DiN EGiTiM i ARAŞTIRMALARI DERGiSi Yıl: 2009, Sayı: 20.

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI

Dr. Yahya TURAN

Ahstract

This study cxamining per5onaliıy and religiosity is carried out to deterınine the relationship between religiosity and personality. "'Religiosity Scale" and "'Big Five Personality Scale" were perfonned to study group consisted of teachers (727) lroııı Istanbul. Frequency and rcgression analysis are used. The tlndings indicaıe that cxtroversion, conscientiousncss. openness to experience. agreeableness are dominant among teachers and neuroticism is weak. Meanwhile according to tlndings, there's rclation and inter.ıclion between religiosiıy and personality. General religiosity f:ıcıor have a considenıble positive eftecı on conscientiousness, and negative effect on agreeablencss.

Özet

Kişilik ve dindarlık olgularını konu edinen bu çalışmada, bireylerin dindarlık düzeyleri ilc kişilikleri ar.ısıııdaki ilişki ve etkileşim incelenmiştir. Öğretmenlerden oluşan anıştınna grubuna (727 kişi), "'Big Fivc Kişilik Ölçeği" ve "'Dindarlık Ölçeği" uygulanmıştır. Bulguların değerlendirilmesinde, frekans dağılıını ve regresyon analizinden yararlanılmıştır. Bulgulara göre, kişilik eğilimleri bakıııııııdan önıeklemin dışadönüklük, öz-disiplin. deneyiıııe açıklık ve uyumluluk özelliklerinin öne çıktığı. nörotik eğilimlerin ise düşük olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca dindarlık ile kişiliğin ilişki ve etkileşim içinde olduğu sonucumı ulaşılmıştır. Dindarlık, kişiliğin öz-disipliıı özelliği ile poziıit: uyumluluk özelliği ile negatif ilişki ve etkileşim içerisindedir.

ı. GİRİŞ

İnsamn en ayırt edici özelliği bireyse!liğidir. Onun gibisi dünyaya gelmemiştir ve bir daha asla gelmeyecektir1 ifadesiyle Allpoıi, kişiliği en güzel şekilde tanımlamıştır. İnsanların her ne kadar benzer olaylar karşısında benzer tepkiler verdikleri gözlemlense de, davranışiann ayrıntılarına dikkat

Oordon Allporı, Personality a Psychological lnterpretation, London: Constable & Company Ltd., ı 956, s. 3

280 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

edildiğinde aslında, insanlar arasında farklar olduğu anlaşılır. İşte bu bireysel farklar, kişilik psikolojisinin konusunu oluştunnaktadır. 2 Kişilik genel anlamda, bireyin tüm davranış ve niteliklerini kapsayan bir kavramdır.3

"Bireyin karakteristik davranış, düşünce, motivasyon ve duygularının ayırt edici ve nispeten kararlı yapısına kişilik denir."4 Bu yönüyle birçok niteliği içinde barındıran kişiliğin anlaşılması hiç de kolay olmamıştır.

Psikologların insam anlama çabaları, birçok kişilik ekolünün doğmasına yol açmıştır. Her bir ekol, kişiliğin önemli bir boyutunu aıtaya koymasına rağmen, kişiliği tam manasıyla açıklayan bir teori ortaya çıkmaıruştır. Çeşitli ekallerin kişiliğe yaklaşımları incelendiğinde kişiliğin birçok faktöıün etkisi altında geliştiği söylenebilir.

Kişilik alanında yapılan araştırmalar, kişiliği tek bir temele dayandıımanın doğru olmadığı sonucuna varmıştır. Kişilik, kalıtsal olan özellikleri bünyesinde barındırdığı gibi öğrem11e sonucu kazanılan nitelikleri de kapsamaktadır. Özellikle Freud, kişiliğin tamamen kalıtsal unsurlara dayandığını vurgularken, Sullivan, çevresel etkenlerİn önemını

vurgulaınıştır. 5 Allpoıt ise, bireyin kişiliğinin geçmişte yaşadığı tecrübelerin bir özeti olmadığını, kişiliğin sürekli bir oluş içerisinde gelişei1 psikolojik süreçlerden meydana geldiği tezini ileri sürmüştür. 6 Dolayıs~yla kişiliğin hem doğuştan getirilen hem de sonradan kazanılan özelliklerden oluşan bir olgu olduğunu söylemek mümkündür. Yani, bireyin doğuştap getirdiği

özellikler, içinde bulunduğu çevrenin değerleriyle etkileşime girerek kişiliği oluşturur.

Çevre faktörünün en önemli etmeni ise kültürdür. Birey, bir kültür içerisinde doğar, yetişir ve o kültürün taşıyıcısı olur. Nesilden nesile aktarılan kültür, topluma oıtak düşünüş, algılayış ve davranış kazandırır. Bir kültür içerisinde yetişen birey o kültürün tüm unsurlaıına sahip olur.

Kültürün unsurları maddi ve ınanevi olmak üzere ikiye ayrılır. Maddi unsurlar, mimari, edebiyat, ekonomi, giyim ve kuşam, vb. den oluşurken; manevi unsurlar, dil, din, sanat, ahlak, örf ve adetler gibi öğelerden teşekkül eder. Bu unsurlar içerisinde din, toplum ·hayatını etkilemek bakımından önemli bir yere sahiptir. Allpoıt'a göre dini sistemler, kültürün diğer

, . -M. Reuclılin, Psikoloji Tarihi, Selman Evrim (çev.), Istanbul: Anı! Yayınevi, l 964, s.43 3

Ali Ulvi Melııııedoğlu, Kişilik ve Din, İstanbul: DEM Yayınları, 2004, s.42 4

Philip Banyard and Nicky Hayes, Psychology: Theory and Aplication, London: Chapmar and Hall, 1994, s.58

5 Yahya Turan, "Kişilik Özellikleri ve Dinsel Yönelimler Üzerine Bir Araştırma", (Doktora Tezi,

MÜ SBE, 1009), s. 13 6

Gordon W. Allport, Birey ve Dini, B ila! Sambur (çev.), Ankara: El is Yayınları, 2004, s. ll

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 281

unsurlarından bağımsız değillerdir. Din, kültürün diğer unsurlarına sıkı

sıkıya entegre olımıştur. 7

İnsanların tutum ve davranışlarını, feıi ve toplum hayatını etkileyen ve belirleyen temel kurumlardan biri olarak din/ kişiliğin oluşumu ve gelişimi üzerinde önemli bir faktördür. Fert ve toplum hayatının en derin noktalarına işleyen din o.lgusu, özellikle çocuk yetiştirme yöntemleri ve sosyalleşme yolüyla kişiliğe tesir eder. Kültürle etkileşim içine girerek, bireyin duygu, düşünce ve davranışlarını etkiler.

