilnost spermatozoida, a alkalna upućuje na sterilnost jarca. Na količinu i kvalitet sperme, osim pasmine i individualnih osobina, utječu i vanjski faktori poput ishrane i klimatskih prilika. Naučno je dokazano da fertilne osobine jarca nisu jednako izražene tokom cijele godine. Za razliku od hladnijeg vremena koje pogoduje kvalitetu sperme, previsoke vanjske temperature negativno se odra-žavaju na kvalitet sperme, odnosno može doći do degeneracije spermatozoida. Previsoke temperature ambijenta i sparina dovode do fiziološkog stresa koji se odražava na reproduktivnu sposobnost, stvaranjem nepovoljnog endokrinog balansa te usljed snižavanja metaboličke aktivnosti i smanjenog apetita mužjaka. Također, ishrana koza i jarčeva, prije i u vrijeme pripusne sezone značajno utječe na rezultate pripusta. Kvantitativno i kvalitativno izbalansiran obrok tokom cijele godine, a posebno uoči pripusta i za vrijeme pripusta kod ženskih grla rezultira izraženijim znakovima tjeranja (smanjen broj tihih gonjenja), povećavan je broj ovuliranih jajnih stanica, povećan je stepen koncepcije, smanjena je smrtnost embrija, a dobiveno potomstvo je vitalnije i ima veću porodnu masu. Kod lošije hranjenih jarčeva smanjuje se količina ejakulata, gustoća sperme i pokretljivost spermatozoida, a povećava se smrtnost sper-matozoida i broj abnormalnih spermatozoida. Navedeno se nega-tivno odražava na oplođenost koza. Nedostatak vitamina A i nekih minerala (npr. cinka) negativno se odražava na tok spermatogeneze i na kvalitet sperme, a samim tim i na postotak koncepcije. Na koli-činu i kvalitet sperme negativno utječu različite bolesti, posebno bo-lesti spolnih organa. Potrebno je provesti i ocjenjivanje tjelesne kondicije svih rasplodnih grla. Preporučuje se pojačano hranjenje samo za grla slabije tjelesne kondicije. Izražena fizička kondicija nije poželjna, kao niti slaba. Ako su koze prije pripusta debele, ne samo da ih ne treba dodatno hrani-ti, nego im obrok mora biti kvantitativno i kvalitativno manji da bi se dovele u rasplodnu kondiciju.

============================================================


Prije pripusne sezone potrebno je sva rasplodne životinje tretirati protiv vanjskih i unutarnjih parazita te ih vitaminizirati. 11.5. Mrkanje, pripust, oplodnja

oze su poznate po velikoj plodnosti. Pojava blizanaca je uo-bičajena, ali nije rijetka pojava jednog ili troje jaradi. Za vri-jeme svog života dobra koza, onih pasmina koje se najčešće

uzgajaju u našem podneblju, ojari 20-30 jaradi. Njihova plodnost je najveća u dobi 3-6 godina, a kasnije opada. Iako im se prvi spolni ciklus javlja u dobi 5-6 mjeseci, mlade koze bi trebalo prvi put pripu-štati kada navrše 8-10 mjeseci, odnosno kada dostignu 60% tjelesne mase odrasle koze istog genotipa. Smatra se, da se u slučaju stajskog i kombiniranog sistema uzgoja, koze mogu pripustiti već u dobi od 8 mjeseci, a u slučaju pašnog sistema sa 9 mjeseci i to pod uvjetom da dosegnu potrebnu tjelesnu masu. Međutim, preporuka većine stru-čnjaka je da se mlade koze namijenjene za rasplod ne pripuštaju pri-je navršenih 12 mjeseci jer su u toj dobi bolje razvijene i stoga će dati kvalitetnije potomstvo. Vrlo je važno da se koze u vrijeme pripusta nalaze u tzv. rasplodnoj kondiciji, a koja se, između ostalog, postiže i dodatkom koncentratnih krmiva (ječam, kukuruz, zob) u količini do 0,5 kg po grlu nekoliko sedmica pred mrkanje. Spolni ciklus se javlja sezonski tj. u vrijeme kada je dužina dnevne svjetlosti kratka (period septembar-februar). U tom periodu spolni žar se pojavljuje svakih 21 dan (variranje 15-30 dana). Za vrijeme tjeranja (mrkanja, prcanja, prskanja) koze imaju slabiji apetit, uznemirene su i stalno vrte re-pom. Mrkanje traje 1-3 dana, a ponekad i 4 dana. Samo izbacivanje jajeta (ovulacija) nastaje 30-36 sati od prvih znakova spolnog žara, odnosno samo nekoliko sati prije završetka mrkanja. Radi toga je najpovoljniji period za parenje 8-10 sati prije završetka mrkanja. U-koliko ne dođe do oplodnje, spolni ciklus se ponavlja nakon 2-3 sedmice. Shematski prikaz trajanja estrusa, vremena ovulacije i op-timalnog vremena osjemenjavanja prikazano je na slici 132.

K


=== Uzgoj koza ============================================= 201

Slika 132. Trajanje estrusa, momenat ovulacije i optimalno vrijeme osje-menjavanja (Izvor: Stančić B., 2007).

Za koze je svojstveno da se u prvom ciklusu parenja oplodi 85-90% grla, u drugom 5-10%, dok se oko 5% uopće ne oplodi. Ova osobina omogućava grupno jarenje u sva tri sistema uzgoja i vrlo ujednačenu jarad. Novi estrus se javlja unutar 30 dana po jarenju, ali je slabo primjetan. Optimalno je planirati tri jarenja u dvije godine, jer tada između jarenja i parenja prođe tri mjeseca. Time se omogućava pot-puni oporavak koza uz mogućnost pune fiziološke podobnosti za uspješno sljedeće parenje. Iako mladi jarčevi već u dobi od šest mje-seci dostižu spolnu zrelost, ne preporučuje se pripustiti ih prije nav-ršenih 7-8 mjeseci. Međutim, u uvjetima široke prakse pokazalo se uputnim njihovo korištenje tek u dobi 10-12 mjeseci. U dobi od 2 do 7 godina na po-četku sezone parenja jedan odrasli jarac može da oplodi dnevno tri, a kasnije nešto više, dok mlađi jarac od dvije godine i stariji preko sedam godina, ne više od 1 do 2 koze u razmaku od 4 do 5 sati. Spolna aktivnost im je ovisna i o godišnjem dobu tj. najveća je u je-sen (za vrijeme hladnijih mjeseci), a najmanja u proljeće. Utvrđeno je i da, osim sezonskih, postoje i pasminske razlike određenih karakte-ristika ejakulata (sperme), što se može uočiti u tabeli 30. Parenje u stajskom i stajsko-pašnom sistemu uzgoja za mlijeko i meso je grup-no ili „iz ruke”, a kod pašnog sistema uglavnom slobodno parenje, iako se mogu izvesti i ostala dva načina. Pri parenju „iz ruke” treba računati tokom cjelog perioda parenja na jednog jarca za više deseti-na koza.

============================================================


Tabela 30. Karakteristike sperme jarčeva Alpina i Sanske koze (Izvor: Deja-nović, 1986.).

Zapremina ejakulata jarčeva, ml

Koncentracija spermatozoi-da, milijardi/ml Pasmina

van sezone pripusta

u sezoni pripusta

van sezone pri-pusta

u sezoni pri-pusta

Alpina 0,90 1,48 1,90 1,22 Sanska 0,95 0,63 1,14 1,59

Jarčevi u sezoni pripusta odaju jak i neprijatan miris zbog zamokra-vanja. Zbog toga je potrebno redovno čišćenje i održavanje jarčeva i boksova gdje su smješteni. Međutim, gdje god je moguće, treba primjenjivati osjemenjavanje, jer se taj postupak pokazao veoma efi-kasnim, a u velikim aglomeracijama daleko manje košta nego drža-nje i ishrana većeg broja jarčeva. Osjemenjavanjem se efikasnije pro-vodi selekcija, planiranje, onemogućavanje nastanka spolnih zaraz-nih bolesti, itd.. Vrijeme parenja i jarenja treba uskladiti sa potreba-ma tržišta za mlijekom i mesom, odnosno mogućnošću osiguranja toplog smještaja (pretopao ili hladan kozarnik - ranije ili kasnije ja-renje). 11.6. Osjemenjavanje

ored prirodnog pripusta u razvijenim stočarskim zemljama osjemenjavanje je sve popularnije kod uzgajivača koza jer omogućava jednostavan pristup sprječavanju parenja u krv-

nom srodstvu. Osim toga, osjemenjavanje je veoma važan zooteh-nički zahvat u svrhu povećanja produktivnosti koza. Primjena osje-menjavanja omogućava korištenje visokovrijednih jarčeva visokok-valitenih osobina radi povećanja proizvodnosti postojećih populaci-ja. Također, omogućeno je istovremeno osjemenjavanje više koza spermom jednog jarca i na taj način reducira se upotreba manje kva-litetnih jarčeva. Primjena osjemenjavanja u našem kozarstvu je izu-zetno rijetka.

P


=== Uzgoj koza ============================================= 203

Postoje dva načina osjemenjivanje koza. Prvi je cervikalni način os-jemenjivanja smrznutom, svježe razrjeđenom ili svježom priprem-ljenom spermom jarčeva (samo od jednog jarca i to uglavnom selek-cijski odabranog). Drugi način je endoskopsko osjemenjavanje koza smrznutim ili svježe pripremljenom spermom. Osjemenjavanje se obično obavlja bez sinhronizacije estrusa, ali je prije osjemenjavanja moguće izvršiti i sinhronizaciju estrusa. Ako se vrši sinhronizacija estrusa, vaginalne spužvice ostaju u vagini 12-14 dana, nakon čega se vade iz vagine i potom se aplicira hormon placentalni gonadotro-pin. U zavisnosti od tipa, osjemenjavanje se obavlja 50 ili 60 sati na-kon aplikacije hormona placentalnog gonadotropina (PMSG). Prob-lem kod cervikalnog načina osjemenjavanja je anatomija grlića mate-rice i uglavnom je uspješnost 40-60%. Kod endoskopskog osjeme-njavanja, koji se češće primjenjuje, uspješnosti osjemenjivanja je 60-70%. 11.7. Bremenitost

rajanje bremenitosti je pet mjeseci ili u prosjeku 150 dana (od 147 kod stajskog do 152 dana kod pašnog sistema uzgoja). Kraće nose koze koje donose na svijet više jaradi kao i one

plemenitijih i proizvodnijih pasmina. Bližnjenje je vrlo poželjno u sva tri načina uzgoja koza, međutim, pri tome treba imati na umu da koza ima dovoljno mlijeka za samo jedno ili najviše za dva jareta. Koze koje nose više od jednog jareta, pred kraj bremenitosti osjećaju zamor, pa često leže i gube apetit, što treba imati u vidu pri reguli-sanju ishrane u tom i ranijem periodu. Bremenitost se teško može primjetiti u prvih 2-3 mjeseca. Neki od znakova bremenitosti su a-simetrija stomaka, ne pokazivanje spolnog žara i mirnoća koze. Pomoću ultrazvuka moguće je utvrditi graviditet malih preživara, odrediti tačan broj plodova kao i stadij gravidnosti. Do otprilike 35. dana gravidnosti dijagnoza se radi pomoću transrektalne metode i linearne sonde. Između 35. i 70. dana koristi se transrektalna i ab-dominalna metoda, dok se u drugoj polovici gravidnosti dijagnoza radi pomoću abdominalne pretrage sa sektorskom sondom.

T

============================================================


Praktične prednosti za uzgajivače u ranoj dijagnostici bređosti su višestruke: - odvajanjem gravidnih od negravidnih koza mogu se smanjiti rep-roduktivni i proizvodni gubitci uslijed pobačaja, rođenja mrtve ili slabe jaradi, - postiže se optimalna porodna težina jaradi kao i težina jaradi pri odbiću, - smanjuje se učestalost otežanog poroda, - omogućena je pravilna ishrana bređih koza čime se spriječava po-java određenih metaboličkih bolesti i smanjuju se troškovi ishrane, - pravilna ishrana omogućuje dovoljnu opskrbu kolostrumom i mli-jekom tokom rane faze laktacije, - omogućeno je pravovremeno zasušenje gravidnih plotkinja i njiho-vo praćenje do jarenja, - neplodne koze mogu biti izlučene čime se smanjuju troškovi njiho-vog držanja i hranjenja, itd.. Poželjno bi bilo da uzgajivač registrira datum pripusta kako bi se mogao što bolje pripremiti za intervenciju pri jarenju, odnosno prip-remiti uvjete za prihvat i uzgoj jaradi. 11.8. Jarenje

ozu treba obavezno zasušiti mjesec dana prije jarenja. Zasu-šivanje se provodi postepeno (tokom dvije sedmice) uz oba-vezno smanjenje količine sočne hrane i vode, a zatim muže

sa dvije dnevno, prelazi se na jednu i to ujutro. Nakon toga, muža se obavlja svakog drugog, a potom trećeg dana. Na taj način se i izbje-gava pojava upale vimena-mastitis. Na nekoliko dana pred jarenje kozu treba prebaciti u poseban boks gdje će biti sama. Treba joj osigurati suhu i čistu prostirku kao i svje-žu pitku vodu. Pred samo jarenje koza učestalo liježe i ustaje, mokri, brabonja, odbija hranu i vodu te slabije preživa, često se glasa (me-keće), sve do pojave plodne vode. Neposredno pred jarenje područje oko repa je mokro. Karakteristika je i otežano disanje, uznemiren

K


=== Uzgoj koza ============================================= 205

pogled, opći nemir koze. Obično, samo jarenje prolazi bez ikakvih problema. Proces jarenja je vrlo kratak, obično traje 1-2 sata. Tokom tog perioda kozu treba povremeno nadgledati. Posteljicu koza izba-cuje unutar nekoliko sati po jarenju. Nakon jarenja koza često pojede placentu što joj u prvim satima nakon jarenja omogućava da nadok-nadi izgubljenu energiju i minerale, ubrzava zaustavljanje krvarenja, a prema nekima instinktivno uklanja miris koji može privući preda-tore. Ako je koza nije pojela istu je potrebno spaliti ili zakopati. Od-mah po porodu koza obično oliže (posuši) jarad, a ako to koza ne učini preporučljivo je da se jare posuši krpom ili slamom. Nakon što je koza olizala svu jarad koju je ojarila, potrebno joj je dati mlaki na-poj mekinja sa vodom u omjeru 1 : 3 (mekinje : topla voda). Jarad su nakon 2-3 sata sposobna i spremna za dojenje.

============================================================



S. 182., 1994. • Bitaraf A., Zamiri M.J., Kafi M., Izadifard J.: Efficacy of CIDR, fluogestone

acetate sponges and cloprostenol for estrous synchronization of Nadoos-hani goats during the breeding season. Iranian Journal of Veterinary Re-search, University of Shiraz, Vol. 9, No. 1, Ser. No. 22, 2008.


• Dejanović Dubravka, Premzl B., Herak Melita: Uticaj sezone na promjenu volumena i koncentraciju spermija u ejakulatu jarčeva. XI Savjetovanje o di-jagnostici, profilaksi i terapiji u savremenoj stočarskoj proizvodnji, Neum, 1986.

• Foto: Spolni sistem [citirano 18.09.2009.] Dostupno na: http:// cal.vet.upenn.edu/projects/grossanat/general/Goat%20Book/image1p.htm

• Gordon I.: Controlled Reproduction in Sheep and Goats pp 86–115. CAB International, Wallingford, 1997.

• Maturagić D., Šarić M., Miljković V: Fiziologija i patologija reprodukcije ova-ca i koza. Veterinarska komora RS, Banja Luka, S.160, 2003.

• Podžo M.: Umjetno osjemenjavanje goveda, ovaca i koza. DES– Sarajevo, S. 111, 1999.

• Stančić B.: Fiziologija reprodukcije i veštačko osemenjavanje ovaca. Univer-zitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, 1987.

• Urošević M., Skalicki Z., Đurić M.: Fenotipska varijabilnost reproduktivnih osobina sanske koze. VIII Seminar inovacija u stočarstvu 88', 159-165, Beograd-Zemun, 1988.

• ... Veterinarski priručnik. S.1328. Jugoslovenska medicinska naklada Zagreb, Zagreb, 1989.

===================================== Osobenosti ishrane koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 207

1122.. OOssoobbeennoossttii iisshhrraannee kkoozzaa

robavni sistem koze nakon perioda dojenja ima sve karakteri-stike preživara, odnosno čine ga rumen (18-27 litara), retiku-lum (1-2 litra), omazus (1 litar) i abomazus (3-4 litra). Crijevni

kanal je dug oko 30 metara (11 litara) i oko 25 puta je duži od dužine koze. Koza, kao tipični preživar, tj. životinja specifičnog toka probave pos-redstvom mikroorganizama u buragu, u stanju je da u potpunosti osigura sve esencijalne aminokiseline, i time eliminira zavisnost od sadržanog proteina u obroku. Pozitivne osobenosti u načinu iskoriš-tavanja i osiguranja svih sastojaka potrebnih za život, produkciju i reprodukciju daje kozi, kao i ostalim preživarima, dominantno mjes-to u našem stočarstvu, prvenstveno u povećanju proizvodnje ani-malnog proteina. Pravilna, i, u odnosu na normativne potrebe, dobro izbalansirana ljetna i zimska ishrana koza mora biti tako organizirana da je u stal-noj usklađenosti sa njihovim reproduktivnim statusom i proizvod-njom. Obrok mora sadržavati dovoljno energije, proteina, minerala i vitamina kao i potrebnu količinu vode. Količina suhe materije u ob-roku, između ostalog, mora osigurati i optimalnu probavu. Na kra-ju, obrok koza treba biti što jeftiniji. Sve ovo zahtijeva od uzgajivača umješnost, budući da sa raspoloživom krmom treba u potpunosti podmiriti potrebe u uvjetima ishrane kako na paši tako i u staji. U ishrani koza i ovaca, odnosno goveda prisutne su brojne sličnosti, ali i razlike. Koze imaju veće potrebe za hranom po 1 kg tjelesne ma-se, što je i razumljivo, budući da na tu masu daju znatno više mlije-ka. Iz iste količine hranjivih sastojaka proizvode više mlijeka nego

P

============================================================


krave. One za 20% bolje iskorištavaju hranu od drugih preživara, osobito kabastu. U njihovom obroku prisutan je i znatno veći broj krmiva te do 600 vrsta različitog drveća i grmlja koje koze konzumi-raju u obliku brsta. Najviše vole lišće, cvjetove te pupoljke, dok stab-ljike uglavnom izbjegavaju (tabela 31). Kao aktivne i veoma radoz-nale životinje, koze se bitno razlikuju od drugih preživara po načinu odabiranja i konzumacije dnevnog obroka. Tabela 31. Razlike u sastavu i kvalitetu ponuđene, odbačene i pojedene mase lucerkinog sijena pri ishrani koze (Izvor: Bugarski i Šakić, 2001.).

Lucerkino sijeno Pokazatelj ponuđeno odbačeno pojedeno

Lišće, cvjetni pupoljci i dr., % 46,2 23,9 59,9 Stabljike, % 53,8 76,1 41,4 Hranjiva vrijednost: Energija, MJ/kg 3,68 2,93 4,15 Probavljivi sirovi protein, % 12,10 8,50 14,10

One uvijek nastoje da njihov obrok bude svjež i čist, odnosno, nedir-nut. Pri tome pokazuju izuzetnu izbirljivost i to zahvaljujući svojim pokretnim usnama i jeziku. Pri uzimanju hrane doslovno guraju od sebe nepoželjne biljke i biljne dijelove. Ovakvo ponašanje ima direk-tan uticaj na sastav i kvalitet pojedenog obroka. Zbog te selektivnos-ti, odnosno pojave neizbalansiranosti obroka mogući su i zdravstve-ni problemi te niža proizvodnost. Izbirljivost je veća pri obilnijoj po-nudi krme i obratno. Drugim riječima, koze su u svom izboru obro-ka veoma prilagodljive uvjetima držanja i ishrane. Svega 30 minuta poslije uzimanja hrane koza počinje da preživa. Hrana se u probav-nom traktu zadržava oko 24 sata. Koze su preživari koji dijelimično probavljen sadržaj buraga ponovo žvaču oko jednu minutu prije ne-go što ga ponovo progutaju. Koze provedu u preživanju više od je-dne trećine dana. Koze uglavnom brste lišće sa niskog drveća i iz-danke drugog niskog rastinja. To ne znači da biljnu hranu isključivo unose brstom, već da će ispoljiti ovaj oblik ponašanja ukoliko im se pruža mogućnost. Ustanovljeno je da i kada se oko koza nalazi obil-na travnata paša, one se radije odlučuju za bršćenje lišća i izdanaka i da u tom slučaju čak 50-80% ukupne količine biljne hrane unesu brs-


=== Uzgoj koza ============================================= 209

tom dok ostatak unesu pasući travu. Međutim, koze se veoma jed-nostavno gaje i bez mogućnosti da brste, odnosno, koze mogu biti i isključivo pašne životinje čija se ishrana zasniva samo na napasanju travom. Dva su faktora koja utječu na sposobnost koza da brste. Prvo, gornja usna koza je više pokretna u poređenju sa gornjom us-nom ovaca i upravo njom mogu da dosegnu do lišća i izdanaka mladica. Drugo, efikasnost kojom koze probavljuju grubo i suho lišće veća je nego kod ovaca. Upravo zbog toga što više teže brstu pri izboru hrane, koze prelaze i veće razdaljine u potrazi za hranom, to jest za lokacijama na kojima se nalazi drveće i žbunje sa kojih mogu brstiti lišće bez obzira što se oko njih nalazi trava. Zato koze provedu oko 11 sati u toku dana brsteći lišće, a ovce samo oko 8 sati pasući travu. Pri bršćenju stoje na zadnjim nogama, a prednjim su oslonjene na stablo sa kojeg brste lišće. Po ovome se koze i razlikuju od ovaca jer mogu da prežive sušu, dospijevajući i do zelene mase koja se nalazi znatno iznad zemlje. Posjeduju posebne receptore za gorak ukus i na paši jedu travu koja je za druge biljojede neukusna ili gorka. Također, za razliku od ovaca, koze su prekrivene dlakom koja se ne zapliće za granje i grubu vegetaciju, na kojoj ovce redovno ostavljaju pramenove iščupane vune. Pri ishrani, koze su sklone i unošenju neodgovarajućeg materijala u svoje probavne organe, kao što je čest slučaj sa odjevnim predmetima pastira koji su okačeni o drveće ili ostavljeni na žbunje. Razlike u načinu napasanja i činjenica da koriste različitu hranu bilj-nog porijekla u ishrani, omogućavaju ovcama i kozama da ne budu u konkurentskom odnosu u pogledu ishrane. Ovo ih čak čini kom-plementarnim i zato se često ovce i koze uzgajaju zajedno. Kako ko-ze obično jedu onu biljnu hranu koju drugi preživari ne unose u or-ganizam, kao što su čičak i kopriva, znači da mogu da se koriste i u kontroli suzbijanja ovog raslinja na pašnjacima. Bršćenje lišća, kao način unošenja hrane svojstven kozama, utjecalo je da se u pojedi-nim zemljama koze neopravdano nazovu šumskim štetočinama, pa

