van weten naar verwezenlijken slim organiseren in het mkb
TRANSCRIPT
Van Weten naar Verwezenlijken
Slim organiseren in het mkb
.2 .3
InhoudVooraf
1. Slim organiseren in het mkb .92. De projecten .17
Betekenis iconen .17
•AlfaLavalGroningenBV .19 •BSBStaalbouwB.V. .21 •Villeroy&BochWellness .23 •Muelink&GrolGroningen .25 •Vepa .27 •Animo .29 •HenkelNederlandB.V. .31 •Romit/RamixB.V. .33 •PoelstraMachinefabriek .35 •BollegraafRecyclingMachinery .37 •Attero .39 •VDLWientjesRodenbv .41 •MarkB.V.Nederland .43 •TransportbandenfabriekEABroekemaBV .45 •MenkveldInstallatietechniek .47 •IMDS .49 •BurgerhoutB.V. .51 •DeZwarteHond .53
Nawoord Colofon
.4 .5
1 SIA:StichtingInnovatieAlliantie.SIAvoerthetRAAK-programmauit. RAAK-mkbrichtzichophetbevorderenvankennisuitwisselingtussenhogescholenenhetmkb, metalsdoelhetinnovatiefvermogenvanmkb-ondernemingentevergroten.
Vooraf Over slim organiseren is al veel bekend, maar die kennis is nog niet beschikbaar in een vorm die voor het mkb toegankelijk is. Toepassing in de praktijk is daardoor niet optimaal, met als gevolg dat het doel van slim organiseren niet wordt gerealiseerd oftewel ‘verwezenlijkt’. En daar ligt de basis voor het SIA-RAAK1 project ‘Van Weten naar Verwezenlijken’. Het doel van het project is duurzame verbetering van mkb-bedrijven door de kwaliteit en leverbetrouwbaarheid te verhogen en doorlooptijden en kosten te verlagen. Projectonderdelen Inhetprojectvertalenwedekennisoverslimorganiserenopdrieverschillendemanierennaardedagelijksemkb-praktijk.1. Onderzoekenbijmkb-bedrijvendoorstudentenen/of docent-onderzoekers/lector2. Clusterbijeenkomstenvoormkb-bedrijven3. Eentoolbox:eensetvangereedschappendiemkb-erskunnen gebruikenbijhetverbeterenvanhunprocessen
Punt1,deonderzoeken,vormenhetonderwerpvanditboekje. Eentoelichtingbijdeandereonderdelenisindeinleidingopgenomen.
.6 .7
ProjectinhoudHetlectoraatArbeidsorganisatieen-productiviteitvanhetKenniscentrumArbeidvandeHanzehogeschoolGroningenvoerthetprojectuit.StudentenvandestudierichtingBedrijfskundeMER(management,economieenrecht),minorstudentenSlimProducerenenstagiairesenafstudeerdersvanTechnischeBedrijfskundededenonderzoekbijverschillendenoordelijkemkb-bedrijvenenvoerdenproduct-enprocesverbeteringendoor.Zijwerktendaarbijnauwsamenmetdewerknemersvandebedrijvenenmaaktengebruikvanbeschikbaretoolsuitdeslimorganiserentheorieën.Bijenkelebedrijvenishetonderzoek(mede)uitgevoerddoordocentonderzoekersen/ofdelector.
Project-/consortiumpartners
Tijdenshetslotcongresvanhetproject‘VanWetennaarVerwezenlijken’op 4februari2014presenterenwijderesultatenvandeprojecten.Hetcongres isgeorganiseerddoorhetKenniscentrumArbeid,lectoraatArbeidsorganisatie en–productiviteitendeminorSlimProducerenvandeopleiding TechnischeBedrijfskundevandeHanzehogeschoolGroningen. Wijwensenuveelinspiratiemetdezeprachtigevoorbeeldenvanslimorganiseren! Groningen,januari2014
Projectgroep:GejoNanninga,HesterSlager,JacChristis,MarcèlevanKerkvoorde, JanDegenhart,RechienaNijenkampenErikSoepenberg
• HanzehogeschoolGroningen• MKBNederlandNoord• SyntensInnovatiecentrum• TechnologieCentrumNoord-Nederland
• KoninklijkeMetaalunie• VDLWientjesRodenbv• DeZwarteHond
Fotografie:FransOuwejan
.8 .9
1. Slim organiseren in het mkb
Ondernemen: afstemmen buiten en binnenNetalsalleandereondernemers,moetenmkb-ondernemers: 1. Naarbuitenkijken • Waarkanikgeldmeeverdienen • Metwiewerkikdaarvoorsamen 2. Naarbinnenkijken • Hoeregelikmijnprocessenenorganisatie • Welkemensenhebikdaarvoornodig • Hoekanikzeduurzaaminzetten 3. Buitenenbinnenopelkaarafstemmen,ofteweleenverbinding leggentussenstrategieenerzijdsenarbeidsorganisatieen personeelsbeleidanderzijds.
Hetresultaatvandieafstemmingishetverdienmodelvanhetbedrijf,bestaandeuitwaardepropositie,organisatievanwerkenvaninzetpersoneelenwinstformule.Eenondernemerdoetdushetzelfdealsdetrainer-coachvaneenvoetbalelftal.Hijkijktnaarbuiten:wieiszondagonzetegenstanderengaanweaanvallendofverdedigendspelen?Inwelksysteemmetwelkepatronenenroutinesdoenwedat:bijv.metofzondervleugelspitsen? Entotslot,welkespelershebikdaarvoornodig,ofwelwatwordtdeopstelling?
.10 .11
BinnenkantSlimorganiserengaatoverdebinnenkantenheefttotdoelhetpersoneelzoveelmogelijktebetrekkenbijhetregelen,verbeterenenvernieuwenvandeorganisatie.Daarmeeverbeterjedebedrijfsprestatiesencreëerjeaantrekkelijkerwerkvoorjepersoneel.Datismoeilijkerdanhetlijktenvereiststructureleaanpassingenindeorganisatievanhetwerk.
OrganiserenOrganiserenisverdelenvanhetwerkencoördinerenvandeverdeeldewerkzaamheden.Opdiemanierzorgjeervoordatnietiedereenbijallesbetrokkenis.Datheeftuiteraardvoordelen,maarhetrisicoisdatuiteindelijkniemandmeerbijhetgeheelbetrokkenis.Functionelespecialistengroeienuitelkaar,beslissersenuitvoerderseveneensenroutinesworden‘bevrorengewoontes’:niemandonderzoektzekritischomzeteverbeterenentevernieuwen.
