1

Ο Αλέξανδρος Αργυρίου για τον Τάκη Παπατσώνη

Αλέξανδρος Αργυρίου Τάκης Παπατσώνης Γαβριηλίδης Αθήνα 2009

Η παρουσίαση αφορά στον πρόσφατο τόmicroο του Αλέξανδρου Αργυρίου

για τον Τάκη Παπατσώνη Από τη συγκεκριmicroένη έκδοση προέρχονται και

τα αποσπάσmicroατα που ανθολογούνται εδώ

Η ανθολόγηση χωρίζεται σε δύο microέρη Το πρώτο περιλαmicroβάνει

microακροσκοπικές παρατηρήσεις και προβληmicroατισmicroούς του κριτικού

αποκλειστικά πάνω στην ποίηση του Τάκη Παπατσώνη Το δεύτερο

microέρος συγκροτείται από τους προβληmicroατισmicroούς του Αργυρίου microε

αφορmicroή το έργο του Παπατσώνη για το φαινόmicroενο της λογοτεχνίας εν

γένει έχουmicroε να κάνουmicroε δηλαδή microε παρεκβάσεις οι οποίες

παρουσιάζουν ενδιαφέρον λόγω του ευρύτερου προβληmicroατισmicroού που

γεννούν αφενός δείχνοντας αφετέρου όψεις του θεωρητικού Αργυρίου

∆ιευκρινίζεται πως η παρούσα επιλογή των αποσπασmicroάτων γίνεται microε

πνεύmicroα αφαιρετικό προσφέρεται για microία πρώτη επαφή του αναγνώστη

microε την ποίηση του Παπατσώνη δίνει κάποιους άξονες -ερεθίσmicroατα για

σκέψη περισσότερο- πάνω στην ποίηση και την ποιητική του συνολικά

και δεν εστιάζει σε συγκεκριmicroένα ποιήmicroατα Στην ίδια κατεύθυνση

άλλωστε κινείται και ο Αργυρίου ο οποίος δηλώνει πως η microικροσκοπική

microελέτη του έργου του ποιητή βρίσκεται όχι microόνο εκτός των προθέσεων

αλλά και των δυνατοτήτων του (και έχει ιδιαίτερη σηmicroασία αυτό όταν

λέγεται από έναν τόσο οξυδερκή microελετητή της νεοελληνικής

λογοτεχνίας) Ωστόσο νύξεις πάνω σε ορισmicroένα καίριας σηmicroασίας

ποιήmicroατα γίνονται στον τόmicroο και ο επίδοξος microελετητής microπορεί να βρει

2

στο τέλος του και έναν κατάλογο microε αφιερώmicroατα που έγιναν στο

λογοτέχνη (όλα microετά το θάνατό του)

Ο τόmicroος συγκροτείται από 4 αναδηmicroοσιευmicroένες οmicroιλίες του

Αργυρίου οι οποίες έγιναν το 1984 (222 292 73 143) από την

Εταιρεία Σπουδών Σχολή Μωραΐτη για να τιmicroηθούν τα 50 χρόνια από

την πρώτη έκδοση της Εκλογής Αrsquo του Τάκη Παπατσώνη Στοιχεία

προφορικότητας διατηρούνται στην ανθολόγηση (κάποιοι δισταγmicroοί ndashόχι

απαραίτητα στιγmicroιαίοιndash που microέσω της αυθόρmicroητης εκφοράς τους

αποτελούν δείκτη της πρώτης ανταπόκρισης του laquoκαλοπροαίρετου

επαρκούς αναγνώστηraquo απέναντι στο έργο του ποιητή στρέφοντας

συνεπώς το ενδιαφέρον του microελετητή σε κοmicroβικά σηmicroεία) καθώς

χρωmicroατίζουν την εντύπωση που δίνεται κάθε φορά και ζωντανεύουν (όσο

είναι κάτι τέτοιο εφικτό) την προσωπικότητα του κριτικού Όπου υπάρχει

πλαγιογράφηση είναι της έκδοσης (στις σελίδες της τελευταίας

αναφέρονται και οι αριθmicroοί σε παρένθεση)

Α΄

Για την ποίηση του Παπατσώνη

Ο Αργυρίου υποστηρίζει πως το έργο του Παπατσώνη έχει οικοδοmicroηθεί

laquomicroε πρώτης τάξεως υλικάraquo (16) εφόσον microέσα από αυτό προβληmicroατίζει

το microελετητή του πάνω στο φαινόmicroενο της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας

γενικά

Ο κριτικός microάς δίνει πρώτα ορισmicroένα απαραίτητα βιογραφικά

στοιχεία για τον ποιητή αναφέρει έντυπα microε τα οποία συνεργάστηκε

ανθολογίες (της εποχής του) στις οποίες περιλήφθηκε microεταφράσεις του

(microετέφρασε πρώτος την Έρηmicroη Χώρα του Έλιοτ και αποσπάσmicroατα από το

έργο του Τζέιmicroς Τζόυς αλλά και τον Κλήρο του microεσηmicroεριού του Κλωντέλ

3

την Ανάβαση του Σαιν-Τζων Περς τον Ταmicroερλάνο του Έντγκαρ Άλλαν

Πόε τρία ποιήmicroατα του Αραγκόν) microελέτες για συγκεκριmicroένους ποιητές

(microεταξύ άλλων για το Ναπολέοντα Λαπαθιώτη τον Αλέξανδρο

Παπαδιαmicroάντη τον Αλαφροΐσκιωτο του Άγγελου Σικελιανού) και δοκίmicroια

κριτικής και αισθητικής βασισmicroένος στην πεποίθηση πως microέσα από αυτά

microπορούmicroε να δούmicroε τους συγγραφείς στους οποίους laquoβρίσκει παρηγοριά

το πνεύmicroα τουraquo και συνεπώς να εξαγάγουmicroε microε ασφάλεια

συmicroπεράσmicroατα για τις προθέσεις και την ποιητική του

∆εν παραλείπει ακόmicroη να σταθεί στη διένεξη του Παπατσώνη microε

το Σεφέρη και τον παραγκωνισmicroό του πρώτου από τον κύκλο που

περιέβαλλε τον δεύτερο (και αποτελούσε τον κανόνα της εποχής) για να

καταλήξει πως και αυτή διαδραmicroάτισε σηmicroαντικό ρόλο στη microειωmicroένη του

πρόσληψη (για το περιεχόmicroενο της διαmicroάχης παρατίθενται αποσπάσmicroατα

από το άρθρο του ποιητή laquoΜύθος και Ιστορίαraquo 80-84)

Σε γενικές γραmicromicroές ο Παπατσώνης αισθάνεται να ξεmicroακραίνει από

το Σεφέρη γιατί ενώ ο δεύτερος προτίmicroησε την ασφάλεια που

προσφέρουν οι περιπλανήσεις στα εθνικά ορθόδοξα ζητήmicroατα εκείνος

ανοίχτηκε στην περιπέτεια του ταξιδιού ανάmicroεσα στην παλιά και νέα

Ρώmicroη (παραδέχεται ωστόσο πως ο Σεφέρης γνώρισε την ξενιτειά

αντίθετα microε αυτόν microετριάζοντας την κατά τrsquo άλλα αφοριστική κρίση του)

Ο κριτικός σχολιάζοντας το εν λόγω κείmicroενο και εκφράζοντας τις

αmicroφιβολίες του για τη συmicroβιβαστική κίνηση του ποιητή microας δείχνει πως

οδηγήθηκε σε αυτήν από ανάγκη

Η microειωmicroένη δηmicroοτικότητα του Παπατσώνη ωστόσο οφείλεται

κατά τον Αργυρίου στην πραγmicroατικότητα σε δύο κυρίως παραmicroέτρους η

πρώτη αφορά στον προδροmicroικό όπως υποστηρίζει χαρακτήρα της

ποίησής του και η δεύτερη στη θεολογική της διάσταση που έρχεται σε

αντίθεση microε τους λυρικούςεικονοκλαστικούς αφενός και

κοινωνιολογικούς αφετέρου προσανατολισmicroούς της εποχής

4

Ο ΠΡΟ∆ΡΟΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

(ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ)

Τον Παπατσώνη δεν τον laquoσήκωσε η εποχή τουraquo microοιάζει να λέει ο

Αργυρίου λόγω της πρώιmicroης νεωτερικότητας της ποίησής του Αυτή

είναι η υπόθεση εργασίας του την οποία επιχειρεί να αποδείξει αφού

δοκιmicroάζει να ορίσει πρώτα τον όρο laquoπροδροmicroικόraquo (microοντέρνο)

Σύmicroφωνα microε προσδιορισmicroό ορισmicroό του Αργυρίου λοιπόν δύο

(τουλάχιστον) είναι τα στοιχεία εκείνα τα οποία διαφοροποιούν τη

νεότερη (ακριβέστερα νεωτερική) ποίηση από την παραδοσιακή α) ο

ελεύθερος στίχος (ανοmicroοιοκατάληκτος και ρυθmicroικός) και β) το βιωmicroατικό

στοιχείο Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστική είναι η υπόθεση ndash

διατυπωmicroένη εmicromicroέσως ως βεβαιότητα- που κάνει ο κριτικός πως η ένταξή

του στο έργο αποτελεί ικανή συνθήκη για να θεωρηθεί αυτό microοντέρνο

Να διευκρινίσουmicroε εδώ πως την αξία του βιώmicroατος την microετρά ο

Αργυρίου microε όρους πρόσληψης ακριβέστερα αληθοφάνειας Γίνεται microία

ιδιαίτερα λεπτή παρατήρηση υπό τη microορφή παρέκβασης στην οποία ο

κριτικός microάς δίνει τους τρόπους microε τους οποίους microεταδίδεται το βίωmicroα

διατηρώντας υψηλό το συγκινησιακό του φορτίο κι επιτρέποντας στον

αναγνώστη να το προσλάβει και να πάρει ορισmicroένη θέση απέναντί του

ώστε microέσα από microια διαδικασία δράσης-αντίδρασης να ταυτιστεί microαζί

του ή να διαφοροποιηθεί από αυτό

Ο Παπατσώνης είναι ο πρώτος που γράφει σε ελεύθερο στίχο (microία

δεκαετία microάλιστα πριν από τους Έλληνες νεωτερικούς) ποίηση

microακροπερίοδη και καλής ποιότητας Ακριβέστερα η πρωτοπορία αυτή

τοποθετείται χρονικά από τον Αργυρίου στο 1920

5

Επιπλέον παίρνοντας ως παράδειγmicroα τα ποιήmicroατα laquoRapina

Sabinarumraquo και laquoBeata Beatrixraquo επισηmicroαίνει πως έχουν έντονο το

στοιχείο της βιωmicroατικότητας έναν τόνο όπως λέει βαθιά εξοmicroολογητικό

Τα ποιήmicroατα αυτά επιλέγονται επίσης για να αποδείξουν αυτό που

ελπίζει και ο Αργυρίου ότι η ποίηση του Παπατσώνη δεν microένει

περίκλειστη (έγκλειστη) στο εκκλησιαστικό της κοινόβιο αλλά συχνά

έχοντας ως σηmicroείο εκκίνησης τη θεολογία περνά στην ερωτική έκσταση

(συναντάmicroε στο έργο του και τις δύο εκδοχές του ερωτισmicroού τη σαρκική

ndashστην laquoΑρπαγή των Σαβίνωνraquondash και την πνευmicroατική ndashστη laquoΜακαρία

Βεατρίκηraquo)

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ KAI H ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ

Η δεύτερη παράmicroετρος που κατά τον Αργυρίου αιτιολογεί ndashχωρίς να

δικαιολογείndash το γεγονός ότι ο ποιητής laquoδεν απέκτησε τη δηmicroοτικότητα

που θα αναλογούσε στο ύψος και το ήθος της προσφοράς τουraquo (40) είναι

η θρησκευτικότητά του

Θρησκευτική ποίηση γράφονταν τότε και από άλλους ποιητές (όχι

ως γενικότερο κίνηmicroα) οι οποίοι ωστόσο κρίθηκαν (ή αποδείχτηκαν)

ελάσσονες και τελικά χάθηκαν Τι είναι αυτό λοιπόν αναρωτιέται ο

κριτικός που διαφοροποιεί την ποίηση του Παπατσώνη και microολονότι

είναι της ίδιας κατηγορίας τη microνηmicroονεύουmicroε

Η θρησκευτικότητα του Παπατσώνη δεν αποβαίνει εις βάρος της

ποίησής του (διαφορετικά δεν υποχωρεί ο ποιητής προς όφελος του

πιστού) εφόσον το έργο του δεν περιορίζεται στην ασφάλεια και την

ευκολία microιας ποιητικής microεταγραφής εκκλησιαστικών χωρίων ούτε έχει

κατrsquo επέκταση στοιχεία δογmicroατικά Ο ποιητής διατηρεί τη ζέση της

οmicroιλίας του και χωρίς να αρνείται τη γήινη καταγωγή του γίνεται

6

κοινωνός της ανθρώπινης microοίρας microέρος της περιπέτειας την οποία και

βιώνει εντός της φθαρτής του υπόστασης και όχι microιλώντας microε

αντικειmicroενική ψυχρότητα από κάποια θέση ισχύος Ενσωmicroατώνοντας στο

έργο του και το στοιχείο της αmicroαρτίας laquoυπερπηδά συχνά την αγγελική

microονοmicroέρεια του καθολικισmicroού και πηγαίνει σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo

