Türkiye s›kça depremlerin yafland›¤›, önemli bir bö-lümü 1. Dereceden deprem kufla¤›nda olan bir ülkedir.Bu durum göz önünde bulundurularak, yap›n›n stati-¤inde oldu¤u gibi, mekanik tesisat›n kurulmas›nda dabir tak›m önlemler al›nmas› gerekir. Bugüne kadarmekanik tesisat tasar›m›nda ve uygulamas›nda sismikkoruma Türkiye’de dikkate al›nmayan bir konuydu.Ancak d›fl kaynakl› baz› projelerde belirli ölçülerdeönlem al›nmas› öngörülüyordu. Son ‹zmit depremin-den sonra bu konunun daha önem kazanarak, uygula-man›n yayg›nlaflaca¤›n› ümit etmek mümkündür.Deprem do¤rudan insanlar› öldürmez. Esas öldürücüolan insan eliyle yap›lan yap›lar›n çökmesidir. Bu ne-denle burada esas olarak insan eliyle yap›lan yap›larve özellikle mekanik ekipman ve tesisat üzerine dep-remin etkileri üzerinde durulacak ve al›nabilecek ön-lemler tart›fl›lacakt›r. Bu çerçevede önemli bir nokta mekanik tesisat›n sü-rekli çal›flmakta olmas›d›r. Deprem ise bina ömrü için-de birkaç kere olabilecek bir olayd›r. Hiç olmayabilirde. Dolay›s›yla çok uzun aral›klarla olmas› muhtemelbir olay için al›nacak önlemler ekipmanlar›n normalçal›flmas›n› etkilememeli, ancak deprem oldu¤undadevreye girmelidir.Mekanik tesisat›n tasar›m›nda ve sismik korunmas›n-da amaç, bina tahrip olmad›¤› halde mekanik sistemingöçmesinin veya tahrip olmas›n›n önlenmesidir.

7.1 TEMEL DEPREM B‹LG‹S‹

Bir deprem basitçe yerin sars›lmas› olarak tan›mlana-bilir. Üç tip do¤al deprem vard›r. • Yer alt›ndaki ma¤ara, maden veya boflluklar›n ta-

vanlar›n›n çökmesiyle oluflan depremler,• Volkanik faaliyetler sonucu oluflan depremler,• Tektonik depremler.

7.1.1 Tektonik DepremlerEn genel deprem biçimi tektonik depremlerdir. Tek-tonik levha kenarlar›n›n bir di¤er levhaya göre kay-mas›yla veya hareketiyle oluflurlar. Dünya d›fl kabu-¤u kat› kaya levhalardan oluflur. Bu levhalar dünya-n›n d›fl yüzeyini oluflturur. Bu levhalar kendi içlerin-de göreceli olarak kararl›d›r. Ancak birbirlerine te-mas ettikleri kenarlarda karars›zd›rlar. Levhalar sü-rekli hareket içindedir veya birbirlerine göre bir kay-ma hareketi yaparlar veya biri di¤erinin alt›na do¤ruhareket eder. fiiddetli depremleri ancak levhalar›n buizafi hareketleri yaratabilir. Depremlerin büyük ço-¤unlu¤u bu levhalar boyunca yer alan fay hatlar›ndameydana gelir.

Faylar jeolojik yap›da oluflmufl k›r›klard›r. Faylar›nbaz›lar› aktif de¤ildir ve binlerce y›ld›r bir hareket gö-rülmemifltir. Di¤er taraftan aktif faylar sürekli hareketeder ve stres (gerilme) oluflturur ki, bu stres sonundadepreme yol açar.fiekil 7.1’de görüldü¤ü gibi üç ana tip fay söz konusu-dur. Birincisi normal fayd›r ve düfley do¤rultuda biryer de¤ifltirmedir. Bir kenar afla¤› do¤ru 0 ile 90 dere-ce aras›nda bir aç› ile kayar. ‹kincisi ters fayd›r ki bu-rada da düfley yer de¤ifltirme vard›r. Ancak hareket birkenar›n di¤erine göre yükselmesi fleklindedir. Son tipise, kayma tipi fayd›r. Bunlarda esas olarak yatay düz-lemde kayma vard›r. Yer de¤ifltirme sa¤a do¤ru veyasola do¤ru olabilir. Gerçekte ise faylar genelde bu üçkarakterin hepsine birden sahiptir.

7.1.2 Deprem Dalgalar›Farkl› deprem tiplerine karfl›l›k, hepsinin ortak nokta-s› flok veya sismik dalga yaymalar›d›r. Depremle ilifl-kili olarak dört temel tip dalga vard›r. En h›zl›lar› pri-mer dalga (P dalgas›) ad› verilen dalgad›r. Bundansonra sekonder dalga (S dalgas›) gelir. Her iki dalgada kayalar içinde yüzeye do¤ru ilerler. fiekil 7.2’desismik dalga ilerlemesi verilmifltir.

VII. BÖLÜM

MEKAN‹K TES‹SATIN DEPREM KORUNMASI

fiekil 7.1. ÜÇ TEMEL FAY T‹P‹

501

P dalgalar›n›n s›k›flma ve geniflleme zonlar› vard›r.Buna karfl›l›k S dalgalar› ilerleme yönlerine dik ola-rak, strataya (yatay tortu tabakalara) kesme uygular.‹lk önce P dalgalar› ulaflmas›na karfl›l›k, afla¤› yukar›ve yandan yana hareketleriyle binalarda en büyük tah-ribat› S dalgalar› yaparlar.Son iki dalga yüzey dalgalar› olarak bilinir, çünkübunlar sadece yüzey yak›n›nda görülürler. Love dalga-s› düfley bilefleni olmayan bir S dalgas›n› and›r›r ve bi-nalar›n temelinden ç›kmas›na neden olan ana etkenler-den biridir. Sonuncusu Rayleigh dalgas›d›r ki hareketyönünde eliptik olarak yuvarlan›r.P ve S dalgalar› depremin oda¤›ndan (merkezinden)kaynaklan›rlar ve farkl› tabakalardan geçerken yans›-t›labilir veya k›r›labilirler ve birçok yönde dalgalargönderebilir. Merkez yüzeyin alt›nda derinde bulunurve merkezin yüzeye projeksiyonu olan noktaya depre-min episent›r ad› verilir.fiiddet ve Büyüklükfiiddet ve büyüklük depremin tahrip düzeyini tan›mlar.Farkl› fliddet skalalar› tan›mlanm›flt›r. Günümüzde kul-lan›lan de¤ifltirilmifl Mercalli fliddet skalas›, depreminfliddetini binalarda ve yeryüzünde meydana gelen tah-ribat ve hayvanlar›n tepkilerinin gözle incelenmesiyle12 seviyede de¤erlendirir. Bu yöntem çok hassas olma-s›na karfl›n, çok zaman al›c›d›r ve haftalar veya aylarmertebesinde bir de¤erlendirme süresine gerek vard›r.Deprem büyüklük olarak da de¤erlendirilebilir. En bi-linen deprem büyüklük ölçe¤i Richter ölçe¤idir. Sis-mografik okumalara dayan›r ve hemen deprem erte-sinde hesaplanabilir. P ve S dalgalar› aras›ndaki za-man fark›ndan deprem merkezine uzakl›k belirlenebi-lir. Bu zaman fark›n›n S dalgas›n›n amplitüdü ile bir-likte ele al›nmas›yla Richter ölçüsü belirlenir. Büyüklükler, iki iliflkili fakat farkl› referans ortaya koy-maktad›r. Bunlar yerin hareketi ve a盤a ç›kan enerjidir.6 büyüklü¤ünde bir depremde, 5 büyüklü¤ündeki dep-reme göre 10 misli daha fazla büyüklükte yer hareketi

söz konusudur. Buna karfl›l›k fay boyunca iki depremaras›nda 30 misli daha fazla a盤a ç›kan enerji fark› var-d›r. Bu demektir ki 7 büyüklü¤ünde bir depremde, 5 bü-yüklü¤ündeki depreme göre 100 misli daha fazla yerhareketi ve 900 misli daha fazla enerji bulunmaktad›r.5 büyüklü¤ündeki bir depremde ise bir atom bombas›n-dan 10 misli daha fazla enerji a盤a ç›kmaktad›r.

