vieren en brevieren

nVieren &breviereno

Liturgische bouwstenen voor

kleine geloofs-gemeenschappen

christiane berkvens-stevelinck

sytze de vries

meinema

De traditie van de christelijke liturgie is lang en groots. De litur-

gie blijft een ongekende bron van inspiratie, maar haar vormen zijn

niet langer toereikend. Soms is zij bovendien te kathedraal, te vast-

gelegd. Kleine geloofsgemeenschappen in de marge willen vasthou-

den aan momenten van lofzang en stilte, meditatie en bezinning,

maar vragen om andere vormen en andere taal. Omdat zij zoeken

naar nieuwe spiritualiteit, persoonlijk en in gemeenschap, binnen

de kerk én daarbuiten. Hoe leren wij weer in alle rust stilstaan bij

onze ‘binnenkant’? Wat biedt ons rust, reinheid en regelmaat voor

de ziel?

Die vraag daagde de beide schrijvers van dit boek uit om bouw-

stenen voor een nieuwe liturgie aan te dragen. Vanuit hun arbeid

binnen en buiten de kerk zijn zij vertrouwd met de traditie, met

oude en nieuwe rituelen en teksten, maar ook met de vragen die

vandaag de dag over geloof, religie en spiritualiteit gesteld worden.

Christiane Berkvens-Stevelinck is remonstrants predikante en bijzonder

hoogleraar Europese cultuur aan de Radbouduniversiteit. Daarnaast heeft zij een

praktijk in interbeschouwelijke rituele begeleiding. www.moederoverste.nl

Sytze de Vries is theoloog, dichter en tekstschrijver. Jarenlang was hij predikant,

hij werkte bij radio en tv en beheert nu ‘De Vertaalslag’, werkplaats voor het Woord

in toon, taal en teken. Hij legt zich toe op het schrijven en het geven van lezingen,

cursussen en adviezen. www.sytzedevries.com

9 789021 142388

Christiane Berkvens-Stevelinck en Sytze de Vries

nVieren en breviereno

isbn 978 90 211 4238 8 | nur 700

www.uitgeverijmeinema.nl

Berkvens.indd 1 01-10-09 12:50

Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 2

Vieren & brevierenLiturgische bouwstenen

voor kleine geloofsgemeenschappen

Christiane Berkvens-StevelinckSytze de Vries

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


www.uitgeverijmeinema.nl

De liturgische teksten, de liederen, gebeden en gedichten indit boek zijn van de hand van de auteur Sytze de Vries.Sommige worden hier voor het eerst gepubliceerd, anderezijn te vinden in zijn boeken.Zie ook: www.sytzedevries.com

Ontwerp omslag: Geert de Koning

ISBN 978 90 211 4238 8NUR 700

© 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


Inhoud

TEN GELEIDE 11

UITGANGSPUNTEN 13• Te hoog van de toren...? 13• Wat beoogt dit boek? 14• De bronnen 15• De grondvragen 16• Voor wie is dit boek bedoeld? 16• Wat is spiritualiteit? 17

� BOUWSTENEN

LOF DER TRAAGHEID 20• Nostalgie? 21• Slow-movement 22• Tijd maken 24

GEMEENSCHAP 25• Gemeenschap en enkeling 25• De familiaire gemeenschap 29• ‘Spirituelen’ en tijdelijke gemeenschap 30• Kosmische gemeenschap 30• Gemeenschap in bijbels perspectief 31

5


DE LITURGISCHE CONSTANTEN: STILTE, GEBEDEN GEZANG 36• De stilte 37

- Wat is stilte? 38- Waarom stilte? 38

• Het gebed 39- Oorsprong 39- Aanbidding en overgave 40- Waarom God het adres? 41- Bidden is allereerst antwoord geven 41- Bidden is oriënteren 42- Bidden is zaak van regelmaat 42- Samen geleerd, alleen gedaan 43

