GİRİŞƏrəb dili “sami” dillərin cənub qrupunun şimal bölməsinə daxildir. Qohum dillərdən uzun ömrü, geniş yayılması, fonetik-qrammatik və leksik xüsusiyyətlərinin çox hissəsinin bu günədək qoruyub saxlaması ilə fərqlənir.

Ərəb dilində 28 samitik və müxtəlif saitlərin olmasına baxmayaraq, ərəb əlifbasında yalnız 28 hərf vardır.

Fel — Ümumi qrammatik mənasına görə iş, hal və hərəkəti bildirib, zaman, şəxs və kəmiyyətcə təsriflənən əsas nitq hissəsidir. Fellər müxtəlif forma və zamanlarda işlədilərək "nə etmək?" "nə etdi?" "nə etmişdir?" "nə edir?" "nə edəcək?" "nə edər?" və s. suallarına cavab olur; şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişir; təsdiq və inkar, təsirli və təsirsiz olur.

Ərəb dilində fellər salim və qeyri-salim olurlar. Azərbaycan dilində olduğu kimi həmdə keçmiş,indiki-gələcək zamanlarda olur. Ərəb dilində düzgün fellər iki,üç və dörd kök samitli olurlar.

Fellərin keçmiş zaman

məlum və məchul növləri

Ərəb dilində fellərin “məsdər” (infinitiv) forması olmadığı üçün elmi-tədrisi ədəbiyyatda və lüğtlərdə felin keçmiş zaman III şəxs tək müzəkkər forması şərti olaraq məsdər kimi götürülür. (Şəxs sonluğu qəbul etməyərək sözün kökünü xatırladan bu forma öyrənilmək və şərh edilmək baxımından münasibdir).

Şərti məsdər kimi götürülən felin əsli mənası ilə, şərti mənasını müqayisə edək:

Əsli məna: Şərti mənası:

(o) getdi - getmək

(o) bildi – oxumaq

(o) oxudu – bilmək

Morfoloji baxımdan ərəb dilində yalnız iki zaman vardır: danışıq anından az - çox əvvəlki zaman və danışıq anı və ya ondan az - çox sonrakı zaman.

Birincisinə keçmiş zaman, ikincisinə indiki - gələcək zaman deyilir. Hər iki halda ifadə edilən zaman ümumi səciyyə daşıyır. Konkret zaman, yəni zamanın məhz hansı mərhələsinə aid olması - hərəkətin başlanılıb – başlanılmaması və ya bitib – bitməməsi və s. – yalnız nitq şəraitində müəyyənləşdirilə bilir. Başqa sözlə desək, ümumi zaman yalnız nitq şəraitində konkret zaman mənasını kəsb edir.

Ərəb dilində də fellər təsirli və ya təsirsiz olur. Təsirli fellər burada da kimi ? nəyi ? və ya haranı ? mənalı suallara cavab tələb edir.

Təsirlilik – təsirsizlik baxımından Azərbaycan və ərəb dillərində fellər bir – birinə uyğun gəlməyə bilər. Məsələn, təşəkkür etmək ərəb dilində təsirli, Azərbaycan dilində isə təsirsizdir.

Müdafiə etmək Azərbaycan dilində təsirli, ərəb dilində isə təsirsizdir və s.

Məlum növdə üçsamitli fellərin çoxu , nisbətən az hissəsi , qalanları modelində olur. Birincilər nisbətən uzun sürən hərəkət, ikincilər qısamüddətli hərəkət və ya vəziyyət, üçüncülər isə uzun sürən vəziyyət bildirir.

Məsələn :

- yazmaq, - içmək, - sevinmək, -gözəl olmaq.

Modelləri bir – birindən fərqləndirən ikinci kök saitinə “tipik sait” deyilir. İşlədilməsi sabit qrammatik qaydalarla müəyyənləşdirilmədiyi üçün tipik saitlər fellərin fellərin özləri ilə birlikdə yadda saxlanılmalıdır.

Kökü eyni, tipik saitləri isə müxtəlif olan fellər də vardır. Modellərin müxtəlifliyi burada bəzən məna dəyişikliyi ilə də əlaqədar olur.

Məsələn : və fellərində eyni “əhatə etmək” mənası olduğu halda, “saymaq” “hesablamaq” , “hesab etmək” , “adlı – sanlı (ailədən) olmaq” bildirir.

Dördsamitli fellərin təkcə modeli vardır.

