Platform Product & Service Design

w w w . p r o d u c t m a g a z i n e . n l

22e jaargang no 2 april 2014

True innovation

8 Het nut van platte

kogellagers

12 Paraplu van 100%

Polypropeen

25 S.H.O.E.S. in

extreme vormen

PR02_001-002_Cover.indd 1 25-03-2014 14:11:17

“Alle innovaties & applicaties van materialen samen onder één dak!”

Zorg dat u er bij bent!

• Alles over materiaalinnovaties, karakterisering en specialistischebewerkingen

• Expositie van 120 specialistische bedrijven enkennisinstellingen

• Ruim 40 innoverende en inspirerende lezingen• Compact en effectief• Informeel en laagdrempelig• Gratis entree voor bezoekers

“Alle innovaties & applicaties van materialen samen onder één dak!”

Zorg dat u er bij bent!

Alles over materiaalinnovaties, karakterisering en specialistischebewerkingenExpositie van 120 specialistische bedrijven enkennisinstellingenRuim 40 innoverende en inspirerende lezingenCompact en effectiefInformeel en laagdrempeligGratis entree voor bezoekers

www.materialenbeurs.nl

2e editieMeer weten & exposeren?

Met ondersteuning van:

Vakbeurs & CongresWoensdag 16 en donderdag 17 april 2014

NH Conference Centre Koningshof, VeldhovenInclusief

Tentoonstelling

ALUMINIUM 2014

10th World Trade Fair & Conference

www.aluminium-messe.com

7–9 Oct 2014 | Messe Düsseldorf

COMPOSITES EUROPE

9th European Trade Fair & Forum forComposites, Technology and Applications

www.composites-europe.com

7–9 Oct 2014 Messe Düsseldorf|

4

Partners COMPOSITES EUROPE

Partners ALUMINIUM 2014

Organised by

Kombi_185x130+3_GB_140324.indd 1 24.03.14 14:35

PR02_001-002_Cover.indd 2 25-03-2014 14:11:17

product # april 2014 # 3

In dit nummer8 Platte kogellagers van SchaefflerKogellagers zitten in veel meer producten dan we denken.

Van de schuifdeuren in onze douchecabine tot in het in-

drukwekkende reuzenrad de ‘London Eye’. Wat we niet

zien, lijkt er vaak niet te zijn. Dat geldt ook voor kogella-

gers van wereldspeler Schaeffler. Dat die steeds vaker

plat zijn dan rond zagen we dan ook niet. Maar dankzij

dit artikel in Product, weten we het vanaf nu wel.

12 Paraplu van 100% PolypropeenEen paraplu die na bewezen diensten in z’n geheel bij

het plastic afval kan. En die zo kleurrijk kan worden uit-

gevoerd dat de regenboog daarbij verbleekt. Je zou bij-

na wensen dat het elke dag regende, ware het niet dat

het oorspronkelijke ontwerp nog op bepaalde punten

‘nat’ gaat. Octrooiadviseur Wouter Kanneworff ziet de

bui hangen maar weet ook: na regen komt zonneschijn.

25 S.H.O.E.S.Wat is de overeenkomst tussen zweefhakken,

stilettohakken en plateauzolen? Ze zijn allemaal te

bewonderen tijdens de tentoonstelling S.H.O.E.S.

in de Rotterdamse Kunsthal. Ontwerpers experimen-

teren met materialen, kleuren en comfort.

Vernieuwende technologieën en materialen zoals

microvezels, elastische en synthetische materialen

zorgen voor extreme vormen.

14 True innovation van SparkDe vliegende auto PAL-V komt niet zomaar uit de

lucht vallen maar is een prachtig Nederlands voor-

beeld van diepgaande integrale productontwikkeling.

Robert Barnhoorn en Maarten Wilming van Spark de-

sign & innovation vertellen meer over de auto die kan

rijden en vliegen, en over andere producten die tot

stand komen dankzij ‘true innovation’.

Signaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Materials 2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Column Andreas Knol . . . . . . . . . . . . . . 11

IoLaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Ontwerpen voor zorgverleners . . . . . . 18

Masterclasses TU Delft . . . . . . . . . . . . . 21

Wonderlijk wolfraam . . . . . . . . . . . . . . 22

Old School . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Leesvoer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Prijswinnende Mediatoren. . . . . . . . . . 28

Agenda en colofon . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Van de Sunbeam Alpine Serie 5 uit de film

Goldfinger tot de Aston Martin DB5 uit de

film Skyfall: auto’s hebben in vrijwel alle

James Bondfilms een belangrijke rol ge-

speeld, al dan niet uitgerust met opzien-

barende gadgets en special effects. In de

filmtrilogie Back to the Future werd de

DeLorean DMC-12 zelfs als tijdmachine

gebruikt. En de supergeavanceerde auto

KITT (Knights Industries Two Thousand)

uit de tv-serie Knight Rider deed in popu-

lariteit niet onder voor die van hoofdrol-

speler David Hasselhoff.

Bijzondere auto’s blijven tot de verbeel-

ding spreken. Dat geldt ook voor de

Carver van het Rotterdamse ontwerpbu-

reau Spark design & innovation, die op de

cover prijkt van deze editie van Product,

en voor de PAL-V van hetzelfde bureau op

pagina 15. Het verschil met auto’s uit

Hollywood en omstreken is echter, dat

we de PAL-V niet slechts op het witte

doek voorbij kunnen zien rijden maar

straks gewoon bij ons in de straat.

Sterker nog: ook bóven de straat, als de

vliegende auto zijn propellors uitslaat.

Spark directeuren Robert Barnhoorn en

Maarten Wilming geloven in hun dro-

men, en zetten deze om in realiteit. Zodat

de consument van hun ‘true innovation’

kan profiteren. Zo staat de cijferreeks 007

niet louter symbool voor een onbereikba-

re droomauto uit de filmstudio, maar is

het straks ‘gewoon’ een volgnummer van

een droom die werkelijkheid werd.

Ronald Reagan, de acteur die president

van de Verenigde Staten werd, was wat

dat betreft zijn tijd vooruit toen hij in zijn

State of the Union 1986 citeerde uit de

film Back to the Future: “Where we’re

going, we don’t need roads”. Zou hij toen

al een prototype van de PAL-V hebben ge-

zien?

Walter Wijnhoven

Hoofdredacteur Product

007

En verder

Cover: De Carver van Spark design & innovation

PR02_003-003_inhoud.indd 3 25-03-2014 15:48:02

4 # april 2014 # product

Signaal

Sinds 2009 organiseert het Cement&Beton

Centrum jaarlijks een ideeënprijsvraag om

een stimulans te geven aan duurzame en

innovatieve ontwikkelingen op het gebied

van beton. Het motto van de prijsvraag was

in 2013 ‘Beton voor de natuur’, met als on-

derwerp: in de kiem gescoord. Insecten zijn

onmisbaar in de natuur, en dus ook in de

tuin. Door intensieve landbouw, het verwij-

deren van heggen en het verdwijnen van

heideterreinen, neemt het aantal insecten

af. Door ze een nestplaats te bieden, wor-

den de insecten geholpen om van daaruit

hun nuttig werk te doen.

Ontwerper Erik Bretveld heeft met zijn in-

zending ‘Leven in een betonhotel’ de idee-

ënprijsvraag 2013 gewonnen. De oplossing

van een betonnen steen met gaatjes schit-

tert in zijn eenvoud. De steen doet dienst

als insectenhotel en brengt de natuur in de

stad. Groots gedacht, oogt professioneel en

straks een prachtig huis voor solistische

bijen, hommels en lieveheersbeestjes. Een

kansrijke, mooie, strak vormgegeven oplos-

sing voor de biodiversiteit in steden.

Producttechnisch gezien is de steen goed te

realiseren en in te metselen. Door af te

wachten ontstaat er vanzelf iets moois.

Alle inzendingen zijn gebundeld in de pu-

blicatie ‘Beton voor de natuur’, binnenkort

te downloaden via www.indekiemge-

scoord.nl

Info: www.cementenbeton.nl

Prijs voor Betonhotel

Meer dan 99% van het hardhout afkomstig

uit het tropisch regenwoud is op onverant-

woorde wijze geoogst en niet FSC-gecer-

tificeerd. Het gebruik van hardhout is

maatschappelijk gezien dan ook niet ver-

antwoord. Desondanks bestaat er een nog

steeds groeiende vraag naar hout met

eigenschappen die overeenkomen met die

van hardhout. Foreco uit Dalfsen levert een

milieuvriendelijk alternatief op basis van

duurzaam verbouwd FSC-dennenhout en

biopolymeren afkomstig van de afvalbio-

massa van rietsuikerstengels. Het dennen-

hout wordt doordrenkt met in water opge-

loste biopolymeren. Na droging versterken

en verduurzamen de polymeren de houtcel-

wanden en wordt het voordien zachte

naaldhout duurzaam, sterk en stabiel. Het

ziet er uit en gedraagt zich als teak. De

technologie is schoon, veilig en betrouw-

baar. Het eindproduct bestaat uit louter

biologisch materiaal en voldoet aan

duurzaamheidklasse 1. Dat betekent een

levensduur van 50 jaar in weer en wind

en 25 jaar in contact met grond en water,

vergelijkbaar met bijvoorbeeld teak. Net

als hardhoutsoorten vergrijst NobelWood.

De vergrijzing is homogeen zonder vlekken.

NobelWood is niet gevoelig voor oppervlak-

teschimmels (blauw) zoals sommige op

zich duurzame houtsoorten. Zo blijft

NobelWood een egale zilvergrijze uitstra-

ling behouden.

Info: www.foreco.nl

Duurzaam alternatief voor

tropisch hardhout

Zonne-energie heeft de toekomst. Naar het

zich laat aanzien is de omzetting van zon-

licht naar elektriciteit een van de belang-

rijkste toepassingen voor de toekomstige

duurzame energiehuishouding.

Zonnecelfabrikant en -leverancier Tempress

is er in geslaagd om in samenwerking met

ECN uit Putten een nieuw, efficiënter type

zonnecel te ontwikkelen die het rendement

van ‘kristallijn’ silicium zonnecellen met 6%

verhoogt. Dit zogenaamde n-type (ontwik-

keld door ECN) ging met bijbehorende ma-

chines van Tempress in één jaar van labora-

torium naar massaproductie.

Het n-type zonnecel is een nieuwe uitvoe-

ring van het bestaande p-type, die bepaalde

beperkingen heeft qua efficiëntie. Het n-ty-

pe is moeilijker te maken, maar heeft deze

beperkingen niet. Het bedrijf gebruikt een

ander type silicium en weet de elektrische

verliezen aan de voorkant van de panelen

te verminderen. De komende 25 jaar moe-

ten deze panelen samen ongeveer 1000 me-

gaton aan CO2 besparen.

Info: www.tempress.nl

Zonnecel met

hogere efficiency

PR02_004-005_signaal.indd 4 25-03-2014 14:12:43

product # april 2014 # 5

MKB-Nederland heeft onlangs de MKB

Innovatie Top 100 bekendgemaakt.

Bovenaan de lijst pronkt het Utrechtse be-

drijf Ecofont dat een groen lettertype ont-

wikkelde waarmee tot wel 50% inkt kan

worden bespaard, waarbij de kwaliteit en

leesbaarheid van de prints behouden blijft.

Volgens Ecofont maken Nederlandse werk-

nemers jaarlijks gemiddeld 11.000 printjes.

Dat heeft een behoorlijk negatieve impact

op het milieu, niet alleen door het papier-

verbruik, maar zeker ook door het gebruik

van printerinkt. De innovatie van Ecofont

zorgt voor inktbesparing terwijl de kwali-

teit van de afdruk behouden blijft. Dat

wordt gerealiseerd met behulp van speciale

software waarmee in de letters minieme

gaatjes wit worden gelaten, onzichtbaar

voor het blote oog. Er is Ecofont Software

voor gebruik in kantooromgevingen en het

Ecofont Sans truetype font, dat na installa-

tie in bijvoorbeeld Word geselecteerd kan

worden. Met behulp van een calculator op

de website is uit te rekenen hoeveel geld

kan worden bespaard.

Info: www.ecofont.nl

Groen lettertype bespaart tot 50%

printerinkt

Monument wordt

lamp

SemperNovum, het label waaronder ont-

werper Louis Verbeek exclusieve, hoog-

waardige designverlichting ontwerpt en

produceert, introduceert een nieuwe staan-

de lees/sfeerlamp. De Petasus heeft de ar-

chetypische vorm van de bekende schemer-

lamp maar combineert een modern design

met de nieuwste technieken en authentieke

vaak eeuwenoude materialen. De in het

oog springende kap is gemaakt van een

speciale kunststof die een iriserend (regen-

boog)effect geeft als er licht doorheen

schijnt. Een speciaal voor de Petasus ont-

worpen LED-lamp zorgt ervoor dat dit ef-

fect ook bij brandende verlichting gehand-

haafd blijft.

