vakadinadina ni sa veisau na draki...5. vola e dua na i lavelave ni volanivula sa oti tu ki na dua...

for a living planet

WWF - South Pacific Programme

Vakadinadina ni sa Veisau na DrakiNodra i Yaragi Na Lewenivanua

WWF South Pacific ProgrammeRegional Office

Address: 4 Ma’afu Street, Suva, Fiji. Postal Address: Private Mail Bag, GPO, Suva, FijiTel: (679) 3315 533 Fax: (679) 3315 410 email: [email protected] website: www.wwfpacific.org.fj

AcknowledgementWWF South Pacific would like to thank WWF International and WWF Indonesia for their financialassistance, as well as the people of Kabara in the Lau group of islands in Fiji.

Text & Pictures: SPP Climate Change Team Layout and Design: Waisale Tabuavou Publsihed by: WWF South Pacific Communications Unit 2005 Printed by: Star Printery Ltd

Na Veisau ni Draki e rairai leqa levu duadua enavakacacana na kena rawa vakavinaka na bulavakailavo ni Veiyanuyanu ena Pasifika kei ira nalewena ena loma ni ka 21 ni senitiuri. Ni tubu siviatikoga na kena vakayagataki ni vei mataqali waiwai,era kaya kina na Daudikeva na draki ni na rawa nivuni kena tubu cake nai vakarau ni katakata nivuravura kina 5.8°c ena yabaki 2100. Na tubu cakeni katakata oqo ena vuni tubu cake na i yalayala niwaitui kina 88cm, ka vakaleqa se veisautaka naituvaki ni draki raraba kei na tauni uca. Na veiveisauoqo ena vakatubura na dredre kei nanuiqawaqawa ena noda veitikotiko ena Pasifika nina rawa ni vakacacana ka vakaleqa vakalevu sarana kena rawa ni tiko nai vurevure ni kakana kei nawai, noda tiko bulabula , na maroroi, taqomaki kavakataudeitaki ni noda veiyatuyanuyanu lalai kei nai vurevure ni bula matalia ka duidui e tu kina.

Dina ga ni lailai sara ka takiveiyaga, nai vakarau nikasi gaga eda solia se kaburaka tiko mai naPasefika ia, sana sega ni kauta tani na dina, ninoda vanua ena dua vei ira nai wase ni vuravura kana rawarawa ni vakaleqai ena revurevu ni veisau nidraki, baleta ni sa rui vanua lalai, eda taleitaka nabula, tara koro , ka vakaitikotiko ena bati ni baravi -vakararavi vakalevu sara kina kena vei i yaubulamei vurevure ni bula ena veisiga, kei nai vurevureni veivakatoroicaketaki ena bula vakailavo.

Na kena sa kilai ka vakadeitaki oqo ni na tatara enaPasifika na revurevu ni veisau ni Draki, sa ka bibimeda cakacakataka na nodra vakarautaki na lewe

ni veivanua vakaitikotiko kina me ra rawa ni kila naiwalewale ni veika me ra cakava me rawa ni ra tuveisaqati kina kei na revurevu ena kauta mai.

Na i vola ka vakatokayacataki tiko oqo me "Nodra Iyaragi na lewe ni Vanua" e na kena cakacakatakinai walewale ni kilai ni leqa sa yaco tiko ena Vanuasa kunei ni sa veisau dina tiko kina na draki, katuvai na kena i tuvatuva ni nodra rawa ni vukei iraga vakai ira na leweni Vanua. sai vola tukutuku nidua na veiqaravi a vakayacori mai Kabara ka sakena i matai kina ena mataqali veiqaravi vakaoqoena Pasifika , ena kena vakaivolataki na revurevuni veisau kei na i yaragi ni tuveisaqati eravakayacora me vukei ira kina vakai ira.

Ia nai walewale ni veivakavulici ka vakatokai oqome i yaragi e tiki ni walewale ni veivakavulici naPLA ka sa vakayagataka vakadede voli mai o WWFena kena maroroi ka vakatoroicaketaki nai yaubulavakaitikotiko, me vakadeitaka na matata ni valavalani kena tauri se sokumuni ni i tukutuku ni veisau nidraki kei na vakarautaki ni vakanananu ni lewe nivanua ena kena wali.

Na vakanuinui vinaka mai na mata i lawalawa niVeisau ni draki - WWF, ni ko ni na kunea na vinakakei na mana ni yaragi ka vakatututaki tiko oqo me iyaya yaga vakalevu sara ni kena qaravi na Veisauni Draki.

WWF - I Lawalawa ni Veisau ni DrakiDiane McFadzien, Francis Areki, Tarai Biuvakaduakei Monifa Fiu.

2 CLIMATE WITNESS COMMUNITY TOOLKIT

Kena I Kau

Matai ni Siga

1. Na Droini Mape.2. Na Vola i Vula ni i Yaubula3. Ai Vola Tukutuku ni Vanua4. Ai Vola ni Kau kei na Manumanu ni vanua5. Soli i Tukutuku- Cava na Veisau ni Draki?6. Raici Lesu na kena Macala ka Semati vata

kei na Veisau ni Draki

Vakadinadina ni sa Veisau na DrakiKarua ni Siga

1. Kauwai kei na Veigauna Vinaka2. Nodra ka Vakamareqeti na Lewenivanua3. Ka Vakamareqeti me Vakaliuci4. Dikevi Vakamatailailai na Wakatu e Vuna5. Cakacaka ena Rarama ni Matanisiga6. Raivotu ena Rua na Sala7. Vakalewai ni Veisau ni Digidigi8. Tuvatuva ni Cakacaka ni Lewenivanua

CLIMATE WITNESS COMMUNITY TOOLKIT 3

Na mape e dua nai yaragi yaga vakalevu sara ni rawa ni vakatakila vakatotolo na veika eda via kila, vakabeka na i yalayalani noda qele, vanua e tu kina na veitikotiko, nai teitei kei na i qoliqoli. E yaga vakalevu sara na mape ena nodra vukei nalewe ni dua nai tikotiko mera tuvana, vola, ka vakaraitaka na vei tukutuku matailalai baleti ira. Na mape e dua na salarawarawa ka totolo sara ni kena kunei se kilai e dua na leqa, e rawa ni vakayagataki na mape me dua na i yaya ni tuvatuva.E rawa ni ra vakaitavi kece kina na lewe ni vanua ka raica na dodonu ni veitukutuku kece e tu kina.

Kena i naki: Me sokumuni nai tukutuku me rawati kina e dua na Mape ni vanua ko Kabara ka vakaraitaka na kena vei iyaubula, veivakatoroicaketaki kei na vanua bibi eso ena nodra bula vakavanua.