7.2 C‹HAZLARIN S‹SM‹K KORUMASI

Sismik koruma için öncelikle mühendisin karar ver-mesi gereken bir dizi konu vard›r. Örne¤in cihaza neolursa olsun yerinde kalmas› yeterli mi? (Yani çal›fl-maya devam edip etmemesi ikinci planda m›?) Yoksacihaz, küçük tahribatlarla bile olsa, yerinde kalabilsinama çal›flmaya devam edebilsin mi? Bu karar cihaz›nne derecede hayati oldu¤una ba¤l›d›r. Ana taze havabesleme sistemi fan› ve tesisat› veya ana su beslemesistemi pompas› ve tesisat› gibi birinci derecedeönemli ekipmanlar ve tesisat, depremden sonra da ça-l›flabilmelidir. Ama örne¤in tuvalet egzost aspiratörüçal›flmasa da, sadece etrafa zarar vermeden yerindekalabilse yeterlidir. Bu karar cihaz montaj› için gerek-li elemanlar›n seçimi için esast›r.Döflemeye monte edilen cihazlar genellikle ya c›vata ilekat› olarak veya titreflim izolatörleri üzerinde esnek ola-rak yap›ya ba¤lan›rlar. Kat› olarak ba¤lanan ekipman-larda sorun yoktur. Bunlar deprem an›nda yap›yla bir-likte hareket ederler ve ba¤lant›larda bir sismik kuvvetart›fl› etkisi görülmez. Ba¤lant› yeteri kadar kuvvetliy-se, cihaz deprem s›ras›nda yerinde kal›r. Bu nedenleelektrik jeneratörleri ve yang›n pompalar› gibi sadeceacil durumlarda, k›sa sürelerle çal›flan hayati öneme sa-hip ekipman mümkünse c›vatalar yard›m› ile binaya ka-t› ba¤lanmal›, titreflim izolasyonu yap›lmamal›d›r (an-cak elektrik kesilmeleri nedeniyle jeneratörler Türki-ye’de daha s›k ve uzun çal›flmaktad›r). Sürekli çal›flanve titreflim kayna¤› olan havaland›rma fanlar›, pompa-lar, so¤utma gruplar› gibi ekipman ise, mutlaka titreflimizolatörleri üzerine monte edilirler. Bu cihazlar yeterikadar a¤›rsa (örne¤in so¤utma grubu), titreflim yal›t›m›kabiliyeti olan yayl› veya lastik ayaklar üzerinde yap›-ya oturur. Bu cihazlar›n üzerine konuldu¤u beton kaide-ler do¤rudan yap›ya ba¤l›d›r. E¤er cihazlar (pompalargibi) yeterince a¤›r de¤ilse, atalet kütlesi oluflturacakbir beton kaideye do¤rudan c›vata ile kat› ba¤lan›r, bubeton kaide titreflim izolatörü malzeme (mantar, çelikyayl› ayaklar, özel lastik yast›k vs) üzerine oturtulmaksuretiyle yap›ya esnek olarak tespit edilir. Normal çal›flma s›ras›nda cihaz bu esnek ba¤lant› üze-rinde titreflirken, bu titreflimler yap›ya geçmez. Yani ya-p›da bir hareket yokken, üzerindeki cihaz bir titreflimhareketi yapmaktad›r. Deprem an›nda cihazla yap› ara-s›ndaki s›n›rl› izafi harekete (titreflim), yap›n›n sal›n›m-lar› ilave edilir. Bu sal›n›mlar normal titreflimlere görefiekil 7.2. S‹SM‹K DALGA ‹LERLEMES‹

502

503

çok daha büyük genliklidir. Öte yandan titreflim izola-törleri üzerine oturtularak yap›ya ba¤lanan cihazlar,deprem s›ras›nda yap› ile farkl› fazda sal›n›m hareketiiçinde olabilir. Titreflim izolatörünü tafl›yan bina ana ya-p›s› ekipmanla ters yönde bir hareket yap›yorsa, dep-rem kuvveti çok daha fliddetli olarak ba¤lant›y› (ayak-lar›) etkiler veya sistem deprem sal›n›mlar› dolay›s›ylarezonansa girebilir. Buna sismik kuvvet art›fl› etkisi de-nir. Sonuçta cihaz yerinden koparak savrulur ve tahripolur. Bu nedenle deprem s›ras›nda cihazla yap› aras›n-daki izafi hareketleri s›n›rland›racak ve cihaz›n yerindekalmas›n› sa¤layacak ba¤lant› elemanlar›na gereksinimvard›r. Bunlara sismik s›n›rlay›c›lar denilir. Sismik s›-n›rlay›c›lar deprem s›ras›nda ekipman›n sallanmas›n›s›n›rlar ama normal çal›flma s›ras›ndaki titreflimlerdenkesinlikle etkilemez. Sadece sismik olay s›ras›nda dev-reye girip etkili olur. Bu elemanlar içlerinde b›rak›lanboflluk nedeniyle sismik kuvvetleri art›rma e¤iliminde-dir. Ancak buna dayan›kl› olarak yap›l›rlar.Binalar›n mekanik tesisat›nda ekipmanlar tek baflla-r›na durmaz. Bunlar›n, boru veya kanal ba¤lant›lar›vard›r. Cihazlara olan boru ve kanal ba¤lant›lar›,e¤er cihaz titreflim yap›yorsa, esnek ba¤lant›d›r. Es-nek ba¤lant›lar sayesinde cihaz titreflimleri boru vekanallara geçmez. Daha sonra boru ve kanallar ken-dileri titreflmiyorsa, titreflim yal›t›m› sa¤layan sabitelemanlarla yap›ya tespit edilirler. Tespit elemanlar›aras›nda sabit ve kayar mesnetler ve ask›lar say›labi-lir. Bu tespitte metal-metal veya metal - beton tema-s›n›n önlenmesi ve titreflim izolasyon kabiliyeti olanözel elemanlar›n kullan›lmas› konfor aç›s›ndan çokönemlidir. Tespit elemanlar› cinslerine göre boru vekanallara belirli yönlerde hareket serbestli¤i tan›ya-bilirler. Bu tespit elemanlar› sadece boru ve kanalla-r› tafl›makla görevlidir. Deprem göz önüne al›nd›¤›n-da, boru ve kanallar›n da depremde yerinde kalmas›gereklidir. Bunun için sismik korumada boru ve ka-nallar›n yap›ya ayr›ca ba¤lanmalar› esast›r. Boru vekanal depremde yap›yla birlikte hareket edecektir.Buna karfl›l›k cihazla boru/kanal aras›ndaki ba¤lant›-lar esnek olacak ve cihazla boru (veya kanal) ba¤›m-s›z hareket edebilecektir.

7.3 B‹NA DEPREM YÖNETMEL‹KLER‹

Mekanik tesisat›n depreme karfl› korunmas›yla ilgilibir yönetmelik Türkiye’de bulunmamaktad›r. Meka-nik tesisat›n deprem göz önüne al›narak tasar›m› vebununla ilgili kullan›lacak elemanlar›n seçimi ulusla-raras› yönetmeliklere dayanmaktad›r. Bu konuda refe-rans al›nacak bina kodlar› Amerika ve Kaliforniyakaynakl›d›r. Bunlar içinde esas olarak, BOCA Nati-onal Code 1996, SBCCI 1997 Standard Building Co-de ve International Building Code (IBC) 2000 bu ala-na yön veren ana yönetmeliklerdir. Türkiye için de

hesap yöntemi bu yönetmeliklere dayanmal›d›r. Özel-likle IBC 2000 mekanik tesisat›n sismik tasar›m› içintemel standart kabul edilebilir.Tesisat›n ve ekipmanlar›n deprem dayan›m hesapla-r›nda esas bunlara gelen deprem kuvvetlerinin belir-lenmesidir. Ekipman, tesisat ve bunlar› yap›ya ba¤la-yan elemanlar bu kuvvetlere göre hesaplan›r veya se-çilir. Cihazlara ve tesisata etkiyen deprem kuvvetleri-nin hesab›nda, dinamik hesap ve statik hesap olmaküzere iki yöntem vard›r. Kritik cihazlar›n hesab›ndadinamik hesap kullan›lmal›d›r. Dinamik hesap uzman-l›k isteyen karmafl›k bir hesab› gerektirir. Refere edi-len bina kodlar›nda statik hesap verilmektedir. Siste-min tasar›m› bu hesap yard›m›yla gerçeklefltirilmekte-dir. Genel tasar›m bak›fl aç›s›ndan, tekni¤ine uygunuygulama halinde, statik hesap yeterlidir.

7.3.1 1996 BOCA VE 1997 SBCCI YAPIKODLARINA GÖRE HESAPStatik hesapta ba¤lanacak cihaz›n a¤›rl›k merkezine ya-tay ve düfley yönde etkileyecek deprem kuvvetleri he-saplan›r. Cihaz ve ba¤lama elemanlar› bu kuvvetleredayanacak flekilde seçilir. 1996 BOCA ve 1997 SBCCIyap› kodlar›nda bir cihaz›n a¤›rl›k merkezine gelen ya-tay deprem tasar›m kuvveti formülde tan›mlanm›flt›r.Düfley yöndeki kuvvet ise bu yatay kuvvetin %33’üdür.

Burada geçen sembollerin anlam› afla¤›da verilmifltir:Av = Pik h›z iliflkili ivmeyi temsil eden bir katsay›.Bu katsay› bölgenin deprem risk grubuna ve uygu-laman›n sismik tehlikeye aç›kl›k grubuna ba¤l› ola-rak ilgili tablolardan seçilir. Dört deprem risk böl-gesi ve üç sismik tehlikeye aç›kl›k grubu tan›mlan-m›flt›r. Av say›s› 0,05 de¤erinden küçük ve 0,20 de-¤erinden büyük olabilir.Cc = Mekanik ve elektrik komponentlerin ve sistem-lerin sismik katsay›s›. Bu katsay› sistemler ve kompo-nentler için bir tablo halinde verilmifltir ve 0,67 ile 2,0de¤eri aras›nda de¤iflmektedir. P = Performans kriteri faktörü. Bu faktör sismik tehli-keye aç›kl›k grubuna ba¤l› olarak tablo halinde çeflitlisistem ve komponentler için Cc ile ayn› tabloda veril-mifltir. 0,5 ile 1,5 aras›nda de¤iflmektedir.ac = Ba¤lant› amplifikasyon fakörü. Bu faktör depremkuvvetlerinin cihaza geçerkenki sönüm veya yükselt-genmesi ile ilgilidir ve ba¤lant›n›n, cihaz›n ve binan›ndo¤al frekanslar›na ba¤l› olarak hesaplan›r ve bir tab-lo halinde verilir. De¤eri 1,0 veya 2,0 olabilir.Wc = Göz önüne al›nan cihaz veya eleman›n çal›flmaa¤›rl›¤›d›r.