============================================================


čak i da se njihov uzgoj zabrani. Međutim, ova krivica za ogoljevanje mnogih šuma ne može se pripisati kozama već neodgovornim uzga-jivačima koza koji su zbog svoje koristi koristili šume za ishranu svojih stada. 12.1. Način ishrane i sputavanje – vezanje koza pri ispaši

ada je način ishrane u pitanju, koze su mnogo izbirljivije od drugih preživara, mada je broj biljaka koje mogu konzumira-ti veći. Koze imaju mogućnost da konzumiraju različite bilj-

ke, od suhog lišća na žbunju i drveću pa sve do bujne paše. Ako im se ukaže prilika uvijek će rado brstiti suho lišće, prije nego što će se hraniti sočnom travom sa bujnih pašnjaka. Osim toga, koze su spremne ne samo da se propinju i da brste lišće sa drveća već i da se penju na stabla koja imaju horizontalan rast u odnosu na podlogu i da sa njih brste lišće. Koze se mogu hraniti i korovskim biljem na pa-šnjaku koje druge vrste pašnih životinja zaobilaze, poput čička i ko-prive. Vrlo su izbirljive u odnosu na higijensko stanje pašnjaka i ni-kada se neće hraniti na mjestima koja su zagađena otpadnim materi-jama, a posebno fecesom drugih životinjskih vrsta. Bez hrane se ne smiju ostavljati duže od 24 sata. Hrana koju konzumiraju koze treba da je takva da može zadovoljiti uzdržne potrebe, potrebe u fazi ras-ta, laktacije, rast dlake, fizičku aktivnost i termički stres usljed hlad-noće. Zdravlje i produktivnost koza su maksimalni ako se hrane lahko svarljivim hranjivima visoke energetske vrijednosti sa dovolj-nim sadržajem azota i minerala u tragovima. Koze se mogu uspješ-no uzgajati pašnim načinom ishrane pri čemu im nije potreban brst. Međutim, ako postoji mogućnost da brste, tada je moguće povećati i gustinu iskoristivosti pašnjaka, odnosno broj koza na pašnjaku. U slučaju kada se paša zasniva samo na brstu, koze se moraju prihra-njivati. Ako se koze drže u ispustima, tada je potrebno svakodnevno ih hraniti kvalitetnim sijenom, odnosno brstom ili peletiranom hra-nom koja sadrži oko 30% sirovih vlakana. Tjelesna masa i kondicija koza mogu varirati u zavisnosti od sezonske pristupačnosti i kvalite-ta hraniva i obično su najniži u ljeto i jesen. Koze koje su u ovom pe-riodu vrlo mršave trebaju se prihranjivati. Hranidbeni stres ili nagle

K


=== Uzgoj koza ============================================= 211

promene u ishrani kao što su prelaz na koncentrovanu hranu, sma-njenje količine svježe zelene hrane ili uvođenje žitarica u ishranu, predisponiraju koze pojavi različitih bolesti (enterotoksemija, acido-za buraga i graviditetna toksemija). Zato sve nagle promjene u is-hrani koza treba izbjegavati. Pri prelasku koza sa ishrane zasnovane na brstu na pašni način ishrane potrebno je predvidjeti razdoblje od najmanje 14 dana kako bi se prilagodile novom načinu ishrane i pa-šnjaku kao novom izvoru hrane. Ovaj vremenski period je potreban i za prilagođavanje i promjenu mikroflore u buragu. Ako se koze hrane uglavnom koncentratnom hranom, tada je potrebno ova hra-niva postepeno uvoditi u ishranu koza i to u periodu ne kraćem od dvije do tri sedmice. Na ovaj način se spriječava acidoza buraga. Pre-lazak na koncentratna hraniva obavlja se tako što se kozama prvog dana u ishranu uvede 50 g ovih hraniva po grlu, a zatim se svakog drugog dana njihova količina povećava za 50 g. Također, koze treba zaštiti od mogućnosti trovanja na paši, a treba znati i to da su mnoge ukrasne biljke toksične za koze. Najidealniji su oni uvjeti u kojima je životinjama po volji dostupna kvalitetna voda u količini koja im je potrebna. Potrebe u vodi za piće zavise od količine suhe materije ko-je koze unesu hranom, količine vode koje unesu hranom u vidu at-mosferskih padavina koje se zadržavaju na paši ili na lišću koje brs-te, od tjelesne mase koza, proizvodnog stadija i faze laktacije. Koze u laktaciji mogu konzumirati i do 10 litara vode dnevno, a ako tempe-ratura vazduha prelazi 40 °C, tada potrebe u vodi mogu biti i dvos-truko veće. Na konzumaciju vode kod koza značajno utječe kvalitet vode i to njen salinitet, ukus i temperatura. Koze se mogu prilagoditi na visok salinitet vode (>5000 mg/litar), ali radije konzumiraju vodu čiji je salinitet niži od 2000 mg/litar. U periodu suše, količine raspložive hrane i vode mogu biti znatno umanjene. Koze su posebno osjetljive na sušu i u ovom periodu su podložne stresu. Tada je potrebno vršiti inspekciju stada na zdrav-stveno stanje barem jednom dnevno. Grla čije je zdravlje sušom ug-roženo, potrebno je da se izdvoje iz stada i posebno da se tretiraju dok se ne oporave. Ako su posljedice suše takve da je opstanak koza ugrožen, bolje je odlučiti se za njihovu prodaju, prinudno klanje ili eutanaziju. Općenito, koze su vrlo osjetljive i na termički stres prou-

============================================================


zrokovan ekstremnim temperaturama, bilo da je nastao usljed vru-ćine ili hladnoće. Koze su vrlo podložne negativnom uticaju niskih temperatura. Posebno treba voditi računa o zdravlju koza kada su ostrižene ili kada im je tjelesna temperatura niska ili kada su izlože-ne obilnim kišnim padavinama, a kada su temperature zraka niske. Kozama na paši je zato potrebno osigurati zaklon od ekstremnih vremenskih uticaja, a ako na pašnjaku ne postoji prirodan zaklon, tada je potrebno da ga uzgajivač koza sam napravi i njegove dimen-zije prilagodi veličini stada. Koze, tragajući za hranom, se mnogo kreću i izabiru brstom i ispašom najkvalitetnije dijelove biljaka (lišće, cvjetove, plodove, pupoljke, koru, itd.). Pri tome često čine određene manje ili veće štete. Pri brstenju one će se popeti na svaki niski obje-kat ukoliko nisu sputane ili zatvorene unutar čvrste i visoke ograde. Ako se želi prisiliti da pasu određenu površinu pašnjaka, treba ih vezati odnosno sputati, ili zatvoriti u ograđeni prostor (stacionarna žičana ili električna ograda). Za sputavanje se koriste jednostavni sistemi, a jedan takav prikazan je i na slici 133.

Slika 133. Način sputava-nja pokretnim vezom na žičanoj sajli (Izvor: The Dairy Goat in Canada, 1441/1976.). Potrebna su dva željez-na klina, razapeta žica i lagani lanac koji je jed-nim krajem privezan za razapetu žicu, a drugim

sa kožnim remenom stavljenim oko vrata koze. Klinove treba dobro zabiti u zemlju s tim da dio koji ostaje iznad zemlje bude visine oko 15 cm. Dužina lanca je 50-100 cm, dok je dužina razapete žice proiz-voljna tj. zavisi od površine koju koza treba da popase. Sputavanje pa i vezanje uz kolac, a što je kod nas najčešća praksa, dobri su i nu-žni postupci u slučajevima kada se ne posjeduje dobra ograda oko pašnjaka ili staje. Koza se mora sputati i pri obavljanju muže na paš-


=== Uzgoj koza ============================================= 213

njaku, posebno jutarnje muže. Tokom dana je treba nekoliko puta premjestiti i pri tome izvršiti ponovno sputavanje. Na mjestu sputa-vanja potrebno joj je ponuditi dovoljnu količinu svježe pitke vode. Dobra ograda za koze može se napraviti korištenjem 120-140 cm vi-soke pletene žice. Unutar ograđenog prostora obavezno je provesti zaštitu svih mladih stabala i žbunja, jer će ih u protivnom uništiti. Nikako se za ograđivanje pašnjaka ili staja ne smije koristiti bodlji-kava žica. Takvu ogradu one ne respektiraju i često pokušavaju da prođu kroz nju, oštećujući pri tome kožu, vime i dr. Smatra se da je najbolja daščana ograda i to od horizontalnih letava sa maksimum prostora od 10 cm između njih i do visine 1,2-1,8 m. Iznad ovakve ograde, a u cilju spriječavanja pokušaja usplahirenih i uznemirenih mladih koza i jarčeva da je preskoče, stavlja se teška pletena žica vi-sine 18-20 cm. 12.2. Izbor krmiva

rstom nije moguće u uvjetima intenzivne proizvodnje mlijeka i mesa osigurati sve potrebne hranjive i druge sastojke. Dak-le, u uvjetima veće proizvodnosti moraju se pored brsta i pa-

še uključiti i druga krmiva kao što su sijeno, sočna i zelena krma te koncentratna krmiva (zrnevlje žitarica posebno). Brstenjem, a u če-mu koze veoma uživaju, podmiruju se samo tzv. „uzdržne potrebe” u energiji i proteinu, a ti uvjeti su prisutni u prvoj fazi skoznosti ili pri niskoj proizvodnosti kakvu susrećemo kod primitivnih pasmina i neuspjelih križanaca u tipu tih pasmina. Uočeno je da se brstenjem lišća i mladica te kore drveća poboljšava apetit pa ako koze idu na pašu tu praksu bi trebalo (ako to uvjeti dozvoljavaju) povremeno i u kraćim intervalima usputno primjenjivati. Najjeftinije, a pri lošijim uvjetima uzgoja i najvažnije, krmivo za is-hranu svih kategorija koza je paša. Jedan hektar dobrog pašnjaka može tokom 6-7 mjeseci pašne sezone (od aprila do oktobra) osigu-rati krmu za 6 odraslih grla. Međutim, na manje kvalitetnim pašnja-cima, po nekim mišljenjima, potrebno je za jednu kozu osigurati više od 0,25 do 0,35 hektara. Samom pašom osrednjeg kvaliteta mogu se

B

============================================================


u intenzivnijim uvjetima podmiriti „uzdržne potrebe”, zatim potre-be jarčeva izvan pripusne sezone i koza u početnim mjesecima bre-menitosti (skoznosti) te mliječnih koza u završnoj fazi laktacije. Sve ostale faze proizvodnog ciklusa zahtijevaju, uz pašu, i druga krmiva, prvenstveno sijeno i koncentratna krmiva (zrnevlje žitarica i dr.). Koza, u slučaju da je paša jedino krmivo u dnevnom obroku, može konzumirati 12-14 kg iste. Ako se u obroku doda nešto sijena (od 0,5 do 2 kg po grlu na dan), količina pojedene paše se smanjuje na samo 5-10 kg. Za vrijeme ljetnih mjeseci konzumacija hrane opada sa po-većanjem temperature zraka (kod temperature od 40oC prestaje u-zimati hranu). Zbog toga se preporučuje tjeranje koza na pašu rano ujutro gdje se ostave da pasu naredna 2-4 sata. Pošto koza nije tipič-na pašna životinja to za manji broj grla ispašu treba organizirati sis-temom sputavanja ili pak vezanjem za kolac. Pri tome, udaljenost jedne koze od druge treba da iznositi 5-10 m. Napasanje većeg broja koza traži formiranje ograda i angažiranje čuvara ili po mogućnosti primjenu električne ograde. Kako koze pri slobodnoj ispaši tj. pri kretanju po cjelom pašnjaku jedu samo mlade dijelove biljaka to je iskoristivost pašne krme niska (60-65%). Nužno bi, dakle, bilo orga-nizirati ispašu putem pregona (podijele pašnjaka na veći broj manjih površina, najčešće 8-12) i to u trajanju 4-6 sati svaki dan tokom 3-5 dana zadržavanja na jednom pregonu. Sa pašom u proljeće treba početi kada je visina biljnog pokrivača 10-15 cm. Privremenu pašu u rano proljeće može činiti ozima raž, ječam, zob pa čak i zelena pšenica. Također, uspješno se može koristiti i uljana repica i to u količini 6-7 kg po kozi dnevno. Pri korištenju pokošene zelene mase sa travnjaka i oranica značajno su manji gubici mase nego ispašom, pogotovo ako se dnevno ponuđena količina podijeli na više manjih obroka. Od sočnih krmiva kao dobra krma za koze su stočna repa, krompir, mrkva, stočni kelj i silaža. Stočna repa se daje prethodno isječena u količini 2-4 kg po grlu, mrkva 5-6 kg, a krompira maksimalno do 2 kg dnevno. Količina stočnog kelja kreće se do 5 kg po grlu na dan. Gubitak pri hranjenju koza sa ovim krmivima je manji nego gubitak zelene mase i sijena i do 15%.


=== Uzgoj koza ============================================= 215

Silaža, osobito kukuruzna, kvalitetno je krmivo u obroku koza, ali samo u umjerenim količinama (2-5 kg na dan). Skoznim, bremenitim ne treba davati silaže više od 1 do 1,5 kg. U zimskom obroku silaža ne bi trebala da prelaziti 30% ukupno sadržane suhe materije obro-ka. Daje se ujutro i to prije napajanja. Ako se eventualno pri ishrani silažom (kukuruznom ili drugom) pojavi gubitak apetita, pad mlije-čnosti ili drhtavica treba odmah prekinuti sa davanjem ovog krmiva i konsultirati veterinara. Međutim, ako je silaža dobro spremljena ovakve pojave su isključene. Spremanje silaže samo za potrebe is-hrane koza je ekonomski isplativo jedino u slučaju ako uzgajivač ra-spolaže sa stadom od 80 i više koza. Koze radije jedu sijeno, pogotovo lucerkino. U slučaju da je sijeno jedino krmivo u zimskom obroku daje se 2-3 kg na dan. Pri ishrani samim sijenom javlja se znatan gubitak (do 30%), jer koze kao i ovce, odabiraju samo najkvalitetnije dijelove istog. Prema tome, što je sije-no lošijeg kvaliteta, to je gubitak veći (kod lošeg i preko 30, dobrog 15, a odličnog samo 5%). Pri spremanju sijena na zemlji, a što je kod nas najčešći slučaj, rastur iznosi do 25%, dok kod sijena proizvede-nog primjenom ventilatorske sušare oko 10-15%.

Slika 134. i 135. Konzumiranje sijena u štali i na otvorenom

(Izvor: www.hzpss.hr). U submediteranskom području naše zemlje (Hercegovina) za zim-sku ishranu koza koristi se i lisnik, krševina tj. osušene grančice i lišće šumskog drveća. Po kvalitetu ravan je lošijem do osrednjem

============================================================


sijenu. U ishrani koza treba izbjegavati korištenje lisnika hrasta i o-raha, jer izazivaju probavne smetnje. Slama se u ishrani koza, kao i drugih vrsta preživara, koristi samo u iznimnim slučajevima i to najčešće na prelazu iz zimske na ljetnu ishranu. Najbolja slama je od zobi. Obavezno je prije davanja treba isjeckati. Daje se u količini do najviše 1 kg po grlu dnevno. Može se miješati sa drugim krmivima npr. sočnim i time poboljšati njena is-koristivost. Povrće i voće predstavljaju, također, vrijednu krmu za koze. Ova krmiva treba davati kozama oprana i isjeckana. Koncentrirana krmiva su, uz sijeno, najskuplji dio obroka svih kate-gorija koza, a osobito mliječnih. Radi toga je uputno racionalno kori-štenje i proizvodnja po mogućnosti na samom domaćinstvu. Time bi se značajno snizili troškovi ishrane kako u zimskom tako i u ljetnom periodu. Koze veoma rado jedu zrnevlje žitarica, a osobito ječam, zob i kukuruz. Nikad ne treba davati samu kukuruznu prekrupu zbog mogućnosti pojave burnog i nekontrolisanog vrenja u buragu. Koze više vole grubo samljeveno (prekrupljeno) ili cjelo zrnevlje ne-go u brašnjastom obliku kao što je to slučaj u ishrani goveda i ovaca. To značajno pojednostavljuje tehniku ishrane.

Slika 136. Kukuruz kao koncentrirani dio obroka (Izvor: www.goatandsheep. com). Koze jako vole napoj od mekinja ili brašna žitarica (ječma, zobi). Dobra hrana je i suhi hljeb dat u malim koli-činama i to obavezno sa drugim kr-mivima u obroku. Hrana namijenjena kozama ne smije biti pokvarena i pli-

jesniva jer su one veoma osjetljive na ovakvu hranu. Kozama se pu-tem obroka moraju osigurati dovoljne količine soli i to po moguć-nosti jodirane. Daje se šaka soli u vodu za piće ili se unosi u koncen-


=== Uzgoj koza ============================================= 217

tratnu smjesu, odnosno do iznosa 0,5%. Smatra se da je 5-10 g soli dovoljno za podmirenje potreba kod svih odraslih kategorija koza. Dodavanje soli ima povoljan uticaj i na apetit. Vitamine i minerale treba osigurati direktnim dodavanjem putem specijalnih mineralno-vitaminskih smjesa ili unošenjem ovih smjesa poznatim pod nazivom „premiksi” u sastav koncentratnih ili krm-nih smjesa i to u količini od 0,5-1%. Obavezno se treba držati prepo-ruka proizvođača ovih premiksa. Od minerala osobito su značajni kalcij (Ca) i fosfor (P). Njihov međusobni odnos mora biti 1,5-2 : 1 u korist kalcija. Zimi se koze hrane tri puta na dan. Praktičan način konzumiranja mineralno-vitaminskih preparata prikazan je na slici 137.

Slika 137. Konzumiranje soli i minerala (Izvor: www.goatandsheep. com). Napajanje vodom (3-8 litara/dan) treba zimi vršiti nakon davanja sijena ili njemu sličnih krmiva. Ljeti je preporučljivo na-pajati koze bar tri puta dnevno svježom i čistom vodom. Temperatura vode ne smije biti zimi ispod 18 0C, a ljeti ispod 10 0C. Prelaz sa ljetne na zimsku ishranu i

obratno mora se obaviti postepeno tj. u roku 5-10 dana.

Slika 138. Mineral kalcij (Izvor: www. goa-tandsheep.com).

============================================================


12.3. Ishrana skoznih – bremenitih koza

prvoj fazi skoznosti ishrani ne treba poklanjati posebnu pa-žnju. Međutim, u posljednjih 6-8 sedmica tj. u 4. i 5. mjesecu skoznosti zimski obrok mora sadržavati uz određenu koli-

činu kvalitetnog sijena (1-2 kg), sočne krme (2-3 kg) i značajnije uče-šće koncentratnih krmiva (0,5-0,6 kg). Slična je situacija i kada je u pitanju ljetni obrok. Naime, uz pašu po volji ili zelenu krmu u izno-su 5-10 kg, daje se manja količina sijena (0,5-1 kg) te koncentratna krma (0,4-0,5 kg). Navedeni obroci treba osigurati potrebe koza u energiji, proteinu, mineralima i vitaminima kao da koze proizvode dva litra mlijeka na dan. Stanovita variranja u preporučenim izno-sima za pojedina krmiva u ljetnom i zimskom obroku rezultat su ra-zlika u tjelesnoj masi, dobi, pasmini i kondiciji grla. Koncentratna krmiva, odnosno krmne smjese moraju biti vlastiti proizvod, odnosno spravljene korištenjem na samom gazdinstvu proizvedenih koncentratnih krmiva. Dobra se smjesa dobiva mješa-njem 57% zobene prekrupe, 29% mekinja i 14% sačme suncokreta. Smatra se kvalitetnom i smjesa sastavljena od 40% kukuruza, 30% zobi, 20% mekinja i 10% sačme soje ili suncokreta. Ukoliko nije mo-guće proizvesti smjese naprijed navedenog sastava mogu se upotri-jebiti samo zob i kukuruz u odnosu 50% : 50% ili pak sama zob u ob-liku prekrupe. Ako domaćinstvo nema mogućnosti za proizvodnju ovih jednostavnih smjesa, mogu se koristiti i industrijski sačinjene i to one namjenjene ishrani bremenitih ovaca (oko 12% ukupnog pro-teina). U negravidnih koza te u njenoj početnoj fazi nije uputno i to sa stanovišta racionalnosti koristiti u obroku koncentratna hraniva. Ta-kvim kozama npr. teškim 40-60 kg dovoljna je ljeti samo paša ili ze-lena krma (4-6 kg), dok zimi nešto sijena (1-1,5 kg) te eventualno so-čnih krmiva (1-2 kg). Ovakav obrok će zadovoljiti dosta niske potre-be u energiji i proteinu te održati životinje u dobroj kondiciji. Ako su koze mršave, treba im dati 0,25-0,50 kg na dan koncentratne krme. Dobro je koze održavati u poželjnoj kondiciji.

