SELQUKLU ARASTIRMALARI MERKEZt

SEL Verqisi

I. AlAEDDiN ·KEYKUBAT OZEL SAYISI

HAZiRAN- 1988

ANj\DOLU SELCUKLU HUKUMDARI ALAETTIN KEYKUBAT I DONEMiNDE DOGU ANADOLU TURK BEYLiKLERiNDE

. MiLLi KULTUR UNSURLARI

Prof. Dr. Abdurrahman GOZEL

Bilin.digi gibi bu donem 1219~1236 y1•llanna tek9.bul etmekteldir. 17 yll ta1hitda kalan bu ':f:u1lk Hiikiimdan KJ,ll<_;; A11slan'm torunu ve Sel<;uldu Devle:tinin 10. Hiikumdandrr. Biz bu d6nemi biraz genii] tutup 13. asrn e1s&i alacagrz. Bsas aldiglmrz bu donemde diger Ana­deilU TUrk Beylikleri'nde Tiirk Milli Kiiltiiriiniin genel esaslanna dair bir takmi aray19lara ge<;ecegiz. Yaptlgi-mrz tesbi:tleri a<;11klarken bir talnm idtlialara cevap venni~ olacag1z.

Eonuya girmeden E.V'Vel kuJlanidrgmmz kaynakla.ra dair bilgi ve­rerek baz1 .ybrumlar yap1p sonra talkip edilen metoda degin·ecegiz. "Doc gu .Anadolu Turk Reylikl£d" tarihi ile merhum Prof. Dr. Osman Tu­ran'm "Dogu Anadolu Tiirk Devletleri" (1) tarihinde anlatt1klan Turk Yonetimini kastetroiyoruz. H:c.camrzm eserinde:ki Tti.rk Devlet VIe Beylihleri U.zerinde yeteTi kadar durulmu~ yone-timler'dir. Biz ho­camizm bu e·serinin ·kap.5arn1 di~?mda kalan beylikl.er uzarinde i~in tarihi ci.hettini tarihcilere b1rakarak kiiltiir aynilikleri iizerinde du­racagiz. Sllphesiz tarihi zeminin smirlarmi tarihc;:ile-rimizin ac;:Ikla­malan tayin edecektir.

Bizim t~bligimize aldig'lmlz beylilder, sadece Serefm1me'de isml ge<;enlerden bir k]smlldrr. (2), Bilindigi gibi, Serefname'nin yazan $e­ref Han XVI. yuey11m sonlarmda Biltli<s'de hukum surrnli§ bir bey­dir. Eseri, Serefnffime'ide ismi gec;:en 'bir Qok imaret bugtin hala Bit­lis'de ayaktadir. Bu e1selfler yeTinde inceleme yap1aacak ve Turk Milli Killtihiindelki yerlerine izah g"~etirecek ara§.tirmalanmizi beklemek­tedirler. Alksi halde Serefhan da, eserleri de istismara deva.m ediile­cektir.

Serefname 1597 y1lmda Farsga olarak tamamlanmi'§'tir. El yaz-

(*) G. tJ. Gazi Eg~tim Falk. Ogre.tim Uyesi (1) TURAN (Praf. Dr.) Osman, Dogu Anadolu TUrck Devletleri Tarihi, ist. 1'972. (2) $EREJFHAN, Sere·fname, (}ev. M. Emin Bezarslan, istanbul; 1972.

Prof. Dr. Abdurra.hman Guzel ---~----

ma orijinal nushas1 bir Qo!k byme.tli eserlmiz gibi yurt du~ma ~aka­rrlrm~tir. Oxford Universite·si'ndeiki Bodleian Kutiiphanesinde 312

nu:mara ile kayrth'chr.

Eser, 1669 y1lmda Bitlis Beyleri'nden Muhammed bin Ahmed Bey Mirza tarafmdan Arap~a'ya c;:evrilmi•.<;:tir. Bu <,;:eviri istanbul Bele'diye Kiituphanesinde M. Cevldet yazanalan arasmda ve (0/29) numarada kay:rthdlr.