• Het gezang 43- De ambivalentie van het gezang 44- Blijft zingen nodig? 46- Zingen als inademen en luisteren 47- Zachtjes voor jezelf zingen 48- Zingen op de groei 48- Zingen als lofzang 49- Zingen als godsdienstoefening 50- Zingen als communie 51- Zingen als voorproef 52- Zingen als diaconaat 52- Zingen als tijdsmarkering 53

RITUELEN 54• Definities 54• Rituelen ontwerpen 56• De zeggingskracht van het ritueel 57

POËZIE EN RELIGIE 60

6


BIJSLUITERS 63• Enkele praktische aanbevelingen 63

- De ruimte 63- Opstelling en aankleding 63- Tijd maken 64- Openen en sluiten 64- Muziek en zang; de rol van electronica 64- ’Linten leggen’ 65

• Gebruiksaanwijzing 66- Persoonlijke en groepsgewijze getijdengebed 66- Nocturne 66- Viering door de week en op zondag voor groepen 67- Jaarindeling 67

� VASTE ORDEN

PERSOONLIJK GETIJDENGEBED 70• Ochtend 70• Middag 71• Avond 73

GETIJDENGEBED VOOR GROEPEN DIE EEN AANTALDAGEN BIJEEN ZIJN 75• Ochtend 75• Middag 77• Avond 80

NOCTURNE (ofwel Vigilie of Nachtwake) 82

DOORDEWEEKSE VIERING VOOR GROEPEN 89

ZONDAGSE VIERING VOOR GROEPEN 94

ZONDAGSE VIERING VOOR GROEPENmet gezamenlijke maaltijd en gedachtenis van Christus 102

7


� PSALMFRAGMENTEN

PSALMFRAGMENTEN VOOR ELKE DAG 108

PSALMFRAGMENTEN VOOR FEEST- EN GEDENKDAGEN138• Advent 138• Kerst 139• Jaarwisseling 139• Tijd vóór Pasen 141• Pasen 142• Pinksteren 143• Geboorte 143• Verjaardag 144• Gedenk-en vierdagen 145• Gedachtenis 147

� GEBEDEN

GEBEDEN VOOR DE GETIJDEN 150• Gebeden voor ochtend, middag en avond, elke

dag van de week 150

OVERIGE GEBEDEN 162• Avondgebed 162• Avondgebed na een gezamenlijk doorgebrachte dag 164• Gebeden in de avond wanneer een kaars

ontstoken wordt 165• Gebed in de nacht 166• Morgengebed 167

� CITATEN

Per maand gegroepeerd, één voor elke dag van de week 169

8


� JAARINDELING

JAARINDELING 182• Gebruiksaanwijzing 182• Prediker 182

MAANDINDELING 184• November Tijd om te gedenken 184• December Tijd om te hopen 188• Kerst Tijd om zich te verwonderen 194• Januari Tijd om je naar de toekomst te richten 200• Februari Tijd om te zoeken 205• Maart Tijd om te zaaien 210• Pasen Tijd om uit de schaduw tevoorschijn te

komen 215 • April Tijd om op te bouwen 223• Mei Tijd om te omhelzen 228• Pinksteren Tijd om de geest te krijgen 233• Juni Tijd om te lachen 241• Juli Tijd om te dansen 246• Augustus Tijd om te oogsten 251• September Tijd om vrede te stichten 254• Oktober Tijd om stenen op te stapelen 259

9


Ten geleide

Twee mensen komen elkaar tegen en raken in gesprek. Doorde jaren heen wordt dat voortgezet. Ze zijn nogal verschillend:de een is remonstrant, de ander katho-protestant. De een houdtvan het woord spiritualiteit, de ander haat het. De een is eenSchriftgeleerde, de ander voedt zich met de voortdurend wis-selende Europese cultuur. De een is vrouw, de ander man.Maar ze zijn ook erg gelijk: beide zijn ze predikant, en na ennaast hun arbeid in de kerk werken ze als kleine zelfstandigen,‘tegen elk aannemelijk bod’, met hun verworven specialiteiten.De een vooral met de betekenissen van de taal, de ander metde taal van tekens, de rituelen. Beide delen hun gevoel voorhumor, een belang dat bij samenwerking vooral niet onder-schat moet worden! Dit gesprek leidde tot dit boek van de hand van deze twee,Christiane Berkvens-Stevelinck en Sytze de Vries, twee ‘dominees’ met een eigensoortige gevulde rugzak.