έναν παγανισmicroόraquo (18-19) Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως η ποίησή

του δεν περιορίζεται microόνο στα θρησκευτικά συmicroφραζόmicroενα και στην

πνευmicroατική διάσταση του έρωτα στην πλατωνική εκδοχή του αλλά

φτάνει και στη σαρκική του πληρότητα microε τρόπο αβίαστο χωρίς τα

ενοχικά συmicroπλέγmicroατα που συνοδεύουν microια υπεκφεύγουσα συνείδηση

Επιπροσθέτως εκτός της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας ο ίδιος

microελέτησε και ποιητές διαφορετικού δογmicroατικού κύκλου από το δικό του

ενώ δεν στάθηκε αmicroέτοχος σε κρίσιmicroα κοινωνικά ζητήmicroατα (microεταξύ

άλλων στηλίτευσε τη γερmicroανική κατοχή και microνηmicroόνευσε τη δολοφονία

του Κένεντι)

Η θεολογία εποmicroένως δεν λειτουργεί σε αυτόν ως άλλοθι για να

καλύψει ενδεχοmicroένως καλλιτεχνικές του αδυναmicroίες (σε επίπεδο

σύλληψης) αλλά αποτελεί το χώρο στον οποίο προστρέχει το πνεύmicroα του

για να συνοmicroιλήσει microε κάτι πέρα και πάνω από αυτόν ή απλά νrsquo ακουστεί

και να αναπαυτεί Ο Παπατσώνης δεν microιλά για τη θρησκεία γενικά ως

αυθεντία αλλά για τη θρησκεία του

Ενδιαφέρουσα είναι και η σύγκριση που γίνεται ανάmicroεσα στη

θρησκευτικότητα του Παπαδιαmicroάντη και αυτήν του Παπατσώνη Εκεί

έχουmicroε έναν λαϊκό χριστιανισmicroό εδώ λόγιο Ο πρώτος microιλά ως ένας

γνήσια και βαθιά θρησκευόmicroενος πλην όmicroως λαϊκός άνθρωπος Ο

δεύτερος ζητά ερείσmicroατα για τις θεολογικές του ανησυχίες σε θεολογικά

κείmicroενα δηmicroιουργώντας microε αυτό τον τρόπο τον ιδεατό του αναγνώστη

αυτόν που εκτός από τα άλλα θα γνωρίζει και τα laquoΙερά γράmicromicroαταraquo Το

7

ερώτηmicroα παραmicroένει είναι αριστοκρατική microία τέτοια ποίηση Ποιες οι

προθέσεις του ποιητή

Ο Αργυρίου ευελπιστεί πως δεν είναι ελιτίστικη η ποίηση του

Παπατσώνη ούτε περιορισmicroένη αποκλειστικά και microόνο σε θρησκευτικά

συmicroφραζόmicroενα ενώ δεν παραλείπει να τονίσει πως ο ποιητής

αναγνωρίστηκε από δηλωmicroένους άθεους το Νικήτα Ράντο (microέσω του

Έλιοτ) και τον Κώστα Βάρναλη κάτι που οπωσδήποτε δεν στερείται

σηmicroασίας

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ∆ΥΟ ΑΛΛΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη συνέχεια ο Αργυρίου προχωρά σε ένα πιο microικροσκοπικό επίπεδο

κάνοντας νύξεις υπό τη microορφή υπόθεσης για το ρόλο των παρενθέσεων

και των κεφαλαίων αρχικών γραmicromicroάτων στην ποίηση του Παπατσώνη

Στόχος του φαίνεται να είναι η επίρρωση της κεντρικής του θέσης για τον

προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του λογοτέχνη microε την προσθήκη δύο

ακόmicroα στοιχείων νεωτερικότητας

Για τις παρενθέσεις διερωτάται αν λειτουργούν αποστασιοποιητικά

αν δηλαδή φέρνουν microπροστά τον αναγνώστη ζητώντας του να παίξει

ένα ρόλο ενεργητικό κάνοντας τον ίδιο πρωταγωνιστή στη θέση του

ποιητή (ή του υποκειmicroένου-φορέα του ποιητικού λόγου) Παρότι

αποστροφές στον αναγνώστη προϋπάρχουν στην πεζογραφία στην

ποίηση κάτι τέτοιο δεν είναι συνηθισmicroένο πολύ περισσότερο δε όταν

γίνονται microε σκοπό να εξαφανίσουν τον δηmicroιουργό το κατεξοχήν εγωτικό

υποκείmicroενο και να προσδώσουν στο βίωmicroα υπόσταση δραmicroατική

(δραmicroατοποιηmicroένη) να το θέσουν ως ζήτηmicroα

Εξετάζεται επίσης η σηmicroασία των κεφαλαίων που βάζει στην

αρχή ορισmicroένων λέξεων ο ποιητής σε microια ποίηση προορισmicroένη να

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

2

στο τέλος του και έναν κατάλογο microε αφιερώmicroατα που έγιναν στο

λογοτέχνη (όλα microετά το θάνατό του)

Ο τόmicroος συγκροτείται από 4 αναδηmicroοσιευmicroένες οmicroιλίες του

Αργυρίου οι οποίες έγιναν το 1984 (222 292 73 143) από την

Εταιρεία Σπουδών Σχολή Μωραΐτη για να τιmicroηθούν τα 50 χρόνια από

την πρώτη έκδοση της Εκλογής Αrsquo του Τάκη Παπατσώνη Στοιχεία

προφορικότητας διατηρούνται στην ανθολόγηση (κάποιοι δισταγmicroοί ndashόχι

απαραίτητα στιγmicroιαίοιndash που microέσω της αυθόρmicroητης εκφοράς τους

αποτελούν δείκτη της πρώτης ανταπόκρισης του laquoκαλοπροαίρετου

επαρκούς αναγνώστηraquo απέναντι στο έργο του ποιητή στρέφοντας

συνεπώς το ενδιαφέρον του microελετητή σε κοmicroβικά σηmicroεία) καθώς

χρωmicroατίζουν την εντύπωση που δίνεται κάθε φορά και ζωντανεύουν (όσο

είναι κάτι τέτοιο εφικτό) την προσωπικότητα του κριτικού Όπου υπάρχει

πλαγιογράφηση είναι της έκδοσης (στις σελίδες της τελευταίας

αναφέρονται και οι αριθmicroοί σε παρένθεση)

Α΄

Για την ποίηση του Παπατσώνη

Ο Αργυρίου υποστηρίζει πως το έργο του Παπατσώνη έχει οικοδοmicroηθεί

laquomicroε πρώτης τάξεως υλικάraquo (16) εφόσον microέσα από αυτό προβληmicroατίζει

το microελετητή του πάνω στο φαινόmicroενο της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας

γενικά

Ο κριτικός microάς δίνει πρώτα ορισmicroένα απαραίτητα βιογραφικά

στοιχεία για τον ποιητή αναφέρει έντυπα microε τα οποία συνεργάστηκε

ανθολογίες (της εποχής του) στις οποίες περιλήφθηκε microεταφράσεις του

(microετέφρασε πρώτος την Έρηmicroη Χώρα του Έλιοτ και αποσπάσmicroατα από το

έργο του Τζέιmicroς Τζόυς αλλά και τον Κλήρο του microεσηmicroεριού του Κλωντέλ

3

την Ανάβαση του Σαιν-Τζων Περς τον Ταmicroερλάνο του Έντγκαρ Άλλαν

Πόε τρία ποιήmicroατα του Αραγκόν) microελέτες για συγκεκριmicroένους ποιητές

(microεταξύ άλλων για το Ναπολέοντα Λαπαθιώτη τον Αλέξανδρο

Παπαδιαmicroάντη τον Αλαφροΐσκιωτο του Άγγελου Σικελιανού) και δοκίmicroια

κριτικής και αισθητικής βασισmicroένος στην πεποίθηση πως microέσα από αυτά

microπορούmicroε να δούmicroε τους συγγραφείς στους οποίους laquoβρίσκει παρηγοριά

το πνεύmicroα τουraquo και συνεπώς να εξαγάγουmicroε microε ασφάλεια

συmicroπεράσmicroατα για τις προθέσεις και την ποιητική του

∆εν παραλείπει ακόmicroη να σταθεί στη διένεξη του Παπατσώνη microε

το Σεφέρη και τον παραγκωνισmicroό του πρώτου από τον κύκλο που

περιέβαλλε τον δεύτερο (και αποτελούσε τον κανόνα της εποχής) για να

καταλήξει πως και αυτή διαδραmicroάτισε σηmicroαντικό ρόλο στη microειωmicroένη του

πρόσληψη (για το περιεχόmicroενο της διαmicroάχης παρατίθενται αποσπάσmicroατα

από το άρθρο του ποιητή laquoΜύθος και Ιστορίαraquo 80-84)

Σε γενικές γραmicromicroές ο Παπατσώνης αισθάνεται να ξεmicroακραίνει από

το Σεφέρη γιατί ενώ ο δεύτερος προτίmicroησε την ασφάλεια που

προσφέρουν οι περιπλανήσεις στα εθνικά ορθόδοξα ζητήmicroατα εκείνος

ανοίχτηκε στην περιπέτεια του ταξιδιού ανάmicroεσα στην παλιά και νέα

Ρώmicroη (παραδέχεται ωστόσο πως ο Σεφέρης γνώρισε την ξενιτειά

αντίθετα microε αυτόν microετριάζοντας την κατά τrsquo άλλα αφοριστική κρίση του)

Ο κριτικός σχολιάζοντας το εν λόγω κείmicroενο και εκφράζοντας τις

αmicroφιβολίες του για τη συmicroβιβαστική κίνηση του ποιητή microας δείχνει πως

οδηγήθηκε σε αυτήν από ανάγκη

Η microειωmicroένη δηmicroοτικότητα του Παπατσώνη ωστόσο οφείλεται

κατά τον Αργυρίου στην πραγmicroατικότητα σε δύο κυρίως παραmicroέτρους η

πρώτη αφορά στον προδροmicroικό όπως υποστηρίζει χαρακτήρα της

ποίησής του και η δεύτερη στη θεολογική της διάσταση που έρχεται σε

αντίθεση microε τους λυρικούςεικονοκλαστικούς αφενός και

κοινωνιολογικούς αφετέρου προσανατολισmicroούς της εποχής

4

Ο ΠΡΟ∆ΡΟΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

(ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ)

Τον Παπατσώνη δεν τον laquoσήκωσε η εποχή τουraquo microοιάζει να λέει ο

Αργυρίου λόγω της πρώιmicroης νεωτερικότητας της ποίησής του Αυτή

είναι η υπόθεση εργασίας του την οποία επιχειρεί να αποδείξει αφού

δοκιmicroάζει να ορίσει πρώτα τον όρο laquoπροδροmicroικόraquo (microοντέρνο)

Σύmicroφωνα microε προσδιορισmicroό ορισmicroό του Αργυρίου λοιπόν δύο

(τουλάχιστον) είναι τα στοιχεία εκείνα τα οποία διαφοροποιούν τη

νεότερη (ακριβέστερα νεωτερική) ποίηση από την παραδοσιακή α) ο

ελεύθερος στίχος (ανοmicroοιοκατάληκτος και ρυθmicroικός) και β) το βιωmicroατικό

στοιχείο Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστική είναι η υπόθεση ndash

διατυπωmicroένη εmicromicroέσως ως βεβαιότητα- που κάνει ο κριτικός πως η ένταξή

του στο έργο αποτελεί ικανή συνθήκη για να θεωρηθεί αυτό microοντέρνο

Να διευκρινίσουmicroε εδώ πως την αξία του βιώmicroατος την microετρά ο

Αργυρίου microε όρους πρόσληψης ακριβέστερα αληθοφάνειας Γίνεται microία

ιδιαίτερα λεπτή παρατήρηση υπό τη microορφή παρέκβασης στην οποία ο

κριτικός microάς δίνει τους τρόπους microε τους οποίους microεταδίδεται το βίωmicroα

διατηρώντας υψηλό το συγκινησιακό του φορτίο κι επιτρέποντας στον

αναγνώστη να το προσλάβει και να πάρει ορισmicroένη θέση απέναντί του

ώστε microέσα από microια διαδικασία δράσης-αντίδρασης να ταυτιστεί microαζί

του ή να διαφοροποιηθεί από αυτό

Ο Παπατσώνης είναι ο πρώτος που γράφει σε ελεύθερο στίχο (microία

δεκαετία microάλιστα πριν από τους Έλληνες νεωτερικούς) ποίηση

microακροπερίοδη και καλής ποιότητας Ακριβέστερα η πρωτοπορία αυτή

τοποθετείται χρονικά από τον Αργυρίου στο 1920

5

Επιπλέον παίρνοντας ως παράδειγmicroα τα ποιήmicroατα laquoRapina

Sabinarumraquo και laquoBeata Beatrixraquo επισηmicroαίνει πως έχουν έντονο το

στοιχείο της βιωmicroατικότητας έναν τόνο όπως λέει βαθιά εξοmicroολογητικό

Τα ποιήmicroατα αυτά επιλέγονται επίσης για να αποδείξουν αυτό που

ελπίζει και ο Αργυρίου ότι η ποίηση του Παπατσώνη δεν microένει

περίκλειστη (έγκλειστη) στο εκκλησιαστικό της κοινόβιο αλλά συχνά

έχοντας ως σηmicroείο εκκίνησης τη θεολογία περνά στην ερωτική έκσταση

(συναντάmicroε στο έργο του και τις δύο εκδοχές του ερωτισmicroού τη σαρκική

ndashστην laquoΑρπαγή των Σαβίνωνraquondash και την πνευmicroατική ndashστη laquoΜακαρία

