TÜRK MİMARİSİ’NDE BİR KAÇ RÖLYEFLİ TERRACOTTA ÖRNEĞİ

Yrd. Doç. Dr. Nevin AYDUSLU

Özet

Şekli ne olursa olsun pişmiş sırsız kilin tamamına terracotta denir. Sırsız çanak, çömlekler, tuğlalar, kiremitler ve figürinler terracotta olarak adlandırılır. En tanındık terracottalar, Çin’deki terracotta askerler ve Helenistik Dönem terracotta figürinlerdir.

Mimaride kullanılan terracottalar ise tuğla ve kiremitler olarak bilinir. Türk Mimarisindeki tuğlaların hem inşa hem de kaplamaya yönelik iki yönlü kullanımı vardır. İnşa amaçlı olanlar,istenirseestetik yönleri ile de öneçıkarılabilirler. Kaplama tuğlalar ise doğrudan süslemeye yöneliktir. Rölyefli mimari terracottalar da hem kaplamahem de süsleme amacı doğrultusunda tuğlalarla ortak özellik gösterirler.

Anadolu’daki Türk Mimarisinde rastlanmadığı için çok fazla bilinmeyen rölyefli terracottalar, Anadolu dışındaki Türk mimarisinde önemli yere sahiptir.

Anahtar Kelimeler: Mimari Terracotta, Tuğla, Türk mimarisi.

SOME TERRA-COTTA IN RELIEF EXAMPLES IN TURKISH ARCHITECTURE

Assist. Prof. Dr. Nevin AYDUSLU

Abstract

 

         Regardless of their shape, all baked unglazed clays are defined as terra-cotta. Unglazed pots, delves, bricks, tiles and figurines are called as terra-cotta. The most famous terra-cottas are those terra-cotta soldiers in China and terra-cotta figurines of Helen.

The terra-cottas used in architecture are known as bricks and tiles. In Turkish architecture, the bricks are observed to have two-way usage: both for building and for coating. The bricks used for building are also remarkable for their aesthetic aspects. Coating bricks, on the other hand, are directly for ornamentation. Terra-cottas in relief have the same feature with bricks in their aim which is both for coating and for ornamentation.

Terra-cottas in relief which are not known much as they are not common in Anatolian Turkish architecture, have an important place in Turkish architecture out of Anatolia.

Key Word: Architectural Terracotta, Birick, Turkish Architecture.

Giriş

Terracotta İtalyanca bir terim olup, kırmızı kilin genellikle düşük ısıda pişen,gözenekli ve sırsız olanları için kullanılır1. Türkçe karşılığı pişmiş toprak olarak yerleşmiştir. Tanımı yapılan terracottalar karşımıza bazen çanak çömlek, bazen tuğla- kiremit, bazen de küçüğünden büyüğüne heykel olarak çıkmaktadır. Terracotta kelimesiyle bütünleşen ve en tanındık küçük heykelcikler tarih öncesi Anadolu ve Roma dönemine ait figürinlerdir. Daha büyük olanları ise Çin’deki terracotta askerlerdir. Geç Helenistik ve Roma Döneminde yaygınlaşan ve daha çok Etrüsk kültürüne ait kiremit mezarlar ve fiğürlü kapakları da terracottalar arasındadır.2

Bir terracotta malzeme olan tuğlalar, malzemeyi değil de biçimini öne çıkaran tuğla kelimesi ile adlandırılırlar. Ancak yapı malzemesi olan tuğlalar, rölyefli kaplamalara dönüşünce artık tuğla olarak adlandırılmayıp terracotta kelimesinin kullanımı zorunlu hale gelir. Çünkü rölyef işin içine girince şekil yelpazesi genişler ve artık biçime dayalı tanım yetersiz kalır. Mimarideki rölyefli terracottaların en erken örnekleri, yapılan arkeolojik kazılara göre Firig, Lidya (M.Ö. 8-6. yy)3 ve Helenistik Dönem (M.Ö. 6-7. yy)4 kültürlerine aittir. Roma Döneminde ise çatı kiremitlerinin kullanımı oldukça yaygındır5. Ancak şu da unutulmamalıdır ki M.Ö. 4. binde Mısır’da sırlı terracottalar vardır. Mimarideki en tanındık terracottalar ise Hindistan’daki birçok tapınakta yer almaktadır.