Kena i Yaya: Pepa (Butcher Paper), Pepa dregati (cellotape) se na pini, Peni ni volavola lelevu (pental pens), Peni kala duiroka, Mape kei Kabara (topographic), Nai taba mai macawa kei Kabara (aerial photograph)

Kena i cakacaka :

1. Wasea vakatolu na lewe ni vuli vakatau kina mape me vakarautaki me vakaoqo.a. Na mape ni korob. Na mape ni vakayagataki qelec. Na mape ni i qoliqoli

2. Vakamacalataka vei ira kece ni ra na droinitaka na mape duidui oqo mai na matata ni nodra dui kila yadudua na veika baleta nodra vanua. Mo vakamatatataka na veika o vinakata mera volai tukutukutaka na lewe ni vuli.

3. Kerei ira yadudua mera sokumuna ka binibinia vata vakaibinibini na veika oqo, tiki ni kau, vatu, draunikau, sorenikau keina veimataqali senikau duiroka, me rauta ni 10 nai binibini na veika duidui.

4. Raica e dua na vanua galala e loma ni koro me rawa ni vakotori kina na mape.5. Kerei ira na sa matua ka ra kila vinaka nai tuvaki ni vanua me ra vakayagataka e dua na kau, ka droinitaka na i rairai se

i bulibuli ni vanua, ka vakacuruma kina na veika eso vaka na bati ni baravi, sala kei na gaunisala, veikoro, ulunivanua kei na veidelana.

6. Me ratou vakananuma na lewe ni vuli ni caka mape na veika eso (tukutuku) me vakacurumi me vakuri tiko kina na mape,me vaka beka na koro makawa ni valu, na keba se vanua ni vakacegu eso, rara ni waqavuka, na wavu kei na so tale.

7. Digitaka e dua nai vakatakilakila mai na dua vei ira nai binibini mai na naba 3 e cake - vaka beka oqo, dua na tiki ni senitoa me vakaraitaka na vanua e tu kina e dua na veitavioka, dua na vatuvula mei vakaraitaki ni nodra keba na dauqoli.Biuta na veivakatakilakila yadua oqo ena veivanua e tu kina na ka era vakatakilakilataka. Solia na gauna kei na galala mera dikeva ka veitalanoataka na dodonu ni tukutuku sa tuvani tu - ke sega ni dodonu veidua se veiso, eso na ka, me ra veitalanoataka tale ka veitosoyaka me yacova sara ni ra sa vakadonuia vata kece ni sa donu taucoko ka ra sa marautaka kece.

8. Kerea me ra lavetaka na mape oqo kina dua na pepa (butcher paper). Me ra qai digitaka eso na veivakatakilakila me vakatakila se cava e tu ena mape ka me qai volai me kena dusidusi (key) ena yasa ni mape. Rawa ni droinitaki e liu enapenikau ka qai vakadeitaki ena peniwai ni sa dodonu vakavinaka kece sara.

9. Me volai kece na yaca ni vei koro, mataniwai, uciwai, cakau, ulunivanua. Ka me volai talega ena mape na yacadra kecena vakaitavi ena kena sokumuni ka biubiu vata nai tukutuku kece oqo.

Gauna: 1-2 na aua.

Na Droini Mape


Na i Vola Ni Vula ni i Yaubula (SEASONAL CALENDER)

Na i Vola ni Vula ni Yaubula sa dua na i yaragi me volai kina vagauna nai tukutuku kei na vei ka bibi e yaco ena loma ni duana yabaki ka vakamawe ena bula ni dua na lewenivanua. Na i vola ni vula vakaiwasewase e vakaraitaka e dua na i yaloyaloraraba ni veika bibi me baleta na vanua e vakavolivoliti keda, nai vakarau ni bula taucoko, kei na bula vakailavo nilewenivanua ena veitiki ni gauna ena loma ni yabaki. Nai Vola ni vula e tu vakatabakidua na kena yaga ka ni vakatarai irana tamata ena dua na vanua mera vakaraitaka na nodra kila vinaka na veiwasewase mai na nodra i vakarau ni bulavakavanua. Oqo e dau vakawasoma me duidui mai nai wasewase 'vakabau' kei na i vola ni vula ni veimatanitu tani.

Kena i naki : Me vakarautaki e dua Nai Vola ni Vula Ni i Yaubula Ni Vanua ko Kabara

Kena i Yaya: Pepa (Butcher Paper), Pepa dregati (cellotape) se pini, Peni volavola lelevu (Pentel pens), Peni duiroka sepeni ni droini.

Kena i Cakacaka : 1. Me digitaki e 5 na wasewase ni tuvani ni i Vola ni vula ni i yaubula. Raica me veicurumaki vinaka, oira na matua kei na

tabagone. Solia kina veiwasewase yadua na peni ni volavola kei na peni duiroka.2. Droinitaka e dua nai bulibuli mokimokiti levu ena loma ni pepa (butcherpaper) sa soli oti ena i wasewase yadudua.

Vakatakilakilataka na dela ni bulibuli momokiti me vakaraitaka nai tekivu ni yabaki, ka qai vakamacalataka ni boto ni bulibuli momokiti sa veimama ni yabaki, kei na delana sa lesu tale na kena i tekivu nai otioti ni yabaki, ka ni na dua talena yabaki vou.

3. Na veiwasewase mera wasea na i bulibuli mokimokiti ki na 12 na i wasewase, ka me baleta na veiwasewase yadua meravakaitavi ena veivosaki, mera vakatakilakilataka ka toqa ena peni duiroka duidui (dusidusi (key) ni vola i vula) na nodravakadidike ena nodra vanua me baleta na veika oqo.a) Nai qoliqoli- waitui se wasawasa - gauna e vakasucu kina na veimataqali ika, gauna kei na vanua e lakova se

veitosoyaki kina na tovuto, vonu kei na veika bula duidui eso.b) Veikau/Manumanu Vuka - na gauna ni se na veivunikau/ nodra gauna ni veitosoyaki na manumanu vuka.c) Teitei kei na susu manumanu - vula i dreudreu, (matua ka dreu na vua ni kau) vulai teitei kei na tatamusuki.d) Draki - vula i uca, vula i siga (gauna ni mamaca), vula i cagilaba, kei na gauna ni lauqa.e) Na solesolevaki (cakacaka Vakalewenivanua) - veicakacaka lelevu vakoro/solevu.

4. Ni caka oti ga, laiva mera veivosakitaka na nodra i volanivula ni yaubula na vei wasewase yadua ka vakatara na veiwasewase tale eso mera tukuna na ka era nanuma ka vakuria tale eso na ka ena veika sa volai tu.

5. Vola e dua na i lavelave ni volanivula sa oti tu ki na dua na pepa ena peni duiroka. Vakayagataka na veivakatakilakila nivanua me matataka na veitikina yadua. Vola na dusidusi (key) ena dua na yasana ka vola na yaca ni wasewase era karavakaitavi kina ena tiki ni pepa.

Gauna: 1-2 na aua


Na i vola tukutuku ni vanua e dua nai vola dusidusi ni veika lelevu ka bibi e yaco ena veitabagauna kei na veitabayabaki enadua na vanua, koro se i tikotiko. Nai vola tukutuku ni vanua ena vukea na veitalanoataki kei na kena vakadeuci na veigaunasa oti, veika a vakayacori, leqa kei na rawaka. E i yaragi yaga vakalevu ena kena tuvai e dua nai tuvatuva vakayalomatuani vakayagataki ni i yaubula na kena dau railesuvi na veika sa sivi, kena revurevu kina i vakatagedegede ni vakasama keina rawaka ena gauna oqo.