Voor de voet zijn authentieke materialen

gebruikt afkomstig van eeuwenoude monu-

menten, zoals hout uit de wereldberoemde

molens van Kinderdijk of mergelstenen van

Nederlands enige terrassenkasteel Château

Neercanne. Het zijn materialen die tijdens

restauratie zijn vrijgekomen maar niet

meer geschikt zijn voor hergebruik. In

plaats van afgedankt te worden, krijgen ze

na zorgvuldige conservering een nieuw le-

ven. Ieder product is daardoor uniek met

een eigen verhaal en karakter. Behalve de

Petasus vloerlamp verschijnt er ook een

kleine tafellamp versie, de Petasulus, en

een hangende versie, de Petasus Pendula.

Info: www.sempernovum.nl

S-lucent composiet laminaat is een nieuwe

technologie die het mogelijk maakt LED te

integreren in composiet panelen, rand- en

gevelelementen. Uniek is dat het overdag

een glanzend witte uitstraling heeft en ‘s-

nachts lichtdoorlatend is. De meest effici-

ënte lichtbron hiervoor is de toepassing

van LED-verlichting die ook geïntegreerd

kan worden in de constructie. De levens-

duur is lang en het laminaat is eenvoudig

te reinigen met een speciale graffitiverwij-

deraar. Het materiaal is voor het eerst

grootschalig toegepast bij viaducten van de

nieuwe N201 die zijn uitgerust met een bij-

Zonnecel met

hogere efficiency

LED-verlichting voor viaducten

zondere randafwerking. Waar normaal ge-

sproken beton wordt toegepast, is hier ge-

kozen voor lichtdoorlatende (translucente)

kunststof. Overdag zijn de randelementen

gewoon wit, maar ’s-avonds verspreiden

ze een diffuus rood licht. De energiezuini-

ge LED-verlichting gaat gelijktijdig aan

met de openbare verlichting. Door de ver-

lichting krijgen de viaducten een gezichts-

bepalend karakter en vormen ze een mooi

contrast met de omgeving.

Info: www.utec-composites.nl

PR02_004-005_signaal.indd 5 25-03-2014 14:12:44

6 # april 2014 # product

Materia presenteert 100 van de

meest inspirerende en

innovatieve materialen op het

Nederlandse evenement

Materials 2014, het professionele

materiaalevenement voor de

technische industrie.

Materia is het internationale materialen-

platform van tienduizenden architecten en

materiaalontwikkelaars op het gebied van

innovatieve materialen. Materia brengt,

rond een onafhankelijke materialencollec-

tie, bouwprofessionals samen. Zo stimu-

leert het netwerk innovatie op weg naar

een mooiere, meer duurzame en hoogwaar-

dig gebouwde en ingerichte omgeving. De

geselecteerde materialen worden op ver-

schillende (internationale) evenementen

over de hele wereld tentoongesteld, waar-

onder in Nederland, Duitsland, China en

Engeland.

Material CrossoversDe tentoonstelling van Materia op

Materials 2014 bestaat uit meer dan 100

van de nieuwste materialen uit de onafhan-

kelijke collectie, geheel afgestemd op de

Materials 2014

Materials 2014 vindt plaats op 16 en 17 april in Veldhoven, regio Eindhoven, vaak aangeduid als de Nederlandse hoofdstad op het gebied van vormgeving. Meer infor-matie over de vakbeurs Materials 2014 vindt u op www.materialenbeurs.nl

doelgroep: de technische industrie. Het the-

ma van de tentoonstelling is ‘Material

Crossovers’ met materiaalinnovaties die in-

spirerend en nuttig zijn voor zowel de crea-

tieve ontwerpers als technische design pro-

fessionals. De tentoonstelling slaat een

brug tussen de creatieve en de technische

sector. De innovatieve materialen die ge-

toond worden waaronder lichtgewicht

composieten, antibacteriële coatings, flexi-

bel hout, verpakkingsmateriaal gemaakt

van schimmels en zelfherstellende materia-

len, inspireren ontwerpers, fabrikanten en

specialisten uit de technische industrie. «

Foto

: Ron

ald

Tille

man

PR02_006-007_Materia_Xperience.indd 6 25-03-2014 14:13:21

product # april 2014 # 7

Material Xperience 2014, het

toonaangevende vakevenement

voor (interieur)architecten en

creatieve professionals, stond

dit jaar in het teken van ‘The

Smart Environment’. De

Materia tentoonstelling in

Rotterdam Ahoy bracht de

bezoekers letterlijk in

aanraking met de nieuwste

slimme materialen, die

intelligent reageren op de

omgeving.

hier getoond. Van thermochroom leer dat

van kleur verandert bij aanraking en ge-

heugenmetaal dat na vervorming weer te-

rugkruipt in zijn oorspronkelijke vorm, tot

zelfreparerende folies en energieopwekken-

de materialen. In het speciaal ingerichte

Lab konden bezoekers zelf aan de slag met

intelligente materialen om ze direct te er-

varen.

Smart Nature Natuurlijke materialen zijn afkomstig van

levende bronnen, zoals hout, kurk, bam-

boe, zijde en leder. Maar er is ook leder ge-

maakt van champignons, en engineered

hout zoals het verduurzamen van snel-

groeiend goedkoop naaldhout naar een

kwaliteit van hardhout. Daarnaast komt

het nieuwe afval op: restmateriaal dat voor-

heen werd weggegooid wordt nu gezien als

een goedkope en duurzame materiaalbron.

Notendoppen, vissenleer en koffieprut zijn

voorbeelden van potentiële bronnen voor

nieuwe materialen.

Material Xperience 2014

Material Xperience 2015De volgende editie van Material Xperience vindt plaats tijdens De Week van de Bouw in Jaarbeurs Utrecht. Gelijktijdig met Material Xperience vindt ook de Bouwbeurs 2015 plaats. Reserveer direct uw plaats en profi-teer van 15% vroegboekkorting. Dit aanbod is geldig tot 1 juli 2014. Download de bro-chure voor meer informatie via www.mate-rialxperience.nl

De Materia tentoonstelling onthulde alles

over de intelligente materialen van de toe-

komst en bestond uit een drietal onderdelen:

Smart Techniques De ontwikkeling van 3D printen staat niet

stil. Het is nu mogelijk om materialen met

een bijzondere structuur of verschillende

dichtheden in één materiaal te printen. En

er is nu ook het 2,5D printen: het printen

van een reliëf tot 1 cm op ieder vlak materi-

aal. Andere hoogtepunten zijn robotge-

stuurde technieken zoals CNC frezen, de

mogelijkheden van nanotechnologie voor

coatings of superlichtgewicht opblaascon-

structies van metaal.

Smart Lab De echte interactieve materialen werden Fo

to: R

onal

d Ti

llem

an

Foto

: Ron

ald

Tille

man

PR02_006-007_Materia_Xperience.indd 7 25-03-2014 14:13:26

8 # april 2014 # product

Zonder lagers staat de wereld

stil. Toch is het lager even

vanzelfsprekend als een

paperclip. Zelden dringt het

besef door dat de paperclip ooit

door iemand bedacht is.

Hetzelfde geldt voor het lager.

Een andere overeenkomst is dat

de basisvorm - ondanks de

varianten - overeind blijft. Het

lijkt erop dat het lager al

perfect is. Maar dat is toch niet

helemaal waar.

Toon van der Stappen

Bij lagerproducent Schaeffler zijn wereld-

wijd meer dan zesduizend mensen bezig

met onderzoek en ontwikkeling, vooral met

het bedenken van toepassingen en het inte-

greren van functies. Opvallend genoeg von-

den ze onlangs een nieuwe variant uit: het

platte kogellager. Met een beetje fantasie

begint de lange geschiedenis van de lager-

techniek eeuwen geleden, toen een van

onze voorouders op het idee kwam om van

een houten schijf een wiel te maken. Hij

maakte een gat in de schijf en stak er een

paal doorheen. Al snel kwam hij erachter

dat zijn vinding in brand dreigde te vliegen

als de schijf hard draaide. Om dat te voor-

komen smeerde hij het hout in met runder-

vet.

Met een beetje meer fantasie gebruikten de

Egyptenaren al een lagertechniek toen zij

de stenen voor hun piramides versleepten

met behulp van boomstammen. In ieder ge-

val maakte Leonardo da Vinci al tekeningen

waarin lagerconstructies te herkennen zijn.

Rond 1750 vond John Harrison het eerste

bruikbare kogellager uit voor een klok voor

navigatiedoeleinden. De eerste machine om

kogeltjes voor kogellagers te maken stamt

uit 1883.

Talloze toepassingen“In letterlijk alles wat beweegt zitten la-

gers,” legt Aswerd Gresel uit. Hij is mana-

ging director van Schaeffler Nederland.

“Auto’s rijden dankzij talloze lagers. Lagers

zitten in treinen, in schepen, in fietsen, in

alle industriële machines. Zonder lagers

kan er geen elektriciteit opgewekt worden.

Wij produceren lagers voor de chipsindus-

trie en voor windmolens. Het reuzenrad

‘The London Eye’ draait op onze lagering.

Dat toestel is overigens plat op de grond

gebouwd. Bij het overeind hijsen waren er

twee grote cilinders nodig. Wij hebben ook

de lagering geleverd voor de scharnierpun-

ten van de constructie die het reuzenrad

omhoog hielp.

Het lager is de paperclip van de industrieDe ontdekking van het platte kogellager

London Eye draait op lagering van Schaeffler

PR02_008-010_kogellagers.indd 8 25-03-2014 14:14:27

product # april 2014 # 9

Het lager is de paperclip van de industrieSchaeffler heeft ook lagers met een asdia-

meter van 0,3 millimeter. Die zijn zo klein

dat ze op sesamzaadjes lijken, maar ze be-

vatten wel drie kogeltjes. Wij produceren

ook lagers voor bijvoorbeeld graafmachi-

nes, sluisdeuren en boorplatforms. Dan

praat je over een asdiameter van meer dan

tien meter. De meest gangbare lagers varië-

ren in grootte tussen tien en de driehon-

derd millimeter. Zestig tot zeventig procent

van onze omzet komt uit de automobielin-

dustrie. Maar we leveren ook aan nagenoeg

alle industriële branches.”

Krachtige innovatorDe wereldwijd opererende Schaeffler Groep

behoort met de merken LuK, INA en FAG tot

de belangrijkste leveranciers van lagertech-

nieken. Mondiaal levert de groep ruim 225

duizend producten aan meer dan 40 dui-

zend klanten. Met jaarlijks ongeveer 1.250

octrooiaanvragen is Schaeffler een krachti-

ge innovator en met 78 duizend medewer-

kers een van de grootste Duitse en

Europese industrieondernemingen in fami-

liebezit. In 1954 startte Schaeffler

Nederland als eerste dochteronderneming,

aanvankelijk onder de naam INA Naaldlager

Mij. Schaeffler Nederland is gevestigd in

Barneveld. Naast distributie vindt daar op

kleine schaal ook productie plaats van line-

aire lageringen (voor heen- en weerbewe-

gingen) en van maatwerkoplossingen.

MaatwerkTim Vogel, manager engineering, legt uit:

“Maatwerk is een kwestie van overleg, pas-

sen, meten en heel veel rekenen. Bij toepas-

singen met lagers is samenwerking in veel

gevallen de essentie. Om een voorbeeld te

noemen: chips worden geproduceerd in een

ultraschone omgeving. Daar kan geen vet

worden gebruikt. Dan moet je tot slimme

oplossingen komen met een coating of een

andere materiaalkeuze. Dat zijn de interes-

sante uitdagingen. Wij zijn bijvoorbeeld

ook wereldleider op het gebied van de lage-

ring voor windmolens. De grote hoofdla-

gers hebben een diameter van vier meter.

Ook dat is maatwerk. Veel toepassingen ko-

men tot stand vanuit specifieke vragen van

onze klanten.”

Ballast weghalenDat is niet de oorsprong van de nieuwe vari-

ant, het platte kogellager. Aswerd Gresel:

“De gedachten over het platte kogellager be-

staan al langer. In ieder geval al meer dan

tien jaar. Maar het nam enige tijd in beslag

om een methode te vinden om hem te produ-

ceren. Nu zijn we vooral aan het onderzoe-

ken in welke branches de nieuwe variant

voordelen kan bieden. Uitgangspunt is het

traditionele kogellager. Het kogeltje daarin

steunt altijd op één punt, ook als hij rolt. Het

grote voordeel van een kogellager is de ge-

ringe rolweerstand. Daardoor kun je er ge-

makkelijk hogere toeren mee draaien. Het

nadeel is dat je uiteindelijk slechts één punt-

je van de kogel gebruikt, de rest is dus eigen-

lijk ballast. Maar je kunt de rest niet wegha-

len, want dan rolt het kogeltje niet meer. We

hebben nu bedacht om de zijkanten weg te

halen, zodat het kogeltje plat wordt. In het

mechanisme wordt het platte kogeltje zoda-

De ontdekking van het platte kogellager

Hoofdlager van het Millenium Wheel (London Eye)

PR02_008-010_kogellagers.indd 9 25-03-2014 14:14:28

10 # april 2014 # product

nig begeleid dat het niet een kwartslag kan

draaien en zijn functie verliest.”

