Trúnaðarupplýsingar: Þessi greinargerð inniheldur einkamál og er eingöngu æTluð Þeim sem hún er sTíluð á.

Óheimil noTkun á Þeim upplýsingum sem hér eru seTTar fram snerTir gein 2.2 laga nr.

163/2000 um meðferð Trúnaðarupplýsinga og viðskipTi innherja og geTur varðað sekTum

eða fangelsi allT að 2 árum skv. 236. grein hegningarlaga.

svörT skýrsla frá greiningardeild lisTasafnsins á akureyriEftir Hannes Sigurðsson

varúð! viTundarmengun framundan

Þessi grein var gefin út í tengslum við sýninguna „Bæ Bæ

ísland: uppgjör við gamalt konsept“ og Birt á vefsíðu

listasafnsins á akureyri laugardaginn 15. mars 2008,

tveimur dögum fyrir hinn svarta mánudag Þegar krónan

féll skyndilega um næstum fimmtung.

sjá einnig sýningarskrá sem listasafnið gaf út á slóðinni:

www.listasafn.akureyri.is

svörT skýrsla frá greiningardeild lisTasafnsins á akureyriEftir Hannes Sigurðsson

Leika Míms synir,

en mjötuðr kyndisk,

at inu gamla

Gjallarhorni;

hátt blæss Heimdallr,

horn er á lopti;

mælir Óðinn

við Míms höfuð.

Skelfr Yggdrasils

askr standandi,

ymr it aldna tré,

en jötunn losnar;

hræðask allir

á helvegum,

áðr Surtar þann

sefi of gleypir.

46. og 47. erindi úr Völuspá í Konungsbók Eddukvæða, frá 1270.

Jeg veit að það var einlægur vilji míns elskaða ektamanns, Jóns Sigurðssonar,

að gefa Íslandi mestan hluta eigna sinna eptir okkur bæði látin, til framfara

landinu, samkvæmt því er hann alla æfi varði lífi sínu, en vegna veikinda hans

drógst þetta og varð ekki framkvæmt verklega svo mér sé kunnugt. Vil jeg því

til þess að þessu hans áformi hans verði framgengt gefa eptir minn dag 2/3 af

eigum mínum, þeim sem verða afgangs skuldum og útfararkostnaði; skal sjóð-

ur þessi nefnast gjöf Jóns Sigurðssonar, en alþing það er kemur fyrst saman

eptir dánardag minn skal kveða á um það, hvaða fyrirtæki það er, sem er land-

inu mest til gangs, að fjenu sé varið […] Bréf þetta er skrifað af elsku til Íslands,

sem mér ætíð hefur verið svo kært, ást og virðingu til míns ógleymanlega ekta-

manns, sem hefur verið mjer allt, mitt líf, mitt yndi. Það er hugsað með fullu

ráði og óskertum sönsum í votta viðurvist.

Úr gjafabréfi Ingibjargar Einarsdóttur, ekkju Jóns Sigurðssonar forseta, Kaupmanna-höfn, desember 1879.

„Höfum við gengið til góðs, götuna fram eftir veg?“ orti Jónas Hallgrímsson meðan Jón Sigurðsson sat í

silkisloppi að hætti höfðingjastéttarinnar og ritstýrði Nýjum félagsritum til að bjarga þjóðinni úr klóm

danskra einokunarkaupmanna, og Ingibjörg Einarsdóttir sat tólf ár í festum á okkar heittelskaða ísklumpi

eftir því að fá notið síns ógleymanlega ektamanns; hún stóð og sat eins og honum Jóni forseta þóknaðist,

alveg með óskertum sönsum. (Hún þurfti vitanlega nokkra herramenn til að votta það í persónulegri við-

urvist og er ekki ólíklegt að Tryggvi Gunnarsson, síðar bankastjóri, hafi tekið að sér skrifin fyrir maddö-

muna á dánarbeðinu.)

Ekki amalegt að vera karlmað- ur í den, sannkallaður maður

með mönnum. Jónas drakk sér til óbóta milli þess sem hann

samdi meistaralegar lofrullur um fífilbrekkur, læki, hraun og

guðsvolaða mela, sem áttu síð- ar eftir að leysa Guð af hólmi

sem helstu tilbeiðslutákn þjóð- arinnar. Á meðan passaði Jón

forseti sig á því að ekkert kusk félli á sína póleruðu ímynd,

svo vel að enginn hefur getað fundið neitt verulega ljótt um

hann að segja. Hrjóstrugar óbyggðir, klettar og heiðar sem

landsmenn höfðu löngum litið á sem hábölvaðar vegaleysur,

varð í huga Jónasar (kannski á einhverju fylleríinu í Köben)

að „fannhvítum jöklanna tind- um“. Bling! Og það varð ljós!

Þetta voru menn með köllun fyrir hönd lands og þjóðar, ein-

hvern æðri tilgang, nokkuð sem sennilega aðeins arfavitlausir

múslimar skilja í dag. Fálkaorð- ur til ráðuneytisstjóra hringir

ef til vill einhverjum bjöllum — eftirhreytur sjálfstæðisbarátt-

unnar ásamt 17. júní sem kom- inn er í þriðja sæti á múgsefj-

unarskalanum þegar Menn- ingarnótt og Gay Pride-gangan

hafa linnt sínum fíflalátum.

Eitt helsta baráttumál Jóns var fullt verslunarfrelsi Íslend-

inga svo gróðinn færi í rétta vasa, til íslenskra stórbænda

og afkomenda þeirra en ekki úrkynjaðra danskra dela. Eign-

arlausir karlar, þurrabúðarfólk, fátæklingar og konur réðu engu

um framgang mála; verkamenn hlutu fyrst kosningarétt árið 1870 og íslenskt kvenfólk ekki fyrr en 1915.

Þetta var áður en barátta kommúnista fyrir jöfnuði fjöldans og hagsmunum öreiganna — glórulaus hug-

sjónadilla andlega misþroskaðra menntamanna sem sóttust eftir áhrifum en reistu aðeins stökkpalla fyrir

miskunnarlausa valdafíkla — vék fyrir sértækari áherslum vestrænna forréttindafemínista með fínustu

„pungapróf“ upp á vasann. Tilkoma kvenþjóðarinnar á vettvangi stjórnmála og atvinnulífs átti ekki hvað

minnstan þátt í því að kapítalisminn fór með jafn afgerandi sigur af hólmi og raun ber vitni í valdabaráttu

stórveldanna. Gríðarlegt mannfall og krafa um stóraukna (hergagna)framleiðslu í Síðari heimsstyrjöldinni

leiddi til þess að konur helltust út á vinnumarkaðinn. Samstaðan fyrir almennum mannréttindum tvístr-

aðist í sérhagsmuna- og minnihlutahópa, pólitískan rétttrúnað, endalaus umkvörtunarefni og óteljandi

áhugamál, vegna þess að enginn er eins og því ber að fagna og verja með klóm og kjafti. Að vera dýravinur

er ekki nógu nákvæmt, fólk verður að velja á milli þess hvort það elskar meira hunda eða ketti.

Stríðið braut innsiglið á boxi Pandóru og hleypti öllu mannanna böli út í dagsljósið (slóttuga gyðjan hélt

voninni eftir í krúsinni til að geta dregið mannapann áfram á asnaeyrunum). Græðgi og grimmd, eigingirni

og fnæsandi fýsnir, er ekkert nýtt undir sólinni. Núna var það dregið út úr skápnum, smám saman gert

sýnilegra og „rannsakað“ í bak og fyrir. Án réttindabaráttu kvenna hefðu hommar og lesbíur haldið áfram

að læðast með veggjum og án þeirra væri lífið ekki eins litskrúðugt; transfólk, sadómasókistar, barnaníð-

ingar, kynferðisleg áreitni, kynusli og kynjaflökt, blóðskömm og einelti er allt komið upp á yfirborðið,

tattúerað inn í þjóðarvitundina og umbreytt í harðan neysluvarning — skandalar og umræðuþættir í formi

harkalegra skoðanaskipta er líka feitur bísness. Skylmingaþrælarnir í dag mega hins vegar aðeins nota

kjaftinn. Og „ástin“ og fylgifiskur hennar, linnulaus hamingjuleit, varð ofsabísness. Fólk var auðvitað oft

ástfangið hér áður fyrr (þ.e. fangi ástarinnar), en það réði mest litlu um hverjum það giftist. Nú fóru ein-

staklingarnir að díla um það sín milli við undirleik poppsins sem gólaði viðstöðulaust um ástarsorg og

love-love-love meðan markaðurinn malaði gull og græna skóga. Ást er þriggja stafa orð sem búið er að

nauðga svo hrottalega að það er ófært um að lýsa nokkurri tilfinningalegri dýpt.

Kvennréttahreyfingin ýtti þannig undir framgang núverandi þjóðskipulags og dró síst úr ættjarðarástinni.

Heilabú landsmanna er svo marínerað í þjóðernisrómantík og hugmyndafræði kapítalismans að enginn

annar valkostur virðist í boði. Ísland er konsept — heiti á langri og raunalegri skáldsögu sem púslað hefur

verið saman af valdhöfum hvers tíma með lögfræðilegu ívafi og seinni tíma viðbótum á blogginu. Ekki einu

sinni græskulaus dýrin sleppa. Talað er um íslenska hestinn, beljuna, örninn, öndina, hænuna, hagamús-

ina, geitina, hundinn og jafnvel köttinn, sem hlýtur að taka öllum kisum fram í atgervi, glæsibrag og lífs-

leikni. Frá rennblautu barnsbeini er okkur innprentað að elska Ísland og allt sem íslenskt má nefna; þetta

er ekki vinsamleg ábending, heldur er beinlínis heimtað af okkur að við elskum fjöllin og firðina, málið og

mjólkina, söguna og allar hetjurnar sem skáldaðar hafa verið. Ástinni er troðið inn í hausinn á okkur, þessi

væntumþykja er tuggin og jórtruð fyrir okkur og ælt ofan í þjóðargogginn í óteljandi birtingarmyndum. Og

alltaf kveður við sami lúðraþyturinn; við erum svo merkileg að vera íslensk, landið er svo stórkostlegt og

möguleikarnir svo miklir — við erum svo gríðarlega heppin að vera fædd og uppalin hérna á þessu besta

skeri allra skera. Þetta er land Snorra Sturlusonar og Jónasar Hallgrímssonar, Bjarkar og Bubba Morthens,

Davíðs Oddssonar og Ingibjargar Sólrúnar, Jóhannesar í Bónus og Björgúlfs Guðmundssonar. Þetta er land

ákveðinna einstaklinga sem frá upphafi sjálfstæðisbaráttunnar hafa tekið sér það bessaleyfi að tala um

sínar skoðanir sem okkar allra og þær eru feikilega fyrirferðarmiklar í „þjóðarvitundinni“. En er þetta þitt

land, þínar skoðanir, þínar hugmyndir — þér sjálfum/sjálfri fyrir bestu?

hið myrka djúp ÞjÓðlegra kenndaÁst og hatur eru sín hvor hliðin á sömu mynt og einn vondan veðurdag getur hrifningin skyndilega snúist

í andhverfu sína. Enska orðið fyrir heimþrá („homesick”), vegur hárfínt salt á milli þessara öfga og gefur

bæði til kynna söknuð og sjúkleika („to be sick of home“). Þjóðernishyggjan elur af sér skilyrta tilfinn-

ingalega afstöðu, hafnar erlendum aðskotahlutum og gefur blindu stolti byr undir báða vængi: Ísland er

sérstaklega gott dæmi um þjóðríki. Öllum samfélögum er að miklu leyti stýrt með óskráðum lögum, ýmiss

konar hugarhöftum sem liggja í loftinu. Það er ekki bannað að hata Ísland en engum með réttu ráði dytti

til hugar að lýsa því yfir opinberlega, sá hinni sami yrði sakaður um einhvers konar andlegt landráð, sturlun.

Andúðin snýst þó varla

út í landið sem slíkt

heldur það kerfi sem

við búum við þar sem

hreppapólitík fulltrúalýð-

ræðisins ræður ferðinni

og fjöldinn hefur mest

lítið um hlutina að segja. Þjóðarsálin, sá undarlegi móri, hið myrka djúp þjóðlegra kennda, liggur utan við

lögsögu Freudískrar greiningar. Saga róttækra hreyfinga, frá harðasta kommúnisma til upplausnar verka-

lýðssamstöðunnar og atvinnumótmælanda dagsins í dag, sem halda mótmælagöngur á netinu og tuða út

í einkavæðingarsinna og bandamenn þeirra hjá ríkinu á spjallrásum, er orðin að raunveruleikaþætti um

dauðateygjur ídealismans í hringleikahúsi fjölmiðlanna. Alþjóðlegar hreyfingar á borð við anarkisma og

antíkapítalisma hafa enda aldrei náð að festa rætur að neinu marki í íslenskum veruleika þar sem þær

hafa umsvifalaust verið gerðar upptækar af hugmyndafræðilegum tollverðum þjóðskipulagsins.

Jón Sigurðsson forseti hringsnerist eflaust í gröfinni hefði hann glóru um það hvað orðið hefði um „frelsið“

sem hann barðist svo ákaft fyrir. Eða hvaða fyrirtæki „sem er landinu mest til gagns“ myndu þau hjónin

Jón og Ingibjörg arfleiða að aleigunni í dag — Hf. Eimskipafélagi Íslands (gamla óskabarni þjóðarinnar með

stóru frystigeymslurnar í Kína; með fjöldann allan af indverskum tölvugúrúum í vinnu), Símanum, Lands-

bankanum eða kannski FL Group með áherslu á yfirskilvitlega starfslokasamninga? (Sjóðurinn fór undir For-

sætisráðuneytið til eflingar fræðimennsku

og eyddist að mestu í verðbólgu sjöunda

áratugarins.) Eftir á að hyggja gerði Jónsi

ekki annað en að koma landsmönnum úr

einokunarverslun dönsku krúnunnar í kjölt-

una á bændaklíkunum á hinu endurreista

Alþingi, úr höndum danskra stjórnvalda

undir ríkisreknar mjaltavélar hins opinbera.

Enginn áttaði sig á þeim hókus-pókus þegar

Bláa höndin afhenti útvöldum einstakling-

um lyklana að sameiginlegum auðlindum

þjóðarinnar á silfurfati — leiftursnöggt — og

fjöldinn gengur enn með þá grillu í hausnum

að hann eigi eitthvað í þessu landi af því að

hann fæddist hérna og gasprar á huldumáli í

bráðri útrýmingarhættu.

Þegar Sovétkommúnisminn hrundi sölsuðu rússnesku oligarkarnir hans Pútíns allar helstu auðlindir undir

sig og alþýðan sat eftir jafn slipp og snauð og áður. Yfir 90% persónulegs eignarhalds í Rússlandi, Banda-

ríkjunum, Brasilíu og víðast hvar annars staðar er í höndum um 5% landsmanna og Ísland í dag er varla

mikil undanteking frá þeirri gullvægu reglu; örfá fyrirtæki, sem eiga hvort í öðru, í eigu öfárra fjölskyldna,

sem gera sér far um að giftast innbyrðis, leysa til sín mest af því sem þú átt eftir að ríkið hefur hirt sitt. Þú

getur ekki verslað, ferðast eða byggt án þess að skipta við þessi fyrirtæki.

