verschuivende herinneringen -...
TRANSCRIPT
VERSCHUIVENDE
HERINNERINGEN
HET HERDENKEN VAN DE
JODENVERVOLGINGEN IN VLAAMS
& INTERNATIONAAL PERSPECTIEF,
1945-2015
Prof. dr. Karel Van Nieuwenhuyse
"Allemaal zeer begrijpelijk, maar door deze
censuur dreigt niet alleen een deel van de
historische context verloren te gaan, zoals het
buitenlands protest als aanleiding en excuus
voor de Judenboykott, maar ook de kijk van de
daders. Velen onder hen waren er vast van
overtuigd dat ze zich alleen maar verweerden
tegen een door de Joden gestuurde,
Duitsvijandige wereld. Een ongemakkelijk
inzicht, zeker, maar wel één dat het mogelijk
maakt de beweegredenen van deze mensen te
doorgronden en te begrijpen, motieven die
uiteindelijk tot gruwelijke misdaden tegen de
menselijkheid zullen leiden."
Inleidend seminarie. Overzicht
1. Niveau’s van herinnering:
a) Persoonlijke herinnering
b) Collectieve herinnering en identiteit
c) Relatie herinnering - geschiedenis
2. Definiëring en typologie van genocide en holocaust
3. Conjunctuur van holocaustherinnering
4. Junior College concreet
Niveau’s van herinnering
• Persoonlijke herinnering
– Wat?
– Risico’s?
• Collectieve herinnering
– Wat?
– Soorten?
• Sociale herinnering
• Politieke herinnering
• Culturele herinnering
– Doel? (~ identiteit)
– Risico’s?
“Een zinnebeeld van
dapperheid en van
zelfverloochening voor het
vaderland.”
http://www.youtube.com/watch?v=j2MjmIVK4U4
Geschiedenis en herinnering: historiografisch perspectief
Vanwaar het succes van herinnering?
• Demografische factor
• Compensatiethese
• Culturalisering geschiedwetenschap
• Toenemend belang visuele bronnen
Geschiedenis en herinnering: voorlopige omschrijving
• verleden
= ‘dat wat gebeurd is’.
• Geschiedenis
= ‘de wetenschappelijke reconstructie van het verleden via bronnenanalyse en –interpretatie’
= objectief, waardenvrij en op feiten berustend
• (Collectieve) herinnering
= ‘de verzameling van indrukken van het verleden in monumenten, films, verhalen, herdenkingscultuur, (ontstaans)mythes gekoesterd door maatschappelijke groepen die er hun identiteit deels op schragen’
= subjectief, koestert mythes, herinnert zich enkel die historische feiten die een actueel socio-politiek doel dienen.
Geschiedenis en herinnering: voorlopige omschrijving
‘Collective memory simplifies, sees events from a single, committed perspective, is impatient with ambiguities of any kind, reduces events to mythic archetypes. Historical consciousness, by its nature, focusses on the historicity of events – that they took place then and not now, that they grew out of circumstances different from those that now obtain. Memory by contrast has no sense of passage of time, it denies the “pastness”of its objects and insists on their continuing presence.’
uit: Peter Novick, The Holocaust in American Life (Boston, 1999), 4.
Geschiedenis versus persoonlijke herinnering
RAUL HILBERG (1961):
Enkel en alleen officiële documenten tellen als geldige bron
SAUL FRIEDLÄNDER (2007):
“De stem van de getuigen snijdt door de zelfvoldaanheid van de
historicus die de geschiedenis als het ware moet temmen. Maar
de geschiedenis van de massamoord op de Europese Joden laat
zich niet beschrijven als business as usual. Je kan niet
voorbijgaan aan het onbevattelijke ervan.”
Geschiedenis versus collectieve herinnering
• Hoe groeit de herinnering, hoe wordt zij gekoesterd en
gecultiveerd?
• Hoe wordt zij vervolgens gerecupereerd door politici en
allerhande bewegingen met een eigen agenda?
• Hoe wordt zij daarbij gemanipuleerd, met welke doelen en met
welke middelen?
• Hoe neemt ze de gedaante aan van door officiële instanties
gepatroneerde herdenkingen, waarbij ideologie en
spektakelzucht ruim baan krijgen en de geschiedenis tot
enkele eenvoudige statements wordt gereduceerd?
• Hoe vervaagt zij uiteindelijk, tot zij helemaal verdwijnt?
Geschiedenis versus (collectieve) herinnering: een
kritische blik
Bestaat er zoiets als waardenvrije
geschiedenis(wetenschap)?
Genocide en holocaust: beladen begrippen
Het Nederlandse dagblad Trouw kopte op 10 oktober 2002: ‘Wetenschappers struikelen over definitie genocide.’