Slim organiseren1
Watjewiltisdusdevoordelenvanbetrokkenheidbehouden.Hetprobleemisechterdatiedereenbijallesbetrekkenwelkanineenkleinegroep,maarnietmeerluktalsdiegroepgroterisdantwintig.Slimorganiserendefiniërenwedaaromalszodanigorganiseren,datophetniveauvandegroepofhetteamiedereenbijallesbetrokkenis.Datwilzeggendatiedereen• metallesmeekandoen• overallesmeekanpratenenbeslissen• routineskanonderzoeken,verbeterenenvernieuwen
Ditvereisteenvoudigeorganisatiestructuren.
Eenvoud wintOndernemersmoetenbuitenenbinnenopelkaarafstemmen.Hoecomplexerbeidezijndestemoeilijkerhetis.Alsdebuitenkantveelverschillendeproductenkentvoorveelverschillendeklantenendebinnenkanteenverdoorgevoerdefunctioneleenhiërarchischearbeidsdeling,isafstemminglastig.
Vereenvoudigenbetekentorganiserenrondsoortgelijkeorderstromen.Functioneleenhiërarchischespecialistenhebbendannietmeermetalleorderstemaken.Datmaakthetmogelijkomineentweedestaptakenenbevoegdhedentedecentraliseren.Hetachterliggendeideeiseenvoudigvanaard:dewinkelindewinkel,defabriekindefabriek.HetligttengrondslagaanbenaderingenalsLeanProduction,QRM,ModerneSociotechniekenBusinessProcessEngineering.Hetvereistvooraleenanderemaniervandenken.Hetisnodigomhetdenkenintermenvanschaalvoordelentevervangendoordenkenintermenvanflowvoordelen.
Economies of flow in plaats van economies of scaleHetbijelkaarzettenvanmensendiemetdezelfdemiddelenhetzelfdedoenvooralleorderscreëertschaalvoordelen.Hetleidtechterooktotlangedoorlooptijden,grotevoorradenonderhandenwerk,onbetrouwbarelevertijdenenonbeheerstekwaliteitszorg.
Slimorganiserenisorganiserenmetdestroommee.Rondsoortgelijkeordersinplaatsvandwarsophetproces.Ditcreëerteeneenvoudigeorganisatiestructuurenflowvoordelen.Dezeeenvoudvormthetuitgangspuntvoorhetverbeterenvandekwaliteitvandeorganisatieintermenvankosten,kwaliteit,doorlooptijdenlevertijd.Eneveneensvandekwaliteitvandearbeid:werkmetmeerleer-enontwikkelingsmogelijkhedenenminderstressrisico’s.
1 VooreenuitvoerigeuiteenzettingoverhetonderwerpzieJ.Christis(2009)Wat is slim organiseren? TevindenopdewebsitevanhetKenniscentrumArbeidvandeHanzehogeschoolGroningen.
.12 .13
Eenvoud is niet eenvoudigEenvoudisduseenwinstformule,maarhetbereikendaarvanisnieteenvoudig.Zekerwanneerhetmindergoedgaat,isdeverleidinggrootomtekiezenvoorschaalvoordelen.Eenvoudwint,datgeldtzowelvoorgroteondernemingenalsvoorhetmkb.Hetverschilisechterdatgrotebedrijvenvoorhetbereikenvandieeenvoudprofessionelestafdiensteninhuishebbenen/ofexterneadviesbureausdaarvoorinhuren.Hetmkbbeschiktnietofnietindiemate overdiestaffunctionarissenenheeftbehoefteaanrelatiefmakkelijkinzetbare,niet-bureaucratischeinstrumenten.Inditprojectondersteunenwemkb-bedrijvenbijhetbereikenvaneenvoudmetrelatiefeenvoudigeinstrumenten.
ClusterbijeenkomstenEenanderonderdeelvanhetproject‘VanWetennaarVerwezenlijken’ ishetorganiserenvanbijeenkomstenomkennisenervaringenuitte wisselentussendedeelnemendebedrijvenonderlingenmetanderegeïnteresseerdemkb-bedrijven.Inheteerstejaarvonddatvooralplaats opdeHanzehogeschoolGroningen,meteenkorteinhoudelijkeinleiding doorlectorJacChristisvooraf.
Inhettweedejaarisgekozenvoorbijeenkomstenbijeendeelnemendbedrijfoplocatie(ziedefotoopblz.12),hetaanhakenbijanderepartnersofbijeenkomsten,eenbrederesettingenexternelocaties.HetslotcongresisdaarommedegeorganiseerdmetVNONCWNoordenMKBNederlandNoord.Tevensisin2013insamenwerkingmetdeminorSlimProducereneencongresgeorganiseerdmetdiversesprekersenmetworkshopsrondomhetthemaslimorganiseren.StudentenpresenteerdeneropdeSlimProducerenbeursderesultatenvanhuntoegepastonderzoekbijdebetrokkenmkb-bedrijven. In2014vindtditcongresplaatsop4februari.
ClusterbijeenkomstbijMuelink&Grolop12september2013
.14 .15
Toolbox ProcesverbeteringHetderdeonderdeelvanhetproject‘VanWetennaarVerwezenlijken’ishetontwikkelenvaneentoolboxdiemkb-bedrijvenkunnengebruikenomhunprocessenteverbeteren.Detoolboxisinontwikkelingenwordtnaafloopvandeonderzoekenbijdemkb-bedrijveninfebruari2014verderuitgewerktenvervolgensindepraktijkgetest.Detoolboxisschematischopgebouwdvolgenshetprincipevaneenstamboom.Aandehandvanhunvraagofprobleemwordenbedrijvendoordestamboomgeleidomzouittekomenbijbeknopteenbegrijpelijkebeschrijvingenvandegereedschappenvoorhetbetreffendeprobleem.
VoorbeelduitwerkingDestamboomonderscheidttweehoofdcategorieën.Ontwerpkundigeofprocesproblemenenveranderingskundigeof‘peopleproblems’.Dezevallenophunbeurtinsubcategorieënuiteen.Inbijgaandschemaisdeproceskantverderuitgewerktalsvoorbeeld,mettijdalsgekozenprobleem.Vervolgenszijnerdiagnostischetoolsbeschikbaarvoorhetvaststellenenuiteenrafelenvandedoorlooptijdenontwerptoolsvoorhetverkortenvandedoorlooptijd.Verkortenismogelijkdoordetouchtimeofdewachttijdteverkorten.DetoolELVOSICOisgeschiktvoorhetverkortenvandetouchtime.Opvergelijkbarewijzekunnenmkb-bedrijvenmetanderesoortenproblemenhetschemadoorlopenomzobijdegeschiktetoolsterechttekomen.