Kvótakerfinu var komið á árið 1990 og tólf árum síðar var Landsbankinn seldur með húð og hári með lista-

verkasafni upp á hundruðir milljóna í big bónus. Bankinn greiddi reikninginn upp á örfáum árum og hefur

verið duglegur að safna að sér fleiri eignum með lánum, innheimtu og kaupum. Gríðarlegar lendur hafa

einnig verið eyrnamerktar einkaaðilum, unnið hefur verið að því að grafa alþjóðleg sáttagöng fyrir aðgengi

erlendra samsteypa að fallorkunni og „hagnaðinum“ af öllu saman — fjárfest hefur verið fyrir yfir 500

milljarða (sem vitað er um) erlendis — heimanmundur sem notaður er til að komast í mjúkinn hjá hinni

nýju alþjóðlegu Habsborgarfjölskyldu sem ræður hnattrænum lögum og lofum. Við erum á milli steins og

sleggju. Alþingi annast skattpíningu og forræðishyggju en sjálfri þjóðarskútunni er aðallega stýrt frá hin-

um og þessum borgum úti í heimi og úr einkaþotum þar á milli.

Við erum átthagabundnir

leiguliðar, teknóþrælar með

ósýnilega skuldafjötra á hönd-

um og fótum í þjónustu hæst-

bjóðanda (skuldir heimilanna

nema nú 868 milljörðum króna,

ámóta miklu og fjárfest hefur

verið fyrir erlendis). Bankarn-

ir hafa tekið við sálnaveiðum

kaþólsku kirkjunnar og hreppa

bæði líkama og sál í ánauð. Þú

færð bankabók fyrir barnið um

leið og það fæðist svo hægt sé að veiða það strax í skuldasnöruna. Eftir það vex aðeins skuldin sem þér

endist ekki ævin til að greiða, ekki frekar en ólöglegum innflytjendum sem töldu sig hafa gert góðan samn-

ing við mafíuna. Þess verður ef til vill ekki langt að bíða að bankarnir verða komnir með leikskóla og ýmsa

heilsugæsluþjónustu undir hramminn til að efla „þjónustustigið“. Það virðist gleymast að hin margrómaða

útrás kallar fyrr eða síðar á massíva innrás. Fátt virðist því til fyrirstöðu að t.d. Bank of China eignist meiri-

hluta í Glitni eða Landsbankanum og taki við þrælabúskapnum. Sama hvaðan gott kemur, ekki satt? Við

getum þá valið á milli kínversku og ensku þegar við greiðum upp í botnlausar skuldir hjá gjaldkeranum

(kúnnarnir verða samt helst að afgreiða sig sjálfir í netbankanum því starfmennirnir virðast of uppteknir

við að fylgjast með eignastýringum og hlutabréfum). Börn okkar munu ekki erfa landið, aðeins skuldirnar

sem fylgdu við að kaupa það.

smurolía valdsinsLandið var numið af aðskildum fjölskyldum

sem höfðu varla snefil af samkennd og héldu

sig sem lengst hvor frá annarri. Væri einhver

annar búinn að merkja sér landareign með því

teyma kýr um svæðið léstu beljuna pissa utan

í aðra spildu nógu langt í burtu. Fegurðarhug-

takið var einfalt; það sem þú og búfénaðurinn

gat étið. Aukabúgreinin var að leggjast í víking

til að rupla og ræna aðra þjóðflokka. Það var

jafnframt aðalsportið í nokkrar aldir, und-

anfari útrásarinnar, þegar ekkert var lengur

eftir til að kaupa eða sölsa undir sig með lög-

formlegum hætti.

Það er til marks um áhrifamátt listarinnar

að Íslendingar fóru að líta á sig sem Íslend-

inga, sem sjálfstæða þjóð. Fullveldi, verslunarréttindi og lagasetningar frá Alþingi er geldur bókstafur.

Til að blása í hann lífi og smala lýðnum saman undir einn hatt þarf að spila á hræðslu og væntingar og

hræra ótt og títt í tilfinningapottinum. Á örfáum áratugum sömdu þjóðskáldin landsmenn þétt saman í

eina hjörð og frumkvöðlar íslenskrar myndlistar drógu upp þvílíka glansmynd af einu harðbýlasta svæði

jarðar að þar virðist aldrei blakta hár á höfði og hægt að fara í sólbað allan ársins hring. Þetta er Parad-

ís óhagganlegrar þjóðlegrar samstöðu, hins nýja transættbálks Íslendinga, í meðförum auglýsingastofu

Jónasar, Kjarvals og Co. Værir þú sekur um að útmála þig um eitthvað annað varstu umsvifalaust tekinn

af sakramentinu.

Eftir að sjálfstæðið var tryggt sneru listamenn sér að því að greiða götuna fyrir yfirtöku borgarastéttarinnar

og öllu því sem henni fylgir. Listin er smurolía valdsins og hefur alla tíð verið. Alexander mikli (d. 323 f. Kr.)

var fyrstur til að nýta sér áhrifamátt hennar með kerfisbundnum hætti þegar hann lét reisa styttur af sér út

um allar trissur og þrykkja portetti af sjálfum sér á gjaldmiðla heimsveldisins (þau líktust honum örugglega

ekki neitt — sem var aðeins betra og líka algjört aukaatriði). Eftir að listamenn misstu vinnuna hjá kirkjunni

tók við mikil leit að finna henni gjaldgengt hlutverk í samfélaginu. Skynsemishyggjan, í eltingarleik sínum

við veraldlegar framfarir, taldi sig ekkert hafa að gera með listirnar sem máttu eiga þennan frumstæða njálg

sem sköpunarþörfin er, enda snerist málið um að leiða veruleikann í ljós en ekki að bulla hann upp. Og til

varð bóheminn, samfélagslega útskúfaður nóbóddí með óformlegt einkaleyfi á sköpunarkraftinum.

Enginn munur er á kommúnisma og kapítalisma í trúboði sínu á yfirborði raunverunnar, tækni, vísindi og

neyslu; spúandi reykháfar jafngiltu framförum og þeim mun meira af drasli sem fólk hefur á milli handa,

því hærri mælist velmegunin. Hamingjan! Væri listin ekki nýtileg í gagnlegum pólitískum eða markaðs-

legum áróðri var hún einskis virði. Hin verklega útkoma póstmódernismans er heildræn samþætting

menningar og lista við hið uppfærða lénsskipulag auðvaldsins. Listin var afhelguð og hálist og láglist lögð

að jöfnu, svo hún rynni snurðulaust saman við verksmiðjufyrirkomulag síðkapítalismans sem spýtir út

ímyndum og eftirsóknarverðum vörum í gríð og erg.

Iðn- og tískuhönnun, arkitektúr, ljósmyndun, auglýsingagerð og kvikmyndagerð eru ekki aðeins kennd

undir sama þaki og aðrar listgreinar, þær taka mið hvor af annarri og ósjaldan sinnir sama fólkið list

sinni í „tómstundum“ og starfar fyrir markaðinn til að eiga fyrir salti í grautinn (margir af okkar færustu

rithöfundum vinna einnig fyrir auglýsingastofur). Listasöfnin, sem verða æ óþjóðlegri, annast vottun á

verðmætamati listaverkamarkaðarins fyrir gallerí og uppboðshús sem bjóða upp á fjárfestingarkosti með

andlegu ívafi og ómetanlegan status, meðan listaskólar virka sem eins konar geymsluhólf fyrir tugþúsund-

ir leitandi sálna. Umbreytt í dýrmæt listaverk fá peningar á sig helgan blæ, en listaverkin verða í staðinn

eins og hver önnur verslunarvara.

Háskólarnir, sem verða æ meira bísnessþenkjandi, þjóna orðið samskonar hlutverki og skila helst ekki

fólki á vinnumarkaðinn fyrr en vel eftir þrítugt. (Reyndar á þetta ekki alls kostar við um Ísland sem vermir

eitt af botnsætunum hvað snertir framhaldsmenntun per kapíta samkvæmt OECD. Krakkarnir vilja frekar

fara að vinna í tískubúð, eða á einhverjum ámóta þroskandi stað, til að eiga pening fyrir neyslunni og hafa

litlar áhyggjur af framtíðinni, enda eru margir helstu ráðamenn landsins í viðskiptum og pólitík varla með

stúdentspróf; menntunarskortur stóð nasistaforingjum Þýskalands heldur ekki fyrir þrifum).

Lacanar og Zizekar þessa heims eru vitsmunaleg frík sem enginn praktískur botn fæst í og gera lítið ann-

að en að kynda undir óraplágunni sem þeir telja sig vera að afhjúpa og halda þannig „heilbrigðum heil-

um“ í fræðilegu kafi aðgerðarleysis. Svokölluð greind (afbrigðileg samsetning taugaboðefna drífur gáfna-

ljósin áfram) er lúmskt kúgunartæki sem hljómar vel í fyrstu, en

fyrr eða síðar kemur vanalega upp úr kafinu að andskotinn átti

flestu snilldarlegu hugmyndirnar. Það er helst að skilja á Zizek að

hann bíði endurkomu Frelsarans í nýrri birtingarmynd Stalíns!

Það skyldi þó aldrei vera að hann ætti eftir að hafa rétt fyrir sér.

Eftir því sem glundroðinn í þrýstikötlum kapítalismans eykst læt-

ur lögregluríkið meira til sín taka, öryggisfyrirtækjum og eftirlits-

vélunum fjölgar og flotarnir af lögfræðingum og endurskoðendum

raða sér upp á dekkinu; þeir eru í virkri viðbragðsstöðu („Ready

Now”) eins og sjóliðarnir á flugmóðurskipinu Abraham Lincoln í

„stríðinu gegn terroristum“. Á sama tíma eykst úrvalið í herbúðum

trúarbragðanna á (fals)spámönnum sem þykjast geta leitt lýðinn

út úr ógöngunum.

áfram ísland!Verði einhvern tíma réttað fyrir alþjóðlegum dómstóli um það hver beri ábyrgð á núverandi ástandi heims-

ins væru listirnar örugglega úrskurðaðar einn af helstu sökudólgunum: „Guilty as Hell“. Vera má að lífið sé

sjúkdómur sem leiði til dauða, en listagyðjan kórónar hann með glæsilegri geðveiki. Listunum til refsilækk-

unar yrði kannski það að engann grunaði að þær gæti verið skaðlegar andlegri og líkamlegri heilsu. Við

stöndum stjörf líkt og húsbóndahollur rakki sem horfir á eftir bolta skella í spegli og veit ekki hvaðan á sig

stendur veðrið, hvort boltinn sé að koma til sín eða fjarlægjast. Sýndarveruleikinn í hnotskurn. „Við Íslend-

ingar“, strákarnir og stelpurnar „okkar“ sem við eigum ekki rassgat í, er spegilmynd og rökrétt framhald af

auglýsingaherferð lýðræð-

isbaráttunnar í absúrdleik-

húsi samtímans.

Ónefndur listamaður týndi

sér ekki alls fyrir löngu í

útlistingu á því hvað Íslend-

ingar væri stórkostlegur kyn-

stofn og klikkti út með því að

mæra það hvernig íslenskir

auðmenn væru við það að

leggja heiminn að fótum

sér, þegar hann áttaði sig

skyndilega eins og sauður á

því að hann ætti enga hlut-

deild í þeirri velgengni. Jónsi

Hallgrímssyni tókst greinilega

ekki aðeins að beinhreinsa

móðurmálið af dönskuslett-

um, heldur líka að lama gagn-

rýna hugsun. Fjórum árum eftir að Landsbankinn var seldur, langt undir markaðsvirði að mati Ríkisend-

urskoðunar, var haldin yfirlitssýning á listaverkaeign bankans í Gerðarsafni í tilefni af 120 ára afmæli hans,

undir slagorðinu „Kraftur heillar þjóðar“. Á boðskorti safnsins, hannað af Íslensku auglýsingastofunni, birtist

teikning eftir Kjarval af verðurbörðum bónda og aftan á því var landsmönnum boðið að njóta listaverkanna,

persónulega undirritað af Björgólfi Guðmundssyni. Ekki múkk frá neinum.

Einhvers staðar hefði það þótt að bera salt í sárið að sýna einkasafn sem skömmu áður hafði verið í þjóðareign

og kostaði fyrirtækið ekki krónu vegna „smávægilegra“ samningshnökra; listaverkin fylgdu með yfirtökunni

eins um bréfaklemmur í skrifborði fyrrverandi bankastjóra hefðu óvart verið skildar eftir. En hinir nýju eigend-

ur gengu skrefinu lengra í ósvífninni með því að láta líta svo út fyrir að ekkert hefði í rauninni breyst síðan um

1920, líkt og bankinn væri enn „banki allra landsmanna“, og krýna Björgólf eldri sem hinn nýja landsföður sem

þjóðin flykkti sér á bak við. Að vísu má það til sanns vegar færa; hann á hálfan miðbæinn og fyllist ábyggilega

föðurlegu stolti þegar hann lítur út um skrifstofuna í Austurstræti eða heilsar „þegnum sínum“ á förnum vegi.

Glæsilegri getur endurheimting mannorðsins vart orðið eftir niðurlæginguna í kjölfarið á gjaldþroti Hafskips

árið 1985, gjaldþrot sem dró Útvegsbanka Íslands með sér niður í djúpið.

Ekki virðist lengur hægt að reka listasöfn án styrkja frá svokölluðum máttarstólpum úr atvinnulífinu sem leggja

til brotabrot af framlagi hins opinbera, en gera þó tilkall til þess að fá mesta heiðurinn og hefur Gerðarsafn ekki

farið á mis við rausnarskap Landsbankans í þeim efnum. Þegar Listasafn Reykjavíkur sýndi Ólaf Elíasson árið

2003 með styrk frá Samson stilltu Björgólfsfeðgar sér upp eins og hanar á mykjuhaug í anddyri safnsins og tóku

persónulega og prívat í spaðann á öllum forsýningargestum (almenningi var ekki boðið, vel að merkja).

Undanfarið hefur Listasafn Reykjavíkur haldið röð einkasýninga á listamönnum sem allir eru á mála hjá

Gallerí i8 og þykir ýmsum það bera vott um fagmennsku og alþjóðleg vinnubrögð; galleríið tekur 50% af

andvirði seldra verka. Landsbankinn, sem hafði keypt mörg verk eftir Eggert Pétursson, kostaði heilsí-

ðuauglýsingar í Morgunblaðinu (einstakt í íslensku myndlistarlífi) þegar LR hélt yfirlitssýningu á hinum

„margslungnu konseptverkum“ blómamálarans og Morgunblaðið lét kné fylgja kviði með þvílíkum lofsöng

að annað eins hefur varla sést síðan Kjarval var og hét. Verk Ólafs Elíassonar eru líka ein af söluvörum i8

og nægir honum samvinna við lúxusbílaframleiðendur eða skartgripaverslanir fyrir vellauðuga til að Morg-

unblaðið slái því upp sem stórkostlegum landvinningi. Menningarvaktin á þeim bæ fylgist vel með „okkar“

manni í útlöndum. Landslagsmálverk, blómamyndir og ljóðræn konseptlist hafa löngum átt hug og hjarta

íslenskra valdhafa.

meTnaðarfull spennaHvernig stendur á því að flest heimili þurfa núna tvær fyrirvinnur til að endar nái saman þegar ein dugði

hér áður fyrr? Og fæstum nægir að vinna hinar fullkomnu átta stundir, líkt og það fyrirkomulag hefði fylgt

sem neðanmálsathugasemd á lögmálstöflunum. Sértu mjög neðarlega í fæðupýramídanum þarftu að hafa

þig allan við og taka jafnvel að þér margvísleg störf. Millistjórnendur sem náð hafa margföldum lágmarks-

launum, ásamt tilheyrandi fríðindum, eru óskráð eign atvinnurekandans, tilbúnir í slaginn öllum stundum,

málaliðar á vígvöllum markaðsátakanna.