Fotoğraf 1:Ayşe Bibi Türbesi, rölyefli terracotta veMugak-i Attarî Camii, tuğla mozaik.

1Savage, George-Newman, Harold; AN ıllustrated Dictionary of Ceramics, London 1974, s: 288.2 Romolo A. Staccioli; Etrüsk Sanatını Tanıyalım, (Çev: Ceyhun Çalıklar), İstanbul 1985, s: 31,32.3Arık, Oluş: “Çininin Tarihçesine Kısa Bakış”,Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, Selçuklu ve Beylikler Çağı,İstanbul 2007, s: 26.4Ateşlier, Suat: “Euromos Arkaik Mimari Terracottalar (Arkaik Tapınak Üzerine Düşünceler), 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 3. Cilt, (24-28 Mayıs 2010 İstanbul), Ankara 2011, s: 124,125.5Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, “Pişmiş Toprak” maddesi, İstanbul 1997, s: 1483.

Türk Mimarisindeki yaygın kullanımından dolayı, yalnızca tuğlalar terracotta olarak bilinir. Tuğlaların hem inşa hem de süsleme amaçlı, iki yönlü kullanımı yaygındır6. Süsleme amaçlı tuğlalar ise genellikle kaplama olarak uygulanır. Mimarideki rölyefli terracottalar da süsleme amacıyla ve kaplama olarak kullanılır. Dolayısıyla rölyefli mimari terracottalarla süsleme amaçlı kaplama tuğlalar, ortak özellik gösterir. Ancak rölyefli mimari terracottaların, kaplama tuğlalarla (tuğla mozaik) teknik anlamda farklı olması nedeni ile karıştırılmamaları gerekir (Fotoğraf: 1). Anadolu’daki Türk Mimarisinde görülmeyen ve bunun için de çok fazla bilinmeyen rölyefli terracottalar, Anadolu dışındaki Türk mimarisinde önemli yere sahiptir.

Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklulara ait yapıların bazılarında yer alan rölyefli terracottalara bakmak gerekirse:

Karahanlılara ait Özkent Minaresi 12 tane süsleme kuşağına sahiptir. Alttan dokuzuncu kuşakta ortaları çukur yuvarlak formların yan yana dizildiği görülür. Tuğla çamurundan yapılan bu rölyefli formlar basit olmasına karşın, minarede ilk göze çarpan kuşağı oluşturur (Fotoğraf: 2).

Fotoğraf 2: Özkent Minaresi.

Özkent’te yine Karahanlılara ait ve üç türbe olarak bilinen yan yana inşa edilmiş üç türbe yer alır. Bu türbeler “Orta Türbe”, “Kuzey Türbe” (Celaleddin Hüseyin Türbesi) ve “Güney Türbe” olarak bilinir (Fotoğraf 3). Orta Türbe Karahanlılar’dan Nasır Bin Ali için 1012- 1013 yıllarında yapılmıştır7. Birçok tamir geçirmiş olan yapının güneyine eklenen türbe dolayısıyla bu yöndeki giriş cephesi kapatılmıştır. Ancak çok güzel olduğundan ve

6 Öney, Gönül: Anadolu Selçuklu Mimarisi ve El Sanatları, Ankara 1978, s:60. ;Ömür Bakırer; Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı,Ankara1981, s:1.7 Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, İstanbul 1993, s: 34., Cezar Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977, s: 117.

kaplamalarından bahsedilen yapının muhtemel terracottalara da sahip olduğu anlaşılmaktadır8.

