visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch psychiatrisch
TRANSCRIPT
FACULTEIT
RECHTSGELEERDHEID
Visie-ontwikkeling op zorg in een
forensisch psychiatrisch centrum
Masterproef neergelegd tot het behalen van
de graad van Master in de criminologische wetenschappen
door (20030482) Mattheeuws Koen
Academiejaar 2012-2013
Promotor : Commissarissen : Prof. Dr. Vander Laenen Freya Prof. Dr. Audenaert Kurt Cappon Leen
Verklaring inzake toegankelijkheid van de
masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende,
Mattheeuws Koen 20030482
geeft hierbij aan derden,
zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of
leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,
[de toelating] [geen toelating]
om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien
beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts
zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.
Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de
masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden
onmiddellijk na het titelblad.
Datum: 19/09/2013
Handtekening: Koen Mattheeuws
i
TREFWOORDEN
Forensische psychiatrie
Desistance
Good Lives Model (GLM)
Risk Needs Responsivity (RNR)
What Works
ii
LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN
F.O.D.: Federale Overheids Dienst
EHRM: Europees Hof voor de Rechten van de Mens
GLM: Good Lives Model
PCC: Psychology of Criminal Conduct
RNR: Risk Needs Responsivity
TJ: Therapeutic Jurisprudence
iii
WOORD VOORAF
Deze masterproef kwam tot stand in het kader van het afronden van de opleiding tot master in
de criminologische wetenschappen. Ik zou dan ook van de gelegenheid gebruik willen maken
om enkele mensen te bedanken
Eerst en vooral wil ik mijn ouders en vriendin bedanken voor de praktische en mentale steun
doorheen de opleiding en in het bijzonder het uitgeoefende geduld bij het tot stand komen van
deze masterproef. Ook wil ik mijn promotor prof. dr. Freya Vander Laenen bedanken voor de
motivatie en conceptuele bijsturing die zij verleende tijdens dit proces. Tot slot wil ik de
mensen bedanken die de tijd en moeite namen om mijn masterproef te lezen en zeer bruikbare
feedback hebben gegeven.
Koen Mattheeuws
Waarschoot, augustus 2013
iv
INHOUDSOPGAVE
TREFWOORDEN ....................................................................................................................... i
LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN ........................................................................... ii
WOORD VOORAF .................................................................................................................. iii
INHOUDSOPGAVE ................................................................................................................. iv
INLEIDING ............................................................................................................................... 1
1. Situering onderwerp ........................................................................................................ 2
2. Probleemstelling ............................................................................................................. 2
3. Doelstelling ..................................................................................................................... 3
3.1. Theoretische doelstelling .......................................................................................... 3
3.2. Handelingsgerichte doelstelling ............................................................................... 4
4. Onderzoeksvragen ........................................................................................................... 4
5. Situering van de literatuurstudie ..................................................................................... 5
5.1. In tijd ........................................................................................................................ 5
5.2. In ruimte ................................................................................................................... 5
6. Relatie tussen theorie en onderzoek ................................................................................ 6
CORPUS .................................................................................................................................... 7
DEEL I: LITERATUURSTUDIE .......................................................................................... 8
1. Van ‘Nothing Works’ naar ‘What Works?’ .................................................................... 8
1.1. Inleiding ................................................................................................................... 8
1.1.1. Overzicht ........................................................................................................... 8
1.1.2. Ontstaansgeschiedenis ....................................................................................... 8
1.2. Effectieve interventies ............................................................................................ 10
1.3. Wat werkt niet? ...................................................................................................... 10
1.4. RNR model ............................................................................................................. 11
1.4.1. Risk .................................................................................................................. 12
1.4.2. Need ................................................................................................................. 12
1.4.3. Responsivity .................................................................................................... 12
1.4.4. Overige principes ............................................................................................. 13
1.4.5. Kritieken op het RNR model ........................................................................... 14
1.5. Conclusie ................................................................................................................ 15
2. Desistance ..................................................................................................................... 16
v
2.1. Inleiding ................................................................................................................. 16
2.1.1. Overzicht ......................................................................................................... 16
2.1.2. Inleiding op desistance .................................................................................... 16
2.2. Definitie van desistance ......................................................................................... 17
2.3. Drie theorieën over criminaliteit en desistance ...................................................... 19
2.3.1. Zelfcontroletheorie .......................................................................................... 20
2.3.2. Age-graded theory of informal control ............................................................ 21
2.3.3. Dual taxonomy theory ..................................................................................... 23
2.3.4. Vergelijking van drie theorieën over desistance .............................................. 24
2.4. De beleving van het individu ................................................................................. 25
2.4.1. De narratieve benadering ................................................................................. 25
2.4.2. Theorie van cognitieve transformatie .............................................................. 27
2.5. Structuur en agency ................................................................................................ 28
2.6. Strength-based benadering ..................................................................................... 29
2.7. De praktijk van rehabilitatie en re-integratie vanuit het denken over desistance ... 30
2.8.1. Humaan kapitaal .............................................................................................. 33
2.8.2. Subjectieve factoren ........................................................................................ 33
2.8.2.1. Hoop .......................................................................................................... 33
2.8.2.2. Motivatie ................................................................................................... 34
2.8.2.3. Emoties ..................................................................................................... 34
2.8.2.4. Schaamte ................................................................................................... 35
2.8.3. Sociaal kapitaal ................................................................................................ 35
2.9. Conclusie en discussie ............................................................................................ 36
3. Hybride vormen van what works en desistance ............................................................ 38
3.1. Inleiding ................................................................................................................. 38
3.1.1. Overzicht ......................................................................................................... 38
3.2. Good Lives Model .................................................................................................. 38
3.2.1. Inleiding op het Good Lives Model ................................................................. 38
3.2.2. De theoretische onderbouw ............................................................................. 39
3.2.3. De visie op criminaliteit .................................................................................. 40
3.2.4. De praktijk ....................................................................................................... 42
3.2.5. GLM-FM ......................................................................................................... 43
3.2.6. Kritiek op het GLM ......................................................................................... 44
vi
3.3. Therapeutic Jurisprudence ...................................................................................... 45
3.4. Conclusie ................................................................................................................ 47
DEEL II: CASESTUDY ....................................................................................................... 48
1. Inleiding en situering .................................................................................................... 48
2. De visie op zorg volgens de dynamische zorgvisietekst ............................................... 48
2.1 Fundamentele uitgangspunten ................................................................................. 49
2.2. Zorgplan Encarga 2 ................................................................................................ 50
3. Een update door middel van de behandelplanmotor ..................................................... 51
4. Conclusie ....................................................................................................................... 52
DEEL III: CASESTUDY GETOETST AAN THEORIE .................................................... 53
1. Inleiding ........................................................................................................................ 53
2. What works en RNR toegepast op de visie van Encarga 2 ........................................... 53
2.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 53
3. Desistance toepast op de visie van Encarga 2 ............................................................... 54
3.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 54
3.2. Elementen uit de literatuur omtrent desistance als meerwaarde voor de visie ....... 55
4. GLM en TJ toegepast op de visie van Encarga 2 .......................................................... 56
4.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 56
4.2. Elementen uit het GLM en TJ als meerwaarde voor de visie ................................ 56
5. Conclusie ....................................................................................................................... 57
CONCLUSIE ........................................................................................................................... 58
Algemene conclusie .......................................................................................................... 59
BIBLIOGRAFIE ...................................................................................................................... 63
2
1. Situering onderwerp
De forensische psychiatrie is in Vlaanderen een betrekkelijk jonge sector. De eerste
insteek was om de geïnterneerden uit de gevangenissen te krijgen. België is meerdere malen
veroordeeld door het EHRM omdat men psychisch zieke mensen geen passende behandeling
aanbood binnen de muren van de gevangenis.1 De penitentiaire context laat dit ook niet toe.
Pas sinds het begin van dit millennium worden geïnterneerden opgenomen in 3 instellingen
verspreid over Vlaanderen met het oog op een behandeling en/of begeleiding.2 Ook in
Wondelgem wordt momenteel een Forensisch Psychiatrisch Centrum gebouwd dat plaats zal
bieden aan 272 geïnterneerden.3 Door de relatief recente opstart is deze sector nog altijd volop
in ontwikkeling en uitbouw, niet in de laatste plaats op het vlak van de ontwikkeling van visie
en theoretische onderbouw. Het is op dat vlak dat deze masterproef criminologie een bijdrage
wil leveren.
2. Probleemstelling
Momenteel zijn de 3 units voor medium-security geïnterneerden in Vlaanderen
ingebed in 3 klassieke psychiatrische ziekenhuizen, te weten in Bierbeek, Rekem en Zelzate.
Vooral de units in Zelzate en Rekem hebben de laatste jaren uitbreidingen gekend en moesten
op het vlak van zorgbeleid keuzes gaan maken. Gezien de eerder beperkte expertise en
ervaring in de regio, wordt al snel naar het buitenland gekeken. Hier stelt zich een probleem.
Als het gaat om daderbegeleiding is de visie op zorg in het buitenland4 voornamelijk geënt op
het eerder psychologische Risk Needs Responsivity-model van Andrews en Bonta5 – waar
later in deze masterproef nog uitgebreid op teruggekomen wordt. Er bestaat naast dat model
echter een andere theoretische stroming. Vanuit de criminologie is er de laatste twintig jaar
een groeiende interesse in de vraag waarom daders stoppen met het plegen van criminaliteit.
1 EHRM, 10 januari 2013, 43653/09, Dufoort vs. België, zoals geraadpleegd op
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/AFFAIRE%20DUFOORT%20c.%20BELGIQUE.pdf 2 KEIRSE, M, ‘Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg’, Tijdschrift voor Klinische Psychologie,
2002, p. 269 3 DILLEN, J., Psychiatrische gevangenis haalt openingsdatum niet, Het Nieuwsblad, 21 september 2012, zoals
geraadpleegd op http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20120920_00303757 4 BAUWENS, A. & SNACKEN, S. (2010). Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een geïntegreerd model?,
Panopticon, p. 5 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew Bender, New
Providence, NJ, 2010, 672
3
Dit vraagstuk staat bekend als ‘the black box’.6 Deze theoretische stroming is gekend als de
desistance-benadering. Vooral vanuit kwalitatief onderzoek komt hier een ander beeld naar
voren dan het eerder kwantitatieve werk dat de ‘What Works’ stroming laat zien. De literatuur
uit What Works laat vooral zien wat werkt op individueel vlak, maar stelt zich niet de vraag
hoe het werkt. Juist dat vraagstuk kan een grote meerwaarde bieden in de praktijk. Paradoxaal
genoeg is in de praktijk hier minder aandacht voor, terwijl de criminologie heel wat
antwoorden te bieden heeft op de praktijkgerichte vraag hoe om te gaan met daderhulp. Het
gebrek aan aandacht hiervoor zorgt voor een onevenwicht in de praktijk ten nadele van de
eerder ondersteunende en sterktegerichte benadering die de desistance-literatuur
vertegenwoordigt. Deze desistance-literatuur is sterk criminologisch theoretisch
onderbouwd.7 Er wordt in deze masterproef als gevolg gesteld dat er heden te weinig
criminologisch theoretische onderbouwing is in de forensische psychiatrie in Vlaanderen.
Daarop wil dit werk een aanvulling bieden.
3. Doelstelling
Er wordt in deze masterproef een duidelijk onderscheid gemaakt tussen enerzijds een
theoretische doelstelling en anderzijds een handelingsgerichte doelstelling.8
3.1. Theoretische doelstelling
Er wordt vertrokken vanuit de probleemstelling dat de desistance-benadering te weinig
vertegenwoordigd is in de forensische psychiatrie in het buitenland en zodoende, omwille van
overdracht, ook in Vlaanderen. Om deze aanzienlijke theoretische stroming meer onder de
aandacht te brengen, wordt er voor gekozen om in deze masterproef een overzicht te bieden
van deze theorieën door middel van een omstandige literatuurstudie. Het doel hiervan is om
inzicht te verwerven in de uitgebreide literatuur van criminologische theorieën rond de vraag
waarom mensen stoppen met criminaliteit. Vervolgens wordt er gekeken welke elementen uit
de literatuur een meerwaarde kunnen vormen voor de ontwikkeling van visie op zorg binnen
een forensisch psychiatrisch centrum.
6 FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime,
Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 14 7 VAN DEN HURK, A. & NELISSEN, P., ‘”What Works”. Een nieuwe benadering van resocialisatie van
delinquenten’, Sancties, 2004, p. 291 8 MASO, I. & SMALING, A., Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie, Boom, Amsterdam, 1998, p. 26
4
3.2. Handelingsgerichte doelstelling
Er wordt in deze masterproef gekozen voor een casestudy van een bestaande visie en
werking. De visie van het forensisch zorgcircuit in Zelzate en specifiek die van de
behandelafdeling Encarga 2 worden onder de loep genomen in een tweede deel. Op deze
gesloten afdeling worden medium-risk geïnterneerden9 behandeld. Dit gebeurt op basis van
twee interne documenten. De keuze voor deze afdeling wordt genomen omdat Encarga 2
binnen het forensisch zorgcircuit de behandelafdeling bij uitstek is. Andere afdelingen zijn
opnamediensten, vormen van beschut wonen of afdelingen voor langer verblijf, ook wel
gekend als psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT) of longstay. Op deze laatste heeft
intensieve behandeling een lagere prioriteit en ligt de nadruk meer op beveiliging en
stabiliseren. In een derde deel komen theorie en praktijk bij elkaar en kan er gesproken
worden over ontwikkeling van visie op zorg. De elementen van meerwaarde worden getoetst
aan de bestaande visie op zorg die dagelijks in de praktijk wordt gebracht.
4. Onderzoeksvragen
Bovenstaande probleemstelling en doelstellingen worden uitgewerkt aan de hand van
de volgende onderzoeksvragen.
DEEL I
1. Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp?
1. Van nothing works naar what works
2. Desistance
3. Hybride vormen van what works en desistance
DEEL II
2. Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC
Sint Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2?
9 F.O.D. VOLKSGEZONDHEID, Overeenkomsten betreffende de uitbouw voor een welbepaald werkingsgebied
van een gedeelte van het zorgtraject voor geïnterneerden medium risk binnen de doelgroep van de volwassen, zoals geraadpleegd op: http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@mentalcare/documents/ie2divers/954406.pdf
5
DEEL III
3. Welke elementen uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een
meerwaarde vormen voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch
psychiatrisch centrum?
4. Hoe vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te
integreren in visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?
5. Situering van de literatuurstudie
5.1. In tijd
De literatuurstudie die in deze masterproef gemaakt wordt, neemt zijn aanvang in
1974 met het begin van de ‘Nothing works’-stroming. Toen bleek uit verschillende studies dat
de realiteit toch niet zo ongenuanceerd hopeloos was als Martinson liet uitschijnen in zijn
beruchte artikel10
, is als reactie hierop de ‘What works’-stroming ontstaan in de jaren ’80, en
verder geëvolueerd in de jaren ’90 en ‘00. Ongeveer parallel hieraan is de desistance-
literatuur zich gaan ontwikkelen. Het laatste decennium duiken er ook meer hybride vormen
op, waarin ideeën uit de ‘What works’-stroming en opvattingen uit de desistance-literatuur in
een enkel theoretisch kader gevat worden.
5.2. In ruimte
De bestudeerde literatuur is voornamelijk Angelsaksisch. Dit is het geval om twee
redenen. Ten eerste wordt het grootste deel van de literatuur omtrent daderbegeleiding
gepubliceerd in Engelstalige landen. Hier gaat het dan vooral om de Verenigde Staten,
Canada en ook wel het Verenigd Koninkrijk. Ten tweede hebben landen als het Verenigd
Koninkrijk, Ierland, Australië en Nieuw-Zeeland inhoudelijk een voortrekkersrol op het
gebied van daderbegeleiding en daderhulp.11
10
MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public Interest, 1974, 22-55 11
CLONEN, K., GOETHALS, J. & AERTSEN, I., ‘Onderzoek naar het stopzetten van een criminele carrière. De waarde van narratieve analyse’, Panopticon, 2009, p.
6
6. Relatie tussen theorie en onderzoek
Er wordt in deze masterproef voor gekozen om theorieën te bestuderen om tot een
overzicht en inzicht te komen. In tweede instantie worden deze inzichten toegepast op een
casus uit de praktijk om te trachten enkele lacunes in deze praktijk aan te geven. Uiteindelijk
wordt getracht een aantal aanbevelingen te doen ter verbetering van de theoretische
onderbouw in de praktijk. De besproken theorieën gaan voornamelijk specifiek over welke
processen invloed hebben op het stoppen met criminaliteit. Algemener en eerder zijdelings
komen ook theorieën omtrent individueel gedrag, sociale interactie en dynamieken in een
maatschappij aan bod. Gezien het hier gaat over mensen, wordt er gekozen voor een sociaal
constructivistische invalshoek. Elke persoon heeft zijn eigen waarheid. De forensische
psychiatrie uit het handelingsgericht luik is een sector waar levensverhalen verteld en
besproken worden. De beleving van en de zorg voor mensen staat hier centraal. Het is een
keuze die hier wordt gemaakt voor de persoonlijke, dus subjectieve aspecten van de zaak. Om
op basis van theorieën tot aanbevelingen te komen voor een ontwikkeling van visie op zorg,
wordt gekozen voor een omstandige literatuurstudie. Door triangulatie van theorieën wordt
getracht te komen tot een zo volledig mogelijk beeld van daderbegeleiding, voor zover
mogelijk binnen de grenzen van een masterproef. Vanuit de sociaalconstructivistische
invalshoek en de voorkeur voor persoonlijke narratieven enerzijds en de probleemstelling
anderzijds, zal de nadruk in de literatuurstudie vooral liggen op de desistance-literatuur.
8
DEEL I: LITERATUURSTUDIE
1. Van ‘Nothing Works’ naar ‘What Works?’
1.1. Inleiding
1.1.1. Overzicht
In dit hoofdstuk wordt een kort overzicht geboden van de effectiviteitsliteratuur
betreffende rehabilitatie van daders, ook gekend als de what works benadering. Eerst wordt de
ontstaansgeschiedenis geschetst. Dit overzicht wordt medio jaren ’70 aangevangen bij het
idee dat niets echt werkt bij het behandelen van daders. Vervolgens worden de keerpunten
weergegeven. Er wordt besproken wat wel werkt en wat niet werkt. De what works
benadering heeft uiteindelijk vormgegeven aan het dominante model voor behandeling van
daders vandaag de dag. Het RNR model wordt ontleed en besproken. Daarna worden de
belangrijkste kritieken op het RNR model aangehaald. Het hoofdstuk wordt besloten met een
conclusie.
1.1.2. Ontstaansgeschiedenis
De what works traditie is ontstaan als reactie op de sfeer van nothing works. In 1974
publiceerde Martinson een artikel waarin hij kritiek leverde op 231 programma’s van
daderrehabilitatie.12
Zijn conclusie was enerzijds dat veel programma’s niet de gewenste
daling van de recidive teweeg brachten. Anderzijds stelde hij dat onderzoek naar effectiviteit
van interventies veelal methodologisch zwak was opgezet. Deze publicatie heeft een enorme
invloed gehad op het denken over criminaliteit, behandelbaarheid en straffen in die tijd.13
De
what works traditie is te kaderen in het behandelingsmodel, waar het strafrecht gebruikt wordt
om de situatie naar de toekomst toe te verbeteren.14
What Works moet ook gezien worden als
een bredere maatschappelijke reactie op het neoliberale idee dat daders niet te veranderen
zijn.15
In 1979 kwam Martinson deels terug op zijn eerdere artikel, maar toen was het idee dat
niks werkt reeds algemeen gedachtegoed bij het grootste deel van de mensen werkzaam in het
12
MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public Interest, 1974, 22-55 13
MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., ‘Reviewing ‘What Works’: past, present and future’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, p. 7 14
VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 281 15
Ibid., p. 282
9
strafrechtssysteem.16
Het idee dat niets werkt om daders te rehabiliteren bleef het algemene
idee doorheen de jaren ’80. Aan het einde van dat decennium werden er echter enkele
toonaangevende meta-analyses gepubliceerd. Meta-analyses nemen een relatief groot aantal
onderzoeken samen en trachten daaruit conclusies te trekken. Een meta-analyse met veel
invloed op verder onderzoek en op de praktijk van rehabilitatie is die van Andrews et al. uit
1990. Vanuit de uitgevoerde meta-analyses stelden zij dat aangepaste behandeling beter werkt
dan gewoon straffen.17
Het is in de periode eind jaren ’80 dat voor het eerst de termen ‘risk’,
‘need’ en ‘responsivity’ gebruikt worden door Andrews et al.18
Deze termen verwijzen naar
principes die bij behandeling van daders in acht moeten worden genomen volgens deze
auteurs. Deze principes worden verderop in dit hoofdstuk uitgebreider behandeld. De
adviezen die in die periode aan beleidsmakers gegeven werden, gebruikten deze principes.
