Verlichting/Enlightenment/Aufklärung

Wat is Verlichting?

Opm: Periode of mentaliteit?

• Omnipotentie van rede en verstand• Geen atheïsme, maar deïsme• Extreme belangstelling voor de natuur• Ontluikende democratie en gelijkheidsidealen• Onaantastbaarheid van vrijheid• Enorm geloof in opvoedbaarheid

“Verlichting is het bevrijden van de mens uit zijn onmondigheid, waaraan hij zelf schuld heeft. Onmondigheid is het onvermogen zijn verstand te gebruiken zonder leiding van een ander. Deze onmondigheid is eigen schuld wanneer de oorzaak ervan niet ligt in gebrek aan verstand, maar wel in gebrek aan moed en wilskracht, het zijne te gebruiken zonder leiding van een ander. Heb de moed je eigen verstand te gebruiken! Sapere aude! is aldus de kernspreuk van de Verlichting”

Immanuel Kant, 1784, Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung? Berlinische Monatsschrift

“Voor deze Verlichting wordt niets anders geëist dan vrijheid en dan nog wel de onschadelijkste onder alle (vrijheden), wat alleen vrijheid kan heten, namelijk: in alle gevallen openbaar gebruik te maken van zijn verstand. Nu hoor ik echter langs alle kanten roepen: redeneer niet! De officier zegt: redeneer niet, maar exerceer! De belastingsambtenaar: redeneer niet, maar betaal! De geestelijke: redeneer niet, maar geloof! (Alleen een enkele heer in de wereld zegt: redeneer, zoveel u wil en waarover u wil, maar gehoorzaam!) Overal wordt de vrijheid beknot. Welke beknotting echter is hinderlijk voor de Verlichting, welke niet, of integendeel juist bevorderlijk voor haar? - Ik antwoord: Het openbaar gebruik van zijn verstand moet altijd vrij zijn, en alleen dat kan Verlichting onder de mensen tot stand brengen”.

Invoering van de leerplicht

– Duitsland: 1850 (Pruisen: eind 18de eeuw)– Engeland: 1870-1880– Frankrijk: 1882– Nederland: 1900– België: 1914

Onderwijs als basisrecht voor alle mensen o.a. vanuit de idee dat dit zou bijdragen aan de vorming van mensen, maar ook aan de welvaart van de natie

De opvoeding heeft drie grote doelstellingen: • Gezondheid• Geest/kennis• Moraal/zeden

Belang van onderwijs voor• Zichzelf• De familie• De staat

Voorwaarde: alle kinderen!

“Si chaque sorte d’éducation étoit donnée avec lumière & avec persévérance, la patrie se trouveroit bien constituée bien gouvernée, & à l’abri des insultes des voisins”

Filosofische ontwikkelingen: Rationalisme & empirisme– Bijbel ≠ enige bron van waarheid– Zintuigen en verstand– Descartes en Bacon– Logisch redeneren en inductie/experimenteren

Maatschappelijke ontwikkelingen– Gouden eeuw– Godsdienstoorlogen

Kritiek op humanistisch opvoedingsideaal van de geletterdheid

Realistische pedagogiek (Comenius & Locke)Piëtisme

1592-1670

Pedagogische geschriften:• Didactica Magna (1657)• Orbis sensualium pictus (1658)• De rerum emendatione consultatio Catholica (Pampaedia) (1935)

Algemeen principe: Pansofie

Onderwijskundige principes• Zaakkennis & aanschouwelijkheid• Volksonderwijs• Alles aan iedereen leren• Pacifisme en verdraagzaamheid• Geleidelijkheid• Moedertaal

Kenmerken van Comenius’ onderwijsleer

• Geleidelijkheid• Belang van de methode• Geloof in opvoedbaarheid van iedereen• Universele methode

Illustratie aan de hand van citaten uit de Didactica Magna/Groote Onderwijsleer

“Nemen wij echter de zon aan de hemel als voorbeeld ter navolging hier beneden, een schitterend voorbeeld der natuur. Want hoewel haar een moeilijke, zo te zeggen onbegrensde taak is opgedragen (namelijk over de ganse aarde haar stralen te verspreiden en aan alle elementen, delfstoffen, planten en dieren, welke soorten zowel als individuen talloos zijn, licht, warmte, leven en groei schenken), toch geeft zij aan alle hun deel, en volbrengt jaar op jaar op voortreffelijke wijze den kring van haar plichten. Wij willen daarom de verschillende wijzen van haar werk beschouwen en hierbij op de bovengenoemde manieren van handelen in de school acht geven”