. Kişiliğin din ile ilişkisi ele alındığında iki temel tartışma alanıyla

karşılaşmak mümkündür. Bunlardan birincisi, "kişiliğin kalıtsal olduğu veya somadan kazanıldığı" üzerine bina edilir. İkincisi ise, "kişiliğin değişmezliği veya bireyin gelişimi boyunca kişiliğin de geliştiği ve değiştiği" üzerinedir.

Din, insanlık tarihinin başlangıcından itibaren var olan ve insan lu\yatının her safhasını etkileyen önemli bir kültür öğesidir. Din insanın, bütün ilgi ve deneyimlerine yayılmanın yanında temel tutumlarını,

ilişkilerini, güdülerini; değerlerinin standmilarını ve amaçlarını belirler ve hayatının tüm safhalarını yönetir.9 Bunu yaparken de Yüce bir varlığa ve güce dayanır. Yüce bir Tanrı inancını kabul eden bireyin bu inancı, onun psişik sistemi içinde kendini gösterir. inanan insanın duygu, düşünce, mantık, idrak, kişilik ve davranış temeline yerleşen din, kültürel, toplumsal ve kişiliksel bir yapıya dönüşür. 10 Allah 'la bağlantı içinde yaşayan kişinin, yani dindar insanın, dünyası bir değerler dünyasıdır. 11 Allah'a iman ve Allah' la kurulan deruni ve şahsi ilişkiler, "dini kişiliği" oluşturur. Dini kişilik, imanın kişiliğe mal edilınesi ve kişiliği, kendi rengine boyayarak bütün davranışlara yansıması ile tezahür eder. 12

Bütün kişiliği kapsayıcı özelliğe sahip olan iman, olgunluk seviyesine ulaştığı ve tam bir tutum halini aldığında, kişiliği meydana getiren her şeyi kuşatan ruhi bir yapıya dönüşür. Belki de yeryüzünde hiçbir şey, din kadar insan benliğini sarıp sarmalama kapasitesine sahip değildir. Din.duygular, arzular, inançlar, dünya ve toplumla ilişki ve davranışlar içinde kendini

Allport, Birey ve Dini, s. 44

Veysel Uysal, Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, İstanbul: İFAV, 1996, s. 10

Helen Leland Witmer and Ruth Kotinsky (ads.), "Personality in the Making", The Report of the Midceııtury White House Confereııce on Children and Youth, New York; Harper and Brothers, 1952, p. 211, Aktaran: E la ine Holcomb, "Religion as an Agent in the Development of Character and Personality", Religious Education, 52 (I 957:Jan./Dec.) p.2 I 2

10 İbrahim Gürses, Kölelik ve Özgürlük Arasında Din, Bursa: Arasta Yayınları, 2001, s. 80 11

Hayati Hökelekli, "Dini Kişiliğin Kuruluşunda İradenin Rolü", Diyanet Dergisi, XIX, sy. 2, Ankara, 1985, s. 2 I

12 Hökelekli, Dini Kişiliğin Kuruluşunda İradenin Rolii, s. 23

282 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

gösteren bütün psikolojik hayatı üzerine alır ve her bakımdan kişiliğe nüfuz eder. 13 Fromm, din ve Tanrı inancının bireye kimlik duygusu kazandırdığı görüşündedir. Birey, kendisini inandığı dinle tanımiayarak doğasında var olan kimlik ihtiyacını tatmine yönelir. 14

Kişinin dini tutum ve davranışlarındaki tutarlılığın, onun şahsiyet

özelliklerini ve benlik değerlerini etkilemesi gerekir. Tabii olarak, insanın kişilik özelliklerinin de dini tutum ve davranışlarını şekillendirmesi beklenir. Çünkü bireyin dindarlığı, onun şahsiyet yapısının elverdiği ölçü ve sınırlılıklar içinde gelişir. 15 İnsanların duygusal durumlarına ve kendilerine hakim olan moda bağlı olarak duygularını ifade etme biçimleri veya onları sınırlama eğilimleri yani karakteri, inanç ve ibadet tercihlerini belirler. 16 Din ise Bellah'a göre, bireye ve gruba kimlik duygusu, benlik ve bir çevre tanımlaması sunmaktadır. 17 Dolayısıyla, kişilik yapısı ile dini tercihler, dini yönelimler ve bireysel dindarlık algısı arasında sıkı bir ilişki ve etkileşimin olduğu söylenebilir.

Kişilik ve din arasındaki ilişkileri incelerken, üzerinde önemle durulması gereken meselelerden biri de kişiliğin gelişim dönemidir. Freud, kişiliğin oluşumunu 0-5 yaş arası erken çocukluk dönemine· hapsederken, Erikson kişiliğin, bireyin doğumundan ölümüne kadar deva!Tilı gelişim ve değişim içerisinde olduğu tezini ileıi sünnüştür. Kişilik üzerine yapılan son araştımıaların genellikle kişiliğin bireysel tecrübe, büyüme v~: gelişme ile değiştiği ve geliştiği tezini doğrular mahiyettedir. Yapılan ampirik araştırmalarda da, kişiliğin ya'şa bağlı olarak değiştiğine dair bulgulara ulaşılmıştır. Ömeğin McCrae ve Costa, 18 ila 30 yaşlar arasında kişiliğin bazı boyutlarının değiştiğini gözlemlemişlerdir. 1 M

Dini gelişim de insanın yaşamı boyunca sürmektedir. Din, belli yaş dönemlerinde farklıklar gösteımekte be farklı bir önem kazanmaktadır. Allport, çocukluk dönemi dini ile yetişkin dini arasında çok az ortak yönlerin bulunduğunu ifade etmektedir. 19 İnanç gelişimi ile ilgili deneyimlerin, çocukların yaşamının çok erken dönemlerinde başladığı konusunda fazlaca