504

7.3.1.1. ÖrnekBeton kaidesine kat› olarak ba¤lanm›fl bir kazan,61 m uzunlukta yüksek bir binada zeminde yer al-maktad›r. A¤›rl›¤› 4.336 kg de¤erindedir. Bölge dep-rem risk zonuna göre Av katsay›s› 0,3 de¤erindedir.Di¤er katsay› ve faktörler ilgili tablolardan afla¤›da-ki gibi seçilmifltir:Av = 0,3Cc = 2,0P = 0,5ac = 1,0Wc = 4.536 kgBuna göre de¤erler formülde yerine konularak,Fp = 0,3 x 2,0 x 0,5 x 1,0 x 4.536 x 9,81 / 1.000 = 13,4 kNFpv = 0,33 x 13,4 = 4,4 kN

7.3.2 IBC 2000 YAPI KODUNA GÖRE HESAPBu kodda yukar›da tan›mlanan cihaza etkiyen yataykuvvet,

fleklinde ifade edilmifltir. Düfley yöndeki kuvvet, yine yatay kuvvetin %33’üde¤erindedir. Formül genel yap›s›yla ayn› olmakla birlikte dahadetayl›d›r ve daha fazla parametreyi dikkate almak-tad›r. Bunlar›n içinde en önemlisi cihaz›n bina içindebulundu¤u yükseklik konumunu dikkate almas›d›r.Zeminde bulunan cihazlarla çat›da bulunan cihazlararas›nda ayn› depremde gelen kuvvetler bak›m›ndanfark vard›r. Yatay kuvvet de¤eri Fp; (1,6 x SDS x Ip x Wp) de¤erin-den büyük ve 0,3 x (1,6 x SDS x Ip x Wp) de¤erindenküçük olamaz. Bu formülde,Wp = yine cihaz›n a¤›rl›¤›d›r.Ip = komponent önem faktörüdür. De¤eri 1,0 veya 1,5olabilir. Yeni bir kavram olup, cihaz›n ne kadar haya-ti olmas›yla ilgilidir.z = cihaz›n yerden itibaren bulundu¤u seviyeninyüksekli¤idir.h = binan›n yere göre yüksekli¤idir.ap = cihaz yap›s›n›n yükseltme faktörüdür. Tablo ha-linde verilmifl olup, de¤eri 1.0 ile 2.5 aras›nda de¤iflir.Rp = cihaz cevap modifikasyon faktörüdür. De¤eri1,25 ile 5,00 aras›nda de¤iflir. SDS = k›sa süreli tasar›m spektral cevap ivmesidir. Bufaktör göz önüne al›nan maksimum depremin spektralcevap ivmesine ve binan›n kuruldu¤u yerin zemin ya-p›s›na ba¤l› olarak hesaplan›r. Gerekli data ve formü-lasyon kod taraf›ndan verilmifltir.

7.3.2.1 ÖrnekDaha önceki örnekte ele al›nan ayn› kazan›n, buyönetmeli¤e göre de¤erlendirilmesi. Burada SDS 0,73hesaplanm›flt›r. Katsay›lar afla¤›daki gibidir:Wp = 4.536 kgIp = 1,0z = 20h = 61ap = 1,0 Rp = 2,5SDS = 0,73Buna göre Fp = 8,6 kN bulunur. Fp , 52 kN’den bü-yük, 9,8 kN’den küçük olamayaca¤›ndan, Fp = 9,8 kNolarak al›n›r.

7.4 S‹SM‹K SINIRLAYICILAR

Döflemeye titreflim izolatörleri ile oturan elemanlar›nsismik korumas›nda sismik s›n›rlay›c›lar kullan›l›r.Sismik s›n›rlay›c›lar aktif ve pasif tipler olarak ikigrupta toplanabilir.Aktif tip elemanlarda, bir veya birkaç sensör yard›-m›yla deprem hissedilerek, korunan cihaz› an›ndaotomatik olarak döflemeye kat› bir biçimde tespitedecek bir kilit mekanizmas› tetiklenir. Normal ça-l›flmada (deprem d›fl›nda) kilit mekanizmas› aç›kt›rve cihaz döflemeye yüzer olarak ba¤l›d›r. Yani aktifelemanlar bir titreflim izolatörü görevi yapmaktad›r.Deprem alg›land›¤› anda bu yüzer ba¤lant›, kat›ba¤lant›ya döner. Duyar eleman elektronik veyamekanik olabilir. Kilitleme mekanizmas› da elekt-rik, pnömatik veya mekanik aktivatörlü olabilir.Ancak bu aktif elemanlar hem pahal›d›r, hem de da-ha önemlisi bak›m ve servis gerektirir. Normal flart-larda hiç çal›flmayan bir mekanizman›n belirli peri-yotlarda bak›m›n›n yap›lmas› ve test edilmesi ge-nellikle ihmal edilir ve bu elemanlar ço¤u kez dep-rem an›nda çal›flmaz.fiekil 7.3A ve B’de sismik s›n›rlay›c› kullan›lmamas›halinde, deprem sonras›nda cihazlar›n yerinden koptu-¤unu ve tahrip oldu¤unu görmek mümkündür. Benzercihazlar›n sismik s›n›rlay›c› ve koruyucularla yap›yaba¤lanmalar› halinde deprem sonras›nda yerlerindekald›klar› ve herhangi bir tahribat olmad›¤› fiekil 7.4Ave B’de görülmektedir. Bu iki flekilde görülen s›n›rla-y›c› ba¤lama elemanlar› bir sonraki k›s›mda detayl›olarak anlat›lm›flt›r.

7.4.1 PAS‹F T‹P S‹SM‹K SINIRLAYICILAR VEBA⁄LAMA ELEMANLARIfiekil 7.5’de cihazlar› ba¤lamakta kullan›lan çeflitli tipsismik s›n›rlay›c›lar ve ba¤lama elemanlar› örnekleriverilmifltir. Farkl› fonksiyonlar› ve özellikleri olan buelemanlar bu flekildekilerle s›n›rl› de¤ildir. Sadece ör-nek olarak verilmifllerdir.

505

fiekil 7.3A. S‹SM‹K SINIRLAYICISIZ BA⁄LANTI(Örnek 1)

fiekil 7.3B. S‹SM‹K SINIRLAYICISIZ BA⁄LANTI(Örnek 2)

fiekil 7.4B. S‹SM‹K SINIRLAYICILI BA⁄LANTI(Örnek 2)

fiekil 7.4.A. S‹SM‹K SINIRLAYICILI BA⁄LANTI(Örnek 1)

506

7.4.1.1 Sadece S›n›rlay›c›larBu tip elemanlar sadece deprem s›ras›nda devreye giren vecihaz›n yerinde kalmas›n› sa¤layan elemanlard›r. Bu ele-manlarla birlikte ayr›ca cihaz›n titreflim yal›t›m›n› sa¤la-yan yayl› ayak gibi elemanlar kullan›lmal›d›r. Cihaz nor-mal çal›flmas›nda bu titreflim izolatörleri üzerinde durur. a. A Tipi: fiekilde görülen bu eleman bütün yönlerdes›n›rlama yapar, de¤ifltirilebilir dökme neopren takozuvard›r ve s›n›rlay›c› çelik rondela kal›nl›¤› 5 mm’denaz olamaz. Normal çal›flma s›ras›nda her yönde temasolmaks›z›n 2,5 mm boflluk bulunmal›d›r.b. B Tipi: Bu örnek eleman da bütün yönlerde s›n›rla-ma yapar, de¤ifltirilebilir dökme neopren takozu var-d›r ve çelik yuva kal›nl›¤› 15 mm’den az olamaz.

7.4.1.2 Hem Titreflim ‹zolatörü, Hem SismikS›n›rlama Görevi Yapan AyaklarBu tip elemanlar yukar›da tan›mlanan her iki fonksi-yonu birden üstlenir. Yani hem titreflim izolasyonufonksiyonu vard›r, hem de deprem halinde s›n›rlay›c›görevi yerine getirir. Bununla ilgili elemanlara flekildeC ve D örnek olarak gösterilmifltir.a. C Tipi: Yuval› yayl› ayakl›, A tipinde içten s›n›rlay›c›içeren montaj aya¤›. Bu ayakta, cihaz›n normal çal›flmadayay üzerinde serbest titreflim hareketi yapabilece¤i aç›kl›k-lar b›rak›lm›flt›r. Ama ayak içindeki s›n›rland›r›c›, deprem-de oldu¤u gibi, normal d›fl› genliklerde sal›n›ma izin ver-mez. Düfley do¤rultuda s›n›rlay›c› pozisyonu ayarlanabilirve maksimum boflluk her yönde 5 mm de¤erindedir.

fiekil 7.5. ÇEfi‹TL‹ S‹SM‹K SINIRLAYICILAR

A TipiSismik S›n›rlay›c›

B TipiSismik S›n›rlay›c›

C TipiSismik S›n›rlay›c› Takoz

D TipiSismik S›n›rlay›c› Takoz

E TipiKolon Borusu Mesnedi

F TipiTitreflim Yal›t›ml› Ask› Sistemi

G Tipi I Tipi(Dinamik Analiz)

H TipiÇelik Konstrüksiyon Platform

J Tipi(Statik Analiz)

507

b. D Tipi: ‹çine bütün yönlerde pozitif s›n›rlay›c›monte edilmifl minimum çökme derinli¤i 4 mm olanneopren ayak. Duktil demir içinde ters yönde çal›flaniki ba¤›ms›z dökme neopren elemandan oluflur. Çelikveya beton bloklara civatalanmaya uygun.