Minder energieverbruikTim Vogel vult aan: “Het gaat voornamelijk

om kleinere formaten, tot een as van vijftig

millimeter. Het platte kogellager is uitste-

kend toepasbaar in machines waarin hoge

krachten heersen. En wij verwachten er

veel van voor de auto-industrie. Een wiella-

ger moet bijvoorbeeld enorm veel krachten

op kunnen nemen, maar moet ook klein en

compact zijn, want er zitten ook andere

functies in geïntegreerd. Een platte kogella-

ger is beduidend smaller dan het traditio-

nele kogellager en heeft minder gewicht,

maar dezelfde belastbaarheid. Het principe

kan zowel in auto’s als in industriële ma-

chines toegepast worden. Eigenlijk overal

waar een vraag is naar minder energiever-

bruik heeft het platte kogellager een func-

tie. Nu is het vooral een kwestie van reke-

nen voor welke toepassingen die balans

tussen minder energieverbruik en investe-

ring rendabel wordt.”

Waardevol patentDe automobielindustrie is volgens de hoof-

dingenieur een prettige start. “Dan gaat het

om de grootschalige productie van dezelfde

maat platte kogellagers. Voor industriële

machines zijn er verschillende maten no-

dig in aanzienlijk kleinere aantallen. Voor

ons is het niet mogelijk om voor slechts

honderd platte kogellagers een productie-

proces op te zetten. Dus moeten we toe

naar standaardisering en daar hebben we

nu ook een begin mee gemaakt. Hoe dan

ook staat de vinding van het platte kogella-

ger bij ons in de top tien van meest waarde-

volle patenten van de afgelopen jaren.”

De wereld laten bewegenAswerd Gresel verwacht niet dat het platte

kogellager andere lagervormen zal verdrin-

gen. “De slogan van Schaeffler luidt:

‘Together we move the world’. Wij zorgen

er niet voor dat de wereld beweegt, maar

wij leveren aan de industrie de hulpmidde-

len om de wereld te laten bewegen. We

hebben er nu gewoon een nieuwe variant

bij die een eigen plek in de markt zal gaan

innemen.”

“Bovendien,” zegt Tim Vogel, “is de produc-

tie duurder en dat zal ook zo blijven. De

platte kogels zijn een soort tonnetjes met

een verdunning in het midden. Het slijp-

proces dat leidt tot dat contour is nu een-

maal bewerkelijker dan de productie van

een kogeltje.”

Aswerd Gresel: “Alle varianten, zoals het

naaldlager en het zwenklager blijven hun

functie behouden. Elke lager biedt nu een-

maal zijn specifieke oplossingen. Ook het

traditionele kogellager zal blijven bestaan.

Net zoals de gewone paperclip.” «

PR02_008-010_kogellagers.indd 10 25-03-2014 14:14:30

product # april 2014 # 11

“Het spijt me, maar het is niet gelukt op

deze manier. We hebben alle parameters

goed ingesteld, de lenzen lijken goed te

werken volgens de simulaties, de optische

sensor geeft de signalen die we verwacht-

ten, maar toch hebben we geen goed beeld.

Ik denk dat het een dead-end is, het moet

waarschijnlijk helemaal anders”.

Als je dat te horen krijgt van je ontwerp-

team, dan klinkt dat als een regelrechte

ramp, waarbij weken werk verloren zijn

gegaan. Maar dat hoeft niet zo te zijn.

Nu was bovenstaand voorbeeld van een

enorm complex intern project dat we aan

het doen zijn binnen ons ontwerpbureau,

namelijk het ontwikkelen van een hoge

kwaliteit digitale spiegelreflex camera.

Dat project is juist bedoeld om te experi-

menteren, om te falen, te leren en risico’s te

nemen die we nooit zouden durven nemen

in projecten die we voor klanten doen. Om

ons fris te houden en gebieden te betreden

die ons doen duizelen qua complexiteit op

het gebied van user centered design, FPGA

chip ontwikkeling, ergonomie, optica en

fijnmechanische engineering.

Ook in projecten die wij uitvoeren voor

klanten komt mislukking voor. Dat een

proof-of-principle helemaal niet werkt, of

niet werkt zoals we dachten. Dat we alles

hadden doorgerekend, gesimuleerd, maar

dat het in het echt gewoon niet werkt op

die manier. Dan moet het anders. Net

zolang doorgaan met iteraties tot het wel

werkt, nieuwe invalshoeken bekijken, op-

nieuw berekenen. En na een aantal keren

experimenteren is de optimale oplossing

gevonden.

Wij tolereren dus mislukking. Dat klinkt

niet leuk voor onze klanten, maar experi-

menteren is nodig om te komen tot echte

vernieuwingen en creativiteit. En dan is de

kans groot dat het de eerste keer niet goed

gaat en dat er meerdere iteraties nodig zijn.

Natuurlijk weten we dat het zo werkt in de

praktijk en houden we daar rekening mee,

zowel in onze risicoanalyse voordat we het

project starten als in het proces, zodat onze

klanten niet voor onaangename wijzigingen

komen te staan qua budget.

‘Het moet waarscHijnlijk

Helemaal anders’

Heel soms slaagt een experiment met het

eerste ontwerp, maar meestal pas na drie

of vier keer het ontwerp iets te veranderen.

En er zijn gevallen waarbij we meer dan

4 mockups of prototypes hebben moeten

bouwen om te komen tot een optimaal

resultaat, waarbij nieuwe inzichten een

doorbraak betekenden. Dat leverde dan

vaak wel octrooieerbaar resultaat op.

“Het is mislukt” is natuurlijk moeilijk om

te communiceren, maar daarmee ligt er

ook direct een opening voor een nieuwe op-

lossing, een andere invalshoek. Het vraagt

soms alleen wat meer tijd om te komen tot

nieuwe doorbraken, dat is inherent aan

experimenteren en creativiteit. «

Andreas Knol

Bluelarix Designworks

COLUMNTolereren van mislukking

PR02_011-011_column.indd 11 25-03-2014 14:14:57

12 # april 2014 # product product # april 2014 # 1312 # april 2014 # product product # april 2014 # 13

Wow! Ons product kan veel beter!

Het weer in ons kikkerlandje is

moeilijk voorspelbaar. Maar als

het KNMI rept van een natte en

winderige dag is één ding zeker:

het zal paraplu’s regenen. In de

afvalbakken wel te verstaan.

Wouter Kanneworff kwam een

Italiaan op het spoor die dit

probleem op kleurrijke wijze

aanpakt.

Wouter A. Kanneworff

slimme oplossing voor het hergebruik van

de kapotte exemplaren zou kunnen zijn.

Een sterke paraplu die na zijn werkzame le-

ven in zijn geheel in de oranje Plastic

Heroes inzamelbak kan worden gegooid.

MonomateriaalDe Italiaanse ontwerper Federico Venturi

ging in 2009 aangespoord door zijn vrien-

din Jessica met het idee aan de slag.

Polypropeen (PP) werd het materiaal van

zijn keuze. Immers scharnieren van PP zit-

ten in talloze producten en voldoen jaren-

lang uitstekend zonder te breken. PP-folie

wordt veel gebruikt voor plastic tassen.

Samen met zijn vriend en constructeur

Gianluca Savali ontwierp hij het complete

product virtueel. Via rapid prototyping

werden in de jaren daarna de verschillende

onderdelen en talloze complete proefexem-

plaren gerealiseerd. Enthousiast geworden

over zijn project nam hij deel aan enkele

designwedstrijden en won in 2012 o.a. de

Italiaanse tranche van de internationale

Dyson prijsvraag. Door slim te ontwerpen

Wie na een regenachtige dag met veel wind

door de stad loopt ziet ze overal liggen: ka-

potte paraplu’s. Het Delftse bedrijf Senz

zag het ook en ontwikkelde een aantal ja-

ren geleden haar stormbestendige, bilate-

raal-symmetrische versie. De Senz paraplu

werd een groot succes. Hoewel inmiddels

een goedkopere versie met de naam ‘smart’

geïntroduceerd is, blijven veel consumen-

ten impulsief de goedkoopste varianten

van andere makelij aanschaffen. Vroeg of

later sneuvelen die koopjes en verdwijnen

in de afvalbak. Op basis van extrapolatie

van de Amerikaanse markt (30 miljoen per

jaar) kom je op een wereldwijde jaarlijkse

afzet van meer dan 600 miljoen stuks.

Gemiddeld dus ook 600 miljoen afdanker-

tjes gemaakt van verschillende materialen

(kunststof en metaal). Alleen het ijzer (50

tot 200 gram per exemplaar) in deze miljoe-

nen omvat meerdere Eiffeltorens (7300 ton)

aan gewicht. Omdat er steeds meer landen

werk maken van het gescheiden inzamelen

van plastic zou je je kunnen voorstellen dat

paraplu’s van één materiaal wel eens een

Paraplu van 100% Polypropeen

EisenBij het ontwerpen van (consumenten)artikelen kiest men vaak voor onopval-lendheid (veilig), de grootste gemene deler of het restylen van een al be-staand product. Zo af en toe worden er producten geïntroduceerd die wél iets nieuws brengen. Ze koppelen vernuft aan een fraaie vorm. In deze serie zoe-ken we zulke producten. Extra eis: ver-krijgbaarheid! Want ontwerpen die al-leen op papier of als prototype bestaan, daar stikt het van.

PR02_012-013_Wow.indd 12 25-03-2014 14:15:46

12 # april 2014 # product product # april 2014 # 1312 # april 2014 # product product # april 2014 # 13

Product: Ginkgo parapluFabrikant: Ginkgo, Bologna, ItaliëOntwerp: Federico Venturi en

Gianluca Savali (Ginkgo)Introductie: begin 2014Prijs: vanaf 15 dollarAanschaf: via het internet

werd het aantal onderdelen van 120 naar

20 teruggebracht die met snapfits (dus

geen schroefjes of pop-verbindingen meer)

in elkaar klikten. Alleen de scharnierende

arm kon zo van zestien onderdelen tot

slechts één onderdeel worden gereduceerd.

Leuke bijkomstigheid: Als je de verschillen-

de onderdelen in allerlei kleuren spuitgiet

kan iedereen een volledig eigen versie ont-

werpen: een paraplu met een eigen identi-

teit, eindeloos te variëren.

CrowdfundingSamen met business manager Marco Righi

richtten Federico en Gianluca het bedrijf

Ginkgo op. Grappig want het blad van de

Japanse notenboom (Ginkgo biloba) heeft

een beetje de vorm van het zijaanzicht van

een paraplu. Om het product te realiseren

zochten ze steun bij de Amerikaanse

crowdfunding site Indiegogo. In tegenstel-

ling tot het grotere Kickstarter bood

Indiegogo ook de mogelijkheid voor bedrij-

ven buiten de VS of het Verenigd Koninkrijk

om mee te doen. Inmiddels heeft

Kickstarter zijn diensten trouwens ook el-

ders beschikbaar. Insteek van de Ginkgo

campagne was een volledig te recyclen pa-

raplu die je aan de hand van een configura-

tie-programma aan je smaak kon aanpas-

sen. Prijzen varieerden van 15 dollar voor

een basismodel tot 25 dollar voor een

exemplaar met geheel eigen kleursamen-

stelling. De campagne werd een groot suc-

ces. In totaal bestelden 5.223 mensen voor

een bedrag van in totaal 137.251 dollar (tar-

get was 30.000 dollar) aan paraplu’s. Door

het succes konden ook nog enkele aanvul-

lende doelen binnen het project worden ge-

realiseerd. Nadat de financieringsronde

was afgesloten begon de uiteindelijke stap

naar massaproductie. Net als veel andere

fabrikanten week Ginkgo uit naar China.

Matrijzen werden geproduceerd en na de

nodige optimalisaties kwam het product

onlangs gereed. Maar was het product nu

helemaal af? Als je de reacties op Indiegogo

van de vele ‘funders’ op de eerste batch

moet geloven niet. Sommigen klagen over

het feit dat de armen van bepaalde kleuren

paraplu’s (er zijn er maar liefst veertien

verschillende) bij de eerste keer openen al

breken. Kortom, er is ook nu nog het nodi-

ge werk te verrichten. Enkele kinderziektes

moeten er nog uit. Zo zie je dat zelfs bij

crowdfunding het nodige mis kan lopen.