Βεατρίκηraquo)

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ KAI H ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ

Η δεύτερη παράmicroετρος που κατά τον Αργυρίου αιτιολογεί ndashχωρίς να

δικαιολογείndash το γεγονός ότι ο ποιητής laquoδεν απέκτησε τη δηmicroοτικότητα

που θα αναλογούσε στο ύψος και το ήθος της προσφοράς τουraquo (40) είναι

η θρησκευτικότητά του

Θρησκευτική ποίηση γράφονταν τότε και από άλλους ποιητές (όχι

ως γενικότερο κίνηmicroα) οι οποίοι ωστόσο κρίθηκαν (ή αποδείχτηκαν)

ελάσσονες και τελικά χάθηκαν Τι είναι αυτό λοιπόν αναρωτιέται ο

κριτικός που διαφοροποιεί την ποίηση του Παπατσώνη και microολονότι

είναι της ίδιας κατηγορίας τη microνηmicroονεύουmicroε

Η θρησκευτικότητα του Παπατσώνη δεν αποβαίνει εις βάρος της

ποίησής του (διαφορετικά δεν υποχωρεί ο ποιητής προς όφελος του

πιστού) εφόσον το έργο του δεν περιορίζεται στην ασφάλεια και την

ευκολία microιας ποιητικής microεταγραφής εκκλησιαστικών χωρίων ούτε έχει

κατrsquo επέκταση στοιχεία δογmicroατικά Ο ποιητής διατηρεί τη ζέση της

οmicroιλίας του και χωρίς να αρνείται τη γήινη καταγωγή του γίνεται

6

κοινωνός της ανθρώπινης microοίρας microέρος της περιπέτειας την οποία και

βιώνει εντός της φθαρτής του υπόστασης και όχι microιλώντας microε

αντικειmicroενική ψυχρότητα από κάποια θέση ισχύος Ενσωmicroατώνοντας στο

έργο του και το στοιχείο της αmicroαρτίας laquoυπερπηδά συχνά την αγγελική

microονοmicroέρεια του καθολικισmicroού και πηγαίνει σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo

έναν παγανισmicroόraquo (18-19) Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως η ποίησή

του δεν περιορίζεται microόνο στα θρησκευτικά συmicroφραζόmicroενα και στην

πνευmicroατική διάσταση του έρωτα στην πλατωνική εκδοχή του αλλά

φτάνει και στη σαρκική του πληρότητα microε τρόπο αβίαστο χωρίς τα

ενοχικά συmicroπλέγmicroατα που συνοδεύουν microια υπεκφεύγουσα συνείδηση

Επιπροσθέτως εκτός της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας ο ίδιος

microελέτησε και ποιητές διαφορετικού δογmicroατικού κύκλου από το δικό του

ενώ δεν στάθηκε αmicroέτοχος σε κρίσιmicroα κοινωνικά ζητήmicroατα (microεταξύ

άλλων στηλίτευσε τη γερmicroανική κατοχή και microνηmicroόνευσε τη δολοφονία

του Κένεντι)

Η θεολογία εποmicroένως δεν λειτουργεί σε αυτόν ως άλλοθι για να

καλύψει ενδεχοmicroένως καλλιτεχνικές του αδυναmicroίες (σε επίπεδο

σύλληψης) αλλά αποτελεί το χώρο στον οποίο προστρέχει το πνεύmicroα του

για να συνοmicroιλήσει microε κάτι πέρα και πάνω από αυτόν ή απλά νrsquo ακουστεί

και να αναπαυτεί Ο Παπατσώνης δεν microιλά για τη θρησκεία γενικά ως

αυθεντία αλλά για τη θρησκεία του

Ενδιαφέρουσα είναι και η σύγκριση που γίνεται ανάmicroεσα στη

θρησκευτικότητα του Παπαδιαmicroάντη και αυτήν του Παπατσώνη Εκεί

έχουmicroε έναν λαϊκό χριστιανισmicroό εδώ λόγιο Ο πρώτος microιλά ως ένας

γνήσια και βαθιά θρησκευόmicroενος πλην όmicroως λαϊκός άνθρωπος Ο

δεύτερος ζητά ερείσmicroατα για τις θεολογικές του ανησυχίες σε θεολογικά

κείmicroενα δηmicroιουργώντας microε αυτό τον τρόπο τον ιδεατό του αναγνώστη

αυτόν που εκτός από τα άλλα θα γνωρίζει και τα laquoΙερά γράmicromicroαταraquo Το

7

ερώτηmicroα παραmicroένει είναι αριστοκρατική microία τέτοια ποίηση Ποιες οι

προθέσεις του ποιητή

Ο Αργυρίου ευελπιστεί πως δεν είναι ελιτίστικη η ποίηση του

Παπατσώνη ούτε περιορισmicroένη αποκλειστικά και microόνο σε θρησκευτικά

συmicroφραζόmicroενα ενώ δεν παραλείπει να τονίσει πως ο ποιητής

αναγνωρίστηκε από δηλωmicroένους άθεους το Νικήτα Ράντο (microέσω του

Έλιοτ) και τον Κώστα Βάρναλη κάτι που οπωσδήποτε δεν στερείται

σηmicroασίας

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ∆ΥΟ ΑΛΛΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη συνέχεια ο Αργυρίου προχωρά σε ένα πιο microικροσκοπικό επίπεδο

κάνοντας νύξεις υπό τη microορφή υπόθεσης για το ρόλο των παρενθέσεων

και των κεφαλαίων αρχικών γραmicromicroάτων στην ποίηση του Παπατσώνη

Στόχος του φαίνεται να είναι η επίρρωση της κεντρικής του θέσης για τον

προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του λογοτέχνη microε την προσθήκη δύο

ακόmicroα στοιχείων νεωτερικότητας

Για τις παρενθέσεις διερωτάται αν λειτουργούν αποστασιοποιητικά

αν δηλαδή φέρνουν microπροστά τον αναγνώστη ζητώντας του να παίξει

ένα ρόλο ενεργητικό κάνοντας τον ίδιο πρωταγωνιστή στη θέση του

ποιητή (ή του υποκειmicroένου-φορέα του ποιητικού λόγου) Παρότι

αποστροφές στον αναγνώστη προϋπάρχουν στην πεζογραφία στην

ποίηση κάτι τέτοιο δεν είναι συνηθισmicroένο πολύ περισσότερο δε όταν

γίνονται microε σκοπό να εξαφανίσουν τον δηmicroιουργό το κατεξοχήν εγωτικό

υποκείmicroενο και να προσδώσουν στο βίωmicroα υπόσταση δραmicroατική

(δραmicroατοποιηmicroένη) να το θέσουν ως ζήτηmicroα

Εξετάζεται επίσης η σηmicroασία των κεφαλαίων που βάζει στην

αρχή ορισmicroένων λέξεων ο ποιητής σε microια ποίηση προορισmicroένη να

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

3

την Ανάβαση του Σαιν-Τζων Περς τον Ταmicroερλάνο του Έντγκαρ Άλλαν

Πόε τρία ποιήmicroατα του Αραγκόν) microελέτες για συγκεκριmicroένους ποιητές

(microεταξύ άλλων για το Ναπολέοντα Λαπαθιώτη τον Αλέξανδρο

Παπαδιαmicroάντη τον Αλαφροΐσκιωτο του Άγγελου Σικελιανού) και δοκίmicroια

κριτικής και αισθητικής βασισmicroένος στην πεποίθηση πως microέσα από αυτά

microπορούmicroε να δούmicroε τους συγγραφείς στους οποίους laquoβρίσκει παρηγοριά

το πνεύmicroα τουraquo και συνεπώς να εξαγάγουmicroε microε ασφάλεια

συmicroπεράσmicroατα για τις προθέσεις και την ποιητική του

∆εν παραλείπει ακόmicroη να σταθεί στη διένεξη του Παπατσώνη microε

το Σεφέρη και τον παραγκωνισmicroό του πρώτου από τον κύκλο που

περιέβαλλε τον δεύτερο (και αποτελούσε τον κανόνα της εποχής) για να

καταλήξει πως και αυτή διαδραmicroάτισε σηmicroαντικό ρόλο στη microειωmicroένη του

πρόσληψη (για το περιεχόmicroενο της διαmicroάχης παρατίθενται αποσπάσmicroατα

από το άρθρο του ποιητή laquoΜύθος και Ιστορίαraquo 80-84)

Σε γενικές γραmicromicroές ο Παπατσώνης αισθάνεται να ξεmicroακραίνει από

το Σεφέρη γιατί ενώ ο δεύτερος προτίmicroησε την ασφάλεια που

προσφέρουν οι περιπλανήσεις στα εθνικά ορθόδοξα ζητήmicroατα εκείνος

ανοίχτηκε στην περιπέτεια του ταξιδιού ανάmicroεσα στην παλιά και νέα

Ρώmicroη (παραδέχεται ωστόσο πως ο Σεφέρης γνώρισε την ξενιτειά

αντίθετα microε αυτόν microετριάζοντας την κατά τrsquo άλλα αφοριστική κρίση του)

Ο κριτικός σχολιάζοντας το εν λόγω κείmicroενο και εκφράζοντας τις

αmicroφιβολίες του για τη συmicroβιβαστική κίνηση του ποιητή microας δείχνει πως

οδηγήθηκε σε αυτήν από ανάγκη

Η microειωmicroένη δηmicroοτικότητα του Παπατσώνη ωστόσο οφείλεται

κατά τον Αργυρίου στην πραγmicroατικότητα σε δύο κυρίως παραmicroέτρους η

πρώτη αφορά στον προδροmicroικό όπως υποστηρίζει χαρακτήρα της

ποίησής του και η δεύτερη στη θεολογική της διάσταση που έρχεται σε

αντίθεση microε τους λυρικούςεικονοκλαστικούς αφενός και

κοινωνιολογικούς αφετέρου προσανατολισmicroούς της εποχής

4

Ο ΠΡΟ∆ΡΟΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

(ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ)

Τον Παπατσώνη δεν τον laquoσήκωσε η εποχή τουraquo microοιάζει να λέει ο

Αργυρίου λόγω της πρώιmicroης νεωτερικότητας της ποίησής του Αυτή

είναι η υπόθεση εργασίας του την οποία επιχειρεί να αποδείξει αφού

δοκιmicroάζει να ορίσει πρώτα τον όρο laquoπροδροmicroικόraquo (microοντέρνο)

Σύmicroφωνα microε προσδιορισmicroό ορισmicroό του Αργυρίου λοιπόν δύο

(τουλάχιστον) είναι τα στοιχεία εκείνα τα οποία διαφοροποιούν τη

νεότερη (ακριβέστερα νεωτερική) ποίηση από την παραδοσιακή α) ο

ελεύθερος στίχος (ανοmicroοιοκατάληκτος και ρυθmicroικός) και β) το βιωmicroατικό

στοιχείο Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστική είναι η υπόθεση ndash

διατυπωmicroένη εmicromicroέσως ως βεβαιότητα- που κάνει ο κριτικός πως η ένταξή

του στο έργο αποτελεί ικανή συνθήκη για να θεωρηθεί αυτό microοντέρνο

Να διευκρινίσουmicroε εδώ πως την αξία του βιώmicroατος την microετρά ο

Αργυρίου microε όρους πρόσληψης ακριβέστερα αληθοφάνειας Γίνεται microία

ιδιαίτερα λεπτή παρατήρηση υπό τη microορφή παρέκβασης στην οποία ο

κριτικός microάς δίνει τους τρόπους microε τους οποίους microεταδίδεται το βίωmicroα

διατηρώντας υψηλό το συγκινησιακό του φορτίο κι επιτρέποντας στον

αναγνώστη να το προσλάβει και να πάρει ορισmicroένη θέση απέναντί του

ώστε microέσα από microια διαδικασία δράσης-αντίδρασης να ταυτιστεί microαζί

του ή να διαφοροποιηθεί από αυτό

Ο Παπατσώνης είναι ο πρώτος που γράφει σε ελεύθερο στίχο (microία

δεκαετία microάλιστα πριν από τους Έλληνες νεωτερικούς) ποίηση

microακροπερίοδη και καλής ποιότητας Ακριβέστερα η πρωτοπορία αυτή

τοποθετείται χρονικά από τον Αργυρίου στο 1920

5

Επιπλέον παίρνοντας ως παράδειγmicroα τα ποιήmicroατα laquoRapina

Sabinarumraquo και laquoBeata Beatrixraquo επισηmicroαίνει πως έχουν έντονο το

στοιχείο της βιωmicroατικότητας έναν τόνο όπως λέει βαθιά εξοmicroολογητικό

Τα ποιήmicroατα αυτά επιλέγονται επίσης για να αποδείξουν αυτό που

ελπίζει και ο Αργυρίου ότι η ποίηση του Παπατσώνη δεν microένει

περίκλειστη (έγκλειστη) στο εκκλησιαστικό της κοινόβιο αλλά συχνά

έχοντας ως σηmicroείο εκκίνησης τη θεολογία περνά στην ερωτική έκσταση

(συναντάmicroε στο έργο του και τις δύο εκδοχές του ερωτισmicroού τη σαρκική

ndashστην laquoΑρπαγή των Σαβίνωνraquondash και την πνευmicroατική ndashστη laquoΜακαρία