Allt er svo rosalega spennandi og metnaðarfullt, allir eru svo svakalega uppteknir að þeir hafa engan tíma

til að góna bara út í loftið. Hvað þá að velta fyrir sér hvernig hlutirnir hangi á spýtunni. Allir eru að springa

af metnaði. Einfaldlega að springa. Það fer ekki hátt, frekar en síhækkandi sjálfsmorðstíðni, að fólk á besta

aldri er upp til hópa haldið síþreytu. Eða þá lífsleiða. Ekkert er nógu spennandi. Þegar heim er komið eru

margir búnir á því, en þá á eftir að redda þúsund hlutum og hendast á bílnum út og suður, fyrir utan að

gera heimavinnuna með krökkunum (skólakerfið dömpar sífellt meira af kennslunni á foreldra og vei

þeim sem eiga börn í tónlistarnámi). Best að panta pizzu. Og

hlamma sér síðan í sófann fyrir framan imbann. Fréttir og

Kastljós alveg að byrja. Eftir það nær dáleiðsluprógrammið

gjarnan völdum og menn ranka ekki við sér fyrr en daginn

eftir. Hinir föllnu og særðu sjást ekki, sálfræðilegur mann-

skaði er ekki mælanlegur, ekkert blóð. Þú getur glápt á það í

sjónvarpinu. Metnaðarfull dagskrá.

Stöðug ófullnægja er máttarstópli kapítalismans: „I can’t get

no satisfaction“ öskraði Mick Jagger og unglingarnir urðu

nokkuð sáttir við að vera ósáttir. Lengst af síðustu öld barð-

ist intelligentsían, hugsuðir á borð við Benjamin, Adorno og

Horkheimer, með klóm og kjafti gegn Hollywood-væðingu

heimsbyggðarinnar og þeim krúsídúllukúltur sem hún held-

ur að almúganum, staðgengli þess sem frá henni hefur verið

tekið. Arftakar þeirra á 21. öld hafa ekki aðeins tekið þennan taugaveiklunarmekanisma í sátt, þeir hampa

honum sem mælistiku á samfélagsgerðina og jafnframt sem einhvers konar dulbúnum leiðarvísi út úr völ-

undarhúsi villimennskunnar. Að mati Zizek vanmátu fræðimenn líka gjörsamlega skemmtanagildið! Hafi

hugvísindamenn haft lítil áhrif á pólitíska framvindu í tíð módernismans, þá eru þeir fullkomlega vanmátt-

ugir í dag. Afgangsstærð, forréttindastétt hinna snauðu, hin þögla kjaftastétt sem enginn hlustar á nema

nauðbeygðir stúdentar. Varla eigin kollegar. Þeir kunna einungis að afbyggja og flækja málin með fabúlering-

um og endlausum tilvitnunum. Það eru að sjálfsögðu engar lausnir, messa þeir út í eitt, enda eru þeir hluti af

vandamálinu.

Við erum stödd í kolsvartri messu. Upplýsingarstefnan, sem leiddi til bæði kommúnisma og kapítalisma

(sama hliðin á sömu mynt), eru paradísartrúarbrögð í þráðbeinu sambandi við grunnboðskap kirkjunnar,

þótt ritningunni hafi verið kastað fyrir róða. Patent lausn á öllu mannanna böli í eitt skipti fyrir öll eða

sífellt rétt handan við hornið, sbr. framtíðin er núna! Kommúnisminn hugðist gera það í einu skrefi með

uppreisn en kapítalisminn skref fyrir skref, því á leiðinni þangað gefst gott tóm til að bjóða upp á mikið

vöruúrval, eitthvað fyrir alla, fátæka jafnt sem ríka: „The sky is the limit!“ Kommúnismi er guðinn sem

brást og kapítalismi er guðinn sem á eftir að bregðast. Hvorttveggja eru trúarbrögð sem byggja á tæknimýt-

unni um stöðugar framfarir (kommúnistar voru alltaf að betrumbæta útópíuna sína vegna þeirrar „sögu-

legu nauðsynjar“ sem þráttahyggjan kallaði á). Talnaregnið sem dynur á okkur daginn út og daginn inn í

samanburði á hinu og þessu eru möntrunar sem prestastétt athafnalífsins þylur upp í samræmi við hina

heilögu ritningu stýrivaxtanna. Og rétt eins í kristninni blundar dómsdagur undir niðri, ragnarök. Fyrst

ekki náðist að koma þeim í kring með kyrrlátu bænahaldi var greinilega ákveðið að setja endalokin í verk-

legt ferli til að flýta fyrir þeim. Skilvirkni kom í staðinn fyrir það að skrifta.

Frjálshyggjan segist vera með lappirnar á jörðinni og í takti við lögmál náttúrunnar, sem er að mörgu leyti

rétt; hún dregur fram í dagsljósið hið skítlega eðli mannskepnunnar. Við erum jú dýr, naktir apar, mesta

tryllitæki náttúrunnar sem útbjó okkur bæði sem alætur og rándýr í baráttunni um fæðuna. Við eru sjálf

hrikalegasta skrímslið. The Alien og aðrar ófreskjur hvíta tjaldins eru ekki eintómur hugarburður; þær eru

birtingarmyndir mannlífsflórunnar, okkar alter ego. „Saklausir áhorfendur“ geta þannig horfst í augu við það

hver við erum inni við beinið án þess að fatta að við eru óvætturin sem hin dýrin í skóginum eru öll skít-

hrædd við. Meðan þeir úða í sig gúmmulaði og svolgra því niður með sykurvatni í tonnatali tifar tímasprengj-

an, því eins og allir vita er ekki hægt að losna við brjálaðar geimverur nema með katastrófískri bombu.

svipuhögg sTimpilklukkunnarSiðalögmál samfélagsins þjónar ekki síst þeim tilgangi að

sporna gegn því að við leggjum okkur hvort annað til munns,

að halda okkur á mottunni, auk þess sem það getur verið

heilsuspillandi. En það breytir ekki því að mannát hefur oft

verið stundað til að blíðka guðina eða af illri nauðsyn. Sú ár-

átta að draga að sér meira en við getum torgað, að fá aldrei

nóg, er einkennandi fyrir okkar dýrategund og brýst með

óheftum hætti út í þeirri vampíru sem kapítalisminn er. Hann

rífur ekki í sig bráðina og liggur á meltunni þangað til hungrið

sverfur að aftur, heldur hlekkjar hana við framleiðslutækin og

sýgur úr henni orkuna jafnt og þétt svo hún verður máttvana

og hamrar um leið á því að lífið sé spennandi samkeppni. Ef

þú veldur öðrum ekki skaða, ferð eftir fyrirmælum og ert ekki til trafala, ertu álitinn heilbrigður. Að vinna

alla ævi við að ýta pappírssneplum fram og til baka á skrifstofu eða einhæf störf í verksmiðju undir takt-

föstum svipuhöggum stimpilklukkunnar er geðveiki á svo háu stigi að hún fer gjörsamlega framhjá sál-

fræðingum; þú er nytsamur borgari, góður starfsmaður, sannkallaður mannauður.

Á bak við tjöldin blasir hvarvetna við vansæld, drykkja, heimilisofbeldi, upplausn í fjölskyldum, yfir 70 pró-

sent skilnaðartíðni, linnulaus streita og vaxandi eiturlyfjaneysla. Menn reyna að halda andlitinu út á við.

Eina útgönguleiðin, án þess að fyrirfara sér, er að sökkva sér í þann fantasíuheim sem draumasamsteypan

dælir út til að hleypa þrýstingi (þráhyggju, myrkum kynórum, bældum hvötum) af gufukötlum hugsýk-

innar og kynda undir umkomuleysi hjarðarinnar. Fullnægja er ekki í boði, henni er eilíflega skotið á frest

— framhald í næsta þætti. Bara saklaust Spaugstofugrín, en krísukúltúrinn lætur ekki að sér hæða. Stress

og krónískur kvíði er fylgifiskur þess kerfis sem elur á stöðugum ótta og væntingum. Sífellt er verið að ýta á

forna bíólógíska hnappa (ósjaldan kynferðislega), stuða taugakerfið, espa í okkur einhverja löngun, ýta undir

öfund, samanburð, hatur og hræðslu, keyra adrenalínið í botn. Um að gera að fara í ræktina og stunda jóga til

að hægt sé að hjóla í neysluna af meiri krafti á eftir. Það er svo margt lekkert og sniðugt í boði.

Í frumskógi auglýsingalandsins hefur hinn frjálsi markaður opið skotleyfi á skynfæri okkar og rétt til þess

að fokka þeim upp eins og honum sýnist, að ljúga upp opið geðið á okkur um hvað allt er yndislegt og

auðvelt. Það er hægt að reisa viðbjóðslegar bensínstöðvar með æpandi bleikum fánum í alfaraleið (meist-

araverk smekkleysunnar), skella upp heljarinnar skiltum og drita plakötum út um alla veggi án þess að

nokkrum detti til hugar að verið sé að kássast upp á friðhelgi einkalífsins. Dagblöð, tímarit, sorppóstur og

ljósvakamiðlar þrengja sér gegnum augu og eyru inn í dýpstu hugarfylgsni, þar sem ekki er lengur hægt að

þverfóta fyrir stjörnuskrípum og ágengum stjórnmálamönnum. Þú hefur sennilega aldrei hitt manneskj-

una persónulega og í sjálfu sér kemur hún þér ekkert við, en þú hefur ef til vill séð hana oftar en ömmu

þína og veist jafnvel meira um skoðanir fjölmiðlaverunnar en þínar eigin.

Þú hefur engar sjálfstæðar skoðanir — þær eru allar fengnar að láni, innrættar á sama hátt og forritum er

hlaðið í tölvu; þú færð aðeins að velja um hvaða skoðanir þér finnst að þú ættir að hafa og halda að þú eig-

ir þær. Að hafa ákveðna skoðun er síðasta haldreipið í þeim þykjustuleik að vera eitthvað. Nálgunarbann

er til að gera nýtt hugtak í málinu og minnir á hvað margt sem blasir beint við er okkur ennþá hulið sjón-

um. Það mun aldrei koma til þess að við þurfum að sækja um nálgunarbann á poppstjörnur, kvikmynda-

leikstjóra eða formenn stjórnmálaflokka til Mannréttindadómstóls Evrópu vegna þess að þetta fólk er allt-

af að þvælast fyrir okkur í fjölmiðlum, að troða sér inn í vitundina og lifa sínu lífi í gegnum okkur. Löngu

áður en þau sjálfsögðu mannréttindi fást viðurkennd verður þotuliðið horfið af radarnum og sorpblöðin

komin á öskuhauga sögunnar.

náTTúra sTÓrmarkaðannaHvað við étum segir til um hver við erum og hvernig við matreiðum það skilgreinir menninguna (sem á

að gefa til kynna að við séum á einhvern hátt fyrir ofan og handan hins dýrslega). Það er hins vegar ekki

hlaupið að því að bera skynbragð á menninguna því aðeins martvælasérfræðingarnar vita orðið hvað við

látum ofan í okkur. Við erum stödd í nýrri fæðukeðju, óralangt frá veiðimannasamfélagi fyrri tíma, og í

mörgum tilvikum einungis með lauslegu yfirbragði náttúrunnar. Í margar aldir var maturinn súrsaður,

kryddaður og þurrkaður til að hann geymdist betur, en í Síðari heimsstyrjöld lærðist mönnum að varð-

veita hann í dollum og lofttæmdum umbúðum og ísskápar og frystigeymslur slógu rotnunarferlinu á frest.

Erfðabreytt matvæli eru núna daglegt brauð og plöntur og dýr eru brotin niður í frumparta sína og um-

breytt í trillur í sinfónískum verkum næringarmeistaranna.

Matarmenning hefur að geyma leiðbeiningar um hvað sé ætt og óætt en fæðuiðnaðurinn hefur víða stokk-

að upp grónar hefðir svo mikið að við getum ekki treyst innsæinu lengur. Það sem talið er hollt í dag er

óhollt á morgun og megrunarkúrarnir og fæðubótarefnin taka stöðugum breytingum. Þriðjungur Banda-

ríkjamanna á við offituvandamál að stríða meðan 800 milljónir þjást af fæðuskorti og tæplega þrjátíu

þúsund látast daglega af völdum hungurs. Þriðjungur þjóðarinnar nærist á básum skyndbitastaðanna og

fimmtungi máltíða er neytt í bílum. Í venjulegum matvörumarkaði vestanhafs er að finna um 45 þúsund

vörutegundir og á hverju ári bætast við 17 þúsund nýjar freistandi sortir.

Íslendingar lifa minnst á fjallalambi og fiski sem Jói frændi dró úr sjónum á skakinu. Fæðjukeðja okkar er

orðin samofin þeirri alþjóðlegu, ekki síst þeirri bandarísku, hvort sem um er að ræða spaghetti eða tilbúnar

indverskar sósur, sem eru troðfullar af rotvarnarefnum til að hámarka líftímann. Nánast allt sem við tök-

um fyrir sjálfsagða hluti — fatnaður, byggingavörur, vélar, tölvur, nútíminn eins og hann leggur sig — er

líka innflutt. Stórmarkaðir koma fyrir sjónir sem þrotlaus gnægtarhorn, ríkidómur náttúrunnar í öllu sínu

veldi. Það fyrsta sem mætir neytandanum er grænmeti og (vaxhjúpaðir) ávextir og nokkuð auðvelt að átta

sig á hvaðan sá gróður er sprottinn. Í kjötborðinu þarf strax nokkra kunnáttu í anatómíu til henda reiður á

hvaða skepnur eiga í hlut og þegar innar dregur í búðina er eiginlega nauðsynlegt að vera efnafræðingur til

að skilja kemíska samsetningu fóðurblöndunnar. Eða hvað skyldi TBHQ, niacin, xanthan gum eða butyla-

ted hydroxyanisole (BHA) standa fyrir?

Fjölbreytni vörumerkja og litskrúðugra umbúða sem erta munnvatnskirtlana (afrakstur samþættingar mynd-

listar og hönnunar í þjónustu hins frjálsa markaðar) villir fyrir þeirri staðreynd að þetta er að miklu leyti allt

sama tóbakið, nefnilega maís. Fyrirbærið hefur þann eiginleika að hægt er að bregða því bókstaflega í allra

kvikinda líki og nýtur þess vafasama heiðurs að vera eins konar prótókapítalisti plönturíkisins. Landnemarn-

ir gerðu sér snemma grein fyrir því að hveitið sem þeir fluttu með sér frá Evrópu óx seint og illa og gaf lítið

af sér í samanburði við kornið. Á sjötta áratugnum, eftir að ítrekað var búið að kynbæta plöntuna, tókst að

koma á hana því patenti að bændur þurftu að kaupa fræin í hvert sinn sem þeir sáðu nýrri uppskeru.

Hér áður fyrr var úrgangur kvikfénaðarins notaður til að endurnæra ræktarlandið. Árið 1947 helltist áburð-

ur yfir vestrænan landbúnað sem getur ekki lengur án hans verið. Undirstaðan í áburði er ammoníum nítr-

at, sama efni og notað er í sprengjur, og kjörið að koma því í uppbyggilegri farveg eftir stríðið. Vísindamað-

urinn sem fann upp eiturgasið, sem Hitler notaði til að losna við Gyðinga á skilvirkan hátt, átti þessa brillj-

ant hugmynd, enda þótt nú sé að koma á daginn að hún hafi einnig verið Fástneskrar ættar (nafn manns-

ins hefur að mestu verið máð af spjöldum sögunnar, Haber-Bosch formúlan).