Het algemeen niveau van risico moest bepaald worden, zodat de intensiteit van behandeling
bepaald kon worden. Verder stelden Andrews et al. dat de behandeling zich moest focussen
op cognitieve gedragsmatige strategieën. Behandeling zou volgens hen idealiter zoveel
mogelijk in de maatschappij moeten plaatsvinden. Behandelaars moeten betrokken zijn bij de
behandeling door middel van een open houding van empathie. Tenslotte stellen Andrews et
al. dat behandeling resultaten kan boeken en tegelijkertijd kosten-effectief is, wanneer het
tegenover reguliere gevangenisstraffen afgemeten wordt.19
Een andere omvangrijke en
belangrijke meta-analyse die duidelijk stelt dat behandeling werkt, is van Lipsey. Hij
concludeert begin jaren ’90, net als Andrews et al., dat in het algemeen behandeling van
daders zich moet focussen op het gedragsmatige en het verwerven van vaardigheden door
middel van gestructureerde benaderingen.20
Daarnaast benadrukt hij ook het belang van het
strikt opvolgen van het behandelingsplan.21
16
MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., o.c., p. 7 17
ANDREWS, D.A., ZINGER, I., HOGE, R.D., BONTA, J., GENDREAU, P. & CULLEN, F.T., ‘Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed meta-analysis’, Criminology, 1990, p. 384 18
Zie o.a. ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., ‘Classification for effective rehabilitation. Rediscovering psychology’, Criminal Justice and Behavior, 1990, 19-52 19
GENDREAU, P. & ANDREWS, D.A., ‘Tertiary prevention: what the meta-analyses of the offender treatment literature tell us about “What Works”’, Canadian Journal of Crimonology, 1990, p. 182 20
LIPSEY, M.W., ‘What do we learn from 400 research studies on the effectiveness of treatment with juvenile delinquents?’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, p. 77 21
Ibid., p. 78
10
1.2. Effectieve interventies
In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van wat er nu effectief werkt bij
behandeling van daders volgens de what works literatuur. Uit meta-analyses blijkt dat er door
de band genomen een effect is van ca. 10%.22
Dat wil zeggen dat een groep daders die
behandeling heeft gevolgd 10% meer succes kent in het stoppen met criminaliteit dan de
controlegroep die geen behandeling heeft gevolgd. Uit de literatuur blijkt dat een behandeling
aan de volgende principes moet voldoen. Interventies moeten gebaseerd zijn op een theorie
van crimineel gedrag die empirisch ondersteund is. Daarnaast moeten interventies voldoen
aan de RNR principes die hieronder besproken worden. Interventies moeten een brede focus
hebben, gezien er heel wat factoren een rol spelen bij de totstandkoming van crimineel
gedrag. Integriteit is een belangrijke factor bij het uitvoeren van een interventie. Tenslotte
vinden de meest effectieve interventies plaats in de natuurlijke omgeving van de dader. Dit is
niet altijd mogelijk, door redenen van risico en vrijheidsberoving. Echter, in de mate van het
mogelijke, dienen interventies door te gaan in de maatschappij.23
Specifiek voor adolescenten
werken therapieën gericht op interactie en cognitieve vaardigheden. Individuele therapie is
enkel effectief als die gestructureerd en directief is.24
Volwassenen zijn eerder gebaat bij
cognitieve gedragsmatige programma’s die dynamische risicofactoren – i.e. criminogene
behoeften – aanpakken. Gewelddadige daders zijn volgens de What Works literatuur gebaat
bij therapieën die specifieke problemen gaan aanpakken, zoals kwaadheid en schommelende
stemmingen. Daders met een drugsproblematiek zijn beter af met therapeutische
gemeenschappen als effectieve behandeling.25
1.3. Wat werkt niet?
Interventies waarbij jongere daders een bezoek brengen aan de gevangenis om te zien
waar het crimineel gedrag ze kan brengen, werken niet.26
Dit is te verklaren door de sociale
22
MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 315 23
MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action, Open University Press, Berkshire, 2008, p. 152-3 24
MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 318-9 25
MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 319-20 26
MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action, Open University Press, Berkshire, 2008, p. 150
11
leertheorie.27
Zoals ook in het RNR model verderop in dit hoofdstuk zal duidelijk worden,
werken individuele vormen van psychotherapie, bijvoorbeeld in de vorm van gesprekken,
niet.28
Het lijkt misschien een evidentie, maar straffen heeft doorgaans geen effect op het
plegen van criminaliteit. Een straf moet, om gedragsverandering te bewerkstelligen,
onontkoombaar, onmiddellijk en streng zijn. Het moet een duidelijke link met het gedrag
hebben en er moet alternatief gedrag mogelijk zijn, zodat de straf te ontlopen valt. In geen
enkel strafrechtssysteem zijn deze voorwaarden haalbaar.29
1.4. RNR model
De drie beginselen van een effectieve daderbehandeling, te weten risk, need en
responsivity, hebben zich de laatste 25 jaar ontwikkeld en staande gehouden binnen de what
works literatuur. De belangrijkste auteurs van deze principes zijn Andrews en Bonta. Binnen
de ‘Psychology of Criminal Conduct’ hebben zij deze principes ontwikkeld en onderbouwd.
PCC is vooral een persoonlijkheids- en sociaalpsychologisch perspectief op gedrag van
daders. Het claimt een holistische benadering er op na te houden: zowel biologische,
psychologische als sociale factoren zijn volgens de PCC van invloed op crimineel gedrag.30
PCC baseert zich op de sociale leertheorie van Bandura. Die is op zijn beurt gebaseerd op de
differentiële associatietheorie van Sutherland en operante conditionering van Skinner. De
sociale leertheorie benadert menselijk gedrag als een wederkerige interactie tussen het
cognitieve, het gedragsmatige en de omgeving.31
Mensen leren gedrag door dat gedrag te
observeren bij andere mensen, zonder dat daarvoor dwang of drang nodig is.32
Zowel mensen
zelf als de omgeving hebben invloed op elkaar.33
Het is empirisch gevalideerd dat zowel
antisociale kennissen en vrienden als criminogene noden samenhangen met crimineel
gedrag.34
Hierna worden de principes van het RNR model afzonderlijk besproken.
27
Cf. infra 28
MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., o.c., p. 10 29
Ibid., p. 13 30
OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., ‘Advances in offender assessment and rehabilitation: contributions of the risk-needs-responsivity approach’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 230 31
BANDURA, A., Social learning theory, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, NJ, 1977, p. vii 32
OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., l.c., p. 231 33
Cf. infra: hier is een duidelijke link zichtbaar met de theorieën over desistance die gegroeid zijn naar een vereniging tussen agency en structuur als verklaringen voor menselijk gedrag. 34
GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., ‘A meta-analysis of the predictors of adult offender recidivism: what works!’, Criminology, 1996, p. 590
12
1.4.1. Risk
Het risicobeginsel stelt dat de intensiteit van behandeling evenredig moet zijn met het
risico dat de dader stelt.35
Hier komt uit voort dat het weinig zin heeft om intensief te werken
met daders die een laag risico stellen. Daarnaast moeten interacties tussen daders met een laag
en hoog risico voorkomen worden.36
De sociale leertheorie en differentiële associatietheorie
stellen immers dat gedrag aangeleerd wordt met andere personen in een proces van
communicatie.37
Risicofactoren worden onderverdeeld in statische en dynamische
risicofactoren. Dit gaat over de veranderbaarheid ervan.
1.4.2. Need
Het behoeftebeginsel van daderbehandeling stelt dat behandeling de behoeften of
noden van de dader moet behandelen die criminogeen zijn, m.a.w. die aan de basis liggen van
het crimineel gedrag.38
Welke behoeften criminogeen zijn, wordt in de what works literatuur
evidence-based bepaald. Criminogene behoeften zijn in se dynamische risicofactoren.
Andrews en Bonta stellen dat niet-criminogene behoeften ook aangepakt mogen worden,
maar dit is niet de primaire doelstelling van behandeling van daders. Deze behoeften kunnen
aangepakt worden in functie van motivatie of vanuit humanitaire redenen.39
Andrews en
Bonta spreken van acht criminogene risico’s en behoeften. Die worden opgedeeld in enerzijds
vier grote en vier matige factoren. De vier grote betreffen de historie van antisociaal gedrag,
de antisociale persoonlijkheid, antisociale cognities en antisociale kennissen. De matige vier
zijn dan familiale omstandigheden, werk en school, vrijetijdsbesteding en
middelenmisbruik.40
1.4.3. Responsivity
Het responsiviteitsbeginsel kan opgesplitst worden in algemene en specifieke
responsiviteit. Specifieke responsiviteit gaat over de eigenschappen van de dader die invloed
hebben op het effect van behandeling.41
Hierbij kan gedacht worden aan niveau van
35
ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20 36
ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew Bender, New Providence, NJ, 2010, p. 46 37
Ibid., p. 122 38
ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20 39
ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 49 40
Ibid., p. 58-60 41
ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20
13
intelligentie of bepaalde psychiatrische ziektebeelden die het niet toelaten dat behandeling
effect heeft op een dader. Ook statische factoren als leeftijd, geslacht en etniciteit zijn
responsiviteitsfactoren. Een andere belangrijke responsiviteitsfactor is de motivatie van de
behandelde.42
Algemene responsiviteit gaat over de eigenschappen van de behandelaar. Zo zal
een agressieve reactie van een behandelaar ervoor zorgen dat het effect van behandeling
geminimaliseerd of zelfs omgekeerd wordt. Andrews en Bonta stellen dat de manier waarop
behandeld moet worden bestaat uit cognitief gedragsmatige therapie en sociaal leren.43
1.4.4. Overige principes
Het is essentieel dat zoveel mogelijk criminogene factoren tegelijk worden aangepakt.
Deze multimodale benadering van daderhulp ressorteert een maximaal effect op het
voorkomen van recidive. Het principe van sterktes aanspreken wordt door Andrews en Bonta
benoemd als een onderdeel van het RNR model. Tegelijkertijd geven ze aan dat er tot op
heden weinig voorbeelden in de praktijk zijn die wijzen op een positieve invloed op
behandeling van het appelleren op sterktes bij de dader.44
,45
Het RNR model wijst op het
belang van gestructureerde risicotaxatieinstrumenten. Het inschatten van het risico dat een
dader vertegenwoordigt in de hulpverlening is volgens het risicoprincipe een noodzaak om de
juiste intensiteit van behandeling te kunnen toepassen. Hiervoor zijn gestructureerde,
gestandaardiseerde en empirisch gevalideerde risicotaxatieinstrumenten het juiste
gereedschap. De Psychopathy Checklist Revised van Hare (PCL-R) werd bevonden een zeer
bruikbaar instrument bij het voorspellen van gewelddadig gedrag te zijn.46
Een ander
instrument van risicotaxatie dat een sterke empirische basis geniet, is de HCR-20. Het kan
gewelddadig gedrag voorspellen bij een breed publiek, zoals reguliere psychiatrische
patiënten, forensische patiënten en reguliere delinquenten.47
De auteurs wijzen erop dat het
professionele oordeel zonder deze instrumenten altijd minder accuraat is dan met deze
instrumenten.48
Het laatste principe is dat van professionele discretie. Dit principe was al
aanwezig bij het begin van de ontwikkeling van het RNR model. Heden zien de auteurs dit
42
OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., l.c., p. 234 43
ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 50 44
Ibid., p. 52 45
Dit kan verklaard worden door de recente aard van dit principe. Sterktes zijn een belangrijke component van het Good Lives Model, dat het laatste decennium in een academische strijd verwikkeld is met het RNR model. 46
GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., l.c., p. 590 47
HATCHER, R., ‘Risk assessment and offender programmes’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 334-335 48
ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 52
14
eerder als een laatste redmiddel en wijzen ze erop dat het maken van beslissingen die strijdig
zijn met het model duidelijk vastgelegd moeten worden.49
1.4.5. Kritieken op het RNR model
Vanuit verschillende hoeken is er kritiek geuit op het RNR model. De meeste kritieken
erkennen dat het model ervoor gezorgd heeft dat behandeling – na de tendens van nothing
works – weer als effectief beschouwd is. Toch zijn er een aantal fundamentele kritieken op de
manier waarop het model onderbouwd is vanuit de what works literatuur en de repercussies
die het model heeft op de praktijk van rehabilitatie van daders. Ten eerste is er de kritiek van
Ward en zijn collega’s van het GLM. Het RNR model heeft zich ontwikkeld in een periode
waarin maatschappijen erg gericht waren op straffen. Doordat de what works beweging kon
aantonen dat straffen zonder meer minder effectief waren dan behandeling, heeft het RNR
model als primaire doelstelling het verminderen van recidive.50
Het GLM hanteert een meer
holistische benadering, zonder het individu te reduceren tot een risico voor de maatschappij.51
Ten tweede heeft de what works benadering en specifiek het RNR model te weinig aandacht
voor hoe het werkt. In deze kritiek situeert zich een pleidooi voor meer kwalitatief onderzoek
naar de eerder ingewikkelde processen van stoppen met criminaliteit.52
Dit is al eerder
beschreven in de inleiding en is één van de belangrijkste drijfveren van het onderzoek naar
desistance.53
Ten derde focust what works zich volgens o.a. Farrall teveel op het ontwikkelen
van persoonlijke vaardigheden en verliest ze daarbij de sociale context van criminaliteit uit
het oog, die van belang is voor het stoppen.54
Tenslotte legt what works een grote nadruk op
maatschappelijke veiligheid als doel van interventies door het zich focussen op risico’s.55
Dit
past binnen een bredere neoliberale context die de nadruk legt op marktgerichtheid,
effectiviteit, efficiëntie, winstbejag en ook risicobeheersing. Dat brengt met zich mee dat er
meer aandacht is voor de collectiviteit ten koste van het individu. Deze visie gaat samen met
kwantitatief onderzoek naar die nagestreefde effectiviteit en efficiëntie. In de praktijk vertaalt
zich dat in het blindstaren van de overheid op cijfers betreffende terugdringen van recidive:
het bestede geld moet immers resultaten opleveren. Dat legt een druk op praktijkwerkers om
49
Ibid., p. 52 50
OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., l.c., p. 236 51
WARD, T. & MARUNA, S., Rehabilitation. Beyond the risk paradigm, Routledge, London, 2007, p. 117 52
VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 288 53
Cf. infra 54
FARRALL, S. & CALVERLEY, A., Understanding desistance from crime. Theoretical directions in resettlement and rehabilitation, Open University Press, Berkshire, 2006, p. 42 55
VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 292-3
15
zo snel mogelijk zoveel mogelijk recidivebeperking te bekomen zonder aandacht voor de
lange termijn en de individuele beleving van de daders zelf.
1.5. Conclusie
De what works literatuur heeft zich ontwikkeld vanuit een wetenschappelijke en, door
overdracht, maatschappelijke context waarin het idee leefde dat behandelen van delinquenten
geen effect had. Het is de verdienste van de wetenschap dat dit idee omgekeerd is. De sterke
empirische ondersteuning van het eruit voortgekomen RNR model met zijn principes is
tegelijkertijd ook de beperking van het model. Door danig te focussen op wat er werkt is er
minder aandacht voor de vraag hoe iets werkt en in welke subjectieve omstandigheden dit
optimaal gebeurt. Waar bij het begin van de what works traditie humanistische overwegingen
een rol speelden, namelijk het rehabiliteren van daders, moet er in het heden geconstateerd
worden dat het denken in termen van risico’s juist pleit voor beperking van vrijheid en dus
uitsluiting en stigmatisering van de dader.
16
2. Desistance
2.1. Inleiding
2.1.1. Overzicht
In dit hoofdstuk wordt de literatuur over desistance van criminaliteit besproken. In
eerste instantie wordt er bekeken welke definitie van desistance wordt gebruikt in de
literatuur. Vervolgens worden enkele dominante en bepalende theorieën over het stoppen met
criminaliteit besproken die voortkomen uit het onderzoek naar het verloop van criminele
carrières. Deze theorieën worden met elkaar vergeleken. Deze theorieën uit het begin van de
jaren ’90 hebben het onderzoek naar desistance een impuls gegeven. Theorievorming is
hierop doorgegaan. Twee andere belangrijke benaderingen van desistance uit het begin van
het millennium worden vervolgens besproken. Deze theorieën wezen op een factor in het
desistance onderzoek die tot dan toe minder belicht was. Dit zorgde voor een tweede impuls
waarbij de theorievorming op zoek ging naar een vereniging van enerzijds de invloed van
structuur en anderzijds de invloed van agency. Daarnaast wordt de strengths-based benadering
besproken vanwege de invloed op de praktijk die zich richt op desistance. Vanuit het idee dat
desistance een proces is dat ondersteund moet worden in de praktijk van daderhulp, werden er
richtlijnen voor daderhulp ontwikkeld. Deze visie wordt besproken in paragraaf 2.8. Vanuit
de praktijk wordt dan teruggekeerd naar de theorie. Zaken die invloed hebben op het stoppen
met criminaliteit en die dus van invloed zijn op de praktijk worden behandeld. Dit hoofdstuk
wordt afgerond met een conclusie over de stand van zaken t.a.v. desistance en enkele
bedenkingen in de bredere context.
2.1.2. Inleiding op desistance
Het onderzoek naar desistance vindt zijn oorsprong in de eerste helft van de twintigste
eeuw. Glueck en Glueck behoorden tot de absolute minderheid van de criminologische
onderzoekers die zich bezighielden met de vraag waarom mensen stoppen met een criminele
carrière. Het merendeel onderzocht het begin van criminele carrières. Pas in de jaren ’70 en
’80 van de twintigste eeuw begon dit onderzoek naar het stopzetten van criminele carrières
een vlucht te nemen. Er kwamen toen een aantal cohorten vrij van longitudinale programma’s
in de levensloopcriminologie die gestart waren in de jaren ’60. Toen bleek dat een aanzienlijk
deel bij het vrijkomen uit de gevangenis gestopt was met het plegen van feiten, moesten de
17
onderzoekers een verklaring gaan zoeken voor het stoppen van die criminaliteit.56
Vanuit die
opstart heeft het onderzoek naar desistance van criminaliteit zich gestaag uitgebreid en
ontwikkeld tot een aanzienlijke tak binnen de criminologie tot op heden. Het criminele
carrièreparadigma is van grote invloed geweest op het ontwikkelen van de desistance
literatuur. Deze benadering focust zich op het begin, de duurtijd en het stopzetten van deze
criminele carrière.57
Dit paradigma situeert zich binnen de levensloop- en
ontwikkelingscriminologie. Het bezit één van de meest gekende en toen minst begrepen
wetten uit de criminologie, namelijk de leeftijds-criminaliteitscurve. Deze houdt in dat veel
daders na de adolescentie stoppen met crimineel gedrag. Deze curve heeft aanleiding gegeven
tot heel wat theorieën die deze vaststelling trachten te verklaren. Deze theorieën zijn op te
delen in ontogenetische en sociogenetische verklaringen.58
De ontogenetische verklaringen
gaan kort gezegd uit van het aging-out effect. De dader groeit uit de criminaliteit omdat
volwassenheid volgt, zonder externe invloeden. De sociogenetische verklaringen halen
externe factoren, zoals het hebben van werk en een goede relatie en/of huwelijk, aan als
verklaringen voor het stoppen met criminaliteit. Later in dit hoofdstuk zal hier verder op
ingegaan worden.