U


=== Uzgoj koza ============================================= 219

U sezoni mrkanja kozama, kao i jarčevima, trebalo bi osigurati do-punsku ishranu putem određene količine koncentratnih krmiva. Smatra se dovoljnom količina 0,3-0,4 kg po grlu na dan. Koncentrat-na krmiva ili krmnu smješu treba početi davati par sedmica pred mrkanje, za vrijeme mrkanja i do tri sedmice nakon mrkanja. 12.4. Ishrana koza u laktaciji

shrana koza u prvih 24 sata po jarenju zasniva se na davanju je-dino mlakog napoja od mekinja ili brašna žitarica. U prvoj nedje-lji po jarenju, dojnim kozama dnevnim obrokom daju se ograni-

čene količine hrane (kvalitetno sijeno po volji ili pak napoj prekrupe žitarica do količine 0,4-0,5 kg na dan po grlu) kao i 5-10 g mineralno-vitaminskog dodatka (premiksa). Treba koristiti mineralno-vitaminski dodatak namijenjen ishrani koza ili ovaca, a ne goveda. Početkom druge sedmice obrok se postepeno povećava da bi nakon 10 dana dojne koze dobivale tim obrokom sve potrebne sastojke za postizanje visoke mliječnosti u prvih 2-3 mjeseca laktacije. Obrok u ovom periodu treba osigurati konzumaciju suhe materije u količini oko 3% tjelesne mase (1,5-2,0 kg na dan) te 14-16% sirovih proteina. Na svakih 1 kg mlijeka treba dati oko 0,40-0,50 kg koncentratne kr-me, odnosno krmne smješe po grlu na dan. Ako je kvalitet paše, ze-lene krme i sijena dobar, onda je po jednom kg proizvedenog mlije-ka dovoljno osigurati 0,20-0,30 kg ovih krmiva. U protivnom, pogo-tovo ako nema dovoljno kvalitetne kabaste krme, tu količinu treba povećati za 100%. Ako u zimskom obroku osnovu čini livadno sije-no (sijeno osrednjeg kvaliteta) smjesa treba sadržavati 16% sirovih proteina. Izuzetno kvalitetno sijeno (npr. lucerkino) traži smjesu sa samo 12-14% proteina. Osnovu zimskog obroka dojnih koza treba da čini sijeno (livadno ili lucerkino) u količini 1,5-2 kg i sočna krma (2-3 kg). Koncentratna krma ili krmna smješa daje se u količini 0,7-1,5 kg zavisno od mliječnosti grla te kvaliteta kabaste i sočne kom-ponente obroka. U obrok se dodaje još 20-30 g premiksa kao i 5-10 g soli. Ljeti osnovu obroka čini paša po volji ili zelena krma u količini 6-10 kg. Učešće sijena je manje (0,5-1,0 kg) kao i koncentratnih krmi-va odnosno smjesa (0,6-1,2 kg po grlu na dan). Manje učešće sijena i

I

============================================================


koncentratnih krmiva rezultat je boljeg kvaliteta osnovnih krmiva (paše, zelene krme). Kao i u zimskom obroku posebno se i u istim količinama dodaju premiks i so. Nakon dosezanja maksimalne mli-ječnosti (90-100 dana po jarenju) količinu koncentratnih krmiva, od-nosno smješe u obroku postepeno smanjivati uz istovremeno pove-ćanje kabastih krmiva i to sve dok cjelokupni obrok ne dostigne stvarni nivo mliječnosti grla. 12.5. Ishrana rasplodnih jarčeva

vanpripusnoj sezoni ishranu jarčeva treba organizirati na sličan način kao i za koze u prvoj fazi skoznosti ili pak koze izvan rasplodnog ciklusa. Preporuka je da se u zimskom pe-

riodu taj obrok sastoji od oko 1,5-2,0 kg sijena, 0,2-0,3 kg koncentrat-ne krme ili smješe te 1,5 kg sočne krme. Ljeti je osnova obroka paša ili zelena krma po volji te malo sijena (oko 1,0 kg). U sezoni mrkanja količina sijena i sočne krme ostaju iste, a koncentratna krma se pove-ćava na 0,5-1,3 kg po grlu na dan. Ovu količinu koncentratne krme treba početi davati na 4-5 sedmica pred, a prestati nakon 3-4 sedmica po mrkanju. Od pojedinih koncentratnih krmiva u ovom periodu najbolje je koristiti zob. Može se i upotrijebiti i smješa sličnog sastava kao i za skozne i dojne koze. U vrijeme mrkanja jarčevi slabije jedu sijeno pa ga ne bi trebalo davati više od 0,5-1,0 kg. Količina premiksa je 20 g, a soli 5-10 g po grlu na dan. Jarčevi moraju ući u sezonu mr-kanja u dobroj rasplodnoj kondiciji, ne previše mršavi, niti debeli. Manji gubitak tjelesne mase tokom sezone mrkanja ne utječe nepo-voljno na rezultate mrkanja. 12.6. Ishrana jaradi

shrana kao i njega jaradi od dolaska na svijet pa do odbića su presudni faktori njihovog daljnjeg razvoja i iskorištavanja. U slu-čaju da su jarad namijenjena klanju nakon 30-40 dana dobi tjele-

sne mase 9-12 kg (a što je kod nas uobičajena praksa), majčino mlije-ko kao jedina hrana, daje se po volji tokom cjelog perioda. Ovakav

U

I


=== Uzgoj koza ============================================= 221

način uzgoja zahtijeva utrošak velike količine mlijeka (oko 30-40%), jer jarad u prvim sedmicama zahtijevaju i do 1-1,5 litara mlijeka na dan. Za 1 kg prirasta potrebno je 7-10 litara mlijeka. Na slici 139 je prikazano sisanje kolostruma tek ojarenog jareta.

Slika 139. Sisanje (Izvor: www. goatandsheep. com). Ako se uzgoj planira do ili preko 80-90 dana, onda se koriste sljedeće količine mlijeka kako je prikazano u tabeli 32.

Tabela 32. Količina mlijeka potrebna za prirast jaradi (Izvor: Bugarski i Šakić, 2001.).

Dob - dana kg mlijeka na dan 1. 0,50 2. 0,70 3. 0,75 4. 0,80 5. 0,90 6. 1,00 7. dan 1,20 od 8. - 21. 1,50 od 22. - 80. 2,00

Kod kombiniranog i pašnog sistema uzgoja jarad predviđena za ra-splod se odbijaju od sisanja do dobi od 2 do 3 mjeseca (45-50 dana). Sve to vrijeme drže se uz majku. Nakon mjesec dana puštaju se na pašu koju već u dobi od 3 do 4 mjeseca dobro iskorištavaju. Počet-kom druge sedmice života jarad se počinju privikavati na kvalitetno

============================================================


sijeno i koncentratnu hranu (po mogućnosti starter sa 20% sirovih proteina). Sa tri sedmice jarad počinje već i preživati. Čim počne u-zimati suhu hranu jaretu se mora osigurati kvalitetna voda za piće. Konzumacija startera kod dobi od 3 mjeseca ne bi smjela prelaziti 350 g na dan po grlu, jer se u protivnom jarad neće moći prisiliti da jedu više sijena. Smatra se da u momentu odbića jarad uz sijeno tre-baju jesti oko 150-200 g na dan koncentratne krme. Prihranjivanje jaradi se može vršiti na način kako je prikazano u tabeli 33. Tabela 33. Načini prihranjivanja jaradi (Izvor: Bugarski i Šakić, 2001.).

Dob Količina sijena (kg) Koncentrat (zob), g nakon 30 dana 0,05 100 nakon 1,5 mjesec 0,10 150 nakon 2 mjeseca 0,20 200 Odlučena jarad: nakon 4 mjeseca 0,20 500 nakon 5 mjeseci 0,30 500 nakon 9 mjeseci 0,50 700

Starter se može dobiti mješanjem 75% zrnevlja žitarica i mekinja sa 25% sojine sačme. Kod pasmina koza koje se kod nas uzgajaju dnev-ni prirast u prvom mjesecu života iznosi 150-200 g, u drugom 100-130 g, a prosjek za 7 mjeseci je 150 g. Pri obilnoj ishrani koncentrat-nom krmom jarad sa 6 sedmica života teška su oko 10-12 kg, sa 2-3 mjeseca 15-20 kg, a sa 7-8 mjeseci njihova tjelesna masa se kreće oko 30 - 35 kg. Dakle, uz ovakav način ishrane i u optimalnim uvjetima držanja jarad do 6 mjeseci prirastaju mjesečno čak do 5 kg. Uticaj pa-smine i dobi jaradi na iznose dnevnog prirasta jaradi ispitivali su brojni autori, a rezultati nekih od ispitivanja sumirani su u tabeli 34.


=== Uzgoj koza ============================================= 223

Tabela 34. Uticaj pasmine i dobi na iznose dnevnog prirasta (Izvor: Fehr i Sauvant, 1976.; Mioč, 1997.; Gibb i sur., 1993.; Terzano i sur., 1988.).

Pasmina – kateg. jaradi Dob - masa Dnevni prirast (g) Alpina-muška 6-12 nedj. 255 Sanska 0- 30 dana 147 Sanska 30 – 60 dana 140 Alpina 0 – 30 dana 195 Alpina 30 – 60 dana 183 Britanska sanska 0-33-38 kg 190 Britanska sanska 0-50 dana 191

Jarad se mogu, i to veoma uspješno, odbiti i u dobi od 30 do 35 dana, ali pod uvjetom da imaju za oko 2,5 puta veću tjelesnu masu od one pri jarenju. Sistem uzgoja ovakve jaradi je putem napajanja i to već nakon drugog dana života majčinim, mlijekom druge koze ili krav-ljim mlijekom te mliječnom zamjenicom ili pak suhom hranom. Pri ovom načinu odbijanja pored kvalitetnog sijena treba osigurati kva-litetnu mliječnu zamjenicu i krmnu smjesu - starter. Mogu se koristi-ti starter i druge smjese namijenjene ishrani teladi i janjadi. 12.7. Tov jaradi

vu jarad koja nisu za rasplod, osobito mušku treba staviti u tov. Za uspjeh u tovu veoma su važni faktori način držanja i ishrane jaradi do odbića tj. u periodu ishrane mlijekom. Smatra

se da jarad namijenjenu za tov treba hraniti mlijekom sve do odbića, dok drugi to opovrgavaju tvrdeći da to dovodi do povećanja sadrža-ja loja u trupu. Važna je i dob zalučenja, mada su i tu mišljenja podi-jeljena. Prema nekim stručnjacima odbijanje treba izvršiti u dobi 45-50 dana, dok ostali ističu da je sasvim opravdano još ranije zalučenje jaradi i to postepeno uz korištenje mliječne zamjenice već u dobi 7-15 dana po jarenju. Tov može biti intenzivan i poluintenzivan. Tipičan način intenziv-nog tova je tov mlijekom do dobi od 3 mjeseca ili 90 dana i tjelesne mase od 20 do 25 kg. Učešće koncentratnih krmiva u ovom načinu

S

============================================================


tova kreće se od 2 do 3% tjelesne mase dnevno. Tov odbijene jaradi vrši se u staji ili van ishranom sijenom, zelenom masom ili pašom i to po volji uz dodatak 0,4-0,5 kg koncentratne krme (krmne smjese ili zrnevlja žitarica). Težinu od 20 do 25 kg jare pri ovom načinu po-luintenzivnog tova dostigne u dobi od 4 do 5 mjeseci (za 100-110 dana), a težinu od 30 kg u dobi od 5 do 6 mjeseci. Poželjan dnevni prirast pri ovakvom tovu je 160-180 g po grlu. Rezultati tova jaradi domaće bijele koze prikazani su u tabeli 35. Tabela 35. Rezultati tova jaradi domaće bijele koze (Izvor: Cvetković, 1996.).

Način dr-žanja i is-

hrane

Porod. masa (kg)

Masa sa 90 dana dobi

(kg)

Ukupan prirast

(kg)

Dnevni prirast

(kg)

Randman (%)

Slobodno - paša 2,55 14,13 11,58 0,129 43

Objekat, uz dodatak koncentrata

2,49 15,16 12,67 0,141 51

12.8. Napajanje koza

prema za napajanje mora biti tako napravljena, postavljena i održavana da se koze ne mogu pri napajanju povrediti, niti se smiju napajati vodom koja sadrži štetne materije, koje

mogu prouzrokovati bolest. Svim grlima moraju u svako doba na raspolaganju biti dostupne dovoljne količine svježe, higijenski is-pravne vode za piće, koju mogu piti po volji, a posebno u periodu laktacije. Ako ovo nije moguće obezbijediti, tada režim napajanja mora biti takav da kod životinja onemogući pojavu osjećaja dugot-rajne žeđi. Koze su kao i ovce veoma osjetljive na kvalitet vode. Ko-ličina popijene vode je usko vezana ne samo za temperaturu zraka nego i druge faktore, osobito količine pojedine krme. Životinjama se kroz vodu ne smiju davati nikakve materije, osim onih koje je prepo-ručio veterinar u terapeutske, preventivne ili profilaktičke svrhe. Koze se ne smiju napajati iz posuda koje služe za hranjenje. Ako se napajanje koza obavlja iz korita tada je potrebno obezbijediti na sva-

O


=== Uzgoj koza ============================================= 225

kih 15-25 grla 30 cm dužnih pojilice. Ako je napajanje automatsko, tada je dovoljno jedna pojilica ili jedna sisaljka za 50 grla. Oprema za napajanje koza mora biti postavljena na takvim mjestima na kojima će se u toku ekstremnih zima spriječiti smrzavanje, a u toku ek-stremnih vrućina pregrijavanje i kontaminacija (onečišćenje) vode. Vrsta pojilica mora biti takva da se spriječe konkurentske interakcije pri grupnom pojenju. Praktična posuda za napajanje koza prikazana je na slici 140.

Slika 140. Napajanje iz posude (Izvor: www.goatandsheep.com).

============================================================


LLiitteerraattuurraa:: • Batinica D., Bugarski Đ., Lulo M.: Livade i pašnjaci, način iskorištavanja i

mjere unapređenja. S.136. NIP „Zadrugar”, Sarajevo, 1977. • Bugarski Đ., Šakić V.: Praktično kozarstvo. Izdavač: DES – Sarajevo, S.75,

2001. • Cvetković T.: Uticaj ishrane i načina držanja jaradi na proizvodnju i kvalitet

mesa. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1996. • Fehr, P.M., Sauvant, D.: Production of heavy kids. I. influence of age and

mode of leaning on the performances of kids slaughtered at 26.5-29 kg. Ann. Zootech. 25:243-257, 1976.

• Foto: Konzumiranje sijena u štali i na otvorenom [citirano 12.07.2009.] Dos-tupno na: www.hzpss.hr/adminmax/publikacije/Smjestaj%20koza.pdf

• Foto: Napajanje iz posude [citirano 16.07.2009.] Dostupno na: http://www.goatandsheep.com

• Gibb M.J., Cook J.E., Treacher T.T.: Performance of British Saanen, Boer X British Saanen and Anglo-Nubian castrated male kids from 8 weeks to slau-ghter at 28, 33 or 38 kg live weight, Anim. Prod. 57:263-271, 1993.

• Mioč B.: Povezanost pasmine i intenziteta rasta s kemijskim sastavom jare-ćeg mesa. S. 127. Disertacija, Agronomski fakultet Zagreb, Zagreb, 1997.

• Rajić I., Ševković N.: Ishrana koza. XV Seminar za inovacije znanja veterina-ra, 1986.

• Terzano G.M., Bartocci S., Borghese A.: Laproduzione del capretto negli al-levamenti intensivi. 4. Dati in vita e al macello in soggetti saanen e camoscia-ta delle alpi di 35 e 50 giorni di eta. Zootechinca e Nutrizione Animale 14:495-501, 1988.

• ..The Dairy Goat in Canada. Canada Dept. of Agriculture, Otawa, 1441, 1976.

============================================ Smještaj koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 227

1133.. SSmmjjeeššttaajj kkoozzaa

vjeti smještaja imaju određeni uticaj na produktivnost i zdravstveno stanje koza. Smatra se da uspjeh u proizvodnji kozijeg mlijeka zavisi od ishrane 60%, pasmine 20%, a tek

20% od uvjeta držanja. Smještajni prostor svakoj životinji pa prema tome i kozama mora omogućiti osjećaj fizičke, termičke i psihičke udobnosti. To znači da smještajni prostor mora biti osmišljen tako da koza u njemu može zauzimati prirodne stavove i položaje tijela, da se slobodno okreće oko svoje uzdužne osi u stajaćem i ležećem polo-žaju, da može da se protegne ispružajući prednje i zadnje noge, vrat i glavu i da ispoljava higijenske oblike ponašanja. To znači da je uz-gajivač dužan kozama koje iskorištava obezbijediti takve smještajne uvjete u kojima će im biti omogućeno ispoljavanje osnovnih oblika ponašanja kao što su: odmor i san, reaktivnost, hranidbeno ponaša-nje koje podrazumijeva unošenje hrane i vode, higijensko ponašanje, kretanje, istraživačko ponašanje, teritorijalno ponašanje te socijalne i reproduktivne oblike ponašanja. Ako izostane mogućnost ispoljava-nja navedenih oblika ponašanja, nastaje poremećaj ponašanja, koji vrlo lahko prelazi u oblik promjenjenog (stresnog) i patološkog po-našanja. Patološki oblici ponašanja su uvijek praćeni neprijatnim tje-lesnim i emocionalnim iskustvima poput neudobnosti, gladi, žeđi, vrućine, hladnoće, uplašenosti (anksioznost), nesigurnosti, bola, do-sade i patnje. Ako se farmer opredjeli za uzgoj na ekstenzivan način bez velikih finansijskih ulaganja u objekat i opremu za koze nije pot-rebna specijalna staja – kozarnik. Svaki objekat izgrađen od drveta ili cigala ili pak zatvorena ili natkrivena nadstrešnica te njima slični objekti (ukoliko ispunjavaju minimum potrebnih uvjeta) mogu pos-lužiti za njihov smještaj. Ukoliko je potrebno takav prostor namjen-ski izgraditi, onda to treba uraditi uz što niža materijalna ulaganja i uz korištenje raspoloživog građevinskog materijala. U prilozima 6 i

U

============================================================


7 dati su primjeri tlocrta staje za 8 koza i njihovu jarad sa svim pot-rebnim gabaritima i u dvije kombinacije rasporeda ležišta (centralni i bočni), boksova za jarad i drugih nužnih prostora (ostava za hranu, prostorija za obradu mlijeka i dr.). Ako se farmer odluči za izgradnju kvalitetnijeg i većeg kozarnika treba se po mogućnosti pridržavati određenih stručnih uputstava. Na slici 141 prikazan je primjer ko-zarnika za veći broj grla.

Slika 141. Kozarnik za veći broj koza (Izvor: www.hzpss.hr). Tip i veličina kozar-nika zavisi prije sve-ga od broja grla, pa-smini, dobi i proiz-vodnoj namjeni koza te o klimatskim uvje-tima područja uzgo-ja. Objekat treba biti okrenut u pravcu

sjever-jug pri čemu je zapadni dio otvoren prema ispustu koji se po-stavlja uz dužu stranu objekta ili zapad-istok pri čemu su sa sjever-ne, istočne i zapadne strane zatvorene i zaštićene od vjetra, južna strana je otvorena sa mogućnošću montažnog zatvaranja u zimskom periodu i zasjenjivanja od sunčeve insolacije u ljetnom periodu. Is-pust treba biti veličine barem kao unutrašnjost objekta. Kozarnik treba biti udaljen od najbliže susjedne kuće ne manje od 500 metara jer je tako onemogućen uticaj buke, mirisa i drugih faktora na ljude. Izbor lokacije za kozarnik zavisi od raspoloživosti električne energi-je, vode, udaljenosti od naselja, udaljenosti od glavne saobraćajnice (minimalno 500 m), vlažnosti terena, uticaju vjetra, itd.. Koze su po-sebno osjetljive na vanjsku vlagu i onu u kozarniku. Kozarnik mora u zimskom periodu biti dobro zatvoren, jer su koze znatno osjetljivi-je na zimu od ovaca. Pri odabiru lokacije za izgradnju objekta za

============================================ Smještaj koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 229

smještaj koza treba izbjegavati mjesta (doline) gdje je česta magla kao i mjesta koja su izložena jakim udarima vjetra.

Slika 142. Unutrašnjost savremenog kozarnika

(Izvor: www.hzpss.hr). Naravno, potrebno je napomenuti da objekat za smještaj koza nije jedini objekat koji se treba nalaziti u farmskom kompleksu. Potrebni su i prateći objekti koji trebaju biti pravilno raspoređeni. Prateći ne-ophodni objekti su ispust, sjenik, silo-trančevi, prostor za mužu i dez-barijera. Blizu farme treba biti izgrađena deponija za stajski gnoj kapaciteta prihvata za 6 mjeseci, čime se riješava skladištenje fekal-nog otpada. Nakon fermentacije stajski gnoj se djelom može proda-vati voćarima i povrtlarima, a djelom upotrebljavati za gnojidbu krmnog bilja na korištenim poljoprivrednim površinama. Sam ko-zarnik u farmskom kompleksu treba biti postavljen na mjesto sa kojeg će biti što jednostavnije odvođenje na ispašu i vraćanje koza sa ispaše. Od staje namijenjene kozama traži se da bude suha, do-voljno prostrana, prozračna, topla, dobro osvijetljena i bez propuha, odnosno takva da im omogući ugodan boravak, a ljudima što lakše održavanje čistoće i njege te hranjenje i mužu. Visina kozarnika zavisi od klimatskih uvjeta. Visina bočnih zidova treba biti visine 2,25-3 m. Pri tom treba imati na umu debljinu sloja

============================================================


prostirke koja se svakodnevno dodaje ako zima potraje duže. U tom slučaju debljina prostirke može doseći i do 1 m. Izradi krovišta treba posvetiti posebnu pažnju. Najčešće se rade tako da se pod krovom nalazi tavanski prostor za smještaj sijena (sjenik) što omogućava bolje čuvanje topline objekta (izolacija). Obično se konstrukcija krovišta radi od drveta, odnosno drvenih greda i letvi, jer su jeftinije i lahke za montažu. Osim toga, fizička i hemijska svojstva čine drvo najotpornijim materijalom na štetne uticaje stajske klime. S ciljem zaštite, drvena krovna konstrukcija se premazuje nekim od fungicidnih sredstava. Krovište se obično pokriva salonitnim pločama ili profiliranim limom ispod kojeg se postavi toplotna izolacija (npr. sloj mineralne vune debljine 5 cm). Pod, odnosno ležište, treba biti od dasaka, cigle ili nabijene ilovače sa letvastim podom i s maksimalnim padom od 1%. Betonska podna podloga kao hladna nije podesna. Ako nije izgrađen rešetkasti pod kroz koji propada đubre, mora se svakodnevno čistiti pod u staji, a potom poprskati krečom. Time se uklanjaju i određeni neugodni mi-risi, a doprinosi se estetskom izgledu cijele staje. Svakoj odrasloj kozi kod slobodnog načina držanja treba osigurati oko 1,5-2 m2, a jarcu 4 m2 podne površine. Površina za jasle po grlu treba iznositi 0,35 m2. Za jarad do 30 dana dobi potrebno je osigurati 0,20 m2, za jarad pri odbiću 0,25-0,30 m2, a za šilježad minimalno 1 m2 podnog prostora po grlu. U svakom kvalitetno izgrađenom kozarniku obavezno se napravi i poseban boks za prihranjivanje u koji jarad može neograničeno ulaziti i izlaziti. U tom slučaju za jarad treba osigurati dvostruko više prostora (s majkom i u posebnom boksu). Ako postoji mogu-ćnost zbog živahnosti i pokretljivosti jaradi, dobro je osigurati i veći podni prostor, naročito rasplodnoj jaradi poslije odbića, i to oko 1,5 m2 po jaretu. Za rasplodne jarčeve potrebno je obezbijediti smještaj izvan ko-zarnika minimalno udaljen od kozarnika 15 metara kako mlijeko ne bi poprimilo njihov neprijatan miris. Ako farmer posjeduje više ra-

============================================ Smještaj koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 231

splodnih jarčeva potrebno ih je međusobno odvojiti pregradnim ogradama, ali tako da se kroz njih vide da bi bili mirniji. Jasle za ishranu i pojilice je potrebno postaviti unutar svakog boksa, podi-gnute na odgovarajuću visinu kao i za koze. Radi održavanja kon-dicije potrebno je jarčevima osigurati zaseban ispust veličine mi-nimalno 5 m2 po grlu. Pri izračunavanju potrebnih podnih površina objekta treba uzeti u obzir i širinu centralnog hodnika za hranjenje i hodnika za izgno-javanje. Ako se obavlja mašinska muža treba predvidjeti i posebnu prosto-riju za mužu tzv. izmuzište i prostor za čuvanje mlijeka. Koze se mogu držati sve zajedno (slobodni način držanja) ili u boksovima u skupinama 5-30 koza (u zavosnosti od stepena proi-zvodnje). Prozori, pogotovo pri zatvorenom stajskom držanju koza, moraju činiti najmanje 8-10% ukupne površine poda staje. Veličina prozora može biti 60x40 cm, a visina 1,5 m iznad poda staje. Po jed-noj kozi potrebno je planirati minimalno 3-5 m3 zračnog prostora iz razloga što prostorije gdje se nalaze koze trebaju imati dobru venti-laciju da bi se smanjio rizik od respiratornih infekcija. Jasle su obično široke 50 cm, duboke 10-15 cm i visoke 60 cm sa razmakom između letvica od 8 do 10 cm. Debljina letvica je 2,5 cm. Ispod jasala postav-lja se valov i to na 50 cm iznad poda u koji se istresa koncentratna hrana. Posuda odnosno kanta za vodu, odnosno napoj, postavlja se na fiksno učvršćen metalni obruč sa lijeve ili desne strane valova. U staji grla mogu biti na vezu ili pak slobodno držane. Praktična is-kustva nameću potrebu da se u staji drže nevezane, slobodne, mada i sistem držanja vezanih koza na specijalno izgrađenim ležištima ima svoje brojne prednosti kada su u pitanju ishrana, muža, čišćenje staje, itd. Minimalna temperatura u staji treba biti 5 0C, dok je optimalna tem-peratura 10-15 0C, a maksimalna 27 0C. Za jarad je potrebna nešto viša temperatura i to minimalna 12 0C, a optimalna 18-20 0C. Visoko

============================================================


mliječne koze su osjetljive na hladnoću kao i na ekstremno visoke temperature. To se manifestira slabijim uzimanjem hrane, a nakon toga padom proizvodnje. Za svaku kozu tjelesne mase od 50 kg treba osigurati 20 m3 svježeg zraka na sat. Također, treba izbjeći propuh, odnosno brzina strujanja zraka ne smije biti veća od 0,5 m u sekundi. Kao prostirka se može koristiti slama, piljevina, lišće i drugi materijal, tj. ono što se može naći na tržištu po povoljnoj cijeni. Koze se mogu izvjesno kraće vrijeme držati i bez prostirke. Tokom zimskog perioda količina prostirke po jednom odraslom grlu treba iznositi 0,4-0,6 kg. Na slici 143 prikazan je tip jeftinog kozarni-ka koji ima drvenu konstrukciju i pokrov od najlona. Ovaj pokrov omogućava dobro osvjetljenost u objektu. Kod ovog tipa kozarnika važno je obezbijediti adekvatnu ventilaciju tokom ljetnih mjeseci.