Na veika me volai tu vakaivola ena i vola tukutukuni vanua e rawa ni okati kina na veika ni nodra bula vakayalo, kei na veikae okata na nodra i tovo sei valavala vakavanua, na veitosoyaki ni tamata, na basika mai ni veimisini ni buli i yaya vovou, naveika e dau vakacacana na bula, na ka e yaco ena politiki, se kena vakataulewa, cakacaka ni veivakatorocaketaki kei na sotale.

Ena kena volai ka tuvai nai vola tukutuku ni vanua, o ira na vakaitavi mera raica lesu nai tekitekivu ni tawa vanua taumadani veitabatamata kara nanuma rawa. Me veitalanoataki raraba, solia na galala kei na gauna vei ira na matua ka kila vinakana ka a yaco oti mera solia na nodra nanuma ena vei ka dina a yaco kei na nodra vaka i tavi na leweni vanua.Kena i Naki : Me vukei ira na lewenivanua e Kabara mera kila matata na veika e yaco ka tubu vakai koya ga, mai na veikae vakavuna na tamata, kei na kena revurevu ena nodra bula na lewe ni vanua.Kena i Yaya : Pepa (Butcher Paper) kei na peni lelevu (Pentel pens)Kena i Cakacaka :1. Vakarautaki ira na vakaitavi ka ra lewena na sa uabula; tagane kei na yalewa, ira na i taba gone kei ira sa matua. Me ra

cakava na wasewase yadua na i yalayala ni gauna.2. Vakamacalataka na i naki ni Vola i Tukutuku ni Vanua. Kerei na lewenivanua mera vakaraitaka e so na ka, ka a yaco ka

veisautaka se vakamauwe ena i tuvaki ni bula ni leweni vanua raraba. Tekivutaka na i vola i tukutuku ni vanua ena nomukerea e dua na lewenivuli me vakaraitaka e dua na ka bibi e a caka ena i talanoa makawa ni lewenivanua kei na yabakie a yaco kina. Na cakacaka e nanumi rawa e sega ni ka me a sa yaco duadua e liu. Me volai na yabaki kei na ka e a yaco. Kerea tale e dua na ka e a yaco. Vola oqo kei na yabaki e delana se na boto ni matai, e na vakatau ke na ka a yaco e a liu se muri vei na ka sa volai tu e matai. Vukea na i wasewase me cakacaka lesu ki na kena a caka e liu tauduaera rawa ni nanuma.

3. E rawa ni sa tekivu vakamalua sara na veivosaki, ia na veitaro era koto oqo e gadrevi me sa tarogi sara me vakatotolotaka na kena i lakolako :• Na gauna e a tawani taumada kina na koro, kei na vanua cava era cavutu mai kina na tamata ?• E a sa bau dua oti mada na covulaca levu, dobui, eso na tiki ni gauna era a sega ni vuavua i vinaka kina na i teitei

se so tale na veika e dau vakacacana na bula ?• Na cava soti na cakacaka ni veivakatorocaketaki era sa cakava oti na lewenivanua ?

4. Vola me tu vakayabaki na veika e yaco ena dua na tiki ni pepa balavu. Vola ena matanivola lelevu ena vosa ni nomu vanua me baleta na i wasewase taucoko mera raica ka kila vakavinaka.

5. Kevaka e laurai ni dredre na kena vakadeitaki na veitiki ni siga me baleta na veika vakatabakidua e a yaco, tovolea movakananuma vei ira e sotale na veika kilai levu ka a yaco me vaka na i Karua ni Valu Ni Vuravura, tu vakataki keda, tauyavu ni lotu, nona mate e dua na turaga rogo.

6. Ni sa tauyavutaki rawa ga Nai Vola Tukutuku ni Vanua , mera vukei na vakaitavi mera vakadonuya ka vakadewataka.

Gauna : 2-3 na aua.

Ai Vola Tukutuku ni Vanua- Na Kena Veitabagauna kei na kenaVeitabayabaki. (TIMELINE)

Ai Vola ni Manumanu kei na Kau ni Vanua (PLANT AND ANIMAL INVENTORY)


E wasoma me kunei ni dau matailalai ka uasivi nai vakatagedegede ni nodra kila se veikilai na lewenivanua ena veivanuakara bula vata vakaveivolekati kina na kau, manumanu kei na tamata. Me i kuri ni nodra veikilai, era sa kila talega na tamatae levu sara na gaunisala ni nodra veiwekani na kau kei na manumanu vuka, se yavai va ena veitikina tale eso ena vanua evakavolivoliti ira. I Vola ni Kau kei na Manumanu oqo enai dusidusi totolo taudua ni kena kilai na mataqali kau kei namanumanu cava e tiko ena dua nai yalayala ni vanua.

Kena i naki: Me vakumuni na i tukutuku ni veika bula duidui e Kabara.

Kena i yaya : Pepa (Butcher paper), I Vola ni Kau kei na Manumanu ni Viti, peni ni volavola lelevu (Pentel pens).

Kena i Cakacaka :

1. Mera wasei na lewenivuli me 5 na i wasewase-• Vunikau ni Veikau kei na kau• Kau e teivaki kei na kakana• Manumanu vuka kei na Manumanu yavaiva• Ika • Vivili/Kau ni waitui

2. Kerea na vei wasewase yadua mera vakalewena na i tuvatuva ena pepa (butcher paper) :• Na yaca ni kau/manumanu/ika ena nodra vosa• Kedra yaga/kedra bibi• E levu tu se sa lailai• Na tiki ni vanua era tu kina.

3. Ena gauna ga era sa vakaotia kina na nodra cakacuruma na macala ni nodra vakatataro na vei wasewase yadua, meraveisau kei nai wasewase e tarava ka tomana tiko me yacova ni sa rawa vei ira mera vakadikeva ka vakatawana taucokona pepa (butcher) rabai levu.

4. Laivi ira na veiwasewase mera tukuna ka veivosakitaka na macala ni nodra cakacaka.

Gauna: 2 na aua.


Raici Lesu na kena Macala ka Semati vata kei na Veisau ni Draki(REVIEW OF RESULTS AND LINKING TO CLIMATE CHANGE)Kena i naki : Me vakaraitaki na veiveisau e yaco ki na vanua e tu vakavolivoliti keda kei na bula ni lewenivanua e Kabaraera sema vata kei na veisau ni draki.

Kena i yaya : Pepa was volai oti tu kina na macala mai na cakacaka taumada, Pepa (Butcher Paper) kei peni lelevu nivolavola (Pentel Pens).