Tool: ELVOSICO toepasseno Eliminereno Volgorde wijzigeno Simplificereno Combineren
Procesverbetering
Ontwerpkundig Veranderingskundig
Kosten Kwaliteit Flexibiliteit
Diagnostische tools Ontwerptools
Touch time verkorten Wachttijd verkorten: loketwachttijd
Wachttijd verkorten: assemblagewachttijd
Tijd
ToolboxProcesverbetering
.16 .17
voortraject
productie
keten
ontwerpkundig
veranderingskundig
2. De projecten Perdeelnemendbedrijfiskortaangegevenmetwelkvraagstukdestudenten, dedocentonderzoekersen/ofdelectoraandeslagzijngegaanenwathetresultaatdaarvanwas.Bijeenaantalbedrijvenisgewerktaanmeerdereprojecten,somstegelijkertijd,somsopeenvolgend.Deonderzoekenrichtten zichopverschillendeaspectenvanslimproduceren.
Perbedrijfisditaangegevenmettweeiconen.Heteersteicoonbetreftaltijdeenkeuzeuitvoortraject,procesofketen.Methettweedeicoonisaangeduidofhetomeenveranderingskundigofeenontwerpkundigprobleemgaat.Gekozenisvoorhetmeesttyperendeaspectvanhetonderzoek.Ditbetekentnietdatdeandereonderdelenbuitenbeschouwingzijngebleven.Zoheeftprocesverbeteringaltijdeenontwerpkundigeeneenveranderingskundigekantenisdegrenstussenvoortrajectenproductienietaltijdduidelijktetrekken.
Betekenis iconen
.19
Studenten:SvenLuijmers,JanJaapdeVries,LuuktenHolt,RobinKuiper, HesselAndela,DetmerBoelsenKoenKijkindeVegt
Alfa Laval Groningen BVAlfa Laval Groningen BV is onderdeel van de Zweedse multinational Alfa Laval. Het bedrijf is wereldwijd marktleider op de gebieden warmteoverdracht, scheidingstechnologie en vloeistofstroombehandeling. De vestiging in Groningen is gespecialiseerd in het ontwikkelen en produceren van luchtgekoelde warmtewisselaars voor industriële toepassingen.
Continu verbeterenAlfaLavalinvesteertcontinuinproductontwikkelingenprocesverbetering.Inhetkadervanhetproject‘VanWetennaarVerwezenlijken’isdaaromindeafgelopenjareneenaantalonderzoekenuitgevoerdophetgebiedvanslimorganiserenenslimproduceren.VoorbeeldenzijnhetleaninrichtenvanmagazijneneneenonderzoeknaardetoepassingvanLeanAccounting.
Two bin systeemTotfebruari2014loopteenprojectmetbetrekkingtotdelogistiekvanhetvoorraadbeheer.Bijenkeleproductielijnenwassprakevanonverwachteaankopendoorout-of-stockproblemenvangrijpvoorraden.Studentengingenaandeslagenontwikkeldeneentwo-binsysteem.HetAlfaLavalProductieSysteem(ALPS)washierbijbijzondernuttig.TijdensdeALPSwhiteboardmeetingsvondeencheckplaatsoponregelmatighedeninhetproductieproces,incombinatiemetdeactiepuntenvandedag.Insamenwerkingmetdemedewerkersishettwobinsysteemingevoerdopdeproductielijnen,metalsresultaatdaternualtijdvoldoendevoorraadisengeenonverwachteaankopenmeernodigzijn.
.18
.21
Studenten:JeroenMulderenRutgervanderMolen
.20
BSB Staalbouw B.V.BSB Staalbouw is gespecialiseerd in engineering, fabricage, montage en onderhoud van dynamisch belaste staalconstructies. Voorbeelden daarvan zijn bruggen, sluisdeuren, kranen en offshore toepassingen. Het bedrijf is gevestigd in Burgum, aan het Prinses Margrietkanaal en heeft ca. 60 werknemers.
Uitgebreid machineparkHetbedrijfheefteeneigenmachineparkwaarmeehetallevoorkomendemachinalebewerkingenkanuitvoeren.DaarnaastbeschiktBSBStaalbouwovermobielekotter-enfreesapparatuurwaarmeeoplocatiebewerkingenkunnenwordenuitgevoerd.ElkeconstructievanBSBStaalbouwis‘tailor-made’,exactgebouwdengeleverdvolgensdespecificatiesvandeopdrachtgever.DeliggingdirectaanhetvaarwatermaakttransportmogelijknaarvrijweliederelocatiebinnenenbuitenNederland.
Effi ciënter bouwproces en beheersbare doorlooptijdTweestudentenvandeminorSlimProducerenhebbengewerktaaneenanalysevandehuidigedoorlooptijden.Ditleiddetotinzichtinhetgebruikvandecapaciteittijdensprojecten.Daarnaasthebbeninzijindeproductiehaldirectherkenbareoperationeleknelpuntenaangewezen.Deaanpakhiervanheeftdirecteffectopdeflowvandeprojecten.Zijhebbenhierbijde‘7wastes’vanuitdeleanfilosofietoegepast.Deresultatenbiedenhetbedrijfeenbasisvoorprocesverbetering.VanhieruitkanBSBStaalbouwgefaseerdverbetertrajectenuitvoeren.
.23
Studenten:AntalBoerenSifraVeenema
.22
Villeroy & Boch Wellness Villeroy & Boch Wellness in Roden is onderdeel van de Villeroy & Boch groep. De vestiging in Roden is gespecialiseerd in de ontwikkeling, productie enassemblage van kunststofbaden en badsystemen. In Roden zijn twee productie-afdelingen gevestigd, de assemblageafdeling Whirlpool & Showersystems en de afdeling Quaryl. Binnen Whirlpool & Showersystems worden baden op order geassembleerd en binnen Quaryl worden (vlakke) douchebakken en baden via een complex gietproces met het halffabricaat Quaryl geproduceerd.Quaryl producten, al dan niet voorzien van een whirlpoolsysteem, vormen de voornaamste orderwinners van het bedrijf.
Optimale afstemming DeafdelingQuarylpastealveelstandaardiseerdewerkmethodestoe.Tochleiddedatnogniettoteenmaximalecapaciteitsbenuttingvanmensenmachine.Metalsdoelomtotoptimalebenuttingvandebestaandemini-companiesenspuit-machinestekomen,isdoortweestudentenonderzochthoeoptimaleafstemmingtussenbeidekanwordenbereikt.Zijvoerdeneendiagnostischenparticipatiefonderzoekuitinhetkadervanhunafstuderen.
Blijvend verbeterenSamenmetdemedewerkersvandeafdelingQuaryldieinvijfploegenwerken,onderzochtendestudentendemogelijkhedenomdeefficiëntievanhetproductie-procesteverhogen.Metdelean-filosofiealsreferentieisvanuitdebestaandemens-enmachinecapaciteitdeoptimalecombinatietussenmens-machine-capaciteitvoorhetmomentgevonden.Demini-companieszelfwerkendeuitkomsteninhetkadervaneen‘ContinuousImprovement’-trajectverderuit.