Í dag þekur maís í Bandaríkjunum meira en tvöfalt flat-

armál Íslands og fjórðungur allra vörutegunda inniheld-

ur þessa plöntu að einhverju eða öllu leyti (yfirburðir

hennar eru svo miklar að velta má fyrir sér hvort hún

hafi ekki lagt okkur undir sig). Maís er til að mynda not-

að í jógurt, vöfflur, sýróp, sælgæti, kökur, þykkni, gel,

matarolíu, gosdrykki, vínanda, tannkrem, snyrtivörur,

eldspýtur, lím, batterí og bleyjur, málninguna utan á

mollunum og glansinn í glanstímaritunum sem þú

kippir með í innkaupakerruna á leiðinni út. Árið 1980

fóru Kók og Pepsí að bjóða upp á sykurlausa gosdrykki

þegar efnaverkfræðingunum hafði tekist að eima nægi-

lega sætan frúktósa (HFCS) úr korninu og töldu neytend-

um trú að núna gætu þeir þambað einnþá meira af ropvatninu án þess að fitna, jafnvel orðið heilsuhraust-

ari (sykursýki stafar meðal annars af erfiðleikum líkamans með að vinna úr skyldum atómmassa, glúkósa).

Meginástæðan fyrir þessari umhyggju var að fruktósi er mun ódýrari en sykur. Á endalausum ekrum Ohio

er aðeins sáð maís og sojabaunum til skiptis og hægt að uppskera mörgum sinnum á ári fyrir tilstilli hins

görótta áburðar. Eitthvað verður að gera við allt þetta korn.

korn ofan á korn í korniHelsta einkenni nútímalifnaðarhátta er hvernig framtíðinni er fórnað á altari dagsins í dag og til að því

takmarki verði náð sem skjótast hafa vísindin verið hneppt í vændi, fullyrti bandaríski sálfræðingurinn

William James (d. 1910). Matvælaiðnaðurinn blæs „brjálaða“ vísindamanninum anda í brjóst, hann brýtur

korn, ávexti og grænmeti niður í frumeindir sínar og raðar þeim aftur saman í nýjar samsetningar til að

betrumbæta ósamkeppnisfæra náttúruna. Að eitthvað sé með jarðarberjabragði þýðir ekki endilega að í

vörunni séu snefill af jarðaberjum, líklega er það unnið úr korni. Eða hvað skyldi eiginlega „náttúrulegt

grillbragð“ merkja? Chicken McNugget, eftirlæti barnanna, er samsett úr 38 mismunandi efnum, minnst af

því kjúklingur, mestmegnis korn.

Rannsóknarstofur matvælaiðnaðarins hafa ekki aðallega það hlutverk að skapa ánægjulegar bragðtegund-

ir, heldur að finna út leiðir til að troða sem mest ofan í okkur. Mikill vill meira, hagnaðurinn verður alltaf

að aukast, með góðu eða illu — aðallega illu. Ein snilldarlausnin ruddi sér til rúms á tíunda áratugnum,

sem var að stækka máltíðina (Super-Size) því þá liði fólki hvorki eins og Oliver Twist né hamslausu átvagli.

Önnur aðferð, sem iðnaðurinn beitir í sívaxandi mæli, er að setja steinefni, vítamín og „skemmtileg“

form og liti í fæðuna og selja þannig 5 krónur af maís á 500 krónur í kornflexpakka, Coco Puffs eða Lucky

Charms. Jafnframt er gefið í skyn að morgunmaturinn geti dregið úr lyfjanotkun og undirstrikað vissan

status („value added commodity“).

Á hinum enda fæðukeðjunnar gengur betur að ávaxta pundið. Það

er aðeins í barnamyndum Walt Disneys sem öll húsdýrin lifa sam-

an hjá bóndanum í unaðslegum faðmi náttúrunnar. Svín, hænsni

og nautgripir er alið upp í tugþúsundatali í eigin skít og drullu

við viðurstyggilegar aðstæður og fóðrað á korni, nema hvað. Fyrir

þá sem búnir eru að gleyma dýrafræðinni þá hefur þróunarferlið

hannað beljuna til að bíta gras, sem grasætu, en ekki til að jórtra

maís, sem fer gjörsamlega með sýrustigið í vömbinni á þeim. Til

að stemma stigu við því er dælt í þær fúkkalyfjum, fitu úr öðrum

dýrum, próteini, ómældu magni af hormónum og Guð má vita

hverju — hann veit að sjálfsögðu ekkert um það vegna þess að góstbusterinn Nietzsche drap hann (ekkert

smá afrek að hafa kveðið niður þann ramma hugarburð). Frelsið sem Nietzsche færði mannkyninu losaði

okkur undan þeirri ábyrgð að þurfa að svara fyrir gerðir okkar til æðri, ósýnilegra máttarvalda sem ekkert

fór framhjá. Áður tók 5-6 ár að ala naut til slátrunar, nú er það hægt á 16 mánuðum, þökk sé framförum

vísindanna, og slátra 500 skepnum á klukkustund.

Þessi vísindalega meðferð á dýrunum fer fyrir brjóstið á viðkvæmum kjötætum sem mega ekkert aumt sjá.

Á tíunda áratugnum varð allt lífrænt ræktað að einhvers konar syndaaflausn. Hipparnir ruddu brautina

og urðu ýmsir á því milljarðamæringar síðar. Þegar matvörurisar á borð við General Mills, Archer Dani-

els Midland, Cargill, Néstle, Tyson, og Sysco sáu hvert stefndi blönduðu þeir sér fljótlega í leikinn og árið

1990 voru bandarísk lög um hvað flokka megi undir lífrænt (organic) sveigð svo mikið að merking orðsins

er nánast merkingarlaus. Hænsnum er ekki raðað alveg eins þétt í búrin, beljubúin eru smærri í sniðum,

minna notað af skordýraeitri og meiri fjölbreytni í ræktun á minna landsvæði. Risarnir voru hins vegar

snöggir að sveigja sínar lífrænu afurðir í átt að lögmálum markaðarins. Dregin er upp himnesk mynd af

aðstæðum dýranna, sagt frá hvaðan

viðkomandi skepna kemur, heiti

hennar og jafnvel persónueinkenn-

um, eða í hvaða dalverpi salatblöðin

teygðu sig mót geislum sólar, oft

með svo fjálglegum hætti að teljast

verður nýtt rómantískt bókmennta-

form. Nú er hægt að kaupa lífrænan

örbylgjumat (organic TV dinner) og

út í búð á Íslandi fæst svitalyktaeyð-

ir sem á er þrykkt með stríðsletri:

„Natural and Organic“.

En hvort sem um er að ræða erfðabreyttar, unnar eða lífrænar matvörur þarf til þess gríðarlegt magn af

olíu — og þá er ekki einungis verið að tala um flutninginn. Fyrir hverja kornekru þarf um 200 lítra af olíu

og því væri betur fyrir okkur komið ef við gætum einfaldlega drukkið hana; fyrir hvert stig upp fæðukeðj-

una skerðist fæðuorkan um 90 prósent. Þúsund kaloríur af hamborgara kostar tugþúsundir kaloría af

korni. Hvað skyldi þá fara mikið af olíu í að ala heilt naut? Til að rækta, þvo, þurrka, plastpakka, kæla og

senda 500 grömm af blönduðu salati frá t.d. Earthbound Farms í Kaliforníu, sem fæst í „vistvænum“ versl-

unum hér á landi, þarf um 6.000 kaloríur af olíu. Sóunin á orku við að koma handfylli af „grasi“ í magann á

íslenskum neytendum er með þvílíkum ólíkindum að enginn sem leggur sér það til munns getur kallað sig

náttúrusinna.

kjafTsTopp kakkalakkar„Lengi tekur hafið við“, sögðu menn þegar þeir losuðu sig við úrganginn eins og hann myndi einhvern

veginn gufa upp og verða að engu. Við erum jafn sjálfhverf og pelabörnin sem halda að heimurinn hverfi

ef þau halda fyrir augun; í Kyrrahafinu lónir fljótandi sorpálfa sem slagar hátt í flatarmál Suður-Ameríku.

Þegar Járntjöldin voru loksins dregin frá Austurblokkinni kom í ljós að þær þjóðir gáfu Vesturlöndum ekk-

ert eftir í sóðaskapnum, nema síður væri. Genamengi lífsins er skrifað með nítrógenbleki sem veldur því

að gróðurinn vex mun hraðar þegar því ótæpilega smurt yfir akra og tún. Til að bæta gráu ofan á svart síast

nítrógenið í áburðinunum niður jarðveginn, skolast út í haf og setur vistkerfið þar úr skorðum. Í hafinu

myndast aftur á móti „dauð svæði“ á stærð við Ísland þar sem þörungar hafa bolað í burt öllum fiski. Við

eigum það sameiginlegt með þörungunum að þegar olíu er sturtað í þann forapytt sem mannlífið er hefur

það tilhneigingu til að ryðja öðrum dýrategundum úr vegi.

Uppskerunni þarf síðan vitanlega að pakka í grípandi og umfram allt þægilegar umbúðir (þ.e. einnota)

til að veltan verði sem mest. Einnota gosflaska úr plasti eða myndskreytt pappamál í aktu-taktu kallar á

verksmiðjur og stjarnfræðilega orkusóun. Heilu hektararnir af skóglendi eru felldir, trén flutt á trukkum í

tölvustýrðar verksmiðjur, þau kurluð eldsnöggt niður og „hráefnið“ sent áfram í næstu verksmiðju til völs-

unar, mótunar og litunar (liturinn kemur frá öðrum verksmiðjum, kannski hinum megin á hnettinum).

Frameiðslan er svo send með gámaskipi. Allt þetta til að neytandinn geti fengið sér kaffibolla á hlaupum.

Plastlokið á bollanum er unnið úr olíu sem ef til vill var pumpað upp lengst úti í Norðursjó með lygilegri

fyrirhöfn og tilkostnaði. Allt þetta út af einum kaffibolla sem fer strax í ruslið!

Fyrir tuttugu árum nægði að henda venjulegum innkaupapoka á nokkra daga fresti, nú dugar kjarnafjöl-

skyldunni ekki minna en eins rúmmetra plastpoki. Hver Íslendingur hendir sem samsvarar sjöfaldri þyngd

sinni af sorpi á ári. Við erum bókstaflega að drukkna í eigin úrgangi og höfum vart undan að henda því

sem við kaupum. Milljónir lítra af hreinsiefnum eru notuð á hverju ári til að mála yfir óþrifnaðinn. Aðeins

lítill hluti sorps í heiminum er endurunninn eða urðaður vegna plássleysis og kostnaðar eins og Napólíbú-

ar hafa óþyrmilega fengið að finna fyrir. 2.000 tonn af angandi úrgangi á götum og torgum þar í borg gefa

örlítinn smjörþef af ástandinu. Börnin í Brasilíu og Mexíkó hafa séð það verra.

Við lifum í eigin skít og drullu, sjálfsköpuðu víti þar sem mestöll einlæg gleði hefur verið drepin niður

þannig að lífið er orðið ámóta bragðdauft og gerilsneiddi niðursuðuvarningurinn og pakkamaturinn sem

morar af krabbmeinsvaldandi og kransæðastíflandi bætiefnum. Og svo tala menn í sífellu um gæðaeftirlit.

Gæðaeftirlit með hverju? — hinu stórkostlega úrvali af sjoppufóðri, fleiri sortum af sama skítnum! Ekk-

ert býður upp á meiri fjölbreytni en drullan frá okkur sjálfum og að því leytinu til svipar okkur einna helst

til kakkalakka; þeir geta étið prentsvertu og bjóðist ekkert skárra nærast þeir á eigin líkamsframleiðslu.

Til eru meira að segja dæmi þess að þeir hafi gengið skrefinu lengra og étið sig sjálfa; fyrst lappirnar, svo

þreifarana, allt eftir mikilvægi líkamsparta, uns næstum ekkert er eftir nema kjafturinn. Kannski værum

við í meira jafnvægi við hina útópísku draumóra ekófemínista og sáttari við okkur sjálf ef við hefðum ekki

svona stóran kjaft og hlutfallslega lítinn heila — kjaftstopp!

Úthverfablokkirnar í Reykjavík minna margar hverjar óþyrmilega á bandarísk hænsnabýli, nema hvað

íslenska fiðurféð má hoppa út í sjoppu til að kaupa sér bland í poka og leigja spólu sem umbun fyrir vel

unnin störf. Íslenskan sjoppan, gegnsýrð af fitu og sykurdrullu, er sennilega þjóðlegasta verslunin í dag og

vitnar á raunsannan hátt um fegurðarskyn landans. Lélegu rímnaskáldin geta að minnsta kosti enn keppt

um smáaurana. Sæmdarheitið athafnaskáld hlotnast aðeins útrásarvíkingum, hinum nýju þjóðskáldum,

sem kunna að yrkja dýrt. Þau bera nafn með réttu því efnahagskerfi nútímans er vissulega mikil fantasía,

eins konar gagnvirk hringhenda sem aðeins spekúlantar fjármálaheimsins ráða við. Viðskiptamógularnir

líta engu að síður á sig sem blákalda raunsæismenn og „hugarburð“ sinn sem athafnir, verklega fram-

kvæmd á borð við að flaka fisk eða negla nagla í spýtu.

olía á TakkasTríð kauphallannaMálið snýst ekki eins mikið um hvað kapítalismi er dýrslegur og hvað hann er ískyggilega einstrengings-

legur. Kommúnismanum tókst í besta falli að gera alla fátæka meðan kapítalisminn lofaði öllum mögu-

leika á því að verða ríkir og frægir, bara ef þeir væru nógu duglegir að vinna sig upp metorðastigann. Við

eru öll litlir kapítalistar og þekkjum ekki annað fyrirkomulag, við eru gíslar eigin kerfis. Áherslan á útlitið,

mikilvægi ímyndarinnar og „the rock bottom line“ uppgjörsins grefur undan innviðum samfélagsins, tærir

þá máttarstólpa sem millistéttin hefur löngum verið, rífur í sundur flókið vistkerfi mannfélagsins og skipt-

ir þjóðum upp í tvo afar ójafna hópa; þá örfáu sem hafa og hina gríðarlega mörgu sem hafa ekki. Þeir geta

étið það sem úti frýs meðan óarðbærir gamlingjar, sem enginn hefur tíma til að sinna, hrannast upp á bið-

stofum dauðans með aðstoð lyfjafyrirtækjanna sem maka hressilega krókinn.

Við eigum ekki samskiptum hvort við annað, heldur í bullandi viðskiptum. Allt er orðið að viðskiptum, líka

hjónabandið, þótt mokað sé yfir það með sjálfshjálparbókum og rómantískum ástarmyndum fyrir kven-

þjóðina. Upplýsingahraðbrautin, síbylja kjaftamiðlanna og þær tölfræðilegu „staðreyndir“ sem þeir halda

að okkur í nafni gegnsæis drekkir sögulegri vitund og gerir það að verkum að við sjáum hvorki fram né

aftur fyrir okkur. Öllu ægir saman, diskói og pönki er hrært við Mozart og Bach (hann gefur svo fína jóla-

stemningu), Shakespeare við Stephen King, þannig að hægt er að matreiða fortíðina aftur og aftur sem nýj-

ustu tísku. Í nægilega miklu magni eru upplýsingar ekki völd, eins og Foucault hélt fram, heldur hægfara

heiladauði.