Βεατρίκηraquo)

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ KAI H ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ

Η δεύτερη παράmicroετρος που κατά τον Αργυρίου αιτιολογεί ndashχωρίς να

δικαιολογείndash το γεγονός ότι ο ποιητής laquoδεν απέκτησε τη δηmicroοτικότητα

που θα αναλογούσε στο ύψος και το ήθος της προσφοράς τουraquo (40) είναι

η θρησκευτικότητά του

Θρησκευτική ποίηση γράφονταν τότε και από άλλους ποιητές (όχι

ως γενικότερο κίνηmicroα) οι οποίοι ωστόσο κρίθηκαν (ή αποδείχτηκαν)

ελάσσονες και τελικά χάθηκαν Τι είναι αυτό λοιπόν αναρωτιέται ο

κριτικός που διαφοροποιεί την ποίηση του Παπατσώνη και microολονότι

είναι της ίδιας κατηγορίας τη microνηmicroονεύουmicroε

Η θρησκευτικότητα του Παπατσώνη δεν αποβαίνει εις βάρος της

ποίησής του (διαφορετικά δεν υποχωρεί ο ποιητής προς όφελος του

πιστού) εφόσον το έργο του δεν περιορίζεται στην ασφάλεια και την

ευκολία microιας ποιητικής microεταγραφής εκκλησιαστικών χωρίων ούτε έχει

κατrsquo επέκταση στοιχεία δογmicroατικά Ο ποιητής διατηρεί τη ζέση της

οmicroιλίας του και χωρίς να αρνείται τη γήινη καταγωγή του γίνεται

6

κοινωνός της ανθρώπινης microοίρας microέρος της περιπέτειας την οποία και

βιώνει εντός της φθαρτής του υπόστασης και όχι microιλώντας microε

αντικειmicroενική ψυχρότητα από κάποια θέση ισχύος Ενσωmicroατώνοντας στο

έργο του και το στοιχείο της αmicroαρτίας laquoυπερπηδά συχνά την αγγελική

microονοmicroέρεια του καθολικισmicroού και πηγαίνει σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo

έναν παγανισmicroόraquo (18-19) Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως η ποίησή

του δεν περιορίζεται microόνο στα θρησκευτικά συmicroφραζόmicroενα και στην

πνευmicroατική διάσταση του έρωτα στην πλατωνική εκδοχή του αλλά

φτάνει και στη σαρκική του πληρότητα microε τρόπο αβίαστο χωρίς τα

ενοχικά συmicroπλέγmicroατα που συνοδεύουν microια υπεκφεύγουσα συνείδηση

Επιπροσθέτως εκτός της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας ο ίδιος

microελέτησε και ποιητές διαφορετικού δογmicroατικού κύκλου από το δικό του

ενώ δεν στάθηκε αmicroέτοχος σε κρίσιmicroα κοινωνικά ζητήmicroατα (microεταξύ

άλλων στηλίτευσε τη γερmicroανική κατοχή και microνηmicroόνευσε τη δολοφονία

του Κένεντι)

Η θεολογία εποmicroένως δεν λειτουργεί σε αυτόν ως άλλοθι για να

καλύψει ενδεχοmicroένως καλλιτεχνικές του αδυναmicroίες (σε επίπεδο

σύλληψης) αλλά αποτελεί το χώρο στον οποίο προστρέχει το πνεύmicroα του

για να συνοmicroιλήσει microε κάτι πέρα και πάνω από αυτόν ή απλά νrsquo ακουστεί

και να αναπαυτεί Ο Παπατσώνης δεν microιλά για τη θρησκεία γενικά ως

αυθεντία αλλά για τη θρησκεία του

Ενδιαφέρουσα είναι και η σύγκριση που γίνεται ανάmicroεσα στη

θρησκευτικότητα του Παπαδιαmicroάντη και αυτήν του Παπατσώνη Εκεί

έχουmicroε έναν λαϊκό χριστιανισmicroό εδώ λόγιο Ο πρώτος microιλά ως ένας

γνήσια και βαθιά θρησκευόmicroενος πλην όmicroως λαϊκός άνθρωπος Ο

δεύτερος ζητά ερείσmicroατα για τις θεολογικές του ανησυχίες σε θεολογικά

κείmicroενα δηmicroιουργώντας microε αυτό τον τρόπο τον ιδεατό του αναγνώστη

αυτόν που εκτός από τα άλλα θα γνωρίζει και τα laquoΙερά γράmicromicroαταraquo Το

7

ερώτηmicroα παραmicroένει είναι αριστοκρατική microία τέτοια ποίηση Ποιες οι

προθέσεις του ποιητή

Ο Αργυρίου ευελπιστεί πως δεν είναι ελιτίστικη η ποίηση του

Παπατσώνη ούτε περιορισmicroένη αποκλειστικά και microόνο σε θρησκευτικά

συmicroφραζόmicroενα ενώ δεν παραλείπει να τονίσει πως ο ποιητής

αναγνωρίστηκε από δηλωmicroένους άθεους το Νικήτα Ράντο (microέσω του

Έλιοτ) και τον Κώστα Βάρναλη κάτι που οπωσδήποτε δεν στερείται

σηmicroασίας

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ∆ΥΟ ΑΛΛΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη συνέχεια ο Αργυρίου προχωρά σε ένα πιο microικροσκοπικό επίπεδο

κάνοντας νύξεις υπό τη microορφή υπόθεσης για το ρόλο των παρενθέσεων

και των κεφαλαίων αρχικών γραmicromicroάτων στην ποίηση του Παπατσώνη

Στόχος του φαίνεται να είναι η επίρρωση της κεντρικής του θέσης για τον

προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του λογοτέχνη microε την προσθήκη δύο

ακόmicroα στοιχείων νεωτερικότητας

Για τις παρενθέσεις διερωτάται αν λειτουργούν αποστασιοποιητικά

αν δηλαδή φέρνουν microπροστά τον αναγνώστη ζητώντας του να παίξει

ένα ρόλο ενεργητικό κάνοντας τον ίδιο πρωταγωνιστή στη θέση του

ποιητή (ή του υποκειmicroένου-φορέα του ποιητικού λόγου) Παρότι

αποστροφές στον αναγνώστη προϋπάρχουν στην πεζογραφία στην

ποίηση κάτι τέτοιο δεν είναι συνηθισmicroένο πολύ περισσότερο δε όταν

γίνονται microε σκοπό να εξαφανίσουν τον δηmicroιουργό το κατεξοχήν εγωτικό

υποκείmicroενο και να προσδώσουν στο βίωmicroα υπόσταση δραmicroατική

(δραmicroατοποιηmicroένη) να το θέσουν ως ζήτηmicroα

Εξετάζεται επίσης η σηmicroασία των κεφαλαίων που βάζει στην

αρχή ορισmicroένων λέξεων ο ποιητής σε microια ποίηση προορισmicroένη να

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

4

Ο ΠΡΟ∆ΡΟΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

(ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ)

Τον Παπατσώνη δεν τον laquoσήκωσε η εποχή τουraquo microοιάζει να λέει ο

Αργυρίου λόγω της πρώιmicroης νεωτερικότητας της ποίησής του Αυτή

είναι η υπόθεση εργασίας του την οποία επιχειρεί να αποδείξει αφού

δοκιmicroάζει να ορίσει πρώτα τον όρο laquoπροδροmicroικόraquo (microοντέρνο)

Σύmicroφωνα microε προσδιορισmicroό ορισmicroό του Αργυρίου λοιπόν δύο

(τουλάχιστον) είναι τα στοιχεία εκείνα τα οποία διαφοροποιούν τη

νεότερη (ακριβέστερα νεωτερική) ποίηση από την παραδοσιακή α) ο

ελεύθερος στίχος (ανοmicroοιοκατάληκτος και ρυθmicroικός) και β) το βιωmicroατικό

στοιχείο Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστική είναι η υπόθεση ndash

διατυπωmicroένη εmicromicroέσως ως βεβαιότητα- που κάνει ο κριτικός πως η ένταξή

του στο έργο αποτελεί ικανή συνθήκη για να θεωρηθεί αυτό microοντέρνο

Να διευκρινίσουmicroε εδώ πως την αξία του βιώmicroατος την microετρά ο

Αργυρίου microε όρους πρόσληψης ακριβέστερα αληθοφάνειας Γίνεται microία

ιδιαίτερα λεπτή παρατήρηση υπό τη microορφή παρέκβασης στην οποία ο

κριτικός microάς δίνει τους τρόπους microε τους οποίους microεταδίδεται το βίωmicroα

διατηρώντας υψηλό το συγκινησιακό του φορτίο κι επιτρέποντας στον

αναγνώστη να το προσλάβει και να πάρει ορισmicroένη θέση απέναντί του

ώστε microέσα από microια διαδικασία δράσης-αντίδρασης να ταυτιστεί microαζί

του ή να διαφοροποιηθεί από αυτό

Ο Παπατσώνης είναι ο πρώτος που γράφει σε ελεύθερο στίχο (microία

δεκαετία microάλιστα πριν από τους Έλληνες νεωτερικούς) ποίηση

microακροπερίοδη και καλής ποιότητας Ακριβέστερα η πρωτοπορία αυτή

τοποθετείται χρονικά από τον Αργυρίου στο 1920

5

Επιπλέον παίρνοντας ως παράδειγmicroα τα ποιήmicroατα laquoRapina

Sabinarumraquo και laquoBeata Beatrixraquo επισηmicroαίνει πως έχουν έντονο το

στοιχείο της βιωmicroατικότητας έναν τόνο όπως λέει βαθιά εξοmicroολογητικό

Τα ποιήmicroατα αυτά επιλέγονται επίσης για να αποδείξουν αυτό που

ελπίζει και ο Αργυρίου ότι η ποίηση του Παπατσώνη δεν microένει

περίκλειστη (έγκλειστη) στο εκκλησιαστικό της κοινόβιο αλλά συχνά

έχοντας ως σηmicroείο εκκίνησης τη θεολογία περνά στην ερωτική έκσταση

(συναντάmicroε στο έργο του και τις δύο εκδοχές του ερωτισmicroού τη σαρκική

ndashστην laquoΑρπαγή των Σαβίνωνraquondash και την πνευmicroατική ndashστη laquoΜακαρία

Βεατρίκηraquo)

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ KAI H ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ

Η δεύτερη παράmicroετρος που κατά τον Αργυρίου αιτιολογεί ndashχωρίς να

δικαιολογείndash το γεγονός ότι ο ποιητής laquoδεν απέκτησε τη δηmicroοτικότητα

που θα αναλογούσε στο ύψος και το ήθος της προσφοράς τουraquo (40) είναι

η θρησκευτικότητά του

Θρησκευτική ποίηση γράφονταν τότε και από άλλους ποιητές (όχι

ως γενικότερο κίνηmicroα) οι οποίοι ωστόσο κρίθηκαν (ή αποδείχτηκαν)

ελάσσονες και τελικά χάθηκαν Τι είναι αυτό λοιπόν αναρωτιέται ο

κριτικός που διαφοροποιεί την ποίηση του Παπατσώνη και microολονότι

είναι της ίδιας κατηγορίας τη microνηmicroονεύουmicroε

Η θρησκευτικότητα του Παπατσώνη δεν αποβαίνει εις βάρος της

ποίησής του (διαφορετικά δεν υποχωρεί ο ποιητής προς όφελος του

πιστού) εφόσον το έργο του δεν περιορίζεται στην ασφάλεια και την

ευκολία microιας ποιητικής microεταγραφής εκκλησιαστικών χωρίων ούτε έχει

κατrsquo επέκταση στοιχεία δογmicroατικά Ο ποιητής διατηρεί τη ζέση της

οmicroιλίας του και χωρίς να αρνείται τη γήινη καταγωγή του γίνεται

6

κοινωνός της ανθρώπινης microοίρας microέρος της περιπέτειας την οποία και

βιώνει εντός της φθαρτής του υπόστασης και όχι microιλώντας microε

αντικειmicroενική ψυχρότητα από κάποια θέση ισχύος Ενσωmicroατώνοντας στο

έργο του και το στοιχείο της αmicroαρτίας laquoυπερπηδά συχνά την αγγελική

microονοmicroέρεια του καθολικισmicroού και πηγαίνει σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo

έναν παγανισmicroόraquo (18-19) Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως η ποίησή

του δεν περιορίζεται microόνο στα θρησκευτικά συmicroφραζόmicroενα και στην

πνευmicroατική διάσταση του έρωτα στην πλατωνική εκδοχή του αλλά

φτάνει και στη σαρκική του πληρότητα microε τρόπο αβίαστο χωρίς τα

ενοχικά συmicroπλέγmicroατα που συνοδεύουν microια υπεκφεύγουσα συνείδηση

Επιπροσθέτως εκτός της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας ο ίδιος

microελέτησε και ποιητές διαφορετικού δογmicroατικού κύκλου από το δικό του

ενώ δεν στάθηκε αmicroέτοχος σε κρίσιmicroα κοινωνικά ζητήmicroατα (microεταξύ

άλλων στηλίτευσε τη γερmicroανική κατοχή και microνηmicroόνευσε τη δολοφονία

του Κένεντι)