2.2. Definitie van desistance
Letterlijk betekent desistance, of desistentie in het Nederlands, het stoppen met in dit
geval criminaliteit. Er bestaat echter onenigheid over hoe desistance te definiëren en
operationaliseren binnen het onderzoek. Als desistance gedefinieerd wordt als een punt
waarop effectief gestopt wordt, dringt de vraag zich op hoe lang iemand dan moet gestopt zijn
met het plegen van feiten. Als voorbeeld kan hier de analogie met de roker die twintig keer
per dag stopt met roken aangehaald worden. Zodoende kan nooit geweten zijn wanneer een
dader gestopt is met het plegen van criminaliteit, wanneer zijn criminele carrière ten einde is.
Tenzij de dader dood is, dan is het zeker dat er geen feiten meer door hem gepleegd worden.59
Laub en Sampson maken daarom het onderscheid tussen ‘termination’ en ‘desistance’.
56
FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 3 57
FARRINGTON, D.P., ‘Criminal Career Research in the United Kingdom’, British Journal of Crimology, 1992, p. 521 58
MARUNA, S., Making Good. How ex-convicts reform and rebuild their lives, American Psychological Association, Washington DC, 2001, p. 27 59
MARUNA, S., IMMARIGEON, R. & LEBEL, T.P., ‘Ex-offender reintegration: theory and practice’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R., (eds.), Willan Publishing, Cullompton, Devon, 2004, p. 17
18
‘Termination’ verwijst hier naar het doel, de uiteindelijke toestand. ‘Desistance’ is hier dan
het proces, het middel dat naar ‘termination’ leidt.60
Maruna en Farrall hebben de concepten
primaire en secundaire desistance geïntroduceerd om een beter begrip te krijgen rond
desistance. Zij lenen hiervoor een construct van Edwin Lemert. Lemert heeft het onderscheid
gemaakt tussen primaire en secundaire deviantie. Primaire deviantie gaat over de eerste feiten
die gepleegd worden, als het ware de kennismaking met crimineel gedrag. Secundaire
deviantie verwijst echter naar de criminele identiteit die de dader heeft aangenomen. Deze
identiteit en rol is het gevolg van processen van labelling. De dichotomie tussen primaire en
secundaire deviantie kan volgens Maruna gebruikt worden om een onderscheid te maken
tussen primaire en secundaire desistance.61
Primaire desistance zou dan verwijzen naar elke
periode dat de betrokkene geen crimineel gedrag stelt, hoe kort deze ook is. Deze primaire
desistance is van weinig belang in het onderzoek. Secundaire desistance echter, gaat dan
samen met een effectieve identiteitsverschuiving van crimineel naar niet-crimineel.62
Zowel
Sampson en Laub als Maruna en Farrall definiëren desistance uiteindelijk als een proces en
niet als een punt in de tijd. In deze masterproef wordt dit idee gevolgd. Een ander belangrijk
gegeven over desistance in deze context, is dat totale desistance nooit bereikt wordt. Bottoms
et al. stellen het plegen van criminaliteit voor als continuüm waarbij totale criminaliteit en
totale desistance de uiteinden van dit continuüm zijn. Zij stellen dat deze uiteinden, en dus
totale desistance, door het overgrote deel van de populatie daders nooit bereikt zal worden.63
Op dit continuüm bewegen daders zich overwegend richting desistance, maar dat is met
vallen en opstaan. Bottoms et al. verwijzen naar dit fenomeen als oscillatie.64
Een andere
term, door Glaser gebruikt om het voorkomen van criminaliteit bij een persoon te beschrijven,
is zig-zag.65
Dit verwijst naar het af en toe voorkomen van criminaliteit, waarmee
geïmpliceerd wordt dat criminaliteit geen stabiele eigenschap van een persoon is. Het
klassieke Delinquency and Drift van Matza verwijst ook naar dit denken over desistance en
criminaliteit als een continuüm. Hierin wordt een mate van ambivalentie beschreven t.a.v.
60
LAUB, J. & SAMPSON, R., ‘Understanding desistance from crime’, Crime and Justice, 2001, p. 8 61
MARUNA, S. & FARRALL, S., ‘Desistance from crime: a theoretical reformulation’, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004, p. 174 62
MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., ‘Pygmalion in the reintegration process: Desistance from crime through the looking glass’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 274 63
BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004, p. 383 64
Ibid., p. 383 65
GLASER, D., Effectiveness of a prison and parole system, Bobbs-Merrill, Indianapolis, IN, 1964, 596 zoals geciteerd in MARUNA, S., o.c., p. 21
19
criminaliteit.66
Naarmate men ouder wordt, kan de vorm veranderen evenals de intensiteit,
waardoor de gepleegde feiten minder zullen opvallen voor het publiek en de officiële
instanties. Hierbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld financiële criminaliteit.
2.3. Drie theorieën over criminaliteit en desistance
In de inleiding op desistance werd het onderscheid tussen ontogenetische en
sociogenetische verklaringen van het fenomeen aangehaald. Dit onderscheid baseert zich op
het al dan niet aanwezig zijn van externe causale factoren bij het stoppen met criminaliteit.
Een ander onderscheid dat gehanteerd zal worden bij het opdelen van de theorieën over
desistance en dat in de literatuur meestal naar voren komt, is het verschil tussen statische,
dynamische en typologische verklaringen.67
De opdeling in deze verklaringen gebeurt aan de
hand van de nadruk die gelegd wordt op de rol van life events. Dit zijn belangrijke
gebeurtenissen in de levensloop van een individu. Binnen het statische model worden life
events niet aangewezen als verklaring voor desistance, maar kijkt men naar een
onveranderbare, inherente eigenschap van het individu. Deze eerder deterministische
benadering kijkt vooral naar de neiging tot crimineel gedrag. Het dynamisch model verklaart
desistance wel door life events en ‘turning points’. Deze ‘turning points’ zijn veranderingen in
situationele en structurele levensomstandigheden zoals een goed huwelijk of een stabiele
job.68
De typologische verklaring categoriseert desisterende daders. Een voorbeeld hiervan is
de dual taxonomy theory van Moffitt. Hierna wordt van elk van deze drie modellen een
theorie besproken die als belangrijkste wordt bevonden voor de verdere uitwerking van
desistance in de literatuur. Vervolgens worden deze theorieën vergeleken met elkaar en de
belangrijkste verschillen ervan geduid. Deze bespreking van theorieën is allerminst
exhaustief. De keuze is gebaseerd op de mate van belang in de ontwikkeling van theorie over
desistance.
66
BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, p. 167 67
Zie o.a. COLMAN, C. & PAUWELS, L., ‘Exploring desistance: an appraisal of theoretical frameworks’ in EU Criminal Justice, Financial and Economic Crime, COOLS, M. et al. (eds.), Maklu, Antwerpen, 2011, p. 264 68
LAUB, J.H., & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age 70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, p. 278
20
2.3.1. Zelfcontroletheorie
In 1990 presenteerden Gottfredson en Hirschi hun ‘general theory of crime’. Deze
theorie claimt een alomvattende theorie over criminaliteit te zijn. Beperkte zelfcontrole bij het
individu zien zij als belangrijkste oorzaak voor het plegen van criminaliteit. Ze omschrijven
zelfcontrole aan de hand van vier eigenschappen: stabiliteit over een langere periode, grote
variabiliteit in de soort criminele daden, conceptuele of oorzakelijke gelijkwaardigheid van
criminele en niet-criminele daden en tenslotte de onvoorspelbaarheid van in welke deviantie
men betrokken raakt, wel of niet crimineel. Deze zelfcontrole wordt in de vroege jeugd
ontwikkeld en blijft doorheen het leven overwegend stabiel. Zelfcontrole is het gevolg van
effectief ouderschap in de vroege jeugd tot en met de leeftijd van 8 à 10 jaar. Het niveau van
zelfcontrole is volgens de auteurs bepalend voor de mate van antisociaal en crimineel gedrag
bij de persoon. Het bepaalt de mate van ‘criminele neiging’. De auteurs van deze theorie
stellen verder dat deze criminele neiging zich uit in een grote variabiliteit van criminele
daden. Dit heeft een gevolg voor hun perceptie van desistance. Doordat de theorie stelt een
algemene theorie van criminaliteit te zijn, maken de auteurs geen onderscheid in sterk
uiteenlopende vormen van crimineel gedrag. Zodoende veralgemenen ze ook het
desistanceproces. De eerder besproken leeftijds-criminaliteitscurve kan volgens de auteurs
van deze theorie niet verklaard worden door welk sociologisch fenomeen dan ook. Doordat
deze curve doorgaans eenvormig is in tijd en plaats moet ze genegeerd worden als verklaring
voor daderschap en desistance.69
Desistance wordt volgens Gottfredson en Hirschi dan ook
verklaard door het ouder worden en het onvermijdelijke gevolg dat er zich minder kansen
voordoen om criminaliteit te plegen.70
Dit ouder worden interageert niet met sociale factoren
volgens de auteurs. Dit staat haaks op de opvattingen van de levensloopcriminologie die
stellen dat ‘turning points’ op een bepaalde leeftijd van invloed zijn op het stoppen met
criminaliteit.71
Samenvattend kan gesteld worden dat voor Gottfredson en Hirschi in hun
general theory of crime de oorzaken van desistance het ouder worden en het daarmee gepaard
gaande gebrek aan opportuniteiten vormen. Deze opvatting is een uitbreiding van de
maturatietheorie die stelt dat stoppen met criminaliteit een simpel gevolg is van het ouder
worden. Door de auteurs van de volgende theorie wordt dit echter als reductionistisch gezien.
69
GOTTFREDSON, M.R. & HIRSCHI, T., A general theory of crime, Stanford University Press, Stanford, California, 1990, p. 132 70
FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 10 71
UGGEN, C., ‘Work as a turning point in the life course of criminals: a duration model of age, employment, and recidivism’, American Sociological Review, 2000, p. 530
21
De invloed van de sociale omgeving wordt zodoende genegeerd en er is alleen aandacht voor
gedetermineerde factoren binnen het individu.
2.3.2. Age-graded theory of informal control
Sampson en Laub ontwikkelden in hun eerste belangrijke monografie uit 1993 hun
leeftijdsafhankelijke theorie van informele sociale controle. De essentie in deze theorie is de
band tussen individu en maatschappij. Oorspronkelijk waren er in deze theorie drie
belangrijke stellingen terug te vinden. Ten eerste stelden Sampson en Laub dat structurele
context geschapen wordt door informele controle door familie en de sociale controle op
school. Ten tweede stelden de auteurs dat er een sterke continuïteit in antisociaal gedrag is
vanuit de jeugd tot in de volwassenheid.72
De derde stelling betreft het informele sociale
kapitaal dat verantwoordelijk is voor veranderingen in crimineel gedrag doorheen de
levensloop, los van individuele criminele neigingen.73
In 2003 keerden ze terug naar hun
sample van 500 mannen die het onderwerp uitmaakten van het werk van de Gluecks uit 1950
en schaafden ze hun theorie bij. Deze dynamische theorie staat lijnrecht tegenover
bijvoorbeeld de eerder besproken general theory of crime van Gottfredson en Hirschi.74
Sampson en Laub verklaren desistance vanuit ‘turning points’ in het leven. Deze turning
points vinden plaats in het geheel van het ‘trajectory’. Dit traject van daderschap wordt
vormgegeven en bevestigd door criminaliteit en de maatschappelijke reactie op die
criminaliteit.75
Deze ‘turning points’ kunnen de continuïteit van het traject dus doorbreken.
Initieel zagen zij deze structurele en sociale omstandigheden als belangrijkste verklarende
factor voor het stoppen met criminaliteit. Deze ‘turning points’ bieden kansen om een aandeel
in conformiteit te nemen zoals de auteurs het omschrijven. In deze theorie wordt de theorie
van sociale bindingen van Travis Hirschi geherinterpreteerd met behulp van het begrip
‘sociaal kapitaal’ van Coleman.76
Op dit begrip wordt verderop in deze masterproef meer
uitgebreid ingegaan. Door het voorkomen van een ‘turning point’, zoals het huwelijk of het
vinden van een vaste betrekking, kan op een bepaalde leeftijd de sociale binding sterker of
72
SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 144 73
SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993, p. 243 74
Cf. supra 75
LAUB, J.H., ‘The development of criminals. Life-course theories’ in Criminological theory. Context and consequences, LILLY, R.J., CULLEN, F.T. & BALL, R.A. (eds.), Sage, Thousand Oaks, 2007, p. 327 76
COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of Sociology, 1988, p. 100
22
zwakker worden. Deze instituties, zoals een vaste relatie of huwelijk, zijn maatschappelijk
gebonden aan een bepaalde leeftijd. Zodoende is de theorie leeftijdsafhankelijk. Dit is ook
empirisch bevestigd door latere studies.77
Een ander bevestigd voorbeeld van de
leeftijdsafhankelijkheid van life events vinden we terug bij Uggen. Hij vindt in zijn empirisch
onderzoek dat het hebben van een job pas invloed heeft op desistance vanaf de leeftijd van 27
jaar. Vóór deze leeftijd is er geen significante invloed van tewerkstelling op het stoppen met
criminaliteit.78
Later zijn Sampson en Laub deels teruggekomen op het overwicht van
structurele en sociale omstandigheden. Zij hebben toen ook individuele acties als het gevolg
van individuele keuzes, aangeduid als agency79
, opgenomen in hun verklaring voor
desistance. Deze causaliteit is volgens Sampson en Laub echter doorgaans niet bewust.
Volgens hen desisteren daders meestal als gevolg van een structureel turning point, dus
onbewust. De daders hebben door deze structurele en/of sociale veranderingen veel
opgebouwd dat ze niet willen verliezen. Zodoende is desistance het gevolg van ‘side bets’,
een term geïntroduceerd door Howard Becker in 1960.80
Anderzijds kan er ook een bewuste
keuze geweest zijn van de daders om bepaalde structurele en sociale omstandigheden te baat
te nemen om hieruit voeding en sociale controle te halen. Er is dus een interactie tussen
structuur en individuele keuzes. Het ondernemen van actie (door individuele keuze) is vereist
om het ‘turning point’ te bewerkstelligen. Een belangrijke nuance is dat niet alle ‘turning
points’ of ‘life events’ positief uitpakken. De theorie van cumulatieve continuïteit is hier van
belang. Deze stelt dat wanneer negatieve gebeurtenissen in het leven zich opstapelen dit een
verklaring kan zijn voor waarom mensen persisteren in crimineel gedrag. Dit is dan een
cumulatief nadeel.81
Kansen om sociale bindingen op te bouwen worden dan als het ware
afgesneden. Daarop volgt dat de kansen om uit een criminele carrière te geraken alleen maar
kleiner worden. In hun werk uit 2003 stellen Laub en Sampson dat de individuele keuze
(agency) en motivatie de zwakste schakel zijn in hun leeftijdsafhankelijke informele sociale
controle theorie. Een andere belangrijke toevoeging aan hun theorie is de ‘situated choice’.
Deze houdt in dat daders vaak zelf voor situaties kiezen die al een deel van hun toekomstige
77
BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA, P., ‘The effects of life circumstances on longitudinal trajectories of offending’ in Developmental and life course studies in delinquency and crime: a review of contemporary Dutch research, BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA (eds.), P., Boom, Den Haag, 2005, p. 338 78
UGGEN, C., l.c., p. 537 79
Cf. paragraaf 2.4 80
LAUB, J.H. & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age 70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, p. 278 81
SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 245
23
keuze beïnvloeden.82
Na ‘Crime in the Making’83
uit 1993 is er een groot aantal onderzoekers
aan de slag gegaan met verschillende life events om de invloed ervan op desistance uit te
klaren. Dit leverde wisselende resultaten op.
2.3.3. Dual taxonomy theory
De belangrijkste typologische benadering van het vraagstuk dat de leeftijds-
criminaliteits-curve opwerpt is de theorie van Moffitt. Zij bouwde deze theorie op
vertrekkende vanuit de vaststelling dat antisociaal en crimineel gedrag een continuïteit
vertonen doorheen de levensloop, maar dat tijdens de adolescentie er ongeveer een tienvoud
in de prevalentie op te merken viel. Zij deelde daarom delinquenten in haar theorie op in twee
groepen. Enerzijds de categorie die doorheen de levensloop persistent antisociaal en/of
crimineel gedrag bleef stellen, anderzijds de groep die alleen dit gedrag stelde gedurende de
adolescentie.84
De eerste groep van persistente daders starten hun carrière doorgaans vroeg,
nog voor hun tienerjaren. Zij worden geconfronteerd met een moeilijke jeugd en ouders die
minder goed kunnen omgaan met problemen met en van het kind. Hier is een overeenkomst
met de zelfcontroletheorie van Gottfredson en Hirschi, die crimineel gedrag verklaren aan de
hand van beperkte zelfcontrole. Die beperkte zelfcontrole is op haar beurt dan weer het gevolg
van een minder goede socialisatie in de jeugd. Neurologische tekortkomingen en
omgevingsfactoren zijn in de theorie van Moffitt de oorzaak van het gedrag. Dit gedrag
persisteert door processen die Moffitt benoemt als cumulatieve en actuele continuïteit.85
De
gevolgen van deze processen zijn dat het individu geen prosociale alternatieven leert voor het
antisociaal gedrag en dat het individu verstrengeld raakt in een criminele levensstijl door de
gevolgen van criminaliteit,86
cf. secundaire desistance. Daardoor is de categorie van
persisterende daders minder vatbaar voor verandering van gedrag en uiteindelijk desistance.
De categorie van persisterende daders kent veelal een langdurige carrière met een hoge
frequentie van daderschap.87
Deze eerste groep van persistente daders is relatief klein. De
82
Ibid., p. 254 83
SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993 84
MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, p. 674 85
Cf. paragraaf 2.3.4 86
Ibid., p. 683 87
FARRINGTON, D.P., ‘Developmental and life-course criminology: key theoretical and empirical issues – the 2002 Sutherland award address’, Criminology, 2003, p. 224
24
auteur argumenteert dan ook dat dit een vorm van psychopathologie is.88
De tweede groep die
Moffitt beschrijft is die van de daders die enkel crimineel gedrag stellen gedurende de
adolescentie. De verklaring voor dit fenomeen is volgens de auteur vooral te zoeken in de
status die de adolescent heeft in veel moderne maatschappijen. Dit is een status die valt tussen
die van het kind en de volwassene.89
De adolescent wil de rol opnemen en de autonomie
aannemen van de volwassene, maar heeft daar de middelen nog niet voor. Deze
ontevredenheid uit zich in delinquent gedrag dat aangeleerd wordt van antisociale rolmodellen
en wordt bekrachtigd door de consequenties van dit antisociaal gedrag. Het is immers een
bewijs van hun autonomie.90
Het daderschap van deze groep is dus eerder situationeel en kent
per definitie desistance bij de overgang naar volwassenheid. Deze theorie is empirisch
bevestigd in die zin dat de adolescentengroep teruggevonden is in andere studies. Deze
bevestiging was echter niet compleet, want later onderzoek vond maar liefst zes categorieën
van persisterende daders.91
2.3.4. Vergelijking van drie theorieën over desistance
Levenslooptheorieën gaan over continuïteit en verandering, i.c. van crimineel gedrag.