Kena i Cakacaka :

Caka Mape

Kerei ira na vakaitavi mera raica lesu na droini ni mape e a qaravi mai na i yaragi 1 ka vakaraitaka na veiveisau e a sa yacooti ena loma ni 5, 10 se 20 na yabaki sa oti. Na veiveisau e dodonu me okati kina na sisi ni veibaravi, veitokiyaki ni veivale,na veiveisau ni vanua ni qoli teitei se kena i valavala. Ni ra sa vakaraitaka na vakaitavi na veiveisau oqo ena mape, kerei irana vakaitavi mera tukuna vakamatailalai na veiveisau sa yaco kei na kena vuna. Vola na kena macala.

I Vola ni Vula ni i Yaubula

Kerei ira na vakaitavi mera raica lesu na i Vola ni Vula Vakaiwasewase e a qaravi mai na i yaragi 2. Veivosakitaka naveiveisau se na veika e dau yaco vakavudua e sa dikevi oti me baleta na veiwasewase ni draki ena vanua e vakavolivolitiira ena vica walega na yabaki sa oti. Oqo e rawa ni veika e yaco me vaka na lauqa balavu, taubi vakalevu na uca, matuatotolo na vuata/na se ni veivunikau kei na so tale. Vola na veiveisau e dikevi rawa kei na veivosaki ena muria yani. Na i tuvakini veiyalayala e rawa talega ni vakayagataki me baleta na kena digitaki na veigacagaca eso ena i vola ni vula vakaiwasewaseme vaka oqo - tobo ika, vuavua vinaka ni teitei, rawa vinaka na wai kei na so tale.

Ai Vola ni Tukutuku ni Vanua

Tukuna vei ira na vakaitavi mera wasea na i tukutuku e vure mai na i yaragi 3 e na kena veiwasewase me vaka, vanua evakavolivoliti ira/na veiveisau sa dau yaco tu ga (me vaka na veika vakadomobula e dau veivakacacani) se ka e dau yaco ebulia ga na tamata (me vaka na cakacaka ni bula vakailavo). Digitaka e so ga na ka e sa vakaraitaki oti ena vanua evakavolivoliti ira me vaka na Cagilaba se Lauqa ka lailai ni wai ka laivi ira eso mera vakaitavi mera vakila se na kena bibika yaco veitaravi e tubu cake tiko se sega, ka qai vola na kena macala.

I Vola Ni Manumanu kei na Kau ni Vanua :

Tukuna vei ira na vakaitavi mera raica mada na i vola ni yaca ka vakatakila na kau kei na manumanu e ra sa lutu sobu tikomai na kedra i wiliwili. Kerei ira mera veivosaki kina ka vola na vuna e rawa kina me ra sa lailai sobu kei na kena tara bi ninodra sa yali ena nodra bula na lewenivanua.

Gauna : 2 na aua.


Kauwai kei na Veigauna Vinaka (CONCERNS AND OPPORTUNITIES)

Sa ka bibi ena veigauna me vakatarai ki na lewenivanua mera vakatakila na ka era gadreva vaka i ira me rawa ni yacovi yanie so na kena i wali. Na i yaragi oqo e solia e dua na sala rawarawa e tuvai tu vakaveitarataravi me vukei ira na lewenivanuamera dusia ka vakavouya na vei ulutaga yadudua. Ena vukei ira mera dusia na veileqa se veicoqacoqa era kauwai kinavakalevu (nodra kauwai) ka vakasaqara e so na sala e rawa ni walia se qaravi kina na veika oqo (Veigauna vinaka). Enakena volai ka tuvai tu na 'Veikauwai' kei na 'Gaunavinaka' ena dua na tiki ni pepa, na i yaragi 'qo e solia e dua na i vakarauni cakacaka e kune na mawena ka na rawa ki na lewenivanua me vakalewa na cava me qaravi e liu.

Kena i naki: Me lalawataka ka tuva na veisau ni draki ni lewenivanua kei na veika tale e so era okati vata, ka qai vakalewana ka me caka ka na rawa ni vukea na nodra qaravi.

Kena i yaya: Pepa (Butcher Paper), peni lelevu ni volavola (Pentel pens).

Kena i Cakacaka :

E dua na i vola tuvatuva ni ka e so e Kauwaitaki kei na Gauna Vinaka ; e rawa ni vakavurei mai ena veisala eso. Na i volatuvatuva e rawa ni okati kina na veitikina e so ka ra vakadewataki mai na levu nai vurevure, wili kina na veibose, vakasamavuku, veivosaki yadudua, cakacaka ni lala lalai, tu vakatatiki se gauna ni sara i yaloyalo. E dodonu mera maroroya na i volatuvatuva na lewenivanua ka dau tomani tiko ga na kena lesuvi me curu kina eso tale nai tukutuku ena gauna ga era basikamai kina.

1. Vakarautaka e dua na pepa (butcher paper) ka me dua na laini me lako sobu ena veimama. Me ulutaga ni vanua lala ena yasa i mawi na 'Kauwai' kei na vanua lala e yasana i matau na 'Gaunavinaka'. Maroroya na tiki ni pepa ena dua navanua e taqomaki vakavinaka ia me vanua e rawa ni tauri mai kina vakatotolo.

2. Vola na Kauwai kei na Gaunavinaka ena gauna ga e ra sa vakaraitaka kina na nodra nanuma na lewe-ni-vanua. Tovoleakevaka e rawa mo kua ni veivukiyaki se veiveisau. Kakua ni tabaka sobu na vakasama e vakavurei mai, ke mani duatanitu mada ga na kena i rairai ena i matai ni gauna, ka tovolea me tadola nomu rai me baleta na nomu vakatutu me baletana Vei Gaunavinaka. Laiva tu e levu na vanua lala me qai vakuri kina e so tale na ka e muri.

3. Lesuva ka vakadodonutaka na tiki ni pepa ena veigauna, sa ka bibi, ni lewenivanua taucoko mera vakadikeva vata ka vakadeitaka na i vola tuvatuva. Tovolea mo cakava na veitikina mera vakavatukana tu vakalevu. Vakuria e dua tale naitukutuku vou kei na vakasama ena kena lomanibai.

Gauna: Lako tiko ga.


Nodra ka Vakamareqeti na Lewenivanua(COMMUNITY VALUES)Ni se bera ni tekivu me veivosakitaki e na dua na lewenivanua, na cava na nodra tatadra rai votu me baleta na veigaunamai muri, sa yaga mera vakasamataka se cava e ka bibi vei ira, ka cava era gadreva mera taura dei toka sevakatorocaketaka ena loma ni nodra bula vakalewenivanua. Ena veituvaki ni veisau totolo, na cakacaka oqo ni vakasamame baleta na nodra ka vakamareqeti na lewenivanua sa dau vakawasoma me guilecavi.

Kena i naki: Me vakauqeta na veivosaki kei na kena vakasamataki mai vei ira na lewenivanua, na cava e ka bibi ena nodrabula, ka cava era via taura dei toka ena veigauna sa bera mai.Kena i yaya: Pepa (Butcher Paper), peni lelevu (Pentel pens).