Verschillend en gelijk: vaak zijn wij vanuit tegengestelde hoekenvertrokken, de een vanuit de bewegingen in het maatschappelijkveld, de ander vanuit de zoektocht naar het vuur in het aloudebijbelse verhaal. En steeds weer kwamen wij elkaar onderwegtegen. Het is niet moeilijk om beider verschillende route en on-derscheiden stijl te herkennen. Toch wordt niet aangegeven wiewat schreef, want wij nemen elkaars teksten volledig voor onzegezamenlijke rekening. En alles wat geschreven staat, is van náde discussie!Wat wij in onze gesprekken delen is de liefde en de zorg voor

11


de gemeente, de kerk. Hoe deze te voeden, waar de hongersterk is afgenomen? Als de verouderde menukaart te zwaremaaltijden aanbiedt?Natuurlijk, wij weten van de gegroeide ‘snack-behoeften’, van‘reli-shoppen’ en vooral van het verdwijnen van de grotehechte kerkelijke gemeenschappen, van de stille aftocht vanvelen. Maar ook van de toename van de persoonlijke behoefteaan geestelijke groei, aan de blijvende zoektocht van mensen.Tegenover (of naast?) het antwoord van eenmalige ‘geestelijkegerechten’ bieden wij de mogelijkheden om kleinschalig en per-soonlijk, met inbreng van eigen creativiteit, toch aan een soortconstante basis te bouwen voor een spirituele leefwijze, alleenof in een nieuwe en andere gezamenlijkheid.

Wat aanvankelijk Inleiding heette, draagt nu een andere naam:Uitgangspunten. Want gaandeweg ons gesprek groeide de be-hoefte onze uitgangspunten te verduidelijken en te delen metde gebruikers. Vooral de vraag wat in ieder geval vanuit detraditie door allerlei vormencrisissen heen gedragen moestworden, leverde materiaal op waarmee wij hopen en vermoe-den ook menig werkgroep Liturgie e.d. een groot plezier tedoen. Deze uitgangspunten willen aanleiding tot uw verderegesprek en discussie zijn.Wij danken elkaar voor het plezier en de gesprekken onder-weg, Ad Alblas voor zijn meedenken en meedoen, en Lia vanStrien voor haar hulp dit alles in de juiste boekvorm te gieten.Het boek is gebonden en heeft een lintje! Dat wil zeggen: hetis een gebruiksboek.

Amsterdam/Schalkwijk, zomer 2009 Christiane Berkvens-Stevelincken Sytze de Vries

12


Uitgangspunten

TE HOOG VAN DE TOREN…?

Kerk, lieve kerk van weleer,jij blies veel te hoog van de toren…

dicht halverwege de vorige eeuw Michel van der Plas al. Hetis de tijd, waarin de kerk steeds meer uit het vanzelfsprekendeautomatisme verdwijnt en de gemeente meer en meer gevormdwordt door mensen die bewust voor het lidmaatschap kiezen.Het is de tijd waarin het begrip secularisatie een vaste plaatskrijgt in het kerkelijk jargon en waarin de krimp van de ge-tallen inzet. Nauwelijks worden er nog nieuwe kerken ge-bouwd, de eerste oude gebouwen worden afgestoten.Groeperingen die elkaar voorheen verketterden, kruipen nubij elkaar onder eenzelfde dak. En veel oecumene is vooralook een economische noodzaak.Maar het is ook de tijd waarin de blijvers een nieuw elan ont-wikkelen. De vorm van eredienst en liturgie gaat op de schop,er vindt een herbronning plaats op de joodse én de gezamen-lijke vroegchristelijke traditie, de rationaliteit van het gespro-ken woord wordt aangevuld met, soms zelfs vervangen door,accenten op beleving, symboliek, visualisering. Het is de tijdvoor een nieuw liedrepertoire, want gezongen zal er worden,meer dan ooit. Niet alleen liturgisch, ook maatschappelijk verandert er veel.Dat de gemeente een steeds ‘groter buitenland’ heeft in devorm van de samenleving, en zelfs de wijde wereld, maakt dat

13


de blik naar buiten gericht wordt. Geloven is een keuze, eenactiviteit.