Vestræn samfélög eru í vondum málum fari hagvöxtur ekki sífellt upp um 3-7% á ári, annars blasir við

atvinnuleysi og óðaverðbólga. Við þekkjum aðeins tímabundin bakslög, að eitthvað annað en uppgangur

og betri tíð sé alltaf á næsta leyti er ekki inni í myndinni. Til að setja hlutina í örlítið samhengi þá kom

maðurinn fram á sjónarsviðið fyrir 60 þúsund árum, akuryrkja hófst fyrir um 10 þúsund árum, elstu sið-

menningar sáu dagsljósið fyrir um 6 þúsund árum, iðnvæðingin er ekki nema 150 ára gömul, kapítalism-

inn komst fyrir alvöru á flug upp úr 1920 og hið frjálsa hnattræna markaðsfyrirkomulag hefur ekki riðið

húsum nema í rúma tvo áratugi, eða frá valdatíð Reagans og Margrétar Thatchers. Á þessum 60 þúsund

árum hefur mannskepnan nánast ekkert breyst. Helsti munurinn er sá að í staðinn fyrir lurk til að berja á

óvininum eru stríðin háð á skjáborðum kauphall-

anna yfir hnöttinn þveran og endilangan á sama

hátt og skotmörkum er eytt úr herþotum, rétt eins

og í spennandi tölvuleik sem gengur út á að kála

sem flestum. Að stinga einhvern á hol með sverði

er mun persónulegri aftaka.

Saga kapítalismans, sem okkur er talin trú um að

kominn sé til að vera um ófyrirséða framtíð, er

svo stutt að hún mælist aðeins á ólympískri skeið-

klukku jarðlífsins. Hún hófst með nýtingu jarðolí-

unnar og hún mun enda á mestu stórslysamynd

allra tíma þegar hún þrýtur. Enginn annar orku-

gjafi kemst með tærnar þar sem olían hefur hæl-

ana, öll tannhjól heimsins eru löðrandi í henni. Við

munum ekki fljúga erlendis í vetnisvélum, ekki

moka fiskinum upp úr sjónum með rafmagns-

knúnum verksmiðjutogurum, keyra landbúnaðinn

áfram á kjarnorku.

Árið 1964 var búið að finna allar helstu olíulindir heimsins, en notkun hennar jókst gríðarlega upp úr 1950

þegar hún flæddi yfir markaðinn. Í dag svolgrar mannkynið 27 milljarða olíutunna á ári af þeim billjón

sem reiknað hefur verið út að enn séu eftir. Sem segir aðeins litla sögu þar sem sú olía er að miklu leyti

svo óhrein og erfitt að fanga að það mun ekki svara kostnaði að vinna hana. Við erum sem sagt að fleyta

rjómann ofan af því sem til er. Væri hver einasti dropi nýttur ætti mannkynið eftir um 35 ár af olíu, en

ballið verður löngu búið áður. Í lok Síðari heimsstyrjaldar fóru Bandaríkin létt með að sinna sínum eigin

heimamarkaði. Nú geta þeir aðeins annað um 25% af eftirspurn og eiga minna en 3% af því sem til er, sem

útskýrir ef til vill umhyggju þeirra fyrir framgangi lýðræðisins í Mið-Austurlöndum, þar sem 60% af ol-

íuforðanum er að finna. Kol og gas er einnig af skornum skammti, fyrir utan að vera ekki til eins margra

hluta nytsamlegt.

Ómögulegt er að segja til um hvenær hápunktinum var náð, sennilega laust eftir 2000, þótt fullvíst megi

telja að þegar sé byrjað að halla undan fæti. Það speglast í hækkandi olíuverði og þar af leiðandi hækkandi

verði á áburði, hveiti, korni og öðru hráefni. Hér eftirleiðis á verðið á olíunni einungis eftir að hækka þar til

yfir lýkur (nýlegir launasamningar ASÍ urðu að engu með einu pennastriki vegna síðustu hækkunar). Fram

til þessa hafa OPEC-ríkin getað skrúfað meira frá krönunum til að mæta eftirspurn. Olíukreppan árið 1973

stafaði ekki af olíuskorti heldur þeirri samstöðu sem Nassar Egyptalandsforseti náði meðal aðildarríkja

OPEC um að nota hana sem vopn gegn utanríkisstefnu Bandaríkjamanna.

Jimmy Carter er eini forsetinn sem horfðist í augu við hvert stefndi. Um stundarsakir voru farnar sparn-

aðarleiðir og byrjað að virkja vind- og sólarorku. Tíðar sveiflur í seinni tíð, örlítlar lækkanir í kjölfarið á

stöðugum hækkunum, hefur fært fólki falskt öryggi um að ekkert sé að óttast, þetta sé bara úlfur-úlfur.

Línuritið hefur þó aðeins verið á einn veg, upp á við. Allan níunda áratuginn hélst verðið á olíutunnunni

óvenjulega stöðugt í 20 dollurum. Núna er hún komin yfir 100 dollara. Veikburða tilraunir í hálfa öld með

aðra orkugjafa hefur skilað litlum sem engum árangri. Þetta hlýtur að reddast einhvern veginn þegar þar

að kemur, hugsar fjöldinn: neyðin kennir naktri konu að spinna, við eigum svo klára vísindamenn. Fólk

ruglar veruleikanum saman við „happy ending“ Hollywood myndanna og orkugjöfum saman við tækni.

Nördarnir sem trúa að þeir geti stjórnað heiminum í gegnum tölvur munu innan tíðar átta sig á muninum

milli veruleika og sýndarveruleika. Og sömuleiðis bókmenntabullurnar.

hin hnaTTræna maskína skilvirkninnarGlóbalisminn er háa c-ið í olíuaríunni, svanasöngur botnlausrar neyslu og óhjákvæmilegur endir á þeirri

dramatísku fjölgun mannkyns og gríðarlegu fólksflutninginum sem við höfum orðið vitni að. Landfræði-

legum, pólitískum, efnahagslegum, menningarlegum og siðferðislegum hömlum hefur að stóru leyti verið

rutt úr vegi í því markmiði að hámarka ávinninginn og með því að einkavæða hagnaðinn og sósíalísera

kostnaðinn (Alþjóðabankinn, EES og GATT, sem Alþjóða-

viðskiptastofnunin tók við árið 1995, spiluðu sína rullu).

Án þessara breytinga í efnhagsumhverfi heimsins hefði

verið óhugsandi fyrir íslenskt einkaframtak að sjá sér

þann hugvitsamlega leik á borði að taka úrelta gosverk-

smiðju á Akureyri í sundur og flytja hana alla leið til

Rússlands til að gera út á grasserandi alkohólisma þjóð-

arinnar. Og innan við áratug síðar að innleysa þvílíkan

hagnað að hægt var að kaupa banka allra landsmanna.

Það fór þá aldrei svo að bláeygðu víkingarnir sneru tóm-

hentir frá Kænugarði. Þvílík refskák. Tær snilld! Kaspo-

rov á ekki séns. Nazdorovje! Budem zdorovy!

Í Bandaríkjunum hafa fyrirtæki og samsteypur sömu

lagalegu réttindi og einstaklingar þótt þau þurfi ekki að

burðast með trygglyndi, miskunn eða eftirsjá og geti

hegðað sér eins og þau væru ódauðleg. Samsteypa er

lítið annað en peningahrúga sem fámennur hópur einstaklinga hefur svarið hollustu í því eina augna-

miði að stækka peningahrúguna. Samsteypan ber enga ábyrgð á afleiðingum gjörða sinna gagnvart þeim

einstaklingum sem þær gjörðir bitna á. Einhæf mónómenning (andstætt því sem kalla mætti steríómenn-

ingu) hefur sundurlimað hefðbundnar borgir og bæi og umbreytt þeim í eins konar leikfangaútgáfu með

sömu veitingahúsa-, verslunar- og hótelkeðjunum hvert sem augað lítur. Óheft samkeppni um efnahags-

legan ávinning var gefinn laus taumur og vegna þess að samsteypan var skilgreind sem einstaklingur

gat hún óhindrað keppt við lítil fyrirtæki á viðkomandi svæði. Ekkert var við því að gera þótt kaupmað-

urinn á horninu eða litla raftækjaverslunin færi á hausinn af því að kaffivélin þar kostaði aðeins meira

en í stórvörumarkaðinum sem gat keypt 50 þúsund maskínur á einu bretti frá Hangzhou, í yfir 20 þúsund

kílómetra fjarlægð. Það er ekki eins og þessi fyrirtæki hefðu ekki fengið tækifæri. Sökin liggur þó ekki ein-

göngu hjá samsteypunum því hefði almenningur ekki látið glepjast af slíkum gylliboðum væri öðruvísi um

að litast í lógóparadísinni.

Skilvirkni er ein af megintrúarjátningum hins frjálsa hagkerfis. Í staðinn þess að hver staður væri því sem

næst sjálfum sér nógur áttu þeir að sérhæfa sig í því sem þeir voru bestir í og kaupa það sem á skorti ann-

ars staðar frá, þess vegna hinum megin á hnettinum. Bændur í Afríku, Asíu og Suður-Ameríku gátu ekki

keppt við samsteypur eins og Archer Daniels Midland eða Halluburton (móðurfyrirtæki Kelloggs, Browns

og Roots) sem nutu feiknarlegrar niðurgreiðslu á olíunærðri kornframleiðslu sinni, með þeim afleiðingum

að fólk flykktist til borganna í leit að vinnu (Dick Cheney var stjórnarformaður Halliburton fram að kosn-

ingunum árið 2000). Og væri vinnuaflið t.d. orðið of dýrt í Mexíkó (5 dollarar á dag) var lítið mál að færa

verksmiðjuna til Sri Lanka (innan við dollari á dag).

Peningar eru undarlegt fyrirbæri. Fyrir daga krossferðanna var lítið af þeim í umferð, menn stunduðu

vöruskipti og allur auður var í formi áþreifanlegra og vanalega nytsamlegra hluta. Þar sem ekki var hægt

að flytja þá með sér var gull og silfur notað sem trygging. Iðnbyltingin kom þessum gjaldmiðlum upp

á nýtt abstrakt stig; ef þeir gátu staðið fyrir raunverulegar vörur gátu peningaseðlar staðið fyrir hvortt-

veggja. Til að gera viðskiptin straumlínulaga voru gefnar út skuldaviðurkenningar, reikningar og kreditbréf.

Umsýsla með þessari útgáfustarfsemi (auðs sem táknaður er með peningum) var kallað fjármálastjórn,

eða fjármálavísindi, og síðar kennt sem viðskiptafræði og hagfræði í háskólum. Þótt kenningarnar virki

fullkomlega á blaði kom hins vegar snemma á daginn að markaðirnir gera það ekki. Tvær sterkar mann-

legar kenndir setja mikið strik í reikninginn, græðgi og ótti, og valda því að ómögulegt er að sjá fyrir um

framtíðina. Menn eru næstum eins vel settir að leita á náðir spámiðla hafi þeir ekki aðgang að einhverju

baktjaldamakki. Vegna þessarar tengingar við kirtla- og hormónastarfsemi mannskepnunnar er hægt að

tala markaðinn upp (sbr. Enron eða deCode) eða niður (sbr. ásakanir íslensku bankanna um rægitungur

erlendra samkeppnisaðila).

Samspil og samþætting einkaframtaksins og ríksivaldsins hófst þegar Banque Génerale undir hatti Loðvíks

XIV byrjaði að prenta peningaseðla árið 1716 og varð að átrúnaði gegnum hugmyndafræði John Maynard

Keynes (d. 1946) sem innsiglaði hjónabandið. Ríkið og samsteypurnar urðu meira en háð hvort öðru, þau

stefndu leynt og ljóst að sama takmarki; aukinn hagnaður fyrirtækjanna þýddi meiri tekjur í ríkiskass-

ann. Það var á þessum sokkabandsárum pilsfatakapítalismans að hugtakið „framfarasinnað“ þetta og hitt

varð til (sbr. framfarasinnuð ríkisstjórn, framúrstefnulist, framsýni, frumleiki, frumkvæði). Í valdatíð Nix-

ons áttu Bandaríkjamenn ekki lengur gullforða sem nægðu fyrir skuldakröfunum. Árið 1971 var dollarinn

því hljóðlega tekinn úr sambandi við alla raunverulega viðmiðun og breyttist í mjög afstætt hugtak um

verðmæti. Glóbalíseringin þýddi að iðnaðarframleiðsla vestrænna landa var meira og minna lögð í rúst og

í staðinn troðið í gatið með alls konar þjónustu og svokölluðum nýsköpunarverkefnum. Þannig gátu bæj-

arfélög lagt fram tölur um hagsæld og blómstrandi atvinnulíf þótt íbúarnir hefðu vart annað að sýsla en að

versla hver við annan með þjónustu og aðfluttar vörur.

fjandsamleg yfirTaka TölvunnarMeð útbreiðslu tölvunnar í byrjun níunda áratugarins varð sú tálsýn að peningar væru beintengdir veru-

leikanum endanlega að fullkomlega abstrakt mælieiningu þegar hið stafræna efnahagskerfi náði yfirhönd-

inni. Hægt var að millifæra „peninga“ á sekúndubroti hvort heldur sem var inn á bankareikning launþega

í frystihúsi á Vestfjörðum eða til kaupa á öðru fyrirtæki á Spáni eða Indlandi. Tölvurnar gerðu samsteyp-

unum kleift að lama gildismat hins staðbundna atvinnulífs ennþá frekar. Fyrirtæki sem sýndu mikinn

hagvöxt losuðu sig við starfsfólk hægri vinstri, með þeim afleiðingum að atvinnuöryggi og trygglyndi sem

áður ríkti hvarf eins og dögg fyrir sólu (í dag geta menn varið sig fyrir áföllum með tekjutryggingu hjá

bankanum „sínum“).

Okkar Darwiníska fantaskap var gefinn laus taumur því enginn vissi hver yrði næstur í röðinni. Fyrir

utan að drekkja fjöldanum í meiri upplýsingum ól tölvubyltingin af sér hugbúnaðar- og vefsíðufyrirtæki.

Atorkusömum uppum tókst að laða til sín hungraða fjárfesta með skýjaborgum sem voru oftast ekki annað

en hugdettur á blaði áður en bólan sprakk í tætlur (sbr. hugbúnaðarfyrirtækið OZ). Tölvan hefur stigmagnað

hraðann og áreitið í samfélaginu svo stundum má vart milli sjá hvor vinnur fyrir hvorn. Hitt er ljóst að lífræn

taugakerfi eiga ekki roð í stafræna afkastagetu tölvunnar. Þau fara á taugum undir of miklu álagi.

Undir lok síðustu aldar snerist bandarískt atvinnulíf um að byggja og selja „draumahús“ í úthverfunum,

sem breiddu úr sér eins og illkynja krabbamein með tilheyrandi verslunarkeðjum, og fylla þau af raftækj-

um og dóti frá Asíu. Allt viðskiptalífið gekk út á að lána, skuldsetja og stækka og versla með bíla til að íbú-

arnir gætu komist leiðar sinnar. Árið 1960 voru meðallaun stjórnarformanna fyrirtækja (CEO) 49 sinnum

hærri en hins almenna launamanns, en árið 2000 voru þau

orðin 531 sinnum meiri (á Íslandi árið 2007 voru þau 317

fjöld meðallaun, þannig að hinn íslenski stjórnarformað-

ur á enn talsvert í land). Mannætueðli fyrirtækjatröllanna

sýndi sig í „skapandi“ samrunum, fjandsamlegum yfirtök-

um, vægðarlausum innherjaviðskiptum á hlutabréfum til

að ná yfirhöndinni í stjórn fyrirtækja sem ekki vildu selja

og í kjölfarið hagræðing (þ.e. niðurskurði) svo hægt væri

að margfalda verðið á eignunum — a.m.k. á pappírnum

eða tölvuskjánum. Ísland er ekki lengur alltaf langt á eftir

öllum hinum. Við erum alveg eins og þeir í útlöndum, jafn-

vel framsæknari og frumlegri ef eitthvað er. „What goes

around, comes around“ gildir ekki einungis um persónulegt

samskipti enda eru viðskiptafræðilegar aftökur sérstaklega

ópersónulegar. Undirmálslánin sem hafa komið íslensku bönkunum svo illyrmislega í koll (og um leið öll-

um almenningi í landinu) á rætur að rekja til þessa góðæristímabils þegar verðbréfasalar vestanhafs pökk-

uðu lánum til fólks, sem átti vart bót fyrir rassinn á sér, inn sem stórkostlegum fjárfestingakosti.