7.4.1.3 Kolon Borusu MesnetleriKolon borular›n› mesnetlemek için bu tip elemanlar gelifl-tirilmifltir. Sabit ve kayar mesnet tipleri vard›r. fiekil 7.5’te(E tipi) sabit kolon borusu mesneti görülmektedir. D tipi-ne benzer, fakat özel olarak kolon sabitlemek veya titreflimyal›t›m›n› yapmak için tasarlanm›flt›r. En az 10 mm kal›n-l›kta neopren perde ile ayr›lm›fl içiçe iki çelik borudan olu-flur. Düfley yönde hareket yine bir neopren yap› ile engel-lenmifltir. fiekil 7.19’da montaj biçimi görülebilir. Normalolarak çelik konstrüksiyon destekler üzerine monte edilir,boruya ve çelik profile kaynat›l›r. fiekil 7.20’de kayar mes-net tipi verilmifltir. Burada düfley do¤rultuda hareket ser-bestli¤i vard›r. Montaj biçimleri sabit mesnet ile ayn›d›r.

7.4.1.4 Çelik Halatlar ve Titreflim Yal›t›ml›Ask›larBorular›n yap›ya ba¤lanmas› ve depremde yerindekalabilmesi için ba¤lama elemanlar› kullan›l›r. Bun-lar çelik halatlar ve rijit çelik çubuklar biçimindedir.fiekil 7.6’da görülen F Tipi borular›n çelik halatlaba¤lanmas› örne¤idir. Her üç eksene 45° aç›yla en az dört galvanizli çelikhalat tesis edilmifltir. Standart fittings ile halat ba¤lan-t›lar›, keskin kenarlar boyunca k›vr›lmalar› önleyecekbiçimdedir. Borunun her yöndeki hareketi engellen-mifltir. Halatlar normal olarak ekipman›n her dört kö-flesine veya her boru ask›s›na iki tane olmak üzere veher bir sonraki ba¤lant› noktas›nda yönleri de¤iflmeküzere yerlefltirilir. Borular›n yatay tesisiyle iliflkili ola-rak çok de¤iflik çözümler mevcuttur. Bu konu üzerin-de ayr›ca durulacakt›r. Çelik halat ve rijit çubuk ba¤lant› örnekleri fiekil7.8 ve 7.9’da gösterilmifltir.

fiekil 7.6. C‹HAZA YANDAN MONTE ED‹LM‹fiS‹SM‹K SINIRLAYICI

fiekil 7.7. C‹HAZA ALTTAN MONTE ED‹LM‹fiS‹SM‹K SINIRLAYICI

fiekil 7.8. ÇEL‹K HALAT SINIRLAYICILARI fiekil 7.9. KATI BORU AKIfiI

508

Tablo 7.10. EN YÜKSEK R‹SK ZONUNDAK‹ YÜKSEK YAPILAR ‹Ç‹N TAVS‹YE ED‹LEN S‹SM‹K SINIRLAYICI VE ANAL‹Z YÖNTEM‹ SEÇ‹M TABLOSU

509

7.4.1.5 Esnek Ba¤lant› Parçalar› (Körükler)Cihazlarla kanal ve borular›n ba¤lant›lar›nda esnekparçalar kullan›l›r. Cihazlara boru ba¤lant›s›nda dep-reme dayan›kl› G Tipi elemanlar kullan›l›r. Bunlar bü-tün hesaplanm›fl hareketleri alma kabiliyetinde dökmenaylonla takviye edilmifl düz veya dirsek fleklinde bo-ru ba¤lant› parçalar›d›r. Tek küresel körükler, her ikiuçta çelik flanfl ile sonlan›r. 2" üzerindeki çaplarda ikiküreli (bombeli) körükler kullan›l›r ki iki bombe ara-s›nda dayan›kl›l›¤› art›rmak ve formu korumak üzereçelik bir halka bulunur. E¤er içinden geçen ak›flkan›n s›cakl›¤›, bas›nc› veyacinsi kullan›lan malzemenin dayan›m s›n›rlar›n› afl›-yorsa, naylon yerine paslanmaz çelik örgülü, paslan-maz çelik esnek boru kullan›labilir. Bunlar›n 3" çapüzerindeki tipleri flanfll› olmal›d›r.

7.4.1.6 Çelik PlatformlarAs›l› cihazlar için özel çelik platformlar oluflturulma-l›d›r. H olarak görülen as›l› platform, üzerine monteedilmifl ekipman taraf›ndan uygulanan sismik yükleredayanabilecek yap›da ve mukavemettedir.

7.4.1.7 Analiz Yöntemia. I Tipi: Dinamik analiz yöntemi. Dinamik hesap so-nucunda cihaza etkiyen kuvvetler bulunur. Bu maksi-mum kuvvet seviyesi 4g olabilir.Burada g yerçekimi ivmesi olup, 4g seviyesindebir kuvvet cismin a¤›rl›¤›n›n 4 misli bir kuvvetanlam›na gelir. Burada dinamik analiz detaylar›verilmeyecektir.b. J tipi: Statik analiz yöntemi. Dinamik bir hesapyapmak yerine, cihaza etkiyen yatay ve dikey kuvvet-leri yukar›da verilen hesap yöntemleri ile hesaplamaveya verilen tablolardan seçme yöntemidir. Bu de¤erler genellikle 1g’nin alt›ndad›r.

7.4.2 S‹SM‹K SINIRLAYICI SEÇ‹M‹Sismik s›n›rlay›c›lar statik veya dinamik analiz (he-sap) sonucu seçilmelidir. Burada seçime rehber olma-s› gayesiyle haz›rlanm›fl örnek bir seçim tablosu veril-mifltir. Bu tablo sadece rehber olmak amac›yla veril-mifltir. Esas eleman seçimi hesaplara dayan›larak ya-p›lmal›d›r. Bu tablolar orijinal kaynakta çeflitli depremzonlar› ve bina tiplerine göre çok say›dad›r. Buradaörnek olarak sadece en büyük risk zonunda yüksek ya-p›lar için haz›rlanan Tablo 7.10’da verilmifltir. Tablo-da eleman tipi yan›nda, kullan›lmas› gerekli analizyöntemi de iflaretlenmifltir. Burada s›n›rlay›c› tipi ya-n›ndaki I harfi dinamik s›n›rlay›c›lar›, J harfi ise statiks›n›rlay›c›lar› gösterir. Sadece yerinde kalmas› istenen önemsiz cihazlar yö-netmeliklerde verilen tablolardan yararlan›larak statikanalizle belirlenebilir. Bu tip ba¤lant› elemanlar›n›nve ba¤land›klar› yap›sal kaidenin 1g mertebesinde

kuvvetlere dayanabilir olmalar› beklenir. S›n›rlay›-c›, dolay›s›yla cihaz üzerine etki eden kuvvet dar-be karakteri tafl›d›¤›ndan, cihaz yerinde kalmaklabirlikte bozulabilir ve çal›flmayabilir (Asl›nda orta-ya ç›kan dinamik kuvvetlerin, statik olarak seçil-mifl s›n›rlay›c›lar› kopartmalar› da mümkündür.).Cihaz›n yerinde kal›p, çal›flmaya devam edip etme-mesi, darbenin cihaz›n k›r›lma mukavemetini afl›paflmamas›na ba¤l›d›r. Özellikle yerinde kalmas› ve çal›flmaya devam et-mesi istenen ekipmansa dinamik analizle seçilensismik s›n›rlay›c›larla donat›lmal›d›r. Dinamik s›-n›rlay›c›lar hesaplar›n›n karmafl›k olmas› yan›nda,montaj›nda da, çok daha küçük aç›kl›klara sahipolmalar› nedeniyle, hassas olunmas›n› gerektirir vebunlar›n tesisi çok daha zordur.Zamanla oluflan tecrübe, içinde tercihen 15 mm kal›n-l›kta neopren yast›k içeren s›n›rlay›c›lar›n çok daha iyisonuç verdi¤ini göstermifltir.