Slika 143. Kozarnik pokriven najlonskom folijom

(Izvor: www.hzpss.hr). Na slikama 144 i 145 prikazani su kozarnici u kojima se koze drže u boksovima. Interesantan detalj je ograda čije su prečke postavljene ukoso kako bi se onemogućilo da koze preskaču ogradu.

============================================ Smještaj koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 233

Slika 144. Kozarnik podijeljen u boksove

(Izvor: www.hzpss.hr).

Slika 145. Hranjenje koza u boksovima

(Izvor: www.hzpss.hr). Obzirom da koze nisu tokom cijele godine u prilici da se vode na ispašu potrebno im je obezbijediti prostor neposredno uz staju kako bi mogle da se slobodno kreću, tzv. ispust. Dimenzije ovog prostora trebaju da budu što je moguće veće. Prostor treba da je ograđen ži-com ili ogradom visine između 120 i 135 cm. Potrebno je dok su još

============================================================


sasvim mlade koze naučiti ih da poštuju ogradu. Ne treba jarad po-dizati preko ograde jer će na taj način naučiti da trebaju preskakati ogradu kada žele izaći izvan boksova. Ukoliko pojedine koze ipak počnu preskakati ogradu trebalo bi žicom ograditi veoma mali obor u kojem bi ih držali, sve dok ne nauče da je nemoguće preskočiti og-radu.

============================================ Smještaj koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 235


2001. • Chapman C. Kim, Reid Chad R.: Sheep and Goats: Ecological Tools for the

21st Century, Utah State University Extension, Richfield, Iron County, May 2004, AG/Sheep/2004-01.

• Ford M.: Goats on the Left. Forerunner, November 1994. • Foto: Kozarnici [citirano 12.07.2009.] Dostupno na: http//www.hzpss.hr/

adminmax/publikacije/Smjestajkoza.pdf • Marcolini E.: Elementi di zootechnia. S.217. Edicioni Agricole, Bologna, 1976. • ...The Dairy Goat in Canada. Canada Dept. of Agriculture, Otawa, 1441,

1976.

============================================================


============================================== Bolesti koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 237

1144.. BBoolleessttii kkoozzaa

oze su veoma vitalne i snažne tako da rjeđe obolijevaju nego druge domaće životinje. Međutim, različite bolesti (organ-ske, zarazne i parazitarne) mogu dovesti do ekonomskih šte-

ta. Nastale štete u većini slučajeva su praćene smanjenjem proizvo-dnje mlijeka i mesa te povećanjem troškova za liječenje. Osim toga, preko koza se mogu zaraziti i ljudi, jer je određeni broj oboljenja za-jednički za ljude i koze (zoonoze). Radi toga treba farmere upoznati sa nekim od organskih, zaraznih i parazitarnih bolesti, u namjeri da sami na osnovu vidljivih simptoma mogu pomoći stručnim licima potpunijim davanjem anamnestičkih podataka na osnovu kojih se pristupa liječenju. U svakom slučaju, farmer bez prethodne konsul-tacije sa veterinarom, ne bi trebao da se upušta u liječenje. Ono što je zadatak farmera je da osigura kvalitetne uvjete za smještaj i osigura kvalitetnu ishranu, odnosno provedu sve potrebne mjere zaštite zdravlja. U ovom poglavlju dajemo pregled samo nekih od najčešćih bolesti od kojih obolijevaju jarad i koze, uz kratak opis znakova bo-lesti i osnovnih neophodnih mjera koje može preduzeti vlasnik do dolaska stručnog lica. 14.1. Bolesti probavnog sistema

pala usta (stomatitis) označava upalne promjene u sluznici usta različitog stepena i oblika. U širem smislu, stomatitis obuhvata upalu i dubljih slojeva tkiva, kao i upalne promje-

ne pojedinih organa koji anatomski i funkcionalno pripadaju usnoj šupljini ili njenoj okolini (usne, zubno meso, jezik, itd.). Bolest može biti uzrokovana specifičnim i nespecifičnim uzročnicima. Stomatitis

K

U

============================================================


je češće sekundarna pojava pa se obično smatra znakom druge bo-lesti, dok se ne ustanovi suprotno. Samostalno nastaje usljed draženja sluznice usta mehaničkim pod-ražajima (gruba i bodljikava hrana, strana tijela, greške zubala, zub-ne bolesti, itd.), hemikalijama, konzumiranjem smrznute ili pretople hrane. Nastaje i kao posljedica nedostatka vitamina A i C ili infekcije gljivicama. Znaci bolesti ovise o njenom uzroku, razvoju procesa, stepenu i trajanju bolesti. Kod jaradi se u usnoj šupljini može pojaviti stomatitis, a očituje se bijelo-sivim pjegama i čirevima na sluznici, zbog čega jarad prekidaju dojenje. Svaki stomatitis je praćen povišenom tjelesnom temperaturom, a ži-votinja, ako već ima apetit, hranu uzima oprezno, polagano žvače i slini. Osim toga, zadah iz usta oboljele životinje je vrlo neprijatan. U slučaju pojave stomatitisa, vlasnik prvo treba ukloniti uzrok nas-tanka poremećaja, a to znači promijeniti hranu, po potrebi korigirati zubalo, davati mekšu hranu koja ne nadražuje sluznice. Dobro je da ispred životinje uvijek stoji posuda čiste vode kako bi po volji sama ispirala usta. U svakom slučaju potrebno je obratiti se za pomoć stručnom licu. Upala želudaca i crijeva je, također, česta pojava kod jaradi. Nastaje kao posljedica konzumacije prevelike količine mlijeka, pri čemu se stvaraju uvjeti za razmnožavanje različitih bakterija, čiji otrovi (tok-sini) izazivaju upalne procese. Također, javlja se i nadimanje (na-dam). Ovo oboljenje može nastati i usljed nepravilnog odbijanja, i loših higijenskih uvjeta držanja. Znaci oboljenja su gubitak apetita, povišena tjelesna temperatura, bolnost trbuha i smrdljiv proliv. Kod koza pri uzimanju neisjeckanog gomoljastog bilja (stočna repa, krompir i dr.) i voća često nastaje začep ždrijela, odnosno jednjaka. Životinja kod koje je nastao začep maše glavom, ispruža vrat, žvače praznim ustima, slini, davi se. Obično odbija hranu i vodu, a ako i jede ubrzo povrati progutani zalogaj. Ako je začep nepotpun, tekuća hrana prolazi jednjakom, a ako je potpun, za posljedicu ima pojavu

============================================== Bolesti koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 239

nadama. Do dolaska veterinara potrebno je pristupiti masaži jednja-ka i ždrijela kako bi se eventualno pomaklo strano tijelo. Usljed nepravilne ishrane, odnosno konzumiranja prevelike količine slabo probavljive (slama, lisnik i dr.) kao i higijenski neispravne hra-ne, dolazi do prenatrpavanja buraga (opstipacije odnosno zatvora). Pojavi ovog poremećaja pogoduje štalski sistem držanja, odnosno slabo kretanje životinja. Koze slabije ili potpuno prestaju preživati, dolazi do gubitka apetita dok je izražena nadutost buraga u područ-ju lijeve slabine i pod opipom je tvrd. Katar želuca i crijeva nastaje uzimanjem pokvarene hrane, prevelike količine hljeba, krme lošeg kvaliteta i zbog prisustva u hrani štetnog i otrovnog bilja. Usljed toga nastaje velika količina pjenušavog sadr-žaja u buragu, što se manifestira nadamom. Akutni nadam buraga zbog pjenušavog vrenja je česta pojava kod koza. Pjenušavo vrenje nastaje zbog prekomjernog stvaranja plinova koji se iz viskozne mase ne mogu izdvojiti. Pjena blokira mehanizam podrigivanja, tako da se sadržaj buraga pretvara u pjenušavu masu koja bubri i raste, pa se burag i kapura naglo prošire i nadmu. Može ga uzrokovati konzumiranje prevelike količine mlade paše, leptir-njača (djeteline, lucerke i sl.) kao i zrnevlja graha i drugih biljaka. Uzrok može biti i truhli krompir, plijesnivo sijeno i mokra smrznuta hrana. Napajanje odmah poslije paše, nagli prelaz sa zimske na ljet-nu ishranu kao i napasanje u vrijeme rose mogu pogodovati razvoju ove pojave. Koza je naduta, udara nogom o tlo, otežano diše, leži i diže se, a u težim slučajevima leži nepomično. U lakšim slučajevima potrebno je potpuno obustaviti hranu i vodu, uz blago masiranje li-jeve strane trbuha i postavljanje prednjeg kraja tijela na više. U težim (ako joj se odmah ne ukaže pomoć) može doći i do ugibanja. Višak azota a manjak magnezija, fosfora i kalcija, zatim nedostatak celuloze u hrani, pretjerana ishrana suviše mladom pašom i velika podložnost parazitozama dovode do razmnožavanja anaerobnih uz-ročnika (Clostridium perfringens) u probavnim organima usljed čega nastupa enterotoksemija. Bolest se javlja u perakutnom (naglom) i

============================================================


akutnom obliku. U perakutnom nastaje iznenadno ugibanje uz jake grčeve, dok u akutnom, pak, obliku dolazi do nervnih poremećaja, krvavog proliva kod jaradi i uginuća. Da bi se spriječio nastanak ove bolesti potrebno je provoditi pravilnu ishranu uz dodatak vitamina i minerala.

Metiljavost (Fasciola hepatica, Dicrocoelium dendriticum) se javlja u hroničnoj ili akutnoj formi, a paraziti napadaju jetru i žučne kanale. Bolest se manifestira smanjenim apetitom, mršavošću, malokrvnosti, žuticom, slabom plodnosti, a nekad i pobačajem.

Slika 146. Adult Fasciola hepatica (Izvor: commons.wikimedia.org).

Želudačno-crijevna strongiloza (Trichostrongylidae) je parazitoza ko-ju uzrokuju sitni, tanki, okrugli crvi koji parazitiraju u želucu i crije-vima. Oni sišu krv iz unutrašnjeg zida crijeva izazivajući malokrv-nost (anemiju), suh izmet ili proliv. Kod odraslih životinja znake pa-razitoze ne možemo uočiti, izuzev smanjene produktivnosti.

Slika 147. Trichostrongylus spp. (Izvor: http://www.wormerclub.co.uk).

============================================== Bolesti koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 241

14.2. Bolesti dišnog sistema

initis (rhinitis) je upala nosne sluznice, koja može imati za posljedicu iscjedak iz nosa. Najčešći uzrok upale je infekcija specifičnim virusima ili bakterijama u sklopu mnogih zaraz-

nih bolesti, zatim sekundarni rinitis kao komplikacija drugih bolesti nosa ili drugih organa. Nastanku ove upale pogoduju hladnoća, pa-raziti, gljivice i alergija (prašina od sijena, pelud, plijesni). Životinje koje boluju od rinitisa često kišu, trljaju nos, tresu glavom, teže dišu. U slučaju pojave navedenih simptoma, mjera koju treba preduzeti vlasnik je pronaći i otkloniti primarni uzrok upale. Korisno je i da životinja uzima hranu sa poda, kako bi nakupljeni eksudat što više otjecao.

Slika 148. Iscjedak iz nosa i usta uz-rokovan rinitisom (Izvor: http:// health.bayaw.com).

Laringitis (laryngitis) se rijetko pojavljuje kao samostalna bolest, a češće u vezi sa upalama nosa, sinusa, dušnika, bronha i pluća. Uzro-čnici nastanka i pogodujući faktori za nastanak ove bolesti su isti kao i kod prethodne bolesti. Glavni simptom ove upale je kašalj i to najprije hrapav, bolan i suh, a kasnije prelazi u mekši i vlažniji kašalj. Javlja se slab iscjedak iz nosa. Hronični laringitis često prati i hronič-ne bolesti bronha i pluća, srca, krvotoka itd. Oboljele životinje je pot-rebno smjestiti u suhu i čistu prostoriju, bez propuha i prašine, a ako je lijepo vrijeme izvesti ih vani. Hranu koja izaziva kašalj treba izbje-gavati (prašno i plijesnivo sijeno, zrnevlje, suha i gruba djetelina). Napajanje hladnom vodom, također, treba izbjegavati. Oboljelu ži-

R

============================================================


votinju hraniti kašastom hranom, vlažnim mekinjama (stočnim bra-šnom), silažom ili poprskanim sijenom, a napajati toplom vodom. Bronhitis je oboljenje sluznice dubljih dišnih prohoda, a da pluća pri tome nisu zahvaćena. Nastanak bolesti je isti kao i kod laryngitisa, a pogodujući faktori su nepovoljni meteorološki uvjeti, propuh u štali, stajska prašina i sl. Bolest se manifestira kašljem, sluzavim nosnim iscjetkom, smanjenim apetitom, manjom mliječnošću i sl. Upala pluća (pneumonia) može nastati kao posljedica bronhitisa, kod zaraznih i parazitarnih oboljenja. Koze imaju povišenu temperaturu, čest i vlažan kašalj i sluzav ili gnojan iscjedak iz nosa. Nakon konsta-tovanja ove bolesti od strane stručnog lica vlasnik treba poboljšati životne uvjete u štali. Potrebno je omogućiti dovoljno svježeg zraka ili oboljele životinje, ako to meteorološki uvjeti dozvoljavaju, držati što više vani. Hrana mora biti lahko probavljiva, kvalitetna i bez prašine. Tuberkuloza se rijetko javlja kod koza. Primarno uzročnik je bakte-rija Mycobacterium caprae koja napada pluća na kojima se tokom bo-lesti razvijaju čvorići (tuberkuli). Oboljela životinja gubi apetit, mr-šavi, kašlje i teško diše. Bolest se može prenijeti i na čovjeka (zoono-za), pa se oboljela životinja ne liječi, već po pojavi oboljenja odmah zakolje, a štala u kojoj je boravila dezinficira. Protostrongiloza pluća (Protostrongylidae) je endoparazitoza. Uzroč-nik bolesti su sitni, tanki, okrugli crvi koji, dospijevajući u dušnik i bronhe, izazivaju kašalj, izliv iz nosa, otežano disanje, malokrvnost, upalu pluća i proliv. Koze se infestiraju pri ispaši na vlažnim pašnja-cima. Na bolest su posebno osjetljive mlade životinje.

============================================== Bolesti koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 243

14.3. Bolesti reproduktivnog trakta i mlječne žlijezde

olesti reproduktivnog sistema mogu biti urođene i stečene. Postoji i daljnja klasifikacija pomenutih i urođenih i stečenih bolesti, ali njihovo objašnjavanje bih nas udaljilo od ideje ovog

udžbenika. Tako da ćemo samo sa jednom do dvije rečenice navesti neke od najčešćih bolesti reproduktivnog sistema i mlječne žlijezde te njihovim znacima bolesti. Kod jarčeva se možemo susresti sa uro-đenim anomalijama spolnih organa i sa stečenim upalama koje mo-gu dovesti do neplodnosti. Upala testisa (jaja) i epididimisa (nuzjaja) se manifestira oteknućem, povišenom tjelesnom temperaturom i gubitkom apetita. Kod koza može doći do jalovosti, koja nastaje kao posljedica upale materice ili rodnice, loše ishrane te nekih zaraznih i parazitarnih o-boljenja. Pobačaji i izvala materice (prolapsus vaginae) mogu biti uzrokovani nekim zaraznim bolestima, poremećenom i neizbalansiranom ishra-nom, mehaničkim povredama i hladnoćom u staji. Bruceloza je zarazna bolest (zoonoza) na koju su koze veoma osjet-ljive. Uzročnik je bakterija Brucella melitensis, a prenosi se zagađe-nom vodom ili preko zaraženog jarca. Znaci bolesti su groznica, u-pala vimena i pobačaj. Zaražene životinje ne pokazuju nikakve zna-kove bolesti. Da bi se spriječio nastanak ove bolesti potrebno je pro-vesti vakcinaciju koza obavezno prije skoznosti. Zarazna agalakcija (zarazno presušenje vimena) je bolest koja se jav-lja najčešće u ljetnim mjesecima. Uzrokuje je Mycoplasma agalactiae, a zadnjih godina i neke druge vrste. Bolest je hroničnog karaktera. Znaci bolesti su groznica u prvih nekoliko dana, upala vimena koja dovodi do presušenja i poslije izvjesnog vremena atrofije vimena. Ostali znaci su upala zglobova na nogama, a nekad i pobačaj. Bolest obično traje nekoliko mjeseci, a smrtnost je oko 20%.

B

============================================================


Salmonelozu uzrokuje bakterija Salmonella sp., a ona izaziva pobačaj koza u drugom ili trećem mjesecu bremenitosti odnosno skoznosti. Mastitis ili upala mliječne žlijezde predstavlja dinamično i prom-jenjivo patološko stanje u kojem se infekcija (upala) unutar stada pojavljuje i širi te postepeno povlači. Patogeni agensi mastitisa su klasifikicirani ili kao zarazni mikroorganizmi ili mikroorganizmi iz okruženja, u zavisnosti od izvora i načina prenosa. Bolest se oči-tuje u oteknuću i bolnosti vimena, promjenom kvaliteta mlijeka (zgrudvanost), ali veliki postotak infekcija nastalih u vrijeme lak-tacije ne manifestira se klinički, već ostaje nezapaženo. Nastanak mastitisa je uvijek uzrokovan bakterijama odnosno njihovim tok-sinima koji oštećuju mliječnu žlijezdu. Kao odgovor organizma nastaje upala kao pokušaj da se eliminiraju mikrobi. Kao posljedi-ca ove traume dolazi do smanjene produkcije mlijeka kao i promi-jena u sastavu mlijeka. Postoje četiri tipa mastitisa i to: subklinički, subakutni klinički, akutni i hronični mastitis. Primarno patogene bakterije koje uzrokuju nastanak mastitisa mogu biti: Staphylococcus aureus, Streptococcus agalactiae, Streptococ-cus dysgalactiae, Streptococcus pyogenes, Arcanobacterium pyogenes, Mycoplasma spp i E. coli. Primarno patogeni uzročnici su dobro a-daptirani za preživljavanje u vimenu. Manifestacija mastitisa je u obliku blage subkliničke infekcije koja nakon dužeg trajanja prela-zi u hronični oblik. Prijenos mastitisa sa grla na grlo se vrši uglav-nom za vrijeme muže, preko muzilica, pranjem vimena ili prljavim rukama. Zaražene mliječne žlijezde predstavljaju glavne rezervoa-re bakterija. Od bakterija iz vanjske sredine koje mogu uzrokovati nastanak mas-titisa su: Klebsiela spp., Citrobacter spp. i Enterobacter spp.. Atipični uz-ročnici mastitisa mogu biti: Pseudomonas aeruginosa, , Nocardia spp., Bacillus spp. kao i gljivice.

============================================== Bolesti koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 245

14.4. Bolesti kože

arazni ektim je virusno oboljenje čiji su znaci bolesti pojava malih gnojnih mjehurića iz kojih nastaju kraste na sluznica-ma usne šupljine i nosa te na vimenu. Bolest je obično blagog

karaktera, ali usljed komplikacija nastalih tokom bolesti može nas-tupiti i smrtni ishod. Boginje kao virusna zarazna bolest (Pox virus) javljaju se ponekad i kod čovjeka (zoonoza). Virus ulazi u organizam putem dišnog trak-ta. Bolest obično traje mjesec dana. Znaci bolesti su visoka tempera-tura u trajanju od nekoliko dana sa gubitkom apetita u tom periodu, pojava čvorića na vimenu, sisama, sluznicama usta, nosa, očnih ka-paka, na unutrašnjoj strani bedara i donjoj strani repa. Iz čvorića nas-tanu gnojni mjehuri koji se suše stvarajući kraste i zaraslice. Životi-nje bi trebalo preventivno vakcinisati. Dermatomikoza se kod koza javlja u vidu okruglastih mjesta sa ot-palom dlakom na usnama, ušima, sisama, leđima i bedrima. Uzroč-nici su gljivice koje imaju izražen afinitet prema keratinu- dermatofi-ti. Bolest je prenosiva i na ljude. Nastanku ove bolesti pogoduju top-le i vlažne staje. 14.4.1. Vanjski (ekto) paraziti Krpelji (Ixodidae) se obično mogu susresti na vimenu, prepuciju, glavi, vratu, prsima, a i na drugim dijelovima tijela.