Ontwikkelen, ook in de productiefase,

neemt tijd en een te optimistische leverda-

tum maakt funders die zich gedragen als

normale klanten ongeduldig. Gevolg: te

weinig tijd voor goede tests. Gelukkig vat

het team het allemaal positief op. De pro-

blemen zijn immers oplosbaar.

BeschermingVoordat Ginkgo haar ontwerp in de ont-

werpwedstrijden en op de Indiegogo site

openbaar maakte, had zij al een octrooiaan-

vraag op de opvouwbare scharnierende

arm ingediend. Na de aanvraag in Italië

volgde PCT-aanvraag WO2012160537A1 die

op 12 november 2012 openbaar werd. In

deze publicatie is de paraplu tot in detail

beschreven. Volgens de ‘examiner’ van het

Europees Octrooibureau bevat deze aan-

vraag maar liefst vijf vindingen. Op het ge-

bied van paraplu’s is al erg veel bekend dus

lang niet alle claims voldeden aan de nood-

zakelijke eisen. Ginkgo moet nu een keuze

maken welke vindingen zij van deze aan-

vraag wil afsplitsen of laat vallen.

Tip tot slotCrowdfunding ten behoeve van nieuwe

technische producten brengt wat extra risi-

co’s met zich mee. Omdat het product op

het moment van deelname in de meeste ge-

vallen nog niet in aantallen te fabriceren is,

Octrooiplaatje van de paraplu-arm Minder onderdelen nodig

Wouter Kanneworff (1961) is octrooiadviseur werkzaam bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland en gestationeerd bij de Kamer van Koophandel in Amsterdam. Van huis uit is hij bioloog. Tijdens zijn studie overwoog hij nadrukkelijk te switchen naar industrieel ontwerpen. Sinds die tijd volgt hij met grote belangstelling de ontwikkelingen in dit vakge-bied. Met name de evolutie van alledaagse producten fascineert hem. E-mail: wouter.kanneworff@rvo.nl.

kunnen concurrenten ook met een verge-

lijkbaar product op de markt komen. Veel

Amerikaanse aanbieders kiezen er daarom

voor het weinige geld dat ze hebben te ge-

bruiken voor een octrooiaanvraag om zo

hun technologie veilig te stellen. Halen ze

tijdens de crowdfunding campagne vol-

doende geld op dan kan de opschaling

daarmee worden bekostigd. Halen ze het

geld niet op dan blijven ze zitten met de

promotiekosten, de ontwikkelkosten en de

beschermingskosten. Die totale kosten zijn

in veel gevallen nog lager dan wanneer ze

zonder de crowdfunding stap, die je ook als

een marktonderzoek kunt beschouwen, di-

rect het risico hadden genomen.

Vanzelfsprekend moet je van tevoren wel

bekijken of de octrooiaanvraag op je tech-

nologie kansrijk zou kunnen zijn. Een goed

onderzoek in de octrooiliteratuur kan je

daarbij helpen. «

‘HOERA, HET REGENT!’

PR02_012-013_Wow.indd 13 25-03-2014 14:15:48

14 # april 2014 # product

KIVI, Industrieel Ontwerpen

De vliegende auto PAL-V is een

prachtig Nederlands voorbeeld

van diepgaande integrale

productontwikkeling. De

evolutie van fantasierijk idee tot

rij- en vliegvaardig

gecertificeerd prototype stond

begin maart centraal in de ®60

lezing True Innovation - van

droom naar werkelijkheid van

Robert Barnhoorn.

“De PAL-V komt niet zomaar uit de lucht

vallen”, grapt Robert Barnhoorn. “De vlie-

gende auto is uiteindelijk gerealiseerd door

de juiste combinatie van kennis, ervaring

en doorzettingsvermogen.” Het is alweer

vijftien jaar geleden dat Barnhoorn met

ontwerpbureau Spark design & innovation

samen met zakenman John Bakker partici-

peerde in een onderzoek naar de technische

en economische haalbaarheid van een

vliegende auto met gyrocopter-techniek.

Vakblad Product sprak in Rotterdam met

de twee directeuren Robert Barnhoorn en

Maarten Wilming van Spark, waar het idee

voor de PAL-V vorm kreeg.

Kanteltechniek“In 2000 maakten we de eerste conceptte-

keningen voor een driewielig rijdend en

vliegend voertuig met twee zitplaatsen

achter elkaar, een grote rotor op het dak en

twee duwpropellers”, vertelt Barnhoorn.

“De reacties daarop waren vanuit Nederland

vooral sceptisch, maar in landen als de

Verenigde Staten, Duitsland en Frankrijk

vonden ze het idee juist geweldig. Maar

wel onder de voorwaarde dat het voertuig

180 in plaats van 80 kilometer per uur zou

kunnen rijden. Hoe zorg je dat een smal

voertuig met een extreem hoog zwaarte-

punt (door de gyrocopter-techniek) op hoge

snelheid toch een stabiele wegligging heeft

in de bochten? Door de kanteltechniek uit

de Carver te gebruiken.”

Dit was een logische stap in de evolutie van

de PAL-V. Barnhoorn is namelijk vanaf het

eerste uur betrokken geweest bij de ont-

wikkeling van de Carver - een driewielige

hybride tussen een motorfiets en een auto

die kantelt in de bochten. Barnhoorn: “De

Carver is oorspronkelijk ontstaan uit een

duurzaamheidsvisie op hoeveel auto één

persoon nodig heeft zonder consessie te

doen aan de rij-eigenschappen. Het voer-

tuig is vooral gebouwd als een technology

demonstrator. Het business model was om

licenties van de kanteltechnologie te verko-

pen aan autofabrikanten. Door een derge-

lijk ontwikkelproces leer je ontzettend veel

over de technologie, de voertuigindustrie

en hoe je een innovatief product succesvol

neerzet. De Carver zelf was zijn tijd ver

vooruit. De kanteltechniek zie je de laatste

jaren alsmaar terugkomen in nieuwe voer-

tuigconcepten en prototypes.”

Vliegende autoDe koppeling met de Carver leidde in 2002

tot het nieuwe concept van de PAL-V. Het

kantelmechanisme compenseert daarin

voor het relatief hoge zwaartepunt van het

voertuig, veroorzaakt door de opvouwbare

rotor op het dak en de duwpropeller en het

True innovation

Van droom naar werkelijkheid

Robert Barnhoorn (links) en Maarten Wilming van Spark

‘Hoeveel auto Heeft één persoon nodig?’

PR02_014-016_Kivi-ronde60.indd 14 25-03-2014 14:16:25

product # april 2014 # 15

True innovation

Van droom naar werkelijkheid

staartstuk aan de achterkant. Hierdoor kan

de PAL-V sneller over de weg - zoals de

markt eiste. Na een jarenlang proces om

investeerders aan te trekken en een groot

netwerk aan ontwikkelingspartners op te

bouwen, werd in 2008 PAL-V Europe NV

opgericht met Spark als strategische

innovatiepartner.

“Onze cultuur is zo dat wij graag met exter-

ne partijen samenwerken en openstaan

voor hun kennis”, vertelt Maarten Wilming.

“Wij zijn geen lucht- en ruimtevaartingeni-

eurs. Die specifieke informatie zullen we

moeten halen. Daardoor breiden we onze

expertise steeds verder uit. Wat je in de ene

wereld leert, kun je elders weer toepassen.”

Zo ontwikkelde Spark samen met PAL-V

Europe onder meer het rotorbesturings-

systeem en de rotormast met opricht-

mechanisme die voor de omschakeling van

rijden naar vliegen essentieel zijn. Deze

technische systemen werden toegepast in

het werkende prototype dat medio maart

2012 zijn eerste vlucht maakte. Dit leidde

eind vorig jaar tot een nominatie voor de

Rotterdam designprijs.

“Vanwege de ruimte die de duwpropeller

en het staartstuk innemen, werd het kan-

telsysteem op de PAL-V anders toegepast

dan op de Carver. De twee achterwielen

zijn opgehangen aan swingarmen die

omhoog en omlaag scharnieren”, legt

Barnhoorn uit. “Hierdoor is onbedoeld ook

de perfecte lay-out ontstaan voor een elek-

trisch wegvoertuig. Onderin de cabine van

de PAL-V is ruimte voor de accu’s en op de

plaats van de duwpropeller is ruimte voor

bagage. Je ziet hoe vanuit het idee voor de

Carver de PAL-V ontstaat en vervolgens

weer terug evolueert naar het oorspronke-

lijke idee voor een duurzaam wegvoertuig.

Zo ontstaan vanuit de PAL-V weer allerlei

interessante spin-offs.”

Meerwaarde voor de maatschappij“De PAL-V illustreert heel goed onze visie”,

zegt Barnhoorn. “Wij willen meerwaarde

creëren voor de maatschappij door middel

van True Innovation – dat staat voor inno-

vatie die betekenisvol, duurzaam en baan-

brekend is. Dat doen we door techniek in

een mooie en coole vorm te integreren en

betaalbaar te produceren.” Zo zet Spark

haar innovatiekennis en ervaring van

nicheproducten als een vliegende auto juist

ook in voor hele andere niches, zoals in de

sector zorgproducten.

Samen met ThyssenKrupp Accessibility ont-

wikkelde Spark de StairWalker voor mensen

die niet meer vanzelfsprekend de trap op

en af kunnen, maar nog lang niet toe zijn

aan een stoellift. Het nieuwe concept werkt

met de bestaande basistechnologie van de

De PAL-V ‘ready for take off’

De Carver van Spark

PR02_014-016_Kivi-ronde60.indd 15 25-03-2014 14:16:31

16 # april 2014 # product

stoellift. Langs de rails beweegt een rug-

steun met armleuningen, zodat een minder

valide persoon toch zelf de trap op en af

kan lopen. “Een belangrijk aspect van de

StairWalker is dat het gebruik ervan veel

minder stigmatiserend is dan van een stoel-

lift”, legt Barnhoorn uit. “Daardoor wordt

het veel makkelijker geaccepteerd en blij-

ven deze mensen zo lang mogelijk zelfred-

zaam en in beweging. Mochten ze in de

toekomst alsnog een stoellift nodig hebben,

dan kan die geplaatst worden op hetzelfde

basissysteem.”

Ook een productenlijn als de HD-digitale

leesloepen van Optelec maakt het gebruik

ervan minder stigmatiserend voor mensen

met een visuele beperking. De HD-lijn van

Optelec is vormgegeven als moderne

draagbare elektronica. Hiermee kan de ge-

bruiker weer zelf de krant lezen of de ver-

trektijdentabel op het station.

Open innovatiecultuur“Wij bepalen voor elk project samen met de

klant de innovatiediepte. Soms moet je heel

diep gaan, maar in andere gevallen is het

juist verstandig te kiezen voor bestaande op-

lossingen”, vertelt Wilming. “Hoe dieper je

gaat, hoe groter ook de kans dat het tegen-

zit. Daar moet je je goed bewust van zijn en

hiermee ook op een lijn zitten met de klant.

Dit leer je door een stuk ervaring, maar het

vergt ook ontwerptalent. Je kunt een gebrek

aan talent niet zomaar met heel hard werken

compenseren. Wij zijn in het aannemen van

nieuwe medewerkers dan ook zeer selectief

om juist een kleinschalig team met steen-

goede mensen neer te zetten.”

“Als ontwerpteam worden we hierdoor

juist betrokken bij bijvoorbeeld diepgaande

medische ontwikkelingen”, zegt

Barnhoorn. “Voor een opdrachtgever ont-

wikkelen we bijvoorbeeld een hech-

tingstool waarmee een vaatchirurg sneller

en beter kan hechten met één in plaats van

beide handen. Deze hechtingstool moet

concurreren met de bestaande, eeuwenou-

de en uitontwikkelde technologie. Dat bete-

kent dat het product goedkoop te produce-

ren en duurzaam te recyclen moet zijn en

dat het moet voldoen aan hele hoge fijnme-

chanische eisen. De hechtingstool valt bo-

vendien in de zwaarste medische veilig-

heidsklasse en moet volgens de wetgeving

voldoen aan hele strenge medische certifi-

ceringseisen.”