7.5 DÖfiEME T‹P‹ C‹HAZLARINYAPIYA TESP‹T‹ VE S‹SM‹KKORUNMALARI

a. Cihazlar›n kaideye c›vata ile sabit ba¤lanmas›ndacihaz flasesindeki delik civatadan çok büyükse, dep-rem an›nda cihaz›n yanal hareketi dolay›s›yla oluflansismik kuvvet civatay› keser ve cihaz yerinden kopar.Bunun için c›vata ile delik bofllu¤u aras›n› dolduracakneopren takoz kullan›lmal›d›r.b. Cihaz kaideleri fiekil 7.11’deki gibi bitmifl döfle-me içindeki çukura girmelidir. E¤er düz bitmifl dö-fleme üzerine kaide dökülecek olursa, iki beton ara-s›nda özel ankraj elemanlar›yla ba¤lant› gerçeklefl-tirilmelidir (fiekil 7.12).c. Cihazlar›n döflemeye kat› olarak (titreflim yal›t›m›yap›lmaks›z›n) ba¤lanmas›nda c›vata ve somun kulla-n›l›r. Cihaz beton kaidesi üzerinde b›rak›lan saplama-lara civatalar yard›m›yla ba¤lan›r. Kullan›lan civatalardeprem yüklerine dayan›kl› olmal›d›r.d. A¤›r cihazlar döflemeye (veya beton kaideye) do¤-rudan titreflim yal›t›ml› ayaklar› vas›tas›yla oturur. Buayaklar kombine izolatör + sismik s›n›rlay›c› ayaklarolabilece¤i gibi (fiekil 7.5, C ve D tipi), titreflim izola-törlü ayaklar›n yan›na sismik s›n›rlay›c› elemanlar ay-r› olarak da monte edilebilir (fiekil 7.7). Cihaz buayaklar›n kaideye civatalanmas›yla tespit edilir.e. Atalet bloku olarak kullan›lan yüzer kaideye ka-t› olarak monte edilen daha hafif cihazlar, bu ka-idelerin döflemeye kombine ayaklarla oturtulmas›sayesinde dolayl› olarak döflemeye tespit edilirler.Yüzer beton kaidenin döflemeye titreflim yal›t›ml›olarak ba¤lanmas›nda yukar›daki gibi kombineayakla veya ayr› ayr› izolatörlü ayak ve sismik s›-n›rlay›c›yla ba¤lan›r (fiekil 7.6).

f. Cihaz›n do¤rudan sabit beton kaideye oturtulmas›n-da, sismik s›n›rlay›c›lar› cihaz flasesinin alt›na veyayan›na monte etmek mümkündür. fiekil 7.7’de bir ör-nek görülmektedir. fiekil 7.7’de her iki eleman cihazaya¤›n›n alt›na monte edilmifltir. Cihaz›n normal çal›fl-mas› s›ras›nda yaylar üzerinde yapt›¤› titreflime, sis-mik s›n›rlay›c› etki etmeyecek, bu titreflim s›n›rlay›c›-n›n aç›kl›¤› içinde kalacak flekilde elemanlar›n monta-j› ve ayar› yap›l›r. Bu amaçla - Sismik s›n›rlay›c›n›n yap›ya (beton kaidesine)

ba¤lant›s›,- gelebilecek kuvvete s›n›rlay›c›n›n dayanabilme

gücü,- s›n›rlay›c›n›n cihaza veya cihaz›n beton veya çelik

konstrüksiyon flasesine ba¤lant›s› ve- cihaz›n kendisinin flasesine ba¤lant›s› mukavemet

aç›s›ndan tek tek sa¤lanmal›d›r.Bunlardan birinin yeterli mukavemette olmamas› bü-tün korumay› etkisiz k›lar ve cihaz yerinden kopar.

fiekil 7.12. KA‹DEN‹N YAPI DÖfiEMES‹NEBA⁄LANMASI

Tablo 7.13. C‹VATALARIN TAfiIYAB‹LECEKLER‹ GER‹LMELER

fiekil 7.11. BETON KA‹DE DETAYI

510

511

Bir baflka önemli husus da cihaz›n kendi iç mukave-metidir. Cihaz yerinde kalsa bile, içinden parçalanabi-lir veya tahrip olabilir. Fanlar, pompalar, klima sant-rallar› yüksek iç mukavemete sahiptir. 4 veya 5g kuv-vetlere dayanabilirler. Halbuki transformatör, dimmergibi elektrikli cihazlar, diflli kutular› çok zay›ft›r veancak 0,25 - 0,5g kuvvetlere dayanabilir. So¤utma ku-lesi, haval› kondenserler ve paket tipi cihaz gibi cihaz-lar ise ancak 3g kadar kuvvetlere dayanabilir.

7.5.1 BETON KA‹DELERBeton kaideler iki farkl› kavram› ifade etmek için dekullan›labilmektedir. Esas beton kaideler cihazlar›n üze-rine yerlefltirildi¤i, yap›n›n bir parças› olan kaidelerdir.Bu kaideler inflaat demiri konstrüksiyonla yap› zemini-ne ba¤lan›r ve genelde BS - 25 dozda beton dökülerekoluflturulurlar. Beton kaide detay› fiekil 7.11’de verilmifl-tir. Beton kaide 12 mm2 yatay demir çubuklar ve 8 mm2

etriyeler kullan›larak takviye edilmelidir. Beton kaide-nin üst yüzeyi düz olmal› ve seramik vb zay›f malzemeile kaplanmamal›d›r. Bu kaideler cihazlar› belirli ölçüdedöfleme yüzeyinden yükseltmek ve sa¤lam bir ba¤lant›zemini oluflturmak amac›yla kullan›l›r. Yukar›da ifade edildi¤i gibi cihaz›n deprem güvenli¤i ön-celikle bu kaidenin yeterli mukavemette olmas› ve sismiks›n›rlay›c›n›n bu kaideye yeterli mukavemette ba¤lanabil-mesine ba¤l›d›r. Tablo 7.13’de beton kaideye saplanacakcivatalar›n çaplar›na göre beton içine saplama miktarlar›ile tafl›yabilecekleri müsade edilen kesme ve uzama geril-meleri ve gerekli minimum beton mukavemeti verilmifltir.

Di¤er bir beton kaide tipine ise, yüzer beton kaide denil-mesi daha do¤rudur. Örne¤i fiekil 7.14’de görülen bu be-ton kaideler hafif cihazlar›n titreflim izolasyonunda kütleteflkil etmek amac›yla oluflturulurlar. Asl›nda bu kaidelerbeton flase olarak da ifade edilebilirler. Bu bölümde buelemanlar cihaz›n bir parças› olarak düflünülmüfltür. Tit-reflim izolatörleri ve sismik s›n›rlay›c›lar bu elemanlar›nalt›na veya yan›na ba¤lan›r, di¤er uçtan da döflemeye ve-ya sabit beton kaideye ba¤lan›rlar. Yüzer beton kaidele-rin daha çok Türkiye’de kullan›lan bir di¤er montaj flek-li ise, zeminde aç›lan bir yuva içine titreflim yal›t›c› man-tar, lastik veya köpük tabaka üzerine yerlefltirilmeleridir.Burada yuvan›n derinli¤i beton blo¤un dönme moment-lerine dayan›m› aç›s›nda çok önemlidir. Bu montaj biçi-minde cihaz›n titreflim yal›t›m› ve yatay deprem kuvvet-lerine karfl› belirli ölçüde korunmas› sa¤lanm›flken dikeydeprem kuvvetlerine karfl› tamamen korunmas›zd›r. Butip yüzer kaide montaj›ndan vazgeçilmeli, bunun yerinefiekil 7.14’de görülen döfleme üzerine titreflim izolatörle-riyle oturan çelik kasal› beton atalet bloklar› kullan›lma-l›d›r. Beton atalet blokunun sismik hareket s›n›rlamas›için uygun bir sismik s›n›rlay›c› kullan›lmal›d›r.Belirli bir büyüklük üzerindeki fan ve pompalar yüzerbeton kaideler üzerine monte edilmelidir. Yayl› ayak-lar üzerine oturan bloklarda döflemeden 50 mm yük-sekte kal›nmal›d›r. Blok kal›nl›klar› fan ve pompa gü-cüne göre Tablo 7.15’de verilmifltir.

7.6 ASILI BORU VE KANALLARINS‹SM‹K KORUMASI

1” çap›ndan büyük yak›t borular›, gaz borular›, t›bbigaz borular›, bas›nçl› hava borular›; 1 1/4" çap›ndan bü-yük mekanik tesisat dairelerindeki borular ve 2 1/2" ça-p›ndan büyük di¤er borular sismik olarak korunmal›d›r.Sismik koruma amac›yla öncelikle boru ve kanallar›n ci-hazlara kat› ba¤lanmamas› gereklidir. Bu ayn› zamandatitreflim izolasyonu bak›m›ndan da istenen bir husustur.Bu amaçla boru ve kanallar körük veya kompansatörleryard›m› ile cihazlara ba¤lan›r. Bu amaçla kullan›lacakboru kompansatörleri fiekil 7.5’deki G tipi olarak verilenörnekte oldu¤u gibi, depreme dayan›kl› olarak özel üre-tilmifl, çok iyi kalite olmal›d›r. Böylece her iki parçan›nba¤›ms›z hareket edebilme imkan› yarat›l›r. Cihazlar veborular (veya kanallar) yap›ya ayr› ayr› sabitlenir. Borular ve kanallar›n sismik korumas›nda esas olanas›l› boru ve kanallard›r. Yere ve galeriler içine mes-netlenmifl borular ve kanallar zaten sabit ve kayarmesnetlerle koruma alt›na al›nm›flt›r. Bunlarda ancakkullan›lan mesnetin depreme dayan›kl›l›¤› söz konu-sudur ve buna uygun mesnet elemanlar› kullan›l›r.Deprem korumas› esas olarak as›l› boru ve kanallariçin geçerlidir. Bu sistemler belirli aral›klarla 2 veya 4yönde ba¤lanarak hareketleri s›n›rlan›r. Boru ve ka-natlar tek tek as›l› olabilir veya grup halinde trapez ad›

fiekil 7.14. BETON KA‹DE

Tablo 7.15. BLOK KALINLIKLARI

512

verilen bir ask› eleman›na (profile) sabit ba¤lanarak(kelepçelenerek) as›labilirler. Boru ve kanallar›ndepreme karfl› ba¤lanmalar›nda tek boru veya kanaltekil olarak, grup boru veya kanallar ise trapezlerinba¤lanmas› suretiyle ba¤lan›r. Ba¤lama için kullan›-lan iki ana tip eleman vard›r:• Çelik halatlar,• Çubuk fleklindeki kat› ba¤ elemanlar›.Bu iki tip fiekil 7.8 ve 7.9’da görülmektedir.Bu elemanlar›n hesab› ve seçimi firma kataloglar›ndayer almaktad›r. Bunun üzerinde durulmayacakt›r.