Məsələn:

Tərcümə etmək, titrəmək.

Məchul növ təsirli fellərdən düzələrək üçsamitlilərdə və dördsamitlilərdə şəklini alır.

Məsələn:

yazmaq yazılmaq,

bilmək, öyrənmək bilinmək, öyrənilmək,

tərcümə etmək tərcümə edilmək.

Göründüyü kimi, məchul növdə tipik sait fərqi qalmır.

Morfoloji zaman şərti məsdərlərin axırına aşağıdakı şəxs sonluqlarını artırmaqla düzəlir :

Tək - I

II

III

Cəm - I

II

III

Təsniyə - I

II

III

Cədvəldəki üfüqi xəttlər fellərin sonuncu kök samitini, mötərizəyə alınmış sonluqlar isə müənnəsi bildirir. III cəm müzəkkərdəki sonuncu əlif heç bir səsi təmsil etmədiyi və yalnız qrafik məqsəd üçün yazıldığına görə deyilmir.

Şəxs sonluqları şəxs, cins və kəmiyyəti aydın şəkildə əks etdirdiklərinə görə feli xəbərə adətən şəxs əvəzliyi artırılmır. Əvəzliklər fellərdə əsasən məntiqi vurğu bildirmək üçün işlədilir.

Fellərin keçmiş zaman formasının təsnifini “getmək” feli nümunəsində göstərək :

Tək - I

II

III

Cəm - I

II

III

Təsniyə - I

II

III

Tərcüməsi:

Getdim, getdin, getdi; getdik, getdiniz, getdilər; siz ikiniz getdiniz, onlar ikisi getdilər.

Birləşdirici həmzədən əvvəl və çevrilməsi olur.

Məsələn :

Məqalə çıxdı

Məqaləni yazdınız

Fellərin indiki-gələcək zaman

məlum və məchul növləri

Haqqında danışacağımız formada fel həm indiki, həm də yaxın gələcəyə aid hərəkət bildirir. Keçmiş zamanda olduğu kimi, bu forma ilə də ifadə edilən zaman yalnız nitq şəraitində kobnkretlik kəsb edir.

Üçsamitli fellərin indiki-gələcək zaman məlum növü şərti məsdərin əvvəlinə “preformativ” adlanan və ön şəkilçilərini, sonuna isə xüsusi şəxs sonluqlarını artırmaqla aşağıdakı sxem üzrə düzəlir:

Tək: I

II

III

Cəm: I

II

III

Təsniyə: II

III

Sxemdəki üfüqi xəttlər felin kök samitlərini bildirir. Burada da müənnəs formalar mötərizəyə alınmışdır.

İkinci kök samitlərini x-la işarə edilmiş qısa saitlərinə gəlincə, bunlar qrammatik qaydalarla lazımi şəkildə təsbit olunmağından lüğətə müraciət edilməlidir. Lüğətlərdə üçsamitli fellərin yanında onların indiki-gələcək zamanda qəbul etdikləri qısa saitlər mötərizədə (ə), (i) və ya (u) şəkillərində göstərilir.

Məsələn:

.yazmaq (u) كتب ,oturmaq (i) جلس ,getmək (ə) ذهب

Keçmiş zaman formasında olduğu kimi, burada da ikinci kök saitinə “tipik sait” deyilir.

Fellərin indiki-gələcək zamanda təsrifini bir nümunə ilə göstərərək ذهب يذهب

Tək: I

II

III

Cəm: I

II

III

Təsniyə: II

III

Tərcüməsi: gedirəm/gedərəm, gedirsən/gedərsən, gedir/gedər və s.

Dördsamitli fellərin indiki-gələcək zaman məlum növü də eyni preformativ və şəxs sonluqları ilə düzəlir, lakin preformativlər (u), üçüncü kök samitli (i) qəbul edir.

Məsələn:

tərcümə edi/edər يترجم - tərcümə etmək ترجم

Üçsamitli təsirli fellərin məchul növundə preformativlər (u) və ikinci kök samiti (ə) qəbul edir ki, bu da tipik sait fərqinin ləğvi ilə nəticələnir.

Məsələn:

yazılır/yazılar يكتب yazır/yazar يكتب

Dördsamitlilərin məchul növündə preformativlər (u), üçüncü kök samiti (ə) qəbul edir.

Məsələn:

اذهب يترجم ,getmirəm/getmərəm ال .təcümə etmir/etməz ال

İnkarı danışıq anına aid etmək üçün ما inkarı işlədilir.