Maar ook dit bewustzijn is eindig gebleken. Nu, alweer enkeledecennia later, is veel van het klassieke gemeenschapsdenkenverkruimeld. Mensen kiezen zelf voor hun individuele ont-wikkeling, ook in godsdienstige en religieuze zin. De term per-soonlijke spiritualiteit doet zijn intrede, de vaste verbandenworden losgelaten, de nadruk op incidentele vormen en vor-men-op-maat wordt groter (events) en mensen willen meer‘geraakt’ worden in hun beleving. Of wij dat nu wel of niet een zegen achten, het feit ligt er on-miskenbaar en vraagt om een reactie. Wie zo lang mogelijkaan het oude wil vasthouden en een dierbare traditie metsteeds minder handen de woestijn door wil dragen, leeft ach-terstevoren en is voortdurend bezig met omkijken. Zo iemandleeft met de rug naar de toekomst.De centrale vraag is niet: hoe overleven wij?, maar: hoe kun-nen wij vandaag het beste vorm geven aan gezamenlijk enpersoonlijk geloven, en met welke bagage gaan wij de toe-komst aan? Daarbij kan een grote kathedrale liturgie niet langer de alge-mene norm zijn. Kleine groepen, in kleine onderkomens, zelfshuiskamers, hebben andere vormen nodig, naar de maat vannu. Een nu waarvan de tijdelijkheid ons duidelijk is.

WAT BEOOGT DIT BOEK?De schrijvers van dit boek hebben de meeste van deze ont-wikkelingen zelf meegemaakt, óók als voorgangers in diversekerken. En zij stelden zichzelf en elkaar de vraag: hoe houdenwij de vonken onder de as brandend? Welke oude en nieuwevormen, oude en nieuwe woorden nemen wij mee om dezepersoonlijke en gemeenschappelijke spiritualiteit ook in eennieuwe tijd gestalte te geven? Welke van de grote oude ver-

14


halen horen thuis in de bagage, ook van nieuwere generaties?Heeft de kerk als instituut in dit alles nog een functie?

Ook al willen wij zoeken naar nieuwe, alternatieve en somsexperimentele vormen, wij willen niet het wiel opnieuw uit-vinden. Er zijn sowieso godsdienstfenomenologische elemen-ten die in de godsdiensten van alle tijden en alle plaatsen hunvaste rol spelen. Ons gaat het er om dat die niet in dode vor-men worden opgesloten.Wie in de polderdelta van ons land langs de beroemde ‘brederivieren, die traag door oneindig laagland gaan’ staat, kanzich nauwelijks voorstellen hoe duizenden kilometers verderopeen heldere, onvervuilde bron staat te (ont)springen. Daaromis een bezoek aan die bronnen vaak verhelderend en ook zelf-reinigend, om maar in de beeldspraak te blijven. Ook ons gaathet in dit boek om lévend water!

DE BRONNENWie terug gaat naar de basics, kan niet aan de bijbelse envroegchristelijke bronnen voorbij. Daar wordt het bestaan alseen leven met Christus vormgegeven. In de Handelingen vande Apostelen, de praktijk van zijn directe erflaters, wordt datleven samengevat in de woorden: onderricht van de apostelen,gemeenschapsvorming, het breken van het brood en het gebed(Hand. 2:42). Maar daarvoor – en dus ook niet los ervan – is er al de joodsetraditie: wanneer de tempel niet langer overeind staat en depriesterkoren zijn verstomd, als de offers nog enkel herinne-ring zijn en het leven in ballingschap en verstrooiing geleefdmoet worden, ontstaat overal waar mensen wonen de Syna-goge, als de plek waar de oude verhalen worden bewaard, verteld en vastgelegd, beklopt, becommentarieerd en geactu-aliseerd. Waar het cement van het gebed dat alles bijeenhoudt.Tegelijkertijd wordt juist het vieren en het gedenken, waartoe

