visuele enterprise architectuur, studieboek over de open methode dragon1

Het hele boek lezen?

Koop het Dragon1 Studieboek online op www.dragon1.com

ISBN: 978-94-90873-01-1

Inhoudsopgave

1. VISUELE ENTERPRISE ARCHITECTUUR: EEN NIEUWE KIJK OP ENTERPRISE ARCHITECTUUR ..................................................................... 17

1.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………….…………………………..… 18

1.2 INLEIDING…………………………………………………………………………………………………………….… 19

1.2.1 Een betere afstemming verhoogt de capaciteit…………………………………........... 19

1.2.2 De noodzaak voor een nieuwe kijk ook bij overheidsinstellingen……….......... 21

1.3 WAT IS ARCHITECTUUR? …………………………………………………..………………………...…..…... 23

1.3.1 Het waarnemen van architectuur……………………………………………………........... 23

1.3.2 Alles heeft een architectuur………………………………………………………………..…... 24

1.4 BOUWKUNDIGE ARCHITECTUUR ALS GRONDSLAG………..…………………………….…… 27

1.4.1 De huidige architectuurpraktijk van de bouwkundige architect………….......... 27

1.4.2 Het bouwkundig perspectief: de systeemgerichte benadering……….….………. 30

1.5 CONCEPTUALISEREN EN VISUALISEREN…………………………………………………………..…..36

1.5.1 Ontwerpen vanuit een concept……………………………………………..…………………. 36

1.5.2 Principes gebruiken om de kwaliteit van het ontwerp te verhogen…….….…… 40

1.5.3 Stijlelementen bepalen de architectuur………………..………………….…………...…. 43

1.5.4 Het maken van een statement door de bouwkundige architect…….……………. 43

1.5.5 Tegenstrijdige eisen verenigen op conceptueel niveau……………….…………….. 44

1.6 EEN NIEUW BEGRIPPENKADER VOOR ONDERNEMINGEN……..….……………………..… 51

1.6.1 Het raamwerk van visuele enterprise architectuur…………………..……………….. 51

1.6.2 Een nieuwe kijk op de onderneming………………………………………………........... 53

1.7 VRAGEN……………………………………………………………………………………………….……………..…… 64

2.DRAGON1 IN ÉÉN OOGOPSLAG………………………………………………………… 65

2.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 66

2.2 INLEIDING……………………………………………………………………………………………………………….. 67

2.2.1 Wat is een methode?........................................................................................... 67

2.3 HET WERKEN ONDER ARCHITECTUUR………………………………………………………………… 70

2.3.1 Het Dragon1 Fundament………………………………………………………………………… 72

2.3.2 Ontwerpen…………………………………………………………………………………………….. 75

2.3.3 Beheersen…………………………………………………………………………….…………………77

2.3.4 Veranderen en innoveren……………………………………………………………………….. 78

2.4 DE METHODE………………………………………………………………………………………………..………… 81

2.4.1 Dragon1 Denkwijze………………………………………………………………………………… 84

2.4.2 Dragon1 Werkwijze………………………………………………………………………………… 85

2.4.3 Dragon1 Representatiewijze……………………………………………………………………. 87

2.4.4 Dragon1 Ondersteuningswijze………………………………………………………………… 89

2.5 EEN ANDERE DWARSDOORSNEDE VAN DE METHODE…………………………………………92

2.5.1 Basisconcepten………………………………………………………………………….…………… 92

2.5.2 Kernbegrippen……………………………………………………………………………………….. 94

2.5.3 Visuele enterprise architectuur……………………………………………………………….. 96

2.5.4 Productdecompositie van visuele enterprise architectuur…………………………..101

2.6 OPEN STANDAARDEN…………………………………………………………………………………………….. 103

2.6.1 Toekomstvaste aanpak………………………………………..………………………………….. 103

2.6.2 Andere aanpakken, theorieën en technieken……………………………………………. 105

2.7 VRAGEN……………………………………………………………………………………………………….………….. 108