Η θεολογία εποmicroένως δεν λειτουργεί σε αυτόν ως άλλοθι για να

καλύψει ενδεχοmicroένως καλλιτεχνικές του αδυναmicroίες (σε επίπεδο

σύλληψης) αλλά αποτελεί το χώρο στον οποίο προστρέχει το πνεύmicroα του

για να συνοmicroιλήσει microε κάτι πέρα και πάνω από αυτόν ή απλά νrsquo ακουστεί

και να αναπαυτεί Ο Παπατσώνης δεν microιλά για τη θρησκεία γενικά ως

αυθεντία αλλά για τη θρησκεία του

Ενδιαφέρουσα είναι και η σύγκριση που γίνεται ανάmicroεσα στη

θρησκευτικότητα του Παπαδιαmicroάντη και αυτήν του Παπατσώνη Εκεί

έχουmicroε έναν λαϊκό χριστιανισmicroό εδώ λόγιο Ο πρώτος microιλά ως ένας

γνήσια και βαθιά θρησκευόmicroενος πλην όmicroως λαϊκός άνθρωπος Ο

δεύτερος ζητά ερείσmicroατα για τις θεολογικές του ανησυχίες σε θεολογικά

κείmicroενα δηmicroιουργώντας microε αυτό τον τρόπο τον ιδεατό του αναγνώστη

αυτόν που εκτός από τα άλλα θα γνωρίζει και τα laquoΙερά γράmicromicroαταraquo Το

7

ερώτηmicroα παραmicroένει είναι αριστοκρατική microία τέτοια ποίηση Ποιες οι

προθέσεις του ποιητή

Ο Αργυρίου ευελπιστεί πως δεν είναι ελιτίστικη η ποίηση του

Παπατσώνη ούτε περιορισmicroένη αποκλειστικά και microόνο σε θρησκευτικά

συmicroφραζόmicroενα ενώ δεν παραλείπει να τονίσει πως ο ποιητής

αναγνωρίστηκε από δηλωmicroένους άθεους το Νικήτα Ράντο (microέσω του

Έλιοτ) και τον Κώστα Βάρναλη κάτι που οπωσδήποτε δεν στερείται

σηmicroασίας

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ∆ΥΟ ΑΛΛΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη συνέχεια ο Αργυρίου προχωρά σε ένα πιο microικροσκοπικό επίπεδο

κάνοντας νύξεις υπό τη microορφή υπόθεσης για το ρόλο των παρενθέσεων

και των κεφαλαίων αρχικών γραmicromicroάτων στην ποίηση του Παπατσώνη

Στόχος του φαίνεται να είναι η επίρρωση της κεντρικής του θέσης για τον

προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του λογοτέχνη microε την προσθήκη δύο

ακόmicroα στοιχείων νεωτερικότητας

Για τις παρενθέσεις διερωτάται αν λειτουργούν αποστασιοποιητικά

αν δηλαδή φέρνουν microπροστά τον αναγνώστη ζητώντας του να παίξει

ένα ρόλο ενεργητικό κάνοντας τον ίδιο πρωταγωνιστή στη θέση του

ποιητή (ή του υποκειmicroένου-φορέα του ποιητικού λόγου) Παρότι

αποστροφές στον αναγνώστη προϋπάρχουν στην πεζογραφία στην

ποίηση κάτι τέτοιο δεν είναι συνηθισmicroένο πολύ περισσότερο δε όταν

γίνονται microε σκοπό να εξαφανίσουν τον δηmicroιουργό το κατεξοχήν εγωτικό

υποκείmicroενο και να προσδώσουν στο βίωmicroα υπόσταση δραmicroατική

(δραmicroατοποιηmicroένη) να το θέσουν ως ζήτηmicroα

Εξετάζεται επίσης η σηmicroασία των κεφαλαίων που βάζει στην

αρχή ορισmicroένων λέξεων ο ποιητής σε microια ποίηση προορισmicroένη να

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

5

Επιπλέον παίρνοντας ως παράδειγmicroα τα ποιήmicroατα laquoRapina

Sabinarumraquo και laquoBeata Beatrixraquo επισηmicroαίνει πως έχουν έντονο το

στοιχείο της βιωmicroατικότητας έναν τόνο όπως λέει βαθιά εξοmicroολογητικό

Τα ποιήmicroατα αυτά επιλέγονται επίσης για να αποδείξουν αυτό που

ελπίζει και ο Αργυρίου ότι η ποίηση του Παπατσώνη δεν microένει

περίκλειστη (έγκλειστη) στο εκκλησιαστικό της κοινόβιο αλλά συχνά

έχοντας ως σηmicroείο εκκίνησης τη θεολογία περνά στην ερωτική έκσταση

(συναντάmicroε στο έργο του και τις δύο εκδοχές του ερωτισmicroού τη σαρκική

ndashστην laquoΑρπαγή των Σαβίνωνraquondash και την πνευmicroατική ndashστη laquoΜακαρία

Βεατρίκηraquo)

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ KAI H ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ

Η δεύτερη παράmicroετρος που κατά τον Αργυρίου αιτιολογεί ndashχωρίς να

δικαιολογείndash το γεγονός ότι ο ποιητής laquoδεν απέκτησε τη δηmicroοτικότητα

που θα αναλογούσε στο ύψος και το ήθος της προσφοράς τουraquo (40) είναι

η θρησκευτικότητά του

Θρησκευτική ποίηση γράφονταν τότε και από άλλους ποιητές (όχι

ως γενικότερο κίνηmicroα) οι οποίοι ωστόσο κρίθηκαν (ή αποδείχτηκαν)

ελάσσονες και τελικά χάθηκαν Τι είναι αυτό λοιπόν αναρωτιέται ο

κριτικός που διαφοροποιεί την ποίηση του Παπατσώνη και microολονότι

είναι της ίδιας κατηγορίας τη microνηmicroονεύουmicroε

Η θρησκευτικότητα του Παπατσώνη δεν αποβαίνει εις βάρος της

ποίησής του (διαφορετικά δεν υποχωρεί ο ποιητής προς όφελος του

πιστού) εφόσον το έργο του δεν περιορίζεται στην ασφάλεια και την

ευκολία microιας ποιητικής microεταγραφής εκκλησιαστικών χωρίων ούτε έχει

κατrsquo επέκταση στοιχεία δογmicroατικά Ο ποιητής διατηρεί τη ζέση της

οmicroιλίας του και χωρίς να αρνείται τη γήινη καταγωγή του γίνεται

6

κοινωνός της ανθρώπινης microοίρας microέρος της περιπέτειας την οποία και

βιώνει εντός της φθαρτής του υπόστασης και όχι microιλώντας microε

αντικειmicroενική ψυχρότητα από κάποια θέση ισχύος Ενσωmicroατώνοντας στο

έργο του και το στοιχείο της αmicroαρτίας laquoυπερπηδά συχνά την αγγελική

microονοmicroέρεια του καθολικισmicroού και πηγαίνει σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo

έναν παγανισmicroόraquo (18-19) Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως η ποίησή

του δεν περιορίζεται microόνο στα θρησκευτικά συmicroφραζόmicroενα και στην

πνευmicroατική διάσταση του έρωτα στην πλατωνική εκδοχή του αλλά

φτάνει και στη σαρκική του πληρότητα microε τρόπο αβίαστο χωρίς τα

ενοχικά συmicroπλέγmicroατα που συνοδεύουν microια υπεκφεύγουσα συνείδηση

Επιπροσθέτως εκτός της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας ο ίδιος

microελέτησε και ποιητές διαφορετικού δογmicroατικού κύκλου από το δικό του

ενώ δεν στάθηκε αmicroέτοχος σε κρίσιmicroα κοινωνικά ζητήmicroατα (microεταξύ

άλλων στηλίτευσε τη γερmicroανική κατοχή και microνηmicroόνευσε τη δολοφονία

του Κένεντι)

Η θεολογία εποmicroένως δεν λειτουργεί σε αυτόν ως άλλοθι για να

καλύψει ενδεχοmicroένως καλλιτεχνικές του αδυναmicroίες (σε επίπεδο

σύλληψης) αλλά αποτελεί το χώρο στον οποίο προστρέχει το πνεύmicroα του

για να συνοmicroιλήσει microε κάτι πέρα και πάνω από αυτόν ή απλά νrsquo ακουστεί

και να αναπαυτεί Ο Παπατσώνης δεν microιλά για τη θρησκεία γενικά ως

αυθεντία αλλά για τη θρησκεία του

Ενδιαφέρουσα είναι και η σύγκριση που γίνεται ανάmicroεσα στη

θρησκευτικότητα του Παπαδιαmicroάντη και αυτήν του Παπατσώνη Εκεί

έχουmicroε έναν λαϊκό χριστιανισmicroό εδώ λόγιο Ο πρώτος microιλά ως ένας

γνήσια και βαθιά θρησκευόmicroενος πλην όmicroως λαϊκός άνθρωπος Ο

δεύτερος ζητά ερείσmicroατα για τις θεολογικές του ανησυχίες σε θεολογικά

κείmicroενα δηmicroιουργώντας microε αυτό τον τρόπο τον ιδεατό του αναγνώστη

αυτόν που εκτός από τα άλλα θα γνωρίζει και τα laquoΙερά γράmicromicroαταraquo Το

7

ερώτηmicroα παραmicroένει είναι αριστοκρατική microία τέτοια ποίηση Ποιες οι

προθέσεις του ποιητή

Ο Αργυρίου ευελπιστεί πως δεν είναι ελιτίστικη η ποίηση του

Παπατσώνη ούτε περιορισmicroένη αποκλειστικά και microόνο σε θρησκευτικά

συmicroφραζόmicroενα ενώ δεν παραλείπει να τονίσει πως ο ποιητής

αναγνωρίστηκε από δηλωmicroένους άθεους το Νικήτα Ράντο (microέσω του

Έλιοτ) και τον Κώστα Βάρναλη κάτι που οπωσδήποτε δεν στερείται

σηmicroασίας

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ∆ΥΟ ΑΛΛΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη συνέχεια ο Αργυρίου προχωρά σε ένα πιο microικροσκοπικό επίπεδο

κάνοντας νύξεις υπό τη microορφή υπόθεσης για το ρόλο των παρενθέσεων

και των κεφαλαίων αρχικών γραmicromicroάτων στην ποίηση του Παπατσώνη

Στόχος του φαίνεται να είναι η επίρρωση της κεντρικής του θέσης για τον

προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του λογοτέχνη microε την προσθήκη δύο

ακόmicroα στοιχείων νεωτερικότητας

Για τις παρενθέσεις διερωτάται αν λειτουργούν αποστασιοποιητικά

αν δηλαδή φέρνουν microπροστά τον αναγνώστη ζητώντας του να παίξει

ένα ρόλο ενεργητικό κάνοντας τον ίδιο πρωταγωνιστή στη θέση του

ποιητή (ή του υποκειmicroένου-φορέα του ποιητικού λόγου) Παρότι

αποστροφές στον αναγνώστη προϋπάρχουν στην πεζογραφία στην

ποίηση κάτι τέτοιο δεν είναι συνηθισmicroένο πολύ περισσότερο δε όταν

γίνονται microε σκοπό να εξαφανίσουν τον δηmicroιουργό το κατεξοχήν εγωτικό

υποκείmicroενο και να προσδώσουν στο βίωmicroα υπόσταση δραmicroατική

(δραmicroατοποιηmicroένη) να το θέσουν ως ζήτηmicroα

Εξετάζεται επίσης η σηmicroασία των κεφαλαίων που βάζει στην

αρχή ορισmicroένων λέξεων ο ποιητής σε microια ποίηση προορισmicroένη να

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

6

κοινωνός της ανθρώπινης microοίρας microέρος της περιπέτειας την οποία και

βιώνει εντός της φθαρτής του υπόστασης και όχι microιλώντας microε

αντικειmicroενική ψυχρότητα από κάποια θέση ισχύος Ενσωmicroατώνοντας στο

έργο του και το στοιχείο της αmicroαρτίας laquoυπερπηδά συχνά την αγγελική

microονοmicroέρεια του καθολικισmicroού και πηγαίνει σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo

έναν παγανισmicroόraquo (18-19) Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως η ποίησή

του δεν περιορίζεται microόνο στα θρησκευτικά συmicroφραζόmicroενα και στην

πνευmicroατική διάσταση του έρωτα στην πλατωνική εκδοχή του αλλά

φτάνει και στη σαρκική του πληρότητα microε τρόπο αβίαστο χωρίς τα

ενοχικά συmicroπλέγmicroατα που συνοδεύουν microια υπεκφεύγουσα συνείδηση

Επιπροσθέτως εκτός της λογοτεχνικής δηmicroιουργίας ο ίδιος

microελέτησε και ποιητές διαφορετικού δογmicroατικού κύκλου από το δικό του

ενώ δεν στάθηκε αmicroέτοχος σε κρίσιmicroα κοινωνικά ζητήmicroατα (microεταξύ

άλλων στηλίτευσε τη γερmicroανική κατοχή και microνηmicroόνευσε τη δολοφονία

του Κένεντι)