13 Hayali Hökelekli, Din Psikolojisi. Ankara: TDV Yayınları, I993, s. I87

14 M. Doğan Karacoşkun, Ateist Bir Mistik Eric h Fromm. Samsun: Etüt Yayınları, 2006, s. 9 I-92

15 Uysal, Din Psikolojisi Açısından Dini Twımı Davramş ve Şalıs~wt Özellikleri, s. 85

11' Allport, Birey ve Dini, s. 32

17

IM

Robert N. Bellah, Beyond Belief: Essays on Religion ina Post-Traditional World, Berkeley: University of California, I 991, s. ll McCrae, R. R., vd., "Nature Over Nurture: Temperaıııent, Personality, And Life Span Development", Journal of Personality and Social Psyclıology, (2000), 78, 173-186, Aktaran: Srivastava, s. 1042

19 All port, Birey w Dini, s. 47

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 283

kuşluı olmamasmm yanmda, dini gelişimde genel "evreler" ın var olabileceği düşünülmektedir.10

' Bilişsel gelişimi belli dönemler içerisinde inceleyen Piaget, dini algı ve düşüncenin gelişimine dair herhangi bir eser ortaya koymasa da onun bu alandaki çalışmaları dini gelişimin incelenmesine büyük katkı sağlamıştır.11

Piaget, bilişsel gelişimi dört evrede incelemiştir. Bunlar; Duyusal Hareket Evresi (Doğumdan yaklaşık 2 yaşına kadar olan dönem), İşlem Öncesi Evre (Oı1alama 2-7 yaş arası), Somut İşlem Evresi (Ortalama 7-12 yaş arası) ve Soyut İşlem Evresi (12 yaş ve üzeri)dir.

Piaget'e göre çocuk, soyut işlem evresine ulaştığında ancak soyut düşünmeyi başarabilir. Bu döneme ulaşan çocuk, soyut bir niteliğe sahip olan dini ve din kavramlarını da tam olarak anlayabilme, kavrayabilme ve yorumlama kabiliyetine ulaşır.22 Bu bağlamda, çocuklarm evvelce aı'ıtropomorfık tamı anlayışına sahip olup23

, bu tamı anlayışının daha sonra Yüce olan ve her şeye kadir olan bir tanrı anlayışına dönüşümü, dini duygu ve düşüncenin, bireyin gelişimine bağlı olarak geliştiği tezini doğrular

mahiyettedir.

Çocuklarda dini gelişim, · 3-4 yaşiara kadar dayandırılır. Bu yaşlarda çocuk din ile ilgili soıular sormaya başlar. Yetişkinlerin verdiği cevapları olduğu gibi kabul eder. Yaşın ilerlemesiyle beraber çocuk, duygusal olarak ve tenkitsiz kabul ettiği inançları aklileştirmeye yönelir. 6-7 yaşlarındaki çocuk, her şeyin kaynağını öğrenmeye ve bu zamana kadar sorgulamadan elde ettiği bilgileri aklın kontrolünden geçirmeye başlar. ı 0-12 yaşlarında bu daha belirgin halde ilerler. ı 1-12 yaşlarından itibaren "soyut düşünmenin" gelişmeye başlamasıyla, duyular üstü bir alanda, gerçeklikten ayrılmış,

işaretler üzerinde işlem yapabilme kabiliyetine ulaşır. ı2-ı4 yaş "dini uyanış" ve "dini gelişim" dönemi olarak bilinir.24

Ergenlik ·dönemi, birey hayatında kişiliğin otuıınası ve gelişınesi

açısından önemli dönemlerdendir. Bu dönem dini inancın benimsenmesi ve kişiliğe mal edilmesi bakımından ayrıca bir öneme sahiptir. Ergenlik dönemde, ruhi ve fiziki gelişmelere paralel olarak dini gelişimde de bir canlaruna olur. Zihni gelişimle beraber ruhi yapıda meydana gelen duygusal çalkantılar, dini şuuru doğurur.25 Dini gelişimin, zihni gelişim ve

20 Ralph W. Hood, vd., "Dini Gelişim Kuramları", M.Doğan Karacoşkun (Çev.), Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. IV (2004), Sy: 4, s. 207

21 Hood, s. 207-209 22 Hökelekli,-Dini Kişiliğin Kuruluşunda İradenin Ro/ii, s.26 13 Hood, s. 206 24 Hökelekli, Dini.J{işiliğin Kuruluşunda lraılenin.Rolii, s. 25-26 25 M~ Naci Kula, Kimlik ve Din, İstanbul: Ayışığı Kitftpları, 2001, s. 50-51

284 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

olgunlaşmaya paralel olarak oluşması, dini gelişimde belli dönemlerin olduğu fikrini desteklemektedir.

Ergenlik döneminde geleneksel dini inançlar sorgulanmakta, akli temeller yanında duygusal tatmin noktaları aı·anmaktadır. Birey, ya içinde yaşadığı toplumun sunduğu dini değerleıi asluya almakta ve reddetmekte ya da toplumun sunduğu farklı, yeni veya daha tatmin edici dini kimliği

benimsemektedir.26

inancın yanında ibadetlerin de kişiliğin oluşum ve gelişimi üzerine etkileri vardır. Bireyin ibadetlere yönelik tutumları ile diğer davranışları arasında bağıntı mevcuttur. Çünkü kişilik bir bütündür. Yapılan bir araştım1ada, oruç ibadetini yerine getiren bireylerin şahsiyet özellikleri balaınından ince ruhlu, kendine güven duygusu olan, güçlü üst benlik ve sorumluluk duygusu gelişmiş bir kişi olarak algılandıklan tespit edilmiştir.27

İnanç ve kanaatler bireyin davranışlanmn iç dünyasındaki kökleridir. 2x

Sonuç olarak kişilik, insanın doğuştan getirdiği özelliklerle yaşantısı boyunca kazandığı özellikleri bir araya getiren bir çatı görevi göıiir. Ka lı ts al olarak elde edilen özellikler aile, okul gibi sosyal oıtamlarda gelişerek

süreklilik kazanır. Bazı kalıtsal özellikler destelelenerek gelişirken, bazıları toplum tarafından desteklenmedİğİnden körelir. Bireyin sosyalleşme

sürecinde gelişen luşiliği, toplumun dini ile de karşılıklı etidieşim içerisine girer. Bir taraftan, dini inancın öngördüğü özellikler kişiliğin şlkillenmesine etki ederken, bazı kişilik özellikJeri de; dinin algılanması, yorumlanması, inancın luşiselleştirilmesi ve şeklinin belirlenmesinde etkili olur. Yani kişilik, dindarlıkla ilgili tercihleri etkilerken, diğer taraftan toplumun dini tasavvuıu, kişilik özelliklerinin çerçevesinin oluşmasına katkı sağlar.