ISBN: 978-94-90873-01-1

3.VISUELE ENTERPRISE ARCHITECTUUR IN DE PRAKTIJK………………. 109

3.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 110

3.2 INLEIDING……………………………………………………………………………………………………………….. 111

3.3 VISUELE ENTERPRISE ARCHITECTUUR ALS STUURINSTRUMENT…………………….. 112

3.3.1 De business case van visuele enterprise architectuur…………………….…………. 113

3.3.2 Uitdagingen…………………………………………………………………………………………… 114

3.3.3 Aandachtspunten…………………………………………………………………………………… 116

3.3.4 Strategische uitgangspunten…………………………………………………………………… 117

3.3.5 Principiële uitspraken…………………………………………………………………………….. 121

3.4 KWALITEIT & KWALITEITSASPECTEN………………………………………………..………………….. 125

3.4.1 Het doel van kwaliteitsaspecten in visuele enterprise architectuur…………….. 125

3.4.2 Kwaliteitsmodellen…………………………………………………………………………………. 127

3.4.3 Planning & control in de onderneming……………………………………………………. 128

3.5 KWALITEIT VAN PRODUCTIE EN DIENSTVERLENING SPEELT EEN GROTE ROL… 131

3.5.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 131

3.5.2 Het correct gebruik van principes verhoogt de kwaliteit………………………….… 132

3.6 HET VERLAGEN VAN KOSTEN VOOR ONDERSTEUNING KERNACTIVITEITEN…….134

3.6.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 134

3.6.2 Optimale ondersteuning van kernactiviteiten…………………………………………... 135

3.7 STUREN VAN INNOVATIES OP GEMEENSCHAPPELIJK OVERZICHTSBEELD………. 138

3.7.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 138

3.7.2 Overzichtsvisualisaties brengen de innovaties in beeld…………………………….. 140

3.8 ONTWERPEN LEIDT TOT BETERE RESULTATEN, ANALYSEREN NIET……………….…. 143

3.8.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 143

3.8.2 Ontwerptekeningen maken impact zichtbaar en stuurbaar………………………. 144

3.9 DUURZAME OPLOSSINGEN BETER DAN WEGWERPOPLOSSINGEN……………………. 147

3.9.1 De uitdaging………………………………………………………………………………………….. 147

3.9.2 De werking van een concept……………………………………………………………………. 148

3.10 VRAGEN……………………………………………………………………………………………………….…………. 150

4.DRAGON1 DENKWIJZE……………………………………………………………………… 151

4.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 152

4.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 153

4.2.1 Het raamwerk van de denkwijze……………………………………………………………… 153

4.3 CONCEPTEN……………………………………………………………………………………………………………. 156

4.3.1 Overview van soorten concepten……………………………………………………………… 156

4.3.2 Fundamentele concepten………………………………………………………………………… 163

4.3.3 Technologische concepten………………………………………………………………………. 164

4.3.4 Leverancier/productgerelateerde concepten………………………………………..…… 165

4.3.5 Totaalconcepten……………………………………………………………………………………… 165

4.4 PRINCIPES……………………………………………………………………………………………………………… 170

4.4.1 Overview van soorten principes………………………………………………………………. 170

4.4.2 Conceptprincipe…………………………………………………………………………………….. 174

4.4.3 Ontwerpprincipe……………………………………………………………………………………. 175

4.4.4 Architectuurprincipe………………………………………………………………………………. 176

4.4.5 Realiteitsprincipe……………………………………………………………………………………. 177

4.4.6 Waarnemen van principes………………………………………………………………………. 178

4.4.7 Handhavingmechanisme………………………………………………………………………… 184

4.4.8 Fenomenen……………………………………………………………………………………………. 185

4.4.9 Rationalen……………………………………………………………………………………………… 186