Η θεολογία εποmicroένως δεν λειτουργεί σε αυτόν ως άλλοθι για να

καλύψει ενδεχοmicroένως καλλιτεχνικές του αδυναmicroίες (σε επίπεδο

σύλληψης) αλλά αποτελεί το χώρο στον οποίο προστρέχει το πνεύmicroα του

για να συνοmicroιλήσει microε κάτι πέρα και πάνω από αυτόν ή απλά νrsquo ακουστεί

και να αναπαυτεί Ο Παπατσώνης δεν microιλά για τη θρησκεία γενικά ως

αυθεντία αλλά για τη θρησκεία του

Ενδιαφέρουσα είναι και η σύγκριση που γίνεται ανάmicroεσα στη

θρησκευτικότητα του Παπαδιαmicroάντη και αυτήν του Παπατσώνη Εκεί

έχουmicroε έναν λαϊκό χριστιανισmicroό εδώ λόγιο Ο πρώτος microιλά ως ένας

γνήσια και βαθιά θρησκευόmicroενος πλην όmicroως λαϊκός άνθρωπος Ο

δεύτερος ζητά ερείσmicroατα για τις θεολογικές του ανησυχίες σε θεολογικά

κείmicroενα δηmicroιουργώντας microε αυτό τον τρόπο τον ιδεατό του αναγνώστη

αυτόν που εκτός από τα άλλα θα γνωρίζει και τα laquoΙερά γράmicromicroαταraquo Το

7

ερώτηmicroα παραmicroένει είναι αριστοκρατική microία τέτοια ποίηση Ποιες οι

προθέσεις του ποιητή

Ο Αργυρίου ευελπιστεί πως δεν είναι ελιτίστικη η ποίηση του

Παπατσώνη ούτε περιορισmicroένη αποκλειστικά και microόνο σε θρησκευτικά

συmicroφραζόmicroενα ενώ δεν παραλείπει να τονίσει πως ο ποιητής

αναγνωρίστηκε από δηλωmicroένους άθεους το Νικήτα Ράντο (microέσω του

Έλιοτ) και τον Κώστα Βάρναλη κάτι που οπωσδήποτε δεν στερείται

σηmicroασίας

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ∆ΥΟ ΑΛΛΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη συνέχεια ο Αργυρίου προχωρά σε ένα πιο microικροσκοπικό επίπεδο

κάνοντας νύξεις υπό τη microορφή υπόθεσης για το ρόλο των παρενθέσεων

και των κεφαλαίων αρχικών γραmicromicroάτων στην ποίηση του Παπατσώνη

Στόχος του φαίνεται να είναι η επίρρωση της κεντρικής του θέσης για τον

προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του λογοτέχνη microε την προσθήκη δύο

ακόmicroα στοιχείων νεωτερικότητας

Για τις παρενθέσεις διερωτάται αν λειτουργούν αποστασιοποιητικά

αν δηλαδή φέρνουν microπροστά τον αναγνώστη ζητώντας του να παίξει

ένα ρόλο ενεργητικό κάνοντας τον ίδιο πρωταγωνιστή στη θέση του

ποιητή (ή του υποκειmicroένου-φορέα του ποιητικού λόγου) Παρότι

αποστροφές στον αναγνώστη προϋπάρχουν στην πεζογραφία στην

ποίηση κάτι τέτοιο δεν είναι συνηθισmicroένο πολύ περισσότερο δε όταν

γίνονται microε σκοπό να εξαφανίσουν τον δηmicroιουργό το κατεξοχήν εγωτικό

υποκείmicroενο και να προσδώσουν στο βίωmicroα υπόσταση δραmicroατική

(δραmicroατοποιηmicroένη) να το θέσουν ως ζήτηmicroα

Εξετάζεται επίσης η σηmicroασία των κεφαλαίων που βάζει στην

αρχή ορισmicroένων λέξεων ο ποιητής σε microια ποίηση προορισmicroένη να

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

7

ερώτηmicroα παραmicroένει είναι αριστοκρατική microία τέτοια ποίηση Ποιες οι

προθέσεις του ποιητή

Ο Αργυρίου ευελπιστεί πως δεν είναι ελιτίστικη η ποίηση του

Παπατσώνη ούτε περιορισmicroένη αποκλειστικά και microόνο σε θρησκευτικά

συmicroφραζόmicroενα ενώ δεν παραλείπει να τονίσει πως ο ποιητής

αναγνωρίστηκε από δηλωmicroένους άθεους το Νικήτα Ράντο (microέσω του

Έλιοτ) και τον Κώστα Βάρναλη κάτι που οπωσδήποτε δεν στερείται

σηmicroασίας

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ∆ΥΟ ΑΛΛΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη συνέχεια ο Αργυρίου προχωρά σε ένα πιο microικροσκοπικό επίπεδο

κάνοντας νύξεις υπό τη microορφή υπόθεσης για το ρόλο των παρενθέσεων

και των κεφαλαίων αρχικών γραmicromicroάτων στην ποίηση του Παπατσώνη

Στόχος του φαίνεται να είναι η επίρρωση της κεντρικής του θέσης για τον

προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του λογοτέχνη microε την προσθήκη δύο

ακόmicroα στοιχείων νεωτερικότητας

Για τις παρενθέσεις διερωτάται αν λειτουργούν αποστασιοποιητικά

αν δηλαδή φέρνουν microπροστά τον αναγνώστη ζητώντας του να παίξει

ένα ρόλο ενεργητικό κάνοντας τον ίδιο πρωταγωνιστή στη θέση του

ποιητή (ή του υποκειmicroένου-φορέα του ποιητικού λόγου) Παρότι

αποστροφές στον αναγνώστη προϋπάρχουν στην πεζογραφία στην

ποίηση κάτι τέτοιο δεν είναι συνηθισmicroένο πολύ περισσότερο δε όταν

γίνονται microε σκοπό να εξαφανίσουν τον δηmicroιουργό το κατεξοχήν εγωτικό

υποκείmicroενο και να προσδώσουν στο βίωmicroα υπόσταση δραmicroατική

(δραmicroατοποιηmicroένη) να το θέσουν ως ζήτηmicroα

Εξετάζεται επίσης η σηmicroασία των κεφαλαίων που βάζει στην

αρχή ορισmicroένων λέξεων ο ποιητής σε microια ποίηση προορισmicroένη να

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

8

ακουστεί (αν ως τέτοια την δέχεται και ο Παπατσώνης) εφόσον η

φωνητική τους αξία χάνεται Ο Αργυρίου αναρωτιέται microήπως δεν

αποτελούν ροmicroαντικό κατάλοιπο (στα πλαίσια της προσωποποίησης

αφηρηmicroένων Ιδεών) δηλωτικό της συνοmicroιλίας του ποιητή microε τους

microεγάλους Γερmicroανούς Ιδεαλιστές (κυρίως τον Χαίλντερλιν) αλλά

microιmicroούνται την παράδοση των microοναστηριακών χειρογράφων στα οποία

λέξεις φορτισmicroένες ηθικά και αξιακά δίνονται κατrsquo αυτό τον τρόπο

εmicroφατικά Σε αυτή την περίπτωση η προσπάθεια όχι microόνο της microορφικής

απεικόνισης του περιεχοmicroένου αλλά και αυτή της microορφικής συνοmicroιλίας

κειmicroένων του ίδιου δογmicroατικού κύκλου συνιστούν στοιχεία

διαφοροποιητικά από την παραδοσιακή ποίηση της εποχής

Η ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΕΤΗΤΗ ΤΟΥ

Σχετικά microε την εκδοτική δραστηριότητα του Παπατσώνη επισηmicroαίνεται

το γεγονός ότι αρχίζει πολύ όψιmicroα όταν εκείνος είναι 65 χρόνων περίπου

παρότι δεν αντιmicroετώπιζε οικονοmicroικές δυσκολίες ικανές να δράσουν

ανασταλτικά σε αυτό που στους περισσότερους ποιητές θεωρείται

επιθυmicroητό και αυτονόητο (η παρατήρηση ισχύει πρωτίστως για τα

ποιήmicroατά του αλλά και για τη συγκέντρωση των γραmicromicroατειακών του

κειmicroένων σε τόmicroους)

Κλείνει microε τις ελλείψεις που έχουmicroε στις laquoπαπατσωνικές σπουδέςraquo

ελλείψεις ουσίας που συνιστούν προκλήσεις για το φιλόλογο-microελετητή

Επισηmicroαίνεται η απουσία των Απάντων του δεν έχουmicroε παρά microόνο τις

δύο Εκλογές (Α΄ και Β΄) επιλογές δηλαδή από τον ίδιο τον ποιητή

αγαπηmicroένων του ποιηmicroάτων και τοποθετηmicroένων όχι microε χρονολογική

σειρά γραφής αλλά σε κατηγορίες που συνιστούν η καθεmicroία microία ενότητα

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

9

Έπειτα η microη συγκέντρωση συνολικά των δοκιmicroίων του Ο τετραπέρατος

κόσmicroος Αrsquo δεν περιλαmicroβάνει όλα τα θεωρητικά του κείmicroενα για την

κριτική και την αισθητική ενώ Ο Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo δεν τα

συmicroπληρώνει αφού έχει άλλους προσανατολισmicroούς ndashαφιερώνεται στον

Πόε Τέλος δεν έχει καταγραφεί το αρχείο του ποιητή παρότι

γνωρίζουmicroε ότι και ηmicroερολόγιο διατηρούσε και πλούσια σε όγκο

αλληλογραφία (67-71)

Β΄

Για τη λογοτεχνία

Θίγονται ζητήmicroατα όπως

Α) Κατά πόσο ένα σηmicroαντικό έργο γεννά ερωτήmicroατα πάνω στο

φαινόmicroενο της λογοτεχνίας γενικά (και γιατί συmicroβαίνει αυτό)

Β) Η ταύτιση του χαρακτηρισmicroού laquoδύσκολοraquo microε τον όρο

laquomicroοντέρνοraquo σε ένα λογοτεχνικό έργο και η πρόσληψη του τελευταίου

ένα microοντέρνο έργο είναι κατrsquo ανάγκην δύσκολο Και το δύσκολο είναι

απαραιτήτως καλό Πόσο η δυσκολία στέρησε από την ποίηση τους

αναγνώστες της και ποια η ταυτότητα των απωλεσθέντων (κατά

συνέπεια και των διασωθέντων)

Γ) Κρίνουmicroε τον ποιητή από το έργο του από τις προθέσεις του

όπως τις δηλώνει ο ίδιος ρητά ή έmicromicroεσα microέσα από τα θεωρητικά και

κριτικά του δοκίmicroια και τις εκλεκτικές του συγγένειες ή κάτι τέτοιο

συνιστά υπεκφυγή του αναγνώστηmicroελετητή από το ποίηmicroα καθεαυτό και

εφησυχασmicroό του λογοτέχνη (microέσω της δυνατότητας που αυτά του

προσφέρουν για microια εκ των υστέρων ερmicroηνεία του έργου του) Ποια η

σχέση δοκιmicroιακού και ποιητικού λόγου

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

10

∆) Ποια είναι η σχέση της ποίησης microε την ζωγραφική και τον

κινηmicroατογράφο microε δεδοmicroένη τη στατικότητα της πρώτης και την κίνηση

του δεύτερου Η ποίηση-στιγmicroιότυποξάφνιασmicroα και η ποίηση-σταδιακό

ξετύλιγmicroα της πλοκής microέσω σκηνών που δεν αποσκοπεί στον

αιφνιδιασmicroό και την ανοικείωση

(∆ιευκρινίζεται εδώ πως ο Αργυρίου δεν βλέπει βέβαια τη

ζωγραφική στενά microε όρους ιmicroπρεσσιονιστικούς ούτε την ταυτίζει microε την

τέχνη της φωτογραφίας αλλά υπονοεί την ψευδαίσθηση που

δηmicroιουργείται στον θεατή όταν παρακολουθεί έναν πίνακα ή ένα έργο

της ταύτισής του microε το δηmicroιουργό ή της υποκατάστασης ακόmicroα του

δηmicroιουργού από εκείνον στη ζωγραφική και τη microεγάλη οθόνη αντίστοιχα

Με άλλα λόγια ο θεατής στην περίπτωση της πρώτης ταυτίζει τη στιγmicroή

της δηmicroιουργίας microε αυτήν της τελείωσης και τις δύο microαζί microε εκείνην της

θέασης ενώ στον τελευταίο έχει την εντύπωση ότι αυτός προκαλεί τη

δράση Στην πραγmicroατικότητα κι εδώ για ταύτιση πρόκειται microε το

δηmicroιουργόσεναριογράφο-σκηνοθέτη microόνο που οι τρεις παραπάνω

χρονικές στιγmicroές διευρύνονται στο νου του θεατή

Ε) Η αληθοφάνεια στην ποίηση και οι δύο τρόποι microε τους οποίους

επιτυγχάνεται από τον ποιητή και ελέγχεται από τον κριτικό i) όταν το

τέλος του ποιήmicroατος (αποτέλεσmicroα) έρχεται φυσικά και χωρίς νοηmicroατικά

κενάχάσmicroατα (απουσιάζει από τον Παπατσώνη το στοιχείο της

ανοικείωσης) Σε αυτό κατατείνουν κατά τον Αργυρίου οι γραmicromicroατικές

και συντακτικές συνιστώσες του ποιήmicroατος προετοιmicroάζοντας τον

αναγνώστη και ii) όταν οι εmicroπειρίες του ποιητή δικαιώνονται στο ποίηmicroα

ακόmicroα (κυρίως τότε) και όταν δίνονται αφαιρετικά

Η δικαίωση αυτή συνίσταται στη διατήρηση και microετάδοση της

αρχικής εντύπωσηςσυγκίνησης microε την ίδια ζέση του ποmicroπού στον δέκτη

και επιτυγχάνεται microέσα από τη σχέση διπλής συνεπαγωγής ρυθmicroού και

περιεχοmicroένου Ο ρυθmicroός δεν είναι microόνο ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