1. “De zon bemoeit zich niet met een enkel voorwerp, dier of boom, maar verlicht, verwarmt en vervult met dampen de gehele aarde

2. Zij neemt steeds dezelfde orde in acht, heden dezelfde als morgen, in dit jaar dezelfde als in het volgende; dezelfde bij dezelfde soort van dingen, zonder wijziging en altijd

3. Zij brengt ook alles, wat tegelijk moet bestaan, te gelijker tijd voort: het hout met de schors, de bloem met de bladeren, de vrucht met de schaal, den steel en de pitten”

“Het doet niet ter zake, dat sommige van nature zwak of stompzinnig schijnen; dit is te meer een reden om zulke geesten algemeen te verplegen. Want hoe onbevattelijker en boosaardiger iemand van nature is, des te meer hulp behoeft hij, opdat hij van dierlijke stompzinnigheid en botheid zo mogelijk verlost worde. Er is ook nauwelijks zulk een gebrek aan natuurlijke begaafdheid te denken, dat de opvoeding in ‘t geheel geen verbetering zou kunnen brengen. Ja, gelijk een doorboord vat, dat, dikwijls uitgespoeld, wel geen water houden kan, doch zuiverder en reiner wordt, zo worden ook de stompzinnigen en achterlijken, al maken zij in de wetenschappen geen grote vorderingen, toch meer beschaafd van zeden”

“De natuur overhaast zich niet, maar gaat langzaam voorwaarts. Bijvoorbeeld: de vogel werpt de eieren, om ze snel uit te broeden, niet in ‘t vuur; maar laat ze door langzame, natuurlijke verwarming uitkomen; noch overvoert hij later de jongen, om ze sneller groot te brengen, met spijzen (want hij zou ze daardoor doen smoren), maar hij geeft hun voedsel voor en na met behoedzaamheid en slechts zooveel, als het zwakke verteringsvermogen verduwen kan”

Oefening: zoek in “De Groote onderwijsleer” naar andere natuurmetaforen aan de hand waarvan Comenius zijn visie op opvoeding en onderwijs verduidelijkt

1632-1704

“If we will attentively consider newborn children, we shall have little reason to think that they bring many ideas into the world with them”

Tabula rasa – het onbeschreven blad

Cf. White papers (Ministeriële rondzendbrief over opvoeding en onderwijs in Engeland)

“Let us suppose the mind to be, as we say, white paper, void of all characters, without any ideas; how comes it to be furnished? Whence comes it by that vast store which the busy and boundless fancy of man has painted on it with an almost endless variety? Whence has it all the materials of reason and knowledge? To this I answer, in one word, from experience”

John Locke, 1690, Essay concerning human understanding, book 2, chapter 2, section 2

Invloed van John Locke op opvoeding en onderwijs?!

• Some thoughts concerning education (1693)• Hoofse opvoeding – Lord Ashley• Aandacht voor het lichamelijke• Deugd boven kennis• Geen hardhandige methodes

• Legde de grondslag voor zintuiglijke opvoeding

Invloed van empirisme/theorieën van John Locke op ontstaan van onderwijs aan doven en blinden

Brief van William Molyneux John Locke het befaamde Molyneux-experiment Denis Diderot: Lettre sur les aveugles à l’usage de ceux qui voient (1749)

≠ enige beïnvloedende factor – ook ontwikkelingen op medisch, politiek en cultureel vlak (wordt verder uitgewerkt in P0L07A: Geschiedenis van opvoeding, onderwijs en vorming, deel 2)

Verlichting

• Ongebreideld vooruitgangsgeloof en geloof in belang van opvoeding en onderwijs

• Kennis als basis voor vooruitgang• Spanning tussen leerplicht en postulaat van de

vrijheid – paradox van emancipatie en paternalisme

• Intrinsiek verband tussen persoonlijke ontwikkeling, welvaart van de staat/natie en ideeën over opvoeding en onderwijs

Tabula Rasa

Alles is leerbaarMen kan ook alles terug af-leren

Niet alleen wordt het mogelijk om na te denken over volksonderwijs in termen van ‘noodzaak’, een aantal medische/gemedicaliseerde problemen krijgen ook in toenemende mate een pedagogisch antwoord

Geschiedenis van de pedagogiek kan niet op zichzelf bestudeerd worden: uit voorgaande casus blijkt enorme verwevenheid van

Medische ontwikkelingen Religieuze overtuigingen Filosofische vernieuwingen Pedagogische theorievormingPolitieke innovaties …