Slika 149. Ženka adult krpelja (Izvor: www.hr. wikipedia.org/wiki/Krpelji). Njihova štetnost po organizam domaćina se ogleda u sisanju krvi što uzrokuje malo-krvnost, a čija je posljedica malaksalost i manja produktivnost životinje. Osim toga,

Z

============================================================


krpelji su i prenosioci nekih zaraznih oboljenja. Uši (Anoplura) najčešće napadaju slabo njegovanu i hranjenu stoku. Manifestira se jakim svrbežom i opadanjem dlake najčešće na pod-ručju repa, na leđima i u unutrašnjoj strani bedara.

Slika 150. Uš (vaška) (Izvor: www.proteus.si).

Koze obolijevaju od 3 vrste šuge: sarkoptoza, psoroptoza i horiopto-za. Sarkoptoza (Sarcoptes ovis) je najčešća. Počinje od glave i širi se pre-ma trupu i nogama, a manifestira se svrbežom, odebljanjem kože, pojavom ljuski, krasta i na kraju opadanjem dlake.

Slika 151. Posljedice koje uzrokuje Sarcoptes ovis (Izvor: www. landwirtschaftskammer.de).

Psoroptoza (Psoroptes ovis) se u početku javlja sa slabijim a poslije jačim svrbežom ušiju, na kojima se stvaraju naslage, koje mogu do-vesti do začepljenja slušnih kanala.

============================================== Bolesti koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 247

Slika 152. Psoroptes ovis (Izvor: www.smo.uhi.ac. uk).

Horioptoza (Chorioptes bovis) se javlja prvo na vratu, zatim leđima, korijenu repa a zatim po čitavom tijelu. Na napadnutim mjestima dolazi do opadanja dlake i zadebljanja kože. Koza može i uginuti od iznurenosti ili drugih mogućih komplikacija.

Slika 153. Chorioptes bovis (Izvor: www.cal.vet. upenn. edu).

============================================================


14.5. Ostale bolesti

d metaboličkih poremećaja (bolesti izmjene tvari) najčešće su rahitis i osteomalacija (omekšavanje kostiju). Nastaju kao posljedica nepravilne ishrane, čestih proliva i loših smještaj-

nih uvjeta. Rahitis se obično javlja kod mladunčadi usljed nedostat-ka vitamina D, nedovoljne izloženosti svjetlosti, oboljenja paratireo-idne žlijezde koja utječu na metabolizam kalcija. Osteomalacija se javlja prvenstveno kod odraslih životinja, a manifestira se krivlje-njem nogu, otežanom hodanju i aktu češćeg mokrenja te slabijem ili nastranom apetitu. Bedrenica (anthrax) je zoonoza (bolest prenosiva na čovjeka) koju uzrokuje bakterija Bacillus anthracis, a očituje se jakom groznicom, otežanim i ubrzanim disanjem, plavim sluznicama, krvavoj mokraći i pojavi krvi u izmetu. Uginuće nastaje u periodu od nekoliko minu-ta do 12 sati nakon pojave pomenutih znakova bolesti. Koza se zara-zi putem hrane na pašnjaku odnosno sijenom koje potječe sa konta-miniranog područja. Uzročnik pod nepovoljnim uvjetima stvara spore koje godinama mogu opstati, dok se ponovo ne nađu u po-voljnoj sredini. Bolest se spriječava vakcinisanjem zdrave stoke, a kod pojave bolesti prva mjera je uklanjanje i zakopavanje leševa te temeljita dezinfekcija štale i njene okoline. Kokcidioza (Eimeria ninakohlyakimovae i Eimeria arlongi) se skoro uvi-jek javlja kod jaradi u dobi 2-3 mjeseca tj. u periodu njihovog odbija-nja. To je zarazna bolest koja nastaje konzumiranjem zagađene hra-ne i vode, osobito na vlažnim terenima. Uzročnici se lokaliziraju u tankom, a rjeđe debelom crijevu. Kod podmlatka se manifestuje u vidu malokrvnosti, prolivu, mršavljenju i na kraju uginućem. Kod odraslih odnosno starijih životinja navedeni simptomi bolesti se ne zapažaju. Slabije razvijena jarad mogu uginuti već nakon 24 sata po pojavi tipičnih znakova bolesti. Piroplazmoza ili babezioza (zarazno krvarenje) je bolest koju uzro-kuje protozoa iz familije Babesiiodae i to B. ovis, a prenose krpelji. Oči-tuje se malokrvnošću, slabosti organizma, krvavom mokrenju, ote-

O

============================================== Bolesti koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 249

žanom i ubrzanom disanju te začepu i prolivu koji se stalno smjenju-ju. Bolest traje nekoliko dana i veoma je čest smrtni ishod. Ehinokokoza (Echinococcus granulosus) nastaje kao posljedica infes-tacije jajima endoparazita Echinococcus granulosus. U tijelu koze, kao prijelaznog domaćina, dolazi do razvoja ehinokokoznih cista koje su najčešće lokalizirane u jetri, plućima i drugim unutrašnjim organi-ma. Manifestacija oboljenja zavisi od lokalizacije cista. Profilaksa Pri držanju koza, čistoća je najvažniji faktor u spriječavanju pojave zaraznih, parazitarnih i drugih oboljenja. Osim toga, pri lošim uvje-tima držanja treba ih zaštititi, a osobito mlade od vlage i hladnoće. Potrebno je i redovno obrezivanje papaka, zatim češća zamjena pros-tirke, odnosno osiguranje suhog podnog prostora u štali. Također, redovna vakcinacija protiv određenih bolesti pomaže pri očuvanju zdravlja cijelog stada. Najveći teret u suzbijanju naprijed navedenih oboljenja treba podni-jeti uzgajivač i to putem stvaranja optimalnih uvjeta držanja i ishra-ne. Svakako, u slučaju komplikacija zdravstvenog statusa treba se obavezno obratiti stručnoj službi za pomoć.

============================================================


LLiitteerraattuurraa:: • Bošnjak M., Vujić B.: Parazitska fauna koza dalmatinsko-hercegovačkog kr-

ša. Veterinarski glasnik 38, 5, 443-453, Beograd, 1984. • Bugarski Đ., Šakić V.: Praktično kozarstvo. Izdavač: DES – Sarajevo, S.75,

2001. • Foto: Iscjedak iz nosa i usta uzrokovan rinitisom [citirano 06.07.2009.] Dos-

tupno na: http://health.bayaw.com/Sheep_and_Goat_Diseases.html • Foto: Ženka adult krpelja [citirano 06.07.2009.] Dostupno na: http://hr.

wikipedia.org/wiki/Krpelji • Foto: Uš (vaška) [citirano 16.07.2009.] Dostupno na: http://www. proteu-

s.si/files/image/Vsebina/70-5/usi.jpg • Foto: Posljedice sarkoptes ovis [citirano 04.08.2009.] Dostupno na: http://

www.landwirtschaftskammer.de/landwirtschaft/tiergesundheit/bilder/schaf-2008-10-g.jpg

• Foto: Psoroptes ovis [citirano 10.07.2009.] Dostupno na: http://www. smo.uhi.ac.uk/~sm067635/psoroptes.jpg

• Foto: Chorioptes bovis [citirano 02.07.2009.] Dostupno na: http://cal.vet. upenn.edu/.../labimage/lab9/8_07.gif

• Foto: Adult Fasciola hepatica [citirano 15.07.2009.] Dostupno na: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fasciola _hepatica.JPG (citirano: 14.07.2009.)

• Foto: Trichostrongylus spp. [citirano 15.07.2009.] Dostupno na: http:// www.wormerclub.co.k/images/dmImage/SourceImage/TrichostrongylusAxei.jpg

• Grupa autora: Veterinarski priručnik. S.1328. Jugoslovenska medicinska naklada Zagreb, Zagreb, 1989.


• Maturagić D., Šarić M., Miljković V: Fiziologija i patologija reprodukcije ovaca i koza. Veterinarska komora RS, Banja Luka, S.160, 2003.

• Šoštarić B., Pauković Č.: Aktualna patologija koza u našim intenzivnim uzgojima. Stočarstvo, 41, 1-2, 3-6, Zagreb, 1987.

=========================================== Indeks pojmova ===

=== Uzgoj koza ============================================= 251

INDEKS POJMOVA —A— Abortus, 185, Abomazus, 207, Akutno, 240 Alveola, 161, 162 Amonijak, 74 Antitijela, 148, 164 Arapi, 265, 267, 268 Arheološki, 84, 86, 273, 277 —B— Babezioza, 248 Bastard, 104, 181, 182, 183 Bakterije, 51, 158, 244 Bedrenica, 248 Biljojed, 89, 209, 274 Biološki, 7, 29, 63, 191 Bjelančevine, 107, 111, 113, 164, 186 Blup, 188 Boja izmeta, 75 Boja kostrijeti, 88, 90, 95, 109, 118,

132, 136, 140, 141, 275, 280 Boja brade, 283 Boja njuške, 285 Boksovi, 231, 232, 233 Bolest, 4, 35, 67, 157, 176, 180, 199,

202, 204, 211, 224, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 248, 249, 277

Bređost, 204 Bruceloza, 243 Burag, 207, 208, 211, 216, 239, 270 —C— Capra, 6, 39, 81, 83, 85, 86, 87, 88, 89,

91, 93, 94, 95, 122, 131, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 283, 287, 288

Caprinae, 93, 288 Changthangi, 124 Cijepljenje, 30

Cilicum, 261 Crijevni kanal (trakt), 75, 207, 208, 243, 245 Crijevo, 76 —Č— Četkanje, 7, 155 Čišćenje, 131, 164, 165, 202, 231 —D— Debljina, 147, 187, 230, 231 Deratizacija, 150 Dezinfekcija, 150, 248 Dezinsekcija, 150 Dijagnoza, 203 Divlja koza, 88, 277, 288 Disanje, 204, 242, 248 Dominantno, 164, 185, 207 Dlaka, 72, 89, 113, 116, 129, 132, 284,

285 Dužina, 90, 124, 126, 170, 212, 279,

280, 284 Dušnik, 241, 242 Dobrobit, 28, 76 Dužina niti, 72 —E— Ejakulat, 199, 201, 202, 206 Ekonomski, 189, 190, 197, 215, 237 Ekstenzivni, 139, 140, 176 Elastičan, 59 Embrij, 199 Energija, 34, 208 Estrus, 91, 183, 195, 200, 201, 203 —F— Farma, 27, 168, 183, 187, 188 Fertilnost, 199 Fetus, 162 Fizički, 85 Fiziološki, 280, 284

============================================================


Folikuli, 162 —G— Genotip, 96, 200 Genetski, 35, 179, 180, 183 Genitalni, 194 Glava, 63, 66, 115, 138, 185, 264, 265,

266 Globulin, 164 Gnoj, 6, 73, 74, 159 Graviditet, 89, 90, 133, 282, 284 Greben, 138 Gustoća sperme, 198, 199 Gruš, 164 —H— Halal, 269 Hadis, 269, 271 Haremski skok, 197 Habitat, 283, 286 Hektar, 213 Hemijska sredstva, 25 Heritabilitet, 186 Heterozis efekt, 181 Hibrid, 181, 182, 183, 192 Higijena, 30, 155, 165, 167, 172, 210,

224, 227, 238, 239, 297 Hirurški konac, 76 Hirurški zahvat, 76 Hipofiza, 164 Hladni gnoj, 73 Homozigot, 179 Hormon, 162, 163, 203 Hrišćanstvo, 264 Hromozom, 190 Hronična bolest, 241 Hronični mastitis, 244 —I— Imunoglobulin, 35, 164 Imunitet, 148, 164 Industrija vune, 263 Indeks plodnosti, 118, 122, 140 Indeks loma svjetlosti, 35 Ispust, 228

Izolacija, 230 —J— Jajovod, 194 Jajnik, 162 Jajna stanica, 199 Jalovost, 243 Jarac, 49, 72, 89, 92, 93, 108, 112, 113,

114, 117, 122, 123, 125, 127, 131, 136, 140, 142, 143, 191, 195, 196, 197, 198, 201, 261, 264, 265, 267, 282

Jarad, 22, 23, 31, 62, 63, 64, 65, 66, 79, 81, 82, 88, 89, 90, 91, 105, 106, 107, 111, 115, 128, 132, 133, 134, 135, 137, 139, 140, 143, 148, 149, 150, 151, 156, 157, 158, 159, 164, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 184, 186, 187, 188, 191, 198, 200, 201, 203, 204, 205, 220, 221, 222, 223, 224, 226, 228, 230, 231, 234, 237, 238, 240, 248, 274, 275, 280, 281, 282, 289, 295

Jareće meso, 63, 134 Jarenje, 8, 204, 273 Jarčev miris, 151 Jahanje, 38, 83 Jasle, 230, 231 Jezik, 4, 44, 56, 62, 134, 208, 237, 272 —K— Kabasta hrana, 165, 208 Kajmak, 35 Kalcij, 34, 73, 217, 239, 248 Kacijev klorid, 35 Kalij, 34, 73 Kaprilna kiselina, 36, 39 Kaprinska kiselina, 36, 39 Kapronska kiselina, 36, 39 Kapura, 239 Karotin, 35, 164 Kastracija, 7, 150 Kazein, 35 Kiselost, 45, 164, 199 Klanje, 29, 63, 66, 70, 82, 134, 211

=========================================== Indeks pojmova ===

=== Uzgoj koza ============================================= 253

Klasno parenje, 197 Koagulacija, 38 Kokcidioza, 149, 248 Kolostrum, 148, 149, 163, 164, 204,

221 Kondicija, 184, 198, 199, 210 Konstitucija, 179, 184, 185 Koža, 6, 11, 36, 67, 68, 69, 70, 71, 72,

80, 83, 106, 111, 138, 146, 150, 155, 161, 185, 213, 245, 246, 247, 260, 262, 267, 269, 270, 271

Križanje, 64, 107, 108, 112, 116, 126, 129, 134, 137, 140, 180, 181, 182,

Krma, 213, 214, 218, 219, 220, Krpelj, 245, 246, 248, 250 Krzno, 285 Kvalitativne osobine, 63, 64 Kvantitativne osobine, 187, 189, 190 —L— Laktacija, 164, 165, 170, 190 Laktoza, 161, 164 Liječenje, 237 —M— Mastitis, 204, 244 Meso, 6, 9, 10, 11, 14, 17, 18, 19, 23,

24, 25, 26, 27, 62, 63, 64, 65, 66, 79, 81, 82, 83, 88, 109, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 121, 124, 125, 126, 131, 134, 135, 137, 139, 140, 144, 150, 172, 176, 177, 185, 186, 190, 201, 202, 213, 226, 237, 261, 262, 269, 270, 271, 284

Metiljavost, 240 Mikroflora, 211 Mikroorganizmi, 74, 157, 244 Minerali, 35, 63, 164, 199, 205, 207, 210, 217, 218, 219, 230, 240 Mliječnost, 4, 95, 105, 107, 108, 110,

111, 114, 115, 164, 165, 170, 171, 180, 186, 198, 215, 219, 220, 292

Mlijeko, 6, 33, 34, 35, 111, 115, 116, 117, 118, 131, 132, 133, 136, 137, 140, 146, 148, 149, 155, 161, 162,

163, 164, 165, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 174, 176, 177, 183, 186, 188, 190, 197, 198, 201, 202, 203, 204, 207, 213, 218, 219, 220, 221, 223, 227, 228, 230, 231, 237, 238, 244, 261, 262, 263, 264, 266, 267, 268, 269, 271

Muža, 7, 26, 34, 57, 107, 115, 146, 148, 161, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 172, 176, 204, 212, 229, 231, 244,

—N— Nadam, 238, 239 Napajanje, 8, 148, 149, 215, 217, 223,

224, 225, 226, 239, 241 Napasanje, 175, 214, 239 Napoj, 205, 216, 219, 231, Napitak, 36 Nasljedne mane, 184 Nasljednost, 186, 187, 188 Nastrani apetit, 248 Nastrig, 129 Noge, 63, 88, 107, 131, 139, 147, 151,

152, 174, 175, 195, 227, 281, 286, 291, 292

—O— Obradivo zemljište, 25 Obrok, 140, 176, 198, 199, 207, 208,

214, 215, 216, 218, 219, 220 Obrezivanje papka, 150, 151, 152, 153, 249 Obrano mlijeko, 36, 43, 56 Odbiće, 90, 148 Oksitocin, 163, 164 Oplodnja, 183, 198, 200 Osjemenjavanje, 8, 202, 203, 206 Otpornost, 138, 140, 179, 180, 181 Ovulacija, 200 —P— Paraziti, 155, 240, 241, 245 Parenhim, 161, 162, 164

============================================================


Parenje, 85, 88, 91, 113, 117, 173, 179, 180, 182, 184, 195, 196, 197, 198, 200, 201, 202, 275, 282, 284, 290

Pasmina, 4, 11, 15, 20, 21, 23, 24, 64, 65, 70, 109, 115, 140, 176, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 186, 187, 195, 200, 202, 203, 213, 222, 223, 260, 290, 291, 292

Pasterizacija, 51 Paša, 25, 140, 208, 210, 213, 214, 218,

219, 220, 224 Pašnjak, 25, 28, 135, 173, 175, 176,

177, 210, 211, 212, 213, 214, 248 Placenta, 163 Pluća, 241, 242 Plijesan, 39, 42, 47 Pobačaj, 204, 240, 243, 244 Posteljica, 162, 163 Porod, 89, 107, 120, 133, 137, 139, 149,

151, 163, 173, 174, 199, 204, 205, 224

Porodna masa, 64, 107, 139, 149, 289 Pregon, 214 Preventiva, 30, 196, 224, 245, 262 Pripitomljavanje, 83, 95 Pripust, 113, 133, 177, 195, 196, 197,

198, 199, 200, 201, 202, 204 Prirast, 134, 140, 149, 184, 186, 190,

221, 222, 223, 224, 289, 290, 291 Probavni sistem, 237 Preživanje, 165, 208 Progesteron, 162, 163 Protozoe, 248 Pubertet, 162 —R— Radne životinje, 77 Randman, 63, 64, 65, 82, 116, 134,

187, 224 Rasplod, 96, 106, 150, 157, 179, 184,

185, 187, 196, 197, 198, 200, 221, 223

Rasplodna grla, 120, 135, 177, 184, 197, 198, 199

Rasplodna kondicija, 184, 200, 220

Rast, 27, 33, 39, 47, 62, 72, 81, 90, 138, 148, 150, 151, 152, 158, 162, 164, 165, 181, 184, 190, 210, 226, 239, 273, 275, 281, 289

Razmnožavanje, 238 Razvitak, 162, 289 —S— Sijeno, 140, 165, 208, 210, 213, 214,

215, 216, 219, 220, 222, 224, 239, 241, 242, 248

Simptomi, 248 Sir, 40, 41, 45, 47, 48, 50, 51, 55, 56, 57,

58, 59, 61 Sirara, 57, 58 Sirni namaz, 37 Sirovi protein, 208 Smještaj, 4, 29, 30, 131, 133, 140, 158,

164, 172, 173, 176, 177, 202, 227, 229, 230, 237

Smrtnost embrija, 199 Smrtnost spermatozoida, 199 Spermatogeneza, 183, 199 Spermatozoidi, 194 Stado, 25, 111, 126, 148, 173, 180, 215,

266 Stres, 176, 199, 210, 211 Subakutni, 244 —Š— Šišanje, 155, 159 Šilježe, 230 Šuga, 246 Šutost, 185, 197 —T— Taban, 151, 153, 154 Temperament, 131, 134, 135, 181 Tekućina, 261 Temperatura, 30, 35, 43, 50, 62, 74,

116, 151, 158, 167, 199, 211, 212, 214, 217, 224, 231, 232, 238, 242, 243, 245, 267

Termokauter, 151

=========================================== Indeks pojmova ===

=== Uzgoj koza ============================================= 255

Tekstura, 41, 42, 44, 45, 50, 51, 52, 53, 55, 56, 58, 59

Termički stres, 210, 211 Termofilne bakterije, 158 Termokauter, 151 Testisi, 193, 243, 290, 291 Tetanus, 149 Tjelesni okvir, 129, 134 Trup, 63, 64, 65, 66, 72, 88, 90, 125,

127, 134, 135, 138, 155, 158, 161, 185, 223, 246, 273, 280, 281, 285

—U— Ultrazvuk, 203 Uzgoj, 2, 4, 5, 7, 9, 14, 15, 16, 17, 20,

21, 22, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 35, 41, 42, 62, 72, 76, 81, 84, 86, 96, 105, 110, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 124, 125, 126, 129, 130, 132, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 144, 145, 147, 148, 149, 152, 157, 159, 165, 172, 173, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 204, 210, 213, 221, 223, 227, 228, 250, 262, 263, 268, 273, 274, 289

Uzgoj u čistoj krvi, 7, 179, 180 Uzgoj u srodstvu, 179 Uzgojna asocijacija, 134 Uzgojna sezona, 105 Uzgojni cilj, 23 Uzgojno područje, 122, 182 —V— Vagina, 194, 203 Vakcina, 243, 249

Vazelin, 151 Vanjština, 143, 289 Vime, 33, 106, 107, 111, 113, 115, 130,

136, 139, 145, 146, 148, 150, 155, 161, 162, 165, 166, 167, 172, 174, 185, 204, 213, 243, 244, 245

Virus, 241, 245 Vitamin, 34, 36, 63, 164, 199, 207, 217,

218, 219, 238, 240, 248 Vlakna, 11, 72, 73, 122, 127, 130 Vlažnost, 43, 47, 51, 57, 74, 158, 175,

228, Voda, 30, 73, 74, 157, 158, 159, 176,

204, 205, 207, 211, 213, 217, 222, 224, 225, 227, 228, 233, 238, 248, 261, 274

Vuna, 72, 73, 122, 209, 230, 263, 268, 269, 270

—Z— Zakon, 20, 21, 22, 28, 31, 188, 195,

263, 266, 267, 274 Zarazne bolesti, 157 Zoonoze, 237 Zoohigijenski uvjeti, 23 Zubi, 146, 147, 148, 159, 198 —Ž— Želudac, 238 Živahnost, 140, 198, 230 Žlijezda, 107, 151, 161, 162, 163, 164,