15


ooit de tempel diende als doel van pelgrimage, nieuw vorm-gegeven in de persoonlijke levenssfeer van gezin en familie:de seideravond op Pesach, het Loofhuttenfeest en Purim, ommaar een paar voorbeelden te noemen. Maar staande bij dezebronnen doemen ook vragen op.

DE GRONDVRAGENHet zijn vragen als: Wat en waar is vandaag gemeenschap?Kent die niet een diversiteit aan vormen? Hoe verhouden zichindividu en collectief? Wat valt er eigenlijk te vieren? En watzijn voor ons de meest relevante momenten in de tijd, waaropgevierd moet worden? Hoe voeden wij elkaar en onszelf enwat is voor ons ‘het breken van het brood’? Maar ook: welkevormen kan ons bidden aannemen? En hoe bepalend is demens die vandaag leeft, met de beperkingen én mogelijkhedenvan dien, voor die vormgeving?In plaats van lange beschouwingen, met alle open deuren vandien, kiezen wij er voor om nieuwe vormen aan te reiken.Vooral ‘nieuw vuur in oude woorden’. Welke vooronderstel-lingen daarbij gelden, moet dan al doende duidelijk worden.Waar nodig zullen wij die in kanttekeningen verduidelijken.

VOOR WIE IS DIT BOEK BEDOELD?Het meest algemene antwoord op de vraag voor wie dit boekbedoeld is, luidt: voor ieder die met zichzelf en/of met anderen,in kleine, korter of langer bestaande groepsvormen het bestaanop religieuze gronden wil bevestigen. Voor mensen die de tijdwillen nemen, om – klassiek gesproken – hun zegeningen tetellen. Naar het gezegde van de dichter Jan Wit: ‘Wie zijn Ge-tijden niet houdt, wordt door de tijd overspoeld.’ Specifieker gezegd: het kan een kleine (soms kerkelijke) ge-meenschap zijn die in kleine ruimten, met intieme vormenhaar geloof wil in- en uitademen. Dat kunnen diaspora-gemeenschappen zijn, locale groepen die geen professionele

16


voorganger (meer) hebben. Maar het kan ook een groep zijndie kortdurend gevormd is, bijvoorbeeld voor een conferentie,een bezinningsweek of een retraite. Daar kan de dag gestruc-tureerd worden met meditatieve momenten. Ook denken wijaan mensen die eenmalig bijeen zijn en voor wie een geza-menlijke viering onmisbaar is. Daarbij is een van onze vooronderstellingen al duidelijk: wijpogen vormen aan te bieden die niet onmiddellijk de aanwe-zigheid van een ‘beroeps’ vereisen. Ook valt te denken aan ‘groepen’ die uit andere hoofde al be-staan: gezin en familie zijn in godsdienstige zin arm (gewor-den). Anderzijds is juist daar de behoefte sterk gegroeid om delevensmomenten ritueel te vieren. Daarnaast zijn er de mensendie voor zichzelf een ‘binnenkamerbrevier’ behoeven: teksten,vormen, waarmee zij hun persoonlijke leven op gezette tijdenwillen verdiepen. In dit alles pogen wij te zoeken naar ruim-hartige taal, met alle toetsen van donker en licht én met groteruimte voor ieders eigen creativiteit en collage-arbeid.

Wij bedoelen overigens beslist níet met de aangereikte alter-natieven de traditionele liturgie overbodig te verklaren. Integendeel. Zij is goeddeels geslepen aan de tijd, uitgekris-talliseerd door de eeuwen en bevat taal, symbolen en muziekdie al onze zinnen kunnen blijven aanspreken. Zij is daardoorook groter dan wijzelf zijn. Maar wij constateren dat zij allangniet meer alleen zaligmakend is. Wij zoeken naar de vrijko-mende ruimte, voor mensen die niet langer in die grote ge-welven kunnen leven.