4.4.10 Regels……………………………………………………………………………………………………. 186



ISBN: 978-94-90873-01-1

4.5 ONDERNEMINGEN ALS BOUWWERKEN………………………………………………………………... 189

4.5.1 Integrale benadering van een onderneming als bouwwerk……………………….. 189

4.5.2 Bouwwerk……………………………………………………………………………………………… 192

4.5.3 Elementen, componenten, objecten en producten……………………………………. 194

4.5.4 Domeinen……………………………………………………………………………………………… 202

4.5.5 Aanzichten en perspectieven op een onderneming………………………………….. 202

4.5.6 Integrale Bedrijfs-/ICT-oplossing als architectonisch bouwwerk……………….. 205

4.6 METAMODELLEN……………………………………………………………………………………………………. 210

4.6.1 Het bouwwerk totaalconcept metamodel…………………………………………………. 211

4.6.2 Het architecturenrelatie metamodel………………………………………………………… 213

4.6.3 Typologie van functies, processen en services………………………………………….. 214

4.6.4 Aspecten van processen, functies en services…………………………………………… 216

4.6.5 Business Process Management (BPM)……………………………………………………. 217

4.6.6 Service oriented architectuur…………………………………………………………………… 217

4.7 ARCHITECTUREN……………………………………………………………………………..…………………….. 219

4.7.1 De grondslag van architecturen………………………………………………………………..219

4.7.2 Soorten architecturen……………………………………………………………………………… 221

4.7.3 Architectuurraamwerken………………………………………………………………………… 223

4.7.4 Architectuurstijl……………………………………………………………………………………… 243

4.7.5 Beschouwingsniveau………………………………………………………………………………. 244

4.7.6 Abstractieniveau…………………………………………………………………………………….. 247

4.7.7 Era en beschouwingsperiode…………………………………………………………………… 248

4.7.8 Architectuurplateaus………………………………………………………………………………. 250

4.7.9 Scenario's………………………………………………………………………………………………. 252

4.8 MENSELIJKE MAAT………………………………………………………………………….……………………… 255

4.8.1 Werk vanuit de gebruiker……………………………………………………………………….. 255

4.8.2 Klantgericht ondernemen……………………………………………………………………….. 256

4.8.3 Zaakgericht werken………………………………………………………………………………… 257

4.8.4 Digitale Werkruimte………………………………………………………………………………. 259

4.9 ARCHITECTUURONTWERP………………………………………………………………….………………… 261

4.9.1 Ketenarchitectuurontwerp………………………………………………………………………. 265

4.9.2 Enterprise architectuurontwerp………………………………………………………………. 266

4.9.3 Bedrijfsarchitectuurontwerp……………………………………………………………………. 269

4.9.4 Informatie architectuurontwerp………….…………………………………………………… 270

4.9.5 Technisch architectuurontwerp…………………………..……………………………………272

4.9.6 Solution architectuurontwerp………………………………………………………….………. 274

4.10 STRATEGISCH ORGANISEREN VAN ARCHITECTUUR………………………………………… 277

4.10.1 Identiteit, missie en visie in de onderneming…………………………………………… 278

4.10.2 Strategieraamwerk…………………………………………………………………………………..282

4.11 VRAGEN………………………………………………………………………………………………….……………….. 286

5. DRAGON1 WERKWIJZE…………………………………………………………………….. 287

5.1 LEERDOELEN…………………………………………………………………………………………………………… 288

5.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 289

5.2.1 Het raamwerk van de werkwijze……………………………………………………………… 289

5.3 ARCHITECTUURROLLENSPEL……………………………………………………………….………………. 292

5.3.1 Architectuurrollen………………………………………………………………………………….. 293

5.4 ARCHITECTEN………………………………………………………………………………………….…………….. 302

5.4.1 Architect als rol of als functie………………………………………………………………….. 302

5.4.2 Organiseren van het architectuurwerk………………………………………………….…. 305