Kena i Cakacaka: 1. Vakamacalataka na kena bibi, ena gauna e via wali kina na leqa. Se vakatorocaketaki e dua na tatadra rai votu me baleta

na lewenivanua me vakasamataki tiko vakaukauwa me baleta, na cava e ka bibi ena noda bula. Me tekivutaki na veivosaki, tarogi ira yadudua na vakaitavi mera lako yadudua ki tautuba ka kauta mai e dua na ka e vakila o koya e i vakaraitaki ni dua na ka e ka bibi vei ira. Kua na veivosaki vakataki ira. Vakatara e 15 na miniti me baleta na ka oqo.

2. Ni ra sa lesu taucoko mai, sureti ira yadua mera vakaraitaka na ka era dui kauta mai. Kerei ira mera vakamacalataka :• Na cava e matataki ena ka era kauta mai• Na cava e ka bibi kina vei ira• Na cava na kena bibi ki na lewenivanua• Na cava na kena bibi ki na yasana kei na matanitu

3. Lesia e dua na turaga se marama mai na lewenivuli me vola na nodra i tukutuku na turaga/marama yadua ena pepa (butcher paper).

4. Me veivosakitaki na duidui ni kedra yaga, sa soli oti ena loma ni wasewase. Eso na taro ena rawa ni tarogi - Eso bekana i wasewase ni veika yaga e veicoqacoqa vata kei na so tale ? E so beka na ka yaga era okati taucoko kina ; e so beka e nodra ga e lewe vica walega ? E so beka na veika vakamareqeti era a vakatotogani mai na cakacaka ni veivakatorocaketaki ni gauna oqo, se kena i tuvaki ? E so beka na ka vakamareqeti a rawa me tekivu na nodra vakacacani mai na veisau ni draki ?

Gauna: 1 na aua.


Ka Vakamareqeti me Vakaliuci (PRIORITY VALUES)

Na nodra ka vakamareqeti na lewenivanua ena gauna ga e sa kilai kina, sa rawa me rabailevu, me vaka ni ka vakamareqetiena duidui mai vua e dua e vakaitavi tiko ki vua e dua tale; sa dodonu kina me ka bibi me vakaliuci na veika vakamareqetime vaka era sa raici tiko ni ra taleitaki mai vei ira e dua na i lala ka sega mai vua e lewe dua walega.

Kena i naki : Me veivuke ki na lewenivanua kei ira na lewena yadua mera vakadeitaka na ka vakamareqeti cava evakaitamera na kena bibi vei ira ka ra gadreva me ra raica na kena taurivaki tiko ga.

Kena i yaya : Pepa (Butcher Paper) kei peni ni volavola lelevu (pentel pens).

Kena i Cakacaka :

1. Kerei ira yadua na lewe ni vuli mera vakasamataka e tolu na ka bibi vei ira kei na vuna eratou bibi kina (era na kerei mera tukuna na dodonu ni nodra digidigi).

2. Kerea na tamata yadua mera digitaka e dua na kedra i sa ka mera wasea na nodra digidigi e tolu kei na vuna era digitakakina. Na veisa yadua e dodonu me veivosakitaka na veika oqo ka lesia e tolu walega era nanuma ni ra ka bibi duadua.

3. Ni ra sa vakaotia taucoko na nodra cakacaka na veisa yadua; vakacokovatataki ira na veisa ki na dua na i wasewase nilewe ya va dua nai wasewase. Kerea na vei wasewase yadua mera lesuva tale na ka sa caka oti, me vakamacalatakana veisa yadua na nodra tolu, na veilala ni va yadua me veivosakitaka na veika oqo ka me qai lesi tale e dua na i wasewase vou ni tolu.

4. Vakacokovatataki ira na veiwasewase ni ya va ki na veiwasewase ni ya walu, ka lesuva tale na nodra cakacaka, qai bulitale e so na i lala ni ya 16, me vaka tiko o ya me yacova sara ni sa dua ga na i wasewase.

5. Kena i tinitini, kerea na i wasewase levu me vakaraitaka na nodratou digidigi e tolu kei na vuni nodratou digidigi. Lesuvatale na digidigi e a tukuni ni sega soti ni bibi. Kerea 'Eratou a cakava vakacava na nodratou digidigi ?' 'E a tu beka esona duidui lelevu ?' 'Na cava mo ni cakava ena gauna e tu kina na duidui ena lewenivanua ena vuku ni ka e vakamareqeti?'

Gauna : 1 na aua


Na matata ni kena kilai vakavinaka e dua na leqa, e ka yaga vakalevu ena gauna e tovolei tiko kina, me kilai na cakacakavakamawe cava me caka me wali kina. Na kena rawa na matata ni kilavakavinkaka e rawa ni ka dredre. Na DikeviVakamatailalai Ni Wakatu e Vuna, sa dua na i yaragi yaga vakalevu ka na rawa kina ki na lewenivanua me dusia e vuqa naveitiki ni dua na leqa, na ka e vakavuna dina tiko kei na vanua ena vakamawe vakalevu duadua kina na kena qaravi. NaVeisau ni draki sa dua na i ulutaga dau veivakaisini, ni kevaka e kau laivi na kena rawa na veitotaki, na veileqa ni lewenivanua'o ya era vu vakadodonu sara ga mai kina ; sa na yaga me tu vua e dua na rai vakarabailevu ni veika kece era vakaitavi kina leqa kei na kena dina se sega ni veisau ni draki e vuna levu duadua.

Kena i naki : Me kilai kina se na veileqa ni lewenivanua e sa kilai rawa tu era vu vakadodonu sara ga mai na veisau ni draki.

Kena i yaya : Pepa (Butcher Paper), peni lelevu ni volavola (pentel pens), Vakaraitaki ni vunikau ni leqa, pepakaukauwa duiroka (coloured cards).

Leqa se lailai na wai ni teitei Sega na wai me vakayacori na

vakasaqa, savasava, sisili kei na gunu

Lailai na kakana mai na i teitei

Toso cake na vakararavi kina kakana voli e na sitoa

Toso sobu na tuvaki ni bula vakamatavuvale

Toso cake na vaqara I vurevure ni lavo

Sa veisau na tuvaki ni draki

Veisau ni Draki (Climate Change)

Sega na i tuvatuva ni qaravi se vakayagataki wai e na loma ni koro

Sa ca na tani makawa qai sega ni vakasosomitaki ni sa rui sau levu na ka vou.

Leqa/Maca ni Wai

Lailai na Uca Sega ni veirauti na tani ni wai me maroroi kina na wai e na

gauna ni uca

Sega ni vakayagataki vakayalomatua na wai

Leqa ni Koro

Vu ni Leqa

Waka tu ni Leqa

Leqa e kauta mai

KEY

Vakarautaka na macala oqo ko ira na lewe ni vuli mai Tokalau - Jone Vuli, Tevita Tawake, Ului Laitia, Peni Tale kei Fanoga Vahiga

Dikevi Vakamatailailai na Wakatu e Vuna (ROOT CAUSE ANALYSIS)


Dikevi Vakamatailailai na Wakatu e Vuna (ROOT CAUSE ANALYSIS)

Kena i Cakacaka :

1. Kerei ira na vakaitavi mera wasei vaka lima ka vola e dua na kedra i vola na veileqa era sotava sara tiko ga na lewenivanua ena gauna 'qo. Vakadikeva tale ka tuva na kedra macala ena loma ni dua na pepa. Kerei ira na lewenivanuamera digitaka se cava me liu ena veileqa sa tuvai oti tu ena nodra laveliga.