Daha sonra 1681 ytlmda Sem'i Mahlash bir yaz3,r ta.rafmdan Ar~pc;:aya c;:evrilmi~tir. Bu terciimenin iki nushas1 Lon'dra, Bri,tish museum'dathr. · ·

1930 y1lmlda ise degerli ogretmen Silleyman Sav.c1 tarafmdan Tiirk9eye gevrilmiJ?tir. Daktilr.) ile iiQ niiha yapllan bu c;:evriler'den birisi Di>yar1bak1r Umum. Kiiltfrphanesinide 2065 numara ile kay1tbd1r.

R.ahmetli Rrza Karda~'m ve Prof. M. F. Kirzm·glu'nun aral?tlrma­lan ile Av. Serviket BeYISanoglu'nun bilgi sahihi oidugunu ogrendigi~ miz S. SavCI nushalanndan birisinin Biiyuk Onder Atatiirk'iin emri ile yaymlanmas1 planiJ.anmil'J ve bu nii1shalarm iizerine R1za Nur'un Atatiirk'un direktifleri llzerine k:onulmu~ n'Oitlan vt;u·mi~. Teyit etl·e­medigimiz, malumaten ve ihtiya.ten kaYit ettigimiz bu bilgiler konu uzerinde araJ?if;Irma yapacaklara 1.~1ik tutabilir.

Bu arada ese·rin 1860 ytlm'da Rus.ca'ya ve 1868 y1lmda Framnz­ca.'ya c;:evrildigtini, Mehmet Emin Bozarslan'm 1975 ylllmda is'tanbul'­da llE!lY·et:ltigi Tiirk~e nutsha.larmdan ogreniyroruz. .Amlan J?ahllS bu eseri daha 1971 yllmda da ba11llm bi.r yaym eiVi CJ,dma bastirmU}trr.

Halen mezan BitJlis'de bu[unan $eref1han aiChyla amlan Catni'de katilaca\klan brr .seminer miinasebeitiyle kllacaklan namaz igin hs!k­lemek!tedir. "Gidemediginiz y.er sizin degHdir" hikmetli S'ozfullde ol­dugu gibi ince1emeldigilmiz e.ser ve CJ~namarugm1z !lalliliyetler de sizin ldegildir. Uzatmayahm bu eser bolucii orgiiif.ler tarafmdan muh­te'lif bol'iirrnler halinde muteaddii defalar Qogalti'lmi!}tir.

Yukantla ki:Saca 1fade e1itigimiz gibi $6!Yefname'de ismi ge:c;en Her beyligin Tiirlk omugu gi"bi bi.r iddiannz yJoktur.. Bilindigi gibi Serefhan bu b'eylikler ara;smda men~a orta1khgm1 inandinCI bir 1?8'­

kilde koiYmadan bunlarm aym mmectin mensuplan olduklanm be­lirtip, bunlara artlik bir :Usim vermi~tir. Daha d'Ogrusu i~i $erefna­meyi Tiirk<;'eye c;:eviren baz1 ideol'.oglar yapmu}tl.r. Serefname'de, hak­kmda bilgi verilen mahalli beylilklerin ·kbken, sosyal yap1 ve killtiir itibarr ile Tiirklillderine dair c;:ah~malar Tiirlk tarihc;:ilerinden P:rtof.