7.6.1 ASILI BORU VE KANALLAR ‹Ç‹NS‹SM‹K KORUMA GENEL NOTLARIa. ‹ki veya daha fazla say›da mesnetlenen düz boru / ka-nal geçiflleri yanal yönde en az iki yerde ba¤lanmay›gerektirir.b. Her düz boru / kanal geçifli eksensel yönde en az biradet ba¤lanmay› gerektirir.c. Yanal veya eksenel ba¤lanma yatay düzlemle 45° yekadar aç› yapabilir.d. Sismik ba¤lama çubuk fleklinde kat› elemanlarlayap›labilir (ki bunlar hem basmaya hem çekmeye ça-l›flabilirler) veya çelik halatlarla yap›labilir (ki bunlarsadece çekmeye çal›fl›r). Her iki ba¤lama yöntemi deboru veya kanal›n düfley yönde 100 mm içinde as›l›olmas›n› flart koflar.e. Kat› ba¤lama ve halatla ba¤lama ayn› yönde kar›fl›kolarak kullan›lamaz.f. Ba¤lama sistemi yap›n›n depremde farkl› çal›flabile-cek iki ayr› eleman›na (örne¤in duvar ve tavana) bir-likte ba¤lanamaz.g. Trapezlerin sismik ba¤lamas›nda her eleman›n tra-peze s›k› bir biçimde kelepçelenmifl veya vidalanm›floldu¤u ön görülür. E¤er ›s›l genleflmeler için dönerelemanlara oturan borular varsa, bunlar sadece sismikba¤lama noktalar›nda trapeze kelepçelenirler; ancakbu kelepçeleme kayar olmal›, yani genleflme dolay›-s›yla borunun uzamas›n› engellememelidir.h. Çoklu trapezler (ayn› ask› çubuklar›n› paylaflan) ay-r› ayr› sismik ba¤lanmal›d›r.i. Ask›daki boru ve kanal sisteminden cihazlara (veyaesnek ba¤lant›ya) inen düfley bölümler yanal veya ek-senel yönde sismik ba¤lanabilir. Bu durumda cihazlaba¤lama noktas› aras›ndaki mesafe maksimum sismikba¤lama mesafesinin yar›s›n› aflmamal›d›r.j. Bina dilatasyonlar›n› (veya sismik birleflme ara yü-zeylerini) geçen herhangi bir boru veya kanal siste-minde dilatasyon deplasman aral›¤›n›n iki misli hare-keti alacak flekilde önlem al›nmal›d›r.k. Boru ve kanallar› tafl›yan ask› sistemi, bunlar›n a¤›r-l›¤›n› tafl›yacak flekilde hesaplanarak boyutland›r›l›r.Sismik olarak bu sistemlerden ilave bir özellik istenmez. Sismik koruma yukar›da anlat›ld›¤› gibi ayr› bir sis-temle gerçeklefltirilir.

l. Ayn› zamanda sismik ba¤lar›n ilifltirilece¤i vidal›düfley ask› çubuklar› sa¤lamlaflt›r›lmay› gerektirebilir.Bu amaçla özel sa¤lamlaflt›r›c› elemanlar mevcuttur.E¤er ask› çubu¤u bir titreflim izolatörü ile yap›ya ba¤-lan›yorsa, titreflim izolatörü ile yap› aras›ndaki aç›kl›ken fazla 10 mm olabilir. Titreflim izolatörü alt taraf›n-da 6 mm aç›kl›¤› olan bir durdurucu ile donat›lm›fl ol-mal›d›r. (Yani 6 mm üzerindeki titreflimlere izin ver-memelidir. fiekil 7.16).m. Sismik ba¤lar›n yap›ya tutturulmas›nda özel eleman-lar kullan›l›r ve bunlardan belirli bir dayan›m istenir. Be-tona yap›lacak ankraj veya çelik profillere ba¤lamadakullan›lacak elemanlar kataloglarda tan›mlanm›flt›r.

7.6.2 YATAY BORULARIN T‹TREfi‹M‹ZOLASYONU VE S‹SM‹K KORUMASIMekanik cihazdan sonra ana hattaki borular› tafl›yanilk üç boru ask›s›n›n, yukar›da anlat›ld›¤› gibi, ön s›-k›flt›r›lm›fl yayl› ve neopren sismik durduruculu özeltip ask› elemanlar› olmas› gereklidir. Boruyu tafl›yan di¤er ask› elemanlar›n›n normal yayl›tip olmas› yeterlidir. Döflemeye (zemine veya beton kanal içine) mesnetle-nen borularda özel sismik koruyuculu ayaklar kulla-n›lmal›d›r. Mesnete gelen yüklerde sismik yükler dedikkate al›nmal›d›r.• As›l› kaynak veya lehimle ba¤l› çelik veya bak›r

borularda, yanal ba¤lama noktalar› aras›ndakimaksimum mesafe:0,25 g kuvvete kadar 15,2 m1 g kuvvete kadar 12,2 m2 g kuvvete kadar 6,1 m

• Eksenel ba¤lama noktalar› aras›ndaki maksimummesafe:1 g kuvvete kadar 24,4 m2 g kuvvete kadar 12,2 m

• Vidal› ba¤l› çelik veya bak›r borular için yukar›da-ki mesafelerin yar›s› kadar,

• Döküm borular için aral›klar yukar›dakilerin yar›s›kadar olmal›d›r.

Bodrum kat tavan›na as›l› 3" çapa kadar borularda as-k› yaylar›nda 15 mm çökmeye, 6" çapa kadar borular-da ise 30 mm çökmeye izin verilir. fiekil 7.8, 7.9, 7.16,7.17 ve 7.18’de as›l› boru sismik ba¤lar›yla ilgili de-taylar verilmifltir. fiekil 7.17’de tavandaki bir çelik Iprofile dik olarak geçen borunun ba¤ detay› görül-mektedir. Bu detayda boru x ve y eksenlerinde (4 yön-de) hareketlere karfl› tamamen koruma alt›na al›nm›fl-t›r. fiekil 7.16’da alternatif as›lm›fl tek boru dört yönlüba¤lama detay› ve fiekil 7.18’de boru demetlerinin 4yönlü korumaya al›nmas› görülmektedir. Bu tip ba¤-lant›larda kullan›lan çelik halatlar›n uçlar›ndaki ba¤-lant› halkalar› halat›n kopmamas› aç›s›ndan çokönemlidir. Halat›n en zay›f noktalar› bu ba¤lant› uçla-r›d›r. Buralar›n keskin olmamas› gerekir.

513

fiekil 7.16. T‹TREfi‹M ‹ZOLEL‹ BORUNUN T‹P‹K BA⁄LANMASI

fiekil 7.17. ASILMIfi BORUNUN S‹SM‹K KORUMASI

fiekil 7.18. YATAY VE D‹KEY HAREKETLEREKARfiI KORUNMUfi BORU KES‹T‹

7.6.3 KOLON BORULARININ T‹TREfi‹M‹ZOLASYONU VE S‹SM‹K KORUMASIa. Kolon borular› ve dikey kanallar her kat geçiflindes›k›ca mesnetlenmiflse, 5 kata kadar yap›larda sismikba¤lanmaya gerek yoktur.b. Aç›k flafttaki kolon borular› yatay sismik yüklerialacak flekilde mesnetlenmelidir.Mesnet aral›klar›:0,25 g kuvvete kadar 12,2 m1,00 g kuvvete kadar 9,10 m2,00 g kuvvete kadar 6,10 m olmal›d›r..c. Düfley dökme demir borular, mesnetlenmemiflbölümlerindeki ba¤lant› noktalar›nda sa¤lamlaflt›-r›lmal›d›r.fiaft içinden geçen kolonlar›n sabit mesnetlenmesindefiekil 7.19, kayar mesnetlenmesinde fiekil 7.20 detay›kullan›labilir. Boru duvar geçifllerinde fiekil 7.21’dekigibi önlem al›nmal›d›r.

7.6.4 SPRINKLER BORULARININ DEPREMKORUMASISprinkler sistemleri depreme karfl› afla¤›daki flekiller-de korunur:• Farkl› bina hareketlerinin boru tesisat› üzerinde yarat-

t›¤› gerilmeler esnek ba¤lant›lar kullan›larak ve duvar-dan yeterli aç›kl›klar b›rak›larak minimize edilmesi,

• tavan gibi bir bütün olarak hareket etmesi bekle-nen yap› elemanlar›na mesnetlenerek borular›nmümkün oldu¤u kadar rijit bir flekilde korunmas›.