Om een product dat voldoet aan deze uitda-

gende combinatie van eisen te kunnen reali-

seren, werkt het ontwerpteam zeer nauw

samen met nationale en internationale ex-

terne specialisten en toeleveranciers. “De

door ons opgedane kennis wordt later bij

andere ontwerpprojecten vaak weer inge-

zet en daarbij ook gedeeld met onze op-

drachtgevers. Alleen met een hele open in-

novatiecultuur is het mogelijk complexe

innovatieprojecten succesvol te realiseren”,

zegt Barnhoorn. “Juist omdat elk design- en

innovatieproject weer nieuwe vragen op-

roept en andere aspecten heeft, is het voor

ons zo belangrijk om alleen de allerbeste

ontwerpers aan Spark te verbinden. Zo wor-

den wij als ontwerpteam steeds sterker.” «

www.sparkdesign.nl

De Optelec HD-productfamilie

Trap op en trap af met de StairWalker

PR02_014-016_Kivi-ronde60.indd 16 25-03-2014 14:16:43

product # april 2014 # 17

Een promotioneel kansspel is een spel ter

promotie van een product, dienst of organi-

satie, waarbij gelegenheid wordt gegeven

‘om mee te dingen naar prijzen of premies en

de aanwijzing van de winnaars geschiedt

door enige kansbepaling waar de deelnemers

in het algemeen geen overwegende invloed op

kunnen uitoefenen’. Traditioneel voorbeeld

is de pot met knikkers waarvan men mag

raden hoeveel erin zitten: degene die het

dichtst bij komt met zijn/haar antwoord

wint. Tegenwoordig valt te denken aan de

vele kansspelletjes op (product)websites of

via Facebook, waar bezoekers bijvoorbeeld

een paar quizvragen moeten beantwoor-

den en uit de goede inzendingen de win-

naars (willekeurig) worden getrokken. Een

slagzinnenwedstrijd valt hier dus niet on-

der, omdat daarbij een jury de leukste slag-

zin kiest en de inzender dus een ‘overwe-

gende invloed’ heeft op de uitslag.

De in 2006 in werking getreden en op 1 ja-

nuari 2014 gewijzigde Gedragscode

Promotionele Kansspelen (GPK) behoort tot

de reclameregelgeving, maar maakt geen

deel uit van de Nederlandse Reclame Code

(zoals de nieuwe Reclamecode Social Media

waar we in Product 1 van 2014 over schre-

ven). De GPK staat op zichzelf en hangt sa-

men met de Wet op de Kansspelen.

De Wet op de Kansspelen verbiedt het aan-

bieden van kansspelen, tenzij voor een der-

gelijk spel een vergunning is verleend. Voor

promotionele kansspelen kan geen vergun-

ning worden verkregen. Als echter aan de

bepalingen in de GPK wordt voldaan is het

organiseren van een promotioneel kansspel

toch toegestaan.

SpelvoorwaardenPer product, dienst of organisatie mag (nu)

één keer per jaar een promotioneel kans-

spel worden aangeboden met maximaal 20

trekkingen en met een totale economische

waarde van het prijzenpakket van maxi-

maal € 100.000. Deze waarde moet de aan-

bieder van het spel voorafgaand aan de

deelname duidelijk communiceren. Ook

moet expliciet de naam worden genoemd

van het product, de dienst of de organisatie

waarvoor reclame wordt gemaakt.

De aanbieder mag daarbij aan de deelne-

mer uitsluitend communicatiekosten in re-

kening brengen van maximaal € 0,45.

Tevens dienen alle uitgeloofde prijzen

daadwerkelijk te worden uitgekeerd.

Een promotioneel spel mag worden aange-

boden aan minderjarigen (iedereen onder

18), maar dan is altijd de toestemming van

een ouder nodig voor deelname en mogen

er geen persoonsgegevens worden verza-

meld zonder verifieerbare toestemming

van een ouder.

Van belang is dat alle voorwaarden worden

vastgelegd in ‘algemene spelvoorwaarden’.

De voorwaarden moeten gratis ter beschik-

king worden gesteld aan (potentiële) deel-

nemers en op eenvoudige wijze zijn te

raadplegen. Deze voorwaarden mogen niet

gedurende de looptijd van het spel ten na-

dele van de deelnemers worden gewijzigd.

Kleine kansspelenDe code voorziet overigens ook in een rege-

ling voor ‘kleine’ promotionele kansspelen.

Dat zijn kansspelen met een totale prijzen-

waarde van ten hoogste € 4.500. Voor die

spelen gelden diverse bepalingen van de

GPK niet. Het ‘regime’ voor die spelen is

soepeler.

Tot slot: de aanbieder van een promotio-

neel kansspel moet een klachtenprocedure

opstellen. Iemand die een klacht heeft over

het spel moet conform de klachtenprocedu-

re eerst klagen bij de aanbieder. Wordt de

klacht niet naar tevredenheid afgehandeld

dan kan de klager zijn klacht indienen bij

de Kansspelautoriteit.

Het is van belang met de gewijzigde code

bij de organisatie van een promotioneel

kansspel goed rekening te houden. Een

kansspel dat niet aan de nieuwe code vol-

doet is verboden. «

Promotionele kansspelenOp 1 januari 2014 is de

Gedragscode Promotionele

Kansspelen gewijzigd. Deze code

bevat de regels waaronder men

door middel van een kansspel

een product/dienst of

organisatie mag promoten.

mr. Marcoline van der Dussen en

mr. Steffen Hagen

IoLaw

Mr. Marcoline van der Dussen en mr. Steffen Hagen zijn advocaten bij CMS te Utrecht, sectie Intellectuele Eigendom, Technologie, Media & Telecommunicatie (e-mail: marcoline.van-derdussen@cms-dsb.com en steffen.hagen @cms-dsb.com).

PR02_017-017_Iolaw.indd 17 25-03-2014 14:17:19

18 # april 2014 # product

Hoeveel werkruimte heeft een

zorgverlener nodig voor het

uitvoeren van zijn werk? Welke

verlichtingssterkte is nodig voor

het geven van medicijnen en

invullen van dossiers aan tafel?

Hoeveel ruimte heeft een

mantelzorger nodig voor het

aan- en uittrekken van

steunkousen bij de cliënt? Meer

hierover in dit eerste deel van

een vierluik over het project

RAAK-mkb Ontwerpen voor

zorgverleners.

In dit artikel wordt de werkomgeving van

thuiszorgmedewerkers en mantelzorgers

onder de loep genomen en worden ervarin-

gen gedeeld met de tools grounded theory,

observatie en interview. Dit deelonderzoek

is uitgevoerd door de opleiding Interior,

Design & Styling van Saxion Next i.s.m. lec-

toraat Industrial Design van Saxion.

Centrale onderzoeksvraag De werksituatie van de thuiszorgmedewer-

ker en mantelzorger is geen professionele

zorgomgeving zoals een ziekenhuis of ver-

pleeghuis. Thuiszorg wordt verleend in de

thuissituatie van de cliënt. Daarbinnen zijn

er veel en extreme verschillen: grote of klei-

ne woningen, gelijkvloerse woningen of

eengezinshuizen met meerdere verdiepin-

gen, schone of juist vieze woningen, cliën-

ten die keurig alle hulpmiddelen in huis

hebben en cliënten die dat niet hebben.

De woning van de cliënt moet echter wel

zodanig ingericht of aangepast worden dat

de thuiszorger optimaal zorg kan verlenen.

De centrale onderzoeksvraag tijdens het

kwalitatieve onderzoek luidde: aan welke

eisen moet een woning voldoen om ge-

schikt te zijn als werkomgeving voor de

zorgverlener?

Vroeg kennismaken met prak-tijksituatieHet eerste onderzoek is uitgevoerd op basis

van principes uit de grounded theory.

Hierbij gaat de onderzoeker zonder al te

veel voorbereiding en voorinformatie het

veld in om gaandeweg gerichter te zoeken

en te beoordelen. Er is voor deze methode

gekozen om snel een eerste onbevooroor-

deelde kennismaking te hebben met de

Deel 1 - Werkruimte als inspiratiebron

Innoveren voor zorg thuis

Productidee: plakbare pictogrammen voor kastindeling

PR02_018-020_Saxion.indd 18 25-03-2014 14:17:49

product # april 2014 # 19

Deel 1 - Werkruimte als inspiratiebron

praktijksituatie. Tijdens elk bezoek bij cli-

ënten thuis zijn zorgverleners geobser-

veerd en aansluitend geïnterviewd.

Hierdoor werd duidelijk waarom bepaalde

handelingen op een bepaalde manier wor-

den uitgevoerd en kon de relatie worden

onderzocht met omgevingsfactoren als

ruimte, licht, klimaat, etc. Onderdeel van

dit onderzoek was een interview met een

expert van thuiszorgorganisatie Carinova.

Deze gaf een overkoepelend beeld van de

problemen waarmee professionele zorgver-

leners te maken hebben in hun werkomge-

ving.

Observeren van zorgverlenersErvaring uit andere onderzoeken binnen

het project leert dat alleen vragen naar pro-

blemen weinig informatie oplevert. Door

de aard van hun werk, zien zorgverleners

de problemen zelf niet meer; ze hebben er-

mee leren omgaan. Zorgverleners observe-

ren in hun eigen werkomgeving levert be-

tere resultaten.

Parallel aan de observaties en interviews is

met een literatuurstudie uitgezocht of en

hoe normen en regelgeving een geschikte

werkomgeving waarborgen. De uitvoering

van de literatuurstudie is gestuurd door de

resultaten uit de observaties en interviews,

één van de kenmerken van grounded theo-

ry. Voor het analyseren is gebruik gemaakt

van gestructureerde clustering, een metho-

de waarbij de deelvragen centraal staan en

die zeer geschikt is voor het analyseren van

kwalitatief onderzoek.

Ruimte, inrichtingselementen en hulpmiddelenBij het inrichten of aanpassen van de wo-

ning van de cliënt is het van belang reke-

ning te houden met de hoeveelheid ruimte,

de inrichtingselementen en de hulpmidde-

len die zorgverleners nodig hebben.

Deze aspecten dienen al tijdens het ontwik-

kelingsproces van inrichtingselementen of

hulpmiddelen in acht genomen te worden.

Het onderzoek leverde een overzicht van ei-

sen voor specifieke ruimtes en handelingen

in de woning. Zo is voor het aan- of uittrek-

ken van steunkousen waarbij de cliënt op

een stoel zit 800 x 1800 mm nodig. Ligt de

cliënt in bed dan vraagt deze handeling aan

beide zijden 1000 mm en aan het voeten-

einde 800 mm. Ook buiten de woning zijn

er eisen gesteld. Zo moet het huisnummer

naast de deur duidelijk zichtbaar zijn, in

een groot lettertype en met kleurcontrast.

Meer eisen, zoals ruimtematen en verlich-

tingssterktes, zijn te vinden in de ontwerp-

case ‘Ruimte voor zorgverleners’ in de tool-

box*).

Normen en richtlijnenIn de normen en richtlijnen voor nieuw-

bouwwoningen en bestaande woningen

wordt levensloopbestendigheid steeds be-

langrijker. Uit analyse van NEN-normen

(NEN, 2001), het Bouwbesluit 2012 (BRIS,

2011), ITS 2011 (PBTconsult, 2011),

Woonkeur (SKW Certificatie, 2011) en de

Arbocheck (Klaassen, Knibbe, Boomgaard,

Timmermans, & van de Ven, 2004) blijkt dat

deze normen, regels en richtlijnen onvol-

doende zekerheid bieden voor een optimale

werkomgeving voor de zorgverlener. Dit

komt doordat de richtlijnen niet altijd con-

creet of duidelijk zijn beschreven of vooral

gericht zijn op de cliënt en bovendien over

meerdere documenten zijn verspreid. Voor

het waarborgen van een geschikte werk-

omgeving moeten verschillende instanties

gaan samenwerken en tot één gezamenlijk

‘ZorgThuis’-document komen. Daarin moe-

ten concrete en helder geformuleerde eisen

worden vastgelegd voor de ruimte en opti-

male werkomgeving van thuiszorgverle-

ners.

Hoe maak ik een woning geschikt voor thuiszorg­verlening? 10 adviezenDe bij het onderzoek betrokken interieurstu-denten maakten tijdens de analyse een groot aantal schetsen. Dit leverde veel ideeën op die zonder ingrijpende verbouwingen te rea-liseren zijn (zie de ontwerpcase ‘Ruimte voor zorgverleners’ in de toolbox*). De onderzoekers komen tot tien adviezen voor het geschikt maken van een woning voor het verlenen van thuiszorg. Ook te ge-bruiken ter inspiratie voor productinnovaties. 1. Gebruik de ZorgThuis-richtlijnen om de

woning te beoordelen op geschiktheid voor zorg en om aan te geven waar knelpunten liggen en problemen kun-nen ontstaan.

2. Pas de woning aan en/of richt de wo-ning beter in op grond van de richtlijnen van ZorgThuis.

3. Plaats een mobiele sanitaire unit om van de woon- of slaapkamer een zorg-kamer te maken.

4. Plaats ruimtebesparende kasten of plan-ken.

5. Breng ventilatiemogelijkheden aan.6. Breng een extra leuning aan op de trap

en de overloop.7. Zorg voor een vaste plek voor het opber-

gen van de werkmap van de zorgverle-ner.

8. Maak de woning drempelvrij en gebruik een vlakke en harde vloerafwerking.

9. Plaats hulpmiddelen en meubilair dat in hoogte verstelbaar is.

10. Geef de mantelzorger een eigen plekje waar hij of zij even vrij kan zijn van de zorgsituatie.

Voldoende ruimte nodig voor hulp (Foto: Erik Overbeek)

PR02_018-020_Saxion.indd 19 25-03-2014 14:17:53

20 # april 2014 # product

Uitgevoerde observatiesIn het onderzoek zijn observaties uitge-

voerd in verschillende huizen, variërend

van een appartement, drie kleinere tussen-

woningen tot een vrijstaand landhuis.