Selguk Dergisi I. Alaeddin 'Keykubad Ozel S.aytst --------------~---------

43

Dr. F. KirzJ'Oglu tarafmdan yap1lmn~t1r (3). Daha sonrn bu ko~ nudalki .en ciid1di <;a!llt?malan N.azmi Sevgen yapmlt?trr. Nazrrni Se:vgen' ~ in D::Jgu Anadolu Tiirk Beyli¥.:1:erine dair yaptlgl incelemeler ~ubat 1968 - Oca1k 19E9 tarible-ri aramda BelE,;elerle Tiir'k Ta1ihi DsrgiS'i'n­de 12 adet illmi makale halinde yaymlanmi§'tlr. (4J Prof. Dr. Aydm Taneri'nin bu kon111daki galu~ma:smm iklnci bask1s1 "Tiirkbta.nh Bir Tur'k Boyu Kiirltkr (5) a:cliyle ya.ymlamrken, Tanerj bu eserinin ha­zu1a.nmasmda Sc-refhan'm yam s1ra ihnu'l-Erzak, Evllya Celebi ve digerle·rini de ele arrmi~t:'I". incelem:.:l3inde bolge h:>,lkmm kokeni, si­yasi, sosyal, ki.iliLt.rel hayatma yer vermi9tir. M!wm::ra Univ3T'3it91si'~ ndn haz!.r'lad1g1 Ev:liya Celeibi S'eminerinden s:onra E. C.:lebi'nin bu )uonuya da 1~~1:{ tu1tacag:11:::t en1iniz. Bblge halln igin te.sbitini koyar­ken A. Tanerl; "Konuya trlk91 gorfrf} ag1smdan b3..ktigim~ZI:l'a yap1lan izahlar 1~1gmida Ki'rrtle.r Ide dige·r Tli·rk boylan gibi Orta Asya men­Gelidirler. Turani bir kavimdir1er ve ancak Tfuk IrkiUd.OJ.n olabiLr­ler" (6) demetk:tedir.

Dogu m eseJeloeri k!onU:sunda yaptlg1 ciddi yaym}.an ile il'k akla gelenlerden biris i d e f,liiphesiz rahme.tli M. Eroz'id'ur. Onun bu konu­daki e'serlerinin hepside ~erefname'den mu'hak.ikak bir boliim alm­ID1.9tlr. Son eserlerinden birisi olan "Dogu Anadolu'nun TurklUgu (*J

isimli eSJerde lronu ~erefnauneye gore Kiirltler ...... ba!?h~ alotmda in-eel en,mif]tir.

Nazmi Sevg·en'in se.ti. maili:aleler h~.Jinde e:le ahp inesle:::Ugi do·­gu'daiki beylilderimizin arasm!da Metrvanhlar, Ha~sanveyCdler, Kuguk Lur'lu,lar, Cizre Beyligi, BE::dirbanh!ar, lmadiye Beyligi, H~kkar'i Bey­Jigi, Baban Bey'ligi, BWis Beyligi ve Muhammediye Beyl'i.gi varthr. BiJindi·gi g ibi $erefm1mede ba~:ka beyliikler de va.rd1r. N. Se~gin'­in bu maikaleleri 1982 y1lmd.a S efenoglu ve Turk6zii ta.rafmdan top-

(*) EROZ <Prof. Dr.) Mehmet, Dogu Ana.dolu'nun TUrkHlll;ti, istanbul 1982. (3) KTRZIOGLU (Pmf. Dr.) M. Fa,hri, "Dede Korlmt Oguznameleri ve f}eref­

nameye gore Ktir'tlerin Ash Oguzlarm Bogdtiz Boyundand1r." ic Oguz Der­gisi, Diyarbaktr l!l52. KUrtlerin Kokti, ::}erefname ile Ded.('l-Korlkut Oguznamelerine Gore, An­kara 1953.

'.'E_>erefname'de Eskl Oguz 'I1oresi'ne Folklor Vuzurlan, lTimlararast F·o}klor ve Halk EdebiyatJ. Sem~neri Bildirile"ri (2:7-219 E:klm Hl7J5) Konya) Anka­ra 1976.

(4) Bu konuda ayrmtih emranter icin bkz. (1;1. K. Sef·eroglu, "KiiltUr BirUgine Yonellik D1:;; Yaymla r a Dair. I, II" Pedal, Ocak-l;!ubat 1987 Ankara.

(5) TANERi (Prof. Dr.), Aydm; Tiirkistanh bir Turk Boyu Kiirtler, Ankara 19•83.