Sprinkler boru sisteminin ana bölümleri aras›nda esnek-li¤in art›r›lmas› bir çok halde borular›n tahrip olmas›n›önler. Gerilmeyi almak üzere gerekli önlemler al›nma-dan, boru tesisat›n›n bir bölümü rijit olarak tutulurken,di¤er bölümünün tamamen serbest olarak hareketineizin verilmemelidir. Esneklik esnek ba¤lant›lar (rakorvs) kullan›larak, borular› duvar ve döflemelerden yeterikadar aç›kta monte ederek sa¤lanabilir. Bina hareketlerisonucu borular›n tahrip olmalar›n› önlemek için duvar-dan b›rak›lacak aç›kl›klar›n yan›nda, di¤er tesisat boru-lar›ndan da yeteri kadar aç›kta bulunulmal›d›r. 2" ve al-t›ndaki çaplarda borularda yeterince esneklik mevcuttur.Bunlar›n esnek ba¤lant›ya gereksinimi yoktur.Bina genleflme dilatasyonlar›ndan boru geçifllerinde,bir tarafta esnek ba¤lant› (rakor) kullan›lmas› yeterli-dir. Sismik dilatasyonlarda ise, özellikle birinci kat›nüzerinde, çok daha fazla esnekli¤e gereksinim vard›r.NFPA 13 A’da detaylar mevcuttur.Kolona ba¤lanan borular›n duvar ve döfleme geçiflle-rinde kat› olarak binaya sabitlenmeleri önlenmelidir.Ayn› flekilde yatay borular›n duvar ve temel geçiflle-rinde buralara sabit olarak ba¤lanmalar› yasakt›r. Budurumda boru sisteminde gerilmeler birikir. Bu geçifl-lerde boru etraf›nda aç›kl›k b›rak›lmal› ve bu bofllukesnek bir malzeme ile doldurulmal›d›r. Dikey borula-r›n asma tavan geçifllerinde de boru, asma tavan çerçe-ve elemanlar›na ba¤lanmamal›d›r.

514

fiekil 7.19. SAB‹T MESNET

fiekil 7.20. KAYAR MESNETfiekil 7.21. AKUST‹K DUVAR, TAVAN VEYA

DÖfiEME GEÇ‹fi SIZDIRMAZLI⁄I

515

Borular›n duvara, tavana veya döflemeye paralel döflen-mesinde ve bu elemanlara tutturulmalar›nda ask›lar, ke-lepçeler, çelik halatlar veya çeflitli ba¤lant› elemanlar›kullan›l›r. Bu elemanlarla yap›ya ba¤lanan borununfarkl› serbestlik dereceleri vard›r. Bu serbestlik derecele-ri 2 yönlü, 4 yönlü ve 6 yönlü olabilir. 2 yönlü ba¤lant›-larda, borunun duvara veya tavana paralel olarak yanalhareketi veya eksenel hareketi s›n›rlan›r. Örne¤in tavanaas›lan borularda 2 yönlü (yollu) ba¤lant› için 2 adet ha-lat kullan›l›r. 4 yönlü ba¤lant›larda 4 halat kullan›l›r veborunun duvara paralel yanal ve eksenel bütün hareket-leri s›n›rlan›r. E¤er 6 yönlü s›n›rlama isteniyorsa, 4 hala-ta ilave olarak, tavana esnek ask› eleman› ve rijit çubuk-la bir ba¤lant› daha yap›l›r ve böylece borunun hiçbiryönde oynamamas› sa¤lan›r (fiekil 7.16). Kelepçe ve ha-latlarla borunun yap›ya rijit ba¤lanmas›nda seçilecekboru bölümü çok önemlidir. Sprinkler sisteminde oldu-¤u gibi, ana da¤›t›m borusu ve buna dik branflman boru-lar›ndan oluflan bir sistemde branflman borular› yap›yasabit ba¤lan›rsa, a¤›r ana borunun hareketiyle kopmariski daha fazlad›r. Prensip olarak ana da¤›t›m borular›yap›ya rijit ba¤lanmal›, göreceli olarak hafif olan tali da-¤›t›m borular› bu ana boruya esnek ba¤lant› elemanla-r›yla (dirsek, T vb) ba¤lanmal› ve bunlarda yanal rijitlikaranmamal›d›r. Çok gerekirse sadece eksenel do¤rultu-da hareket s›n›rlanabilir. 4 yönlü s›n›rlay›c›lar ise sadeceköflelerdeki kolon borular› için düflünülebilir.

7.6.5 KANALLARININ T‹TREfi‹M‹ZOLASYONU VE S‹SM‹K KORUMASI

a. 0,56 m2 üzeri dikdörtgen kanal veya 711 mm çap üze-ri yuvarlak kanallar sismik koruma için ba¤lanmal›d›r.b. SMACNA standard›na uygun kanallar için ba¤lamaaral›klar› afla¤›daki gibidir:Yanal ba¤lama aral›klar›0,25 g kuvvete kadar 12,2 m1,00 g kuvvete kadar 9,10 m2,00 g kuvvete kadar 6,10 mEksenel ba¤lama aral›klar›0,25 g kuvvete kadar 24,4 m1,00 g kuvvete kadar 18,3 m2,00 g kuvvete kadar 12,2 mPlastik veya fiberglass kanallar için yukar›dakilerinyar›s› al›nmal›d›r.

c. Kanallar sismik ba¤lama noktas›nda kuvvetlen-dirilmelidir.d. Çoklu kanallar tek bir çerçevede ba¤lanabilir.e. Duvar geçiflleri yanal ba¤lama olarak kabul edilebi-lir. Ancak duvara yerlefltirilmifl duman damperleri içinbu geçerli de¤ildir.f. Düfley kanallar›n döfleme geçiflleri yanal ve eksenelba¤lama olarak kabul edilebilir. Bu yine duman dam-perleri için geçerli de¤ildir.g. Kanala do¤rudan ba¤l› (inline) cihazlar 23 kg’dana¤›rsa ayr›ca sismik ba¤lanmal›d›r.h. Ba¤land›¤› cihazdan 15 m’den daha fazla uzunlu¤asahip olan bütün besleme kanallar› titreflim izolatörlüask›lar kullan›larak binadan izole edilmelidirler. 5 m/shava h›z› üzerindeki kanallarda ön s›k›flt›r›lm›fl yayl›tip ask› elemanlar› kullan›lmal›d›r.

7.6.6 ASILI BORU VE KANALLARDA S‹SM‹KBA⁄LARIN YERLEfi‹M‹‹ki yön de¤ifltirme aras›nda kalan düz geçifle, düz borudenir. Tablo 7.22’de görülen maksimum kayma (off-set) mesafeleri içinde kalan kayma halinde boru haladüz olarak kabul edilir.Kanallar için maksimum kayma (offset) mesafesikanal geniflli¤inin iki mislidir. Buna göre:a. Her düz boru geçiflinde her iki uçta yanal yönde sis-mik ba¤lama yap›lmal›d›r (fiekil 7.23).b. E¤er iki yanal ba¤lama aras›ndaki mesafe mak-simum ba¤ mesafesinden fazlaysa gere¤i kadar yanalba¤ ilave edilmelidir (fiekil 7.24).

Tablo 7.22. ÇEL‹K BORULARDAMAKS‹MUM KAYMA MESAFELER‹ (m)

fiekil 7.23. YANAL BA⁄LAMA

c. Her düz geçifl en az bir eksenel ba¤la sismik ba¤lan-mal›d›r. Maksimum kayma mesafesi içindeki yanalba¤ di¤er kol için eksenel ba¤ olarak kabul edilebilir(fiekil 7.25). Bu durumda dirsekten sonra konulacakilk eksenel ba¤ mesafesi, (P = 0,9 x L – 0,5 x T – A)ifadesiyle bulunabilir.

d. Çok yön de¤ifltiren borularda ba¤lar fiekil 7.26’dakigibi yerlefltirilebilir.e. Cihazlara ba¤lant›da düfley kolonlar fiekil 7.27’dekigibi korunabilir. fiekildeki B mesafesi maksimumyanal ba¤ mesafesinin 1/2"sinden büyükçe döflemeyedayanan bir yanal ba¤ gerekir.

516

fiekil 7.27. ÇOK YÖN DE⁄‹fiT‹REN BORU HATTININ BA⁄LANMASI

fiekil 7.26. DÜfiEY KOLON BA⁄LANTISI

fiekil 7.25. YANAL VE EKSENEL BA⁄LAMA

fiekil 7.24. YANAL BA⁄ A⁄IRLIKLARI

7.7 DO⁄AL GAZ TES‹SATINDADEPREM ÖNLEMLER‹

Do¤al gaz (veya LPG) sisteminin esas olarak birboru tesisat› oldu¤u düflünülürse, yukar›da anlat›lanboru tespit konular› bu tesisat için de geçerlidir.Do¤al gaz tesisat› için önemli olan deprem s›ras›ndaveya hemen sonras›nda bina gaz ba¤lant›s›n›n kesil-mesidir. Bu konuda ancak ana gaz da¤›t›m hatlar›ndaönlem al›nmas› deprem senaryolar› içinde yer alm›fl-t›r. Ancak binalar›n gaz ba¤lant›lar›n›n kesilmesi in-san eliyle gerçekleflmektedir. Do¤al gaz tesisat›yönetmeliklerinde bu yönde bir zorunluk yoktur. An-cak deprem an›nda otomatik olarak gaz› kesenvanalar mevcuttur ve bunlar örne¤in ABD deprembölgelerinde kullan›lmaktad›r. Bu vanalar›n elektrikve mekanik tipleri olmakla birlikte, bilyeli mekaniktipleri çok daha güvenilirdir ve tercih edilmelidir.Türkiye’de deprem riski yüksek olan bölgelerde kul-lan›lmas› gündemdedir. Do¤al gaz tesisat›nda deprem aç›s›ndan önemli olanbir baflka nokta ise, mutfak f›r›n›, ocak vs cihazlar›nsabit boru tesisat›na çok kaliteli tip esnek hortum vbelemanlar kullan›larak ba¤lanmas›d›r. Esnek hortum-lar yeteri kadar uzun olmal› ve cihaz›n depremdekihareketlerine kopmadan izin vermelidir.