WAT IS SPIRITUALITEIT?Spiritualiteit is een weerloos woord. Het is een vlag waar veelmee gewapperd wordt zonder dat de lading bekend is. Maaromdat het zo bij het jargon van vandaag behoort, willen wijin ieder geval de omtrekken en de grenzen enigszins aftekenen

17


opdat duidelijk is wat althans wíj daaronder verstaan. Ookwanneer wij zeggen dat wij spiritualiteit vorm geven. Het woord stamt vanouds uit een specifieke kring: uit de La-tijnse oftewel Rooms-Katholieke Kerk. Daar waar van de Spi-ritus, van de g/Geest sprake is. Daar was spiritualiteit ooit hettotaalbegrip van levensbeschouwing en leefstijl, bevlogendoor de heilige Geest. Zoals bijvoorbeeld nader omschrevenin de franciscaanse spiritualiteit: een gemeenschapsleven invreugde, eenvoudig geloofsvertrouwen en soberheid, metliefde voor de mens en de gehele schepping. Spiritualiteit wildus naar zijn oorsprong een ingekleurd geestelijke leven zijn,maar dan wel opbloeiend vanuit de christelijke bronnen. Sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw is het begrip een eigenleven gaan leiden. Waar niet langer de kerkelijke tradities ende groepsideologieën het leven bepalen, blijkt een nieuw zoe-ken naar zingeving, en naar vormgeving daarvan, onder deparaplu van de spiritualiteit begrepen te worden. Het werd een verzamelnaam, het etiket voor veel nieuwe re-ligieuze vormen, in feite voor alles wat er meer zou zijn tussenhemel en aarde. Voor alles wat aan het materiële en het rati-onele voorbij gaat. Vormen die zijn geplant of spontaan op-geschoten en voorkomen in de vorm van wildgroei. Wiebijvoorbeeld nu op de teletekstpagina van de omroep Veronicakijkt, ziet daar op de speciale pagina Spiritualiteit de gegevensover de horoscoop, astrologie, Astro TV en dergelijke! Deze uitholling van het begrip, evenals de al te private ladingdie mensen er aan geven, maakt het extra moeilijk om hetwoord nog als term te gebruiken voor iets dat ons gezamenlijkaangaat. Wanneer wij in dit boek soms toch deze term gebrui-ken, is dat vooral in de eenvoudige betekenis van (dominicaan)Henk Jongerius: ‘De bínnenkant van de mens’. In feite dat-gene, waarvoor vroeger door de term ‘geestelijk leven’ werdgebezigd. Dat onze geest daarbij zich laat leiden door GodsGeest, moge duidelijk zijn.

18


BOUWSTENEN


Lof der traagheid

In de wereld waarin we leven, worden we in een wervelwindvan constante haast en veelvoudige bezigheden meegezogen.Stilte, rust en bezinning – de belangrijkste bestanddelen vande spiritualiteit – dreigen daardoor in het gedrang te komen.Daarom pleiten de auteurs van dit boek voor een nieuwedwaasheid.Is het niet buiten de orde om, naar analogie van de Lof derzotheid van Erasmus, in deze tijd de Lof der traagheid te be-zingen? Hoe kon Erasmus zo dwaas zijn om in een tijd waarhet humanisme – bij uitstek de filosofie van de rede – zichsteeds meer deed gelden, de Lof der zotheid te bezingen? Hoekun je nu zo dwaas zijn om de Lof der traagheid aan te heffenin een tijd waar snelheid, vluchtigheid en oppervlakkigheidalomtegenwoordig zijn? Is dat niet tegen de stroom in willenvaren en nostalgisch lonken naar het verleden? Traagheid lijktoverigens niet alleen in deze tijd dwaas. Traagheid is zelfs vanoudsher één van de zeven hoofdzonden!