(6) a.g.e., s. 141.

44. Prof. Dr. Abdurrabman Guzel --------------------- --------------_/

lamp Turk Kiiit11rii Aral'}hrma Enstitiisii yaymlan arasmda yaza­rmm imzas1yla "Dogu ve GiineYJd!ogu Anadolu'da Tiir'k Bey'likleri" adtyla y.aymdanmr~tir (7). $erefname iizerinde maalesef yet;:Jri ka­dar durulabilmi~ diegi:Jidir. Bir Turk Devleti alan Eyyubilere (8) ge­re·gi gib.i sahip \!Ikamadigmuz iQin bu devletin yLkili~Iyle ms'Ydana <;llkan be<yltklere de ai}'Yl milliy'etlerin onlara 1sa.Jhip c;Ikmasma (g) se­yirci kahytoruz. TebligimiJzin bu b6liimiin.ii kapamadan. evval $eref~ narrne uzerinde yapillrni~ i!kl gah~madan bahseld·eyim, bunlarm birisi · "Sc:i'n.em<::'de Kurt MotifT' digeri i•se Hacettepe'de yap1lrm~ bi:· Mas­ter c;;ah~mas1 olan "$erefname'de Kultiir ve Medeniye.t Te3h:tbri".:. dir. (10)

Uzehnde durulan beyliklerln Tfu'k beylikleri carniaslilldan olmasi knnusunda ba~lati[an tartu~m.rular Anadlolu Tiilrk tarihlm-inin bal]!a.n­giQ donemi ile ilgilidir. Analdolu'ya ilk Selc;utklular nn girmi~tir?

Tii,-lrler islamiyete .giriin'ede·n Anadolu'yu yurt tutmu~lar m:td.Ir? Kagans1z ve Te~tkilaibsiz olaraok Anadolu'ya giren Tiirklerin d'o~

nemi hangi tarihe rasitlama!k..ttadir. Kimmerler'in Sa.ka'larm Hun'la~ rm Aga·ceri'leTTln ve .. diger Tiir'k unsur!J.arm Anadolu'nun nerelerin­de hangi izleri kallffii!?trr? "islamiyete Anaicfulu'da giren Tiirkler (11) tabiri bize bir metSaj verebilir mi?

"Meldeni BHgiler"in yaza.n A. inan'm Anadolu birc;O'klarmm zan­nettikleri gibi XI. as1r'dan i.tibaren Tiirkle~e.ye b?.~l::tml~ d9giltlir. Anaidolu ayn1 ertnik mevcudiyElltinre yeni elemanlarml aym ktlkten kopan dalgala·rla XI. asu'da taze1lemi~tir. 1071 tarihi, islam alan Tiirk­lerin Anadoludalki kartle~lerine kavu~ma,larmi gosterir." (12) deyi~

$i Prof. Ataov'iin (13) Ord. Frof. Dr. Tlo.gan lrocamrzm (14) K1rzmg-

(7) S.EVGEN, Nazmi; Dogu ve Giineydogu Anadolu TUrk Beyli•kleri, Ank 1~82.

{8) :;!E;!EN (Doc;. Dr.) Ramazan, Eyyubiler, i s tanbul 198'0.

(9) BOSWOR11H (Prof. Dr.) C. E. isHl.m Dervletleri Tarihi, istanbul 1980.

(10) KALAFAT, Ya$ar; :;lerefname'de Kurt Moti'fi, Erzurum t9<30 (Gayri mz.t­bu). SEFEiROGLU, S. Kaya; :;lerefname'de Killtur ve. Medeniyet TesbLtle-

ri, Ankara 1986 (Master Tezi).

(1,1) GUZEL (Prof. Dr.) Abjurrahman; SEFEROGLU. f?. Kaya; "isliimiyete Anadoluda Giren Ttirikler" MiUi Kti.ltur, Sa.y1 : 54, Eyliil 1196,8 Anka.ra;

(12) iNAN (Pror'. Dr.) Afet; "03manll Tarill!inin Kararkteristik NoQctalarma Bir Balm;;" 2 T. T. Kongresl, istanbul '194'3.