Fotoğraf 3: Özkent’te Üç Türbe ( güney türbe-orta türbe- kuzey türbe)

Fotoğraf 4: Özkent’te Orta Türbe ve Güney Türbe’den Ayrıntı.

8Cezar Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977, s: 120.

Kuzey Türbe, cephesindeki giriş kemerinin yüzeyinde bulunan kitabeden 1152 tarihinde Celaleddin Hüseyin için yapıldığı yazılıdır.9 Kitabe, 5-6 cm kalınlığında terracotta olarak hazırlanmıştır.10 Türbe cephesinin kemer köşelerinde yer alan tahrip olmuş daireler için rivayet edilen: dairelerin süslü terracottadan ve ortalarında da mavi çanakların bulunduğu şeklindedir.11 Kemer köşeliklerinin zemininde de plaka şeklinde ve ortalarından zemine çivilerle sabitlenmiş terracottalar yer alır (Fotoğraf 4).

Fotoğraf 5: Ayşe Bibi Türbesi.

Bir başka Karahanlı yapısı olan Ayşe Bibi Türbesi, Karahanlı hükümdarlarından Şems ül Mülûk, Nasr Bin İbrahim ile evlenen Selçuklu Sultanı Alp Aslanın kızına aittir. Yapı XI. yüzyıl sonu, XII. yüzyıl başına tarihlenir. Türbenin tamamı çok çeşitli terracottalarla kaplıdır (Fotoğraf 5). Beden duvarlarında sekiz köşeli ve dört köşeli yıldızlar biri birini tamamlar vaziyettedir. Ancak içleri tamamen bitkisel motiflerle bezelidir. Köşe kulelerinde ise kare, altıgen, sekiz köşeli yıldız ve yarım dört köşeli yıldızlar, yine içleri bitkisel motiflerle bezeli

9Cezar Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977, s: 122., Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, İstanbul 1993, s: 35.Yetkin, Şerare, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1986, s: 18.10Cezar Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977, s: 126.11Cezar Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977, s: 124, 125.

durumdadırlar. Biri birinin tekrarı olan terracotta plakaların kalıba basılarak oluşturulduğu anlaşılmaktadır.

Buhara’da XII. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen Mugak-i Attarî Camii’de Karahanlı eseridir. Günümüze eski hali ile gelememiş yapının güney giriş cephesi orijinaldir (Fotoğraf 7). Cephede giriş kemerinin yüzeyindeki sülüs yazı, terracottanın firuze sırlı ilk denemesidir. Cephede sadece kemerin altında yer alan sütünceleri dıştan saran ince bitkisel bordürler rölyefli terracottadır. Giriş nişinde daha fazla rölyefli terracotta kullanıldığı görülür. Cephedeki kemerin stüncelere oturduğu seviyeden itibaren, giriş nişinin her iki köşesine de mukarnaslar yerleştirilmiştir. Her iki yönde simetrik olan mukarnasların etrafındaki geometrik kompozisyonlar plakalar halinde terracottadır12. Mukarnasların hemen altında yer alan ve bugün sadece sol tarafında bir iki plaka kalan sülüs yazı kuşağı da terracottadır (Fotoğraf 8).

Fotoğraf 7: Mugak-i Attarî Camii.

Fotoğraf 8: Mugak-i Attarî Camii Cephesinden Ayrıntı.

12 Gözde Ramazanoğlu; Orta Asyada Türk Mimarisi, Ankara 1998, s:194.

Gazne’de Sultan Mesut III Minaresi 1115’de Sultanın ölümü ile süslemeleri yarım kalmıştır.13 Panolarından birçoğu geometrik, bitkisel kompozisyonlu terracottadır. Kûfi tarzdaki panoların zemini ise bitkisel motiflerle bezelidir (Fotoğraf 9). Gazne’deki ikinci minare, sonradan Behram Şaha ait olduğu anlaşılan 1117-1149 tarihli Sultan Mahmut Minaresidir.14 Minarenin yalnızca kûfi hatlı kitabe kuşağı terrakottadır.