Toch werd aan het einde van de vorige eeuw de waarde vande traagheid herontdekt door twee Franse filosofen. PierreSansot schreef tien jaar geleden een succesvol boek getiteldDu bon usage de la lenteur (in het Nederlands vertaald als Lofder traagheid, 2000 en Kunst van het onthaasten, 2004). Zijnlandgenoot Carl Honoré volgde in 2005 met zijn Eloge de lalenteur (Lof der traagheid). Ook in de Anglo-Saxische werelden later wereldwijd, werd de traagheid als ideaal naar vorengebracht. De slow-movement deed zijn intrede.

20


Dat was geen toeval. Alom klonk in het rijke Westen de klacht:ik heb nergens tijd meer voor, ik heb het te druk, alles komttegelijk, hoe moet ik in vredesnaam alles doen wat ik zou wil-len doen, wat gedaan moet worden? Ik word geleefd door mijnagenda of: alles gaat mij te snel. Achter deze breed verbreideklacht school het verlangen eindelijk tijd te hebben om telezen en nieuwe gedachten tot zich te nemen, om familie envrienden uitgebreid te ontmoeten, om zich in te zetten, omnaar de kerk te gaan zelfs, maar ook om gewoon te genietenvan het leven.De roep om vertraging van de waanzinnige snelheid van hetleven van nu is een actueel spiritueel verlangen. De vraagnaar de zin van dit alles, de behoefte aan rust en inkeer, aanbezinning, de zoektocht naar grotere verbanden en antwoor-den, dienen zich met groter kracht aan. De mens wil zich detijd weer eigen maken en niet door de tijd opgeslokt worden.Traagheid, slow, wordt, zoals we zullen zien, een lifestyle diede menselijke maat herintroduceert in een krankzinnig ge-worden race naar steeds meer, steeds sneller, steeds efficiën-ter.

NOSTALGIE?Is traagheid dan geen nostalgie naar vroeger? Naar paard enwagen, stoomboot en echte brieven? Misschien een beetje,maar zeker niet alleen. Het is vooral ook de wil om tijd enaandacht te schenken aan wat werkelijk van belang is, aanwat er werkelijk toe doet.In zijn boek De reis van je hoofd naar je hart. Leefregels voorhet bestaan van alledag, schrijft KRO-presentator Leo Fijen,die een prachtige serie over het kloosterleven maakte:

Ik ben op reis gegaan langs Nederlandse abten en abdissen opprachtige plekken in Europa, omdat ik TRAGER en anders willeven en dichter bij de diepste stem van mijn hart wil komen,

21


omdat ik eigenlijk een andere reis wil maken: die van mijnhoofd naar mijn hart.

Trager en anders willen leven. Daarmee verwoordt hij precieswat steeds meer mensen denken en voelen. Hun groeiende be-hoefte om de tijd nemen om alles op een goede en rustige ma-nier te doen.Het is geen nostalgie, het is evenmin een hemelbestormendenieuwe trend, maar in wezen niets anders dan wat Predikerzijn lezers voorhoudt:

Er is een tijd van planten en een tijd van aanplant rooien,Er is een tijd van afbraak en een tijd van opbouw,Er is een tijd van bewaren en een tijd van wegwerpen,Er is een tijd van spreken en een tijd van zwijgen.

Heel wijs, ongetwijfeld, maar hoe doe je dat?

SLOW-MOVEMENTIn de jaren negentig van de vorige eeuw begon de slow-move-ment van zich te laten horen. Het begon – zoals vaker metculturele vernieuwingen – bij de kunstenaars. Het begon metslow art en slow cooking (koken is, zoals bekend, een kunst).In het Concertgebouw werd een paar jaar geleden een indruk-wekkend concert gegeven. Op de trage en schitterende muziekvan Arvo Pärts Spiegel im Spiegel werd een videofilm getoond.Over een muurtje, dat zich uitstrekte voor de zee, kwam heellangzaam een vrouw aanlopen. Ze liet een rode sjaal in dewind waaien. En ze bleef daar, met de sjaal waaiend in dewind, minuten lang staan. Verder gebeurde er niets. Er wasalleen het waaien van de wind. Dat is wat je zag: het waaienvan de wind. Kijken we ooit naar het waaien van de wind?Vergeleken met de snelle scènes in de huidige filmkunst,waarin de beelden over elkaar tuimelen, was dit het summum