.25
Muelink & Grol Groningen M&G Groningen is onderdeel van de M&G groep en de grootste producent in Europa van rookgasafvoer-, luchttoevoer- en ventilatiesystemen voor de verwarmingsmarkt. De ruim tienduizend producten worden geproduceerd in aluminium, roestvrij staal, gegalvaniseerd staal en plastic. De klanten van M&G zijn voornamelijk ketelfabrikanten in binnen- en buitenland.
Procesverbetering op kantoorDelaatstejarenisMuelink&Grolsterkgerichtopsteedsslimmerproduceren.Zoisondermeerdenieuwefunctieprocessengineeringingericht.Omdathetbedrijfinschatdatookinhetvoortrajectkansenvoorverbeteringaanwezigzijn,iseenonderzoekgestart.Hetdoelwasommedewerkerszelfcontinumetverbeteringentelatenkomen,doorzemeteengestructureerdewerkwijzeteondersteunen.Daarvoorisgebruikgemaaktvandenetwerk-analysetool.Eentestcase,omdatdenetwerkanalyseontwikkeldisvoordezorg.Ditwastevensderedenomhetonderzoekuittevoerenmetalleendocent-onderzoekersendelector.
EffectenDiepte-interviewszijngehoudenmetmedewerkersvandeafdelingEngineeringenvanhetBedrijfsbureau.Eenknelpunteninventarisatieleiddetoteenactielijsteneenactieveondersteuningvandeafdelingenomdeknelpuntenaantepakken.Eenbijkomendeffectwasdatookdenetwerkanalysetoolzelfwerdverbeterd,zodathetinstrumentsuccesvolkanwordeningezetinanderebedrijvenenbranches.
.24
Docentonderzoekers en lector:ErikSoepenberg,RechienaNijenkampenJacChristis
.27
Studenten:GerbenPotze,AnneJacobi,RikStoetenenDennisHeidotting
VepaVepa Offi ce Furniture in Hoogeveen is actief in de markt voor kantoor-, school- en projectinrichting. Het assortiment omvat bureausystemen, tafels, stoelen, halbanken, lockers en opbergsystemen. De productie vindt plaats in eigen fabrieken met een modern machinepark. Eisen en wensen op het gebied van techniek en vormgeving vertaalt het bedrijf eenvoudig naar een klant-specifi ek-concept. De productieafdelingen in Hoogeveen zijn: metalen buisverwerking, houten paneelverwerking, stoffeerderij, hout- en metaalspuiterij en de montage met expeditie.
Cyclustijd EenbedrijfalsVepakenteenhogevariabiliteitaanproductenenwisselendevolumesper(deel)product.Bijhoutenpaneelverwerkingliepmenmeteencyclustijdvandriewekentegendegrenzenaanvandedagelijksecapaciteitsaanpassingen.Hetbereikenvandezegrenzenuittezichinlangeredoorlooptijdenenmeervoorradenopdewerkvloer.Oorzaakwaso.a.eenverbredingvanhetassortiment.Studentenonderzochtenheteffectvanhetverkortenvandecyclustijdopmateriaal-gebruik,productiecapaciteitenefficiency.
Multi momentopnamen Hetonderzoekrichttezichopdemachinecapaciteit,voorradenentijdstudiesindevormvanmultimomentopnamen.VoordevalidatievanhetonderzoekisgebruikgemaaktvanSixSigma.Ookontwikkeldenstudenteneenmeetinstrument.Ditleiddetotinzichtindedoorlooptijdenopdeafdelingpaneel.Resultatenlatenziendatdeflexibiliteitopdewerkvloerbeterbenutkanworden.Naprocesaanpassingenkanmetmindertussenvoorradenenkleinerebatchesgewerktworden.
.26
.29
Studenten:KyleGoedhartenWouterJans
Animo CoffeeAnimo in Assen levert koffi e- en theezetsystemen voor professionele grootgebruikers in binnen- en buitenland. Producten zijn onder meer koffi ezetapparaten en –machines (de hoofdproducten), serveerwagens, koffi e-, thee- en voedselcontainers, waterkokers en melkwarmers. Naast de vestigingen in Assen (hoofdkantoor) en Amersfoort, heeft Animo verkoopkantoren met een eigen magazijn in België, Duitsland en Frankrijk. In Assen werken ongeveer 100 medewerkers.
BottleneckAnimoverbetertenvernieuwtcontinuzijnproducten,deproductieendeondersteunendebedrijfsprocessen.Desterkgestegenverkopenvanhetbedrijfincombinatiemetdebeschikbareproductieruimte,warenvoorAnimodeaanleidingomdedoorstromingvanproductenindeproductieteverbeteren.Naeenherinrichtingvandeassemblagelijnenbleekdeaansluitingvandemetaal-afdelingopdeassemblageechtereenbottlenecktezijn.Deseriegroottesdiedemetaalafdelinghanteerde,slotennietmeeraanopdevraagvanassemblage.
Just in timeVanuithetprojectzijntweestudentenuitdeminorSlimProducerensamenmetdeproductiemanagermetditknelpuntaandeslaggegaan.MetbehulpvanmetingenbrachtenzijdeproductstromenendetoegepasteseriegroottenvoorzogenaamdeA-,B-enC-producteninkaart.Dezeuitgebreidemeetresultatenleiddentoteenoperationeleplanningdievanuiteenjustintimeprincipebatcheslevertaandeassemblageafdeling.Heteffectdaarvanisdatereencontinuousflowkanwordengecreëerd.
.28
.31
Studenten:JoopBronsemaenKoenZuiderveld
.30
Henkel Nederland B.V.De vestiging Scheemda van Henkel Nederland B.V. ontwikkelt en produceert lijmachtige producten voor elektronica en auto-industrie op basis van grafi et. Sinds een aantal jaren is Henkel, net als tal van andere organisaties, de weg ingeslagen van het ‘continu verbeteren’. In dat kader is het bedrijf bezig alle productieprocessen tegen het licht te houden, met als doel een optimale inzetbaarheid van mensen en machines en een zo laag mogelijke kostprijs.
Studentonderzoek Tweestudentenzijnaandeslaggegaanmeteenonderzoeknaarefficiency-verbeteringbinnendeafdelingproductie.Datdedenzevanuitverschillendestudierichtingen:enerzijdstechnischebedrijfskundeenanderzijdsbedrijfskundemer(management,enonomieenrecht).Iederhaddenzehuneigeninvalshoekenaandachtspunt.