Twee van deze woningen waren groter dan

80 m2. Tijdens de observaties is gelet op

objectieve en meetbare kenmerken zoals

indeling, inrichting en installaties. Ook zijn

er subjectieve kenmerken geobserveerd zo-

als flexibiliteit, comfort en klimaat.

Kenmerken die een probleem vormen voor

het uitvoeren van werkzaamheden zijn bij-

voorbeeld onvoldoende bergruimte. Als ge-

volg daarvan staan er in de gang of badka-

mer hulpmiddelen in de weg. Verder wordt

efficiënte zorg belemmerd door drempels,

smalle doorgangen, een steile trap en ruim-

teverlies door de draaicirkel van deuren. Er

is daardoor te weinig bewegingsruimte.

Dat maakt het lastig om de cliënt naar bij-

voorbeeld douche of toilet te brengen. Ook

het omgevingsklimaat laat te wensen over:

te warm, niet prettig ruikend, bedompt en

soms sigarettengeur. De vloerafwerking be-

ïnvloedt de veiligheid voor iedereen, bij-

voorbeeld door losliggende kleedjes.

Praktijk inspireert tot productinnovatiesBij het ontwerpen van hulpmiddelen is het

belangrijk met deze praktijksituaties reke-

ning te houden: ontwerp het product zo

compact mogelijk of zorg ervoor dat deze

makkelijk is in te klappen en daarmee op te

Over het project RAAK­mkb Ontwerpen voor zorgverleners

De komende jaren neemt het aantal oude-ren, chronisch zieken en mensen met een zorgvraag sterk toe. Tegelijkertijd willen én moeten zij zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Omdat het aantal professionele thuiszorgmedewerkers niet meegroeit wordt de vraag om mantelzorg steeds be-langrijker. Het is belangrijk dat thuiszor-gers hun werk zo efficiënt en prettig mo-gelijk kunnen uitvoeren. Bij het ontwikkelen van innovaties voor de thuiszorg ligt de focus meestal op de cli-ënt, terwijl juist de rol van de zorgverlener cruciaal is. Ondernemers (mkb’ers) en ont-werpers blijken vaak weinig kennis over de zorgverlener te hebben. Hierdoor wordt deze doelgroep ‘vergeten’.Hiertoe startte Saxion in september 2011 samen met Hogeschool Utrecht, Industrial Design Centre, UDesign, Panton en Carinova het project: RAAK-mkb Ontwerpen voor zorgverleners. Het twee-jarige project resulteerde in de toolbox ‘Ontwerpen voor zorg thuis’*). Deze tool-box ondersteunt ontwerpers, bedrijven en instellingen die willen innoveren voor thuiszorgverlening. In het project is onder andere onderzoek gedaan naar de problemen die professio-nele thuiszorgmedewerkers en mantelzor-gers tegenkomen tijdens het zorgverlenen. Voor ontwerpers, bedrijven en instellingen bieden de resultaten van het onderzoek ontwerpkansen en informatie over waarop men moet letten bij innovatie voor thuis-zorgverlening. Ook worden praktische ont-werptools en onderzoeksmethoden aange-boden die geschikt zijn voor het ontwerpen van producten en diensten voor thuiszorgverlening.

Auteurs: Ing. K. Voortman-Overbeek; onderzoeker lectoraat Industrial Design (Saxion)Ir. K.M.M. van Beurden; lector Product Design (Saxion)

Betrokken onderzoekers: D.S. Hamming; ontwerpdocent Interior, Design & Styling (Saxion Next)Ing. G.C.M. Van Os; docent/onderzoeker lectoraat Industrial Design (Saxion)

Betrokken studenten: E. Janssen en M. Kentrop; studenten Interior Design & Styling (Saxion Next)

bergen. Daarnaast kunnen deze praktijksi-

tuaties als inspiratie dienen voor het ont-

wikkelen van nieuwe oplossingen, bijvoor-

beeld door sfeerverlichting zodanig aan te

passen dat er voldoende licht is op de mo-

menten dat de zorgverlener daar moet wer-

ken.

Bij het ontwerpen voor de thuiszorgverle-

ning is het, vanuit het perspectief van de

werkomgeving, in het algemeen te advise-

ren gemakkelijke, goedkope en tijdelijke

oplossingen te ontwikkelen. Zo wordt voor-

komen dat aanpassingen niet worden uit-

gevoerd, omdat deze te duur zijn of maar

voor korte tijd nodig zijn. «

Extra hindernissen door onvoldoende

bergruimte(Foto: Erik Overbeek)

*) voor toolbox zie www.ontwerpenvoorzorgthuis.nl

PR02_018-020_Saxion.indd 20 25-03-2014 14:17:58

Gimex technische keramiek b.v. is al 30 jaar uwvertrouwde leverancier voor onderdelen die zijn

vervaardigd in bijvoorbeeld aluminiumoxide,zirkoonoxide, siliciumcarbide of siliciumnitride.

Gimex technische keramiek b.v.

www.gimex.nltel. +31 345 574255

in Veldhoven, standnummer 57.

Gimex technische keramiek b.v.

www.gimex.nltel. +31 345 574255

Gimex technische keramiek b.v.

www.gimex.nltel. +31 345 574255

in Veldhoven, standnummer 57.

Gimex technische keramiek b.v.

www.gimex.nltel. +31 345 574255

Gimex technische keramiek b.v.

www.gimex.nltel. +31 345 574255

Keramische materialen hebben elk hun

specifieke eigenschappen. Wel zijn er een

paar eigenschappen, die ze met elkaar

gemeen hebben zoals hoge slijtvastheid,

bestand tegen hoge temperatuur en een

goede chemische bestendigheid. Veelal is

keramiek ook elektrisch isolerend.

Gimex laat u graag kennismaken met

technische keramiek tijdens de beurs

Materials 2014, die op 16 en 17 april

aanstaande plaatsvindt in de Koningshof in

Veldhoven. U kunt ons vinden op stand 57.

Uiteraard kunt u ook telefonisch met ons

contact zoeken (+31 (0)345 574255)

of per e-mail (sales@gimex.nl).

product # april 2014 # 21

TU Delft introduceerde vorig

jaar de IDE Master Classes

(Industrial Design Engineering).

Met 80 deelnemers afkomstig

van meer dan 50 organisaties

bleek dit in 2014 voor herhaling

vatbaar. Dit voorjaar staan de

volgende Master Classes op het

programma:

Advanced Design Sketching - 9-10 aprilSketching and beyond: different kinds of vi-

sual presentation and communication

Koos Eissen, Associate professor Design

Drawing, IDE, TU Delft

Brand Driven Innovation - 14-15 meiCreate value and meaning by merging

branding, innovation and design

Erik Roscam Abbing, Lecturer Innovation and

branding strategies, IDE, TU Delft

Human factors and Design - 18-19 juniIncreasing performance by creating the ide-

al ergonomic context

Peter Vink, Professor Environmental

Ergonomics, IDE TU Delft

IDE-MC is a series of intensive two day, sta-

te-of-the-art Master Classes given by lea-

ders in the design field: top lecturers from

the faculty of Industrial Design

Engineering. You gain insights in the latest

developments and you work on methods

and tools currently being taught to the new

generations of designers. Each Master Class

combines theory with interactive assign-

ments and group cases: you can directly ap-

ply what you learn. This is a great way to

meet and work with other experienced de-

signers, expanding your network and crea-

ting new opportunities.

Class size: 12-20 participants

Language: English

Location: Delft University of Technology

Website: www.ide.tudelft.nl/masterclasses

Costs per class: € 950 / € 850 for members

of BNO or KIVI IO / € 750 for IDE alumni. All

prices ex. VAT

masterclass-ide@tudelft.nl «

Master Classes Industrial Design Engineering

PR02_021-021_masterclass.indd 21 25-03-2014 14:18:41

22 # april 2014 # product

Van kleitablet tot magnetische

data opslag: de mens is al dui-

zenden jaren in de weer met het

vastleggen en bewaren van infor-

matie. De afgelopen decennia is

de opslagcapaciteit fors gestegen.

Tekst en fotografie, Walter Wijnhoven

Prachtig natuurlijk, maar het belangrijkste

probleem is nog steeds niet opgelost: de

houdbaarheid van die informatie.

Wetenschapper Jeroen de Vries van het

MESA+ Instituut voor Nanotechnologie

van de Universiteit Twente, beet zich vast

in dit probleem. Hij ontwikkelde een infor-

matiedrager die de complete mensheid

moet kunnen overleven. Product sprak

met hem in de cleanroom.

De eeuwen doorstaanJeroen de Vries promoveerde in 2013 vanuit

de vakgroep Transducers Science and

Technology op het proefschrift ‘Energy barri-

ers in patterned media’. Belangrijk onderdeel

hiervan is de ontwikkeling van een datadra-

ger die de eeuwen kan doorstaan. Jeroen:

“als we nu iets willen nalaten over de mens-

heid komt het er eigenlijk op neer dat we dat

niet kunnen. Er zijn geen geschikte media en

er is geen uitleesbare dataopslag die iemand,

zonder kennis van een bepaalde taal, zou

kunnen leren. Wanneer we informatie willen

opslaan die langer zal bestaan dan de mens-

heid zelf dan gelden andere eisen.”

Human Document ProjectWie weet hoe de wereld eruit ziet over een

miljoen jaar, of een miljard? Zijn er dan nog

mensen, leven zij nog zoals wij en zou het

niet verstandig zijn als we iets van onszelf

nalaten? Precies dat laatste is het doel van

het Human Document Project (HDP). Maar

wat moet je nalaten: heel wikipedia? In wat

voor taal schrijf je dat? Welk opslagsysteem

heeft een levensduur van 1 miljard jaar? In

wat voor code schrijf je die data weg,

ASCII? Hoe leg je dan uit wat ASCII is?

Wet van ArrheniusDe huidige generatie harde schijven houdt

het zo’n tien jaar vol voordat degradatie

optreedt. Om te bewijzen dat de ontwikkel-

de disk nog steeds leesbaar is na miljoenen

jaren was een verouderingstest nodig.

Volgens de wet van Arrhenius, genoemd

naar de Zweedse wetenschapper Svante

Arrhenius, blijkt dat bij een temperatuur

van 473 Kelvin (200 graden Celcius) en bij

één uur in de oven de disk voor minstens 1

miljoen jaar moet blijven werken. Jeroen:

“Na de test was er geen zichtbare degrada-

tie van het wolfraam en was de informatie

nog goed uit te lezen. Bij hogere tempera-

turen (tot 713 Kelvin / 440 graden Celcius)

wordt het moeilijker de door ons aange-

brachte QR-code te ontcijferen.

Informatiedrager die de mensheid overleeft

Jeroen de Vries in de cleanroom van de Universiteit Twente

PR02_022-023_Lab_deVries.indd 22 25-03-2014 14:19:14

product # april 2014 # 23

Vervolgonderzoek moet uitwijzen of de

disk ook hogere temperaturen kan weer-

staan, bijvoorbeeld in een brandend huis.

Maar als we een plek vinden die erg stabiel

is, zoals een kernopslagfaciliteit, dan zou-

den disk en data het miljoenen jaren moe-

ten kunnen uithouden.”

‘Verbannen’ wolfraamDe disk heeft 3 lagen. Als onderlaag silici-

um en daarop siliciumnitride, een hard ma-

teriaal en (mits niet te dik) transparant,

met daartussen wolfraam. Wolfraam, be-

kend onderdeel van de ‘verbannen’ gloei-

lamp, heeft van de metalen het hoogste

smeltpunt (3.422 graden Celcius). Nadeel is

dat als de temperatuur te hoog wordt er

scheurtjes in de toplaag ontstaan (de meer-

dere lagen zetten niet gelijk uit). Jeroen:

“met deze materialen is er een bovengrens

aan toegestane verhitting. Maar dat hoeft

geen onoplosbaar probleem te zijn.”

Verbazingwekkend gevolgHeeft het onderzoek onverwachte uitkom-

sten opgeleverd? “Jazeker! Toen de toplaag

van de disk begon te breken onder invloed

van hoge temperaturen en zuurstof, begon

het wolfraam met zuurstof te verbinden en

een kristalstructuur te vormen. De draadjes

die ontstonden, kwamen van draden die

oorspronkelijk 100 nanometer breed waren.