De theorie van Moffitt die er een typologie op na houdt, gaat hier deels tegenin. In deze
theorie worden twee soorten criminele carrières duidelijk onderscheiden: één van continuïteit
en één van verandering. Er is dus geen sprake van continuïteit en verandering van crimineel
gedrag doorheen de levensloop volgens Moffitt. Dit kan geïllustreerd worden door de
vergelijking te maken met de theorie van Sampson en Laub. Zij wijzen op hoe sociale
bindingen doorheen het leven veranderen en daarmee de mogelijkheden tot desistance. Voor
Moffitt is de persisterende groep gedetermineerd om levenslang criminaliteit te blijven stellen
als het gevolg van oorzaken in de kinderperiode, net zoals bij de theorie van zelfcontrole van
Gottfredson en Hirschi. Verandering is doorheen de levensloop voor de persisterende groep
dus eigenlijk niet meer mogelijk. Bij Sampson en Laub echter is het op alle leeftijden
mogelijk om te stoppen met criminaliteit door sociale bindingen die zich op dat moment
aanbieden. Zoals aangegeven is er een overeenkomst tussen de typologische theorie van
88
MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent offending: a complementary pair of developmental theories’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 24 89
MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, p. 685 90
Ibid., p. 689 91
EZELL, M.E. & COHEN, L.E., Desisting from crime. Continuity and change in long-term crime patterns of serious chronic offenders, Oxford University Press, Oxford, 2005, p. 258
25
Moffitt en de zelfcontroletheorie. In beide theorieën bevinden de oorzaken van crimineel
gedrag zich voornamelijk in de kindertijd. De theorieën verschillen op het vlak van verklaring
van voortzetting van criminaliteit. Waar Gottfredson en Hirschi het problematisch gedrag uit
de kindertijd doortrekken naar volwassenheid door het als een stabiele eigenschap doorheen
de levensloop te zien, wijst Moffitt ook naar de cumulatieve continuïteit, die dus een
cumulatief nadeel92
kan vormen.93
Verder is de zelfcontroletheorie onverenigbaar met
typologieën. Er is namelijk geen kwalitatief verschil tussen daders, enkel een kwantitatief
verschil in criminele neiging.94
2.4. De beleving van het individu
Na bovenstaande theorieën, waarvan de age-graded theory of informal social control
van Sampson en Laub voor de grootste ommezwaai zorgde door het opnieuw benadrukken
van structurele en sociale processen in criminologische theorievorming, kwam er een nieuwe
versnelling in de ontwikkeling van theorieën over desistance. Onder aanvoering van Maruna
en Giordano kwam er een nadruk te liggen op de concepten ‘agency’ en ‘cognitieve
transformatie’. ‘Agency’ valt te vertalen als de kracht van een individu om zelf keuzes te
maken en die in realiteit om te zetten. De ‘cognitieve transformatie’ van Giordano kent
overlap met de theorievorming van Maruna, gezien beide auteurs een verschuiving in de
identiteit van het individu benadrukken bij het proces van desistance.95
Hierna zullen de twee
theorieën besproken worden van vernoemde auteurs. De narratieve benadering van Maruna
komt als eerste aan bod, gevolgd door de theorie van cognitieve transformatie van Giordano
et al.
2.4.1. De narratieve benadering
Maruna heeft in zijn kwalitatieve studie uit 2001 twee groepen (ex-)daders in de diepte
bestudeerd. Dertig desisterende en twintig persisterende (ex-)daders vormen de kern van het
onderzoek van Maruna.96
Voor zijn kwalitatief onderzoek hanteert Maruna de narratieve
benadering. Dit betekent dat hij op zoek gaat naar de interne verhalen van het individu. Deze
92
Cf. supra 93
LAUB, J., l.c., p. 323 94
Ibid. p. 325 95
BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004, p. 371-2 96
MARUNA, S., o.c., p. 48
26
benadering houdt in dat er gekeken wordt naar de betekenis die het individu aan
gebeurtenissen geeft, hoe deze in het leven gekaderd worden. Narratieven zijn bijgevolg
dynamisch, ze kunnen bijgestuurd worden. Ook zijn ze contextueel. Dat maakt ze ideaal om
desistance als patroon op lange termijn te begrijpen.97
Uit het onderzoek van Maruna kwam
duidelijk naar voor dat de narratieven van desisters en persisters wezenlijk verschillen. Het
intern verhaal van de groep persisters noemt hij het ‘condemnation script’, afgezet tegenover
het ‘redemption script’ dat hij terug vond bij de persisters. Eerst wordt het condemnation
script toegelicht. Dit is een deterministische opvatting bij de daders zelf over hun lot. Alle
ellende overkomt hen. Ze kunnen volgens zichzelf niet veranderen. Maruna duidt dit als een
self-fulfilling prophecy: ze reflecteren de visie van de mensen om zich heen.98
Later gaat hij
hier nog verder op in door het concept van looking-glass self te betrekken op dynamieken die
bij persisteren of desisteren gaande zijn. Dit concept houdt in dat een persoon zich gaat zien
zoals de ander hem ziet.99
Samen met deze deterministische opvatting van het eigen lot gaat
het idee dat de zoektocht naar geluk er één is van pure kans. Het leven heeft hen immers
geleerd dat er geen verband is tussen hun eigen acties en het beoogde resultaat. Het narratief
van de persister lijkt over ‘het lege zelf’ te gaan. Er is geen diepere betekenis en die lacune
wordt opgevuld met (hyper)consumptie en ervaringen als kicks om de vervreemding tegen te
gaan.100
Het narratief van de desister echter, loopt over van het positieve.101
De desister heeft
een intern verhaal over het zelf dat de nadruk legt op het goede, hij is een slachtoffer van de
maatschappij. Maruna leent enkele inzichten van Goffman om uit te leggen hoe de desister
hier aan management van imago en indrukken over het zelf doet. De slechtere eigenschappen
worden toegewezen aan de omgeving of aan het ‘It’.102
De cirkel van criminaliteit en
gevangenis kan doorbroken worden met behulp van iemand van buiten. Met deze vernieuwde
kracht wil de desister ook wat terug geven aan de maatschappij, dit is wat Maruna definieert
als ‘making good’. Hieruit voort komt het concept van de ‘generativiteit’, dat is de wens om
iets over te brengen aan de volgende generatie, zodat die niet hetzelfde lot beschoren is. Dit
wordt aangeleerd en wordt uiteindelijk door eigen keuze tot uitvoering gebracht. Het
fenomeen van ‘generativiteit’ hangt samen met verandering door eigen toedoen. De eerder
97
Ibid., p. 43 98
Ibid., p. 78 99
MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., l.c., p. 271 100
MARUNA, S., o.c., p. 82 101
Dit moet in deze context gezien worden als stijlfiguur om de contrasten tussen desisters en persisters goed duidelijk te maken. Maruna geeft in hetzelfde werk immers aan dat iemand niet 100% puur desister of 100% puur persister is. Zoals aangegeven in paragraaf 2.2 is dit een continuüm, een glijdende schaal. 102
MARUNA, S., o.c., p. 95
27
benoemde deterministische, haast fatalistische houding van de persister wordt hier veranderd,
men krijgt het idee de controle zelf weer in handen te hebben. De narratieve benadering van
Maruna heeft een grote invloed op een heel nieuw paradigma van daderhulp.103
Het proces
van desistance is volgens Maruna er één dat toebehoort aan de desister zelf en dat door de
hulpverlening enkel ondersteund kan worden als het al in gang gezet is.104
2.4.2. Theorie van cognitieve transformatie
Giordano et al. ontwikkelden een theorie van cognitieve transformatie op basis van
kwalitatief onderzoek bij een follow-up van een sample delinquente mannen en vrouwen in de
adolescentie. Deze theorie werd geformuleerd als een antwoord op de sociale controle theorie
van Sampson en Laub.105
Vier fasen in cognitieve transformatie, i.e. een verschuiving van de
identiteit, werden onderscheiden door de auteurs. Deze werden ondersteund door narratief
materiaal. De eerste noodzakelijke fase bestaat eruit dat de dader open moet staan voor
verandering. Vervolgens moeten er zich kansen voordoen om daadwerkelijk te veranderen, de
auteurs noemen deze kansen ‘hooks for change’. De derde fase behelst de eigenlijke
cognitieve transformatie: de ex-dader moet zichzelf kunnen zien in een nieuwe sociaal
aangepaste rol waarin hij nieuwe dingen doet in zijn leven. Tenslotte is het van belang voor
het volhouden van desistance, dat de betrokkene het oud gedrag niet langer als gewenst of
relevant ziet.106
Het werk van Giordano et al. stelt dat de betrokkene in het desistance proces
selectief elementen uit de omgeving haalt om significante veranderingen in het leven te
beïnvloeden.107
Hiermee wordt een signaal gegeven richting toekomst, de integratie van
agency enerzijds en structuur anderzijds in de theorievorming over desistance.108
Hoe deze
twee factoren in het desistance proces bij elkaar komen wordt behandeld in de volgende
paragraaf.
103
Cf. infra 104
MARUNA, S., o.c., p. 114 105
GIORDANO, P.C., CERNKOVICH, S.A. & RUDOLPH, J.L., ‘Gender, crime, and desistance: toward a theory of cognitive transformation’, American Journal of Sociology, 2002, p. 990 106
Ibid., p. 1000-2 107
Ibid., p. 1003 108
FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 14
28
2.5. Structuur en agency
Bovenstaande theorieën over desistance geven aan dat er twee belangrijke zaken zijn
die het proces van desistance beïnvloeden. Enerzijds zijn dat sociale bindingen en de
omgeving, het eerder sociologische aspect van desistance. Anderzijds zijn dat de beleving,
keuzes, innerlijke ontwikkeling en acties bij het individu die een invloed uitoefenen op het
stoppen met criminaliteit. Dat is dan eerder de psychologische kant van het geheel. Deze twee
zaken kunnen geduid worden als (sociale) structuur en agency. De vraagstelling in deze
paragraaf luidt: zijn veranderingen in het leven en gedrag te verklaren door de omgeving of
door de activiteit van het individu? Deze vraag wordt niet enkel gesteld in het onderzoek naar
desistance. Het is een vraag die ook in de alledaagse praktijk gevolgen heeft voor beleid
breder dan criminaliteit en alles wat ermee te maken heeft. Laub en Sampson hebben met hun
sociale controle theorie de invloed van structuur op veranderingen in de criminele carrière in
de jaren ’90 weer op de kaart gezet. Maruna en Giordano et al. hebben hier tegenover het
belang van agency aangegeven. Farrall en Bowling willen als het ware micro en macro in
desistance theorie bij elkaar brengen d.m.v. de structuratietheorie van Giddens.109
Het centrale
begrip uit de structuratietheorie dat van essentieel belang is voor desistance theorie is dat van
de kritieke situatie. Deze kritieke situaties onderbreken routines. Deze routines zorgen voor
een gevoel van veiligheid en welzijn. Kritieke situaties zorgen echter voor verandering in
gedrag. Farrall en Bowling stellen dat deze kritieke situaties in se hetzelfde zijn als transities
en turning points, of zoals Giordano ze noemt: hooks for change.110
Farrall en Bowling stellen
dat agency en structuur samenwerken bij het produceren van desistance.111
Voorbeelden
hiervan zijn de individuele factoren die een structuur beïnvloeden. Zo kan de kwaliteit
(individuele perceptie) van een relatie (structuur) zodanig slecht zijn dat deze geen positieve
invloed heeft op het desistance proces. Een ander voorbeeld zou kunnen zijn dat de houding
(individuele perceptie) tegenover school (structuur) niet positief is. Bourdieu is een tweede
theoreticus die in de literatuur, naast Giddens, van invloed is op het samengaan van agency en
structuur. Bourdieu spreekt van een habitus die structuur in agency incorporeert. Deze habitus
is een combinatie van disposities en perceptie van het individu. Deze disposities worden
volgens Bourdieu gecreëerd door sociale structuren. Dit mist in het werk van Giddens.112
109
FARRALL, S. & BOWLING, B., ‘Structuration, human development and desistance from crime’, British Journal of Criminology, 1999, p. 255 110
Cf. supra 111
FARRALL, S. & BOWLING, B., l.c., p. 264 112
FARRALL, S., BOTTOMS, B. & SHAPLAND, J., ‘Social structures and desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2010, p. 552
29
Samenvattend kan gesteld worden dat agency en structuur niet los van elkaar gezien kunnen
worden en samenwerken in complexe interacties in het proces van desistance. Beide
richtingen zijn mogelijk. De resultaten van een onderzoek van LeBel et al. suggereren dat
subjectieve veranderingen structurele veranderingen voorafgaan. Dit impliceert dat individuen
controle hebben over hun eigen verandering.113
2.6. Strength-based benadering
Coherent met de ideeën uit desistance literatuur heeft er zich een benadering
ontwikkeld die uitgaat van sterktes van het individu. Maruna en LeBel stellen dat het narratief
van desisters sterke overeenkomsten vertoont met een narratief gebaseerd op sterktes.114
Daders worden niet enkel bekeken als zwaktes in de maatschappij waarop toezicht gehouden
moet worden, maar als aanwinsten voor de maatschappij. Dit gaat samen met het concept
‘making good’. De strength-based benadering is gebaseerd op herstel, verzoening en
gemeenschapszin.115
Dit paradigma vraagt zich af welke bijdrage een individu kan leveren
aan de maatschappij. Net als noden en risico’s in het RNR model moeten sterktes en talenten
opgespoord worden in het individu. De nadruk verschuift van gebreken naar sterktes. Daders
moeten bekeken worden als meerwaarde die gemanaged moet worden.116
Stigma, labelling en
sociale exclusie worden als belangrijkste redenen van recidive gezien. Om van het label af te
raken, moeten daders iets teruggeven aan de maatschappij.117
Er moet met andere woorden
sprake zijn van wederkerigheid. De dader betekent iets voor de maatschappij en in ruil
daarvoor wordt de dader weer opgenomen in de morele orde van de maatschappij. De vraag
moet zijn wat de dader kan doen om zijn acties goed te maken t.a.v. de gemeenschap.118
De
reden voor deze straf mag niet pure retributie zijn. Zoals aangegeven is de benadering
gebaseerd op herstel en verzoening. Daarnaast werkt het helpen therapeutisch. Helpen geeft
namelijk voldoening, zelfvertrouwen en het idee dat er iets toegevoegd wordt.119
Er vindt een
cognitieve herstructurering naar verantwoordelijkheid toe plaats. Mensen groeien naar
113
LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., ‘The ‘chicken and egg’ of subjective and social factors in desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2008, p. 155 114
MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 100 115
BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 84 116
MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 97 117
Ibid., p. 97 118
BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 86-7 119
MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 98-9
30
prosociaal gedrag toe door bezig te zijn met activiteiten die hun sterktes benutten. De praktijk
van ‘making good’ dient te bestaan uit gemeenschapsdiensten waaruit de personen die ze
uitvoeren voldoening halen.120
2.7. De praktijk van rehabilitatie en re-integratie vanuit het denken over desistance
De theorievorming over desistance is deels gelinkt aan de praktijk van rehabilitatie, re-
integratie en het probatiewerk, voornamelijk in het Verenigd Koninkrijk. Rex stelde in 1999
al dat er bij het inwerken op de ex-dader in praktijken van probatie rekening gehouden moet
worden met de sociale omgeving waar de uiteindelijke keuzes gemaakt gaan worden.121
De
manier waarop gekeken wordt naar rehabilitatie en eventuele re-integratie van (ex-)daders is
onderhevig aan een slingerbeweging. Fergus McNeill biedt hier een mooi overzicht van.122
In
het licht van ‘nothing works’ eind jaren ’70 ontstond het niet-behandeling paradigma van
Bottoms en McWilliams. De medische manier waarop er naar behandeling (sic) wordt
gekeken negeerde de ervaring van de dader. Daders werden in behandeling gedwongen door
overmatig geloof in effectiviteit van behandeling. Het medisch model zag criminaliteit als een
individuele eigenschap die genezen kon worden. Hier waren Bottoms en McWilliams het niet
mee eens, zij zagen criminaliteit als een sociaal product. Ze benoemden de spanning tussen
hulp en toezicht. Ze verwierpen het idee dat daderhulp het verminderen van criminaliteit ten
goede zou komen. Vanuit ethische overwegingen vonden zij dat er een toestemming van de
dader voor hulpverlening moest komen. De belangrijkste taak van daderhulp bestond er
volgens Bottoms en McWilliams in om de keuzemogelijkheden voor ex-daders zo groot
mogelijk te houden. In ’94 vonden Raynor en Vanstone dat het niet-behandeling paradigma
toe was aan herziening. In de jaren ’90 heerste er een klimaat van toenemend optimisme over
behandelbaarheid onder invloed van de what works stroming. In deze geest valt het idee van
Raynor en Vanstone te kaderen dat daderhulp wel degelijk de plicht had om bij te dragen aan
het reduceren van criminaliteit. Ook het slachtoffer moest een positie krijgen in het geheel. In
de 21e eeuw is het klimaat voor daders verhard. De balans is overgeslagen in de richting van
de maatschappij. Daderhulp is een service geworden aan de maatschappij en
risicomanagement lijkt een primair doel te zijn. Zoals Birgden aangeeft123
lijken in het
120
BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006,., p. 101-2 121
REX, S., ‘Desistance from offending: experiences of probation’, The Howard Journal, 1999, p. 380 122
MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, 39-62 123
Cf. infra
31
dominante paradigma van de laatste 15 jaar124
de belangen van de gemeenschap immers altijd
belangrijker te zijn dan die van de dader.125
2.8. Een desistance paradigma voor daderhulpverlening
Vanuit de conclusies van Rex126
, Maruna127
en Farrall128
dat desistance een proces is
dat toebehoort aan de desister en dat hulpverlening daar slechts een ondersteunende rol in kan
spelen, heeft McNeill een paradigma voor daderhulpverlening uitgewerkt. McNeill wijst erop
dat een belangrijke voorwaarde voor een paradigma voor de praktijk een goed begrip van hoe
en waarom (ex-)daders hun gedrag veranderen onontbeerlijk is.129
Dat gaat dan verder dan de
vraag wat er effectief is om gedrag van daders te veranderen. Het gaat over de ‘black box’.130
Dit is het proces van desistance. Uit de besprekingen van de belangrijkste theorieën kunnen
we afleiden dat het proces van desistance zich situeert op het kruispunt van de ontwikkeling
tot volwassene, veranderende sociale banden die te maken hebben met veranderingen in het
leven en tenslotte het persoonlijke subjectieve narratief dat daders opbouwen rond deze
belangrijke gebeurtenissen in het leven. Farrall wees erop dat de betekenis die mensen geven
aan deze sleutelgebeurtenissen misschien nog wel belangrijker is dan het plaatsvinden van de
gebeurtenissen zelf.131
Een essentiëel element van het proces van desistance is de overtuiging
bij de dader zelf dat het gaat lukken. Burnett duidde dat met haar typologie van 3 soorten
desisters.132
erop dat overtuiging en identiteitsverandering een grote invloed op het proces van
desistance. Zij benoemde de non-starters, de avoiders en de converts. De converts waren het
meest resoluut in hun beslissing om te stoppen met crimineel gedrag. Deze converts
internaliseerden in een proces van vallen en opstaan een nieuw waardensysteem en
ontwikkelden nieuwe interesses. Hier wordt het belang van de notie van secundaire desistance
nogmaals duidelijk, namelijk het internaliseren van nieuwe opvattingen omtrent daderschap
124
Het RNR model, voortgekomen uit de what works benadering. 125
BIRGDEN, A., ‘Offender rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008, p. 453 126
REX, S., l.c., p. 380 127
MARUNA, S., o.c., p. 114 128
FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 228 129
MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 46 130
Cf. supra 131
FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 11 132
BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, p. 165
32
en wat ermee samenhangt.133
Strength-based benaderingen134
zijn een andere belangrijke
invloed in het desistance paradigma voor de praktijk. Deze benadering wil desistance
ondersteunen door sterktes van de dader te ontwikkelen, zowel op het niveau van het individu
als op het niveau van het sociaal netwerk. Dit kan het momentum voor verandering opbouwen
en zorgen voor bestendigen van veranderd gedrag. Naast Maruna en Rex kwam ook Farrall
tot de conclusie dat de rol voor de hulpverlener in het proces van desistance eerder beperkt is.
De belangrijkste rol die hulpverleners spelen is bij genereren van sociaal kapitaal, i.e. het
vinden van werk en het herstellen van verbroken familiebanden. Deze sociale
omstandigheden en relaties met anderen zijn zowel het object van interventie als het medium
om verandering te bereiken. Dit sociaal kapitaal vereist bepaalde vaardigheden en
capaciteiten, cf. humaan kapitaal. De band tussen hulpverlener en (ex-)dader is van
ondersteunende aard. De desister is immers bezig aan een proces dat zijn persoonlijk verhaal
reconstrueert. Kunnen terugvallen en vertrouwen op iemand tijdens dit moeilijke en
kwetsbare proces is dan een vereiste. Daarnaast is het aanreiken van sociaal kapitaal een
bevestiging dat de hulpverlener vertrouwen heeft in de desister.135
Het is een wederkerig
gegeven. Vertrekkende vanuit het verschil tussen de narratieven van desisters en persisters dat
beschreven werd door Maruna136
, kan gesteld worden dat de condemnation scripts van
persisters bevestigd worden door de praktijk in de gevangenis. Deze gevangenis doet immers
aan labelling en houdt daders buiten de samenleving, waardoor sociaal kapitaal afbrokkelt.