193, 243, 244, 248 Žutica, 240

============================================================


KORIŠTENE KRATICE

• AOC - Apellation d'origine contrôlée

• EAAP - Europska asocijacija uzgajivača domaćih životinja

• EU – Evropska unija

• FAO - Food and Agriculture Organization

• PMSG – Pregnant Mare Serum Gonadotrophin

• SAD – Sjedinjene američke države

• USDA – United States Development Agency

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 257

PRILOZI

============================================================


PRILOG 1. Najpoznatije pasmine koza u svijetu prema abeced-nom redu (Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Goat_breeds) Alpina Hailun Meseta Altai planinska Haimen Malaga Anadolska crna Haši Naši Anglo-nubijska Hejazi Napolitanska Angora Heksi Kašmir Njemačka oplem. bijela Apencel Hongtong Nigerijska pustinjska Arapava ostrvska Huaipi Nigora Argentata sa Etne Huaitoutala Orobika

Oklandska ostrvska Hirkus Oberhazli (Švicarska alpina)

Australska kašmirska Harc Poitu Adamelan plava Islandska Pasiria Andaluzijska bijela Irska Pesan Andaluzijska crna Ibicenka Potenca Algarvia Istarska Pomelata Bagot Jamnapari Palmera Barbari Jemenska planin. Provencal Betal Jining siva Pikok Belgijska srnasta Jonska Patuljasta Benadir Kagani Pigora Bhuj Kalahari crvena Repartida Bilberi Kamori Ruska bijela Bijela kratkouha Kanarska Retinta Rokaverano Bijela kratkodlahka Kaninde Sahalinska Bugarska dugodlahka Karpatska Sanska Bengalska Crna Kašmirska Sardinijska Burska Kiko Serana Britanska alpina Ksuhai Serpentina Crna čilentana Kvinšan Sirijska Čilentana Kontroneria Sirijska oplemenjena Čangtang Kamoskiata Smeđa kratkouha Čarnekueira Kalabrijska Sempione Čapar Kinder Selvatika Čengdu rogata Korzikanska Screziata Čengdu smeđa Kontroneria Siva Čiočiara Čigu Kamoskiata Skopelos Čue Kalabrijska Sobolska sanska Dera Din Panah Kastiljska planinska Smeđa kratkodlahka

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 259

Damani Kreole Sveti Klement Damaska Kiparska Somalijska Danska landras Kastiljska planinska Štifelgajs Don Kreole Švedska landras Duan Kiparska Tauern Dragobi Kapore Tinerfena Drežniska koza LaManša Togenburg Di Montekristo Loašan Turingska Del Adamelo bijela Mađarska oplemenjena Uzbekistanska crna Dukat Majorera Valai crnovrata Đinjiang Malteška Valgerole Erzgebirđ Mastif centralna Verata Estonska Norveška mliječna Verzasca Filipinska Njemačka landras Valfortorina Finska landras Njem. togenburška Valdostana Florida Mašaeras Val di Livo

Feral Muzhake Zapadno-afrička pus-tinjska

Frizijska Valtelinese Martaneš Zalavadi Galega Mesinska Zivulin crna Guadarama Mala oberhazli Zlatna girnsej Garganika Moksoto Zongvei

Goingeget Mediteranska crvena Domaća oplemenjena – Bara1

Đirgentana Mursia-Granada Grisonska prugasta Montejakena

1BH pasmina koza

============================================================


PRILOG 2. Koze u religijama Koze su imale veliki značaj u starim civilizacijama. Ideja o perso-nificiranju koze sa božanstvima potječe još iz drevnih vremena. Stari mnogobožački narodi su u svom vjerovanju zamišljali bogove u ljudskom obliku, sa ljudskim vrlinama i manama. Koza je bila sveta Sumerskim i Babilonskim bogovima Marduku i Ningirsu, dok se Faraonski bog Osiris ponekad pojavljuje u obliku koze. U orijen-talnim kulturama, kineska koza duh Yang Ching je bog (plemena) Fan-yin, transcendentalna koza bjelog lica, rogova, duge brade i po-sebne izrađene frizure. Neki kineski narodi povezuju kozu sa bo-gom sjevanja, slična povezanost postoji i na Tibetu. Iz toga vidimo da je koza smatrana instrumentom nebeske aktivnosti koja je na ko-rist zemlji, a posebno poljoprivredi i rasprostranjivanju stočarstva. Koza je, također, bog Mongola. Rusija ima drevnog duha, Leši, koji liči na Pana i predstavljen je u čovječijem obliku sa rogovima, ušima i kozijim nogama. Povezanost koza i bogova ima i negativnu kono-taciju - žrtvenog jarca. Uvođenje žrtvenog jarca koji nosi grijehe cije-le zajednice je općepoznati običaj koji je počeo u drevnom Babilonu. U Indiji izraz „koza” znači i „nije rođen”, predstavljajući simbol pr-ve nepoznate substance živog svijeta. Koza je majka svijeta (Pzakriti) i prepoznatljiva je po tri boje: crvena, bijela i crna, te tri gune ili prvo-bitne kvalitete života. U indijskoj mitologiji bog Sunca je jahao na svetoj kozi ili su one vukle njegovu kočiju. I u Indiji su koze pri-nošene kao žrtve bogovima. Prema grčkoj mitologiji kozije mli-jeko je služilo i bogovima za ishranu. Zevsa je u planinama Krita, gdje ga je sakrila majka od oca da ga ne bi ubio, njegovale nimfe hraneći ga medom i mlijekom koze „Amalteje”. Ova koza je na-vodno slomila rog, a nimfe su slomljeni rog napunile raznim plodovima. U mnogobižačkim obredima koze su korištene kao žrtvene životinje. Tako su Zevsu prinošene ove žrtve jer je navo-dno njegova supruga Nera najradije jela kozije meso. Zevsova kćer, boginja lova Artemida je bila smatrana gospodaricom div-ljih životinja i drveća, kao i zaštitnicom podmlatka divljači. Spo-menik Amateji je napravljen po naređenju francuske kraljice 1787. godine za potrebe kraljevske mljekare u Rambujeu (Rambouillet). Autor spomenika je Francuz Pierre Julien (1731–1804).

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 261

Slika P2-1. Amalteja i jupiterova koza (Izvor: http://www.summagallicana.it). Hermesov sin, bog stada i pastira Pana kojeg je rodila nimfa Penelopa kao dvo-rogo dijete sa kozijim nogama i jarećom bradom. Zevsov najmlađi sin Dionis ro-đen je navodno kao rogato dijete i često se preobraćao u jarca. Na pronađenim vazama iz tog vremena Dionis je uvijek predstavljen sa peharom, vinovom lo-

zom i grožđem u rukama, a kraj njega su uvijek njegove svete životinje jarac i bik. U skandinavskim zemljama koze su bile ne-poznate kao divlje životinje, ali su ipak jedno sazviježđe nazvali divojarac. Ideja spajanja koze sa božanstvima potječe još iz drevnih vremena. Diodor od Sicilije spomenuo je kozu koja je vodila stanov-nike grada Delfa u centar Zemlje odakle su izbili plameni, odatle po-tječe poznati Oracle. Ništa manji značaj u odnosu na koze kao životinje nisu imali i proi-zvodi od koza. Kozije mlijeko i meso se konzumira po cjelome Medi-teranskom području već hiljadama godina. Mlijeko koze i kvalitet kozijeg mesa su bili poznati Jevrejima, kao što je spomenuto u biblij-skoj knjizi Postanka. U Egiptu, faraon Tutankamon je naredio da se 22 tube njegovog omiljenog kozijeg sira stave u njegovu grobnicu, ne samo kako bi on mogao da ga jede dok putuje na drugi svijet, ne-go da bi ga mogao ponuditi kao dar bogovima. Koža koze se koristila na razne načine, npr. za umotavanje mrtvih, za pravljenje pergamenta (Egipat), kao i za pravljenje odjeće. Koža koze je postala i standard za transport tekućine (npr. vode, mlijeka, vina...) u zemljama gdje se te tekućine prenose iz udaljenih mjesta ili na velikoj toploti. Za vrijeme molitve, neki su Rimljani i Sirijci nosili sukno od dlake, koji su se zvali cilicum, a napravljeni su od kozije dlake. Rani kršćani

============================================================


su, također, koristili slično sukno od kozije dlake. Koze su u velikom broju uzgajane za tu svrhu, najpoznatija je bila vrsta u Ciliciji koja je imala najdužu dlaku. Redovnici i danas nose takvu odjeću. Dlahka ili kostrijet je utkivana i pravljena je različita garderoba, uk-ljučujući grubo platno koje su nosili ribari i moreplovci, pravljeni su pokrivači za konje, šatori, vreće i torbe, a čak je kostrijet korištena za punjenje jastuka. Još i danas se prave ogrtači za ovčare ili čuvare ko-za koji ih griju tokom zime. U kasnom grčko-rimskom svijetu, uzgoj koza je zadržao svoju važ-nost. Ustvari, ogromno i ujedinjeno rimsko carstvo olakšalo je razvoj kozarstva, koje je preživio i u kasnijim stoljećima, većinom u tzv. Is-točnom Rimskom Carstvu (Bizantija). Značaj koze u opstanku naro-da zapadne Evrope tokom srednjeg vijeka u vrijeme velike gladi je vrijedno pažnje. Godine 1554. kralj Čarls V u Evropu je uvezao An-goru, vrstu koze uobičajnu za Bliski Istok još od vremena Mojsija (prije 3.300 godina). Tok događaja povezanih sa ovom jedinstvenom životinjom nije lah-ko pratiti, zbog nedostatka određujućih podataka. Ipak nije joj izgu-bljen svaki trag. Historija pokazuje da su se često koze vodile na brodovima ranih istraživača Novog Svijeta (Kolumbo, 15. vijek) ili kasnije Okeanije (Kuk, 18. vijek), kao izvor svježeg mlijeka. Prekretnica za Evropu u uzgoju koza je bio 18. vijek. Od tri osnovne vrste poznate širom svijeta (evropska, azijska i afrička), uzgojene su različite pasmine (npr. u Francuskoj: Alpska i Pirinejska. Krajem 18. vijeka u Francuskoj je zabilježena populacija koza koja je brojala 3.500.000 grla. Vrijednost kozijeg mlijeka je priznata iako je postojala prijetnja zbog toga što veliki dio kozije populacije lutao bez nadzora šumama, što je izazivalo mnoge probleme. Preduzete su preventiv-ne mjere, što je dovelo do pokolja životinja ako bi ih se uhvatilo kako uzrokuju štetu. U 19. vijeku zapažene su promjene u socijalnoj strukturi i metodama proizvodnje. Specijalizirana proizvodnja zamjenila je tradicionalni

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 263

uzgoj biljaka i životinja, a intenzivna proizvodnja bila je organizira-na tako da može nahraniti urbanu populaciju stanovništva u grado-va koji su vrtoglavo rasli. Farme muznih krava su bile formirane, a koze su marginalizirane u siromašnija područja, gdje je njihova ulo-ga ograničena na snabdjevanje ruralnih zajednica mlijekom i đubri-vom za oranice. Međutim, u ranim 40-im 19. stoljeća pad cijene vu-ne, zbog velikih količina vune koja je uvožena iz južne hemisfere, natjerala je frustrirane uzgajivače ovaca širom svijeta da se okrenu uzgoju koza. Ipak se uzgajivače koza smatralo najnižim stepenom na društvenoj ljestvici, gdje su i ostali dugo vremena. Najveća depresija u povjesti industrije vune počela je u kasnim 20-im 20. stoljeća, što je ponovo doprinijelo oživljavanju sektora uzgoja koza (npr. Moher i kašmir). Značajna redukcija kozije populacije u Evropi dogodila se sredinom 20. vijeka, zahvaljujući značajnoj prim-jena strogih zakona protiv koza, koje se smatralo prijetnjom za oko-linu. Iako je populacija koza bila znatno reducirana tokom 20. vijeka, po-kazalo se da je to bilo vrijeme stapanja starih ideja, vjerovanja sa no-vom tehnologijom, promjenjenim konceptima uzgoja i načinom mo-dernog života. To je stvorilo drugačije uvjete, perspektive i orijenta-cije koje su nagovijestile dinamičniju fazu poslovanja u pravcu ras-prostranjivanja populacije koza. 1. Koza u kineskom horoskopu Kineski horoskop je predstavljen sa dvanaest životinja među kojima i koza ima svoje mjesto. Prema ovom horoskopu znaku koze pripa-daju ljudi koji su rođeni 1931., 1943., 1955., 1967., 1979., 1991., 2003. i 2015. godine. Koze, prema ovom horoskopu, predstavljaju ljude koji su dobri domaćini, predstavljaju toplinu, dosljednost, mir i prosperi-tet. Vole udobnost vlastitog doma. Kada je posao u pitanju oni imaju tendenciju da izbjegavaju liderske položaje i oni radije prihvataju da budu članovi tima.

============================================================


Koze pridaju veliku važnost svom izgledu. Njihov imidž igra veliku ulogu u njihovoj osobnosti. Jako su druželjubive. U ljubavi su vrlo nesigurne i imaju potrebu biti voljene. Romantične dileme vrlo du-boko utječu na njih. Također, su sramežljive, izbjegavaju sukobe i obično su na strani općeg mišljenja. Vrlo su neodlučne ali su obično vrlo kreativne i sklone umjetničkoj karijeri. Pozitivne osobine ljudi u znaku koza su kreativnost, velikodušnost, nježnost, intuitivnost i skromnost. A negativne osobine su neodgovornost, uznemirenost, lijenost, samosažaljivost, kapricioznost, neodlučnost i nesigurnost. 2. Koza u judaizmu, kršćanstvu i hrišćanstvu Koza se mnogo puta spominje u Bibliji. U Novom zavjetu Isus pove-zuje njegove istinske sljedbenike sa ovcama a koze lažnim sljedbeni-cima. Kozija kostrijet se tokom egzodusa koristila za pravljenje šato-ra (Egzodus 25,4). Po židovskoj tradiciji smatra se čistom životinjom i žrtvuje se sa velikim poštovanjem. Tako na Yom Kippur festivalu u povodu Dana pomirenja, koza ima značajnu religijsku ulogu. Oda-biru se dvije koze od kojih se jedna žrtvuje, a drugoj se dozvoli da pobjegne u pustinju kao simbolično nošenje s njom grijeha zajednice. Iz ovoga dolazi riječ „žrtveni jarac”. Prema krišćanskoj vjeri Bog koristi kozu da simbolizira zlo u mno-gim slučajevima u Bibliji. U Zahariju 10:3 (KJV) On kaže da će koza biti kažnjena. U Mateju 25:31-46 Krist komparira ovce i koze i govori o njegovom povratku i presuđivanju narodima. U 33. stihu On je re-kao: „On (Krist) postavit će ovce na njegovu desnu ruku, a jarce na lijevu.” Ovcama je potom dao život vječni, a jarci su bačeni u ognje-no jezero. Što je to kod koza što uzrokuje da ih Bog koristiti u takvom negativ-nom svjetlu? Koze imaju mnogo kvaliteta. One su inteligentne, osjet-ljive razigrane, individualne, umiljate. Sa druge strane, koze su kap-riciozne, nagle i nepredvidive, vole da lutaju. Kada su na ispaši, nas-toje pojesti ono što im nije dozvoljeno. Koze nisu nikada zadovoljne onim što imaju. Ograde koje zadržavaju ovce, goveda, konje obično

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 265

neće zadržati koze. One nisu socijalna bića i nemaju izraženo tzv. „društveno ponašanje”, odnosno ne preferiraju boravak u skupini. Krišćani kozu personificiraju sa nepredvidljivim ljudima, onima koji misle da su vrijednijih od drugih ljudi, onih koji misle da su iznad svih ili onih koji rade određene stvari na svoju ruku. Na ovom mjestu citiramo stihove koji pominju kozu i njene prozvo-de, a koje smo uspjeli sakupiti, kako slijedi: Postanak (Šarić)/Glava 15.9 Gospod mu reče: „Donesi mi junicu od tri godine, kozu od tri godine, ovna od tri godine, grlicu i mla-doga goluba!” Postanak (Šarić)/Glava 27:9 „Otiđi k stadu i donesi mi odanle dva lijepa jareta, a ja ću od njih prirediti tečno jelo ocu tvojemu, kako on to voli.” Druga knjiga ljetopisa (Šarić)/Glava 17:11 „Filisteji su donosili Jošafatu darove i srebro kao danak. I Arapi su mu dogonili stoke po sedam tisuća i sedam stotina ovnova i po sedam tisuća i sedam stotina jaraca.” Druga knjiga ljetopisa (Šarić)/Glava 35.7 „Josija dade ljudima iz naroda sitne stoke, naime janjaca i jarića - sve za žrtve Pashalne svima nazočnima, na broj trideset tisuća - usto tri tisuće goveda, to sve od kraljevskoga posjeda.” Druga knjiga ljetopisa (Šarić)/Glava 35.8 „I vrhovni činovnici njegovi dadoše dragovoljno darova narodu, svećenicima i Leviti-ma. Tako su darovali Hilkija, Zaharija i Jehiel, predstojnici hrama Božjega, svećenicima za žrtve Pashalne dvije tisuće i šest stotina janjaca i tri stotine goveda.” Druga knjiga ljetopisa (Šarić)/Glava 35.9 „Konanija i braća nje-gova Šemaja i Netanel, nadalje Hašabja, Jehiel i Jozabad, predstoj-nici Levita, dadoše Levitima za žrtve Pashalne dar od pet tisuća janjaca i pet stotina goveda.” Mudre izreke (Šarić)/Glava 27.23 „Pazi na ovce svoje i staraj se za stada svoja!” Mudre izreke (Šarić)/Glava 27.26 „Tada ti janjci daju odjeću i jarci kupovnu cijenu za njivu.” Mudre izreke (Šarić)/Glava 27.27 „I puno ima mlijeka kozijega tebi i kući tvojoj za hranu i za prehranu tvojim sluškinjama.”

============================================================


Prva Samuelova knjiga (Šarić)/Glava 19:13 „Mikala uze kip, met-nu ga u postelju, prekri mu glavu pleterom od kozije dlake i pokri ga pokrivačem.” Prva Samuelova knjiga (Šarić)/Glava 25:2 „U Maonu živio je čov-jek, koji je svoje imanje imao u Karmelu. Čovjek je bio vrlo bogat. Posjedovao je tri tisuće ovaca i tisuću koza. On je upravo bio u Karmelu zaposlen striženjem ovaca.” Izlazak (Šarić)/Glava 12:5 „Janje ima da bude bez pogrješke, muš-ko, od godine dana; smijete uzeti janje od ovaca ili od koza.” Izlazak (Šarić)/Glava 23.19 „Najbolje od prvina polja svojega imaš donijeti u kuću Gospoda, Boga svojega. Ne kuhaj jareta u mlijeku matere njegove.” Izlazak (Šarić)/Glava 26.7 „Onda napravi zavjese od kostrijeti za pokrov nad Šatorom. Upotrijebi za to jedanaest zavjesa.” Izlazak (Šarić)/Glava 35.6 „Modri i crveni skerlet, grimiz, fini lan i kostrijet;” Izlazak (Šarić)/Glava 35.7 „Koze ovnujske crveno obojene, kože od jazavca i drvo akacije;” Izlazak (Šarić)/Glava 35.23 „I svi, koji su imali modrog i crvenog skerleta, grimiza, finoga lana, kostrijeti, koža ovnujskih crveno o-bojenih i koža od jazavca, pridonesoše.” Izlazak (Šarić)/Glava 35.26 „Druge žene, koje se osjećale potaknu-te na to svojom umjetničkom vještinom, prele su kostrijet.” Izlazak (Šarić)/Glava 36.14 „Onda napravi zavjese od kostrijeti za pokrov nad Šatorom; jedanaest zavjesa napravi za to.” Levitski zakonik (Šarić)/Glava 22.27 „Goveče ili ovca ili jare, kad se omladi, ima ostati sedam dana kod matere svoje. Od osmoga dana i dalje bit će ugodno primljeno od Gospoda, ako mu se pri-nese kao žrtva ognjena.” Pjesma nad pjesmama (Šarić)/Glava 4:1 „Zaručnik: Kako si lijepa, prijateljice moja, kako si lijepa! Oči su tvoje kao golubice, ispod koprene svijetle. Kosa ti je kao stado koza, što silaze gore gileads-ke.” Psalam (Šarić) 104:18 „Gore visoke pripadaju divokozama, pećine su zaklon jazavcima.” Ponovljeni zakon (Šarić)/Glava 14:4 „Ovo su životinje, koje smije-te jesti: goveče, ovca, koza,”

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 267

Ponovljeni zakon (Šarić)/Glava 32.14 „Maslo od krava, mlijeko od ovaca, pretilinu od janjaca i ovnova, od bašanskh volova i jaraca, i srce od najslađe pšenice, i pio krv od grožđa, vino iskričavo.” Evanđelje po Mateju / Glava 25. 32. „Svi će se narodi pred njim skupiti. On će ih razlučiti jedne od drugih, kao što pastir razlučuje ovce od jaraca.” 33. „Postavit će ovce s desne sebi, jarce s lijeve sebi.” 3. Koza i druge životinje u Islamu U Časnom Kur'anu su spomenute mnoge životinje poput krava, komarica, muha, mrava, pčela, zmija, deva (kamila), pasa, vrana, slonova, pauka, lava, skakavaca, vuka, ptica, konja, mazgi, magara-ca, itd.. Šest sura (poglavlja) u Kur'anu imaju nazive po životinjama: Al-Baqara (krava), An-Naml (mravi), Al-Fil (slonovi), An-nahl (pče-la), Al-ankabut (pauk). 3.1. Ambijent pustinje koju naseljavaju Arapi i značenje riječi „ma'ize” Različitosti ambijenta životne sredine na Zemlji sa sobom donose i određene osobenosti i specifičnosti, stoga nam je Uzvišeni iz Svoje neizmjerne milosti stvorio prilagodivu floru i faunu koja se lahko adaptira na pojedine uvjete života. Primjera radi, spomenut ćemo kaktuse i kamile, koje su vjerniku pokazatelj milosti i mudrosti Boži-je. U Časnome Kur'anu Svevišnji poziva ljude da pogledaju u kamile kako su stvorene, jer je u stvaranju njihovom pouka za razumom obdarene. Uzvišeni kaže: „Pa zašto oni ne pogledaju kamile - kako su stvorene.” (El-Gašija, 17) One životinje koje obitavaju u ovakim uvjetima za život, gdje su temperature tokom dana jako visoke, a tokom noći se spuštaju ispod nule i gdje vlada jedna opća oskudnost za vodom moraju biti jako izdržljive i snažne.