7.7.1 DEPREM EMN‹YET VENT‹LLER‹1.dereceden deprem kufla¤› olan Türkiye’de tesisat-lar›n depreme karfl› dayan›kl› olmas› için al›nmas›gereken önlemlerin anlam›, 17 A¤ustos 1999 Mar-mara depreminden sonra daha iyi anlafl›lm›flt›r.Yap›lan mekanik tesisatlarda tasar›m, proje ve uy-gulama esnas›nda depreme dayan›m kriterlerine dik-kat edilmeli ve bu kaidelere uyulmal›d›r.Kullan›m› ülkemizde her geçen gün artan do¤al gaz,LPG ve propan hatlar› da depreme karfl› deprem em-niyet ventilleri ile korumaya al›nmal›d›r. Do¤al gaz,LPG ve propan hatlar› deprem an›nda, bina içindebinaya etkiyen deprem kuvvetleri neticesinde k›r›la-bilir ve kontrolsüz gaz kaçaklar› meydana ç›kabilir.Bu gaz kaçaklar› neticesinde ç›kabilecek yang›nlar,depreminde getirdi¤i olumsuz flartlar ile birliktedeprem felaketinin etkisini artt›rabilir. Deprem ven-tilleri do¤al gaz, LPG ve propan hatlar›na monteedilir. Görevleri, belirli bir büyüklü¤ün üzerindekidepremlerde binaya gaz ak›fl›n› kesip, bina içindekigaz hatlar›nda olas› bir k›r›lma da kontrolsüz gaz ka-çaklar›n› engellemektir.Do¤al gaz, LPG ve propan hatlar›nda kullan›labile-cek deprem emniyet ventilleri, çal›flma prensibiolarak mekanik ve elektronik olarak ikiye ayr›labi-lir. Elektronik deprem emniyet ventilleri, voltajda-ki dalgalanmalardan ve elektrik kesilmelerindendirki Türkiye’de de voltajlarda sürekli dalgalanma ve

s›k s›k elektrik kesilmesi olmaktad›r, bunlar, bu du-rumdan etkilenmekte ve emniyetli olarak çal›flama-maktad›r. Ayr›ca belirli aral›klarla kalibrasyonlar›yap›lmal›d›r. Mekanik deprem emniyet ventilleri ise, elektrik ener-jisine ba¤l› olmad›klar›ndan son derece güvenli veemniyetli olarak, sadece belirli bir büyüklü¤ün üzerin-deki depremlerde aktive olup gaz ak›fl›n› keserler.

7.7.1.1 Is›san Deprem Emniyet VentilleriIs›san Deprem Emniyet Ventilleri, tamamen mekanikolarak çal›flan, do¤al gaz, LPG ve propan hatlar›ndakullan›lan ventillerdir. fiekil 7.28’de görülen Is›sanDeprem Emniyet Ventilleri fliddeti 5,4 ve üzeri olandepremlerde devreye girerek %100 emniyetli olarakgaz› keser ve tam s›zd›rmazl›k sa¤lar. Ventil içinde bu-lunan çelik kapatma küresi, fliddeti 5,4 ve daha üzeriolan depremlerdeki sallant›n›n etkisiyle gaz hatt›n› ka-patmakta ve tam s›zd›rmazl›k sa¤lamakta ve ventiltekrar kurulmadan gaz ak›fl›na izin vermemektedir. Dolay›s›yla ventil mekanik yap›s› sayesinde sadecedeprem an›nda devreye girer, servis ve bak›m ihtiyac›yoktur. Deprem s›ras›nda gaz› kesen Is›san SempraDeprem emniyet ventilleri, deprem sonras› boru hatla-r›n›n s›zd›rmazl›k ve gaz kaça¤› kontrolleri yap›ld›k-tan sonra bir tornavida yard›m› ile çok basit olaraktekrar kurulur. Ventil yatay monte edilmelidir. Yataymontaj› kontrol için su terazisi ventilin üzerindedir.Tekrar kurulan ventil’in uygun olarak kurulup kurul-mad›¤› üzerindeki gözetleme cam›ndan kontrol edile-bilir. Çok sa¤lam ve dayan›kl› yap›s› ile d›flar›dan ge-lebilecek darbelere dayan›kl›d›r. Deprem ventili binagiriflinden önce yerlefltirilmelidir (fiekil 7.29).

517

fiekil 7.28. ISISAN DEPREM EMN‹YET VENT‹L‹

518

7.8 ‹NfiAATLA ‹LG‹L‹ ÖNLEMLER

7.8.1 BACALARDo¤al gazl› veya farkl› yak›tl› kalorifer tesisatlar›ndadeprem aç›s›ndan dikkati çeken bir baflka noktada baca-lar›n zay›fl›¤›d›r. Depremlerde tu¤la bacalarda çatlaklaroluflmakta ve zehirli duman gazlar›n›n yaflam mahalleri-ne s›zmas› mümkün olmaktad›r. Bir baflka nokta ise, ba-calar›n çat› üzerine devam eden ve mahyay› aflan bö-lümlerinin çok büyük ölçüde zarar görmesidir. Örmetu¤ladan yap›lan bu k›s›mlar y›k›lmaktad›r. Bunlar›n ön-lenmesi için öncelikle duman bacalar› (tercihen izoleli)paslanmaz çelikten yap›lmal› ve ancak d›fl›nda tu¤la ör-gü bulunmal›d›r. Bacalar›n çat› üstüne devam eden bö-lümleri ise, tu¤la yerine betondan yap›lmal› ve sa¤lam-laflt›r›lmal›d›r. Benzer flekilde kombi, flofben ve f›r›nla-r›n havaland›rma bacalar› içinde önlem al›nmal›d›r.

7.8.2 B‹NA DRENAJ S‹STEMLER‹Deprem aç›s›ndan bir baflka inflaatla ilgili önlem yeralt› suyu drenaj› ve kuyularla ilgilidir. Buna göre; a. Çevre drenaj borusu alt kotunun temel alt kotu ile ayn›seviyede veya bunun üzerinde olmas› (bodrum döflemesi-nin 30 cm alt›ndaki seviyeyi aflmayacak flekilde) önerilir.b. Bina yak›n›ndaki s›zd›rmal› foseptikler, normal veyaderin kuyular kaya zeminde önemli de¤ildirler. Ancakkumlu zeminlerde yap›lan binalarda, bunlar›n binadanen az 20 - 30 m. uzakta olmas›n› tavsiye edilir.c. Rögarlar›n, rögarlar aras›ndaki borular›n ve ba¤lan-t›lar›n›n s›zd›rmaz yap›lmas›na özen gösterilmelidir.

7.9 DEPREM ÖNCES‹NDEYAPILACAK ‹fiLER

a. Mekanik tesisatta kullan›lan cihazlar›n kaidelerive bu cihazlar›n kaidelere ba¤lant›lar› depremegöre iyi projelendirilip, buna uygun yap›lmal›d›r.

b. Cihaz ankrajlar› amaca uygun olmal›d›r (sabit veyasismik s›n›rland›r›c›l› titreflim yal›t›ml›).c. Gaz tesisat›nda bina girifllerinde deprem ventilikullan›lmal›d›r.d. F›r›n, ocak vs gibi do¤al gaz kullanan cihazlar çokiyi kalite esnek hortumlarla tesisata ba¤lanmal›d›r.e. Yüzer döflemelerde deprem emyeti özel sismik ele-manlarla al›nmal›d›r.f. Pompa ve cihaz ç›k›fllar›nda deprem dayan›m› olaniyi kalite özel titreflim absorberleri kullan›lmal› ve ci-hazlar boru tesisat›na bunlarla ba¤lanmal›d›r.g. Tesisatta kullan›lacak boru genleflme parçalar› kom-pansatör ve omegalar deprem yüklerini karfl›layacakflekilde seçilmeli ve çok iyi kalite ve normlara uygunolmal›d›rlar.h. Boru tesisat›ndaki sabit ve kayar mesnetler depremyükleri de göz önüne al›narak seçilmeli ve çok iyi ka-lite ve normlara uygun olmal›d›r.i. Ankraj c›vata ve ba¤lant›lar› deprem yüklerinegöre hesaplanmal› ve norma uygun kaliteli tip ol-mal›d›rlar.

7.10 DEPREM SONRASINDAYAPILACAK ‹fiLER

Deprem geçtikten sonra mekanik tesisatta yap›lacakiflleri s›rayla flu flekilde vermek mümkündür:• Yak›t kaçak kontrolleri (do¤al gaz, LPG veya

motorin),• Yak›t depolar› kontrolleri,• Boru ve kanal cihaz ba¤lant› noktalar›n›n

kontrolü,• Boru tesisat›nda kaçak kontrolü,• Baca kontrolü (mekanik kontrol ve duman tablet-

leriyle çekifl kontrolü),• Yang›n tesisat›n›n kontrolü,• Cihazlar›n fonksiyon kontrolleri.

fiekil 7.29. GAZ HATTINA DEPREM EMN‹YET VENT‹L‹ BA⁄LANTI fiEKL‹