ResultatenDestudentenmaaktengebruikvanverschillendeonderzoeksmethoden,zoalsobservatievanwerkzaamheden,interviewsmetmedewerkersenactievedeelnameaanoverlegmomenten.Opdezewijzeverkregenzijzowelinzichtinhetproductieprocesenmogelijkeknelpuntendaarbinnen,alsinstijlvanleidinggevenenaspectenalsmotivatieencultuur.Ditleiddetoteenadviesovereenaantalmogelijkeverbeterpunten.Dezeresultatenleverdenhetbedrijfveelinzichtenop,metalsgevolghetinternoppakkenvanverschillendezaken.
.33
Studenten:LipengJing
.32
Romit/Ramix B.V.Romit/Ramix is een middelgroot productiebedrijf in Dedemsvaart met ca. 65 werknemers. Het bedrijf is onderdeel van de Rollepaal Holding en gespecialiseerd in het maken van mallen voor de plasticindustrie, extruderonderdelen en andere machinedelen. Het werk is grotendeels erg specialistisch van aard en bestaat voor een deel uit jobbing.
Theorie en praktijk DewensenvandeklanteneenoptimalemachinebezettingzijnuitgangspuntenvoordeprocesverbeteringbijRomit/Ramix.Hetbedrijfisdaaralvolopmeebezig,maarerwasnogbehoefteaaneenanalysevanhetvoortraject.Indatkaderisdooreenstudenteenonderzoekuitgevoerd.Hettheoriedeelleiddetoteenconceptueelmodel.Ditwasdebasisvooreenserieinterviewsmetallebetrokkenpartijenuithetvoortraject:sales,engineeringenwerkvoorbereiding.
ResultatenProjectleiderRonaldVinkeisblijmetderesultatenvandestudieendeaanknopingspuntenvoorverdereverbetering.Analysevandeproces-enwachttijdenleiddetotinzichtinvertragingenenonzekerhedeninhetproces.Alsvervolghieropishetbedrijfnubezigtekijkenhoehetdezesnelkansignalereneneropinspelen.Tevenswerdenverbeteroptiesaangedragen,zoalshettoepassenvanstandaardisatiebijhetmakenvandemallen.Hetonderzoekleiddeooktotdeconstateringdat‘hetvoortraject’alszodanignietbestaatendatdeinvullingvanditprocesonderdeelverschiltperproduct.
.35
Studenten:KevinNoordanus,WoutervanErkel,AndreasHakvoort, StefanWiersema,KeesLaningaenWiebeJansma
Poelstra MachinefabriekPoelstra Machinefabriek in Groningen is een begrip in de machinebouw en technische dienstverlening voor de maakindustrie in Noord-Nederland. Het familiebedrijf heeft zich in de afgelopen vijftig jaar ontwikkeld van verwerker via bewerker naar bedenker. In staal, RVS en aluminium. Poelstra bouwt, repareert en onderhoudt machines en richt zich daarnaast steeds meer op technische dienstverlening en maatwerkoplossingen voor technische problemen.
Allround dienstverleningSteedsvakerverzorgtPoelstraalleserviceenonderhoudvoorhaaropdrachtgevers.Daarmeevervangthetbedrijfdetechnischedienstvandeklant,ofbesteedtdeklanthetniet-reguliereonderhoud,spoedreparatieseningrijpenderevisiesuitaanPoelstra.OokwordtPoelstraMachinefabriekingezetomdepiekenendalenindeproductieoptevangen.
Fabriek en kantoorHeteersteprojecthadalsdoelordeopdewerkplektekrijgenenoverzichttehoudenopdeprocesvoortgang.Daarnaastdiendehetomdemedewerkersdeinvloedvanordeennetheidopdeproductiviteittelatenervaren.Tweestudentenhebbenzowelindefabriekalsopkantoor5Stoegepasteneennatestreven HuisvanLeangecreëerd.Inhettweedeprojectwarenstudentengesprekspartnervoordedirectieomtekijkenhoemetdebeschikbareflexibelecapaciteitinvullinggegevenkonwordenaanhetdakvanhetleanhuis:hetbijeenbrengenvanmissie,visieenstrategie.
.34
.37
Studenten:SebastienBrecheteau,JelteJansens, WesleyHulst,GertBraamenAnneliesKok
Bollegraaf Recycling MachineryBollegraaf Recycling Machinery in Appingedam is leverancier van machines voor de recycling industrie. Het bedrijf ontwikkelt en produceert machines, installaties en toebehoren en beschikt over ruim 50 jaar kennis op gebied van het maken van balenpersen, transportbanden, sorteersystemen enshredders. Bollegraaf is een organisatie met grote variëteit aan producten en een veranderlijke, op klantorder gebaseerde vraag. Het bedrijf kan worden getypeerd als ‘Engineering To Order’.
DoorlooptijdBollegraafhadbehoefteaanadviesoverhetverkortenvandedoorlooptijdvanbepaaldeproductgroepen.TweestudentendedenonderzoeknaardemogelijkheidvaneenmateriaalbeheersysteembinnendeafdelingvoorbewerkingvanBollegraaf.SpecifiekwerdvanuitdetyperingvanhetbedrijfonderzoekgedaannaardetoepasbaarheidvanPOLCA:Paired-cellOverlappingLoopsofCardswithAuthorization.
DiagnoseDeuitgevoerdediagnosebrachtaanhetlichtdatnietalleknelpuntenindeproductiedoorPOLCAkunnenwordenopgelost.WanneerBollegraaftotimplementatievanPOLCAoverwilgaan,isverderonderzoeknodignaaro.a.:•eenprioriteitenstelsel:watisnodigbijalternatieveproductierouting;•dehaalbaarheidvanaanpassingenindelay-outvandeproductievloer;•deknelpuntenindebetrouwbaarheidvandedoorlooptijden(incl.wachttijden);•hetberekenenvandehoeveelheidbenodigdePOLCA-kaarten.
.36
.39
Studenten:JorianBos,JornRottinéenMartijnvanBoven
AtteroAttero is werkzaam op het gebied van afvalverwijdering en -verwerking en heette tot drie jaar terug Essent Milieu. Attero telt 15 vestigingen en heeft 820 medewerkers. Attero Groningen verwerkt alle restafval uit de gemeente Groningen en de zeven omringende gemeenten. De vestiging richt zich op het scheiden/verwerken van het afval en is opgedeeld in twee fabrieken, een huisvuilscheidingsinstallatie (HVS) en een was- en vergistingsinstallatie (VWI).