5.4.3 De zeven gewoonten van een architect…………………………………………….………. 305

5.4.4 De architectuurdiensten van de architect…………………………………………………. 307



ISBN: 978-94-90873-01-1

5.5 ONTWERPOPDRACHTEN…………………………………………………………….…………….…………… 311

5.5.1 Soorten opdrachten………………………………………………………………………………… 311

5.5.2 Architectuurontwerpopdracht…………………………………………………………………. 312

5.5.3 Architectuurdocumentatieopdracht…………………………………………………………. 313

5.5.4 Projectarchitectuuropdracht……………………………………………………………………. 314

5.6 ONTWERPSTRATEGIE……………………………………………………………………………………………. 316

5.6.1 Ontwerpfasen………………………………………………………………………………………… 316

5.6.2 Belanghebbendenanalyse……………………………………………………………………….. 323

5.6.3 Requirements engineering……………………………………………………………………… 325

5.6.4 Functioneel specificeren…………………………………………………………………………. 328

5.6.5 Ontwerpen vanuit identiteit………………………………………………….…………………. 331

5.6.6 Ontwerpen vanuit procesoptimalisatie………………………………….…………………. 333

5.6.7 Ontwerpen vanuit rationalisering……………………………………………………….…… 334

5.6.8 Tien stappenplan voor het maken van een architectuurontwerp…….…………. 335

5.7 ARCHITECTUURWERKPROCESSEN………………………………………………………….…………… 337

5.7.1 Besturing- en managementproces (1)………………………………………………………. 338

5.7.2 Opstart- en initiatieproces (2)………………………………………………………..………… 340

5.7.3 Implementatieproces (3)…………………………………………………………………………. 341

5.7.4 Kwaliteitsbeheersingproces (4)…………………………………………………………………343

5.7.5 Ontwikkelproces (5)………………………………………………………………………………… 344

5.7.6 Toepassingsproces (6)…………………………………………………………………………….. 346

5.7.7 Communicatieproces (7)…………………………………………………………………………. 348

5.7.8 Beheerproces (8)…………………………………………………………………………………….. 349

5.7.9 Bouwproces (9)………………………………………………………………………………………. 351

5.8 ARCHITECTUURPRODUCTEN…………………………………………………………………….…………. 358

5.8.1 Managementproducten en ontwikkelproducten……………………………………….. 359

5.8.2 Programma van Eisen…………………………………………………………………………….. 360

5.8.3 Architectuurjaarplan………………………………………………………………………………. 361

5.8.4 Architectuurnotitie…………………………………………………………………………………. 362

5.8.5 Architectuurtoets……………………………………………………………………………………. 363

5.8.6 Architectuurbaseline………………………………………………………………………………. 363

5.9 ARCHITECTUURORGANISATIE…………………………………………………………………..…………. 366

5.9.1 Architectuur als functie……………………………………………………………………………366

5.9.2 Architecting Services Unit (ASU)……………………………………………………………. 369

5.9.3 Architectuurcomité………………………………………………………………………………… 370

5.9.4 Architectuurbestuursraad……………………………………………………………………….. 370

5.10 ARCHITECTUURVOLWASSENHEID………………………………………………………………………. 372

5.10.1 Projectgericht werken onder architectuur………………………………………………… 373

5.10.2 Procesgericht werken onder architectuur…………………………………………………. 375

5.10.3 Functiegericht werken onder architectuur……………………………………………….. 376

5.10.4 Niveaus in architectuurgebruik……………………………………………………………….. 376

5.10.5 Innovatie mogelijk maken………………………………………………………………………. 379

5.11 VRAGEN……………………………………………………………………………………………………….………….. 382

6.DRAGON1 REPRESENTATIEWIJZE……………………………………………………. 383

6.1 LEERDOELEN………………………………………………………………………………………………….……….. 384

6.2 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 385

6.2.1 Het raamwerk van de representatiewijze…………………………………………………. 386

6.3 ARCHITECTUURVISUALISATIES……………………………………………………………….………….. 388