2. Me dua na kena i vakaraitaki, taurivaka e dua vei ira na leqa era vakaliuca, vakamacalataka makamatata na cava na 'leqa' 'na vuna' kei na 'mawena'. Taurivaka na kena i vakaraitaki ena pepa levu, vakaraitaka e dua na vunikau vata kei na drauna. Sa volai tu ena tolo ni kau e dua na leqa. Vakamacalataka ni nomu vunikau e tauvimate. Dusia ni vakawasoma ni dau tauvimate e dua na vunikau : baleta ni tiko na leqa e wakana na vanua e kana mai kina. Vakamacalataka ni kevaka e gadrevi me kilai vakavinaka se cava e tauvi mate kina na vunikau, e dodonu meda vakamuria lesu na leqa ki na wakana. Vakatara mera vakasama sara vakatitobu na vakaitavi me baleta na vuni veileqaena nodra taroga na taro 'baleta na cava ?'. Droinitaka e dua na waka ni kau me baleta na vuni leqa yadua ka vola na vunileqa ena veiwaka ni kau.

3. Taroga tale na taro 'baleta na cava' me baleta na vuni leqa yadua sa vakaraitaki oti ena i vakatagedegede 2, me kilai kinana vuni leqa e sega soti ni bibi sara. Vola oqo e na sobu ni wakanikau ena ruku ni vuna levu duadua sa kilai rawa tu. Vakatarai ira na vakaitavi mera tomana tiko me yacova ni ra sa sega ni qai raica tale edua na vuna e sega soti ni bibi.

4. Qai kerei ira na vakaitavi mera vakaraitaka na mawe se na tatara ni leqa ena kena tarogi na taro 'na cava e a yaco ?'. Droinitaka e dua na tabanikau me baleta na mawena yadua, ka vola na mawena ena tabanikau.

5. Me baleta na mawena yadua sa vakaraitaki oti, taroga tale na taro 'na cava e a yaco ?' me basika mai kina na mawenae sega soti ni bibi sara. Biuti ira 'qo mera toka e cake ena tabanikau ena deladra na mawena bibi duadua. Vakatarai irana vakaitavi mera tomana tiko me yacova ni ra sa sega ni rawa mera vakaraitaka tale e dua na mawe ni leqa.

6. Ni oti na kena soli nai vakaraitaki 'qo, solia vei ira na i wasewase yadua e dua na leqa mai na veileqa era vakaliuca ka tu ena kena i vola, ka kerei ira mera vakamuria na kena cakacaka veitaravi vata o ya, vakaraitaka na wakatu e vuna naleqa kei na mawena vei ira na lewenivanua.

7. Ena gauna ga era sa vakaotia kina na vunikau ni leqa, mera sa tukuna sara na kena macala ka veivosakitaka.

Gauna: 2-3 aua

Na Cakacaka ena Rarama ni Matanisiga e rawa kina ki na lewenivanua me vakasama vakatitobu ena vakasama me walikina e dua na leqa ena kena i tuvatuva veitaravi kei na kena i tutu e vakaibalebale ka lewai vakamatau. Sa dua na kena icakacaka e rawa ni laurai kina na veivakatorocaketaki ni wali ni leqa ka wasewasei kina vakatikina ki na veicakacaka e rawani kune na vuana.

Na cakacaka oqo e rawa ni vakayagataki me vakamatailalaitaka na veileqa ka vakatalega kina me vakatorocaketaki na kedrai wali. E rawa me na vakayagataki ena levu sara na sala me vaka ena Dikevi Vakamatailalai Na Wakatu e Vuna.

Kena i yaya : Pepa (Butcher paper), peni ni volavola lelevu (pentel pens), peni duiroka.

Kena i cakacaka :

1. Me ra wasewasei vakailala ni Cakacaka Ena Rarama Ni Siga

2. Kerei ira na i wasewase mera droinitaka na i yaloyalo ni yalayala ni matanisiga kei na kena rarama ni cila tiko mai. Volana waka tu e vuna na leqa e tiko ena loma donu ni matanisiga.

3. Kerea na vei wasewase mera vakasamataka vakabibi ka mera qai solia mai e so na i wali raraba e gadrevi me qaravi


Cakacaka ena Rarama ni Matanisiga (SUN RAY EXERCISE)

Sisi ni qele ena baravi kei na cabe ni ua loka en a gauna ni

cagilaba.

Me tei tale e levu na vunikau ena yasa ni baravi me tarovi kina na sisi ni qele

Sega ni dau maror oi se tei tale na vunikau e na yasa ni baravi, me tarovi kina na sisi ni qele se me vakamalumutaki kina na cabe ni ua loka

E sa toso cake mai na gauna e liu, na ua loka mai na draki ca kei na ua luvu ena gauna ni cagilaba (Veisau ni draki)

Dainamate taki na cakau me rawa kina na curucuru ni waqa. Na vakacaca ki na cakau mai na dainamate e vakavuna na kena sega ni raw a ni tarovi kina na ua lelevu ka ra curu koso ki na baravi

Me sa vakatabui na vakayagataki ni dainamate e na cakau, me vukea na kena rawa ni tarova na ua

Me tara e dua na ba ni ua

Leqa ni Koro Waka tu ni Leqa Kena I Wali


Cakacaka ena Rarama ni Matanisiga (SUN RAY EXERCISE)

kina na wakatu e vuni leqa. Vola na vei i wali ena veitiki ni pepa ka vakabiri ira ena mua ni rarama ni matanisiga.

4. Kerea mera vakasamataka, ena rawa vakacava mera rawata na vei iwali raraba yadua ena mua ni rarama ni matanisiga.Vola na kedra i sau ena veitiki ni pepa duidui ka biuti ira ena vei rarama ni matanisiga ena ruku ni kena i wali. Vakuria tale eso na rarama ni matanisiga kevaka e gadrevi.

5. Ena vanua era sa vakaraitaka kina na i wasewase na cakacaka lelevu se dredre me rawa kina na vei i wali raraba, vakalailaitaki ira sobu ki na veicakacaka lalai sobu ena nomu vakuria eso tale na vakasama ena taudaku ni rarama ni matanisiga. Tomana tiko ga na nomu cakacaka ena veika oqo me yacova ni sa oti taucoko na ka e rawa ni caka.

6. Dikeva na veirarama taucoko ni matanisiga, mera sa okati ena dua taucoko na i wali ni leqa. Kauta tani na ka e sega nigadrevi ka vakuria na vei i wali vou kevaka e gadrevi eso tale. Veiveisautaka na i tuvatuva ni veitikina kevaka e gadrevime vakakina.