Uiteindelijk waren ze zo lang dat ze met

een optische microscoop te zien waren, er

staken gewoon haren uit. Ik heb er een

filmpje van gemaakt met de microscoop om

te kijken hoe lang zo’n draad is: millime-

ters, de langste zelfs meer dan een centime-

ter. Verbazingwekkend! Misschien is hier

ooit een toepassing voor te bedenken.” «

Hoe werkt de datadrager?Als informatiedrager koos Jeroen voor een medium bestaande uit wolfraam, dat ex-treme temperaturen kan weerstaan, inge-kapseld door siliciumnitride. In het wol-fraam is een QR-code geëtst, beschermd door het nitride. Elke pixel van de grote QR-code bevat een kleinere QR-code met hierin weer andere informatie opgeslagen. Jeroen: “je ziet eerst de ‘grote’ data, om de meer geavanceerde data te kunnen lezen heb je betere technieken nodig zoals een vergrootglas, microscoop of elektronenmi-croscoop. Hoe hoger de datadichtheid van de QR-code, hoe beperkter de schade mag zijn voordat de code onleesbaar wordt. Je kunt met het blote oog zien welke stukjes ontbreken, dat is doorgaans te repareren.”

Wolfraamdraden onder de elektronenmicroscoop

Jeroen de Vries voor het MESA+ Instituut voor

Nanotechnologie

Foto

: Jer

oen

de V

ries

PR02_022-023_Lab_deVries.indd 23 25-03-2014 14:19:19

24 # april 2014 # product

Old School

Opvallend genoeg vond een

werknemer van Kodak de

digitale camera uit. Hiermee

bracht hij zijn werkgever,

wereldspeler op het gebied van

analoge fotografie, onbedoeld

aan de rand van de afgrond.

Na zijn afstuderen kwam de geboren New

Yorker Steven J. Sasson als elektrotechnisch

ingenieur terecht bij de Eastman Kodak

Company. In 1975 kreeg hij van zijn super-

visor de brede opdracht om een fototoestel

te maken met halfgeleider elektronica. Het

principe van de elektronische camera was

destijds niet nieuw. Al in 1972 ontwikkelde

Texas Instruments Inc. een elektronische

camera, niet met digitale technologie maar

met analoge componenten.

Voor zijn digitale fotocamera maakte

Sasson gebruik van diverse elektronische

componenten die in die tijd algemeen be-

schikbaar waren, waaronder een analoog-

digitaalomzetter van Motorola, een Kodak-

filmcameralens en een charge-coupled

device (CCD)-beeldprocessor. Deze optische

beeldchips waren twee jaar daarvoor door

Fairchild Semiconductor op de markt ge-

bracht. De benodigde elektronische schake-

ling bouwde hij zelf. In december 1975 was

zijn prototype klaar, maar liefst 3,6 kilo

zwaar en zo groot als een broodrooster.

Allereerste digitale fotoDe eerste foto nam hij van een laboratori-

umassistente. Het duurde 23 seconden om

de zwart-witfoto, opgenomen met een re-

solutie van 0,01 megapixels (10.000 pixels),

digitaal weg te schrijven op een cassette-

bandje. Het duurde nog eens 23 seconden

om het weer van de cassette uit te lezen al-

vorens het op een televisiescherm ver-

scheen. Het resultaat was in eerste instan-

tie bedroevend – niet veel meer dan de

contour van haar gezicht was zichtbaar

met weinig detail. Na wat aanpassingen in

het elektronische circuit kreeg Sasson zijn

camera aan de praat.

Patent in 1978Het grappige was dat Steven zich na het in

elkaar zetten van de camera afvroeg wat je

er eigenlijk mee moest doen. Wie zat er op

te wachten om foto’s op een tv-scherm te

bekijken? Toch werd er in 1978 een patent

verleend. In het bijbehorende rapport kun-

nen we het volgende lezen:

“De beschreven camera is een eerste po-

ging om een nieuw fotografisch systeem te

demonstreren, dat uiteindelijk, na de nodi-

ge ontwikkelingen in de technologie, zou

kunnen leiden tot een nieuwe manier waar-

op we in de toekomst foto’s maken.”

En dat is inmiddels een understatement. «

...uitvinder van de digitale camera

Steven Sasson…

Old SchoolWelke ontwerper of welk product verdient het om –al was het maar voor even– aan de vergetelheid te worden ontrukt? In deze rubriek blikken we nu eens niet vooruit maar kijken we achterom om te zien op welke schouders we staan. Stuur de naam van de absolute held(in) van vroeger, of het product of de vondst waarvan je wakker lag, naar: redactie.product@mybusinessmedia.nl

Steven Sasson met de eerste digtale camera

PR02_024-024_Oldschool.indd 24 25-03-2014 14:19:44

product # april 2014 # 25

In de Kunsthal Rotterdam is dit

voorjaar het design van de

damesschoen vanaf 1900 tot nu

te bewonderen.

‘S.H.O.E.S’ – Sexy Heels or Easy Sandals –

toont ruim vijfhonderd schoenen van cory-

feeën zoals André Perugia, Salvatore

Ferragamo, Manolo Blahnik en Christian

Louboutin. Schoenen als ware kunstwerken

en op hoog ambachtelijk niveau gemaakt:

van Victoriaanse laarzen tot aanlokkelijke

muiltjes en van pumps tot de meest futuris-

tische creaties. De ongelofelijke variatie en

creativiteit van talrijke schoenontwerpen is

een lust voor het oog en maakt de tentoon-

stelling tot een ‘must-see’ voor iedereen

met een passie voor mode en design.

Van praktisch ontwerp tot statussymboolDoor de jaren heen doen afwisselend de

zweefhak, open hiel, plateauzool, enkel-

bandjes, strikken en andere decoraties hun

entree in het modebeeld. Ontwerpers expe-

rimenteren met vormen, materialen, kleu-

ren en comfort. De elegantie van de dames-

schoen wordt steeds verder opgerekt en de

hoogte van de hak stijgt naar wel 15 cm.

Vernieuwende technologieën en materialen

zoals microvezels, elastische en syntheti-

sche materialen zorgen voor extreme vor-

men. Door de opkomst van ‘couturier’ mo-

dehuizen en hun ontwerpers ontwikkelt

de damesschoen zich van verleidings-

object naar ultiem statussymbool.

Gerenommeerde collecties

Vele juweeltjes uit gere-

nommeerde collecties

zijn in de tentoonstel-

ling opgenomen, zoals

Perugia’s surrealisti-

sche ontwerp Hommage

à Braque (1931) en de

eerste sandaal met pla-

teauzool die Ferragamo in

1938 ontwierp voor actrice

Judy Garland. Uiteraard is ook Roger Vivier

vertegenwoordigd als de uitvinder van de

stilettohak in 1954. Van collecties dichterbij

huis zijn prachtige ontwerpen te zien zoals

de transparante plastic pump (1960) van

Beth&Herbert Levine en de kleurrijke stilet-

tohak (1985) van Charles Jourdan. Ook be-

kende hedendaagse ontwerpers uit

Nederland en België komen aan bod onder

wie Jan Jansen, Rem D. Koolhaas en Jan

Taminiau.

MaakMeeS.H.O.E.S. is de eerste MaakMee tentoonstel-

ling van de Kunsthal die in samenwerking

met de BankGiro Loterij en het publiek tot

stand komt. Bijdragen van de deelnemers

worden in de tentoonstelling zichtbaar ge-

maakt. In de toekomst zal de Kunsthal vaker

het publiek laten meedenken over het ma-

ken van een tentoonstelling.

De tentoonstelling is te zien van 1 februari

t/m 11 mei 2014. Info: www.kunsthal.nl «

Over hoge hakken en echte liefde

S.H.O.E.S.

Ellen Verbeek, 2008

Vivienne Westwood, 1993

Perugia, 1937

PR02_025-025_Shoes.indd 25 25-03-2014 14:20:16

26 # april 2014 # product product # april 2014 # 2726 # april 2014 # product product # april 2014 # 27

Leesvoer

Marcel Wanders is een van de

meest creatieve, spraakmakende

en succesvolle ontwerpers van

de afgelopen decennia. Al 25

jaar lang geeft hij vorm aan

zijn eigen dromen - en aan die

van anderen. Met producten en

meubelen, met interieurs en art

direction, en sinds kort ook met

architectuur-ontwerpen en met

autonoom, beeldend werk.

1999 richt Wanders zich ook op interieur-

projecten, zoals het Mondrian Hotel in

Miami (2008) en het Andaz Amsterdam

Prinsengracht Hotel (2012). Sinds 2001 is

hij art director bij Moooi, het succesvolle

interieurlabel, waarvan hij medeoprichter

is.

Boek en tentoonstellingDe rijk geïllustreerde publicatie Pinned Up

biedt een overzicht van 25 jaar ontwerpen

door Wanders. Het boek legt zijn drijfveren

en inspiratiebronnen bloot, biedt histori-

sche en theoretische context aan zijn veel

besproken werk en geeft een beeld van het

productieproces van een aantal baanbre-

kende projecten, met teksten van gerenom-

meerde auteurs op het gebied van industri-

ële en interieurvormgeving. Door de vele

afbeeldingen, de uitgebreide oeuvrelijst, de

bibliografie en het curriculum vitae is deze

publicatie bovendien een waardevol na-

slagwerk.

Het Stedelijk Museum brengt van 1 februari

t/m 15 juni 2014 de eerste overzichtsten-

toonstelling van de ontwerper in Europa

sinds 1999. Het is het grootste overzicht

van Wanders’ werk ooit en de eerste grote

vormgevingstentoonstelling in het

Stedelijk Museum na de heropening in

2012. Meer info: www.stedelijkmuseum.nl

De titel Pinned Up verwijst naar de manier

waarop de ontwerper en zijn werk als het

ware worden ‘opgespeld’ en geanalyseerd

in zowel museum als boek. Samensteller is

conservator industriële vormgeving

Ingeborg de Roode.

Pinned Up – 25 Years of DesignSamenstelling: Ingeborg de Roode

Geïllustreerd | 224 pagina’s

220 x 270 mm | Soft cover

Engelstalige en Nederlandse versie

Prijs: € 29,00

ISBN: 9789491727283

Uitgever: Frame Publishers

Website: www.frameweb.com «

Wanders studeerde in 1988 af aan de

Hogeschool voor de Kunsten (nu ArtEZ) in

Arnhem. In 1996 brak hij internationaal

door met de Knotted Chair, een wonder van

transparantie waarin high-tech materiaal

met een low-tech macramétechniek is ge-

combineerd. Hij vond al snel aansluiting bij

de industrie, met name in het buitenland.

Vanaf dat moment waren zijn ontwerpen

wereldwijd te koop. Hij werkt voor interna-

tionaal gerenommeerde merken, waaron-

der Alessi, Puma, Marks & Spencer en KLM.

Naast dit industriële werk, maakt hij onder

de naam ‘Personal Editions’ op eigen initia-

tief meer experimentele stukken. Sinds

Pinned Up

PR02_026-027_Leesvoer.indd 26 25-03-2014 14:21:12

26 # april 2014 # product product # april 2014 # 2726 # april 2014 # product product # april 2014 # 27

PR02_026-027_Leesvoer.indd 27 25-03-2014 14:21:29

28 # april 2014 # product

De Nederlandse

architectenbureaus Powerhouse

Company en Inter.National.

Design (IND) hebben samen met

ABT, multidisciplinair

adviesbureau voor

bouwtechniek, de internationale

prijsvraag gewonnen voor de

Çanakkale Antenna Tower bij de

stad Çanakkale in West-Turkije.

Voor de prijsvraag werden acht internatio-

nale teams geselecteerd. Zij ontwierpen

een observatie- en mediatoren voor de his-

torische stad Çanakkale. In aanvulling op

de iconische mediatoren wordt de bosrijke

heuveltop getransformeerd tot een publie-

ke bestemming met tentoonstellingsruim-

ten, vrijetijdsvoorzieningen en observatie-

platforms.

Adembenemend uitzicht Het ontwerp van de nieuwe Çanakkale

Antenna Tower biedt een oplossing voor

deze paradoxen door de verschillende func-

ties en ruimtebehoeftes samen te brengen

in één ruimtelijk gebaar. Een pad dat om de

locatie heenvoert, maakt het bezoekers mo-

gelijk om het bos op een fantastische manier

van dichtbij te beleven, met panoramische

vergezichten in alle richtingen. Het pad gaat

over in het bezoekerscentrum dat zich bo-

ven de bomen verheft en adembenemende

uitzichten biedt over de stad en het bos.