2. Konu Amaç ve Hipotez

Alan araştırmasına dayanan bu makalenin temel konusu, "bireylerin dindarlık eğilimleri ile kişilik özellikleri arasmda ilişki ve etkileşimleri"

incelemektir. "İstanbul 'da çalışan öğretmenlerden hareketle, Müsliiman bireylerin dindarlık eğilimleri ile kişili/c özellikleri arastndaki ilişki ve etkileşim . nedir?" sorusu ise, bu çalışmanın temel problemini oluştuıınaktadır. Bu temel problemin yanında, Türk toplumunun genel kişilik yapısını belirlemek ise, çalışmanın alt problemini oluşturmaktadır.

26 Hayati Hökelekli, Psikolojiye Giriş, İstanbul: Düşünce Kitabevi Yay., 2008, s. 46; Beln1a Özbaydar, Din ve Tanrı inancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma, istanbul: Baha Matbaası, 1970, s. 57

17 Veysel Uysal, Psiko-Sosyal Açıdan Oruç, Ankara: TDV, 1994, s. 207 2M Habil Şentürk, Hİbadetin Mahiyeti ve Şahsiyet Gelişiınindeki Fonksiyonu", Dll:ÜİFD, II, İzınir,

1985, s. ll

r

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 285

Bireylerin dindarlık eğilimleri ile kişilik özellikleri arasındaki ilişki ve etkileşimleri incelemeyi konu edinen bu makalenin en temel amacı,

İstanbul 'da görev yapan öğretmen/erin, kişilik özelliiderinin dindarlzk eğilimleri ile ilişki ve etkileşimlerini ortaya koymaktır. Bu temel amaçla birlikte, İstanbul' da görev yapan öğretmenierin kişilik profilini ortaya koymak bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır.

Dindarlık eğilimleri ile kişilik özellikleri arasındaki ilişki ve ctkileşimleıi konu edinen bu çalışmada, kişiliğin bazı özellifderi genel dindarlık düzeyi ile ilişki ve etkileşim içindedir. Kişiliğin öz-disiplin ve uyumluluk özellikleri dindariılda pozit(l yönde ilişkilidir hipotezi test edilecektir.

3. Metot

3.1. Örneklem

Bu çalışmanın evrenını, İstanbul' daki öğretmenler oluştuıınaktadır. Evreni oluşturan 82.042 öğretmenin29 tamamına ulaşmak imkansız olacağı için küme örneklemesi ile İstanbul'un Anadolu yakasında; Üsküdar, Ümraniye, Karta!, Pendik ilçeleri, Avrupa yakasında; Bağcılar, Sarıyer ve Beşiktaş ilçeleri belirlenmiş ve tesadüfi örnekleme tekniği ile de bu ilçelerde çalışan 1000 öğretmen örneklem olarak seçilmiştir. Ayrıca inteınet üzerinde oluşturulan elektronik anket foı111una girişler sadece İstanbul' da çalışan öğretmenlerle sınırlan dm !mıştır.

3.2. Ölçme Araçları

Dindarlık Ölçeği: Dindarlık düzeyini ölçmek maksadıyla Glock ve Stark'ın geliştirdiği modele uygun olarak hazırlanan, 23 sorudan oluşan "Dindarlık Ölçeği" kullanılmıştır. Bu ölçek dindarlığı, inanç, bireysel etki, bilgi/ibadet ve sosyal etki olmak üzere döıi boyutta ölçmel<tedir.

İlk olarak Uysal tarafından 1995 yılında hazırlanan ölçek değişik çalışmalarda kullanılmıştır. Bu süreçte ölçek sürekli olarak geliştirilmiştir. Mehmedoğlu, "Dindarlık Düzeyi İle Kişilik Özellikleri Arasındaki ilişki Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştmna" adlı doktora çalışmasında 26 soru ile şekillendirdiği ölçeği faktör analizine tabi tutmuş ve beş faktör elde etmiştir. Ölçeğin geçerlilik ve güvenidiğini de bu çalışmasında tekrarlamıştır. 30 Uysal 2006 yılında telif ettiği "Türkiye'de Dindarlık ve Kadın" adlı eseri için ölçeği tekrar gözden geçiııniş ve anket formuna aldığı 25 soruyu faktör analizine tabi tutmuştur. Faktör analizi sonucu ölçekteki sorular dört faktör

29 T.C. İstanbul Valiliği İl rvtilli Eğitim Müdürlüğü Strateji Geliştirnıe Şubesi, Sayısal Veriler-2008, Niyazi Yüce ve diğ., (haz.), İstanbul: Ttmeel Ofset, 2008, s. 35-37

30 Daha geniş bilgi için bkz: Ali Ulvi Melııııedoğlu, s. 1 18

286 DİN EÖİTİMİ ARAŞTfRMALARI

altında toplanmıştır. Bunlar; inanç, ibadet/bilgi, bireysel etki, sosyal etki boyutları dır. 31

Bu çalışmada, 27 maddeden oluşan ölçek, faktör analizine tabi tutulmuş ve 5, 9, 13, 23 numaralı sorular hiçbir faktöre girmediği gerekçesiyle araştınna kapsamı dışında tutulmuştur. Ayrıca "cennet ve cehennem diye bir şey yoktur" ve "oruç tutmak alcyama kadar aç kalmamn başka bir adtdzr" maddeleri kendi aralarında beşinci faktörü oluşturmuşlardır. Ancak, bu iki madde inanca dair tutumları ölçmesi sebebiyle "inanç" faktörüne giren diğer ifadelerle birleştirilerek "inanç faktörü" altında değerlendiriİmiştir.

Verilerin homojen bir dağılımının olup olmadığını gösteren Kaiser­Mayer-Olkin (KMO) değeri ,935; faktör analizinin dayandığı

korelasyonların istatistiksel olarak anlamlılığını gösteren Baıilett's Test of Sphericity değeri (x2= 8463,79) p=O.OOO ve iç-tutarlılık analizi sonrasında iç tutarlılık katsayısını gösteren cronbach alpha değeri ,919 olarak hesaplanmıştır.