McNeill stelt dat in tegenstelling tot deze realiteit desistance ondersteund zou moeten worden
door pijn en straf constructief aan te wenden.137
Dit kan door Maruna’s principes van ‘making
good’ en ‘generativiteit’ toe te passen in de praktijk. Het goedmaken kan door middel van
nuttige werkstraffen waar de maatschappij voordeel uithaalt. Anderzijds moet er ook
tegemoet gekomen worden aan de ervaring van onrecht die leeft bij de daders. Zij hebben
immers beperkte kansen ervaren in het leven en zijn onderwerp geweest van mechanismen
van exclusie. De hulpverlener kan zodoende in excuustermen spreken t.a.v. de dader. Als er
teruggekeerd wordt naar het niet-behandeling paradigma van Bottoms en McWilliams zien
we dat er principes uit dat paradigma vandaag opnieuw bevestigd worden. De hulp en
133
Cf. supra 134
MARUNA, S. & LEBEL, T., ‘Welcome home? Examining the “Reentry Court” concept from a strengths-based perspective’, Western Criminology Review, 2003, p. 101 135
BURNETT, R. & MCNEILL, F., ‘The place of the office-offender relationship in assisting offenders to desist from crime’, Probation Journal, 2005, p. 236 136
Cf. supra 137
MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 53-55
33
ondersteuning die zij voorstonden uit zich opnieuw in de bevestigde noodzaak om sociaal
kapitaal op te bouwen. Samengevat kan gesteld worden dat het desistance paradigma van
McNeill een bruikbare visie is op het uitvoeren van daderhulp gebaseerd op wetenschap uit
desistance theorieën. De hulpverlener dient de desister te ondersteunen in het proces van
desistance. Dit gebeurt volgens het desistance paradigma van McNeill in overleg tussen
hulpverlener en desister waarbij de risico’s, noden en obstakels in het proces van desistance
worden gedefinieerd. Het menselijk en sociaal kapitaal van de dader zijn het middel om deze
zaken aan te pakken.138
Het is belangrijk volgens McNeill om het desistance proces als het
overkoepelende gegeven te zien. Behandeling van de dader is daar slechts een onderdeel
van.139
Door McNeill worden drie voorwaarden onderscheiden voor het bekomen van
verandering: menselijk kapitaal140
, subjectieve factoren en sociaal kapitaal.141
Hier liggen drie
doelen voor daderhulp. De focus moet liggen op inclusief werken en integratie nastreven.142
2.8.1. Humaan kapitaal
Voor het ontwikkelen van humaan kapitaal wordt er grotendeels verwezen naar de in
het vorige hoofdstuk besproken what works literatuur. Daar wordt immers gewezen op het
belang van het ontwikkelen van vaardigheden en capaciteiten om recidive te beperken en dus
te komen tot desistance.
2.8.2. Subjectieve factoren
Met de ontwikkeling van de narratieve benadering van desistance kwam er meer
aandacht voor subjectieve factoren bij de dader. Er moet een onderscheid gemaakt worden
tussen enerzijds vergankelijke subjectieve factoren en anderzijds stabiele cognitieve
variabelen.143
Het zullen vooral de stabiele variabelen zijn, die te maken hebben met identiteit
en narratieven, die hier besproken zullen worden.
2.8.2.1. Hoop
Een terugkerend subjectief gegeven in het proces van desistance is de rol die hoop
speelt. Optimisme met het oog op een betere toekomst die samengaat met het geloof dat er
138
Ibid., p. 56 139
MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, p. 30 140
Vaardigheden en capaciteiten, klassieke groepsprogramma’s uit RNR die criminogene noden aanpakken. 141
Bindingen met familie, collega’s en kennissen die gebruikt kunnen worden voor prosociale doeleinden. 142
MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, p. 36 143
LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., 2008, p. 153
34
een wil en een weg is naar die toekomst144
. Deze hoop wordt geassocieerd met een succesvol
proces van desistance op de lange termijn.145
Uit dezelfde studie van Burnett en Maruna blijkt
dat deze hoop een effect kan hebben op het managen van de sociale problemen die ze
ondervinden, de obstakels op weg naar desistance. Deze sociale problemen mogen echter niet
onoverkomelijk lijken. Als dat wel het geval is, zal de kans op herval groter worden.146
Het
geloof in de wil en de weg die onderdeel uitmaken van hoop, zijn gelinkt aan het concept van
agency. Hoop en het geloof dat men zelf controle heeft, agency, lijken in de studie van LeBel
et al. noodzakelijk, zo niet afdoende om tot desistance te komen. Daarnaast kan deze factor
ook invloed hebben op het gebruik maken van sociale kansen die voorbij komen.147
2.8.2.2. Motivatie
Een andere belangrijke subjectieve factor is het ontwikkelen en onderhouden van
motivatie.148
Het proces van desistance behoort in eerste instantie toe aan de desister zelf en
kan enkel ondersteund worden149
, motivatie is hier dus onontbeerlijk.
2.8.2.3. Emoties
Emoties zijn een volgend subjectief gegeven inherent aan criminaliteit en desistance.
Farrall beschrijft vanuit zijn onderzoek uit 2005 vier emotionele fases die doorlopen worden
tijdens het proces van desistance. In de eerste fase van hoop en onzekerheid is er een eerste
openheid naar het kunnen stoppen met criminaliteit. Hier is een link op te merken met de
fases die Giordano et al. beschrijven.150
De dader begint zich beter te voelen.151
Hoop lijkt
ook hier een voorwaarde in het begin van het desistance proces om het geloof in de eigen
waarden, doelen en kunnen vol te houden.152
In de tweede fase van het emotionele traject van
desistance dat Farrall beschrijft, gaat de dader de negatieve emoties gelinkt aan desistance
herkennen.153
Deze negatieve emoties zijn achterdocht, angst, verhoogde waakzaamheid en
machteloosheid. Het ervaren van een stigma is ook een negatieve emotie die door daders
144
BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘So ‘prison works’, does it? The criminal careers of 130 men released from prison under home secretary, Michael Howard’, The Howard Journal, 2004, p. 395-6 145
Ibid., p. 398 146
Ibid., p. 398-9 147
LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., p. 154 148
MAGUIRE, M. & RAYNOR, P., ‘How the resettlement of prisoners promotes desistance from crime: or does it?’, Criminology and Criminal Justice, 2006, p. 25 149
FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 212 150
Cf. supra 151
FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 108 152
Ibid., p. 116 153
Ibid., p. 117
35
gelinkt wordt aan crimineel gedrag.154
In de derde fase, bestaande uit daders die al 3 jaar of
meer vrij zijn van feiten, komt er schaamte en schuldgevoel naar boven. De dader voelt zich
vertrouwd door zijn sociale omgeving en met name zijn familie. Dit vertrouwen komt het
sociaal kapitaal weer ten goede. Nu de desister een aandeel in de normaliteit heeft
genomen,155
is er weer iets om trots op te zijn, een versterkend gevoel van succes.156
In de
laatste fase van het emotionele traject van desistance, die van de normaliteit, steken gevoelens
van verhoogd zelfvertrouwen en vertrouwen in anderen de kop op. 157
De desister ziet zichzelf
niet meer als dader, er lijkt sprake van een cognitieve transformatie of verschuiving van
identiteit. Het innerlijk narratief lijkt veranderd.
2.8.2.4. Schaamte
In de tweede fase van het emotionele traject van het proces van desistance zoals
beschreven door Farrall, worden schaamte en schuld genoemd als emotionele factoren die te
maken hebben met het stoppen van criminaliteit. Farrall beschrijft hier geen causaliteit.
Braithwaite doet dat in zijn theorie van reintegrative shaming158
wel. Schaamte die bij de
dader veroorzaakt wordt door verwerping van enkel het gedrag heeft een positieve invloed op
het stoppen met criminaliteit. Als de gehele persoon verworpen wordt, is dat niet het geval.
Braithwaite gaat hier voort op het concept van secundaire deviantie van Lemert.159
Anderzijds
kan schaamte ook een negatief effect hebben op desistance: door het verlammend effect ervan
heeft de dader de kracht niet meer om te stoppen met criminaliteit. Depressieve gevoelens
gaan hiermee gepaard.160
2.8.3. Sociaal kapitaal
Sociaal kapitaal komt als begrip regelmatig terug in de theorievorming over
desistance. Farrall wijst het gebrek aan sociaal kapitaal aan als belangrijkste reden voor de
vaststelling dat veel pogingen tot rehabilitatie niet succesvol zijn. Hij stelt dat er veel in
humaan kapitaal geïnvesteerd kan worden, maar als het sociaal kapitaal niet meekomt, heeft
154
Ibid., p. 105-8 155
Cf. supra 156
FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 119-124 157
Ibid., p. 125 158
BRAITHWAITE, J., Crime, shame and reintegration, Cambridge University Press Cambridge, 1989, 226 159
Cf. supra 160
LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., p. 136-7
36
dat weinig zin.161
Sociaal kapitaal wordt door Coleman ontwikkeld in relatie tot humaan
kapitaal. Volgens hem produceert sociaal kapitaal humaan kapitaal.162
Hij stelt dat sociaal
kapitaal gedefinieerd wordt door de functie die het heeft.163
Dit impliceert dat sociaal kapitaal
zowel de oorzaak als het gevolg kan zijn van bindingen met sociale structuren,164
die op hun
beurt aanknopingspunten voor desistance kunnen zijn.165
Sociaal kapitaal is productief
doordat het een relationeel gegeven is. Doordat er sociale bindingen zijn, wordt er kapitaal
geproduceerd.166
Het belangrijkste sociaal kapitaal lijkt al te zijn aangegeven door Sampson
en Laub hun leeftijdsafhankelijke theorie van informele sociale controle.167
Deze theorie wees
op partnervorming – hetzij huwelijk, hetzij een langdurige kwalitatieve relatie – en een
stabiele tewerkstelling als belangrijkste sociale bindingen om ‘side bets’ te creëren. Deze
sociale bindingen zijn onverenigbaar met crimineel gedrag. Warr heeft hier een belangrijke
kanttekening bij gemaakt. Uit zijn empirisch onderzoek bleek dat vanuit een ander
perspectief, de differentiële associatietheorie, er een factor tussen huwelijk en desistance
aanwezig is. Het dalen van contacten met delinquente peers als gevolg van het huwelijk speelt
hier een verklarende rol.168
2.9. Conclusie en discussie
De theorievorming over desistance is een uitgebreid geheel. Desistance is een proces
dat vorm krijgt met vallen en opstaan. Samengevat kan gesteld worden dat desistance
beïnvloed wordt door het volwassen worden, sociale structuur en subjectieve individuele
factoren. Deze drie zaken interageren met elkaar in dat proces van desistance. Desistance is
een proces dat toebehoort aan het individu dat het doormaakt. Het idee dat hulpverlening hier
slechts een ondersteunende rol in kan spelen wordt breed gedragen in de literatuur. In de
praktijk vertaalt desistance zich naar een inclusieve, versterkende, activerende en
ondersteunende manier van werken met delinquenten. Het is aan de hulpverlening om de
161
FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, p. 71 162
COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of Sociology, 1988, 95-120 163
COLEMAN, J.S., l.c., p. 109 164
FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R., After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, p. 61 165
Cf. age-graded theory of informal social control 166
COLEMAN, J.S., l.c., p. 100-1 167
Cf. supra 168
WARR, M., ‘Life-course transitions and desistance from crime’, Criminology, 1998, p. 183
37
factoren die samengaan met desistance te ondersteunen, gericht op de sterkte van het individu.
Deze factoren zijn te onderscheiden in humaan kapitaal, subjectieve factoren en sociaal
kapitaal. Zeer recent onderscheidt McNeill vier vormen van rehabilitatie. Deze observatie van
McNeill valt op als een compacte samenvatting van het onderzoek naar rehabilitatie en
daderhulp en, onderliggend, de zoektocht naar waarom en hoe mensen stoppen met crimineel
gedrag. De eerste variant is psychologische rehabilitatie, waarbij het vooral gaat over
verandering op individueel niveau. Vervolgens spreekt hij over wettelijke rehabilitatie. Dit
doet de vraag rijzen naar het doel van een permanent strafblad en het stigma dat zo een
strafblad meezeult. Dit strafblad vormt een zwaar blok aan het been voor een desister die
vooruit wil. Ten derde komt morele rehabilitatie ter sprake. Wanneer heeft een dader het
‘goedgemaakt’ met de maatschappij en kan er door beide partijen – (ex-)dader en
gemeenschap – weer vooruit gekeken worden? Wanneer is de schuld van de dader ingelost?
De laatste variant is sociale rehabilitatie. Hier gaat het erom dat de desister weer opgenomen
wordt als volwaardig lid van de maatschappij en aanvaard is als hervormd. McNeill wijst erop
dat deze laatste variant zo goed als afwezig is en wijst dit aan als oorzaak van de cultuur van
straffen die in de maatschappij hoogtij viert. Volgens McNeill is het noodzakelijk dat de
praktijk van rehabilitatie de basis herevalueert en vastlegt.169
De basis die ligt in een
humanistische, inclusieve benadering van daderhulp, ondersteund door de uitgebreide
literatuur omtrent desistance. De focus op what works heeft gezorgd voor een verschuiving
van doelen en waarden binnen daderhulp. Het intrinsieke hulpverleningsaspect lijkt naar de
achtergrond verdwenen en plaats gemaakt te hebben voor de waarden van de maatschappij
met een focus op risico en veiligheid. Een paradigma voor daderhulp gebaseerd op desistance
moet hier een tegengewicht gaan bieden.
169
MCNEILL, F., ‘Four forms of ‘offender’ rehabilitation: towards an interdisciplinary perspective’, Legal and Criminological Psychology, 2012, p. 14-5
38
3. Hybride vormen van what works en desistance
3.1. Inleiding
3.1.1. Overzicht
In dit hoofdstuk wordt ten eerste een hybride model van daderhulp besproken,
namelijk het Good Lives Model. Ten tweede wordt er aandacht besteed aan een theoretische
stroming die aandacht besteed aan hoe op een ethische manier om te gaan met daderhulp.
Deze stroming incorporeert zowel elementen van desistance theorie als what works. Er wordt
voor gekozen extensieve aandacht aan het GLM te besteden in deze masterproef, vanwege de
stijgende invloed op de praktijk. Opeenvolgend worden de theoretische onderbouw, de visie
op criminaliteit en de praktijk van het GLM besproken. Daarna wordt een specialisatie van
het GLM besproken: de toepassing op forensische psychiatrische gezondheidszorg. De
kritieken op het GLM worden besproken, om vervolgens af te sluiten met een conclusie.
3.2. Good Lives Model
3.2.1. Inleiding op het Good Lives Model
Het Good Lives Model is er gekomen als reactie op het dominante Risk Needs
Responsivity model. Dit praktijkmodel voor rehabilitatie van (ex)-daders tracht te
beantwoorden aan verschillende kritieken op het RNR model. Er is een tijd lang een
academische strijd geweest tussen enerzijds het RNR model van Andrews en Bonta en
anderzijds het Good Lives Model.170
Recenter worden ze meer als complementair
gezien.171
,172
Het model baseert zich op positieve psychologie, desistance literatuur173
en het
strength-based model.
170
Zie o.a. WARD, T., MELSER, J. & YATES, P.M., ‘Reconstructing the Risk-Need-Responsivity model: a theoretical elaboration and evaluation’, Aggression and Violent Behavior, 2007, 208-228 171
BAUWENS, A. & SNACKEN, S., l.c., p. 50 172
WILSON, R.J. & YATES, P.M., ‘Effective interventions and the Good Lives Model maximizing treatment gains for sexual offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2009, p. 157 173
Cf. supra
39
3.2.2. De theoretische onderbouw
Het Good Lives Model voor rehabilitatie van daders gaat ervan uit dat alle mensen
dezelfde doelen en waarden zoeken in het leven.174
Dit noemen de auteurs de ‘primary human
goods’. Deze primary human goods zorgen voor een groter welzijn als ze bereikt worden.
Ward en Maruna beroepen zich hierbij op de theorie van zelfdeterminatie. Deci en Ryan
schrijven daarover dat Primary human goods voor iedereen verschillend zijn, maar onderzoek
resulteert in empirische ondersteuning voor tenminste tien groepen primary human goods.
Ward en Maruna175
kwamen tot de volgende lijst:
Gezond leven en fysiek functioneren
Kennis
Uitblinken in spel en werk
Autonomie en zelfsturing176
Innerlijke rust, i.e. vrij zijn van stress en emotionele onrust
Vriendschap in de breedste zin van het woord
Gemeenschap
Spiritualiteit in de breedste zin van het woord
Geluk
Creativiteit
De auteurs geven evenwel aan dat deze lijst niet exhaustief is. Deze goods worden
omschreven als approach goals, dat zoveel wil zeggen als doelen om na te streven. Dit is het
tegenovergestelde van risicofactoren, die vermeden moeten worden. Er wordt gesteld dat deze
dynamische risicofactoren uit het RNR model indirect nagestreefd worden, maar dan op een
positievere manier.177
De middelen om deze goods te bereiken zijn secondary human goods.
Een voorbeeld van de verhouding tussen deze twee primary en secundary human goods, kan
zijn dat het primary human good kennis bereikt wordt door middel van het volgen van een
opleiding. Goods is expliciet uitgedrukt in meervoud, omdat mensen alle goods nastreven.
Het belang dat aan deze goods gegeven wordt, verschilt per persoon. Deze goods zijn echter
174
WARD, T., YATES, P.M. & WILLIS, G.M., ‘The good lives model and the risk need and responsivity model: a critical response to Andrews, Bonta and Wormith (2011)’, Criminal Justice and Behavior, 2012, p. 95 175
WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 113 176
Agency, zoals beschreven in hoofdstuk 2 177
WARD, T., VESS, J., COLLIE, R.M., GANNON, T.A., ‘Risk management or goods promotion: the relationship between approach and avoidance goals in treatment for sex offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2006, p. 384
40
wel universeel voor alle mensen.178
Het GLM ziet mensen als gevormd door het samenspel
van biologische, psychologische, sociale en omgevingsvariabelen. Mensen worden niet
gedefinieerd als moreel goed of slecht. Het gaat eerder over goed of minder goed
functioneren. Rehabilitatie is volgens dit model een proces van waarden.179
Er wordt een
onderscheid gemaakt tussen waarden nagestreefd door de maatschappij en waarden
nagestreefd door het individu, de (ex-)dader. Deze twee, op het eerste zicht tegenovergestelde,
waarden worden aangevuld door de vraag welke praktijken en methoden het beste zijn. Daar
vloeit uit voort dat het GLM tracht de waarden en belangen van het individu, een beter leven,
te verenigen met de waarden en belangen van de maatschappij, uitgedrukt in risico.180
Het
door de betrokkene nastreven van positieve doelen in het leven, op een nieuwe manier die
minder antisociaal is, genereert tegelijkertijd een verlaagd risico op schade voor de
maatschappij. Het GLM hanteert een holistisch mensbeeld181
en tracht niet om losstaande
factoren stuk voor stuk aan te pakken. Het gaat over een hervorming van de identiteit.