============================================================


Da bi smo bolje upoznali koze i njihove osobenosti prvo ćemo mor-fološki analizirati riječ „koza” koja u arapskom jeziku dolazi od gla-gola معز „ma'ize” koji između ostalog znači „biti jak ili izdržljiv”. Dakle, samo ime koje su Arapi nadjenuli kozi govori nam da se radi o jakoj i izdržljivoj životinji. Arapi, također, muškoj djeci nadijevaju ime Ma'iz što je particip aktivni istog glagola i ukazuje na jaku i sna-žnu osobu. Stoga nije nikakvo čudo što je uzgoj koza značajno zas-tupljen kod Arapa. Pustinjsko rastinje kao i brdoviti reljef je ambijent u kome se koze dobro snalaze. U arapskom jeziku još ćemo naći iz-vedenice ovoga glagola gdje se koza naziva mi'az što je zbirna ime-nica, odnosno, ime vrste. Čak su Arapi i u svojoj poeziji znali spo-minjati koze u različitim kontekstima. Jedan pjesnik je napisao:

„Molili smo se s njima dok su drugi pohitali za puštenim kravama i kozama”.

3.2. Odnos islama prema životinjama Humani odnos prema životinjama i općenito svim živim bićima za-uzima posebno mjesto u islamu. Mnogo je ajeta (rečenica) u Kur'anu Časnome koji nas poučavaju i podsjećaju na mudrost i svrhovitost njihovog stvaranja. Životinje su oduvijek bile neodvojivi segment ljudskoga života, tako da se kroz historiju čovječiji život teško mo-gao i zamisliti bez involviranja životinja. Možemo slobodno primije-titi da se sa nastankom modernog doba i industrijalizacijom ovaj odnos nije bitno promijenio. Čovjek i dalje od njihove vune, kostrije-ti i kože pravi odjevne predmete i prostirke, konzumira njihovo me-so i mlijeko u ishrani, koristi ih kao vjerne saputnike na terenima gdje zakaže moderna mehanizacija i uzgaja neke od njih radi ukrasa i ljepote. Upravo Časni Kur'an nam govori o ovoj svrhovotosti u sljedećem ajetu(rečenici): „Vi od njih koristi imate i vi na njima za vas važne potrebe ostvarujete – i na njima i na lađama vi se vozite.” (El-Gafir, 80) Iz citiranog ajeta jasno se vidi da iza stvaranja svake životinje postoji mudrost i svrhovitost, u tom smislu možemo razumjeti zašto je uz-gajanje i konzumiranje određenih životinja muslimanima zabranje-

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 269

no. Jer jednostavno nisu sve životinje stvorene da bi se jelo njihovo meso: „Allah je za vas stvorio životinje, da na nekima jašete, a da neke je-dete”. (El-Gafir, 80) Neke od životinja u Kur'anu Časnom se nazivaju حمولة hamuleh od-nosno one koje se koriste za prenos i transport tereta (krave, kamile i sl.) i one koje se nazivaju فرشا ferš odnosno životinje od čije kože, vune i kostrijeti se prave razne prostirke i odjevni predmeti (ovce i koze), što nam još jednom ukazuje na svrhovitost njihovog postojanja. Prilikom klanja životinja koje su dozvoljene za jesti islam nalaže krajnje human i etički odnos što se danas prepoznaje kao halal standardi. Allahov poslanik Muhammed s.a.v.s. je rekao: „Uistinu je Allah propisao dobročinstvo u svim stvarima pa kada ubijate činite to na najhumaniji način, kada koljete činite to na najljepši način, neka neko od vas dobro naoštri nož i neka olakša životinji koja se kolje.” (Hadis bilježi Muslim) Islam strogo zabranjuje ubijanje životinja ako iz toga ne proizlazi ni-kakva svrha niti korist, u tom smislu vjerovjesnik Muhammed s.a.v.s. kaže: „Ko ubije vrapca bez ikakva razloga (zarad zabave), zagraktat će na Sudnjemu danu: Gospodaru taj me čovjek ubio bez ikakva razloga! Nije me ubio ni iz kakve koristi.” (Hadis bilježi En-Nesai i Ibn Hibban) Islam nalaže krajnje poštovanje prema svemu što je živo, jer sva živa bića su djelo Božije i Njegovo vlasništo, stoga čovjek nema pravo prisvajati sebi ono što nije njegovo, pogotovo ako to ima za posljedi-cu narušavanje harmonije i sklada koje je Svemogući uspostavio. „Božiji Poslanik je prokleo svakoga ko ono što ima dušu uzme za metu.” (Hadis bilježe Buharija i Muslim) Islam se temelji na dva izvora: Kur'anu - Božijoj objavi i na Sunnetu (praksi) Božijeg poslanika Muhammeda s.a.v.s., stoga ćemo vidjeti u kojem se kontekstu spominje koza u njima.

============================================================


3.3. Koza u Kur'anu Koza se u Časnome Kur'anu spominje samo jednom i to u skupini ajeta (rečenica) koji govore o životinjama čije meso je dozvoljeno muslimanima konzumirati. „Jedite dio onoga čime vas Allah opskrbljuje, a ne slijedite šejtanove kora-ke, jer vam je on pravi neprijatelj i to osam vrsta: par ovaca i par koza – Reci: „Da li je On zabranio mužjake ili ženke ili ono što se nalazi u utro-bama ženki?” Kažite mi, i dokažite, ako je istina to što govorite –i par kamila i par goveda, - Reci: „Da li je On zabranio mužjake ili ženke ili ono što se nalazi u utrobama ženki? Da li ste vi bili prisutni kad vam je Allah to propisao?” – Ima li onda nepravednijeg od onoga koji, ne znajući istinu, izmišlja laži o Allahu da bi ljude u zabludu doveo. Allah sigurno neće ukazati na pravi put ljudima koji su nepravedni.” (El-En'am 142-144) Kur'an Časni je knjiga upute koja nekada stvari opisuje detaljno dok je nekada kur'anski govor općenit. Tako da možemo naći mnogo aje-ta (rečenica) koji tretiraju životinje i stoku, iz kojih mi crpimo nepre-sušne pouke i mudrosti. Svevišnji kaže: Vi imate pouku i u stoci: „Mi vam dajemo da iz utroba njenih mlijeko čisto pijete, koje nastaje od grizina u buragu i od krvi – ukusno onima koji ga piju.” (En-Nahl, 66) „Allah vam daje da u kućama svojim stanujete i daje vam od koža stoke šatore koje lahko nosite kad na put idete i kad konačite, a od vune njihove i dlake njihove i kostrijeti njihove prostirku i korisne stvari, sve dok se ne istrošite.” (En-Nahl, 80)

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 271

3.4. Odnos Poslanika Muhammeda s.a.v.s.prema životinjama Poslanik Muhammed s.a.v.s. je uvijek iskazivao veliku naklonost, poštovanje i ljubav prema životinjama. Onaj ko bude proučavao ži-vot Božijeg poslanika Muhammeda s.a.v.s. uvidjet će da je on uisti-nu bio Božija milost svim stvorenjima, njegov odnos prema drugim ljudima, prema članovima njegove čestite porodice, njegov odnos prema životinjama i biljkama uvijek je bio ispunjen milošću. Uzviše-ni Allah kaže: „Mi smo te uistinu poslali kao milost svim svjetovima.” (El-Enbija', 107) Poslanik, a.s., nije bio vegetarijanac, ali nam hadisi jasno pokazuju da je bio krajnje osjećajan zbog patnje životinja u toj mjeri da je osje-ćao mučninu u stomaku. Zato je savjetovao upotrebu oštrih noževa i dobre metode koja će omogućiti životinji da brzo i sa što manje boli umre. Također, savjetovao je da se životinje ne kolju na oči drugih životinja i da se noževi ne oštre ispred njih: jer je to isto kao da se ži-votinja „dva puta kolje”. Takvu praksu je jako osudio i nazvao je „gadnom”. Ibn Abbas prenosi kako je jednom Poslanik vidio čovjeka kako oštri nož nakon što je već povalio ovcu koju je trebao zaklati, Poslanik ga je ukorio rekavši mu: „Zar hoćeš da je ubiješ više puta? Zašto nisi naoš-trio nož prije nego si je povalio na zemlju.” (Hadis prenosi El-Hakim) Koza se u Poslanikovim hadisima (govoru), spominje kao životinja koju je dozvoljeno žrtvovati na Hadžijski bajram kao Kurban oživ-ljavajući tako uspomenu na oca vjerovjesnika Ibrahima a.s. (Abra-hama) i njegovu predanost Bogu i Božijim zapovjedima.

============================================================


LLiitteerraattuurraa:: • Hrvatska biskupska konferencija, Biblija[citirano 17.12.2009]. Dostupno na:

http://www.hbk.hr/biblija/ • Ibn Abbas Abdullah: Tefsir. Prijevod Derviš Tači i sur., Izdavač: Libris - Sa-

rajevo, 2007. • Korkut B.: Kur'an s prijevodom značenja na bosanski jezik. Prijevod, Štam-

pano pod nadzorom Odjeljenja za izdavačku i distributivnu djelatnost Mini-starstva za islamska pitanja, vakufe i misionarstvo u Rijadu, Kraljevina Sau-dijska Arabija. S.604, 1998.

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 273

PRILOG 3. Kozorozi Prema nekim autorima kozorozi su podvrste bezoar koze (Capra aegagrus aegagrus), ili kako je zovu „divlje koza”, su svi kozorozi, dok prema drugim autorima kozorozi (C. ibex) su posebna vrsta. Kozorog je ime dobio od latinskog naziva „ibex” – kozorog. Dokazi o ranom uzgoju kozoroga nalaze se u radovima objavljenim nakon arheoloških istraživanja posebno na Bliskom Istoku i mediteranskoj regiji. Naprimjer, iskopine kostiju iz Minoan Kretu kod Knososa, po-tvrđuju uzgoj ovih kozoroga još prije 3800 godina. Otprilike iz istog perioda potječe i zlatni nakit sa likom kozoroga pronađen na arheo-loškim lokalitetima Akrotiri i na Santorini koji se danas nalaze u Grčkoj. Iz perioda željeznog doba potječu crteži kozoroga otkrivenih u arheološkom lokalitetu Aq Kupruku u Afganistanu koji ilustriraju pripitomljene kozoroge ili lov na kozoroge. Pojedini kozorozi imaju i svoje podvrste, ali u ovom udžbeniku neće biti opisane. Odlika odraslih mužjaka su zakrivljeni rogovi koji sa prednje strane imaju poprečni greben. Kozorog se može naći u Ev-ropi, Aziji, Sjevernoj i Istočnoj Africi. Imaju širok raspon visine do grebena i tjelesne mase, a neke podvrste mogu doživjeti blizu 20 go-dina. Kada je u pitanju spolni domorfizam mužjaci su veći i teži od ženki, a najuočljivija razlika između mužjaka i ženki je u veličini ro-gova koji su znatno veći kod mužjaka. Rogovi kozoroga počinju ras-ti u vrijeme spolne zrelosti i nastavljaju rasti cijeli život. Alpski ibex – kozorog (Capra ibex - Linnaeus, 1758) Njihovo stanište čine planinski masivi Alpa. Mužjaci imaju visinu do grebena 70-94 cm, tjelesnu masu 40-120 kg te dužinu trupa 75-170 cm. Ženke su značajno sitnije od mužjaka. Osim veličine, mužjaci se razlikuju od ženki i po njihovim izraženim bradama. Što je mužjak stariji to mu je brada duža i bujnija. I mužjaci i ženke ovog kozoroga imaju velike zakrivljene rogove, iako su kod mužjaka znatno duži i mogu narasti do impresivne dužine od jednog metra. Rogovima se

============================================================


koriste u odbrani od predatora poput vukova, medvjeda i šakala. Jarad su često plijen velikih ptica grabežljivica, poput orlova. Tokom ljeta imaju smeđe-sivu boju kostrijeti dok u zimskim mjesecima ona poprima tamnosmeđu boju. Kozorozi su isključivo biljojedi i njihovu hranu čine razne trave, mahovina, cvijeće, razne vrste grmova i lišće. Ako su im lišće drveća i mlade grančice izvan dosega propinju se na stražnjim nogama kako bi doprli do njih. Hrane se tokom kasnih po-slijepodnevnih i večernjih sati na visokim strmim liticama postepeno silazeći ka livadama na nižim nadmorskim visinama. Ostatak dana provode na strmim liticama i brežuljcima. Tokom ljeta idu na više nadmorske visine zbog izbjegavanja grabežljivaca koji ne nastanjuju tako visoke terene. Zimu provode na nižim nadmorskim visinama gdje lakše mogu pronaći hranu. Zbog potrebe da piju vodu svakih nekoliko dana, kozorozi ljeti traže prebivalište u blizini pouzdanih izvora vode. Ako osjete blizinu predatora, nastoje pobjeći na strme litice. Mužjaci su često tokom ljeta zajedno u skupini sa mladim mu-žjacima dok u kasnu jesen tokom sezone parenja mužjaci obično ži-ve samotnjačkim životom u potrazi za stadima ženki. Tokom uzgoj-ne sezone, česte su ritualne borbe mužjaka u nastojanju utvrđivanja prava na parenje sa dostupnim ženkama. Uprkos činjenici da imaju velike rogove mužjaci se rijetko međusobno ozlijeđuju tokom ovih rituala. Nakon začeća i perioda gravidnosti koji traje oko 180 dana, ženke donose na svijet jedno jare dok se bližnjenje rijetko događa. Jarenje je najčešće u maju. Ova koza je dugo vremena bila smatrana mističnom životinjom jer su gotovo svi njezini dijelovi tijela i njihov izmet smatrani ljekovitim ili su služile kao sirovina za „magične ot-rove”. Početkom 19. vijeka alpski ibexi su gotovo izumrli. Zahvaljujući naporima malih skupina šumara u Italiji posljednje preostale životinje u Gran Paradiso su bile zaštićene zakonom done-šenim 1816. godine. Godine 1854. Victor Emmanuel II, kao kralj Itali-je, ove životinje je stavio pod njegovu ličnu zaštitu. Procjenjuje se da ih danas slobodno u prirodi egzistira oko 30.000 grla.

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 275

Slika P3-1. Alpski ibex - Capra ibex (Izvor: http://en. Wiki pedi-a.org/wiki/Capra_ibex).

Sibirski ibex – kozorog (Capra sibirica - Pallas, 1776) Sibirski ibex je vrsta kozoroga koji živi u Centralnoj i Sjevernoj Aziji. Jedno vrijeme se smatralo da predstavlja podvrstu alpskog kozoro-ga. Skeleti ovog kozoroga su pronađeni u Afganistanu, Kini, Indiji, Kazahstanu, Kirgistanu, Mongoliji, Pakistanu i Rusiji. Visina do gre-bena pojedinih primjeraka ovih kozoroga individualno varira od 67 do 110 cm kao i tjelesna masa od 35 do 130 kg. Opća boja kostrijeti je svjetlosmeđa do žuta dok zreli mužjaci poprimaju tamnosmeđu bo-ju sa bijelim područjima. Oba spola imaju bradu i rogove s tim da su kod ženki rogovi manji, a u spolno zrelih mužjaka rogovi mogu na-rasti do dužine od 130 cm. Period gravidnosti traje 155-180 dana, a obično ojare jedno, ponekad dva ili čak tri jareta. Spolnu zrelost dos-tižu u dobi od 1,5 do 2 godine. Prosječna životna dob iznosi oko 16 godina. Obično žive na planinama sa visokom nadmorskom visi-nom (oko 5.000 m/n.v.), a ponekad i iznad zone vegetacije. Tokom teških zimskih mjeseci za preživljavanje spuštaju se na niže nadmorske visine u potrazi za hranom kopajući snijeg prednjim no-gama kako bi došli do vegetacije. Njegovi glavni predatori su vuk, snježni leopard i smeđi medvjed, a mlada jarad su često plijen risa, lisice ili orla.

============================================================


Slika P3-2. Mužjak azijskog ili sibirskog ibexa - Capra sibirica (Foto: B. Huffman, 2000.). U ovu skupinu spada i himalajski ibex (C. s. hemalayanus). Himalajski ko-zorog živi u jednom od naj-zabačenijih dijelova svijeta, u planinskom regionu Karako-

rama, zapadnih Himalaja i Hindukušu. Ovaj kozorog još od prahis-torijskog doba predstavlja izvor hrane za opstanak stanovnika ove doline. Danas je ovo ugrožena podvrsta koja živi i u nacionalnom parku Khunjerab u sjevernom dijelu Pakistana koji je pod supervizi-jom WWF-a. Slobodno u prirodi žive na nadmorskim visinama od 3.000 do 3.500 metara.

Slika P3-3. Ženka azijskog ili sibirskog ibexa - Capra sibirica (Foto: B. Huffman, 2000.).

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 277

Kri-kri ibex (Capra aegagrus creticus - Schinz, 1838) Neki ga zovu i kritska koza, agrimi ili kritski kozorog i smatra se podvrstom divlje koze. Kri-kri pripada skupini velikih papkara koji danas slobodno žive u prirodi na ostrvu Kritu (Grčka) i tri mala os-trva Dia, Thodorou i Agii Pandes. Ovaj kozorog izgleda impresivno sa svojom svijetlosmeđom bojom kostrijeti i tamnijom bradom oko vrata. Ona ima dva roga savijena unazad. U prirodi, oni su plašljivi i tokom dana se često mogu vidjeti u hladovini kako odmaraju. Izbje-gavajući turiste mogu veoma brzo pobjeći na sigurnu udaljenost ili se lahko uspeti na veoma strme hridi odnosno stijene. Smatralo se je da ovaj kozorog nije autohton na Kritu i da je uvezen u vrijeme Mi-nonske civilizacije. Ipak, njegovi skeleti nisu pronađeni nigdje drugo pa je potvrđeno da je endemičan na Kritu. Njihov broj je bio mnogo veći u davna vremena i egzistirao je u cjelom egejskom regionu. Međutim, njihov broj je opao na oko 200 grla šezdesetih godina pro-šlog vijeka, jer bio brojčano desetkovan izlovljavanjem u vrijeme njemačke okupacije tokom Drugog svjetskog rata. Ugroženost ovih životinja je bio jedan od razloga da područje samarijskih vrleti pos-tane nacionalnim parkom u ranim 60-im godinama 20. stoljeća.

Slika P3-4. Kri-kri ili kritska divlja koza (Izvor: http://en. wikipedia.org/wiki/Kri-kri). Danas ih ima samo oko 2000 životinja na otoku i smatraju se ugroženom ži-votinjskom vrstom. Na nji-hovu brojnost utječu nedo-

voljni pašnjački kapaciteti i bolesti. Lov na ove životinje je strogo za-branjen. Arheološkim iskopavanjima je pronađeno nekoliko crteža ovih životinja. Na otoku se mužjaci često nazivaju 'agrimi', što u pri-jevodu znači 'divljaci', dok se naziv 'sanada' koristi za ženska grla. Kri-kri je simbol ostrva Krita i ova životinja se u današnje vrijeme

============================================================


maksimalno eksploatira kao turistička atrakcija, iako je mali broj tu-rista, pa čak i mještana, imao priliku vidjeti ovu životinju. Španski ibexi (Capra pyrenaica) Iberijski ili španski ibex (Capra pyrenaica) je vrsta kozoroga koji egzis-tira kroz četiri podvrste: pirinejski ibex - C. p. pyrenaica - Schinz, 1838; zapadnošpanski ibex - C. p. Victoriae - Cabrera, 1911; južnoisto-čni španski ibex - C. p. hispanica Schimper, 1848; portugalski ibex - C. p. Lusitanica - Schlegel, (1872.). Dvije od ovih podvrsta još uvijek eg-zistiraju na Iberijskom poluotoku dok su druge dvije izumrle. Por-tugalska podvrsta (C. p. Lusitanica) je izumrla 1892. godine, a pirinej-ska podvrsta (C. p. pyrenaica ) je zvanično izumrla 6. januara 2000. godine.

Slika P3-5. Portugalski ibex - C. Pyrenaica lusitanica – Schlegel, 1872. (Izvor:http: //en.wikipedia. org/wiki/ Capra_pyrenaica_ lusitanica).

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 279

Slika P3-6. Portugalski ibex -Cabrera, 1914. (Izvor:http://en. wikipedia. org /wiki/Capra_pyrenaica_lusitanica).

Slika P3-7. Pirinejski ibex - Capra pyrenaica pirinaica - Schinz, 1838. (Iz-vor: http://en.wikipedia.org/ wiki/ Capra_pyrenaica_ pirinaica).

Kavkaski ibex – tur (Capra caucasica - Güldenstaedt and Pallas, 1783.) Postoje dvije opisane podvrste ovog kozoroga i to kuban tur ili sre-dnje kavkaski tur (C. caucasica caucasica) i zapadno kavkaski tur (C. caucasica dinniki or C. caucasica severtzovi), ali u naučnim krugovima i danas su upitni nazivi za ove podvrste. Pogrešni sinonimi za po-dvrste Capra caucasica su dinniki, raddei i severtzovi. Zapadno kavkaski tur obitava u ograničenom planinskom prostoru zapadnog Kavkaza i to samo na višim nadmorskim visinama regio-na. Oni se nalaze između Chugush planine i rijeke Baksan dužine oko 300 km. Širina ovog područja na nekim mjestima iznosi 15, a na

============================================================


rijetkim mjestima 30 km, što rezultira sa samo 4.500 km2 staništa. Osamdesetih godina prošlog vijeka bilo ih je oko 12.000, dok je danas populacija procjenjena na oko 5.000–6.000 grla. Ovo je krupna koza sa prilično sličnim morfometrijskim mjerama kao kod sibirskog kozoroga (C. sibirica). Mužjaci su krupniji i teži od ženki i razlikuju se od njih i po većoj dužini rogova. Visina do gre-bena odraslih koza je oko jedan metar i dosežu tjelesnu masu od oko 65 kg. Ove koze imaju krupan, ali uzak trup i kratke noge. Bo-ja kostrijeti je kestenjasta sa tamnožutom bojom nogu. Rogovi su zakrivljeni unatrag. Kod mužjaka su rogovi dužine oko 70 cm dok su kod ženki znatno kraći (do 30 cm). Jedan rog mužjaka može te-žiti oko 1,8 kg. Žive na planinskim nepristupačnim terenima na nadmorskoj visini između 800 i 4.000 metara. Hrane se uglavnom travom i lišćem. Najčešći predatori su vuk i ris. Obično se hrane noću i u rano jutro dok dan provode na zaklonjenim mjestima. Mužjaci postaju seksualno aktivni tek u dobi od četiri do pet godi-na. Ženke postaju spolno zrele u drugoj godini, ali se najčešće pare po prvi put u trećoj godini života. Fiziološki postoji mogućnost donošenja na svijet jaradi svake godine, ali se u slobodnoj prirodi to ne dešava. Dužina gravidnosti traje 150-160 dana i obično je se-zona jarenja tokom mjeseca maja i juna. Ojare najčešće jedno do dvoje jaradi. Nakon desetog dana dobi jarad već počinju konzumi-rati biljnu hranu. Jarad doje u prosjeku tri do četiri mjeseca. Mak-simalna životna dob iznosi oko 16 godina. Ženke žive u stadima od oko deset grla zajedno sa jaradi, a mužjaci žive kao samotnjaci.