Fotoğraf 9: Gazne’de Sultan Mesut III Minaresi.

Anadolu’da rölyefli terracottanın küçük bir örneğini Erzurum Çifte Minareli Medresenin minare kaidelerinde görmek mümkündür. Çini parçalarıyla birlikte kullanılan bu örnekte, palmet ve lotus dizisi rölyefli bir şekildedir.15

Sonuç

Anadolu dışındaki Türk mimarisinde örnekleri var olan rölyefli terracottaların Anadolu’daki Türk Mimarisinde rastlanmamasının en önemli sebebi, Jeolojik çevrelerin yapı

13Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, İstanbul 1993, s: 43.14Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, İstanbul 1993, s: 43. 15 Ayduslu, Nevin,“Anadolu’da Tek Örnek: Rölyef Tuğlalı Çini Mozaik (Erzurum Çifte Minareli Medrese)” EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 15, Sayı: 49, 2011 Erzurum, s: 148.

malzemelerine yansımış olmasıdır. Yapıda genellikle çevreden kolaylıkla elde edilen malzemeler zorunlu olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla tuğla malzeme Anadolu da yerini taş malzemeye bırakmıştır. Ancak Türk kültürünün sahip olduğu birikim malzeme farkı olsa da devam etmiştir.

Türk Mimarisinde yer alan rölyefli terracottaların, buraya kadar incelenen örneklerine bakıldığında daha çok bitkisel ve geometrik desenlerin tercih edildiği görülür. Bunların dışında kitabelerde yazı olarak kullanımına da rastlanmaktadır. Tuğla mozaik tekniğine göre gerçekleştirilmesi daha kolay olan rölyefli terracottaların kitabedeki yazıların oluşturulmasında büyük kolaylık sağladığı anlaşılmaktadır. Zemininde bitkisel motiflerin yer aldığı hem sülüs hem de kufi yazı örnekleri çoğunluktadır.

Terracottalar, çoğunlukla kırmızı olmakla birlikte sarıya kayan renkte örneklerine de rastlanmaktadır. Boyutlar ise çok çeşitlidir. Bunun sebebi; rölyefli terracottaların kullanım yerlerinin çok çeşitli olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü genellikle yapıların cephelerinde kullanılmakla birlikte, cephenin bütün yüzeylerinde yer aldığı örneklerine de rastlanmaktadır.

Günümüz Türkiye'sinde ise mimari terracotta geleneği çoğunlukla seramik panolara dönüşmüş durumdadır. Tarihi yapılardaki gibi mimarinin tasarım süreciyle birlikte gelişmeyip, sonradan mimariyle uyumlu hale getirilmeye çalışılmaktadır.

Kaynaklar

Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, “Pişmiş Toprak” maddesi, İstanbul 1997.

George Savage - Harold Newman: An ıllustrated Dictionary of Ceramics, London 1974.

Gönül Öney: Anadolu Selçuklu Mimarisi ve El Sanatları, Ankara 1978.

Mustafa Cezar: Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977.

NevinAyduslu:“Anadolu’da Tek Örnek: Rölyef Tuğlalı Çini Mozaik (Erzurum Çifte Minareli Medrese)” EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 15, Sayı: 49, 2011 Erzurum.

Oktay Aslanapa:Türk Sanatı, İstanbul 1993.

Oluş Arık: “Çininin Tarihçesine Kısa Bakış”,Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, Selçuklu ve Beylikler Çağı,İstanbul 2007.

Şerare Yetkin:Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1986.

Suat Ateşlier: “Euromos Arkaik Mimari Terracottalar (Arkaik Tapınak Üzerine Düşünceler), 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 3. Cilt, (24-28 Mayıs 2010 İstanbul), Ankara 2011.

Romolo A. Staccioli; Etrüsk Sanatını Tanıyalım, (Çeviren: Ceyhun Çalıklar), İstanbul 1985.

Gözde Ramazanoğlu; Orta Asyada Türk Mimarisi, Ankara 1998, s:194.