Svona frábærlega er heimurinn orðinn samtvinnaður: Hann hefur reyndar alltaf verið það, við erum að-

eins fljótari að finna fyrir því og átta okkur á orsakasamhenginu, eða hvað? „Blessað stríðið“ sagði konan

þegar kanagóssinu tók að skola á land í Síðari heimsstyrjöldinni og þakkaði sínum sæla fyrir að vera „svo

langt frá heimsins vígaslóð“ á stað „sem þekkir hvorki sverð né blóð“. Og enn syngur þjóðin með tárvotum

hvarmi þetta ættjarðarljóð hennar Huldu frá Lýðveldishátíðinni 1944: „Ó, Ísland, fagra ættarbyggð, um ei-

lífð sé þín gæfa tryggð, öll grimmd frá þinni ströndu styggð og stöðugt allt þitt ráð. Hver dagur liti dáð á ný,

hver draumur rætist verkum í svo verði Íslands ástkær byggð ei öðrum þjóðum háð. Svo aldrei framar Ís-

lands byggð sé öðrum þjóðum háð.“

vaxTakjör, Talfrelsi, valkreppaHagræðing er eitt af töfraorðum síðkapítalismans. Fyrsta lögmál varmafræðinnar segir að hvorki sé hægt

að búa til né eyða orku. Annað lögmál varmafræðinnar, vaxandi óreiðustig, lýsir því hvernig orka flæðir

úr einum fasa í annan, dreifist og breytist frá því að vera skipuleg yfir í það að vera óskipuleg. Augaleið

ætti þar af leiðandi að gefa, að því einfaldara sem viðkomandi kerfi er þeim mun hraðar tapast orkan fari

eitthvað úrskeiðis. Flóknir tæknilegir strúktúrar einfalda venjuleg ferli náttúrunnar með því að fjarlægja

hindranir og „lagfæra“ þær snuðrur sem truflað gætu afköstin. Lítið vistsamfélag plantna og dýra er sam-

sett úr fjölbreyttum líffræðilegum lögum sem eru miklu flóknari en KFC eða samlokustaður á borð við

Subway. Þessi lífríki eiga líka meiri möguleika á því að þrífast langt inn í framtíðina verði umhverfið ekki

fyrir utanaðkomandi röskun. Fyrirkomulag náttúrunnar er að sama skapi mjög „óhagkvæmt“ enda lúta

„arðsemisjónarmið“ hennar mun tempraðri lögmálum. „Vélin“ í henni er engu að síður afar fínstillt og

óhemju öflug. „Skilvirkni“ er ekki hátt skrifuð hjá henni; það er nafnið á hrokafulla bjánanum sem fann

stystu leiðina til Helvítis.

Lokastig kapítalism-

ans er stundum kallað

hamfarakapítalismi eða

túrbókapítalismi. Enginn

mannlegur máttur getur

stöðvað ofsaakstur mark-

aðslögmálanna nema

lögmál náttúrunnar sem

bíður fyrir enda hrað-

brautarinnar líkt og gríð-

arlegur stálveggur. Margir furða sig á þessari vitfirringu og finna enga haldbæra útskýringu nema sam-

antekin ráð, samsæri. Hið frjálsa markaðssamfélag er of eigingjarnt til að nokkur slík samstaða geti náðst.

Rándýrseðli kapítalismans þrífst á að skapa ójafnvægi til að hagnýta sér aðstæðurnar og sölsa undir sig

möguleika annarra með því að eigna sér auðlindir og hneppa fjöldann í vinnubúðir. Til að fólki líði eins og

það sé frjálst eru orð eins og ánauð, okur og arðrán kerfisbundið tínd úr málinu og þess stað dúkkar upp val-

frelsi, vaxtakjör og viðskiptatækifæri. Okkur virðist boðið upp á óendanlegt frelsi, endalausa valmöguleika;

t.d. býður Vodafone af miklum rausnarskap upp á talfrelsi.

Hver sem hefur efasemdir um þetta mikla frelsi er snúinn niður af varðhundum fjórða valdsins, hinum

„frjálsu“ fjölmiðlum. Engin þörf er fyrir miðstýringu, þeir kunna aðeins það sem fyrir þeim er haft og

greiða fyrir hernaðarbrölti viðskiptaheimsins gegnum hið heilaga tjáningarfrelsi. Aðalatvinnuvegur þjóð-

arinnar er ekki fiskveiðar, álframleiðsla eða hugvitsiðnaður, hvað þá landbúnaður og akuryrkja, heldur rán-

yrkja. Og allir sitja fastir í netinu. Gott dæmi um afleiðingarnar er hinn frjálsi fasteignamarkaður. Um leið

og bankarnir fóru í samkeppni við ríkið með óheftum lánum til húsnæðiskaupa tvöfaldaðist fasteignaverð

á nokkrum árum í höfuðborginni. Í lofsverðri græðgi sinni reyndu allir að fá sem mest fyrir sinn snúð, en í

rauninni græddi enginn nema bankarnir — og náttúrulega fasteignabraskarar. Einn öflugasti rökfræðingur

frjálshyggjunnar hér á landi benti að vísu á að fólk gæti keypt sér flottan bíl og samt átt helling af pening-

um afgangs fyrir mismuninn á gamla og nýja verðinu. En það fylgdi ekki sögunni hvar fólk ætti að búa —

kannski í húsvagni fyrir utan bæinn? Fátækragettó hafa þegar tekið að myndast víða í úthverfum, sem er

náttúrulega aðeins eðlilegur fórnarkostnaður þess

gríðarlega frelsins sem við njótum.

Græðgi er ekkert dularfullt fyrirbæri, auðsöfnun

virkar eftir sama náttúrulögmáli og þyngdaraflið.

Hömluleysið veldur hamskiptum og hefur í för með

sér að jafnvel bestu skinn umbreytast í geðklofa

eiturpöddur í ætt við Gregor Samsa, karaktersnauð-

an þumbara með geðrænan hjartagalla. Það eru

aðeins til tvær grunngerðir af þrælum í heiminum í dag: hástéttarþrælar og lágstéttarþrælar. Hinar Darw-

inísku rætur græðginnar liggja aftur í þeirri nauðsyn að búa í haginn til að tryggja sér öryggi. Bensínvélin

gerði mönnum kleift að safna miklu meiru en þeir gátu torgað og nú er svo komið að sumir þeirra gætu lifað

í allsnægtum næstu sjö aldir, sem útskýrir ef til vill áhuga margra milljarðamæringa á því að láta djúpfrysta

sig strax við andlát. Vera má að þeir vakni upp við þann vonda draum að eignahald hafi verið afnumið — og

sömuleiðis allar djúpfrystingar. Að vera moldríkur er jú einmitt nákvæmlega það sem orðið segir, ríkur af

mold, dauðans matur.

Ljósaperan hefur orðið mörgum vængjuðum pöddum að falli.

Gamla erfðafræðilega forritið sem þær geyma gerir ekki enn

greinarmun á sólinni og tilbúnum ljósgjafa nútímans og því má

segja að þær verði fólskunni að bráð, steiktar af gömlum vana.

Offituvandamál samtímans er líka ættað úr grárri forneskju.

Orkubú líkamans fékk viðeigandi sykurinnspýtingu frá ávöxtum

þar til sætindi komu til skjalanna. Spikinu var heldur ekki fyrir að

fara áður en ísskápurinn var fundinn upp og menn urðu stöðugt

að hlaupa á eftir fæðunni. Augun sjá aðeins það sem hugurinn

veit og samfélaginu er stýrt eftir prógrammi sem virkar ekki leng-

ur, við stefnum eins og óð fluga í grillveisluna. SS-foringinn sá t.d.

ekkert athugavert við það að aflífa gyðinga á daginn og fara svo

heim í faðm fjölskyldunnar, kyssa konuna, strjúka börnunum,

klappa hundinum og vökva garðinn eins og ekkert hefði í skorist.

Undir hempu góðmennskunnar leynist yfirleitt SS-búningur. Það

virðist okkur í blóð borið að beygja okkur næsta sjálfviljug undir kaldan vönd fasismans, sem ávallt hef-

ur verið við lýði. Á dögum konungsvaldsins var honum komið til skila með samhverfum höllum, beinum

brautum og listigörðum. Nú er það gert með stáli og gleri og því fínni sem búðirnar eru þeim mun meira

glampar á það. Fólk elskar að láta koma fram við sig af fágaðri fyrirlitningu og er reiðubúið að borga mikið

fyrir herlegheitin. Kannski að Neró gamli hafi ekki verið svo galinn eftir allt saman.

ÞrælakisTur algleymisins„Fáfræði er alsæla“ sagði skúrkurinn í The Matrix og læsti tönnunum í blóðuga steikina. Þegar menn tala

um að heimurinn sé að farast eru þeir fyrst og fremst sjálfir að fara á taugum. En það er mikill munur á

bölsýni og raunsæi. Árið 1000 átti heimurinn að líða undir lok og munkar og nunnur nötruðu á beinunum,

talan var svo flott að Lausnarinn hlaut aftur að láta sjá sig. Andskotinn er ekki sá eini sem hefur gaman af

talnaleikjum. Heimurinn átti aftur örugglega líka að farast árið 2000 í hugum hinna hjátrúuðu fyrst hann

slapp í gengum Kaldastríðið. Sálfræðingurinn Carl Jung hafði eitt sinn á orði að fólk þyldi ekki of mik-

inn veruleika, því líður betur með hausinn ofan í suðupottinum. Við fljótum ekki aðeins sofandi að feigð-

arósi; við höfum greinilega ákveðið að taka bílinn þangað og nota hraðbrautina. Íbúar jarðar telja brátt sjö

milljarða og meira en 600 milljón bílar eru á götum heimsins og

fer ört fjölgandi; Kínverjar eru rétt byrjaðir að ræsa vélarnar. Án

sprengihreyfilsins væri okkar nútímalega trunta ekki til — engin

iðnvæðing og þar af leiðandi módernismi, engin alþjóðavæðing og

þaðan af síður póstmódernismi, bæði í áþreifanlegri og hugmynda-

fræðilegri mynd sinni. Og þegar bensíntankurinn byrjar að tæmast,

tja... fer allt í klessu.

Mikið hefur verið rætt um gróðurhúsaáhrif og afleiðingar meng-

unar og enginn virðist lengur andmæla niðurstöðu vísindasam-

félagsins nema einstaka ýktir frjálshyggjusauðir. Ósoneyðingin,

hlýnun loftslags og hækkun yfirborðs sjávar er samt ekki að-

alvandamálið og á sér eflaust fleiri skýringar; það mun aðeins gera

hörmungarnar hörmulegri þegar til kastanna kemur. Þrátt fyrir alvarleika málsins er lítil sem engin um-

fjöllun í gangi um þá staðreynd sem raunverulega mun kippa undan okkur fótunum: Já, olían er að klárast

og það mjög hratt! Mestu límheilar ættu í erfiðleikum með að koma því fyrir í kollinum hvaða afleiðingar

þetta hefur í för með sér í hinu stóra samhengi. Til dæmis verður ekki eins auðvelt að kaupa jarðaber

frá Kaliforníu á hvaða tíma ársins sem er. Allt hagkerfi okkar og infrastrúktúr þess síðan frá lokum Síð-

ari heimsstyrjaldar er tilkomið vegna olíu, hver einasta bygging, allar flug- og sjósamgöngur, fiskveiðar og

landbúnaður og flest þar á milli.

Þessi dularfulli kolsvarti lögur, sem

myndast hefur úr plöntum og þör-

ungum frá því fyrir milljónum ára og

fyrst var farið að pumpa kerfisbundið

úr jörðu árið 1859 í Pennsylvaníu, er

einnig uppistaða mikillar framleiðslu í

plast- og efnaiðnaði, auk þess að gefa

af sér bensín og gas. Hjólin tóku að

snúst í alvöru þegar Henry Ford reisti

fyrstu færibandaverksmiðjuna árið

1913 og bandaríski draumurinn kom í

heiminn. Almenningssamgöngur voru

skipulega brotnar niður og olíuborn-

ir vegir lagðir um borgir og bæi, um

og landið þvers og kruss, á kostnað

skattborgara; þeir lögðu vegina, unnu

í verksmiðjunum og keyptu bílana. Nútímaauðkýfingurinn varð til, menn á borð við Ford, Morris, Drexel,

J.P. Morgan, Howard Hughes og Rockefeller. Stóru samsteypurnar, sem gína yfir flestu í dag, tóku að láta að

sér kveða og bankaveldið tútnaði út eins og blaðra; fjármálasnillingarnir spiluðu á markaðinn við undir-

leik herskara fiðluleikara úr röðum kaupmangara og verðbréfamiðlara, dáleiddir af eigin hljóðfæraslætti.

Forseti Bandaríkjanna má varla fá hóstakast í dag án þess að kauphöllin skipti í moll og taki dýfu, svo

nákvæm er tónhæðin og áslátturinn. Hollywood tekur í sama streng og popp og kók er ennþá undirstöðu-

fæða afþreyingariðnaðarins.

Bíóhallir og skyndibitastaðir spruttu eins og gorkúlur í landslaginu ásamt verksmiðjum og skýjakljúfum

— og hinu fantasíukennda mótvægi þeirra, draumalandinu, endalausum úthverfum og ennþá þéttriðn-

ari akstursbrautum. Lífið gekk út á að eignast fjöldaframleidd hús í „sveitasælunni“ með nýtísku eldhúsi, sjónvarpi, ryksugu og öðrum hjálpartækum til að létta lífið, rétt eins og hjá íslensku húsmóðurinni sem að lokum fékk ósk sína uppfyllta. Verst að hún þarf að vinna úti allan liðlangan daginn til að endar nái sam-an, en það er í einkennilegu ósamræmi við „hríðlækkandi“ vöruverð undanfarinna áratuga. Veitingahús leystu lautarferðir af hólmi með tröllvöxnum æpandi skiltum svo þau sæjust úr langri fjarlægð á áttatíu kílómetra hraða með útvarpið á fullu, ælandi út fleiri tilboðum í bland við auðmelt froðusnakk, og ómiss-andi rokktónlist „við allra hæfi“ sullað yfir allt heila klabbið. Subbarnir í góðum gír fóru létt með að skipta fram og tilbaka úr verkamannablús í salsa.

Allt þetta og miklu meira bara út af olíu. Hægt væri að endurskrifa sögu lista og heimspeki í ljósi glóandi svartagullsins frá James Joyce, Bertrand Russell og Picasso til Stockhausen, Derrida og Hallgríms Helgason-ar, hvers sem er, svo ekki sé minnst á stríðsrekstur, leyniþjónustur, mannskæða lógófaraldra og aust-urlenskar þrælakistur. Eina vandamálið er að ekkert af þessum menningarafurðum væru til án olíunnar.