3.2.2. Kişilik Ölçeği

Araştırmada kişilik özelliklerini ölçmek için "Beş Faktöl" Modeli"nin kısa versiyonu (NEO-FFI) kullanılmıştır. Bu modelin (NEO-PI) aslı Costa ve McCrae. tarafından oluşturulmuştur. 60 maddeden oluşan· "Beş Faktör Modeli" kişilik ölçeğinin kısa versiyonu Türkçeye çevrilerek1 standardize edilmiştir.32 Ölçek, kişiliği beş özellik çerçevesinde ölçer. Bu özellikler: Duygusal dengelilik/dengesizlik (Neuroticism), Dışa dönüklük (Extraversion), Deneyiıne açıklık (Openness to Experience) Uyumluluk (Agreeableness) ve Sorumluluktur (Conscientiousness). Bu ölçek Türkiye'de başka çalışmalarda da kullanılmıştır.33

NEO-FFI her bir özelliği ölçen 12 sorudan oluşmaktadır. Ölçeğin kısa versiyonu uzun versiyonu ile aynı özellikleri ölçebilme kabiliyetine sahip bir ölçme aracıdır. Yapılan analizlerde ölçeğin kısa versiyonunun, orijinalinin %85'ni açıkladığı tespit edilmiştir. 34 Ayrıca Gülgöz'ün NEO-PI-R'ın Türkçeye adaptasyonu çerçevesinde yürüttüğü çalışmasında, Türk insanın kişilik prof}lini oıiaya koymuştur. Gülgöz'ün elde ettiği bulgular ile bu

31 Daha geniş bilgi için bkz: Veysel Uysal, Türkiye'de Dindarlık ve Kadın, İstanbul: DEM, 2006, s. 56-57

32 Daha geniş bilgi için: Glilsu Kötehne, "Religious Orientation and Personality", (Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi SBE, 1999), s. 12 vd., 27-28

33 Uysal, TiirkZı•e 'de Dindarlık ve Kadm; Kötehne

34 Kötehnc, s.l4

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 287

çalışmanın bulgularının örtüşmesi, ölçeğin kısa versiyonu ile uzun versiyonunun uyum içerisinde olduğunu aıtaya koymaktadır. 35

Araştırmaımza konu olan ölçeğin güvenirliğini belirlemek üzere yapılan analizde alpha: ,776 olarak gerçekleşmiştir. Yurtdışında yapılan benzer çalışmalarda da yaklaşık alfa değerleri tespit edilmiştir. 3 r'

3.3. Verilerin Toplanması ve Analizi

Uygulamaya dayalı araştırmalarda en önemli aşamalarından biri de verilerin analiz edilip yorumlanarak anlamlı hale getirilmesi sürecidir. Burada dikkat edilmesi gereken hususlardan biri, araştın11anın amaçlarına en uygun analiz tekniklerinin kullamlmasıdır.

Bu çalışmada, genel kişilik profilini belirleme aşamasmda frekans analizinden yararlanılmıştır. Kişilik özelliklerinin dindarlık ile ilişki ve etkileşimlerini tespit etmek için ise "Regression" analizinin "Linear" modelinin " "Stepwise" metodu kullanılmıştır. Bu süreçte, denekierin dindarlık ile ilgili tüm sorulardan elde ettikleri aritmetik ortalama puanları bağımlı, her bir kişilik boyutundan elde edilen puanlar ise bağımsız değişken olarak alınmıştır.

4. Bulgular ve Yorumlar

Bu başlık altında çalışmanın kapsamı ve sınırlılıkları içinde elde edilen bulgular incelenecektir. Bu çerçevede, tablo ve grafik halinde sunulan veriler tespit ve tasvir edilerek yorumlanacaktır. Öncelikle. araştırınaya katılan denekierin kişiliğin dışadönüklük, öz-disiplin, nörotizm, deneyime açıklık ve uyumluluk özellikleri açısından genel profili aıtaya konulacaktır.

Kişilik boyutlarının dindarlık ile ilişki ve etkileşimlerini aıtaya koymak maksadıyla, "genel dindarlık" bağımlı, kişilik alt göstergeleri ise bağımsız değişken olarak alınacak ve analiz edilecektir.

Bulguların tasvırı yapıldıktan sonra ortaya değerlendirilerek yorumlanacaktır. Bu süreç esnasında

çalışmaların bulguları ile ömeklendirilecektir.

4.1. Katılımcıların Genel Kişilik Özellikleri

çıkan sonuçlar yorumlar benzer

35 Sami Gülgöz, "Fivc-Factor Model and NEO-PI-R in Turkey" The Five-Factor Model of Persoııality Across Cultures, McCrae and Jüri Allik (ed.), New York: Kluwer Academic 1 Plenum Publislıcrs, 2002, s. 1 80

36 Oliver P. John .. HThc Big-Five Trait Taxonoıny History, tvleasurenıent, and Theoretical Pcrspcctivcs", ı 999, http://www.uoreuon.edu/-sanjav/pubs/biutive.pdf (09.07 .2008), s. 24; Sanjay Srivastava, Samuel D. Gosling and Jeff Potter, "Development of Personality in Early and Middle Adultlıood: Set Like Plaster or Persistent Change?" Journal of Persoııality and Social Psychology, Vol. 84, No. 5, 2003, s. 1044

;~' ~

' 1 \

ı:

i' ''

288 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

Grafik-I: Örneklemin Kişilik Boyutlarından Aldıkları Aritmetik Ortalamaları

4,00

3,50

3,00

2,50

2,00

1,50

1,00

0,50

----3,2:e,----::::-3-=,o:::5------

o' 00 -t---····-··-----,-·--·--·---·--,.--------.. --,,--.. -.. _··--·-··--·--,--.. ------.--... - ..... ,

Dışadönüklük Özdisiplin Deneyim e Uyumluluk · Nörotizm Açıklık

1

r 1

Araştırma grubunun kişilik özelliklerini yansıtan veriler. incelendiğinde katılımcıların, kişiliğin dışadönüklük ve öz-disiplin boyutlarında en yüksek ortalamayİ aldıkları görülür (3,56). Bu iki özellikten sonra ön<Jçıkan vasıflar sıralanacak olursa katılımcılar, deneyime açıklıktan (3,20), uyumluluktan (3,05) ve nörotizınden (2,75) oıtal~ma puan almışlardır.