Mediatoren Het ontwerp maakt een heldere scheiding

tussen het bezoekerscentrum en de media-

toren. Daarmee wordt elk stralingsrisico

voor bezoekers en werknemers in het be-

zoekerscentrum vermeden. Tegelijkertijd

kunnen mensen wel de geweldige sensatie

beleven van het opstijgen tussen de boom-

toppen en zich boven de bomen verheffen

op een platform met 360 graden zicht. Op

deze manier kan de mediatoren eenvoudig

en zuiver blijven en deze is zeer goed aan-

pasbaar voor toekomstige technologische

ontwikkelingen. Door de technische ruim-

tes dichtbij de toren en het pad te houden,

zullen bezoekerscentrum en mediatoren el-

kaar niet belemmeren. «

Info: www.powerhouse-company.com

Winnend ontwerp Çanakkale Mediatoren

Foto

: art

ist i

mpr

essi

on v

an d

e m

edia

tore

n

Teke

ning

: sch

ets v

an d

e to

ren

en o

mlig

gend

par

k

PR02_028-028_Turksetoren.indd 28 25-03-2014 14:21:50

product # april 2014 # 29

Product Select

BPO Nederland BVT +31(0) 15 362 0000

F +31(0) 15 362 0011

E bpo@bpo.nl

I www.bpo.nl

computerSimuLatieS vanKunStStoF producten

Pedeo Hogedrukgieten NVWESTERRING 25

B-9700 OUDENAARDE

T +32 55 33 58 80

F + 32 55 33 58 90

E info@pedeo.be

I www.pedeo.be

grondStoFFen

KunStStoFverWerKendeinduStrie

Noorderbaan 22

8256 PR Biddinghuizen

T 0031(0)321-333573

F 0031(0)321-332049

E info@rppkunststoffen.nl

I www.rppkunststoffen.nl

Specialist in het bewerken van

kunststoffen. Frezen - Zagen -

Boren - Buigen - Walsen

-Spiegellassen - Extruderlassen -

Vormen - Assembleren

productontWiKKeLing

productontWiKKeLingontWerpbureauS

PRODUCTONT WIKKELING

Dr. Holtroplaan 255652 XR Eindhoven

Postbus 70305605 JA Eindhoven

T 040 257 83 00

productontwikkeling@ace.euwww.ace.eu

our knowledge, your future

ACE adv.indd 2 27-10-10 19:56

Dorpsstraat 82

1534 NM Oostknollendam

M +31 621 21 41 46

E servaes@mac.com

I www.loftgroup.nl

Projectbegeleiding van idee tot product3L Solutions is specialist in:

• Productontwerp en

maakbaarheid

• Ontwerp matrijzen

• Leiden van projecten

• Toepassen van FMEA

Grote Houw 323

4817RG Breda

T 076 - 581 29 16

E info@3Lsolutions.nl

I www.ultrapolymers.com

Depla b.v.1e Industrieweg 7

3411 MG LOPIK

T 0031 (0)348 551611

F 0031 (0)348 552871

E info@depla.nl

I www.depla.nl

Productontwikkeling,

Spuitgieten, Vacuumvormen,

Assemblage

Van Dijk 3DE BV

Harderwijkerweg 141a3852 AB Ermelo

T 0341 416 594F 0341 416 764

info@3de.nlwww.3de.nl

creative product development

Vestiging Enschede:

Oldenzaalsestraat 125

7514 DP Enschede

Vestiging Beetsterzwaag:

Pastorielaan 4H

9244 CA Beetsterzwaag

T +31 (0)53 434 26 24

E info@pcvgroup.com

I www.peoplecreatingvalue.com

productie

PRODUCTIE IN CHINA

prototYpebouW

Advies, begeleiding en produktie van prototypen en series van zicht- en functionele modellen

Kemo B.V. Airpark BrabantA. Plesmanstraat 4

6021 PR Budel

T +31 (0)495-495275

F +31 (0)495-497208

E info @ kemo.nl

I www.kemo.nl

Passion to CreateAmsterdam, Eindhoven, Groningen

Pezy Product Innovation

+31 (0)50 318 96 00+31 (0)50 318 97 00info@pezy.comwww.pezy.com

TFEI

rapid prototYpingSYStemen

PR02_029-032_agenda_colofon_select.indd 29 25-03-2014 14:22:50

30 # april 2014 # product

GL Plastics B.V.“Innovatief in Spuitgieten”

Ekkersrijt 5711, 5692 EP Son

T 040-2642600

F 040-2642630

E info@gl-plastics.nl

I www.gl-plastics.nl

Engineering-Matrijzen-

Spuitgieten-Bedrukken-Lakken-

Lijmen-Assembleren-Verpakken,

42 spuitgiet machines, 28 Ton t/m

650 Ton, 1K, 2K, IML, Insert

Moulding, Zichtproducten,

Technische producten, product-

gewicht tot 2000 gram, project-

management, mono delen/

modulen t/m afbouw van

systemen.

Batelaan Kunststoffen B.V.Veerpolder 8

2361 KV Warmond

T 071 - 561 33 01

F 071 - 561 67 01

E info@batelaan.nl

I www.batelaan.nl

vacuümvormenSpuitgietbedrijven

De activiteiten van KERA

Kunststoffen zijn overgenomen

door GL Plastics.

Plastica BVMarconilaan noord 72

4614 HB Bergen op Zoom

T +31 0 164-236033

F +31 0 164-243830

I www.plastica-thermoforming.eu

thermovormen van klant-

specifieke producten uit kunst-

stof plaat, ook als Rapid

Prototyping techniek.

Agenda

2014

Product Magazine Product Online Product Nieuwsbrief SEM-diensten Incompanytrainingen

Product richt zich tot personen die direct en indirect betrokken zijn bij de ontwikkeling van industriële producten. Hiertoe behoren ma-nagers onderzoek en ontwikkeling, industrieel ontwerpers, vormgevers, marketingmana-gers, constructeurs, marktonderzoekers en innovatie-adviseurs.

2.000900

1.000

3.178

lezers per editienieuwsbriefabonnees per maandunieke bezoekers per maandpageviews per maand

Verschijnings-data 2014

Editie Datum

3 13 juni

4 24 oktober

5 5 december

Bereikcijfers

Doelgroep

Meer informatie?

Neem vrijblijvend contact op metDebbie van den Dool

0316 - 227 155sales@demani.nl

Communiceer gericht met beslissers en

medebeslissers in de industriële productontwikkeling

product 2.indd 1 18-03-2014 14:30:46

Product Hét tijdschrift voor product­ontwikkelaars

Product richt zich op personen die

direct of indirect betrokken zijn bij

de ontwikkeling van industriële pro-

ducten. Hiertoe behoren managers

van onderzoek en ontwikkeling,

industrieel ontwerpers, vormgevers,

marketingmanagers, productmanagers,

constructeurs, marktonderzoekers

en innovatie-adviseurs. De lezers heb-

ben met elkaar gemeen dat ze invloed

hebben op de wijze waarop producten

worden ontwikkeld en gefabriceerd,

en op de gereedschappen en materia-

len die bij ontwikkeling en fabricage

worden gebruikt. Product vormt onder

meer een platform voor de leden van

KIVI NIRIA, benevens aangeslotenen

van Designlink.

UitgaveMYbusinessmedia

UitgeverMarjan Leenders

Redactie Hoofd- en eindredactie

Walter Wijnhoven

Redactie­adresMYbusinessmedia/Product

Postbus 8632

3009 AP Rotterdam

Essebaan 63c, 2908 LJ Capelle a/d IJssel

telefoon 010 - 289 40 29

fax 010 - 289 40 76

redactie.product@mybusinessmedia.nl

www.productmagazine.nl

Vaste medewerkersHans Bos Waaldijk, Eddy van den Bos

BSc, mr. Marcoline van der Dussen,

prof.dr.ir. Arthur O. Eger, mr. Steffen

Hagen, dr. Frank Heynick (New York),

dr. Wouter Kanneworff, Andreas Knol,

prof.dr.ir. Wim Poelman, Rein van de

Velde, Rogier de Vrey

BasisontwerpGerard Unger

OpmaakDe Opmaakredactie, Wehl

DrukDrukkerij Roelofs, Enschede

Administratie en abonnementenAbonnees profiteren van de volgende

voordelen:

- Het vakblad, vijf keer per jaar;

- Extra vakinformatie op

www.productmagazine.nl;

- Toegang tot het volledige archief op

www.productmagazine.nl;

- Het laatste nieuws via de digitale

nieuwsbrief;

- Voorrang op deelname aan De

Beleving Van-bijeenkomsten.

MYbusinessmedia

Postbus 8632

3009 AP Rotterdam

telefoon 010 - 289 40 08

fax 010 - 289 40 76

e-mail: product@mybusinessmedia.nl

Abonnementen worden tot weder-

opzegging aangegaan. Opzeggen kan

schriftelijk, per e-mail of telefonisch

tot drie maanden voor het einde van

de lopende abonnementsperiode.

Verzendadres wijzigen? Stuur dan het

etiket met verbeterd adres terug.

Zie de algemende voorwaarden:

www.mybusinessmedia.nl/

algemenevoorwaarden

Binnenland: € 127,50 per jaar

Buitenland: € 152,- per jaar

Student: € 38,25 per jaar

Proefabonnement (3 nrs): € 29,-

KIVI NIRIA: € 70,13

Prijzen zijn excl. 6% BTW en € 3,95

administratiekosten

Advertentie­exploitatieMYbusinessmedia

Demani Sales

Marion van Sinderen

telefoon 0316 - 22 71 55

fax 0316 - 29 50 04

e-mail: info@demani.nl

Alle advertenties worden afgesloten

con form de Regelen voor het

Advertentiewezen.

MYbusinessmedia legt uw gegevens

vast voor de uitvoering van de abonne-

mentenovereenkomst. Uw gegevens

kunnen door MYbusinessmedia of zorgvuldig

geselecteerde derden worden gebruikt om

u te informeren over relevante producten.

Indien u hiertegen bezwaar hebt, kunt u

contact opnemen met de uitgever.

© copyright 2014 MYbusinessmedia

ISSN 0929-7081

DisclaimerDe redactie heeft zich maximaal

ingespannen om alle rechthebbenden

van gepubliceerde foto’s te achterhalen.

Mocht er onverhoopt toch beeld gebruikt

zijn waarop rechten rusten, neem dan zo

snel mogelijk contact op met de redactie.

Hannover Messe 2014Vakbeurs voor industriële technologie

7 t/m 11 april

Hannover, Duitsland

www.hannovermesse.de

Corian 2.0Dynamic and evolutionary interior

design

7 t/m 13 april

Milaan, Italië

www.corian2-0.com

PaintExpoIndustrial coating technology

8 april

Karlsruhe, Duitsland

www.paintexpo.de

Ventura LambrateDesign exhibitions

8 t/m 13 april

Milaan, Italië

www.venturaprojects.com

Vakbeurs Overheid & ICTSlimste dagen van de overheid

9 en 10 april

Utrecht, Jaarbeurs

www.overheid-en-ict.nl

Renovatie 2014Duurzame vernieuwingen in de bouw

9 t/m 11 april

Brabanthallen, ‘s-Hertogenbosch

www.renovatiebeurs.nl

MaterialsVakbeurs & Congres

16 en 17 april 2014

Koningshof, Veldhoven

www.materialenbeurs.nl

Interpack 20148 t/m 14 mei

Düsseldorf, Duitsland

www.interpack.com

Innovatief Materialen Platform TwenteEindcongres

21 mei

De Grolsch Veste, Enschede

www.saxion.nl/impt

PR02_029-032_agenda_colofon_select.indd 30 25-03-2014 14:22:51

2014

Product Magazine Product Online Product Nieuwsbrief SEM-diensten Incompanytrainingen

Product richt zich tot personen die direct en indirect betrokken zijn bij de ontwikkeling van industriële producten. Hiertoe behoren ma-nagers onderzoek en ontwikkeling, industrieel ontwerpers, vormgevers, marketingmana-gers, constructeurs, marktonderzoekers en innovatie-adviseurs.

2.000900

1.000

3.178

lezers per editienieuwsbriefabonnees per maandunieke bezoekers per maandpageviews per maand

Verschijnings-data 2014

Editie Datum

3 13 juni

4 24 oktober

5 5 december

Bereikcijfers

Doelgroep

Meer informatie?

Neem vrijblijvend contact op metDebbie van den Dool

0316 - 227 155sales@demani.nl

Communiceer gericht met beslissers en

medebeslissers in de industriële productontwikkeling

product 2.indd 1 18-03-2014 14:30:46PR02_029-032_agenda_colofon_select.indd 31 25-03-2014 14:22:51

Hèt tijdschrift voor productontwikkelaars

Inte

rnet:

pro

duct

mag

azine.n

l

ESEF Engineering Awards 2008Het ontwerpen van de Donkervoort D8 GT

Gesteggel over ‘geen bommetje-reclame’

Thema:

Hèt tijdschrift voor productontwikkelaars

Het ontwerpproces als kruiswoordpuzzel

Intelligent textiel voor de allerkleinsten

Designprijzen: de meest bekroonden

16e jaargang no 1 januari 2009

Thema:

Textiel

w w w . p r o d u c t m a g a z i n e . n l

2700-product_210x297.indd 1 11-11-10 12:30PR02_029-032_agenda_colofon_select.indd 32 25-03-2014 14:22:53