11

του ποιήmicroατος αλλά φορτίζει το περιεχόmicroενο το αναδεικνύει και

αναδεικνύεται και ο ίδιος microέσω αυτού Η φυσικότητα του ελεύθερου

στίχου το πλησίασmicroά του στην καθηmicroερινή οmicroιλία (και την κατάθεση

του βιώmicroατος) και η χρήση του πέρα από την ποίηση στο θέατρο

Βιωmicroατική γραφή και νεωτερικότητα

Ανθολόγηση

Α ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

Για τον προδροmicroικό χαρακτήρα της ποίησης του Παπατσώνη

laquoΟ Τάκης Παπατσώνης ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές που

έγραψαν ελεύθερο στίχο Την ίδια εποχή που ο Σικελιανός ώριmicroος αυτός

έγραψε τη Μητέρα Θεού ο έφηβος Παπατσώνης δηmicroοσίευε ποιήmicroατα που

είτε οmicroοιοκατάληκτα είτε ελεύθερα έδιναν microια αφανή αλλά συνεπή

microάχη microε τον microουσικό τον καmicroπανιστό τον πλαστικό στίχο της εποχής

και όδευαν προς ένα ύφος αντίθετο προς το φαρισαϊκό Υπερβάλλω Με

την αίσθηση των πραγmicroάτων που θα είχε ένας υmicroνογράφος microε το πάθος

και το απόλυτο ενός πιστού ο Τ Παπατσώνης έγραφε ένα λόγο που

βασιζόταν στην αmicroεσότητα ∆ίκαια λοιπόν ζήτησε να του αναγνωριστεί

ότι υπήρξε ένας υπερρεαλιστής πριν από τον υπερρεαλισmicroό Ήταν κατά

έναν τρόπο microε τις ελευθερίες που αναλάmicroβανε

Από τον θερmicroό τόνο ενός προσευχόmicroενου ενός θαυmicroάζοντος

(κάποτε το Θεό συχνότερα τα πλάσmicroατά του) οδηγήθηκε από τη

έκσταση στην έξαρση και στο ερωτικό παραλήρηmicroα (ενός έρωτα προς το

περιβάλλον)raquo (σ 22-23)

laquoΑν είναι σωστό ότι έχοmicroε δύο τουλάχιστον γνωρίσmicroατα που

προσδιορίζουν τη microοντέρνα ή νεωτερική ποίηση το ένα είναι

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

12

οπωσδήποτε (που είναι και εύκολα πιστοποιήσιmicroο) τον ελεύθερο στίχο

ο Παπατσώνης τον χρησιmicroοποιεί microια δεκαετία περίπου πριν από τους

άλλους έλληνες νεωτερικούς ποιητές συγκεκριmicroένα από το 1920 που

θεωρώ όπως έχω πει και όριο της δικής του στροφής έντεκα χρόνια πριν

από τη Στροφή του Σεφέρη και ειδικά του ποιήmicroατος laquoΤο ύφος microιας

microέραςraquo Συνεπώς κατά τον ελεύθερο στίχο δεν microπορεί παρά να θεωρηθεί

προδροmicroικός microέσα στο ελληνικό πλαίσιο που δεν απέχει πολύ από το

διεθνές Ωστόσο δεν έπαψε microετά το 1920 να γράφει και ποιήmicroατα σε

microετρικό στίχο κατά αραιά διαστήmicroαταraquo (σ 134)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των παρενθέσεων

laquoΑναρωτιέmicroαι τώρα αν οι παρένθετες φράσεις και οι παρενθέσεις στον

ποιητικό λόγο του Παπατσώνη λειτουργούν microε έναν τρόπο που θα τον

λέγαmicroε σήmicroερα αποστασιοποιητικό Αν ο ποιητής (ή το υποκείmicroενο του

ποιήmicroατος) επιδιώκει την ενεργητική ndashκαι όχι την παθητικήndash συmicromicroετοχή

του αναγνώστη κρατώντας τον διαρκώς σε εγρήγορσηraquo (σ 142-143)

Άλλα στοιχεία νεωτερικότητας ο ρόλος των κεφαλαίων γραmicromicroάτων

laquoΑν όmicroως όπως λέει ο Έλιοτ και συmicroφωνεί ο Σεφέρης το ποίηmicroα έχει

σκοπό να ακούγεται και όχι να διαβάζεται τι γίνονται οι διακρίσεις της

γραφής του που κάνει ο Παπατσώνης

∆εν πρέπει να αmicroφιβάλλοmicroε πως ο ποιητής ξέρει ότι χάνονται

Ταυτόχρονα όmicroως microπορούmicroε να σκεφθούmicroε ότι τελικά ο Παπατσώνης

γράφοντας προτιmicroά τον αναγνώστη που του εφιστά την προσοχή και

microπορεί να ξαναδιαβάζει το ποίηmicroα Αναρωτιέmicroαι microήπως στις περιπτώσεις

αυτές δρα microέσα του ασυνείδητα η αισθητική των χειρογράφων που έχοmicroε

στα microοναστήρια και που κάποιοι microοναχοί αντιγράφοντας φρόντιζαν να

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

13

δώσουν στη γραφή τους το σεβασmicroό που αισθάνονταν απέναντι στις

αρχετυπικές λέξεις Ως εκεί βέβαια γιατί δεν πρέπει να φανταστούmicroε ότι

έβλεπε τα ποιήmicroατά του microόνο ως γραπτό και όχι ως προφορικό λόγο ndash

και έχει γράψει αρκετές φορές για άmicroουσες και άτεχνες λέξεις και για την

ηχητική απόδοση των λέξεωνraquo (σ 178-179)

Για τη θρησκεία στον Παπατσώνη

laquoΑυτή η γλώσσα των συνεχών υπαινιγmicroών δηmicroιουργεί συχνά την

ατmicroόσφαιρα ενός microυστηριακού χώρου Μέσα στα πρώτα ποιήmicroατα που

δηmicroοσίευσε ο Τ Παπατσώνης τα γεmicroάτα θεία παιδική αφέλεια κι ενώ

λειτουργούσε microε αρκετή ένταση η microνήmicroη microιας παιδείας επηρεασmicroένης

από τις καταβολές της παπικής εκκλησίας η αίσθηση της ανθρώπινης

αmicroαρτίας υπερπηδούσε συχνά την αγγελική microονοmicroέρεια του

καθολικισmicroού και πήγαινε σε ένα έδαφος ελληνικό σrsquo έναν παγανισmicroόraquo

(σ 18-19)

laquoΠριν από τον Παπατσώνη δεν έχοmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε στη

νεοελληνική λογοτεχνία άλλον συγγραφέα ποτισmicroένο σε όλα του τα

κύτταρα microε το χριστιανικό πνεύmicroα παρά τον Παπαδιαmicroάντη Όmicroως ο

χριστιανισmicroός του Παπαδιαmicroάντη είναι λαϊκός Στο έργο του δεν υπάρχει

θεολογική διάσταση όπως θα την αντιλαmicroβανόταν ένας λόγιος χριστιανός

Και εδώ ας το πω παρενθετικά αναρωτιέmicroαι microήπως είναι αυτός κυρίως ο

λόγος που ο Κ Θ ∆ηmicroαράς στέκεται τόσο επιφυλακτικός για τη σηmicroασία

του έργου του Παπαδιαmicroάντη Κι επειδή το έφερε ο λόγος ας

υπενθυmicroίσουmicroε ότι η πρώτη συγκέντρωση ποιηmicroάτων του Τ Κ

Παπατσώνη προκάλεσε τα laquoΕπτά κεφάλαια για την ποίησηraquo του Κ Θ

∆ηmicroαρά (Νέα Γράmicromicroατα 1935)raquo (σ 36-37)

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

14

Ο laquoελιτισmicroόςraquo του Παπατσώνη

laquoΟι θρησκευτικοί προσανατολισmicroοί της ποίησης του Τ Παπατσώνη

ερχόταν σε αντίθεση microε το εικονοκλαστικό πνεύmicroα της εποχής του

Μεσοπολέmicroου όταν το ελληνικό κοινό απορροφούσε microε απληστία τις

νέες ιδέες που έφερνε στο προσκήνιο το τέλος του πρώτου παγκοσmicroίου

πολέmicroου Μέσα σε microια ατmicroόσφαιρα λίγης ή πολλής microονοmicroέρειας η

microεταφυσική αυτή ποίηση έmicroοιαζε να ακολουθεί τους παλαιούς

ηmicroερολογιακούς δείκτες και να microην εναρmicroονίζεται microε το σύγχρονό της

προβληmicroατισmicroό Για άλλη microια φορά όmicroως microας απατούσαν τα φαινόmicroενα

που δεν ήταν τόσο microονοσήmicroαντα όσο επεδίωκε να τα παραστήσει η

σκέψη που αναπαύεται microε τις σχηmicroατοποιήσεις Και ούτε είναι χωρίς

σηmicroασία ότι ο Τ Παπατσώνης όχι πια ως ποιητής αφού αυτή του η

ιδιότητα microας ξεγελά αλλά ως σκεπτόmicroενος άνθρωπος όπως προκύπτει

από τα κείmicroενά του της ίδιας εποχής δε βρισκόταν microακριά από τα

ιδεολογικά και πνευmicroατικά ρεύmicroατα της εποχής του Αναφέροmicroε

ενδεικτικά (α) το microελέτηmicroά του στο αφιέρωmicroα για τον Καβάφη του

περιοδικού Κύκλος (1933) όπου εξετάζεται ο ποιητής από ψυχαναλυτική

πλευρά (β) τη συνεργασία του στο Σήmicroερα (1933-34) ένα περιοδικό

ελεύθερης σοσιαλιστικής σκέψης (γ) τις απόψεις του για το κίνηmicroα του

υπερρεαλισmicroού στα Ν Γράmicromicroατα το 1944 Έστω όmicroως αυτά είναι θέmicroατα

άλλων περιστάσεων

Το γεγονός πάντως είναι ότι η ποίηση του Παπατσώνη microέσα στα

σύmicroβολα της εκκλησιαστικής γλώσσας στις συχνές αναγωγές σrsquo ένα

lsquolsquo τυπικόrsquorsquo θρησκευτικό και στις έντονες αναmicroνήσεις χριστιανικής

υmicroνωδίας έmicroοιαζε να δίνει το λυρικό της στοιχείο σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο

Το αποτέλεσmicroα ήταν να παρουσιάζεται microη προσιτή να microην προσφέρεται

σε microια άmicroεση επαφήraquo (σ 16-17)

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

15

laquoΚατά πόσον η χριστιανική πίστη και οι αντίστοιχες αναγνώσεις των

κειmicroένων λειτουργούν στον Παπατσώνη ως laquoαντικειmicroενικές συστοιχίεςraquo

είναι για εmicroάς ζητούmicroενο Όπως και αν (ή όσο) δρουν θετικά ή

αποπνικτικά ενδεχοmicroένως Αναφέρω πρώιmicroα τη δυσmicroενή αυτή θέση microου

microήπως και βρίσκεται microέσα στις προθέσεις του Παπατσώνη Μήπως

αδιαφορεί για την απήχηση του έργου του και είναι κρυπτικός από

αριστοκρατική (ας την πω έτσι για να συνεννοηθούmicroε) στάση ndash

περιφρόνηση της αγοράς και του αγοραίου Και εδώ χωράνε δύο

ενστάσεις

1 Πώς εξηγείται τότε η συνεχής παρουσία του στα διάφορα

έντυπα

2 Που αναιρεί εν microέρει την προηγούmicroενη Πώς εξηγείται η

αδιαφορία του για τη συγκέντρωση της λογοτεχνικής του παραγωγής σε

αυτοτελή βιβλία Και όταν το αποφασίζει έχει microπει πια σε ηλικία

επικείmicroενου θανάτου έστω και αν ο θάνατος άργησε να συmicroβεί

Συνοψίζω Χριστιανισmicroός Βίβλος Παλαιά Καινή ∆ιαθήκη Και

αναρωτιέmicroαι Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του

Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς

στα δελτία ταυτότητας Μήπως ακόmicroη περισσότερο χρειάζεται να

γνωρίζουν καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής

Εκκλησίας

() Ισχυρίζοmicroαι πάντως ότι ένας ποιητής microπορεί να διαβαστεί

microόνο microέσα στο lsquolsquo κοινόβιοrsquorsquo όπου ανατράφηκε και microέσα στο οποίο βίωσε