7. Me digitaki e dua na turaga se marama mai na i wasewase qai kerei me vola vakaoti na i otioti ni Rarama ni Matanisigakei na yaca ni wasewase ena pepa.

Gauna : 1 na aua


Raivotu ena Rua na Sala (TWO WAY VISION)

Kena i naki : Me kilai kina era raica tiko vakacava na lewenivanua na Veisau ni draki ka na tara na nodra bula kei na cavaera vinakata me yaco ki na nodra bula maimuri me kena isosomi.

Kena i yaya : Pepa (Butcher paper), peni lelevu ni volavola (Pentel pens), peni duiroka.

Kena i cakacaka :

1. Kerei ira taucoko mera dabe vagagalu ka vakaotia na tini na miniti e tarava mera vakananuma na gauna mai muri ni nodra lewenivanua kei na nodra vanua.

2. Wasei ira vakailala na lewenivuli ka me taurivaki e dua vei ira na i ulutaga oqo :• Na tatara ni veisau ni draki ena veivurevure ni wai dranu tale eso (me wai ni gunu, baleta na bula se yaga ena teitei)• Na tatara ni veisau ni draki ena taqomaki ni kakana (se me baleta na ka e tei se kakana mai waitui)• Na tatara ni veisau ni draki ena kena taqomaki na i tikotiko (ni laurai tiko na i vakatagedegede ni tubu ni wasawasa,

na sisi ni veibaravi ena veivale, veigaunisala, veikoronivuli kei na so tale. Kerea na veilala yadua mera droinitaka e dua na i yaloyalo levu e vakatakila na tatara ni veisau ni draki sa vakamawe tu e Kabara, me vakaraitaka ni veisau nidraki e sega ni tatara walega ena veivanua e vakavolivoliti keda, ia e tara saraga na bula ni tamata kei na veitaba-tamata e na gauna mai muri.

3. Ena gauna era sa vakaotia kina na nodra droini lelevu, kerea e dua na lewe ni wasewase me tukuna na kena macala kavakamacalataka se cava era droinitaka. Vola na veivakamacala.

4. Wasei ira lesu tale na lewenivuli ki na nodra i wasewase lalai.5. Ena loma ni nodra vei i wasewase lalai, kerei ira yadua na lewena mera vakamacalataka ka wasea na nodra raivotu me

baleta na gauna mai muri ('o ya : a cava era vinakata me qai yaco kina).6. Kerea na iwasewase yadua mera droinitaka kina na raivotu ni lala me baleta na lewenivanua. Oqo ena gadrevi kina na

bulibuli ena raivotu e tautauvata mai vei ira na lewe ni wasewase ka qaravi kina na kedra duidui. Kerea na i wasewaseyadua mera digitaka e dua vei ira me vakaraitaka na droini levu.

7. Ni ra sa vakaotia na i lala yadua na nodra droini levu, vakatara mera lesu tale ki na i wasewase lelevu cake.8. Nai wasewase yadua me ra vakaraitaka na nodra droini lelevu.9. Me veivosakitaki na droini lelevu. Na tautauvata cava era tiko kina ? Na duidui cava ? Era a qarava vakacava na vei i

wasewase na duidui ena kedra maliwa yadudua ? Vola na veika era tukuna na vei wasewase kei na veitikina bibi ena veiraivotu, era sa wasea me vaka sa volai tu.

10. Kerea na i lala mera raica na ka sa volai tu ka bulia e dua na parakaravu ka umani ira vata taucoko na veitikina ena i vola sa tu. Vakacuruma na nodra raivotu ena loma ni Tuvatuva Ni Cakacaka Ni Lewenivanua

Gauna: 2-3 aua

Na cakacaka oqo e rawa ni vukici ira na lewenivanua e Kabara mera vakatulewa ena veicakacaka e so e rawa nira cakavame qarava na veiulutaga me baleta na tatara ni veisau ni draki se me sotava na i naki ni veivakatorocaketaki ni Lewenivanua.E uto tiko ni cakacaka oqo na kena vakaso-kumuni vata ni dua nai tuvatuva ni digidigi. E ra e na yasa sara i mawi ena kenalomanibai ena i Tuvatuva, vola na veiulutaga ni veika e tatara (sisi ni baravi, lailai ni wai, taqomaki ni kakana), se na vei inaki e vakavinakataka cake na i vakarau vinaka (me vaka oqo ; maroroi e dua na yasa ni cakau me tu vinaka tu, taqomakie dua na yasa ni veikau, ka so tale).

Ni takosovi na i Tuvatuva, e so tale na loma ni bai era cakacaka (se digidigi) e ra rawa ni tauri me qarava na i ulutaga se mesotava na i naki. Ni qaravi vakaituvatuva, na lewenivanua e vakalewa na kena dodonu vinaka ni veicakacaka yadua sa cakarawa me baleta na veiulutaga yadua se na kedra i naki sa tuvai tu vakaivola. Na i vola tuvatuva ni veiulutaga se na vei inakikevaka e rawa ni volai tu vakaivola, ena kena veitarataravi ni veika e vakaliuci e soli vei ira mai vei ira na lewenivanua.

Kena i naki : Me vukea na lewenivanua ena nodra vakataulewa ena cakacaka vakatabakidua ena qaravi se caka mai veiira na lewenivanua o Kabara me veisau kina na tatara ni Veisau ni Draki.

Kena i yaya : Pepa (Butcher Paper), peni lelevu ni volavola (Pentel pens, tiki ni pepa lalai ni tukutuku daukabi, Pepalala me baleta na i Tuvatuva ni Vakalewai ni Digidigi- me vakarautaki rawa tu, kei na peni duiroka ni makamakataki.

Kena i Cakacaka :1. Vakamacalataka na i naki ni cakacaka.


Vakalewai ni Veisau ni Digidigi (ASSESSMENT OF ADAPTATION OPTIONS)

Kena Taroba na Leqa

Leqa ni Koro Kena I Wali Yaga

Vakalailai Lomadonu Yaga

Vakalevu Me biu e so na lawa/tuvatuva ni koro me kua na vakayagataki vakasabusabutaki na wai *

Maca ni Wai

Me vakalevutaki se me levu tale na taqe ni wai ka me vakavinakataki na salasala ni wai. *

Me tei e levu na vunikau e baravi * Cabe na ua loka kei na sisi ni qele e baravi

Me dua na ba ni ua kei Tokalau * Biu e so na tuvatuva ni koro me kua ni benuci na waitui, me dua na benubenu ni koro *

Mate ni lase

Me sa vakatabui na vakayagataki ni tuva kei na vakayagataki ni kaukamea me ceuti mai na tadruku, sici e cakau. *

Kerei na wainimate me tarovi kina na mate ni teitei *

Lailai ka mate na kakana ni teitei

Meratou teivakalevu na kaka na ni teitei o ira na turaga kei na cauravou ni koro. *


Vakalewai ni Veisau ni Digidigi (ASSESSMENT OF ADAPTATION OPTIONS)2. Vakaraitaka na Pepa sa lala tu me baleta na i Tuvatuva ni Vakalelewa ni Digidigi.