Bulgular çerçevesinde genelde Türk toplumu, özelde öğretmenler için sorumluluk sahibi olma ve dışadönük özelliklerinin ön plana çıktığını

söylemek mümkündür. Ayrıca toplumumuzun deneyime açık bir yapısı

olduğu göıülmektedir. Dolayısıyla, Türk insanının araştırmacı, yeniliklere ve farklılıklara sıcak bakan bir yapı sergilediği düşünülebilir. Uyumluluk boyutundaki oıtalama puan göz önüne alındığında ise, Türk toplumunun uyumlu ve uzlaşımcı bir karaktere sahip olduğu söylenebilir. Ayrıca

nörotizm ölçeğinden alınan puanların düşük olması dikkate alındığında, Türk insanının duygusal dengeye sahip bir toplum olduğunu söylemek araştırma bulgulan kapsamında mümkündür.

Mehmedoğlu, ACL sıfat listesi kullanarak yaptığı bir araştım1ada benzer sonuçlara ulaşmıştır. Araştırmaya katılan denekierin güçlü görev duygusuna sahip olduklarını aktarmaktadır ki bu özellik, beş faktör kişilik modelinin öz­disiplin boyutuna denk gelmektedir. Ayrıca Mehmedoğlu'nun bulgularına göre denek grubu, insanları seven, uyumlu niteliklere sahiptir. 37 Gülgöz, NEO-PI-R'ın Türkçeye adaptasyonu kapsamında yürüttüğü çalışmasında

37 Melııncdoğlu, s. 143

r 1 KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 289

Türkiye'deki yetişkinlere uyguladığı ölçeğin sonucunda Türklerin kişilik

ölçeğinin nörotizm ve uyumluluk boyutlarından düşük puan, dışadönüklük, deneyime açıklık ve öz-disiplin boyutlarından yüksek puan aldıklarını bulgulamıştır. 3~

4.2. Kişilik Özelliklerinin Genel Dindarlığa Etkisi

Tabio-l: · Kişilik Boyutlan ile Genel Dindarlık Düzeyi Arasında

Regresyon Analizi

Model ~Rı F p

ı ,006 5,254 ,022

2 ,019 ı ,530 ,001

Model Standart p t p

Uyumluluk -,085 -2,292 ,000 •

Uyumluluk -,130 -3,263 ,001

Öz-disiplin. ,119 2,982 ,003

a. Bağımlı Değışken: Genel Dındarlık Düzeyı

b. Bağımsız Değişkenler: Kişiliğin Dışadönüklük, Nevrotiklik, Öz­disiplin, Deneyime Açıklık, Uyumluluk Boyutları

Analiz sonuçlarına göre, kişiliğin "uyumluluk" boyutu tek başına

düşünüldüğünde "dindarlıktaki" değişimin %-085 'ini açıklamaktadır. (~=­,085). Uyumluluk boyutu ile etkili olduğu görülen "öz-disiplin" özelliği ise, "dindarlıktaki" değişimin %I 1 ,9'unu açıklamaktadır (p=, ı ı 9). Buna göre, dindarlık ile uyumluluk arasında negatif, öz-disiplin arasında ise pozitif bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Bunun anlamı, dindarlık artarken uyumluluk özelliği azalacak, öz-disiplin özelliği ise artacaktır. Benzer araştırınalarda da bu çalışma ile kısmen benzer sonuçlar elde edilmiştir.

Kötehne, uyumluluk ve öz-disiplinin içsel dindarlıkla pozitif ilişkili olduğunu tespit etmiştir.39 Saroglou, uyumluluk ve öz-disiplin, etki boyutlan düşük de olsa, dindarlıkla ilişkili faktörler olduğunu ortaya koymuştur.40

Taylor ve McDonald, birlikte yaptıkları bir çalışmada dindarlık ile uyumluluk ve öz-disiplinin arasında pozitif yönde manidar bir ilişki

3 ~ Giilgöz, s. 1 SO 39 Kötehne, s.55-56 40

Yassilis Saroglou, "Religion and the tive factors of personality: a meta-analytic Review", Personality and Individual Differences, Vol. 32,2002, pp. 15-25, s.22

290 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

bulmuşlardır.41 Smith ve Roberts, birlikte yürüttükleri bir araştırmada dindarlık ile uyumluluk ve sosyalleşme arasında ilişki bulmalarına rağmen duygusal denge ve öz-disiplin arasında her hangi bir ilişkiye

rastlamamışlardır.42 Eysenck'in Üçlü kişilik modeli ile çeşitli kültür ve gruplarda yapılan dindarlık araştırmalarında dindarlığın düşük Psikotizm ile ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Psikotizm beş faktör kişilik ölçeğinin uyumluluk ve öz-disiplin boyutlarını içermektedir.43

Yapılan benzer çalışmaların büyük çoğunluğunda dindarlık ile kişiliğin uyumluluk ve öz-disiplin boyutları arasında pozitif korelasyonun olduğu tespit edilmiştir. Ancak bazı araştırmacılar dindarlık ve kişilik arasındaki

ilişkiler üzerine yapılan pek çok araştm11ada ortaya çıkan korelasyonun çok zayıf olduğunu ifade etmektedirler.44 Bu çalışmada ise dindarlıkla öz-disiplin arasında pozitif yönde manidar bir ilişki bulunsa da uyumluluk boyutu ile negatifyönde anlamlı bir sonuç elde edilmiştir.

Kötehne, uyguladığı faktör analizinde Beş Faktör Kişilik Ölçeğinin Deneyime Açıklık ile Uyumluluk boyutlarının ayrı faktörler oluştum1adıklarını, diğer faktörlere dağıldıklarını rapoı' etmiştir.45

Dolayısıyla Beş Faktör Kişilik Ölçeği'nin uyumluluk özelliğinin Türk topluımı tarafından tam olarak aniaşılamadığı söylenebilir. Kişilik ölçeğinin uyumluluk boyutunu oluşturan ifadeler incelendiğinde, genellikle negatif ifadeler olduğu, Türk kültürünün kabul ettiği değerlerle uyun.fıu olmadığı anlaşılacaktır. Dolayısıyla bu çalışmada kişiliğin uyumluluk özelliğinin

dindarlık ile negatif yönde korelasyon oluşturması, böyle bir gerekçeye dayalı olarak izah edilebilir.