Menningarvitarnir þáðu andagiftina frá andleysunni, lumbruðu á henni og gáfu frat í báknið, en gerðu ekki annað en að fá hjólin til að snúast ennþá hraðar. Vísindahyggjan vildi ekkert með listir og sköpun að gera þannig að hún arfleiddi menninguna að vandræðagangi fyrri alda og ýtti öllu geistlegu kjaftæði út í horn. Nútímalistin sá sitt óvænna og tók til bragðs að sérhæfa sig líka — í augum og eyrum og ýmsu merk-ingarbæru bulli á milli þeirra — og varð smám saman að gildandi afli í markaðssamfélaginu með eilífum tilraunum sínum til að vera öðruvísi en allir hinir. Póstmódernismi þýðir í raun ekki annað en að allir eru orðnir meira og minna nákvæmlega eins, enda kaupir fólk ekki merkjavörur til að stimpla sig út úr sam-félagi við aðra, heldur þvert á móti til þess vera sem „einsast“. Enginn vill vera útundan. Allir vilja tilheyra fjöldanum, ekki aðeins einum hópi heldur mörgum hópum. Fólk tilheyrir trúfélagi, stjórmálaflokki, klúbb-um, fyrirtæki, starfsgrein, skoðanasystkinum o.s.frv. Við þurfum stuðning allan sólarhringinn til að við-halda okkar fölsku raunveru sem ellegar hrynur. Allir eru hræddir. Samfélagið leyfir engum að taka sjálfan sig í sátt. Allir fordæma sig og aðra. Enginn er hann sjálfur. Allir eru einhverjir aðrir. Maður sem er fullur af ótta getur aðeins hatað. Og hann er líka fullur af gremju og reiði. Enginn getur opnað sig eins og bók. Persónuleikinn er félagsfræðileg fágun, samfélagsleg fínpússning.

Frelsi handa landi og þjóð og bættur hagur alþýðunnar varð að frelsi til að vera öðruvísi (þ.e. eins og all-ir hinir). Menning er fyrir löngu orðin samdauna kerfinu, ekki aðeins í formi gallería, uppboðshúsa og listmessa, heldur sem nauðsynlegur þáttur í múgstjórnun; þeir sem þykja fluggáfaðir og hæfileikaríkir eru hvattir til að fara í langskólanám og taka helst tvær doktorsgráður áður en þeir fara á vinnumarkaðinn, gjörsamlega óverkvalifíseraðir, enda viðbúið að þeir þurfi að næla sér í aukavinnu á kvöldin sem pizza-sendlar, kannski við hliðina á pólskum kollega í alþjóðasamskiptum eða rússneskri siðfræði.

Mjög óstýrilátum er beint í listaakademíur eða tónlistarnám til að tappa af orkunni og aldir á uppskrúf-uðum væntingum um að meika það í útlöndum. Mestu skiptir að komast inn hjá svokölluðu góðu galleríi að námi loknu. Hrjótandi listasöfnin halda að þau séu að viðhalda menningarsjálfstæði þjóðarinnar með því að hampa heimsfrægum útlendingum, eða kynna íslenska listamenn erlendis (hermikrákur útrás-arinnar), og standa í harðari samkeppni um dálksentímetrana í fjölmiðlum (kærkomið uppfyllingarefni til mótvægis við allar efnahagsfréttirnar). Staðfestingin á því að sýningarnar hafi farið fram og hversu vel söfnin standa sig í stykkinu er vottað af dagblöðunum því fæstir gefa sér tíma til að skoða hvað hinir eru að bardúsa. Allir svo uppteknir. Hamagangurinn er slíkur að fólk veit varla sjálft hvað það var að gera fyrir mánuði síðan, því síður hvers vegna.

munir hagsmunannaSú heimsmynd sem búið er koma fyrir í hausnum á okkur rúmar enga aðra sýn á veröldina. Í eina tíð var jörðin miðpunktur alheimsins og mannskepnan kóróna sköpunarverksins; það var öðruvísi dýflissa. Kot-bóndinn gat alltjent litið upp í stórkostlega hvelfingu dómkirkjunnar, sem var miðpunktur athafnalífsins, og ímyndað sér að hann væri eitthvað, fengið upphafinn fiðring í magann. Núna er jörðin sandkorn í óravíddum alheimsins og mikilvægi okkar í samræmi við það; við erum hvorki eitt né neitt. Athafnaskáldin hafa hins vegar margsannað að andagiftin hefur síst dalað síðan á miðöldum. Bankar og kauphallir lyfta mönnum að vísu ekki beinlínis í guðlegar hæðir nema þú eigir í fyrirtækjunum sem höndlað er með og vaxtakúrfa hluta-

bréfa líti út eins og Mammon með þrusandi standpínu eftir að hafa óverdósað á stinningarlyfjum.

En himnaríki kapítalismans er mjög óstöðugt. Á síðastliðnum fjórum mánuðum hafa 1.400 milljarðar fok-

ið út um gluggann. Niðursveiflan á íslenskum hlutabréfamörkuðum, nauðsynleg kæling á hagkerfinu til

vaxtalækkunar segja sérfræðingarnir, hefur valdið vandræðalegu gengissigi í ástarlífi athafnaskáldanna,

sem hlupu kvartandi og kveinandi í fangið á ríkismömmu eftir skilningi. Hagfræðiprófessor við Háskóla

Íslands lýsti þessu yfirgengilega tapi í nýlegu blaðaviðtali á þann veg, að „fjöldi fólks hafi þurft að sjá á eftir

umtalsverðu fé“. Efnahagsreikningurinn er sem sagt ekki alveg upp á sitt besta. Afstæðishyggja heilaspinn-

aranna nær út yfir allan þjófabálk. Sama orðalag („umtalsvert fé“) er ítrekað notað í fréttum þegar smá-

krimmar ræna sjoppu eða banka og hafa með sér nokkra hundraðþúsundkalla. Lögreglan er ekki lengi að

hafa hendur í hári þeirra og tuska þá til. Kaldir karlar hjá ríkinu.

Kaldranalegt speglagler kauphalla, banka og skrifstofuhalla dissar og útlokar smælingjana. Umhverfið skil-

greinir og sendir okkur skilaboð um hver við séum og sú mynd sem dregin er upp hamrar á því að fæstir

staðir séu þessi virði að umgangast af virðingu, hluttekningu og væntumþykju. Við erum umkringd öm-

urlegum umferðarmannvirkjum, steingeldum verslunarmiðstöðvum og aragrúa nýbygginga sem kastað

hefur verið verið upp með svo mikil hagræðingar- og arðsemissjónarmið í huga að sjónmengunin er kom-

in á banvænt stig. Tilfinning fyrir að einhver staður sé mikilvægur grundvallist á gæðum og karakter sem

helst í hendur við það hvaða augum samfélagið lítur á rými og húsagerðarlist — á því inntaki, hrynjandi og

sjónmáli sem arkitektúrinn notar til að endurspegla sjálfsímynd okkar. Þegar opinbert rými er niðurlægt

rofnar samfélagslímið þannig að útkoman verður merkingarlaust, malbikað einskismannsland sem aðeins

er hægt að nota fyrir bíla og til að hrækja út úr sér tyggjóinu.

Fallegt umhverfi byggir á hefð og lýsir bæði staðnum og sögu hans, sem og þeirri framtíð sem samfélagið

er á leiðinni til, m.ö.o. þeirri von sem heldur því gangandi. Við höfum kosið að hreiðra um okkur á arkitek-

tónískum ruslahaug. Aðalbygging Glitnis minnir t.d. einna helst á andstyggilegt virki í sorglegum jólaum-

búðum og væri klesst á það risastórri mynd af Stalín, Pol Pot eða Mao færu skilaboðin ekki á milli mála: þið

eruð einskisverðir viðskiptavinir, einungis „hags-munir” lánadrottna, bókhaldslegt uppgjör hjá Deloitte eða

KPMG. Lítill sem enginn greinarmunur er á útliti bygginga eftir því hvaða hlutverki þeim er ætlað að þjóna,

svo mannfjandsamlegur er stíllinn. Náttúran er síðan notuð til að reyna að redda óskapnaðinum fyrir horn

með einhvers konar lífrænum plástri í formi limgerðis, manar eða ámátlegs blómabeðs. Borgarlandslagið

ýtir undir áhyggjur, firringu, einangrun, tilgangsleysi og þunglyndi. Og svo furða menn sig á því af hverju

þjóðin er farin að bryðja svona mikið prósak. Landsfræg skemmtanagleði landans ásamt ofneyslu áfengis

og annarra vímuefna stafar ekki af þörf fyrir meira stuð, heldur af hlekkjum hugarfarsins. Öll þjóðin þjáist

af alkohólisma í einni eða annarri mynd. Hún er haldin ólæknandi fíkn.

Vinnualkarnir ættu að hafa rænu á því að hætta að tala um sig sem

neytendur, því litlu fiskarnir í tjörninni eru fæða stórlaxa; brosið

sem blasir hvarvetna við okkur í auglýsingum er hlaðið tönnum til

að geta tuggið okkur betur. „Ósnotur maður hyggur sér alla vera við-

hlæjendur vini“, segir í Hávamálum. Það er náttúrlega alltaf spurning

hver étur hvern (ekki einu sinni maðkarnir eiga síðasta orðið), en eft-

ir skatta og skuldir eru margir lítið annað en matvinnungar hjá herra

Bónus (þegar upp er staðið tekur skatturinn sennilega í kringum 42

prósent af laununum gegnum tekjuskatt, flutningsgjöld, bensíntolla,

virðisaukaskatt, erfðaskatt og fleira). Peningum er dælt í auglýs-

ingaskrum svo hægt sé að breiða yfir ískaldan veruleikann með

sprelligosum á borð við John Cleese, mállausri Línu, treggáfuðum Ox-

ford-nemanda og þaðan af vitsmunafatlaðri kynnum þannig að oft fer fyrir ofan garð og neðan hverju sé

eiginlega verið að pranga inn á okkur. Það er enda í flestum tilvikum algjört aukaatriði, eini tilgangurinn er

að svæfa „neytendur“ til að geta mergsogið þá með skilvirkari hætti.

afTur Til forTíðarAð vera borgari felur í sér að við höfum skyldur hvort gangvart öðru, skyldur sem ríkisbáknið hefur leyst

okkur undan. Vonin og umbreytingin verður að koma frá okkur sjálfum, hverjum og einum, ásamt þeirri

vissu að við getum tekið málin í eigin hendur. Ríkið getur ekki gert það fyrir okkur, það er abstrakt hugtak

fyrir sæg af stofnunum sem næra gullfiska innan um vaxandi torfur píranafiska. Fólk verður að hætta að

trúa því að lausnin felist í því að vinna í lottóinu, að hlutirnir breytist með því að biðja undirgefin til Guðs,

eins og hver og einn skilur hann, eða stinga hausnum dýpra ofan í kviksyndi afstæðishyggjunnar — að

gera greinarmun á óskhyggju og framtakssemi, því ef við tökumst ekki á við staðreyndirnar mun veruleik-

inn endanlega valta yfir okkar mauraþúfu eins og skriðdreki. Sem hann mun hvort eð er gera. Valið stend-

ur milli þess að vera vakandi eða sofandi þegar móðir allra brimalda ríður yfir. Með öðrum orðum, mjög

takmarkað úrval af lausnum í boði.

Verði haldið áfram að byggja af sama kappi næstu hundrað ár verður búið að steinsteypa og malbika mest-

an hluta landsins. Og hvað ætla menn að gera þá? Sá tími mun senn koma að endurskipuleggja verður

allt kerfið frá rótum á staðbundnari forsendum. Einkabílisminn, með tilheyrandi gatnaflækjum og gróð-

ursnauðum eyðimerkum malbiksins, leggst af og ryðg-

aðar blikkbeljurnar munu standa sem minnisvarði

um gömlu góðu dagana. Breytingin sem er framundan

er hvorki mjúk né þægileg. Geigvænlegt umrót, nátt-

úruhamfarir og stríð — á skala sem gerir Fyrri heims-

styrjöldina að fyllerísslagsmálum á Lækjartorgi í sam-

anburði við þær skelfingar sem eiga eftir að dynja yfir

— bíður okkar pollrólegt rétt handan við skammsýni

stjórnmálaaflanna. Án bílsins væru ekki öll þessi um-

ferðarmannvirki, án vegakerfisins ekki öll þessi úthverfi,

án úthverfanna ekki svona margar búðir og mýgrútur af þjónustugreinum sem allar sérfræðingastéttirnar

hafa skapað til að koma sér fyrir á jötunni. Allt „velferðarskipulagið“ á eftir að hrynja eins og spilaborg.

Enginn áhugi verður fyrir skoðanakönnunum, námskeiðum í tímastjórnun, markmiðssetningu, árangurs-

mælingum og öðru prófessjónal prumpi. Ekkert ráðrúm til að veita áfallahjálp þar sem sálfræðingarnir

verða of uppteknir við að sleikja eigin sár. Allir eiga um sárt að binda, þannig hefur tilveran ævinlega ver-

ið. Í staðinn fyrir billjón lítil vandamál, sem sérfræðingarnir hafa unnið hörðum höndum við að búa til og

„leysa“, verður bara eitt stórt eftir, það að lifa af. Stórborgir og úthverfi þeirra munu líða undir lok í núver-

andi mynd og þeir sem eftir lifa munu á ný dreifast meira um landið þar sem forneskjulegir búskapahættir

ryðja sér aftur til rúms. Sjálfbærni verður ekki lengur tískuyrði heldur spurning um að tóra.

Allar þróaðri dýrategundir hafa fyrr eða síðar dáið út fram til þessa og í okkar tilviki er það sennilega

heilabúið sem á sökina. Eða réttara sagt vírusinn í forritinu. Augun urðu ekki til svo listamenn gætu orðið

framúrstefnumálarar, heldur til að reikna af innsæi út fjarlægðir, teygja sig eftir ávöxtum í trjánum, miða

út bráðina. Heilinn er stjórnstöðin

sem samræmdi huga og hönd og

fann lausnir á aðsteðjandi hættu úr

umhverfinu. Tilkoma landbúnaðar-

samfélaga (feðraveldsins ógurlega)

framkallaði stéttir trúarleiðtoga og

sérfræðinga á þeirra vegum sem

gátu eytt tíma sínum í að hugsa

allan liðlangan daginn þar sem

aðrir sáu um að strita fyrir fæðinu.

Hugmyndafræði varð til og smám saman meiri tækni sem gerði ennþá fleiri stéttum fært að sinna ein-

hverju öðru. Ógnin frá náttúrunni varð minni, en að sama skapi óx hættan frá samborgurunum og öðrum

samfélögum. Hugsunin beindist æ meira inn á við, varð sjálfhverf, afturbeygð og abstrakt: „Ég veit að hún

veit að þú veist að hann veit ekki að vitum báðir að hún er að brugga mér launráð, þótt ekki sé hægt að

vita það með vissu.“ Helsta bráðin varð að lokum við sjálf. Í samfélögum sem notuðu þræla og við upphafi

iðnbyltingarinnar fór ekki milli mála hverjir voru í hlutverki veiðimanna og fórnardýra. Verkefni kapítal-

ismans hefur verið að fela það fyrir bráðinni með sífellt flóknari aðferðum og auglýsingaherferðum að hún

sé bráð, að éta hana helst hrausta og hlæjandi á sem lengstum tíma án þess að hún hafi hugmynd um það.

Döpur bráð smakkast reyndar líka ágætlega þótt hún gefi minna af sér og sé mun neyslugrannari.

Eins og staðan er núna áttu þig ekki sjálfur frekar en fjölskyldan á sig sjálf.

Hún er sálfræðilegt fyrirbæri sem varð til út af eignarhaldinu. Við tölum um

eiginmenn og eiginkonur. Valdamikið fólk í gamla daga náði að sölsa undir sig

miklu meira af eignum en aðrir og það vildi að þær yrðu gefnar börnum sínum.

Fram að því snerist málið ekki um fjölskylduna sem slíka, heldur samfélagið,

og karlmaðurinn drottnaði ekki yfir konunni, en síðar varð hún hluti af eign-

arhaldi hans. Kirkjan veit að þegar fjölskyldan hverfur, þá hverfur kirkjan.