Məsələn:

اكتب .yazmıram (indi) ما

Qəti gələcək zaman bildirmək üçün preformativlərə س ədatı bitişdirilir.

Məsələn:

.gedəcəksən və s ستذهب ,gedəcəyəm ساذهب

Bəzi hallarda felin əvvəlinə ayrı yazılan سوف ədatı artırılır.

Məsələn :

اذهب تذهب ,gedəcəyəm سوف .gedəcəksən və s سوف

Bəzi dilçilər -nin nisbətən yaxın, سوف -nin isə nisbətən uzaq gələcəyə aid olduğunu iddia edirlər. سوف –nin daha qəti gələcək zaman bildirdiyini iddia edənlərdə vardır.

Qəti gələcək zaman formasında inkar təkcə سوف olan variantla, həm də yalnız aşağıdakı şəkildə işlənir.

Məsələn :

اذهب ال تذهب ,getməyəcəyəmسوف ال .getməyəcəksən və s سوف

Üçsamitli sadə fellərin

Fonetik-morfoloji təhlili

Təkcə kök samit və saitlərdən ibarət fellərə “sadə fellər” deyilir. Səs birləşmələri tərkibində kök samitlərinin fonetik dəyişikliklərə uğrayıb-uğraya bilməməsi baxımından sadə fellər aşağıdakıf fonetik qruplara bölünür :

1) “Salim” (hərfən: salamat) fellər kökündə و və ي qovuşa bilən samit və ya həmzə olmayan fellərə deyilir.

Məsələn :

.yaymaq نشر ,yazmaq كتب

2) “Qeyri-salim” (hərfən: salamat olmayan) fellər: kökündə zəif samit (Səs birləşmələri tərkibində tez-tez dəyişdiyi üçün, و və ي səsləri “zəif samit” adlanır), qovuşa bilən samit və ya həmzə olan fellərə deyilir.

Qeyri-salim fellər öz növbəsində “düzgün” və “zəif” fellərə bölünür.

Düzgün fellərə daxildir:

1) İkinci və üçüncü kök samitləri eyni olan “mudaaf” (ikiləşən) fellər : yanaşı düşən eyni samitlərsəs tərkibində bir-birinə tez-tez qovuşub bir “uzun samit” əmələ gətirdikləri üçün üçsamitli fel sanki çevrilib “ikisamitli” olur (ikiləşir).

Məsələn :

رد - rədd etmək ردد

2) Birinci, ikinci və ya üçüncü kök samiti həmzə olan “həmzəli” fellər.

Məsələn :

.başlamaq بدا ,soruşmaq سال ,götürmək, başlamaq اخذ

Zəif fellər qrupuna kök samitlərindən biri و və ya ي olan aşağıdakı fel növləri daxildir :

1) Birinci kök samiti و və ya ي olan “misal” (düzgün fel timsalında olan) fellər.

Məsələn :

.yüngül olmaq يسر ,gəlmək وصل

2) İkinci kök samiti و və ي olan “boş” fellər (zəif samitlər tez-tez dəyişdiyindən sanki birinci və üçüncü kök samitləri arasında “boşluq” yaranır).

Məsələn :

قال مال ,demək قول meyl etmək ميل

3) Üçüncü kök samiti و və ي olan “naqis” fellər (səs birləşmələrində zəif samitlər dəyişir, düşür, bərpa olunur və s.)

Məsələn :

دعو رمي ,çağırmaq- دعا بقي ,atmaq- رمى .qalmaq- بقي

Qeyri-salim fellərə iki və hətta üç kök samiti qeyri-salim olan aşağıdakı fel növləri də daxildir. Belə fellərə müvafiq surətdə “ikiqat qeyri-salim” və ya “üçqat qeyri-salim” fellər deyilir. Bunlar kök samitlərinin fonetik xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır :

1) Birinci kök samiti həmzə, ikinci və üçüncü kök samitləri eyni olan (qovuşa bilən) fellər.

Məsələn :

ادد .incitmək اد

2) Həmzəsi və zəif kök samiti olan fellər.

Məsələn :

اول qayıtmaq- ال

اتي gəlmək- اتى

راي görmək- راى

يتس ruhdan düşmək- يتس

سوا pis olmaq- ساء

جيا gəlmək- جاء

3) Birinci kök samiti و , ikinci kök samitləri isə eyni olan (qovuşa bilən) fellər.