('13) ATAOV (Prof. Dr.) TU.rdt1taya; A. Brief Glance at the Armenian Questi'On, Ankara l!HI4, s. 7-8.

(14) TOGAN (Ord. Prof. Dr.) Z. Velidi ",Sa·kalar" B. T. Tarihi Der.gisi, Say1 17-23. Seri yaz1, istanbul, '1987.

Sel!;uk Dergisi .1. Alaeddin Keykubad Ozel Sayisi 45 ------------------~

lu'nun (15) H. K. TUrkozu'nun (16) Doc;. Dr. Tarhan'm (17) Doc. Dr. A. C::ay'm (18) bu tesbiti dogruaay1~1, Prof. Dr. M. Dogru'nun (19) ye'r adla:·1, Pruf. Eroz'iin (20) Hlristiyanla~an Turkler, Pmf. M. A. Kag"" gaih'Y', n Hazar Tlir'klerl itibariyle teyit edilrnig olmalan anar~inin ha:la gtriey do·gu'ida devam ettigi glinfunfr:zJde Turk bilirn adarnlan­na tir ~ey ifade etmeilidir. Aym milliyetten o~duklan idldias1 ile sah­neye' c;Jklp Avrupall'y1 da eiJkilemek ietedillcleri biliniTiken AET ari­feeinde (22) Tii.r'k fikir adam1 ger<;:•egi a~IIklamak iizere k!ollan swa­ma~andir,

Ko:ymen hocam1z "Tugrul Bey ve Zamam" (23) isimli eserlerin­de Se,:c;.;ulklular'a ta'bi o~an bir k1s1m beyliklerin isimlerini milliyet­lerini, tabi c~ui'? tarihlerini ve tabi· 10ilu~ ~·a;rtlarm1 ac;1klamaktadrr. Bunlarm .a:rasmdaM iranll · ve Arap men~eyli · olanlara bli:r sozumuz yok. Bu. ii'k un.surun d1~mda olanla!r bi~e gore i•sh1miyete bu bOJ.ge­de giren pr'OtiO Tu:rkler veya Selc;uk~ular'idan 100-200 y1l evvel bol­geye ge.1mi~ Ttirk!l.erdi.

incelEmErmizin bu bohimtim:le Alae•ttin Keykubat I. d6nemin Sl­

nrrlar1m da z:orlayarark baz1 ktilttirel degerlere yer verecegiz.

Diyarbekir ve Cezire Beylerinden. Ahrnet bln Mervan "Tugrul Beye bir elc;:i gonid.erer.ek ·k1endisine itaatini ve bagh.hgm1 sunm'U.i.'?­tur." (24)

lia·san Bey Dinever ve $e9hrezar Hiikiimdarlarmdan Munelhel "Tugrul beya miiracaatla botgllhgun bil.!dl:r:di." Ayni baylikten Saru-

(15) KIRZIOGLU (Prof. Dr. M. Fahri, "Aitay-•Sayon, Hora:;an-Afgan, Dagi-s­. tan, TunabOiVU ve D::c~e Bo1g;s,j1nde•kil Kitr~ Urugu ... " AltaLt~~c Kongresi 2r1 -2!3 Ekim 197'3. Bildirileri, Ankara 197.9.

(16) TDR:KOZU, H. Kernal; "TUrk Salcalar, iskitler'in Bat1ya Goc;;ler; ve Tlirk­lsr;n On-A.sya'da DogU§lan" T. K. Dergisi Say1: 2•2:6, Sukut, 1932 Ank.

(1,8) QAY (Doc;;. Dr.) Abjullah, "Anadolu'nun Ttirkmenleri I. Selc;uklu <Jncesi" T. K. Der.gisi, Mart :I.91S,3.