3. Lewa ka vola ena ulutaga se i naki ena yasana sara i mawi ni lomanibai sa lala tu.

4. Veivosakitaka na vei i wali sa rawa se cakacaka e vu mai na Cakacaka ni rarama ni matanisiga ka biuti ira ena ruku ni veiulutaga ena lomanibai, i wali se veisau ni i wali.

5. Wasei ira na vakaitavi ki na veiwasewase lalai. Mera digitaka na veiwasewase yadua e dua se rua na i ulutaga se i nakiera na cakacaka tiko kina.

6. Kerea na i wasewase yadua mera wilika yani na vei i wali yadua se cakacaka ena i Tuvatuva ni Vakalewai ni Digidigi kalesuva tale na kena dodonu vinaka ni cakacaka yadua. Mera vola tale na veilala yadua na i tuvatuva ena veitiki ni pepa(butcher paper) duidui.

7. Vakamacalataka ni kevaka e dua na cakacaka e rairai torocake na kena dodonu vinaka me baleta e dua na i ulutaga vakatabakidua se i naki, vakatakilakilataka ena dua na lomanibai vakarivirivi vata kei na dua na '+'. Kevaka e na sega nicaka rawa na cakacaka me qai vakatakilakilataka me vaka oqo '_' ka kevaka e kena dodonu dina me sega ni kilai vakatakilakilataka me vaka oqo ' ?'. Na kena i vakamacala matailalai vakatabakidua se i tukutuku ena kena rawa ni cakana cakacaka o ya e dodonu talega me volai tu vakaivola ena lomanibai vakarivirivi se yasana e taudaku. Na kena dodonudina e rawa talega me vakatakilakilataka na kena i balebale e koto ravita na kena bibi na ka e digitaki me vaka ni so nagauna na vakasama e rawa ni sa dau taurivaki ena gauna sa oti kei na ka e baleti ira e rawa ni tu kina na nodra kila vakavinaka na kena vakamawe.

8. Ni oti na cakcaka ni iwasewase lalai, kerei ira taucoko mera lesu ki na i wasewase levu.

9. Kerei ira yadua na veiwasewase lalai mera vakaraitaka na nodra vakalelewa kei na vakatutu. Ena i tinitini ni nodra soli itukutuku me veivosakitaki na kena macala.

10. Vola na cakacaka vakatabakidua sa vakadonuya na i wasewase levu. Vakacuruma na veicakacaka 'qo ena i Tuvatuva Ni Cakacaka Ni Lewenivanua.

11. Taleva tale na i vakatagedegede 3 me yaco ki na 9, kevaka e vo na gauna me baleta e duatale na i wasewase ni ulutagase cakacaka.

Gauna : 2 na aua


Tuvatuva Ni Cakacaka Ni Lewenivanua

Kena i naki : Me tuva na veicakacaka kei na i yaragi me vaka na kena era na rawata kina na lewenivanua meravakavatukanataka na veisau ni digidigi ni veisau ni draki sa kilai tu me ganiti Kabara

Kena i yaya : Pepa (Butcher paper), peni ni volavola lelevu (Pentel pens), tiki ni pepa lalai ni tukutuku daukabi (Post its),pepa kaukauwa (blank cards), pini.

Kena i Cakacaka :

1. Kerei ira na lewenivanua mera vola e dua na i vola-tuvatuva ni cakacaka se veisau ni digidigi era sa vakadonuya na lewenivanua. mera volai ena dua na tiki ni pepa (butcher paper) levu e matadra taucoko sara.

2. Kerea na i lewenivuli mera tuva 'qo me tawana na kena e cake sara ki na lolovira duadua ni ka e vakaliuci ni okati kinana nodra biu vata ena cakacaka.

3. Tekivu ka vakanamata ena cakacaka ni ka e tiko sara e cake na kena vakaliuci. Wasei ira ena veiwasewase lalai ka vakasamataka vakabibi eso na cakacaka e gadrevi mera qaravi me rawa kina ni caka se me mai tu ena kena i tutu (nacakacaka e volai tu ena sega ni dua na kena i tutu veitaravi vakatabakidua). Ni ra sa vakaturi tiko na veicakacaka volaena cakacaka yadua kina pepa kaukauwa i dusidusi duidui se tiki ni pepa lailai ni tukutuku daukabi.

4. Droinitaka e dua na i laini me vakamuria na i laini ni pepa takosova e dua na tiki ni pepa (butcher paper) balavu duidui.Kerea na i wasewase mera lewa e dua na tiki ni siga era na vinakata kina na lewenivanua me sa vakaoti kina na cakacaka taucoko ka me sa tu na cakacaka ni veisau ena kena i tutu. Vola na tiki ni siga ena mua ni laini sara kadua. Biuta na tiki ni siga ni kua ena muana veibasai.

5. Kerei ira na i wasewase me lesuva ka vaqara na kena bibi na cakacaka sa tuvai tu. Ni ra sa vakadonui ira, mera sa vakabiri sara e cake me muria koto na i yalayala ni gauna. Ni ra sa vakabiri tiko, e dodonu me dikeva tale na i wasewasemera raica ni ra sa biu tu ena kedra i tutu veitaravi dodonu.

6. Kevaka e tiko na gauna yalataki me vakaoti kina na veicakacaka e so volai ira ena dela ni veicakacaka ena i yalayala nigauna.

7. Ni ra sa vakabiri taucoko na veicakacaka talevi ira na pepa kaukauwa, taroga se ocei ena nona i tavi dodonu me raicana cakacaka yadua. Vola na vuni yacadra ena pepa kaukauwa. Taroga tale na pepa kaukauwa yadua na i yaya cava eragadrevi me qaravi rawa kina na cakacaka. Vola na yaca ni yaya e gadrevi ena dua na pepa kaukauwa duidui ka vakabiraki na pepa kaukauwa ni 'cakacaka'. Kevaka, na kumuni ni veiyaya oqori ena gadrevi kina e dua na cakacaka vakatabakidua me qai caka e so tale na pepa kaukauwa ka mera qai vakabiri vakamuria na i yalayala ni gauna.

8. Lako ki na cakacaka ni veisau e tarava ka taleva tale na kena cakacaka veitaravi.9. Ena gauna sa vakaoti taucoko kina na veisau ni cakacaka era sa volai tu, lesuva tale na i tuvatuva ni cakacaka. Kevaka

era sa vakadonuya taucoko ni vola tuvatuva ni cakacaka sa oti taucoko ka tu vakamatau, tokia nai tukutuku ki na dua na i tuvatuva rawarawa me volai kina NA CAVA na cakacaka, O CEI ena nona i tavi dodonu me qarava, NA CAVA na i yau ena vakayagataki me vakayacori kina na cakacaka kei Na GAUNA CAVA e sana tekivu kina na kena veiqaravi.

Gauna: 2 na aua

vakadinadina ni sa veisau na draki...5. vola e dua na i lavelave ni volanivula sa oti tu ki na dua...

Documents