22


van traagheid. Zo iets vraagt gewenning en je moet er vanhouden maar het zegt wel iets over de wereld waarin we leven.Slow art is bedoeld als een aanklacht tegen de krankzinnigesnelheid van de huidige stedelijke samenleving, een pleidooivoor concentratie.Slow cooking is dat ook: het verbant fastfood en wil met aan-dacht de maaltijden bereiden met producten, die passen in hetseizoen, uit de regio komen en ecologisch verantwoord zijngeteeld. Om die met dezelfde aandacht waarmee ze zijn bereid,vervolgens ook te genieten.

Inmiddels is de slow-movement doorgedrongen tot talloze ter-reinen: slow music bij voorbeeld, ijvert voor de terugkeer naarhet ‘juiste’ uitvoeringstempo van muziekstukken. De snelheidwaarmee Mozart of Bach soms wordt gespeeld, is, hoe virtuoosook, zo onrustig dat een dergelijke uitvoering niet meer strooktmet de intentie van de componist. Il tempo giusto (het juistetempo) pleit niet voor een Mattheüspassion à la Mengelberg,maar wel voor een rustiger tempo. Er bestaan ook slow cities, waar de auto en het lawaai uit hetcentrum verbannen worden, slow houses die geen museum ofdesignpronkstukken willen zijn maar echte huizen-om-te-leven, en niet te vergeten de slow sex, waarbij tijd en weder-zijdse aandacht belangrijker zijn dan een snelle bevrediging.

In het kader van dit boek bedoelt een pleidooi voor de traag-heid ook ruimte te scheppen voor spirituele verdieping. Be-zinning is strijdig met haast, maar vraagt om rust. Om met dekerkvader Augustinus te spreken: ‘Mijn hart is onrustig, totdathet rust vindt in U’. Om tot rust te komen is tijd en ruimtenodig, en stilte om ook in de innerlijke stilte tot aandachtigluisteren te komen. Maar hoe doe je dat, concreet, in de wereldvan vandaag?

23


TIJD MAKENDaar had Prediker, duizenden jaren geleden, al een antwoordop. Een antwoord dat buitengewoon irritant kan overkomen,zeker bij mensen die het razend druk hebben of bij mensendie het gevoel hebben in de supersnelheid van de huidige we-reld niet (meer) mee te kunnen. Er is een tijd om dit te doenen een tijd om dat te doen… Als je omkomt in de activiteitenen van hot naar her rent, heb je eigenlijk tijd voor niets.Maar betekent de verzuchting ‘ik heb geen tijd’ niet eerder ‘iknéém geen tijd’? Het is het verschil tussen geleefd worden enzelf leven. Tussen vrijheid en bezet, dan wel bezeten zijn.

Waar moet je beginnen om tijd te leren maken? André Louf,voor velen een geliefde spirituele gids, geeft als raad om perdag tijd en ruimte te máken voor stilte en afzondering. Neem,zo zegt hij, een uur per dag, een halve dag per week, een dagin de maand of een week per jaar. Zoek de rust op, word danstil, en open je hart. Bezin je op de dingen die je bezig houden,lees teksten die je raken, bid zoals je hart het je ingeeft. In jeeigen afzondering of met anderen.Het zijn oeroude vormen, die in het klassieke contemplatieveklooster beoefend en bewaard werden. Ze konden alleen be-staan dankzij een bewuste structurering van het bestaan, eenritmisering van de tijd. Soms moeten deze oude vormen weerals nieuw én opnieuw ontdekt worden. Om daarbij een handjete helpen is dit boek geschreven. In een later hoofdstuk leverenwe daartoe nog enige praktische handreikingen.

24


vieren en brevieren

Documents