(17) TARHAN (Doc;;. Dr.) Taner, "Anadolu'nun Bozk1r K.avimleri Kimmerler vc i>kitler" 14 E•kim 1903, istanbul, Radyo konul)main.

(19) DCGRU (Prof. Dr.) Mccit; "Tlirkiye'de Macar Yer Adlan" B. T. Tarihl D~rg:::r:, ~ay1 : 8 Ekim 'li9•Zr:J.

(2l() ) EROZ (Prof. Dr.) Mehmet, H•.ristiyanla§an Ttirkler, Anlmra 1983. (211) KAS.>GARLI (Prof. Dr.) M. Ahall, Dogu ve Gtineydogu Anadolu Uygarll­

~nn Gir.'::;, Ankara '19'133. (22) GUZEL (Prof. Dr.) Abdurrahman, SEFEROGLU, ~· Kaya, :'AET ve Ttir!{

MilU Ktilttir Bfittinltigil" May1s 1987. <:m .KOYMEN (Pro.f. Dr.) M. Alta\V, Tugrul Bey ve Zamam, istanbul 1976. (2.4) ~erefhan, a.g.e., s. ~9.

46 Prof. Dr. Abdurrahman Giizel

han bin Muha·mmed ibrahim Yenell (25) bundan &onra yerlne ge­c;en Sadi bin Eb'ii(<J-~evk TugruU Haye ba.g1mb ildi. (26)

Fadlayi Beylerinin yanlannida Selc;uklu su~tanlanrun askeri ni­telfkli yeti~tir!lldilderini, bu c;oclliklann da 10 beylere sayg1 ifa!desi ol~ mak uzere "atrubeg" dediklerini goruyoruz. (27)

<::emt~ikezelk BeyleTi miinasebetiyle "Bu durumu G.3miGkezek hii...: kumdarmm Sel<;ukJu Sultam Meltk ~ah SIO'YUndan gdmi§ olmalarl ve CMeliik ~ah) soziinun (Meliki~) bi~i~de degi~mi~ olmas1 muh...: temeldiir" :denilmekitedir. (28)

iran'm Karabag boJgesinde a~ire-t hayab ya~ayan beyliklerin 24'1u te~kilatlanma meytlana getirtlilklelfi bi1clirilmekt.<cdir ki (29) bi­lindigi gibi bu tiir boliimlenme Oguzlara alttir.

Bu beyliikler1de kiiltiiriin diger kaynag1 Kur'an-1 Karim ve Ha­dislerdir. 1bprak y6netimi ve miras hu'kruku SelQuklu!lann aymd1r. Mii•sll1man Tiirklerin geli~ti.rdigi Valk.H. miiessesesini bunlarda. da gor­m£Jkte•yiz. Beyligln 3 kloyden 70 ikO<ye kadar arazisi bulunmaktadrr. Bagdat bunlar tGtr.afmdan da Hilafet merkezi olacr_-ak kabul ediLmi~?­tJir. Beyligin y>Onetirni babadan ogula ge~;mektefdir. Yone'ti!ffi · degi(?ik­ligi Selc;ukHu idaresi tarafmdan onaylanmakltad1r. Selc;uklularm ya­ru s1ra tr.an'a ilhanhlar'a :daha sonra A:kkloyunlular'a Karakoyunlu­lar'a ve Uzun sure Osmanhilar'a bagrmhhik V'ardl'f. Geni!} bilgl daha ziyade Osmanh idarooi i1e ili~iler itilbariy'le VE:ri'l.meiktadir. · Anadolu Tiirtk beyliklerinin kiiil.tiir ozellilklerinin di!]mda bir ozellik arzetmek-tedirler. ·