Competenties Atteroisbezigmeteenlanglopendtrajectwaarinhetcontinuverbeterencentraalstaat.Hethuidigeonderzoekiseenvervolgopeeneerderestudentopdrachtdieeropgerichtwasdeproductiviteitpermedewerkerteverhogen.Gewijzigdeomstandighedenenbezuinigingenleidenerechtertoedaterindetoekomstietsandersvandemedewerkersgevraagdwordt.Datresulteerdeindevraagofinhetbedrijfdejuistecompetentiesaanwezigzijnomopdietoekomstvoorbereidtezijn.
PilotGehanteerdiseenalternatievemethodevancompetentiemanagement.Uitgangspuntzijndetakenendecompetentieniveauswaaropdiewordenuitgeoefend(junior,mediorsenior).Demedewerkersbeoordelenzichzelf.Nogonvoldoendecompetentemedewerkerswordenopgeleiddoorcollega’s.Innovember2013heeftinventarisatieenanalysevantakenplaatsgevondenenookdebeoordelingopjunior,mediorofseniorniveau.Meteenpilotbijéénploegwordtgekekenofenzojahoe,dezemethodekanwordeningevoerd.
.38
.41
Studenten:GerbenPotze,AnneJacobi,DaniëlOosterhof,JosHummel, RutgerTrip,AnjevanderWijngaardenThomasDiederiks
.40
VDL Wientjes RodenVDL Wientjes Roden richt zich op engineering, ontwikkeling en productievan hoogwaardige kunststofproducten. Het bedrijf heeft zich gespecialiseerd tot toeleverancier van kunststof eindproducten en halffabricaten met behulp van vacuümvormen, CNC bewerkingen, lassen, lijmen en assemblage. Het bedrijf is onderdeel van de VDL-groep.
Duurzame samenwerkingDeafgelopenjarenzijnverschillendeverbetertrajectenuitgevoerdinsamenwerkingmethetlectoraatArbeidsorganisatieen-productiviteitvandeHanzehogeschool.Daarbijisvanbuitennaarbinnengewerkt.Ineeneersteprojectvoerdenstudentengesprekkenmeteenaantalklantenomverbeterpuntentevinden.Ditleiddetotinzichtindematevantevredenheidvandeklantenentotaanknopingspuntenterverbetering.Deuitkomstenvanhetonderzoekvormdendeaanleidingvoorinterngerichteprojecten.Eenprojectomdedoorlooptijdvanhetvoorbereidingstrajectteverkorteneneenprojectindefabricageomtussenvoorradentereduceren.
Nieuwe productielijnEenvolgendprojectwaseennieuweRAVO-productielijn,waarbijstudentenhielpenomdezelijnsystematischoptezetten.Hetmeestrecenteprojectisgestartinseptember2013enbehelsthetstroomlijnenvandeproductienadegeplandenieuwbouw.Kortom,eenserievanonderzoekenmetmooieresultatentotdusver.VDLWientjesisdanookbijzonderpositiefoverdesamenwerkingtussendepraktijkonderzoekers,studentenenheteigenpersoneel.
.43
Studenten:DannyBoerties,PeterBoltjesenDavidWehkamp
Mark B.V. NederlandMark B.V. bestaat sinds 1945 en is fabrikant van klimaatbeheersingsapparatuur. Het bedrijf produceert systemen op het gebied van luchtverwarming, stralings-verwarming en luchtbehandeling en ventilatie voor de industrie en de utiliteit.
BetrokkenheidTijdenseeneerderonderzoekwaseenvandestudentenopgevallendaterookeenaantalpersonelevraagstukkenspeelde.Ditleiddetoteennieuwonderzoek.Decentralevraaghiervanwas:hoekandeoutputvandewerknemerswordenverhoogddoortewerkenaanbetrokkenheid.
VariabelenInhetonderzoekisgebruikgemaaktvanliteratuurstudie,observaties,enquêteseninterviews.Hetbegripbetrokkenheidisgesplitstindevolgendevariabelen:autonomie,taakroulatie,taakidentiteit,werknemerstevredenheid,organisatiestructuur,belangvandetaak,feedbackopfunctionerenenzeggen-schapoverhetwerk.Dezebegrippenstondencentraalindeenquêteendeinterviews.Demedewerkingaanhetonderzoekwasgroot.
Resultaten Deconclusiesuitdeverzameldegegevenszijnvertaaldnaarverbeterpunten.Deaanbevelingenrichtenzichvooralopderelatietussenintrinsiekemotivatie,betrokkenheidenoutput.Communicatietussendeverschillendeafdelingenenniveausspeelthierbijeenbelangrijkerol.Verbeteringvandezeprocessenisreedsingezetdoordehuidigedirectie.
.42
F E E L S B E T T E R , W O R K S B E T T E R .
.45
Studenten:ReindHoekmanenRobertBuining
Broekema BVTransportbandenfabriek EA Broekema in Veendam produceert transport-banden voor de agrarische industrie. O.a. rooi- en oogstmachines voor aardappels, uien, bieten, etc. Tevens wasinstallaties en proceslijnen voor de verwerkende industrie en industriële toepassingen. De focus van het bedrijf ligt op het produceren van zeefbanden. Alle bijbehorende componenten zoals tandwielen, scharnieren, rollen e.d. worden door Broekema zelf geproduceerd. De productie vindt plaats volgens vaste ontwerpen of naar de specifi eke wensen van de klant. Broekema exporteert naar meer dan 40 landen. De export bedraagt 90%.
OptimaliserenTenbehoevevancapaciteitsplanningenkostprijsberekeningwilBroekemazijnproductieprocesoptimaliseren.Eénvandeeerstestappenomdittebereikenishetbepalenvandewaardenstroom.Geblekenisdatnormtijdenvoormachinebewerkingenennormtijdenopwerkplekkenafwijkenvandegehanteerdenormen.Ditiseengevolgvandewijzigingeninproductiemethodeneninproducten.
ProductietijdenVoorhetonderzoekiseenaantalproductgroepengeselecteerd.Tweestudentenonderzochtenvervolgensderoutesensteldendewerkelijkeproductietijdenvast.Deresultatenwordengebruiktomdeondersteunendesystemenbijtestellenenbiedenmogelijkhedenomhetproductieprocesevenwichtigerinterichtenzodaterminderverstoringenplaatsvinden.
.44
.47
Lector en docentonderzoekers:JacChristis,GejoNanninga, MarcèlevanKerkvoordeenRechienaNijenkamp
.46
Menkveld Installatietechniek Familiebedrijf Menkveld Installatietechniek in Schoonebeek is opgericht in 1929. Het bedrijf startte als Technisch Bureau Menkveld en is inmiddels uitgegroeid tot een allround installatiebedrijf. Menkveld richt zich enerzijds op de particuliere markt en anderzijds op grote projecten in de bouw en op de zakelijke (onderhouds-)markt. Toen de bouw het moeilijk kreeg en ook de particuliere opdrachtgevers voorzichtiger werden, werd het nog belangrijker om de werkwijze onder de loep te nemen.