Kişilik ile dindarlık arasındaki ilişkileri açıklamada üç teorinin ön sıralarda yer aldığı göri.ilmektedir. Bu teorilerden biri, dini bilgi ve ibadetlerin öğrenilmesinin kişilerin dine bağlanmasında etkili olmasıdır. Bu, insanların yaşamlarını etkilemede dinin gücünün bir göstergesidir. Diğeri ise, belli kişilik yapıları bireyin belli inanç ve ibadetlere yönelmesinde etken

41 Aııdrew Taylor and Douglas A. MacDonald, "Rcligion and the Fivc Factor Model of Pcrsonality: An Exploratory lnvestigation Using a Canadian University Saınple", Personality and lndividual Differences, Vol. 27, 1999, pp. 1243-1259, s. 1253

42 Jenniter Lodi Sınıth, Brcnt W. Roberts."Social Investınent and Personality: A Mcta-Analysis of the Relationship of Persomılity Traits to lnvestıncnt in Work, Family, Religion, and Voluntecrisnı", PSPR, Vol. ll, No. 1, February 2007, pp. 68-86, s. 68-86

4.1 Saroglou, s.22

44 Michael Arglyle and Benjaınin Beit- Hallalınıi, The Social Psyclıololıy of Religion, London anda Boston: Routledge & Kegan Paul, 1975, s. 80-S 1

45 Kötehne, s.27

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 291

oluşturabilir. Bir diğer yaklaşım ise, çocuk yetiştirme gibi yaygın faktörler hem dini davranışlar hem de kişilik özellikleri üzerinde etkili olabilir.46

Eysenck'in üçlü sınıflamasında olduğu gibi, beş faktör kişilik modelinde de kişilik özelliklerinin yapısal olduğu, deneyüne açıklığın, öz-disiplinin ve uyumluluğun geniş kalıtsal eğilüne sahip, biyolojik temelli özeBilder olarak kabul edilir. ı>sikotizmi düşük insan dindarlıkta gelişiıne yatkın olduğu gibi, "'baŞkalarını düşünme" sosyal tutumu geliştirmeye de eğilimlidir. Çünkü onlar yumuşak başlıdır. Bazı kültürel yapılar içinde, bazı insanlar, bazı

davranışları yapma eğilimi gösterirler. Bu eğilimler onların kişilik

özelliklerini ifade etme biçimidir. Öz-disiplini yüksek veya uyumlu insanların kişilik eğilimlerini ifade etme şekli uyma, eıme itaat veya dindar olarak prososyal davranışlara yönelme şeklinde ortaya çıkabilir. Öz-disiplinli kişiler kurallara uyma eğilimindedirler. Bundan dolayı yüksek öz-disiplinli k\şiler çocukluğundan beri gelişen dini inanç ve davranışiarım koruyacaklardır. Çünkü öz-disiplini yüksek bireyler ancak düzen ve disiplin ortamında rahat olabilirler. Öz-disiplini düşük olanların dini alışkanlık ve ritüelleri, yaşiarına ve yaşantıianna bağlı olarak düşebilir. Ayrıca dini inanç ve davranışlar öz-disiplinli kişinin başvurduğu değerler sisteminin anlaşılır olmasını da sağlar47 •

"Kişiliğin bazi özellikleri dindarli/c düzeyi üzerinde etkilidir. Kişiliğin

öz-disiplin ve uyumluluk özellikleri dindariılda pozit[l ilişkili olmalidir" şeklinde ileri sürülen hipotezimiz kısmen desteklenmiştir. Kişiliğin öz­disiplin ve uyumluluk özellikleri, dindarlık üzerinde etkili faktörlerdir. Öz­disiplinin dindarlıkla ilişkisi pozitif iken, uyumluluk özelliğinin ilişkisi

negatiftir.

41' Arglyle, s. 80

47 Michael E. Mccullough, "Personality Traits in Adolescence as Predictors of Religiousness in Early Adultlıood: Findings From the Terman Longitudinal Study", PSPB, Vol. 29 No. 8, August 2003 pp. 980-991, s. 981-982

292 DiN EGİTİMİ ARAŞTIRMALARI

Sonuç Dindarlık ile kişilik ilişkisini konu edinen bu çalışmada, örneklem

grubunun kişilik profıli ve iki değişken arasındaki ilişki ve etkileşimler incelenmiştir. Bu süreçte, toplumun kişilik profilini çıkarmak için kişilik ölçeğinin alt boyutlarından elde edilen puanların aritmetik ortalamaları esas alınmıştır. Dindarlık ile kişilik arasındaki ilişki ve etkileşimler ise regrasyon analizi yoluyla tespit edilmiştir.

Genel kişilik eğilimleri bakımından öğretmenlerden oluşan deneklerin, dışadönük ve öz-disiplin (sorumluluk) özellikleri öne çıkmıştır. Ayrıca, araştırına grubunun deneyiıne açıklık ve uyumluluk özellikleri yüksek çıkarken, nörotik eğilimleri düşüktür. Yani katılımcıların "duygusal dengelilik" bakımından dengeli özelliğe sahip olduklannı söylemek mümkündür.

Dindarlık ile kişilik özellikleri arasındaki ilişki ve etkileşimler bakımından ise, çeşitli araştırmalarda yaygın olarak bulgulanan sonuçlara benzer neticelere ulaşılmıştır. Bulgular, kişiliğin öz-disiplin ve uyumluluk özelliklerinin, dindarlık üzerinde etkili olduğunu ortaya koymtİştur. Benzer çalışmalarla uyumlu olarak, öz-disiplin ile dindarlık arasınd~ pozitif bir korelasyon söz konusu iken, benzer çalışmaların aksine, uyumluluk ile dindarlık arasında negatif bir korelasyonun var olduğu gprülmüştür. Dolayısıyla, kişiliğin bazı özellikleri dindarlık düzeyi üzerinde etkilidir. Kişiliğin öz-disiplin ve uyumlul~1k özellikleri dindariılda pozit{f ilişkili olmalıdır" şeklinde ileri sürülen hipotez öz-disiplin bakımından destekiense de uyumluluk özelliği bakımından desteklenmemiştir.