Vervolgens wordt er ook gewezen op de context. De mens is een sociaal dier. Criminaliteit is
bijna nooit enkel het gevolg van individuele psychopathie. Dit houdt in dat risicomanagement
ook altijd de omgeving mee moet nemen in een analyse. Hetzelfde geldt voor interventies,
deze staan nooit los van de sociale context.182
Het GLM onderschrijft het idee dat daders recht
hebben op ondersteunde rehabilitatie vanuit eigen initiatief. De wil om te veranderen moet
komen van de dader met op zijn minst extrinsieke motivatie.183
3.2.3. De visie op criminaliteit
De onderliggende criminaliteitstheorie van het GLM is voor een deel de
spanningstheorie van Merton. Het model ziet criminaliteit als het gevolg van obstakels in het
nastreven van doelen184
, cf. primary human goods. Verder komt het grootste deel van de kijk
op criminaliteit uit de theorievorming over desistance. Het belangrijkste dat hieruit
meegenomen wordt, is dat er gewezen wordt naar agency185
én sociale structuren als
178
WARD, T. & MARUNA, o.c., p. 115 179
DAY, A. & WARD, T., ‘Offender rehabilitation as a value-laden process’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2010, p. 303 180
WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 116 181
Ibid., p. 117 182
Ibid. p. 118 183
Ibid. p. 120 184
WARD, T. & STEWART, C., ‘The relationship between human needs and criminogenic needs’, Psychology, Crime & Law, 2003, p. 224 185
Cf. supra
41
belangrijkste ondersteunende factoren bij het stoppen met criminaliteit186
: interne en externe
factoren.187
Volgens het GLM zijn er twee wegen naar criminaliteit.188
De eerste, directe weg
houdt in dat criminaliteit het rechtstreekse gevolg is van het nastreven van een doel. Het is
gedrag dat bewust gesteld wordt om een zeker doel veilig te stellen, willens en wetens dat het
gedrag crimineel van aard is. Een voorbeeld kan hier zijn dat het nastreven van het doel
‘financiële zekerheid’ is en dat zich dat uit in vermogenscriminaliteit. Vermogenscriminaliteit
is dan het secondary human good, het gedrag. De tweede, indirecte weg naar criminaliteit
heeft de factor van het bewust doelgericht plegen van crimineel gedrag niet. Het doel wordt
nagestreefd op een goede manier, maar dit lukt niet. Dat zorgt voor een neerwaartse spiraal
van ontevredenheid en frustratie die tot daderschap kan leiden. In de literatuur over het GLM
worden vier soorten problemen onderscheiden die kunnen ontstaan bij het nastreven van
doelen. Dit is te kaderen in hoe een levensplan opgesteld wordt bij het nastreven van een beter
leven in de terminologie van het GLM. Ten eerste kan er een gebrek aan capaciteit bij de
dader bestaan. Deze capaciteiten worden opgedeeld in interne en externe capaciteiten.189
Een
gebrek aan interne capaciteit kan verwijzen naar obstakels van cognitieve, psychische of
gedragsmatige aard, deels humaan kapitaal.190
Een deel hiervan is dynamisch en een deel
gedetermineerd. Problemen met externe capaciteiten verwijzen voor een deel naar sociaal
kapitaal191
, maar deze problemen kunnen ook geografisch192
van aard zijn. Het tweede
probleem met het nastreven van doelen dat zich kan voordoen is een beperkte reikwijdte.
Hiermee wordt bedoeld dat sommige doelen niet opgenomen zijn in het levensplan. Dit kan
leiden tot frustratie en ontevredenheid.193
Ten derde kunnen primary human goods
conflicteren met elkaar. Dat conflict kan voorkomen op een horizontale manier waarbij twee
doelen tegengesteld gedrag vereisen. Dit leidt tot frustratie omdat niet beide doelen bereikt
kunnen worden zonder problemen. Een conflict tussen doelen op verticale wijze gaat over de
prioriteit die gegeven wordt aan primary human goods. Als die onaangepast is aan de praktijk
van het leven waar de persoon zich in bevindt, kan een persoon zich mislukt voelen doordat
de doelen die hij een hoge prioriteit geeft door welke omstandigheden dan ook niet haalbaar
186
Cf. supra 187
PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., ‘The Good Lives Model in practice: offence pathways and case management’, European Journal of Probation, 2011, p. 8 188
Ibid., p. 12 189
WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 123-4 190
Cf. supra 191
Cf. supra 192
PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., l.c., p. 8-9 193
WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 124
42
zijn.194
Het vierde probleem situeert zich bij de secondary human goods. De middelen
waarmee de betrokkene de doelen wil bereiken kunnen onaangepast zijn, waardoor het doel
niet of slechts beperkt bereikt wordt.195
3.2.4. De praktijk
Aangezien de waarden voor het GLM enerzijds liggen bij de dader als persoon en
anderzijds bij het risico voor de maatschappij, moeten in de praktijk beide partijen aandacht
krijgen. Deze evenwichtsoefening gaat hand in hand met de houding van de therapeut.196
Er is
sprake van een dualiteit voor de daderhulpverlener. Enerzijds ondersteunt en behartigt hij de
belangen van de dader, anderzijds is het aan hem om te letten op risico’s voor de
maatschappij.197
Doordat primary human goods bij verschillende mensen verschillende
prioriteiten krijgen, houdt dit voor de praktijk in dat behandeling aangepast moet zijn op het
individu, als het ware op maat gemaakt.198
Tijdens therapie moet er opgepast worden voor een
te negatief discours. Het GLM is een opbouwende benadering i.t.t. vermijdend. Het gaat niet
over niet doen van wat niet goed is, maar over het wel doen van wat wel goed is. Het
aanpakken van tekorten en gebreken moet vervangen worden door streefdoelen. Een positief
taalgebruik ondersteunt dat.199
Respect voor het verleden is een vereiste, er is namelijk
continuïteit tussen de oude identiteit en de vernieuwde. Het is echter effectiever om te
focussen op de toekomst. De doelen blijven hetzelfde in het leven van de ex-dader, alleen de
manier waarop die doelen nagestreefd worden veranderd. Het gevolg hiervan is dat de dader
sneller gemotiveerd is. Als iemand bevestiging krijgt over de doelen die hij nastreeft in het
leven, biedt dat perspectief.200
Een holistische aanpak dient gehanteerd te worden door
mensen te helpen een meer bevredigend leven te leiden. Tegelijkertijd reduceert dit de
risico’s. Management van risico gaat dus samen met het ondersteunen van mensen bij het
GLM.201
De therapeutische alliantie is een belangrijk gegeven in dit model van rehabilitatie.
Een goede verstandhouding tussen therapeut en cliënt is minstens even belangrijk als het
194
PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., l.c., p. 10 195
Ibid., p. 9 196
WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 125 197
WARD, T., ‘Addressing the dual relationship problem in forensic and correctional practice’, Aggression and Violent Behavior, 2013, p. 92 198
WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’, Aggression and Violent Behavior, 2002, p. 527 199
WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 127 200
Ibid., p. 129 201
WARD, T. & BROWN, M., ‘The good lives model and conceptual issues in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 248
43
correct toepassen van de juiste therapeutische interventies.202
De therapeut moet samenwerken
met de cliënt om doelen te stellen. Men mag niet vervallen in lesgeven als therapeut. De
prioriteiten moeten samen met de dader opgesteld worden.203
De narratieve identiteit, de
competenties en de sterktes van de dader moeten gerespecteerd en onderzocht worden. De
vraag is wat de dader wil bereiken in het leven zodat dat leven bevredigend, en dus een ‘good
life’ wordt. Samen met de therapeut kan dan gezocht worden naar de juiste wegen. Zodoende
is er meer mogelijk als het gaat over opbouwen van nieuwe identiteiten en narratieven ter
promotie van desistance. Er wordt zo meer gekeken naar de menselijkheid van de dader in
plaats van de dader te reduceren tot een risico. Van de cliënt wordt een zekere basismotivatie
verwacht. De betrokkene moet de indruk krijgen dat hij het voor zichzelf doet en dat moet
ook de achterliggende motivatie zijn. De maatschappij is veelal niet erg vriendelijk geweest
tegen hem.204
3.2.5. GLM-FM
Het Good Lives Model is een theoretisch model voor de praktijk dat ontwikkeld is
vanuit het werken met zedendelinquenten.205
Het laatste decennium is het GLM geëvolueerd
naar en heeft het zich opgeworpen als tegenhanger van het dominante RNR model. Zodoende
heeft het zich ontwikkeld als een model dat ingezet kan worden in elke vorm van daderhulp.
In 2010 hebben Barnao et al. een model gepubliceerd dat een verdere uitdieping en
specialisatie van het GLM inhoudt. In de context van deze masterproef leek dit een essentieel
model om mee te nemen in de literatuurstudie. Dit Good Lives Model of forensic mental
health206
stelt dat de aanwezigheid van psychiatrische ziektebeelden een groot obstakel vormt
in het nastreven van doelen. Symptomen van psychiatrische stoornissen enerzijds en het
stigma dat rust op psychisch ziek zijn anderzijds, kunnen er samen voor zorgen dat het voor
een individu moeilijk wordt om kansen te krijgen in een maatschappij. Het wordt moeilijker
om vaardigheden en sociaal kapitaal te vergaren en ontwikkelen.207
Ten tweede kunnen
symptomen van psychiatrische ziektebeelden functioneren als middel om doelen na te streven,
202
Ibid., p. 252 203
WARD, T. & MARSHALL, B., ‘Narrative Identity and Offender Rehabilitation’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, p. 295 204
MARUNA, S., o.c., p. 107 205
WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’, Aggression and Violent Behavior, 2002, p. 513 206
BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., ‘Good lives model applied to a forensic population’, Psychiatry, Psychology and Law, 2010, p. 214 207
Ibid., p. 214
44
als zogenaamde secondary human goods. Het is in dit model dus belangrijk om bijvoorbeeld
een psychotische daad te zien als een manier om normale doelen na te streven op een
misschien niet zo normale manier. De betekenis die een psychisch zieke persoon geeft aan een
ervaring wordt in grote mate bepaald door de primary goods die nagestreefd worden. Zo kan
een ontkenning van gepleegde feiten een manier zijn om een emotioneel trauma te vermijden
om zo innerlijke rust (primary human good) te bekomen.208
Door symptomen van een
psychische ziekte kunnen dus zowel de doelen als de middelen in een leven beïnvloed
worden.209
In het GLM-FM wordt behandeling gezien als verstrekker van alternatieve, sociaal
meer geaccepteerde manieren om primary human goods te bereiken. Deze secondary goods
worden ontwikkeld in de ondersteunende behandelomgeving. Het is de bedoeling dat deze
aangeleerde capaciteiten later overgedragen worden naar een leven buiten, zonder deze
beveiligende en ondersteunende omgeving. Behandeling kan echter ook een belemmering
vormen in het nastreven van primary human goods. Hierbij valt te denken aan de beperkingen
die een gesloten afdeling met zich meebrengt.210
De specifieke doelen van rehabilitatie in het
GLM-FM zijn enerzijds de onaangepaste middelen vervangen door sociaal aangepaste
middelen om de doelen te bereiken en anderzijds mensen helpen en ondersteunen om deze
doelen te bereiken.211
3.2.6. Kritiek op het GLM
In de meest recente versie van ‘The Psychology of Criminal Conduct’ van Andrews en
Bonta wordt het GLM kort geëvalueerd. De meest opvallende kritiek daaruit is dat hoewel er
volgens Andrews en Bonta weinig mis is met het focussen op het welzijn van de dader, het
zeker geen hoofddoel mag worden. Zolang de responsiviteitsfactor welzijn bij de dader
samengaat met de andere principes uit het RNR. Anders mag er geen afname in recidive
verwacht worden. Andrews en Bonta impliceren dat het GLM dat wel verwacht.212
Een
andere kritiek vanuit het RNR model stelt dat het GLM eigenlijk niets toevoegt aan het RNR
model. Sterker nog, het staat volgens het RNR model een terugkeer voor naar minder
gestructureerde manieren voor het analyseren van een casus in de praktijk en het
daaropvolgende opstellen van een behandelplan. Er wordt gesteld dat het schier onmogelijk is
208
Ibid., p. 215 209
ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., ‘Rehabilitation frameworks in forensic mental health’, Aggression and Violent Behavior, 2011, p. 480 210
BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., l.c., p. 215 211
ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., l.c., p. 481 212
ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 54
45
om het gehele gamma van primary human goods te gaan incorporeren in een
behandelingsplan. Kortom, het RNR stelt dat de focus van het GLM te breed is en dat het
GLM daardoor minder effectief zal zijn.213
Tot slot komt de kritiek dat het GLM niet
empirisch onderbouwd is regelmatig terug in de literatuur.214
Het pleit voor het GLM dat het
nog relatief jong is. Er zijn echter al voorzichtige positieve resultaten geboekt. Een studie op
gewelddadige daders met een hoog risico wees erop dat het GLM resultaten boekt op het
gebied van motivatie bij de dader voor behandeling en op het gebied van het onderhouden van
desistance op de langere termijn.215
Een ander onderzoek werd uitgevoerd op vrijgelaten
kindermisbruikers. Hierin werd duidelijk dat het GLM op deze groep van daders eveneens een
positief effect heeft op het bestendigen van desistance op de langere termijn.216
3.3. Therapeutic Jurisprudence
Therapeutic jurisprudence is een kader dat stelt dat de wet en diens actoren
therapeutische effecten kunnen ressorteren. Het houdt zich niet bezig met bestraffing, maar
focust zich vooral op autonomie en procesrecht. Het is een humanistische theorie die zich
bekommert om menselijk welzijn. TJ stelt zich op als ondersteunend ten aanzien van het idee
dat de geest van de wet, in brede zin met al zijn actoren, nageleefd moet worden. Daar vloeit
uit voort dat therapeutische effecten in daderhulp wenselijk zijn en dat tegelijkertijd anti-
therapeutische effecten vermeden moeten worden.217
Therapeutische effecten moeten dus het
doel van de wet zijn. Een therapeutisch effect dat beoogd dient te worden, is autonomie bij
mensen die een forensische behandeling ondergaan. Autonomie en verantwoordelijkheid
kunnen het welbevinden van dader en maatschappij verhogen. Door het kunnen maken van
keuzes wordt autonomie verhoogd.218
Zie hier ook de link met desistance theorie219
: het
maken van keuzes stimuleren, is het versterken van de agency van een persoon. Het is van
belang dat deze keuze zoveel mogelijk gewaarborgd blijft. Dat is niet altijd mogelijk in de
213
ANDREWS, D.A., BONTA, J. & WORMITH, J.S., ‘The risk-need-responsivity (RNR) model: does adding the good lives model contribute to effective crime prevention?’, Criminal Justice and Behavior, 2011, p . 751 214
Ibid. p. 737 215
WHITEHEAD, P.R., WARD T. & COLLIE, R.M., ‘Time for a change: applying the good lives model of rehabilitation to a high-risk violent offender’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, p. 596 216
WILLIS, G.M. & WARD, T., ‘Striving for a good life: the good lives model applied to released child molesters’, Journal of Sexual Aggression, 2011, p. 201 217
BIRGDEN, A., ‘Offender Rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008, p. 455 218
Ibid., p. 455 219
Cf. supra
46
context van verplichte behandeling. Toch moet er een lans gebroken worden voor het
maximaliseren van keuzevrijheid. Keuzes maken bestaat volgens Birgden uit een wil en een
weg.220
De wil bestaat uit motivatie om te veranderen. Birgden stelt dat binnen het RNR daar
weinig of geen aandacht voor is in de context van het aanpakken van criminogene noden. In
deze context van dwang- of drangbehandeling, afhankelijk van het juridisch kader, zijn
motivationele technieken en het assisteren bij het maken van keuzes belangrijke elementen. Er
wordt hier verwezen naar de technieken van Miller en Rollnick.221
De weg om keuzes te
maken is het autonoom keuzes kunnen maken. Dit verwijst naar het wel of niet faciliteren van
de omstandigheden. Er is meer kans op motivatie en succesvolle rehabilitatie als de (ex-)dader
een geïnformeerde vrije keuze kan maken in plaats van dat hij verplicht wordt behandeling te
ondergaan.222
TJ pretendeert het gat op te vullen dat het RNR model en het GLM openlaten.
Dat gat bestaat erin dat beide modellen geen aandacht hebben voor de invloed die de wet
heeft op daderhulp.223
TJ heeft de humanistische benadering gemeen met het GLM, evenals
het doel om welzijn te maximaliseren. Beiden zijn geïntegreerd door Birgden in 2002 met het
oog op een kader voor rehabilitatie van daders. 224
Daar zijn zeven principes uit voortgekomen
die relevant zijn in het kader van deze masterproef. Ten eerste heeft de wet altijd een invloed
op rehabilitatie. Dit houdt in dat therapeutische effecten van de wet volledig benut moeten
worden als ze zich voordoen. Ten tweede moet er in rehabilitatie tegemoet getreden worden
aan psychische noden van de dader. Zodoende moet er versterkend en opbouwend opgetreden
worden in plaats van enkel vermijdend. Ten derde is het van belang dat beslissingen door de
dader autonoom kunnen genomen worden. Men moet weg van verplichtingen. Ten vierde stelt
men dat rehabilitatie een multidisciplinaire onderneming is met meerdere mensen die het roer
in handen hebben. Evenwicht tussen enerzijds actoren van de wet en anderzijds clinici is
belangrijk. Ten vijfde wijst men erop dat rehabilitatie een individueel gegeven is. Dit gaat
over diversiteit in responsiviteit. Ten zesde mag niet uit het oog verloren worden dat
rehabilitatie een waardegebonden gegeven is. Tenslotte wordt er gesteld dat rehabilitatie de
noden van de maatschappij enerzijds en de dader anderzijds moet afwegen.225
Responsiviteit
220
BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 283 221
MILLER, W.R. & ROLLNICK, S., Motivational interviewing: preparing people to change, The Guilford Press, New York, NY, 428 222
BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004., 289-90 223
Ibid., p. 285 224
Ibid., p. 286 225
BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and “good lives”: a rehabilitation framework for corrections’, Australian Psychologist, 2002, p. 183
47
wordt in de combinatie van het GLM met TJ aangeduid als motivatie van daders om het
gedrag te veranderen of daar tenminste aan te werken.226
3.4. Conclusie
Het GLM is een hybride model van daderhulp dat elementen incorporeert van de
desistance literatuur, de strength-based benadering en de positieve psychologie. Het is een
holistisch model dat zich vooral toespitst op de toekomst. Het model claimt de principes van
het RNR te incorporeren, maar doet dat op een positieve manier door zich niet enkel te
focussen op negatieve factoren. Het GLM wil vooral aandacht schenken aan de positieve
factoren. Door het samenwerken tussen dader en therapeut zijn de therapeutische relatie en
bijgevolg de motivatie (specifieke responsiviteit) een sterkte van het GLM. Van specifiek
belang voor deze masterproef is het GLM-FM dat het GLM toepast op de praktijk van de
forensische psychiatrie. Dit biedt praktische richtlijnen om het GLM te incorporeren in de
praktijk van forensische geestelijke gezondheidszorg. Een zwakte van het GLM is de eerder
beperkte empirische onderbouwing, maar die zal er ongetwijfeld komen als het model meer
toegepast zal worden in de praktijk. TJ is een ethische aanvulling op het GLM en het RNR.
Dit spitst zich toe op hoe de wet ervoor kan zorgen dat er maximaal therapeutisch effect kan
worden. TJ legt de nadruk op het belang van vrije geïnformeerde keuze, een idee weg van
dwang en drang. Verantwoordelijkheid voor rehabilitatie ligt zowel bij de maatschappij als bij
de dader.
226
Ibid. p. 185
48
DEEL II: CASESTUDY
1. Inleiding en situering
Het tweede deel van deze masterproef bevat een casestudy. In het laatste deel wordt
deze casestudy gebruikt om te koppelen aan de theoretische inzichten die in deel I bekomen
zijn. De visie op zorg van de behandelafdeling Encarga 2 maakt onderwerp uit van deze
casestudy. Encarga 2 is een gesloten voortgezette behandelafdeling in het forensisch
zorgcircuit in Zelzate. Dit forensisch zorgcircuit is ingebed in het psychiatrisch centrum Sint
Jan Baptist, uitgebaat door de Broeders van Liefde. Het forensisch zorgcircuit in Zelzate is
één van de drie units forensische psychiatrie in Vlaanderen die medium-risk geïnterneerden
opneemt. Er wordt gekozen voor Encarga 2 omdat deze afdeling de behandelafdeling bij
uitstek is binnen het zorgcircuit. Encarga 1 is de opnameafdeling en Encarga 3 is een
tussenvorm tussen beschut wonen en een open behandelafdeling. Esperanza 1 en 2 zijn
vormen van een forensisch psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT), ook wel gekend als
longstay. Hier ligt de nadruk meer op kwaliteit van leven en minder op intensieve
behandeling. Deze casestudy wordt uitgewerkt aan de hand van de dynamische zorgvisietekst
van Encarga 2 uit 2006.227
Dit is de meest recente geschreven bron die de afdeling hanteert.
Een andere bron die gebruikt wordt voor deze casestudy is de begeleidende tekst bij de
behandelplanmotor228
die in het hele forensisch zorgcircuit gebruikt wordt en dus ook op
Encarga 2. Deze behandelplanmotor uit 2012 is een stuk recenter dan de afdelingsspecifieke
dynamische zorgvisietekst. Deze twee bronnen geven samen een relatief compleet beeld van
de visie op zorg op Encarga 2.