Genocide:
• etymologisch: genos / caedere
• Van Dale: ‘de stelselmatige uitroeiing van een volk of een volksgroep’
• Centrum voor Holocaust en Genocide Studies: ‘de systematische uitroeiing van een bevolkingsgroep’
Genocide en holocaust: beladen begrippen
• Raphael Lemkin (1944):
‘Een gecoördineerd plan, bestaande uit verschillende activiteiten
die de levensvatbaarheid van groepen aantast en uitroeiing
beoogt. Genocide is gericht tegen personen, niet als individuen,
maar als leden van een onderscheiden groep.’
• Verenigde Naties (1948):
‘Activiteiten die als doel hebben een nationale, etnische, raciale
of religieuze groep geheel of gedeeltelijk te vernietigen door a)
het doden van leden van de groep b) het aanbrengen van
ernstige lichamelijke of geestelijke letsels c) het systematisch
ondermijnen van de levensvoorwaarden van de groep d) het
opdringen van maatregelen voor geboortebeperking e) het onder
dwang overbrengen van de kinderen van een groep naar een
andere groep.’
Ter discussie
Genocide en holocaust: beladen begrippen
• Drie discussiepunten
– Wie kunnen de slachtoffers van een genocide zijn?
– Wat is doelbewust intentioneel gedrag?
– Mate en duur van de geweldpleging?
• Juridische versus historische interpretatie
Genocide en holocaust: beladen begrippen
WEERSTAND
Ja Nee
MATE Klein schermutseling bloedbad
VAN
GEWELD Groot oorlog genocide
Genocide en holocaust: beladen begrippen
• Bloedbad
• Agressie
• Misdaden tegen de menselijkheid
• Discriminatie
• Etnische zuivering
Genocide en holocaust: beladen begrippen
Zes ingrediënten of voorwaarden die kans op genocide bevorderen:
• Een omgeving gekenmerkt door politieke, economische,
culturele en fysische onveiligheid en een hoog frustratiegehalte
• Een autoritaire regering die de verantwoordelijkheid voor het
onheil toeschrijft aan een onderscheiden deel van de bevolking
• Een identiteitsgroep die duidelijk onderscheiden kan worden van
de rest van de bevolking wordt voorbestemd tot slachtoffergroep
(onderscheiden via taal, cultuur, religie, beroep, afkomst etc.)
• Een plan voor de uitroeiing van de doelgroep
• Relatief weerloze slachtoffers
• Een geïnformeerde internationale gemeenschap die haar morele
afkeuring uitspreekt, maar geen effectieve maatregelen neemt
om de volkerenmoorden te voorkomen of tijdig te stoppen
Genocide en holocaust: beladen begrippen
• Choerban
• Shoah
• Holocaust
– (versus judeocide of jodenmoord)
– begripsevolutie
Genocide en holocaust: beladen begrippen
Historisch overzicht genocides:
• In premoderne samenlevingen
• In de koloniale tijd
• In de 20e eeuw: totalitarisme en etnische zuivering
Genocide en holocaust: beladen begrippen
Genocides in de 20e eeuw:
• de Herero’s (1904)
• Armeniërs (1915)
• Koelakken in Oekraïne (1929-1933)
• Joden (1940-45)
• Zigeuners (1940-45)
• Tutsi’s in Rwanda(1963)
• Hutu’s in Burundi (1972)
• Indonesische communisten (1966)
• Ibo in Nigeria (1966)
• Bengali in Pakistan (1971)
• Klassenvijanden in de USSR (1966-1976)
• Bourgeoisie in Kampuchea (1975-78)
• Timorezen (1975-1999
• Irakese Koerden (1987-88)
• Bosniërs (1992-1995)
• Tutsi’s en gematigde Hutu’s in Rwanda (1994)
QUID 21e EEUW???
Verglijdende herinneringen: de conjunctuur van de
holocaustherinnering
• Ido De Haan:
“De herinnering aan de Jodenvervolging is de laatste jaren in Nederland en
daarbuiten onderwerp geworden van een groot aantal beschouwingen.
Volgens de communis opinio is de herinnering aan de Jodenvervolging eerst
verdrongen en is men zich er later bewust van geworden, waarna een periode
van verwerking begon.”
breuklijn begin jaren 1960
• Bruno De Wever e.a.:
“De Jodenmoord was gewoon één van de vele misdaden van het Derde Rijk.”
“De judeocide is uitgegroeid van specifiek Joodse herinnering tot
collectieve herinnering.”
breuklijn begin jaren 1960
• Norman Finkelstein:
breuklijn tweede helft jaren 1960
• Peter Novick:
breuklijn ganse jaren 1960