Opsporen verstoringenNahetinkaartbrengenvandeinterneorganisatie,deprocessenenhetnetwerk,isingezoomdopverstoringen,problemenenregelmogelijkhedeninhetnetwerk/werkproces.Hetresultaatwaseenlijstmetknelpunten.Vervolgenszijnachterliggendeoorzakenopgespoordmetde‘vijfkeerwaarom’methode.Metdieuitkomsteniseenplanopgesteldomtotverbeteringenindedagelijksepraktijktekomen,zoalshetoptimaliserenvandeplanningvandemonteurs.
VerbetertrajectenEenanderonderdeelvanhetonderzoekwasdeABCmethode/klantpiramide,dieistoegepastominzichttekrijgenindesamenstellingvandeklantpopulatieenhetbestedingspatroon.Eenplanvanaanpakisookgemaaktvoorverbeteringvanhetinkoopprocesenhetinterntoeleverenvanmaterialenaanmonteursopprojecten.Totslotblijfthetvoorderealisatievandeverbeteringenbelangrijkomelkaartemotiverenenaantesprekenopoudegewoontesenwerkwijzen.
.49
Studenten: JanWillemVinke
.48
IMDSInterventional Medical Device Solutions uit Roden ontwikkelt en produceert specialistische medische hulpmiddelen. Het bedrijf heeft ca. 70 medewerkers, is opgericht in 2008 en sindsdien sterk gegroeid. IMDS ontwikkelt producten op aanvraag van klanten en tevens eigen producten en beschikt over productie- en testfaciliteiten.
Kritische blikIMDSiskritischopdeeigenprocessen.Devraagstondcentraalhoehetbedrijfomgaatmetdynamiek,complexiteitenonzekerheidinhetvoortraject.Uitheteerstedeelvanhetonderzoekblekenweinigvertragingenenhetbedrijfwasbenieuwdnaardehuidigesituatie.ProcesanalyselietziendatIMDSopdezelfdewijzewerktalsproductiebedrijvendiedeelsopklantorderleverenendeelsopvoorraadendatditookvergelijkbarevoordelenoplevert.Wanneerklantordersingevaardreigdentekomen,werdditopgelostdoorminderprioriteitaaneigenontwikkelingtegeven.
Interne organisatie Hetbedrijfkenteenrelatieflangelevertijdvanprojecten(>zesmaanden)enditbiedtdemogelijkheidomfluctuatiesoptevangenenhetaantalprojectengoedteoverzien.Deinterneorganisatiekentkortelijnendoordehorizontaleintegratievandeafdelingenviaprojectteams.Ookdebedrijfscultuurwaarinhetsnelbediscussiërenenoplossenvanproblemengebruikelijkis,heefteenpositieveinvloed.TotslotgeefthetonderzoekaandatIMDSalertmoetzijnomdehuidigevoordelentebehoudenbijdeverwachtesnellegroeivanhetbedrijf.
.51.50
Studenten:KevinNoordanus,WoutervanErkel, AndreasHakvoortenStefanWiersema
Burgerhout B.V.Burgerhout produceert rookgasafvoersystemen en ventilatiecomponenten uit plaatstaal, aluminium en in toenemende mate uit kunststof. Het bedrijfis onderdeel van de M&G Group. De belangrijkste markten zijn de Nederlandse groothandel en de Europese OEM markt, die het bedrijf bedient met meer dan 2.500 verschillende eindproducten en 15.000 verschillende halffabricaten, waarvan een belangrijk deel kunststof. Burgerhout werkt met CNC-gestuurde machines en volledig geautomatiseerde assemblagelijnen.
Procesverbetering in het voortraject AanleidingvoordeelnameaanhetprojectwasdesuccesvolleinzetvandenetwerkanalysebijM&GGroningen,onderdeelvandezelfdeholdingalsBurgerhout.DeuitdagingwasomhetbijM&GGroningenontwikkeldestappenplanhiertetesten.Metalsdoeldathetbedrijf,meteenlichteondersteuning,zelfaandeslagzoukunnenmetcontinueverbetering.Deflexibiliteitendoortastendheidvandestudentenleiddentoteengoedoverzichtvandeknelpunteninhetvoortraject.Hunaanwezigheidopdewerkvloerhadeenpositieveinvloedopdecontinuïteitenhetcommitment.Injanuari2014doorloopthetprojectdelaatstefases.Hieronderiseenglobaaloverzichtvandestappenopgenomen.
Stappenplan netwerkanalyse1. Voorbereiding2. Gezamenlijkekickoffbijeenkomst3. Interviewsteamleiders4. Interviewsmedewerkers5. Bijeenkomstmetterugkoppeling
6. Opstellenplannenvanaanpak7. Terugkoppelingoorzakenen oplossingen8. Terugkoppelingimplementatie
.53
Docentonderzoeker en lector:ErikSoepenbergenJacChristis
.52
De Zwarte Hond Naast problemen die vooral binnen de organisatie spelen, worstelen veel bedrijven met de afstemming tussen hun ketenpartners. Door het ontbreken van verbeterinstrumenten die toegepast kunnen worden in engineerings- en ketensituaties, lukt het onvoldoende om verbeteringen succesvol te laten zijn. Een ander probleem is dat het binnen een ketensamenwerking lastig is om een duidelijke katalysator voor het verbeterproces te vinden.
Slim organiseren Indebouwketenwordtnietveelsamengewerkt.Grotebouwprojectenwordenvaakgekenmerktdooreenprocesmetveelonzekerheden,geslotencontracten,veeloverdrachtsmomentenenhetveiligstellenvanindividuelebelangen.Ditprocesverhoogtzoweldetransactiekostenalsdeproductiekosten.Heteffectvoordeklantisdatprijs,doorlooptijdenkwaliteitonderdrukkomentestaan.Omdittevoorkomenzijnanderevormenvansamenwerkingnodig.
Samenwerken in plaats van vechtenOplossingenzijngelegenineenopsplitsingvanhetprocesinfases,metdaaraangekoppeldcross-functioneleteamsperfase.Debetrokkenpartijenwerkenindezeteamssamenalsofzeonderdeelzijnvandezelfdeorganisatie.OverditonderwerporganiserenarchitectenbureauDeZwarteHonduitGroningen,bouwbedrijfBAMendeHanzehogeschoolinfebruari2014eencongres.Doelgroepenzijnbouwbedrijven,woningcorporaties,overhedenenarchitectenbureaus.