2. De visie op zorg volgens de dynamische zorgvisietekst
De zorgvisietekst deelt zichzelf op in 4 delen. De twee belangrijkste in het kader van
deze masterproef over visie op zorg zijn enerzijds ‘fundamentele uitgangspunten Encarga 2’
en anderzijds de uitwerking van die uitgangspunten naar de praktijk toe in ‘zorgplan Encarga
2’.
227
BUSCH, C., Encarga 2 dynamische zorgvisietekst, januari 2006. Forensische psychiatrie “zorg dragen voor, verantwoordelijkheid geven aan”, 2006, intern document PC Sint-Jan-Baptist 228
X, intern document PC Sint-Jan-Baptist
49
2.1 Fundamentele uitgangspunten
De kernopdracht van Encarga 2 bestaat er volgens deze visietekst in om te zorgen
voor:
“Een kwalitatieve forensisch psychiatrische verpleging, behandeling & begeleiding
voorzien voor medium-security patiënten”
Dit gebeurt door een combinatie van cure, care & control. Cure staat voor genezing
van de ontwikkelbare. Care staat voor verzorging en begeleiding van de kwetsbare. Control
tenslotte staat voor hantering van en coping met de stoornis voor de langdurig
zorgafhankelijke. Er is in de fundamentele uitgangspunten meermaals aandacht voor de
dichotomie behandelen en bewaken. Er wordt een nadruk gelegd op de maatschappij als
belangrijke klant. Het product dat als het ware afgeleverd wordt, is een vermindering van
delictgevaar. Anderzijds wordt er ook een maatschappelijke integratieopdracht vernoemd. De
kerngedachte hier is dat er maatschappelijk gere-integreerd wordt als het kan en
gehospitaliseerd als het moet. Efficiënte planning en een aanvaardbaar tijdsperspectief worden
vernoemd in het kader van de maatschappelijke re-integratieopdracht. Er is een duale
opdracht in die zin dat er gezorgd moet worden voor de maatschappij en voor de ‘patiënt’
zoals er in de tekst naar de opgenomen geïnterneerde gerefereerd wordt. Op het vlak van
ethiek wordt gekozen voor eerlijkheid, anti-discriminatie en respect. Door de noodzakelijke
erkenning van ongelijkheid wordt er gewezen op het duale stigma dat de patiënt ervaart, dat
van geestesgestoorde en dat van crimineel. Hier wordt verder echter niets mee gedaan. Om
een kwaliteitsvolle zorg aan te bieden wordt er in de tekst gewezen op het belang van
evidence-based practice en systematische klinische risicotaxatie met behulp van
gestandaardiseerde instrumenten. Naar personeel toe wordt de nadruk gelegd op de
dichotomie van enerzijds de rol van hulpverlener en anderzijds de rol van actor van sociale
controle. Tussen deze twee rollen moet een evenwicht gezocht worden. Naar
risicomanagement toe wordt er gebruik gemaakt van gestandaardiseerde instrumenten zoals
de HCR-20 en de PCL-R. Forensische psychiatrie wordt gelijkgesteld met risico’s. De beste
predictor op geweld is voorgaand geweld. Wel wordt er gewezen op het gevaar van de
fundamentele attributiefout, wanneer dispositie verward wordt met situationele factoren. Deze
fout vindt plaats als een gedrag wordt toegewezen aan een eigenschap van een persoon,
wanneer dat gedrag zijn oorsprong vindt in de situatie. Verder wordt er aandacht besteed aan
beveiliging op relationeel, procedureel en materieel vlak.
50
2.2. Zorgplan Encarga 2
De doelgroep van medium-security geïnterneerden wordt omschreven als een
gevarieerde doelgroep met uiteenlopende probleemgebieden. Er wordt gesteld dat het gedrag
het probleem is en niet de persoon. We kunnen dus stellen dat Encarga 2 tracht in te werken
op gedrag vanwege de verantwoordelijkheid naar de maatschappij toe en de bijbehorende
opdracht tot vermindering van recidive.229
Motivatie wordt genoemd als essentieel gegeven
voor gedragsverandering. Deze motivatie moet volgens de tekst voortkomen uit een eigen
ideaalbeeld van de patiënt. De kenmerken van de doelgroep zijn eerder negatief: ontkenning
of minimalisering recidiverisico, gebrek aan empathie en sturing door geweten, trauma’s en
problematische interactie en communicatie. Encarga 2 stelt enkele inclusie- en exclusiecriteria
op. De inclusiecriteria gaan over de mogelijkheid tot motivatieversterkend en introspectief te
kunnen werken en over het kunnen functioneren in groep. Exclusiecriteria zijn i.c. totale
ontkenning van de feiten, sadistische agressie, kernpsychopathie, hoge vluchtgevaarlijkheid,
primaire drugsdiagnose, parafilieën, mentale handicaps en dementie. De principes die
gehanteerd worden in de zorg gaan in de eerste plaats over verantwoordelijkheid. Deze wordt
maximaal toebedeeld naar draagkracht ter voorkoming van bevestiging van de
afhankelijkheid van de patiënt. De achterliggende gedachte is eerder positief te noemen. Er
wordt vanuit gegaan dat het geven van verantwoordelijkheid meestal leidt tot
verantwoordelijk gedrag. De RNR-principes van risico, behoefte en responsiviteit worden in
de zorgprincipes aangehaald.230
De zorg moet volgens de tekst op maat worden aangeboden.
De graduele uitbouw van vrijheden wordt in de zorg expliciet losgekoppeld van progressie in
de behandeling. In de plaats daarvan wordt er gekeken naar het nut voor de behandeling van
de patiënt en de risico’s die extra vrijheden impliceren. Situatie en dispositie worden beiden
als oorzaak van delinquent gedrag gezien. De zorgmethodiek tenslotte wijst op collaboratie
tussen hulpverlener en patiënt. De therapeutische alliantie tussen deze twee wordt
aangewezen als hoeksteen van de behandeling. Wederzijds leren tussen hulpverlener en
patiënt moet de bedoeling zijn op basis van narratieve therapeutische methodiek. Er wordt
gesteld dat de impact op de behandeling daar vandaan komt. De nadruk ligt in deze niet op
verandering, maar op ruimte voor conversatie. Hier kan een tegenstelling opgemerkt worden,
daar verandering van gedrag noodzakelijk is om de opdracht naar de maatschappij toe in te
229
Cf. supra 230
Cf. supra
51
vullen. Realiteiten zijn sociaal geconstrueerd, gevormd door taal en georganiseerd en
onderhouden door narratieven. De essentiële waarheid bestaat niet.
3. Een update door middel van de behandelplanmotor
In 2012 is het forensisch zorgcircuit begonnen met de implementatie van een
behandelplanmotor in het elektronisch patiëntendossier. De doelstelling van deze
behandelplanmotor is het sturen van de behandeling van de patiënt door middel van een
casusmanagementplan. Dit casusmanagementplan gaat vergezeld van een document dat de
theoretische achtergrond van dit plan toelicht en verklaart. Dat document is de tweede bron
van deze casestudy. Dit document stelt het delict centraal in de behandeling. De kans op
recidive en het risico op gewelddadig of agressief gedrag is een leidend gegeven in de
behandeling. Er wordt gesteld dat zorgprogramma’s in de forensische psychiatrie zich primair
richten op het verminderen van recidiverisico. Het concept van beveiligende zorg wordt
omarmd. Dit concept is primair gericht op gevaarreductie. Beveiligende zorg is volgens het
document ook te lezen als een vorm van risicomanagement in de brede zin. Er wordt een
onderscheid gemaakt tussen primaire, secundaire en tertiaire preventie. Primaire preventie
gaat vooral over de bewaking en controle in engere zin: beveiliging in infrastructuur en
getalsmatige personeelsbezetting. Secundaire preventie is de beveiliging als gevolg van een
positieve relatie tussen patiënten en hulpverleners en patiënten onderling. Tertiaire preventie
is gericht op de toekomst: beveiliging als gevolg van een geslaagde behandeling via de
uitvoering van een individueel behandelingsplan. De onderdelen van het behandelingsplan die
genoemd worden zijn risicotaxatie, delictscenario, delictpreventieplan, signaleringsplan,
vrijhedenfasering, resocialisatie en rehabilitatie-activiteiten. Het principe van evidence-based
practice wordt omarmd. De What Works principes worden uitgebreid besproken in dit
document: Risk, Need en Responsivity. Als vierde principe wordt het integriteitsprincipe
toegevoegd. Het risico wordt gekwantificeerd door risicotaxatie-instrumenten. De
behandeling wordt toegespitst op dynamische risicofactoren, die opgesplitst worden in acute
en stabiele risicofactoren. Acute risicofactoren zijn niet van invloed op de voorspelling van
recidive op de lange termijn. Verder wordt er kort nog verwezen naar beschermende factoren
die een delictpreventief effect zouden kunnen uitoefenen. Een belangrijke factor bij
responsiviteit die vernoemd wordt, is behandelmotivatie. Er wordt verder echter niet
uitgewijd over hoe deze factor aan te pakken of te verhogen. Een onderscheid tussen interne
en externe factoren van responsiviteit wordt gemaakt, waarbij interne responsiviteit binnen de
52
patiënt te situeren valt en externe responsiviteit bij behandelteam en de uitgevoerde
interventies ligt. Het integriteitsprincipe wordt onderverdeeld in programme drift231
,
programme reversal232
en niet-nakoming van het programma. Aan deze bedreigingen voor het
integriteitsprincipe worden een aantal praktische maatregelen gekoppeld om die bedreigingen
tegen te gaan. Het laatste onderdeel van dit document verantwoordt de keuze voor
zorgprogrammering. De argumenten hiervoor bestaan uit meer samenhang, samenwerking
intern en extern, het creëren van een overzicht en transparantie en wetenschappelijke
onderbouwing.
4. Conclusie
Het forensisch zorgcircuit in Zelzate bestaat sinds 2001. De bestudeerde documenten
uit 2006 en 2012 geven duidelijk een ontwikkeling aan. In 2006 is de afdelingsspecifieke
visietekst geschreven. Deze tekst laat een richting zien die aspecten van een humanistische en
inclusieve benadering meeneemt, meer dan het document uit 2012. Het document uit 2012
lijkt de RNR principes als overkoepelend gegeven te omarmen. Risico en recidivebeperking
zijn de dominante termen in dit document. Er kan zodoende gesproken worden van een
verschuiving in de richting van een punitieve en kwantificerende aanpak op het niveau van
visie.
231
Het afdrijven van een programma, waarbij de doelen en uitgangspunten van het programma onsystematisch veranderen over de tijd. 232
Omdraaiing van het programma vindt plaats wanneer de behandeldoelen direct worden ondermijnd of bedreigd.
53
DEEL III: CASESTUDY GETOETST AAN THEORIE
1. Inleiding
In het derde deel van deze masterproef worden de bekomen inzichten uit de
literatuurstudie uit deel I toegepast op de omschreven casestudy uit het deel II. De opdeling
die in de literatuurstudie wordt gehanteerd, wordt hier gehandhaafd. Dat betekent dat er
begonnen wordt met de inzichten uit hoofdstuk 1 van de literatuurstudie, namelijk de
literatuur omtrent what works en het RNR model. Eerst wordt er gezocht naar elementen uit
de literatuur die terug kunnen gevonden worden in de bestaande visie. Vervolgens wordt er
gekeken naar lacunes in de visie, waar elementen uit de literatuur een meerwaarde kunnen
bieden. Dezelfde opzet wordt gehanteerd voor de literatuur omtrent desistance en tenslotte het
werk rond het GLM en TJ.
2. What works en RNR toegepast op de visie van Encarga 2
2.1. Overeenkomsten
Doorheen de visie van Encarga 2 valt een toenemende invloed van het RNR model
waar te nemen. Waar in het document van 2006 nog evenwaardig gesproken wordt over een
tweeledige opdracht en het zoeken naar een evenwicht tussen de belangen van het individu
enerzijds en de maatschappij anderzijds, wordt in het document van 2012 primair gesproken
over bescherming van de maatschappij. In het meest recente document wordt het delict
centraal gesteld in de behandeling, evenals het risico op gewelddadig of agressief gedrag. Dit
is een tendens die overeenkomt met de what works traditie. Om dit risico te bepalen wordt er
in de what works literatuur gewezen op het gebruik van gestandaardiseerde instrumenten voor
risicotaxatie, zoals de HCR-20 en PCL-R. In de zorgvisietekst van 2006 wordt hier eveneens
naar verwezen. Het principe uit het RNR model dat re-integratie zoveel mogelijk in de
maatschappij dient te gebeuren, wordt reeds teruggevonden in de tekst van 2006. Dit wordt
bepaald door de risicotaxatie. In de tekst van 2006 worden de RNR principes al kort
aangehaald, met nadruk op het principe van responsiviteit: zorg moet op maat aangeboden
worden. RNR focuste echter, zeker in die periode, eerder op risk en need. Responsiviteit werd
als principe minder belangrijk geacht dan die andere twee. In de tekst van 2012 wordt er een
54
duidelijk onderscheid gemaakt tussen interne en externe responsiviteit. Dit verschil komt
overeen met de principes van algemene en specifieke responsiviteit in het RNR model.
2.1.2. Elementen uit what works en RNR als meerwaarde voor de visie
Doorheen de twee teksten die de visie van de afdeling Encarga 2 weergeven zijn de
principes van het RNR model de leidraad. In de tekst van 2012 is dit nog meer het geval dan
in de tekst van 2006. Er kan dan ook gesteld worden dat de visie van de afdeling Encarga 2
voornamelijk bestaat uit het RNR model en dat er bijgevolg vanuit RNR geen meerwaarde
geboden kan worden aan de visie.
3. Desistance toepast op de visie van Encarga 2
3.1. Overeenkomsten
In het desistance-paradigma wordt er verwezen naar de intrinsieke rol van
hulpverlener die vereist is bij de praktijk van daderhulp. In de visietekst uit 2006 wordt er
gesproken van een dichotomie tussen enerzijds de rol van hulpverlener en anderzijds de rol
van actor van sociale controle. Er is dus minstens aandacht voor de rol van hulpverlener in de
tekst uit 2006. In die tekst wordt er gewezen op het stigma dat de patiënt ervaart, enerzijds als
psychiatrisch patiënt, anderzijds als dader. Dit stigma komt ook terug in de literatuur omtrent
desistance. Een andere overeenkomst is het gevaar voor de attributiefout. De sociale context
en situatie waarin gedrag gesteld wordt is veelal de oorzaak van dat gedrag. Deze opvatting
ondersteunt de strekking uit de desistance literatuur dat de sociale structuur een invloed heeft
op gedrag en gedragsverandering. Uit de oudste visietekst blijkt dat het ondersteunen van
positief gedrag, i.c. het nemen van verantwoordelijkheid, maximaal wordt uitgevoerd, binnen
de grenzen van het mogelijke. De begrenzing bestaat uit risico op herval. Deze
ondersteunende benadering vertoont overeenkomsten met de strength-based benadering. Het
feit dat de uitbouw van vrijheden losgekoppeld wordt van progressie in de behandeling
benadrukt deze overeenkomst nogmaals. Situatie en dispositie worden beiden als oorzaak van
delinquent gedrag gezien in de oudste visietekst. Dit komt deels overeen met de literatuur
omtrent desistance, die zowel de sociale structuur als de individuele eigenschappen van een
persoon als ondersteunende factor voor stoppen met criminaliteit zien. Tenslotte verwijst de
visietekst uit 2006 naar narratieve therapeutische methodieken als manier om wederzijds te
leren. Dit sociaalconstructivistisch gegeven verwijst naar de derde grote factor die een invloed
55
heeft op desistance van criminaliteit, namelijk het subjectieve gegeven van een persoonlijk
narratief. In de visietekst wordt dan ook gesteld dat de essentiële waarheid niet bestaat en dat
het leerproces in de behandeling wederzijds is. In het document uit 2012 worden er verder
geen overeenkomsten aangetroffen met desistance literatuur.
3.2. Elementen uit de literatuur omtrent desistance als meerwaarde voor de visie
Uit de literatuurstudie omtrent desistance bleek dat desistance een proces is dat enkel
ondersteund kan worden door de hulpverlening. Deze vaststelling kan een meerwaarde
vormen voor de visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum en dan zeker specifiek
op een behandelafdeling. Desistance is het alomvattende proces, waar behandeling een deel
van uitmaakt. Er is in de visie weinig aandacht voor het opbouwen van sociaal kapitaal door
de focus op RNR in het recentste document. Uit de literatuurstudie werd vooral verwezen
naar de familie als sociaal kapitaal. Dit opnemen in de visie kan een meerwaarde betekenen
voor de zorg. Beschermende factoren worden in het document uit 2012 beschreven als
delictpreventief, hier wordt echter verder niet op ingegaan. De theorievorming omtrent
desistance heeft een aantal beschermende factoren aangewezen, vooral in de sfeer van familie
en werk. Deze beschermende factoren zouden volgens de theorie een meer prominente plaats
moeten krijgen in de visie op zorg. Er lijkt in de visie weinig aandacht voor inclusieve
rehabilitatie door middel van generativiteit en making good. Deze concepten die ook van
toepassing zijn op de praktische strength-based benadering kunnen een meerwaarde vormen
voor de forensisch psychiatrische praktijk. Deze strength-based benadering in het geheel lijkt
niet direct een plaats te hebben in de visie. Vooral in het document uit 2012 lijkt er geen
aandacht te zijn voor heropname in de maatschappij op een constructieve manier. Om terug te
grijpen naar de vier vormen van rehabilitatie die McNeill beschrijft, lijkt er enkel aandacht te
zijn voor psychologische rehabilitatie. Wettelijke rehabilitatie, maar vooral morele en sociale
rehabilitatie lijken veel minder vertegenwoordigd te zijn in de visie die beschreven is in deel
II van deze masterproef. Encarga 2 mag dan enkel een behandelafdeling zijn, morele en
sociale rehabilitatie gericht op inclusie in de maatschappij moet een proces zijn dat tijdig
wordt opgestart en zodoende parallel kan lopen met psychologisch rehabilitatie.
56
4. GLM en TJ toegepast op de visie van Encarga 2
4.1. Overeenkomsten
Het zorgen voor zowel de maatschappij als de patiënt is een gegeven dat terugkomt in
zowel het GLM als de visie van Encarga 2. In de visietekst wordt motivatie genoemd als
essentieel gegeven voor gedragsverandering. Motivatie is één van de sterktes van het GLM.
Net als in de visietekst heeft het GLM ook veel aandacht voor de therapeutische alliantie.
Deze relatie tussen hulpverlener en dader moet wederkerig zijn. De ruimte voor conversatie
komt overeen met de individuele benadering en de nadruk die het GLM legt op de zorg die op
maat moet worden aangeboden. De behandeling op de afdeling bestaat uit het bekrachtigen
van positief gedrag, cf. verantwoordelijkheid. Dit komt overeen met de positieve benadering
die het GLM is. Op het vlak van TJ kan er verwezen worden naar de ethische basiswaarden
die gehanteerd worden in de visietekst: eerlijkheid, anti-discriminatie en respect. Volgens TJ
moet de wet gehanteerd worden om therapeutische effecten te bereiken. Het beginsel van anti-
discriminatie is een mensenrecht en wordt therapeutisch aangewend.
4.2. Elementen uit het GLM en TJ als meerwaarde voor de visie
Uit het document uit 2012 lijkt het zorgcircuit, dus ook Encarga 2, de principes uit
RNR als overkoepelend aan te nemen. Uit de literatuurstudie bleek echter dat het GLM de
principes van RNR incorporeert, maar deze op een positievere manier benadert en tracht te
verwezenlijken. Dit heeft positieve gevolgen op de motivatie bij daders om te veranderen. De
huidige visie van Encarga 2 erkent het belang van motivatie en dat in beide documenten. Er
wordt echter niet op ingegaan hoe deze motivatie te verhogen en bestendigen. Zodoende zou
het GLM als geheel een waardevolle toevoeging zijn aan de visie op zorg op Encarga 2 en
misschien breder het gehele zorgcircuit. Het belang van de therapeutische alliantie wordt door
de visietekst eveneens bevestigd. Het GLM bevestigt dit en onderbouwt dit theoretisch. TJ
tenslotte legt de nadruk op vrije geïnformeerde keuze, dit kan eveneens motiverend werken
voor daders om te werken aan gedragsverandering. Het GLM-FM specifiek kan een
meerwaarde vormen voor de visie op zorg op de forensisch psychiatrische behandelafdeling.