Məsələn :

ودد sevmək, istəmək ود

4) Iki kök samiti zəif olan fellər.

Məsələn :

وخي məqsəd guüdmək- وخى

وسي qırxmaq- وسى

روي rəvayət etmək- روى

yaşamaq- حبي

Üçqat qeyri-salim olan fellər.

Məsələn :

اوي sığınacaq (yer) axtarmaq اوى

Morfoloji baxımdan üçsamitli fellərin aşağıdakı “natamam təsnifli” növləri də vardır :

1) “Olmamaq” bildirən ليس feli

2) “Tərif və məzəmmət” bildirən نعم yaxşı olmaq və بتس pis olmaq felləri

3) Əmr bildirən ا gəl! Gətir felləri هاتgəl!tələs” və“ هلم

4) “Mümkün olmaq” bildirən عسى feli

Həmzəli fellər

Birinci,ikinci və ya üçüncü kök samitinin həmzə olmasına görə üçsamitli felləri üç qrupa bölürlər.

Fonetik dəyişiklikləri və habelə I kursdan məlum olan orfoqrafik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla həmzəli fellər salim fellər kimi təsnif edilir, formalar üzrə dəyişir və s.

Həmzəli fellərin müxtəlif bablarını göstərən aşağıdakı nümunələri götürək.

Birinci kök samiti həmzə olan fellər.

Nümunə : الف (ə) alışmaq (təs.f.)

Məl. Məc. Məl. Məc. Əmr f.

I الف الف يالف يؤلف ايلف

II الف الف يؤلف يؤلف الف

III الف اولف يؤالف يؤلف الف

IV الف اؤلف يؤلف يؤلف الف

V تالف تؤلف يتالف يتالف تالف

VI تالف تؤولف يتالف يتالف تالف

VIII ايتلف- اؤتلف ياتلف يؤتلف ايتلف انتلف

X استالف استؤلف يستالف يستالف استالف

Birinci kök samiti həmzə olan fellərin VII babı olmur.

İkinci kök samiti həmzə olan fellər.

Nümunə : سال (ə) soruşmaq,yalvarmaq,dilənmək.

VIII və X babları olmadığı üçün həmin bablarda الم “yaranı bağlamaq” feli veriləcəkdir.

Məl. Məc. Məl. Məc. Əmr f.

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

X

Birinci bab fellər təkcə فعل deyil, فعل və فعل vəznlərində də olduğu üçün daha iki misal göstərək :

سىم ,mərd olmaq (u)يؤس يبؤس يسام ,bezmək ابؤس hər iki اسامfelinməchul növü yoxdur.

Üçüncü kök samiti həmzə olan fellər.

Nümunə : برا (ə) yaratmaq

Məl. Məc. Məl. Məc. Əmr f.

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

X

Həmzəli fellərdən düzələn məsdərlər, fail və məful

Üçsamitli həmzəli fellərdən düzələn məsdərləri, fail və məfulları aşağıdakı nümunələrlə göstərmək olar.

Həmzə birinci kök samiti olduqda (nümunə : الف kökü)

Bab Məsadər Fail Məful

I

II

III

IV

V

VI

VIII

X

Həmzə ikinci kök samiti olduqda (nümunə : سال kökü, VIII və X bablarda isə (kökü الم

Bab Məsdər Fail Məful

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

Həmzə üçüncü kök samiti olduqda (nümunə : برا kökü)

Bab Məsdər Fail Məful

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

X

Müdaaf fellər

Qeyri-salim (qaydasız) qrupunun düzgün fellər bölməsinə daxil edilən müdaaf fellər və qovuşub-qovuşmaması halları nəzərə alınmaqla salim fellər kimi təsrif edilir, formalar üzrə dəyişir və s. Müdaaf fellərin təşdidli bablarında (II və V) isə hətta qovuşma da olur.

Müdaaf fellərin zamanlarını, bablarını və növlərini göstərən aşağıdakı nümunələrə müraciət edək :

فعل vəzili müdaaf fellərin təsrifi يفعل

Nümunə : مدد يمدد ,çəkmək مد يمدمددنا مددت

( ) ( مددتما ( مددتن مددتم مددت مددت( مدتا ( ( مدا مددن مدوا مد

Müdaaf fellərin arzu və şərt formalarını müxtəsər şəkildə مد felinin şərti məsdərləri ilə göstərək :

Arzu forması Şərt forması

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

X

Nəticə