K:onuyu Oismanh Turk idaresi itib.ariyJe enine blo;yuna inceleyen Pr0.f. Dr. Kodaman (**) BOlligenin islamiyetten evveJ. Tiirkle~meye bal}ladigi gen;egine deyindikten sonra bunlann Osmanh Eyalet Sis­t~Jmi i<;:erisindeiki ·statillerinil agl'kla:maktad1r. Her ne kadar kiOnu...: muz Selc;uklu 'Iliirk Y'fmetiminin be<lirli bir done·mi ise d3 bu vesileyle beJ.irtmek isteriz iki ar·~iv kaynakflaymdan i'lgili uzmanm QlkartlJgi sonm;: imparaoorlugun bolgesini yonetim ve toprak biitiinh.i.gii ve sair noikltai n'azarlanndan durumu imparatorlugun dt§mtla miitalaa edilmerrni~tir.

(215) ~erefhan, a.g.e., s. Ql5. (26) ~erefhan, a.g.e., s. 34. (27) ~erefhan, a.g.e .. s. W'l, (,:?!B) ~erefhan, a.g.e., s. 1se. (29) ~ere·fhan, a.g:e., s. 36·7. (**) KODAMAN (Prof. Dr., Bayram, Osmanh Devrinde Dogu. Anadolu'nun tda­

ri Durumu, Ankara 1:986.

Selcuk DergiSi l AI.aeddin Keykubad t>zel ~aytst

Durumu hukulki ac;adan mceleyen Prof. Dr. Salih Tug (o donem­de Do\)ent) (***) "Tarihin a:k~1 ic;er:ilsin'de son be~y.liz senehk devre, arta ~arkaa Osmanh De'Vleltinin a~a:.g1 yukan biitiin oolgelere yega­ne hakim ve devlet' muessesooini tenli<lll e'de:n yegane siyasi uzviyet o1dugu bir devre 11eklinrl.e gr61steri1efbilir'~ demektedir.

Orla Sark bolgesini tarih boyunca hassa1ten Osmanlllarm am!me idar'£,.sini ellerinlde !bulundur'duklan ldevreldeki .siyasi yap1sm1 ele alan S. Tug; I. Cihan Haribiiiden sonra s~n verilen imtiyaz~ Ian belirtmeikte ve bu imltiiyazlan muhtelif baQhklar altmda ele al­maiktadir.

Devl•et ta!l'afmdan tamnan siyasi hakJar i~;in "Hassaten Fat~h Sultan Mehimet'ten itibaren gef\)ekleqtiril'meye c;:ali§I1an (Millet Sis­tsmil ile din, dil, u'.lr ve renk tefriiki yapllmaiks1zm ve Tiirk unsuru­nu digerleri arasmda ustiin tu:tJmaiksizm Ciha-n Sumlli De·viet olma idldia ve te~ehbusleri Osmanll1ara hakim olmaya ba~lamiQt1r" de­mektE• ve "idart MU\hta-riyet" ".KJabHevi MubJtariyet' "Dini ve Hu'ku­ki Muhtariyet" ooliimlerinde bilgi vermek'te'diir.

En muhim a;.mme hak[annm toplamJdlgl bu muhtariy8ft bOillimun­de Suriye, Irak tfu'iinden Beyle-rbeyi veya H1z1r P~a'nm idaresine tevdi edilen y()n:uer ).{as'te'dilmektedir ki incelenmeye alman gooey dlogu bolgE:si afliret peylerini direk 'kapsamamaktadrr.

Kabilevi Muhtariyet, 'Araplann me.skun oldugu c;:ol ve vahalarda as1l olan iQtimai yap1 kabile yapi'S1dir. Ve hakirnJ,yet Arap kabile b~­kanmmrlrr. Osmanhlar orta Sark1 fe1jjh61f:tikten sonra bu ka:ibile bEl!~kanlanyia hususi v.e1 ayn anla(?malai'la ·buralar uzerinde kendi hakimiyoetlerini kabul ettlirmi:Qlerdir." d enilmektedir. Bizim uzerinde d.urldugumuz bolge A!l'abistan ve ha1kl Arap degildir. Bu yararh a~alklama da incelememizin sm1rlan d~mdadrr.