İnsan hayatında çok büyük öneme sahip olan din olgusu ile insanı anlamaımza ve tanımamıza yardımcı olan kişilik arasındaki ilişki ve etkileşimleıi ortaya çıkarmaya yönelik daha fazla araştırn1a yapılması bu iki olgunun daha iyi aniaşılmasına katkı sağlayacaktır. Bu bağlamda, ileride bu alanda yapılacak araştırmalara ışık tutması açısından şu önerilerde bulunmak mümkündür:

Bu alanda yapılan her araştırma bu iki olgu arasındaki ilişkileri biraz daha anlarnamıza yardımcı olacaktır. Ayrıca, Türkiye'de bu güne kadar yürütülen dindarlık ve kişilik araştırınaları üzerinde, kapsamlı çözümleme (meta-analitik) çalışmaları yapılması, bu iki olgu arasındaki ilişki ve etkileşimierin daha iyi anlaşılınasına olanak sağlayacaktır.

Anket tekniği ile yapılan bu araştınnalarda, mümkün mertebe ölçekierin maddelerinin azaltılması faydalı olacaktır. Genellikle topluınuınuz, çok kısa zaman dahi alsa, madde sayısı fazla olan anketleri doldurmaktan

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTfRMASl 293

kaçınmaktadır. Bu durum ankete katılımı düşürdüğü gibi bazı formların

eksik ve özensiz doldurulmasına yol açmaktadır.

Son olarak, Türk toplumunun kültüıiine ve değerlerine uygun bir kişilik ölçeğinin geliştirilmesi, Türk toplumunun kişiliğinin tam ve daha doğru anlaşılınasına olanak sağlayacaktır.

294 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI

Kaynakça

Allport, Gordon. Personality a Psychological lnterpretation. London: Constable & Company Ltd., 1956

Allport,Gordon W. Birey ve Dini. Bilal Sambur (çev.), Ankara: Elis Yayınları, 2004 Arglyle, Michael and Benjaınin Beit- Hallahmi. The Social Psycholohy of

Religion. London and Bostan: Routledge & Kegan Paul, 1975 Banyard, Philip and Nicky Hayes. Psychology: Theory and Aplication. London:

Clıapınar and Hall, 1 994 Bellah, Robert N. Beyond Belief: Essays on Religion in a Post-Traditional

World. Berkeley: University ofCalitornia, 1991 Giilgöz, Sami. "Five-Factor Model and NEO-PI-R in Turkey" The Five-Factor

Model of PersonaUty Across Cultures. McCrae and Jüri Allik (ed.), New York: Kimver Acadeınic 1 Plenum Publishers, 2002

Gürses, İbrahim. Kölelik ve Özgürlük Arasında Din, Bursa: Arasta Yayınları, 2001

Holcomb, Elaine. "Religion as an Agent in the Development of Character and Personality", Religious Education. 52 ( 1957:Jan./Dec.) pp. 212-217

Hökelekli, Hayati. "Dini Kişiliğin Kuruluşunda İradenin Rolü", Diyariet Dergisi. XIX, sy. 2, Ankara, 1985, ss. 16-28

Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: TDV Yayınları, 1993 Hökelekli, Hayati. Psikolojiye Giriş. İstanbul: Düşünce Kitabevi Yay., 2008 John, Oliver P. "The Big-Five Trait Taxonomy History, Measuremcnt, and

Theoretical Perspectives", 1999, http://www.uoregon.edu/-sanjav/pubs/bi gtive.pdf (09 .07.2008)

Karacoşkun, M. Doğan. Ateist Bir Mistik Erich Fromm. Samsun: Etüt Yayınları, 2006

Kötehne, Gülsu. "Religious Orientation and Personality", (Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi SBE, 1 999)

K ula, M. Naci. Kimlik ve Din. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001 Mccullough, Michael E. "Personality Traits in Adolescence as Predictors of

Religiousness in Early Adulthood: Findings From the Terman Longitudinal Study", PSPB. Vol. 29 No. 8, August 2003 pp. 980-991

Mehınetoğlu,Ali Ulvi. Kişilik ve Din. İstanbul: DEM Yayınları, 2004 Özbaydar, Belma. Din ve Tanrı inancının Gelişınesi Üzerine Bir Araştırma.

İstanbul: Baha Matbaası, 1970 Ralph W. Hood, vd., "Dini Gelişim Kurumları", M.Doğan Karacoşkun (çev.),

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi IV (2004 ), Sayı: 4, ss. 205-22 1 Reuchlin, M. Psikoloji Tarihi. Selman Evrim (çev.), İstanbul: Anı! Yayınevi, 1964 Saroglou, Yassilis. "Religion and the Five Factors of Personality: a Meta-Analytic

Review", Personality and lndividual Differences. Vol. 32,2002, pp. 15-25 Smith, Jennifer Lodi, Brent W. Roberts."Sociallnvestment and Personality: A Meta­

Analysis of the Relationship of Personality Traits to lnvestment in Work, Family, Religion, and Yolunteerisın", PSPR. Yol. ı 1, No. ı, February 2007, pp. 68-86

KİŞİLİK VE DiNDARLIK ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 295

Srivastava, Sanjay. Samuel D. Gosling and Jeff Potter, "Development of Personality in Early and Middle Adulthood: Set Like Plaster or Persistent Change?" Journal of Personality and Social Psychology. Vol. 84, No. 5, 2003, pp. 1041-1053

Şentürk, Habil. "İbadetin Mahiyeti ve Şahsiyet Gelişimindeki Fonksiyonu", DEÜiFD. ll, İzmir, 1985

T.C. İstanbul Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü Strateji Geliştirme Şubesi, Sayısal · Yeriler -2008. Niyazi Yüce ve diğ., (haz.), İstanbul: Ttmeel Ofset, 2008

Taylor, Andrew and Douglas A. MacDonald, "Religion and the Five Factor Model of Personality: An Exploratory lnvestigation Using a Canadian University Sample", Personality and lndividual Differences. Vol. 27, 1999, pp. 1243-1259

Turan, Yahya. "Kişilik Özellikleri ve Dinsel Yönelimler Üzerine Bir Araştırma", (Doktora Tezi, MÜ SBE, 2009)

Uysal, Veysel. Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, İstanbul: İFA V, 1996

Uysal, Veysel. Psiko-Sosyal Açıdan Oruç. Ankara: TDV, 1994 Uysal, Veysel. Türkiye'de Dindarlık ve Kadın. İstanbul: DEM, 2006