Slika P3-8. Kavkaski ibex - Capra caucasica (Foto: B. Huf-fman, 2001.).

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 281

Slika P3-9. Distribucija zapadno kavkaskog tura (Izvor: Weinberg P.J., 2004.).

Nubijski ibex (Capra nubiana - F. Cuvier, 1825) Nastanjuju kamenite pustinjske planine sjeveroistočne Afrike odno-sno Egipat i Sudan, zatim Izrael, sjeverne dijelove Saudijske Arabije i Oman. Nubijski ibex je klasificiran kao ugrožena vrsta životinja od strane IUCN (1996.) sa procjenjenom populacijom od oko 1.200 grla (1986.). Od svih kozoroga najbliskiji je etiopskom kozorogu. Relativ-no je manji u odnosu na druge kozoroge. Dužina tijela se kreće od 105 do 125 cm, visina do grabena od 65 do 75 cm, a tjelesna masa od 25 do 70 kg. Njegova kostrijet je pješčano-svjetlo-smeđe boje sa svjet-lijim stražnji djelom trupa. Donji dijelovi nogu su gotovo bijele boje dok je rep tamniji. Mužjaci imaju tamne fleke na prednjim nogama i jednu na zadnjem dijelu leđa, kao i tamnu bradu. Tokom mjeseca oktobra mijenja im se boja na vratu, grudnom košu, ramenima, gor-njim dijelovima nogu dok fleke poprimaju tamnosmeđu do gotovo crnu boju. Rogovi rastu prvo ka gore zatim se savijaju unatrag i na krajevima rastu prema tlu. Iako su rogovi tipični za oba spola mno-go su veći kod mužjaka. Rogovi mužjaka mogu narasti i do 120 cm i imaju 24-36 kruga na vanjskoj strani rogova. Mnogo su tanji i kraći rogovi kod ženki, tj. narastu do 35 cm. Period gravidnosti traje oko 5 mjeseci. Koza ojari jedno do dvoje jaradi koja se odbiju od dojenja u dobi od 3 mjeseca. Spolnu zrelost dostižu u dobi od 2 do 3 godine. Sezona parenja je u mjesecu oktobru, a sezona jaranja u martu. Ako

============================================================


ne izgube život od predatora ili neke ozljede mogu doživjeti i do 17 godina.

Slika P3-10. Jarac nubijskog ibexa - C. i. nubiana (Foto: B. Huffman, 2002.). Za razliku od većine pustinjskih živo-tinja, nubijski kozorog ima potrebu piti vodu gotovo svakodnevno. Svjet-la, glatka i sjajna kostrijet omogućava refleksiju sunčevih zraka što im omo-gućava da ostanu aktivne tokom cje-log dana, čak i za vrijeme vrućih ljet-nih popodneva. Tokom ljetnih noći spavaju na visokim preglednim padi-

nama što im omogućava dobar pregled terena i brzi bijeg u slučaju opasnosti od predatora. Tokom zimskih hladnih noći, pronalaze skloništa na različitim mjestima poput špilja i prirodnih nadstrešni-ca.

Slika P3-11. Koza nubijskog ibexa - C. i. nubiana (Foto: B. Huffman, 2000.). Nubijski kozorog iako ima skoro vo-dootpornu dlaku. Ne voli kišu, pa za vrijeme kišnih padavina traži zaklon. Žive u jednospolnim stadima gdje ja-rad ostaju sa ženkama sve dok ne na-pune tri godine. Njihovi predatori su leopardi i orlovi.

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 283

Slika P3-12. Distribucija nubij-skog kozoroga (Izvor: Shackleton D.M., 1997.).

Walia ili Etiopski Ibex (Capra walie - Rüppell, 1835.) Ove životinje imaju čokoladnokestenjastu boju kostrijeti, sivkastos-među boju njuške i svjetlosivu boju oko očiju i nogu. Trbuh je bijele i crne boje, a bijela boja se proteže sve do nogu. Ženke imaju manji tjelesni format i svjetliju boju kostrijeti. Mužjaci imaju vrlo velike rogove koji su uvijeni unatrag i dosežu dužinu do 110 cm. Odlikuje ih crna boja brade. Rogovi kod ženki su znatno kraći. Walia kozorog egzistira na strmim stjenovitim hridima na nadmorskoj visini između 2.500 i 4.500 m. Stanište im je planin-ska šuma i planinski pašnjaci. Njihova ishrana uključuje grmlje, tra-vu, lišajeve i druge biljke. Najaktivniji su ujutro i navečer, a ostatak dana provode sunčajući se na planinskim stjenovitim grebenima. Mužjaci žive u skupinama kao i ženke u zajednici sa svojim po-dmlatkom. Spolno zreli postaju u dobi od jedne godine. Sezona pa-renja je od marta do maja. Za mogućnost parenja sa ženkama muž-jaci se bore nevjerovatnom snagom koristeći svoje rogove. Graviditet traje od 150 do 165 dana. Ovu vrstu kozoroga moguće je pronaći samo u sjevernim planinama Etiopije. Godine 1963. populacija je brojala samo 150 do 200 grla, ali danas im je broj povećan na oko 500 životinja. Sve do nedavno bili su masovno lovljeni zbog mesa i ro-gova kao lovačkih trofeja. Gubitak habitata je još jedan od glavnih prijetnji ovoj vrsti.

============================================================


Slika P3-13. Mužjak Walia ili etiopskog Ibexa - Capra walie (Izvor: http://en. wikipedia.org/ wiki/Walia_Ibex).

Slika P3-14. Ženka walia ili etio-pskog ibexa - Capra walie (Izvor: http://en. wikipedia.org/wiki/ Walia_Ibex). Izgradnja cesta, također, fra-gmentira njihova staništa. Osnivanje Semien Nacional-nog parka 1969. godine po-

moglo je očuvanju populacije. Međutim, i dalje su neophodne doda-tne konzervacijske mjere zaštite. Planinska američka koza (Oreamnos americanus - de Blainville, 1816) U ovom prilogu ne možemo da ne spomenemo planinsku američku kozu ili „Rocky Mountain goat” koja toksonomski spada u familiju Bovida, subfamiliju Oreamnos, ali se ne ubraja u subfamiliju Capra. Ipak prema habitusu, načinu života i fiziološkim osobinama dobila je ime „planinska koza”. Ime je dobila na osnovu grčke riječi „oros”, koja u genitivu glasi „oreos” i grčke riječi „amnos”, što znači planina i latinskim sufiksom „-anus” riječi „america”. Latinski sufiks označava pripadnost nečemu. Karakteriše je kratka bijela vunolika ljetna dlaka koju u zimskom periodu zamjeni žučkasto gusto krzno. Tokom pro-

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 285

ljeća, tokom linjanja, odnosno mijenjanja zimskog krzna u ljetnu vu-noliku dlaku ove koze izledaju neugledno. Slabo izraženi greben na vratu u kombinaciji sa tankim slojem mehkih dlaka čine da izgleda kao da imaju grbu. Brada na podbratku je prisutna kod oba spola. Trup im je sličan medvjeđem koje nose mišićave noge koje se zavr-šavaju specifičnim papcima prilagođenim planinskom terenu. Crne oči i crna boja njuške su u izrazitom kontrastu sa bijelom glavom.

Slika P3-15. Planinska američka koza sa ostaci-ma zimskog krzna na bokovima (Izvor: http://en. wikipedia.org /wiki/Mountain_goat). Oba spola imaju crne, blago savijene rogove

koji mogu narasti u dužinu do 25 cm. Dužina trupa se kreće u ras-ponu od 140 do 155 cm, visina do grebena 80 do 90 cm, a tjelesna masa odraslih jedinki od 56 do 69 kg. Pare se u periodu od novem-bra do januara. Graviditet traje 175 do 180 dana i na svijet dolazi je-dno, a rijetko dvoje mladunaca. Mladunčad je već u dobi od sedam dana sposobna pratiti majku sa kojom žive u stadu sve do dolaska nove mladunčadi na svijet. Period dojenja se završava u dobi mla-dunčadi od 3 mjeseca. Spolna dozrelost nastupa u dobi od oko 30 mjeseci, a ako ne postanu žrtva predatora mogu doživjeti i do 18 godina. Planinska koza je najaktivnija u rano jutro i kasno poslijepodne, a nastavlja pasti i tokom cijele noći. Njeno 24-satno kretanje se svodi na krug od nekoliko stotina metara. Tokom odmora u plitkim pla-ninskim terenskim depresijama koristi prednje noge za kopanje te-rena u potrazi za solju.

============================================================


Slika P3-16. Planinska američka koza (Izvor: http: //en.wikipedia.org/wiki/Mountain_goat). Tokom toplih ljetnih mjeseci žive u manjim skupinama od najviše četiri grla, dok su od-rasli mužjaci uglavnom sa-motnjaci. Tokom zimskih

mjeseci žive zajedno formirajući velika stada. Ovu kozu karakteriše velika brzina pri trčanju uzbrdo uz sposobnost izvođenja dugih skokova, tako da može savladati i do 450 metara uzbrdice za samo 20 sekundi.

Slika P3-17. Planinska američka ko-za sa ljetnom dlakom (Izvor: http://en. wikipedia. org/wiki/ Mo-untain_goat). Obitava u prosjeku na površini od 23 km2, dok je tokom zime njihov habitat mnogo manji. Gu-stoća naseljenosti ovih koza je u širokom rasponu od 1-2 grla do 14 grla po km2. Stanište ovih ko-

za su planinski regioni zapadne Kanade i sjeverozapadni dijelovi Sjedinjenih Američkih Država. Rijetke borbe među rivalskim mužja-cima mogu biti vrlo nasilne i ne rijetko završavajući borbu ozbiljnim povredama ili smrću jednog od mužjaka. U ovim borbama nastoje rogove zabiti u bokove protivnika ili u druga mehka tkiva. Njihovi predatori su kuguari i mrki medvjedi. Američka planinska koza trenutno nije u kategoriji ugroženih životinja.

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 287

Slika P3-18. Distribucija planinske američke planinske koze (Izvor: http: //en.wikipedia.org/wiki/Rocky_Mountains).

============================================================


LLiitteerraattuurraa:: • Foto: Planinska američka koza [citirano 18.11.2009.] Dostupno na: http://en.

wikipedia.org /wiki/Mountain_goat • Foto: Distribucija planinske američke planinske koze [citirano 18.11.2009.] Dos-

tupno na: http: //en.wikipedia.org/wiki/Rocky_Mountains • Foto: Mužjak i ženka walia ili etiopskog ibexa - Capra walie [citirano 19.11.2009.]

Dostupno na: http://en. wikipedia.org/wiki/ Walia_Ibex • Foto: Pirinejski ibex - Capra pyrenaica pirinaica [citirano 19.11.2009.] Dostupno

na: http://en.wikipedia.org.wiki/ Capra_pyrenaica_ pirinaica • Foto: Portugalski ibex -Cabrera [citirano 19.11.2009.] Dostupno na: http://en.

wikipedia. org /wiki/Capra_pyrenaica_lusitanica • Foto: Kri-kri ili kritska divlja koza [citirano 19.11.2009.] Dostupno na: http://en.

wikipedia.org/ wiki/Kri-kri • Foto: Alpski ibex - Capra ibex [citirano 18.11.2009.] Dostupno na: http://en.Wiki

pedia.org/wiki/Capra_ibex • Foto: Amaltea i jupiterova koza [citirano 23.12.2009.] Dostupno na:

http://www.summagallicana.it/lessico/a/Amaltea.htm • Geist V.: Rocky Mountain goats (Genus Oreamnos). In Grzimek's Encyclopedia of

Mammals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp. 497-505, 1990.

• Hess, R.: Siberian ibex (Capra ibex sibirica). In Grzimek's Encyclopedia of Mam-mals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp.527-528, 1990.

• Heptner V. G., Nasimovich A. A., Bannikov A. G.: Kuban Tur (Capra caucasica). In Mammals of the Soviet Union. By Heptner V. G., Nasimovich A. A., Bannikov A. G . New York: E.J. Brill. pp. 816-826, 838-859, 1989.

• Mendelssohn H.: Nubian ibex (Capra ibex nubiana). In Grzimek's Encyclopedia of Mammals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp. 525-527, 1990.

• Nowak, R. M. [editor]. Walker's Mammals of the World (Fifth Edition). Baltimo-re: The Johns Hopkins University Press. 1991.

• The Canadian Federation of Humane Societies, Wild Relatives. [citirano 13.08.2009.] Dostupno na: http://www.cfhs.ca/Animals&Us/AU2000-2/wild. htm, (June 2001)

• Weinberg, P. J. 2004. West Caucasian tur, biology, status and taxonomy. Presen-ted at the 2nd International Conference on the Alpine ibex. XIXth Meeting of the Alpine Ibex Evropean Specialist Group (GSE-AIESG). 2 December 2004.

• Wilson, D. E., and D. M. Reeder [editors]. 1993. Mammal Species of the World (Second Edition). Washington: Smithsonian Institution Press. Available online at http://nmnhwww.si.edu/msw/

• www.ultimateungulate.com by Brent Huffman, Artiodactyla - Subfamily Capri-nae [citirano 16.02.2010.] Dostupno na: http://www.ultimateungula-te.com/Artiodactyla/Capra_sibirica.html

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 289

PRILOG 4. Obrasci ocjenjivačkih listi za mlade jarčeve iz per-formans testa (Izvor: http://www. hzpss.hr). Obrazac PT 1 – JARČEVI

PRIJAVA JARČEVA ZA PERFORMANCE TEST

Performance testom prati se rast i razvitak odabrane muške jaradi do spolne zre-losti. Na osnovi podataka vlastite proizvodnosti (rasta, prirasta, konformacije i tipa) kao i na temelju podataka o roditeljima za bitna svojstva (proizvodni podaci, plod-nost, podrijetlo) vrši se odabir mladih jarčeva za daljnji uzgoj. Odabranu mušku jarad iz planskog parenja nužno je vagati u dobi od 105 dana s dopuštenim odstupanjem od 14 dana (91-119. dan). Pored tjelesne mase iz koje će se izračunati dnevni prirast, komisijski će biti ocje-njena njihova vanjština. Na temelju ovih pokazatelja (podrijetlo, podaci o prirastu, ocjena vanjštine) mladi jarčevi će se rangirati po klasama (od 1. do 4.). Jarčevi 4. klase bit će izlučeni iz uzgoja. Prilikom vaganja odabrane muške jaradi u dobi od 105 dana (91-119) obvez-no je prisustvo djelatnika područne stočarske službe. UZGAJIVAČ ORGANIZACIJA POGON STOČARSKA SLUŽBA

ŽIVOTNI BROJ JARCA

__________________________ HB OCA

__________________________ PASMINA

_________________________ ŽIVOTNI BROJ MAJKE

__________________________ DATUM ROĐENJA PORODNA MASA DATUM VAGANJA TJELESNA MASA NA DAN VAGANJA

Mjesto i datum: Za stočarsku službu: Uzgajivač:

============================================================


Obrazac PT 2 – JARČEVI

OCJENJIVAČKA LISTA ZA MLADE JARČEVE IZ PERFORMANCE TESTA U FIELD UVJETIMA - ZA MESNE PASMINE KOZA -

(burska)

IME I PREZIME UZGAJIVAČA SELEKCIJSKA SLUŽBA ŽIVOTNI BROJ GRLA PASMINA ORGANIZACIJA POGON

1. PODACI O PODRIJETLU PLODNOST MAJKE (od 1-20 bodova) UKUPNO

2. PODACI O PRIRASTU U PERFORMANCE TESTU PORODNA TEŽINA TEŽINA 105-og DANA UKUPAN PRIRAST DO 105-og DANA PROSJEČNI DNEVNI PRIRAST OCJENA (od 1-30 bodova)

3. OCJENA VANJŠTINE UKUPAN DOJAM 1–10 GLAVA 1–5 VRAT 1–5 PREDNJI DIO TIJELA 1–6 SREDNJI DIO TIJELA 1–6 STRAŽNJI DIO TIJELA 1–6 NOGE 1–5 TESTISI 1–2 UKUPNO

UKUPAN BROJ BODOVA (1+2+3) KLASA JARCA 1. KLASA (OD 91-100 BODOVA) 2. KLASA (OD 81-90 BODOVA) 3. KLASA (OD 65-80 BODOVA) 4. KLASA (MANJE OD 65 BODOVA – IZLUČENJE) DATUM OCJENE: Potpis predsjednika Povjerenstva za ocjenu

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 291

Obrazac PT 2 – JARČEVI

OCJENJIVAČKA LISTA ZA MLADE JARČEVE IZ PERFORMANCE TESTA U FIELD UVJETIMA

- ZA MLIJEČNE PASMINE KOZA- (alpina, sanska, srnasta)

IME I PREZIME UZGAJIVAČA SELEKCIJSKA SLUŽBA ŽIVOTNI BROJ GRLA

PASMINA ORGANIZACIJA

POGON 1. PODACI O PODRIJETLU

PLODNOST MAJKE (od 1-20 bodova) MLIJEČNOST MAJKE (od 1-10 bodova)

UKUPNO 2. PODACI O PRIRASTU U PERFORMANCE TESTU

PORODNA TEŽINA TEŽINA 105-og DANA

UKUPAN PRIRAST DO 105-og DANA PROSJEČNI DNEVNI PRIRAST

OCJENA (od 1-30 bodova) 3. OCJENA VANJŠTINE

UKUPAN DOJAM 1–10 GLAVA 1–5 VRAT 1–5

PREDNJI DIO TIJELA 1–6 SREDNJI DIO TIJELA 1–6 STRAŽNJI DIO TIJELA 1–6

NOGE 1–5 TESTISI 1–2 UKUPNO

UKUPAN BROJ BODOVA (1+2+3) KLASA JARCA 1. KLASA (OD 91-100 BODOVA) 2. KLASA (OD 81-90 BODOVA) 3. KLASA (OD 65-80 BODOVA) 4. KLASA (MANJE OD 65 BODOVA – IZLUČENJE) DATUM OCJENE: Potpis predsjednika Povjerenstva za ocjenu

============================================================


PRILOG 5. Primjeri kozarnika otvorenog, poluotvorenog i zat-vorenog tipa (Izvor: Jovanović i sar., 2007.).

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 293

============================================================


PRILOG 6. Primjer kozarnika za 150 koza (Izvor: www. hzpss.hr).

================================================= Prilozi ===

=== Uzgoj koza ============================================= 295

PRILOG 7. Tlocrti staja za 8 koza i njihovu jarad (sa locira-njem ležišta postrano i sa lociranjem ležišta u centralnom dijelu staje) (Izvor: Bugarski Đ. i Šakić V., 2001.).

============================================================


KRATKE BIOGRAFIJE AUTORA Prof. dr. Vedad Šakić, rođen je u Sarajevu 1963. godine. Diplomirao je

na Veterinarskom fakultetu u Sarajevu 1989. godine. Magistrirao je

2000. godine, a doktorirao 2005. godine. U zvanju je vanrednog profe-

sora na predmetu „Stočarstvo sa biostatistikom” i zamjenik je rukovo-

dioca postdiplomskog studija smjera „Ekološko stočarstvo” na matič-

nom Fakultetu. Sudjelovao je kao voditelj projekta ili istraživač u više

domaćih i međunarodnih projekata. Objavio je šezdeset i jedan (61) na-

učni i stručni rad iz oblasti stočarstva i higijene i tehnologije namirnica

animalnog porijekla. Do sada je bio voditelj i član istraživačkog tima

većeg broja znanstveno-istraživačkih projekata. Član je uređivačkog

odbora Journal of Uludag University, Faculty of Veterinary Medicine i

Journal of Istanbul University, Faculty of Veterinary Medicine. Osim

ovog udžbenika, autor je ili kooautor šest stručnih knjiga i univerzitets-

kih udžbenika kao i jedne monografije. Mentor je dva magistarska rada

i član više Komisija pri izradi magistarskih i doktorskih disertacija.

========================================== Biografije autora ===

=== Uzgoj koza ============================================= 297

Prof. dr. Velija Katica, rođen je u Sarajevu 1953. godine. Diplomirao,

magistarski rad i doktorsku disertaciju odbranio na Veterinarskom fa-

kultetu Univerziteta u Sarajevu. Trenutno je zaposlen na Zavodu za

zootehniku i peradarstvo, kao šef Katedre za stočarstvo i šef Katedre za

fakultativni predmet „Kinologija”. Autor je i koator 68 objavljenih nau-

čnih i stručnih radova na domaćim i međunarodnim kongresima, sim-

pozijima, savjetovanjima, seminarima kao i drugim znanstvenim sku-

povima. znanstveno-istraživačkim projektima u zemlji i inozemstvu.

Također, autor je ili koautor jednog stručnog priručnika, jedne stručne

knjige, jedne monografije i četiri univerzitetska udžbenika. Svoju aktiv-

nost je usmjerio i u stručnim i drugim društvenim asocijacijama. Tako je

član: Vijeća Kongresa Bošnjačkih Intelektualaca, Predsjednišva Konjič-

kog saveza BiH, Udruženja poljoprivrednika BiH, Savjeta za poljopriv-

redu i prehrambenu industriju Kantona Sarajevo, Predsjedništva udru-

ženja veterinara BiH.

============================================================


Prof. dr. Jasmin Ferizbegović, rođen je 1954. godine u Tuzli, gdje je

završio Osnovnu školu i Gimnaziju. Diplomirao je na Veterinarskom

fakultetu, Univerziteta u Sarajevu, 1978. godine, te stekao zvanje dip-

lomiranog veterinara. Dobitnik je najvećeg priznanja Zlatna značka U-

niverziteta Fonda Hasan Brkić za prosjek ocjena odličan tokom svih pet

godina studija. Postdiplomski studij Smjer: Fiziologija i patologija ra-

zmnažanja domaćih životinja je odslušao i završio na Veterinarskom

fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Magistarski rad odbranio je 1990.

godine i stekao zvanje magistra veterinarskih nauka. Doktorsku diser-

taciju odbranio je 1995. godine na Veterinarskom fakultetu Univerziteta

u Sarajevu, te stekao zvanje doktora veterinarskih nauka iz oblasti: fizi-

ologija i patologija razmnažanja domaćih životinja. Predsjednik je „Ve-

terinarske Komore F/BiH”, redovni je profesor je na PMF Univerziteta

u Tuzli, uža naučna oblast „Biosistematika i morfologija životinja”, nas-

tavni predmet Fiziologija životinja i uporedna fiziologija životinja. Ta-

kođer, direktor je JP Veterinarske stanice Tuzla. Sudjelovao je kao vodi-

telj projekta ili istraživač u više domaćih i međunarodnih projekata. U

dosadašnjem periodu objavio je sedamdeset četiri (74) naučna i stručna

rada, četiri projekta, dvije knjige, jednu monografiju, šest puta je bio

mentor prilikom izrade magistarskih i doktorskih radova.

uzgoj koza

Documents