Dini ve hukuki mu'hltariyet, Bu aQllklama fumnet kaps.:tmma gir­ID£'Y'enlere mahsusrtur. "Bu sistame gore gayn muslim teba.a, kendi dini ba(?:kaniarmm 'dini ororii.te•sine tabi ~lurlar ve bu sureltle bu halk ziimreleri ken.di cemaati idare~eiri c;evresi dahilinde k.enJdi kendile­rfine ye1ter bir vasa1:ita idare olunurlar" denilmekteldir ki, biz dini islam olan Tiir!k aQireffl.eri uzerinde duruytoruz, bu ac~aklamada §lip­hesiz bizi haglamaz.

ikt1sadi v.e ticari MU!htariye.t, istanbuJ'dan tayin edilmi~ olan bil'

(***) TUG (Do~. Dr.) SaHh; 1-sHi.m O'lkelerinde Anayasa Hareketleri, istanbul 1969, s. 247-25·3.

48 Prof. Dr. Abdurrruhman Giizel

mu1tezi:rnin o makama ka!\']1 diogrudan ·diogruya m.esul olmasmdan ibaretti.

Lisan ve Kiiltur Muhtariyeti, Osmanhlar saliki bullinduklan islam ciJ.ninlin ·onlar arasmda Qflmn1§ olma:sr dolayrs~yla, Arapca'nm yerine 'Iliinkc;eyi ATap kii:lti.inlniin yerine de Tiirk 'killtiiriinii koy" may1 dll9Unm.U§ler, bu hall zamanla bir QO'k Tiirk'iin k1smen Arap"' la~masma dahJi yol aQ:abil:rnil§'t'ir. Bu,giin. diogu ve giineyid.bgu a§iret­lerinde zm~anan genel Tiirk. khilltiirune nazaran "alt kurtrtr alma'' 6zelligi b-6yii.lli:: i:iic;:u:cte Arapc;a ve Arap ki.iltiir'ii ve tamnan bu firna:t­la. izah €dil61billir. Cografi y:a.kml:lll{ da nazari dikkaite almrr ise bu b6Jgede!kd Tiitk a§irE!t.ler'inin dihne gec;rnif} alan. Arap dil kurah ve kellimmin izahr kblayca anla§Ilaib!i!lir.

SONU(:!

D;::,gu vc Guneydlogu Turk. BeyHkllerrl Ana~olu Turk beylikleri kadar Ti~r'ktlirler. Aym s'Oiyun insanla.r1 bu beyHk'leri kurmu~ ve ay­m kultiir degeTJe.rini paylao;ffil~IZ. Se.Jc;uiklu d6neminde t3k:amill eden bu b Eyliklc·rin bir k 1sm1 SeJ<;uklu idaresine b~gll olmuii]laTllir. Bu beyliklerin ayrmtih olara.k incelenip Anadlolu Turk· Tatihin'deki ye'I"­lerinin bellrlenmesi Ana.dolu TUrk Milli birligi itibariyle hay.atr One,_ me haizdir. ·

Hasrm, yapttrgr yaymlarla si.irrutle aleyhimiz/de mesrufe allp me~ s olS!sini geli§ltiriTJken biz daha hasmm geh!?tirdig'i g6rfu;;leri izliyemi­y,oruz. Bu gun Zaza ve Kurmanca diiye hi-linen artalanndaki te\k or­tak noktanm Turk oou~lan, olan unsurlar ayn bir milliyet adma ge~ nffi bir ba§llk altmda toplan.aibiliyor. Halbulki "Ti.irkiye Ermen:is'tam ic;in BerlJin klongresine Ermeni temsilciler heyeti tarafmdan verilen te~ki1at p['lojesi"nin elkin'de'ki istatist:iJklerl:le bu iki unsuva ait nufus a yn batjl.Ikl'ar altmda zikreidi1mi!%ir. (***"')

("***) URAS, Esat : Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, i stanbul, Hl:82 s. 134-23·0-23•1, vb.