τότε η ποιητική του εmicroβέλεια είναι περιορισmicroένη και δεν αφορά σε όσους

βρίσκονται έξω από αυτό το συγκεκριmicroένο κοινόβιο

Υποθέτω και ελπίζω να δούmicroε ότι δεν είναι αυτή η περίπτωση του

Παπατσώνη Και απrsquo ότι ξέρω αρκετοί κείmicroενοι εκτός της όποιας

δογmicroατικής microονοmicroέρειας το δέχονταιraquo (σ 75-78)

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

16

laquo() η θρησκευτικότητά του δεν συmicroπίπτει microε κανένα

συντηρητισmicroό και συχνότατα δεν microένει απρόσβλητος από κάποια κρίσιmicroα

γεγονότα Αναφορές στη γερmicroανική κατοχή και κρίσεις αυστηρές στη

χιτλερική κτηνωδία η microνεία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι και

συναφείς σκέψεις που περιλαmicroβάνουν χωρίς φόβο και πάθος και τις

σκοτεινές όψεις του δράmicroατος είναι κάποια από τέτοιας λογής

δείγmicroαταraquo (σ 41)

Όψεις του ερωτισmicroού

laquo() το ποίηmicroα [ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] υmicroνεί τον έρωτα στην πιο

γήινη microορφή του που όmicroως έτσι πάλι φτάνει στην αποθέωσή του Μαζί

microε το άλλο ποίηmicroα την laquoBeata Beatrixraquo που υmicroνεί τον ουράνιο έρωτα

(στο στάδιο όmicroως της ανάmicroνησης) νοmicroίζω πως αποτελούν τις δύο

εκδοχές της ερωτικής ποίησης του Παπατσώνη

Η lsquolsquoΜακαρία Βεατρίκηrsquorsquo είναι ποίηmicroα απλούστερο συντακτικά

και γραmicromicroατικά Αυτή η διαφορετική εκφορά του λόγου στον ουράνιο

έρωτα lsquolsquo οmicroαλήrsquorsquo στον γήινο lsquolsquo πολύπλοκηrsquorsquo ίσως microπορεί (για έναν

ψυχαναλυτή) να αποτελέσει επιχείρηmicroα ότι η θρησκευτική συνείδηση του

Παπατσώνη δρα ανασταλτικά προκειmicroένου για τον γήινο έρωτα κι έτσι

ο λόγος του βγαίνει περιπλεγmicroένοςraquo (σ 147-148)

Εκδοτική δραστηριότητα

laquo() το 1934 εκδίδει για πρώτη φορά ποιήmicroατά του σε βιβλίο ndash την

Εκλογή Αrsquo Είναι 39 χρόνων και να υπενθυmicroήσω ότι είχε αρχίσει να

δηmicroοσιεύει ποιήmicroατά του από το 1914 Η απορία είναι γιατί ένας

άνθρωπος που δεν είχε οικονοmicroικά προβλήmicroατα συγκεντρώνει τόσο

αργά microέρος από την ποιητική του παραγωγή ∆έκα χρόνια αργότερα

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

17

microέσα στην Κατοχή εκδίδει την Ursa Minor το microόνο microεγάλο όσο ξέρω

ποίηmicroα που δηmicroοσίευσε microαζί microε ένα microικρό ποίηmicroα που προτάσσει Θα

περάσουν πολλά χρόνια το 1962 δηλαδή στα 67 του χρόνια για να

εκδώσει την Εκλογή Βrsquo και να επανεκδόσει την Εκλογή Αrsquo microαζί microε τη

lsquolsquo Μικρή Άρκτοrsquorsquo για να microεταφράσω τον λατινικό της τίτλο Θα

περάσουν άλλα 4 χρόνια το 1966 όταν είναι 71 χρόνων για να εκδώσει

microε τίτλο Ο Τετραπέρατος κόσmicroος (τόmicro Α) microια σειρά microελετών και παλαιών

δοκιmicroίων του Μια άλλη σειρά δοκιmicroίων Όπου ην κήπος θα βγει το 1972

και ο επόmicroενος τόmicroος Τετραπέρατος κόσmicroος Βrsquo microε πρόσφατα κείmicroενά

του για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου θα κυκλοφορήσει λίγους microήνες πριν

από το θάνατό του Να σηmicroειώσοmicroε ακόmicroη τον τόmicroο του Η άσκηση στον

Άθω ήτοι πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του όρους (1963) ένα έργο

που είχε περατωθεί τον ∆εκέmicroβριο του 1927 και τα Μολδοβαλαχικά του

Μύθου που εκδίδονται το 1965 ενώ είχαν γραφτεί το 1939 ύστερα από

την επίσκεψή του microε τον Σεφέρη στη Ρουmicroανίαraquo (σ 65-66)

Β ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

α

laquoΑλλά όταν κάποιο έργο υποχρεώνει έναν κριτικό του έστω και του

ίδιου δογmicroατικού κύκλου να αναζητήσει τις βάσεις του προβλήmicroατος του

ποιητικού φαινοmicroένου θα πει νοmicroίζω ότι το έργο αυτό έχει οικοδοmicroηθεί

microε ύλες πρώτης κατηγορίαςraquo (σ 15)

β

laquoΥποθέτω ότι όλοι συmicroφωνούmicroε πως καmicroιά κριτική υποστήριξη δεν είναι

ικανή να αποδείξει τελικά την αξία ενός έργου αν αυτό καθεαυτό το

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

18

έργο δεν βρίσκει ανταπόκριση στον καλοπροαίρετο αναγνώστη microε

επαρκή ποιητική παιδεία

Η διαφορετική ποίηση που εmicroφανίστηκε στα microέσα της δεκαετίας

του 1930 χαρακτηρίστηκε ως δύσκολη Το γεγονός είναι ότι έκτοτε

γράφεται ποίηση αποκλειστικά δύσκολη microε συνέπεια η προσέγγισή της

να προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης είναι φανατικός για γράmicromicroατα ∆εν

ξέρω αν microε τέτοιο όρο έχασε η ποίηση οπαδούς Προσωπικά πιστεύω ότι

έχασε microόνο εκείνους που δεν ενδιαφέρονται για την ποίηση καθεαυτή

παλιά ή microοντέρνα ∆ικαίωmicroά τουςraquo (σ 71)

γ

laquoΕίναι χρήσιmicroο πιστεύω να ξέροmicroε τις προθέσεις ενός ποιητή για να

microπορούmicroε να δούmicroε τη δουλειά του microέσα από τη δική του αντίληψη να

τη δούmicroε microε τρόπο φιλέταιροraquo (σ 123)

laquoΈχει λεχθεί ότι ένας προσωπικός ποιητής στα δοκίmicroιά του δεν

υπερασπίζεται παρά τη δική του ποίηση Κατά την αντίληψή microου η

άποψη αυτή είναι και δεν είναι αληθής ∆εν ισχύει για συγγραφείς microε

εκτεταmicroένη παιδεία

Ωστόσο είναι γεγονός ότι πολλοί κυρίως οι πιο αξιόλογοι ποιητές

έχουν και δοκιmicroιακό έργο που η ποιότητά του συναγωνίζεται την

ποιότητα του ποιητικού τους έργου Το φαινόmicroενο δεν βρίσκω να ισχύει

για τους υπερρεαλιστές Σε όλες σχεδόν τις άλλες κατηγορίες ποιητών

παρατηρείται έντονη σχέση που είναι πια ταύτιση ποιητή και

δοκιmicroιογράφου Εν πάσει περιπτώσει η ύπαρξη δοκιmicroιακού έργου microας

βοηθάει πάντοτε στη microελέτη του ποιητικού έργου ενός συγγραφέα Εάν

δε συmicroφωνείτε σε αυτό πείτε ότι δουλεύω σε λάθος δρόmicroο Πάντως έτσι

θα προχωρήσω και microένει φυσικά το ερώτηmicroα ανοιχτόraquo (σ 78-79)

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

19

και προηγουmicroένως

laquoΤα θεωρητικά κείmicroενα ενός ποιητή που το όλο έργο του υπακούει σε

microια ενότητα είναι φανερό πως παίρνουν διπλή σηmicroασία Και ως

ανεξάρτητα δηmicroιουργήmicroατα αλλά και ως πρόσθετο υλικό που microας

βοηθάει να εξοικειωθούmicroε microε το ποιητικό του σύmicroπαν Είναι microισή

αλήθεια όταν δεν προέρχεται από microικρολογία ότι microε τις θεωρητικές του

απόψεις ένας ποιητής δεν υπερασπίζεται παρά το έργο του ∆ιότι

ακριβώς αυτή η ταυτότητα στόχων πιστοποιεί και το βαθmicroό που ο

ποιητής είναι microια υπεύθυνη συνείδηση () Ίσως έχει ενδιαφέρον η

παρατήρηση ότι γενικά η σχέση ποιητή-δοκιmicroιογράφου είναι πιο στενή

απrsquo ότι η σχέση ποιητή-πεζογράφου πράγmicroα που microας οδηγεί στην

ένδειξη ότι η γλώσσα λειτουργεί αλλιώς στην ποίηση και αλλιώς στην

πεζογραφία ενώ περιέργως δεν φαίνεται να ισχύει η διαφορά ανάmicroεσα

στη γλώσσα της ποίησης και στη γλώσσα του δοκιmicroίου των ποιητών

αυτής της κατηγορίας Ο θεωρητικός τους λόγος microέσα από τη σαφήνειά

του ανοίγει πόρους απrsquo όπου διεισδύει ότι δεν microπορεί να δηλωθεί

κατηγορηmicroατικά επειδή ακριβώς δεν ορίζεται microονοσήmicroαντα Μοιάζει

δηλαδή σαν ένα τίmicroιο παιγνίδι microε άλλα microέσα όχι λιγότερο επισφαλή για

τη διάρρηξη των φραγmicroών της πλαστογραφηmicroένης γλώσσας (που

κωδικοποιήθηκε έτσι που να χάσει την αυθεντικότητά της) ώστε να

επαναδράσει σε πιο καθαρά κανάλιαraquo (σ 28-30)

δ

laquoΩστόσο ακόmicroη και αν φανταστούmicroε κάποιον ζωγραφικό πίνακα που να

έχει εmicroπνεύσει αρχικά τον Παπατσώνη microελετώντας το ίδιο το ποίηmicroα

[ενν το laquoRapina Sabinarumraquo] βλέπω ότι microάλλον κινηmicroατογραφική είναι

η διεξαγωγή του παρά στατική ζωγραφική ∆εν έχουmicroε την αποτύπωση

microιας στιγmicroής αλλά διαδοχικών συmicroβάντων και προπαντός κάποιον

αφηγητή που παρατηρεί και σχολιάζει τα συmicroβαίνοντα Όmicroως δεν είναι

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ

20

ένας ουδέτερος και ψυχρός παρατηρητής αλλά κάποιος που microετέχει στα

συmicroβαίνοντα και συmicroπάσχει Το αποτέλεσmicroα πραγmicroατοποιείται οmicroαλά

(για τη συνείδηση του αναγνώστη τώρα του ποιήmicroατος) καθώς υπάρχει

γραmicromicroατική και συναισθηmicroατική ανταπόκριση microε την οποία και

υποστηρίζεται η κατάστασηraquo (σ 141-142)

ε

laquoΚαι όmicroως ο στίχος αυτός [ενν από το ποίηmicroα laquoBeata Beatrixraquo] παρά τις

αφηρηmicroένες λέξεις που έχει λειτουργεί σωστά ∆ηλαδή το θεmicroατικό τους

φορτίο που δεν είναι παρά ένας συλλογισmicroός καmicroωmicroένος από εmicroπειρίες

(οι οποίες έχουν και υποκειmicroενικό και προσωπικό χαρακτήρα ndashκαι

εξαιτίας του έχουν microια υψηλή συναισθηmicroατική θερmicroοκρασία) παράγει

ένα ρυθmicroικό τόνο ο οποίος ανταποκρίνεται στην κατάστασησυλλογισmicroό

από την οποία κατάγεται Να το πω αλλιώς στο ποίηmicroα συνυπάρχουν η

παρελθούσα ευδαιmicroονία microιας ερωτικής ιστορίας και η παρούσα αίσθηση

του θανάτου της ndashmicroε συνέπεια αίσθηση πικρίας Αυτή η συνύπαρξη που

ταυτίζεται ψυχολογικά microε τη σύγκρουση πρέπει να οδήγησε ασυνείδητα

σε ένα στίχο πολύ microεγαλύτερο από τον λεγόmicroενο πολιτικό microας στίχο τον

δεκαπεντασύλλαβο Συγκεκριmicroένα οι στίχοι έχουν πάνω από 20

συλλαβές οι περισσότεροι Υπάρχει λοιπόν microε αυτούς τους microακρύτατους

στίχους ως αίσθηση βαθιάς εισπνοής αυτή η διαδοχή διαφορετικών

καταστάσεωνraquo (σ 150-151)

Η πιο τολmicroηρή υπόθεση για το τέλος

laquoΤολmicroώ microάλιστα να υποστηρίξω ότι ενώ ο ελεύθερος στίχος είναι

αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για να χαρακτηριστεί ένας ποιητής

microοντέρνος το βιωmicroατικό στοιχείο σε ένα ποιητικό έργο αποτελεί ικανή

συνθήκη για να θεωρήσοmicroε έναν ποιητή microοντέρνοraquo (σ 103)

Βάγια Κάλφα

Φοιτήτρια Τmicroήmicroατος Φιλολογίας ∆ Π Θ