.54 .55
Nawoord Slim organiseren is niet meer weg te denken uit het bedrijfsleven. Zeker in productieomgevingen wordt veel aandacht besteed aan het continu optimaliseren van processen. Met deze publicatie hebben we aangegeven welke mogelijkheden er zijn voor bedrijven om samen met de Hanzehogeschool Groningen te werken aan verbeteringen in hun bedrijfsprocessen.In de casussen van de verschillende bedrijven die hebben deel genomen aan het project ‘Van Weten naar Verwezenlijken’ heeft u kunnen lezen wat een samenwerking tussen bedrijfsleven, hogeschool en studenten kan opleveren.
Restonsopdezeplaatsdebetrokkenbedrijven,studentenenprojectledentebedankenvoorhunbijdrageaanhetproject‘VanWetennaarVerwezenlijken’ endaarmeeaanditboek.
Onze dank gaat specifiek uit naar de volgende bedrijven:AlfaLavalGroningen,Animo,Attero,BollegraafRecyclingMachinery, Broekema,BSBStaalbouw,Burgerhout,DeZwarteHond,HenkelNederland,IMDS,MenkveldInstallatietechniek,Mark,Muelink&GrolGroningen, PoelstraMachinefabriek,Romit/Ramix,VDLWientjesRoden,Vepaen Villeroy&BochWellness.
.56 .57
Zonder de volgende studenten waren de onderzoeken niet mogelijk geweest, allen dank daarvoor:JeroenMulder,RutgervanderMolen,LipengJing,AntalBoer,SifraVeenema,KyleGoedhart,WouterJans, JorianBos,JornRottiné,MartijnvanBoven,ReindHoekman,RobertBuining, KevinNoordanus,WoutervanErkel,AndreasHakvoort,StefanWiersema, JanWillemVinke,DannyBoerties,PeterBoltjes,DavidWehkamp, GerbenPotze,AnneJacobi,DaniëlOosterhof,JosHummel,RutgerTrip, AnjevanderWijngaard,ThomasDiederiks,RikStoeten,DennisHeidotting, SvenLuijmers,JanJaapdeVries,LuuktenHolt,RobinKuiper,HesselAndela,DetmerBoels,KoenKijkindeVegt,SebastienBrecheteau,JelteJansens,WesleyHulst,GertBraam,AnneliesKok,JoopBronsema,KoenZuiderveld,KeesLaningaenWiebeJansma.
Bijzondere dank zijn we verschuldigd aan Gejo Nanninga en Jan Jaap Graver van de opleiding Technische Bedrijfskunde. DesamenwerkingmethunminorSlimProducerenleverdeonsnietalleen veelcontactenmetbedrijvenop,maarookstudentendieingezetkondenwordenopdeverschillendeonderzoekstrajecten.
Ook een speciaal woord van dank voor de externe projectleden Marcèle van Kerkvoorde van Syntens Innovatiecentrum en Jan Degenhart van TechnologieCentrum Noord-Nederland (TCNN). Huninzetenbetrokkenheidbijhetprojectwasgroot.Gaandewegdeprojecttijdwaser (bijna)geenonderscheidmeertusseninterneenexterneprojectleden.
Tot slot. Het project ‘Van Weten naar Verwezenlijken’ en deze publicatie waren niet mogelijk geweest zonder de subsidie van Stichting Innovatie Alliantie (SIA). Dank daarvoor.
.58 .59
Ditboekjeismedemogelijkgemaaktdoor:
Stichting Innovatie Alliantie (SIA)
Sinds 1 januari 2014 - SiA Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek
ProjectSlimmerwerken8.nl
Colofon Titel Van Weten naar Verwezenlijken
Slimorganisereninhetmkb
Februari 2014
ISBN/EAN978-90-79371-12-9
Uitgave van Kenniscentrum Arbeid Hanzehogeschool Groningen
LectoraatArbeidsorganisatieen-productiviteit
Kenniscentrum Arbeid
Postbus30030
9704AAGroningen
www.hanze.nl
.60 .61
Projectinformatie Hanzehogeschool Groningen
LectoraatArbeidsorganisatieen-productiviteit
Projectgroep‘VanWetennaarVerwezenlijken’
i.o.m.debetrokkenbedrijven
Projectgroep Dr. J.H.P. Christis
lectorArbeidsorganisatieen-productiviteit
Drs. ing. J. Degenhart
projectmanager/adviseurTechnologieCentrumNoord-Nederland
Mevr. ir. M.C. van Kerkvoorde
innovatieadviseurSyntensInnovatiecentrum
Drs. ing. G.J. Nanninga
docentonderzoekerTechnischeBedrijfskunde
Mevr. drs. G.W. Nijenkamp
projectleider/docentonderzoekerBedrijfskundeMER
Mevr. A.H. Slager
projectondersteuner
Dr. G.D. Soepenberg
docentonderzoekerBedrijfskundeMER
Fotografie Aangeleverddoorallebetrokkenbedrijven
HanzehogeschoolGroningen
FransOuwejan
Vormgeving Lieke Bakker-StudioeLBee|huisstijl+
Tekst Anne-Marie Krap-AKAtekst&communicatie
.62 .63
©2014HanzehogeschoolGroningen,TheNetherlands
BehoudensdeinofkrachtensdeAuteurswetvan1912gesteldeuitzonderingenmagnietsuitdeze
uitgavewordenverveelvoudigd,opgeslagenineengeautomatiseerdgegevensbestandofopenbaar
gemaakt,inenigevormofopenigewijze,hetzijelektronisch,mechanisch,doorfotokopieën,opnamen
ofenigeanderemanier,zondervoorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeuitgever.Voorzoverhet
makenvanreprografischeverveelvoudigingenuitdezeuitgaveistoegestaanopgrondvanartikel16h
Auteurswet1912dientmendedaarvoorverschuldigdevergoedingentevoldoenaanStichtingReprorecht
(postbus3060,2130KBHoofddorp,www.reprorecht.nl).
Voorhetovernemenvan(een)gedeelte(n)uitdezeuitgaveinbloemlezingen,readersenandere
compilatiewerken(artikelAuteurswet1912)kanmenzichwendentotStichtingPRO(StichtingPublicatie-
enReproductierechtenOrganisatie,postbus3060,2130KBHoofddorp,www.stichting-pro.nl).
Allrightsreserved.Nopartofthispublicationmaybereproduced,storedinaretrievalsystem,
ortransmitted,inanyformorbyanymeans,electronic,mechanical,photocopying,recordingor
otherwisewithoutpriorwrittenpermissionofthepublisher.
Hoewelaandetotstandkomingvandezeuitgavedeuiterstezorgisbesteed,kanvoordeaanwezigheidvan
eventuele(druk)foutenenonvolledighedennietwordeningestaanenaanvaardendeauteurs,redacteurenenuitgever
deswegegeenaansprakelijkheidvoordegevolgenvaneventuelevoorkomendefoutenenonvolledigheden.