Mestu verðmætin felast í þér sjálfum. Í árdaga borguðu menn aldrei fyrir lækn-

ingar. Það gerum við núna svo um munar, sem er mjög varasamt vegna þess að

við gerum læknana háða veikindum okkar og sjúkdómsvæðum þannig sam-

félagið. Veikindi eru orðin að hagsmunum og því fleiri sem verða veikir þeim

mun meira græða lyfjaframleiðendur. Völd eru mesta eiturlyf sem fólk getur

ánetjast og ætti aðeins að veita í mjög litlum skömmtum.

Meðalárslaun í heiminum eru talin vera um 8.000 dollarar (650.000 krónur; gengið rokkar svo mikið að það

gæti orðið 800.000 krónur eftir mánuð). Hagfræðiprófessorinn Angus Maddison telur að frá upphafi okkar

tímatals fram á 20. öld hafi meðalárslaunin aðeins verið í kringum 550 dollarar, innan við tveir dollarar á

dag. Og það sem meira er, laun fólks voru ótrúlega jöfn; næstum allir voru bláfátækir. Á 1800 ára tímabili

var hagvöxtur undir 0.02 prósentustigum, sama hvar borið var niður í heiminum (hún hefur verið 2% á

ári undanfarna fjóra áratugi). Í upphafi síðustu aldar tóku leiðir hratt að skilja. Um miðbik 19. aldar voru

meðallaun í Bandaríkjunum þrefalt hærri en í Afríku og á tíunda áratug 20. aldar hafði sá mismunur yfir

tuttugufaldast. Skortur á lýðræði (og þar af leiðandi mútur og spilling) er oft notaður til að útskýra þennan

mun, því góð viðskipti byggjast jú á gegnsæi og trausti. Það sýnir vísitala landsframleiðslu (GDP) svart á

hvítu. Samkvæmt því eru Íslendingar óvanalega sanngjarnir og heiðarlegir, þeir hafa ekkert að fela og eiga

fyllilega skilið að vera ein ríkasta þjóð í heimi. Merkilegt að þurfa skuli svona mikla búrókrasíu og talna-

romsur til að undirstrika traustið, alla þessa öryggisráðgjafa, endurskoðendur, lögfræðinga og blaðafulltrúa,

sem hanga eins og leðurblökur í krónublöðum kapítalismans, því hærra uppi í trjágreinunum þeim mun

slyngari í að „sanna“ að enginn maðkur sé í mysunni. Ormurinn er svo stór að það sést ekkert nema gljáfægt

yfirborðið — við stöndum á honum. Hvers vegna hamast bankarnir við að sanna hvað þeir séu traustir? Jú,

menn tuða út í eitt um mikilvægi traustsins vegna þess að enginn treystir öðrum — ekki fyrir fimm aura.

Menning er mælikvarðinn á hvað telst til ásættanlegrar hegðunar. Við stjórnumst öll af tilfinningum, ekki

hvað síst ótta, skömm og sektarkennd, og menningin hjálpar til við að móta hugmyndir okkar um sann-

girni og réttlæti, sem verða til undir miklum samfélagslegum þrýstingi. Það hefur síðan áhrif á val okkar

og væntingar, löngun fólks til að sanna sig og hljóta viðurkenningu. Traustinu er viðhaldið með ógninni

um refsingu, sem stöðugt vofir yfir höfði. Hin frjálsa „rannsóknarblaðamennska“ heldur ríkisstjórnum á

mottunni með því að fá menn til að trúa að hún sé rækilega vöktuð og geti fallið finnist hún sek um van-

hæfni eða spillingu. Úr verður feluleikur, gagnvirkt net trúarskoðana milli þessara samofnu valdakrafta

um skyldur, ábyrgð, ásetning og getu hvors annars. Þannig kemst á „jafnvægi“ þess samfélags sem leggur

ofuráherslu á að allir séu jafnir (a.m.k. fyrir lögum). Allir eru slóttugir, allir eru svindlarar, allir eru glæpa-

menn á sína vísu. Allir eru öfundsjúkir, allir eru metnaðarfullir. Allir eru á sama báti og skilja tungumál

hvers annars. Og enginn veldur usla vegna sannleikans.

Ábyrgðarlausir fjölmiðlarnir halda uppi sýndarréttlætinu með því

að láta menn sæta ábyrgð. Til að sýna það í verki er fólk reglulega

dregið fyrir dómstóla götunnar og í beinni útsendingu svipt ærunni

á tæknilegan hátt með einhvers konar stafrænni hengingu. Æstur

múgurinn heimtar ígildi blóðsúthellingar í miskabætur fyrir allt

óréttlætið. Hálfgert slembiúrtak verður að duga fiskist illa á soramið-

um mannhafsins. Lítilmagninn liggur best við höggi. Héraðsdómur

eða Hæstiréttur sér um útförina, sem fer vanalega fram í kyrrþey,

blóm og kransar afþakkaðir (gamlir skandalar virka ekki fyrir fjöl-

miðla; þeir þurfa helst eitthvað nýtt og bitastætt til að hneykslast á

á hverjum degi). Kapítalisminn þrífst ekki síður á samkeppninni um

að vera bestur í einhverju, sætur, klár og kúl. Þeir sem skara fram úr

vegna „yfirburðahæfileika“ og er hampað í fjölmiðlum geta átt von á

því að vera skotnir niður eftir sínar 15 mínútur í kastljósinu. Það verður að ryðja aftökupallana svo næsta

holl komist að. Kvenfólkið, sem kvartar sáran undan klámiðnaðinum, keppist í hrönnum um að dilla sér

á barmi upperðarfullnægingar framan í myndavélarnar og reka afturendann á sínu hlutgerða bossa upp í

nefið á hinni karllægu störu. Í auglýsingum getur stundum tekið smá tíma að átta sig á hvort verið er að

selja vörur eða kynlífsþjónustu, símtól eða símavændi. Ljósvakamiðlarnir leiða kjaftastéttirnar til orrustu

við hringborðið þar sem menn eru látnir munnhöggvast milli þess sem þeir skola kverkarnar og finna

mótsvar til að koma gáfulegu höggi á andstæðinginn. Og yfir öllu saman svífur hinn heilagi sannleikur,

sem er alltaf sagna bestur.

Sannleikurinn er sá að náttúran hefur marg-

oft beitt róttækum niðurskurðaraðgerðum

og fjöldauppsögnum (þ.e. hagræðingu) þegar

dýrastofnar hafa farið úr böndum líkt og

engisprettufaraldur. Mannkynið komst í feitt

þegar það fann upp aðferð til að nýta sér

margra milljón ára sólarorkuforða í jörðu og

eyddi honum upp á svipstundu eins og það

ætti lífið að leysa. Salibuna úr miðbænum

í Breiðholt spænir ef til vill upp kjarri frá

tertíertímabilinu, sem tók áratug að vaxa, og

andskotinn má vita hvað express verslunar-

ferð til London kallar fram marga drauga

úr plönturíkinu. Minna hefur þurft til að

granda heilu þjóðflokkunum. Fornar siðmenningarnar hafa þurrkast út þegar árfarvegur breytti um stefnu,

eða vegna þess að samfélagið ástundaði trúarbrögð sem kippti að lokum undan því tilvistargrundvellinum.

Íbúar hinna afskekktu Páskaeyja felldu allt timbur á skerinu til að reisa stóru steinhausana af forfeðrum

sínum og rústuðu í leiðinni lífríkinu. Undir lokin lögðu þeir fyrir sig mannát þar til eyjan lagðist í auðn.

Sú gríðarlega mannfjölgun sem átt hefur sér stað í heiminum má að mestu leyti rekja til olíunnar. Þegar

hún klárast munu hundruð milljóna, ef ekki milljarðar, farast úr hungri. Annar eins fjöldi mun farast í

blóðugum átökum um það sem eftir er af olíunni. Örvæntingin við að komast yfir mat eða bjarga eignum

sínum verður til þess að engin grið verða gefin. Viðskipti eru talin geta leyst allan vanda með því draga

úr ágreiningi á grundvelli trúarbragða eða pólitískra skoðana. En trúuð manneskja er einfaldlega trúuð;

hún er hvorki hindúi, múslimi, kristin né búddisti — hvorki kommúnisti né kapítalisti. Trúarbrögð eru

felubúningur til að blandast inn í fjöldann, verja sína hagsmuni og réttlæta aðgerðir í nafni fjöldans. Hin

siðmenntaða gríma mun falla um leið og í harðbakkann slær. Til hvaða ráðs munu Bandaríkjamenn grípa

þegar lífsstíl þeirra verður verulega ógnað? Og hvernig mun Rússar og Kínverjar, Arabarnir og Evrópuþjóð-

irnar bregðast við? Sjö lönd, þar á meðal Ísrael og Pakistan, búa samtals yfir 30 þúsund kjarnorkuvopnum

sem eru margfalt öflugri en þau sem notuð voru á Hiroshima og Nagasaki. Það eru ekki til nægilega mörg

skotmörk í heiminum fyrir allar þessar sprengjur. Þriðja heimsstyrjöldin verður sú fyrsta sem bera mun

nafn með réttu. Eitt er víst, að það mun ekki fara mikið fyrir vandræðagangi borgarstjórnarinnar, staðsetn-

ingu Reykjavíkurflugvallar og miðlægum gatnamótum í fréttatímum þegar til kastanna kemur. Góðu frétt-

irnar eru að kvótavandamálið á eftir að leysast af sjálfu sér. Slæmu fréttirnar eru best sagðar í skáldlegri

túlkun völvunnar: „Bræður munu berjast og að bönum verðast, munu systrungar sifjum spilla; hart er í

heimi, hórdómur mikill, skeggöld, skálmöld, skildir eru klofnir, vindöld, vargöld, áður veröld steypist, mun

engi maður öðrum þyrma.“

Ósennilegt er að Miðgarðsormur skríði á land, sá freki renni, dreki fljúgi, himinn klofni og jörð rísi aftur

iðjagræn úr ægi eftir hamfarirnar. Og þó er aldrei að vita. Mergjaður skáldskapur getur gert næstum allt

trúverðugt, ekkert síður en sá vísindasögutryllir sem við lifum í (lúxusblokkir á Mars eru þó ekki í píp-

unum). Enska orðið „apocalypse“ (ragnarök) er komi úr grísku og þýðir að afhjúpa, að fletta hulunni af

þeim leyndardómum himnaríkis sem verða kunngjörðir við endalok tímans. Í vonum trúaðra eru það ekki

hamfarir heldur frelsun. Raunverulegt frelsi, laust undan kúgun fulltrúalýðræðisins. Hvorki gyðingatrú

né austurlensk trúarbrögð boða heimsendi, aðeins kristnin sem er marksækin. Eineggja tvíburarnir KK

(kommúnismi og kapítalismi) eru brenndir sama marki. Þríeykið KKK (kristni/kommúnismi/kapítalismi:

666?). Endalokin gerast ekki einn, tveir og þrír; eins og í öllum vinsælum bíómyndum er dramatískur að-

dragandi. Nú fer hver að vera síðastur að byrgja sig upp af nammi í hléinu og spenna sætisólar; THX sánd-

kerfið er tekið að nötra. Skrímslið heimtar að opinbera nekt sína, mátt og dýrð án nokkurra málamiðlana.

Þeir sem tolla út sýninguna fá kannski meira næði á eftir til að velta fyrir sér hvað í djöflinum raunverulegt

frelsi þýðir.

er á meðan er„Akureyri sökkar svo big time!“ Einn lognkyrran ágústmorgun árið 2002 blasti þessi ástríðufulla yfirlýsing

skyndilega við friðelskandi bæjarbúum, þruma úr heiðskíru lofti. Ónefndur graffari, greinilega málamaður

og hugsanlega verðugur arftaki Matthíasar Jochumssonar í sínu fúlasta skapi, hafði párað þennan frasa á

húsvegg í Listagilinu í skjóli nætur: Landsbyggðin á undir högg að sækja, um 70 prósent þjóðarinnar yfir

fimmtugu býr nú annars staðar en í gömlu heimasveitinni og ungt hæfileikafólk með snefil af metnaði flýr

á vit tækifæranna fyrir sunnan. Eftir sitja gamlingjarnir, láglaunastéttir með litla menntun, farandverka-

menn og einstaka forystusauðir og forframaðir furðufuglar sem gefist hafa upp á kapphlaupi borgarlífsins

— en vilja samt láta til sín taka.

Sveitin er lögheimili hins alíslenska heimóttarskapar og nístandi minnimáttarkenndar sem plagað hefur

þjóðina fram eftir öldum. Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir til að blása nýju lífi í landsbyggðina virðist allt koma

fyrir ekki. Eftir standa draugabæir þegar vofa kvótabrasksins hefur gengið yfir þá ljósum logum. Byggða-

áætlanir til eflingar atvinnulífsins í formi loðdýraræktar eða fiskeldisstöðva fara aftur og aftur út um þúfur.

Það eina sem virðist duga er jarðgangagerð, virkjanaframkvæmdir og álver (súrálið kemur m.a. frá Ástr-

alíu), ásamt feitum sporslum og bitlingum. Ætli olíuhreinsunarstöð á Vestfjörðum sé ekki bara málið?

Náttúruverndarsinnar hamast gegn virkjanaframkvæmdum og álverum og þjóta upp á heiðar í reykspú-

andi álbílum til að láta skoðun sína í ljós. Ekkert bogið við það, allt lagi að framleiða ál annars staðar, bara

ekki í bakgarðinum hjá okkur. Lausnin á atvinnuvanda lands-

byggðarinnar er auðveldlega hægt að leysa að þeirra mati, með

t.d. hvalaskoðun og fleiri draugasöfnum til að laða að túrista,

sem ferðast með ósoneyðandi álfuglum. Ekkert bogið við það.

Þetta fólk er álíka víðsýnt og hin upplýsta millistétt í Bandaríkj-

unum sem er á móti hernaðarbröltinu í Mið-Austurlöndum.

„Stríð er ekki lausnin“ flaggar það á borðum utan á húsum sín-

um og sér ekkert athugavert við það að vera með bensínháka í

heimreiðinni. Afkomendur hippanna eru ósparir á að gagnrýna

þann lífsstíl sem þeir eru virkir þátttakendur í. Hippunum þótti

líka sjálfsagt og eðlilegt að eiga steríógræjur, rafmagnsgítara og

mótorhjól til að geta krúsað eins og fuglinn frjáls um sveitirnar og hámað í sig korn og aðrar matvörur sem

á byggjast á olíufrekum iðnaði. Já, það er margt skrítið í kýrhausnum.

Til lengri tíma litið leiðir það til neikvæðrar ávöxtunar að fórna íslenska forðabúrinu fyrir ódýrari innfluttar

landbúnaðarafurðir, að spara evruna og skjóta mjólkurkúna. En hvers vegna ættum við að hafa áhyggjur af

því núna þótt okkar nánasta framtíð sé kolbikarsvört. Eina skynsamlega ástæðan fyrir því væri sú, að enn

er nóg eftir af olíu til að greina orkuþörfina og dæla út um hana skýrslum. Eða hvað gerir fólk með ban-

vænt krabbamein þegar það fær staðfestingu því og hættir að vera í afneitun? Það reynir að sjálfsögðu að

kreista hvern einast dropa úr restinni! Er á meðan er. Þegar allt kemur til alls er það nokkur huggun harmi

gegn að hamfarirnar verða ekki jafn ópersónulegar og innheimtukröfur frá Intrum Justitia eða gjaldþrots-

yfirlýsing í Lögbirtingarblaðinu. Ragnarök eru einstaklega persónuleg lífsreynsla. Spennandi!