Het GLM-FM incorporeert de kijk op en omgang met psychiatrische ziektebeelden in een
groter kader van daderhulp. Het biedt een hele nieuwe manier om psychiatrische symptomen
te percipiëren in een context van daders en hun persoonlijke proces van desistance.
57
5. Conclusie
Concluderend kan gesteld worden dat de visie op zorg op Encarga 2 voornamelijk
bestaat uit elementen van het RNR model met enkele elementen die gerelateerd zijn aan de
desistance literatuur en het GLM. De uitdagingen voor de visie op zorg liggen in het verder
uitwerken van het ondersteunen van motivatie voor verandering. Hiervoor kan de
therapeutische alliantie binnen het kader van het GLM benadrukt worden. Het bekijken van
desistance als overkoepelend proces, waarbinnen behandeling gekaderd kan worden, zou een
toevoeging van grote waarde zijn aan de visie op zorg. Beschermende factoren zouden een
groter aandeel mogen kijken in de visie op zorg, i.e. het ondersteunen van het proces van
desistance. De nadruk zou meer op sociaal kapitaal mogen liggen. Meer aandacht voor het
naar buiten toe werken om morele en sociale rehabilitatie vroegtijdig op te starten zou een
meerwaarde vormen voor de visie op zorg binnen de behandelde forensisch psychiatrische
setting. Specifiek het GLM-FM kan een nieuw kader bieden om te kijken naar de combinatie
van psychiatrische ziektebeelden en het proces van desistance bij (ex-)daders.
59
Algemene conclusie
In deze masterproef, getiteld ‘Visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch
psychiatrisch centrum’, bestaat de probleemstelling uit de notie dat de vorming van visie in de
praktijk van de forensische psychiatrie in Vlaanderen onvoldoende criminologisch
onderbouwd is. In deze masterproef levert dat een tweeledige doelstelling op. Het theoretisch
luik heeft als doelstelling de literatuur omtrent theorieën relevant voor daderhulp te
bestuderen en daaruit te selecteren welke elementen een meerwaarde kunnen vormen voor de
ontwikkeling van visie in de praktijk van de forensische psychiatrie. Het praktisch luik is er
op gericht om deze bekomen inzichten toe te passen op een reeds bestaande visie, namelijk
die van de voortgezette behandelafdeling Encarga 2 in het P.C. Sint Jan Baptist te Zelzate.
Deze probleemstelling en doelstelling leveren de volgende onderzoeksvragen op.
1. Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp?
1. Van nothing works naar what works
2. Desistance
3. Hybride vormen van what works en desistance
2. Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC Sint
Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2?
3. Welke elementen uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een
meerwaarde vormen voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch psychiatrisch
centrum?
4. Hoe vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te integreren in
visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?
De eerste onderzoeksvraag ‘Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp?’
splitst zich op in 3 onderdelen. Als eerste werd de what works literatuur bestudeerd. Deze
literatuur heeft de mogelijkheid tot behandeling van daders weer op de kaart gezet in een
maatschappelijke context waar behandelen van delinquenten als overbodig werd beschouwd.
Er werd omgegaan met daders vanuit het idee dat voornamelijk opsluiting volstond om te
komen tot een beperking van recidive. De what works literatuur heeft de RNR principes van
risk, need en responsivity voortgebracht. Daarnaast heeft de what works traditie een
60
aanzienlijke hoeveelheid literatuur gegenereerd die effectiviteit van interventies bestudeerde.
Echter, door de focus op wat er werkt, was er minder aandacht voor hoe bepaalde zaken
werken bij het behandelen van daders. De nadruk op risico in de what works literatuur zorgt
er echter voor dat er vandaag vooral gedacht wordt in termen van gevaar voor de
maatschappij. Dat leidt tot meer beperking van vrijheid en uitsluiting van de maatschappij en
stigmatisering van de dader.
Vervolgens werd de desistance literatuur bestudeerd. Daaruit kwam naar voren dat het
stoppen met criminaliteit een proces is dat gepaard gaat met herval. Het is een proces dat
beïnvloed wordt door het volwassen worden, de sociale structuur en subjectieve individuele
factoren. Er is interactie tussen de laatste twee componenten, in beide richtingen. Dat betekent
dat het maken van beslissingen beïnvloed kan worden door de sociale omgeving, zowel op
een beperkende als faciliterende manier. In de andere richting kan het maken van beslissingen
door het individu een invloed hebben op de manier waarop de sociale structuur desistance
ondersteunt. Desistance is een proces dat door de hulpverlening slechts ondersteund kan
worden. Dat houdt in voor de praktijk dat de hulpverlener er een versterkende, activerende en
ondersteunende houding op nahoudt bij het omgaan met daders die zich geëngageerd hebben
in het proces van stoppen met criminaliteit. De factoren bij de dader die het proces van
desistance ondersteunen zijn op te delen in humaan kapitaal, sociaal kapitaal en subjectieve
factoren. Humaan kapitaal vertaalt zich in capaciteiten en vaardigheden. Humaan kapitaal kan
bekomen worden door middel van sociaal kapitaal. Dit sociaal kapitaal is zowel middel als
doel: een middel om humaan kapitaal te verwerven en een doel ter ondersteuning van
desistance. Desistance is een proces dat bestaat op meerdere niveau’s. Het ultieme doel moet
zijn dat de dader sociaal gerehabiliteerd raakt. Sociale context is een essentieel onderdeel van
het stoppen met criminaliteit, dus het proces van desistance moet zoveel mogelijk in interactie
met de maatschappij plaatsvinden.
Tot slot werd er in de literatuurstudie aandacht besteed aan hybride modellen van
daderhulpverlening. Het GLM is een hybride model met invloeden van desistance en what
works. De invloeden van what works bestaan eruit dat de principes van RNR geïncorporeerd
zijn in het model, zij het met een grotere aandacht voor specifieke responsiviteit. GLM ziet
RNR als een onderdeel van een eerdere holistische benadering van daderhulpverlening. De
sterkte van het GLM zit in de eerder positieve benadering door het werken met streefdoelen.
Het GLM tracht te focussen op wat er goed gaat, in plaats van te focussen op de zaken die
fout gaan. De collaboratie tussen dader en therapeut staat hier op het voorplan. De beleving en
61
de waarden van de dader worden uitgebreider geëxploreerd. Deze samenwerking en
ondersteuning moet resulteren in een hogere motivatie om toe te werken naar dat ‘Good Life’.
De toepassing op de forensische psychiatrie heeft in de literatuur vorm gekregen in het GLM-
FM. Deze specifieke vorm van het GLM laat toe om het gegeven van een psychiatrische
stoornis te interpreteren vanuit het basisidee van het GLM dat elke persoon een set waarden
nastreeft in het leven. Een zwakte van het GLM is het gebrek aan gedegen empirische
onderbouwing die bij het RNR wel te vinden is. Door toenemende toepassing het praktijk, zal
die er in de nabije toekomst wel komen. TJ breekt een lans voor de geïnformeerde vrije keuze
en staat zodoende een benadering voor die weggaat van dwanghulpverlening. Daarnaast stelt
TJ dat verantwoordelijkheid voor rehabilitatie zowel bij de dader als de maatschappij ligt.
In deel II van deze masterproef werd een case-study uitgevoerd op twee documenten
van de voortgezette behandelafdeling Encarga 2, teneinde de tweede onderzoeksvraag
‘Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC Sint
Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2?’ te kunnen
beantwoorden. Het eerste document betreft de dynamische zorgvisietekst van de afdeling uit
2006 en het tweede document is een begeleidende informatieve tekst bij de recent opgestarte
behandelplanmotor. Hieruit kwam duidelijk naar de voorgrond dat de visie op zorg op
Encarga 2 de laatste zes jaren verschoven is in de richting van het RNR model. In het
document van 2006 waren er nog meer elementen te ontdekken van een humanistische en
inclusieve benadering, gericht op maximale integratie. Ook werd er meer belang gehecht aan
evenwicht tussen enerzijds het belang van de maatschappij en anderzijds het belang van de
dader. In het recentere document wordt er meer uitgegaan van termen als risico en gevaar. In
het document uit 2012 lijkt de bescherming van de maatschappij de overhand te nemen.
In deel III van deze masterproef werden de bevindingen uit de literatuurstudie
gekoppeld aan de case-study om tegemoet te komen aan de praktische doelstelling. Op deze
manier kan een antwoord geformuleerd worden op de onderzoeksvragen ‘Welke elementen
uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een meerwaarde vormen
voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum?’ en ‘Hoe
vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te integreren in
visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?’ De uitdagingen voor de visie
op zorg op Encarga 2 lijken te liggen in het verder uitwerken van ondersteuning en motivatie.
Het incorporeren van beschermende factoren kan in de visie van Encarga 2 een bredere
inclusievere benadering opleveren. Het GLM kan hier een kader voor bieden. Ook het
62
specifiekere GLM-FM kan voor de visie op zorg op Encarga 2 een kader bieden om
psychiatrische symptomen te gaan herinterpreteren binnen de context van een zoektocht naar
primary human goods. De geïnformeerde vrijheid van keuze die TJ voorstaat zou hier binnen
de grenzen van het mogelijke een grotere aandacht verdienen. Vanuit de desistance literatuur
zou vooral het sociaal kapitaal een belangrijkere rol mogen gaan spelen om de processen van
morele en sociale rehabilitatie vroeger op gang te trekken. Tenslotte kan het bekijken van
desistance als overkoepelend proces in handen van de betrokkene, een absolute meerwaarde
vormen voor de visie op zorg.
63
BIBLIOGRAFIE
ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew
Bender, New Providence, NJ, 2010, 672
ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., ‘Classification for effective rehabilitation.
Rediscovering psychology’, Criminal Justice and Behavior, 1990, 19-52
ANDREWS, D.A., BONTA, J. & WORMITH, J.S., ‘The risk-need-responsivity (RNR)
model: does adding the good lives model contribute to effective crime prevention?’, Criminal
Justice and Behavior, 2011, 735-755
ANDREWS, D.A., ZINGER, I., HOGE, R.D., BONTA, J., GENDREAU, P. & CULLEN,
F.T., ‘Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed
meta-analysis’, Criminology, 1990, 369-404
BANDURA, A., Social learning theory, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, NJ, 1977, 247
BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., ‘Good lives model applied to a forensic
population’, Psychiatry, Psychology and Law, 2010, 202-217
BAUWENS, A. & SNACKEN, S., ‘Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een
geïntegreerd model?’, Panopticon, 2010, 42-56
BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and “good lives”: a rehabilitation framework for
corrections’, Australian Psychologist, 2002, 180-186
BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in
offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, 283-295
BIRGDEN, A., ‘Offender rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’,
Psychiatry, Psychology and Law, 2008, 450-486
BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA, P., ‘The effects of life circumstances on
longitudinal trajectories of offending’ in Developmental and life course studies in delinquency
and crime: a review of contemporary Dutch research, BLOKLAND, A.A.J. &
NIEUWBEERTA (eds.), P., Boom, Den Haag, 2005, 351
64
BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards
desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004,
368-389
BRAITHWAITE, J., Crime, shame and reintegration, Cambridge University Press
Cambridge, 1989, 226
BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property
offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S.
& IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, 152-180
BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘So ‘prison works’, does it? The criminal careers of 130
men released from prison under home secretary, Michael Howard’, The Howard Journal,
2004, 390-404
BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in
theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, 83-106
BURNETT, R. & MCNEILL, F., ‘The place of the office-offender relationship in assisting
offenders to desist from crime’, Probation Journal, 2005, 221-242
BUSCH, C., Encarga 2 dynamische zorgvisietekst, januari 2006. Forensische psychiatrie
“zorg dragen voor, verantwoordelijkheid geven aan”, 2006, intern document PC Sint-Jan-
Baptist
CLONEN, K., GOETHALS, J. & AERTSEN, I., ‘Onderzoek naar het stopzetten van een
criminele carrière. De waarde van narratieve analyse’, Panopticon, 2009, 9-30
COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of
Sociology, 1988, 95-120
COLMAN, C. & PAUWELS, L., ‘Exploring desistance: an appraisal of theoretical
frameworks’ in EU Criminal Justice, Financial and Economic Crime, COOLS, M. et al.
(eds.), Maklu, Antwerpen, 2011, 319
DAY, A. & WARD, T., ‘Offender rehabilitation as a value-laden process’, International
Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2010, 289-307
65
DILLEN, J., Psychiatrische gevangenis haalt openingsdatum niet, Het Nieuwsblad, 21
september 2012, zoals geraadpleegd op
http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20120920_00303757
EHRM, 10 januari 2013, 43653/09, Dufoort vs. België, zoals geraadpleegd op
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/AFFAIRE%20DUFOORT%20c.%
20BELGIQUE.pdf
EZELL, M.E. & COHEN, L.E., Desisting from crime. Continuity and change in long-term
crime patterns of serious chronic offenders, Oxford University Press, Oxford, 2005, 328
FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and
desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, 248
FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance
focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), After crime and punishment.
Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, 57-82
FARRALL, S., BOTTOMS, B. & SHAPLAND, J., ‘Social structures and desistance from
crime’, European Journal of Criminology, 2010, 546-571
FARRALL, S. & BOWLING, B., ‘Structuration, human development and desistance from
crime’, British Journal of Criminology, 1999, p. 253-268
FARRALL, S. & CALVERLEY, A., Understanding desistance from crime. Theoretical
directions in resettlement and rehabilitation, Open University Press, Berkshire, 2006, 230
FARRINGTON, D.P., ‘Criminal Career Research in the United Kingdom’, British Journal of
Crimology, 1992, 521-536
FARRINGTON, D.P., ‘Developmental and life-course criminology: key theoretical and
empirical issues – the 2002 Sutherland award address’, Criminology, 2003, 221-255
F.O.D. VOLKSGEZONDHEID, Overeenkomsten betreffende de uitbouw voor een
welbepaald werkingsgebied van een gedeelte van het zorgtraject voor geïnterneerden medium
risk binnen de doelgroep van de volwassen,
66
zoals geraadpleegd op:
http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@mentalcare/docu
ments/ie2divers/954406.pdf
GENDREAU, P. & ANDREWS, D.A., ‘Tertiary prevention: what the meta-analyses of the
offender treatment literature tell us about “What Works”’, Canadian Journal of Crimonology,
1990, 173-184
GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., ‘A meta-analysis of the predictors of adult
offender recidivism: what works!’, Criminology, 1996, 575-607
GIORDANO, P.C., CERNKOVICH, S.A. & RUDOLPH, J.L., ‘Gender, crime, and
desistance: toward a theory of cognitive transformation’, American Journal of Sociology,
2002, 990-1064
GOTTFREDSON, M.R. & HIRSCHI, T., A general theory of crime, Stanford University
Press, Stanford, California, 1990, 297
HATCHER, R., ‘Risk assessment and offender programmes’ in Forensic psychology. Crime,
justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell,
Chichester, 2012, 441
KEIRSE, M, ‘Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg’, Tijdschrift voor
Klinische Psychologie, 2002, 267-270
LAUB, J.H., ‘The development of criminals. Life-course theories’ in Criminological theory.
Context and consequences, LILLY, R.J., CULLEN, F.T. & BALL, R.A. (eds.), Sage,
Thousand Oaks, 2007, 307-337
LAUB, J. & SAMPSON, R., ‘Understanding desistance from crime’, Crime and Justice,
2001, 1-69
LAUB, J.H., & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age
70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, 338
LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., ‘The ‘chicken and egg’ of
subjective and social factors in desistance from crime’, European Journal of Criminology,
2008, 131-159
67
LIPSEY, M.W., ‘What do we learn from 400 research studies on the effectiveness of
treatment with juvenile delinquents?’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J.
(ed.), Wiley, Chichester, 1995, 63-78
MAGUIRE, M. & RAYNOR, P., ‘How the resettlement of prisoners promotes desistance
from crime: or does it?’, Criminology and Criminal Justice, 2006, 19-38
MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public
Interest, 1974, 22-55.
MARUNA, S., Making Good. How ex-convicts reform and rebuild their lives, American
Psychological Association, Washington DC, 2001, 211
MARUNA, S. & FARRALL, S., ‘Desistance from crime: a theoretical reformulation’, Kölner
Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004, 171-194
MARUNA, S. & LEBEL, T., ‘Welcome home? Examining the “Reentry Court” concept from
a strengths-based perspective’, Western Criminology Review, 2003, 91-107
MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., ‘Pygmalion in the
reintegration process: Desistance from crime through the looking glass’, Psychology, Crime
& Law, 2004, p. 271-281
MASO, I. & SMALING, A., Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie, Boom, Amsterdam,
1998, 146
MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action,
Open University Press, Berkshire, 2008, 280
MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime,
justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A (eds.), BPS Blackwell,
Chichester, 2012, 307-326
MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., ‘Reviewing ‘What Works’: past, present and future’ in
What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, 3-34
MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal
Justice, 2006, 39-62
MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, 21-40
68
MCNEILL, F., ‘Four forms of ‘offender’ rehabilitation: towards an interdisciplinary
perspective’, Legal and Criminological Psychology, 2012, 1-19
MILLER, W.R. & ROLLNICK, S., Motivational interviewing: preparing people to change,
The Guilford Press, New York, NY, 428
MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a
developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, 674-701
MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent offending: a complementary
pair of developmental theories’ in Developmental theories of crime and delinquency,
THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, 11-54
OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., ‘Advances in offender assessment and rehabilitation:
contributions of the risk-needs-responsivity approach’, Psychology, Crime & Law, 2004, 229-
242
PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., ‘The Good Lives Model in practice: offence
pathways and case management’, European Journal of Probation, 2011, 4-28
REX, S., ‘Desistance from offending: experiences of probation’, The Howard Journal, 1999,
366-383
ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., ‘Rehabilitation frameworks in forensic
mental health’, Aggression and Violent Behavior, 2011, 472-484
SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through
life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993, 309
SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the
stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency,
THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, 133-161
UGGEN, C., ‘Work as a turning point in the life course of criminals: a duration model of age,
employment, and recidivism’, American Sociological Review, 2000, 529-546
VAN DEN HURK, A. & NELISSEN, P., ‘”What Works”. Een nieuwe benadering van
resocialisatie van delinquenten’, Sancties, 2004, 280-297
69
WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’,
Aggression and Violent Behavior, 2002, 513-528
WARD, T., ‘Addressing the dual relationship problem in forensic and correctional practice’,
Aggression and Violent Behavior, 2013, 92-100
WARD, T. & BROWN, M., ‘The good lives model and conceptual issues in offender
rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, 243-257
WARD, T. & MARSHALL, B., ‘Narrative Identity and Offender Rehabilitation’,
International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, 279-298
WARD, T. & MARUNA, S., Rehabilitation. Beyond the risk paradigm, Routledge, London,
2007, 204
WARD, T., MELSER, J. & YATES, P.M., ‘Reconstructing the Risk-Need-Responsivity
model: a theoretical elaboration and evaluation’, Aggression and Violent Behavior, 2007, 208-
228
WARD, T. & STEWART, C., ‘The relationship between human needs and criminogenic
needs’, Psychology, Crime & Law, 2003, 219-224
WARD, T., VESS, J., COLLIE, R.M., GANNON, T.A., ‘Risk management or goods
promotion: the relationship between approach and avoidance goals in treatment for sex
offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2006, 378-393
WARD, T., YATES, P.M. & WILLIS, G.M., ‘The good lives model and the risk need and
responsivity model: a critical response to Andrews, Bonta and Wormith (2011)’, Criminal
Justice and Behavior, 2012, 94-111
WARR, M., ‘Life-course transitions and desistance from crime’, Criminology, 1998, 183-216
WHITEHEAD, P.R., WARD T. & COLLIE, R.M., ‘Time for a change: applying the good
lives model of rehabilitation to a high-risk violent offender’, International Journal of
Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, 578-598
WILLIS, G.M. & WARD, T., ‘Striving for a good life: the good lives model applied to
released child molesters’, Journal of Sexual Aggression, 2011, 290-303