6.3.1 De rol van architectuurvisualisaties…………………………………………………………. 389

6.3.2 Visualisaties versus architectuurvisualisaties……………………………………………. 390

6.3.3 Soorten architectuurvisualisaties…………………………………………………………….. 394



ISBN: 978-94-90873-01-1

6.3.4 Aspecten van architectuurvisualisaties…………………………………………………….. 398

6.3.5 Schetsen………………………………………………………………………………………………… 403

6.3.6 Tekeningen……………………………………………………………………………………………. 408

6.3.7 Diagrammen………………………………………………………………………………………….. 413

6.3.8 Fotografische beelden…………………………………………………………………………….. 418

6.3.9 Situaties, ruimten en locaties………………………………………………………………….. 419

6.3.9 Aanzichten ………………………………………………………………………………..………….. 422

6.3.10 Onder beleid brengen van aanzichten …………………………………………………….. 426

6.4 ARCHITECTUURMODELLEN………………………………………………………………………………….. 427

6.4.1 De rol van architectuurmodellen……………………………………………………………… 427

6.4.2 Soorten architectuurmodellen…………………………………………………………………. 428

6.4.3 Architectuurmodellenraamwerk…….……………………………………………………….. 429

6.4.4 Klassen, typen en instanties van entiteiten in modellen…………………………... 435

6.4.5 Decompositie van entiteiten……………………………………………………………………. 436

6.4.6 Modelleren versus Visualiseren………………………………………………………………. 437

6.5 KIJKERS & GEZICHTSPUNTEN………………………………………………………………………………. 439

6.5.1 De rol van kijkers……………………………………………………………………………………. 439

6.5.2 Soorten gezichtspunten………………………………………………………………………….. 439

6.5.3 Aspecten van gezichtspunten………………………………………………………………….. 443

6.5.4 Ontwerpbeslissingen en ontwerpcriteria bij gezichtspunten…………………….. 444

6.6 AANZICHTEN EN PERSPECTIEVEN………………………………………………………………….…….. 446

6.6.1 Soorten aanzichten en perspectieven……………………………………………………….. 446

6.6.2 Aspecten van aanzichten en perspectieven………………………………………………. 449

6.6.3 Wat is in beeld en wat niet?................................................................................ 452

6.6.4 Ontwerpbeslissingen en -criteria bij aanzichten en perspectieven…………….. 453

6.7 VISUALISATIE-ONTWERPPRINCIPES……………………………………………………….…………… 464

6.7.1 De rol van elementen in een visualisatie………………………………………………….. 464

6.7.2 Soorten ontwerpprincipes……………………………………………………………………….. 465

6.7.3 Symbolen en figuren………………………………………………………………………………. 473

6.7.4 Stappenplan voor het maken van een architectuurvisualisatie…………………… 475

6.8 VIEWLAYOUT……………………………………………………………………………………………………….…. 487

6.8.1 Informatie structureren met de viewlayout………………….…………………………… 487

6.8.2 Communicatieboodschap, effectgedrag en doelgroep….……………………….…… 490

6.8.3 Zeven lagen architectuur viewlayout……………………………………………………….. 493

6.8.4 Kijkvensters……………………………………………………………………………………………. 495

6.8.5 Compositie…………………………………………………………………………………………….. 496

6.8.6 Lettertypen en typografie………………………………………………………………………… 497

6.8.7 Kleurenschema's……………………………………………………………………………………. 498

6.9 ARCHITECTUURBESCHRIJVINGEN………………………………………………………………….…… 501

6.9.1 De rol van architectuurbeschrijvingen…………………………………………………….. 501

6.9.2 Soorten architectuurbeschrijvingen………………………………………………………… 502

6.9.3 Productbeschrijvingen……………………………………………………………………………. 503

6.9.4 Overzicht standaard productbeschrijvingen…………………………………………….. 504

6.10 ARCHITECTUURDOSSIERS…………………………………………………………………………….…….. 508

6.10.1 Soorten van architectuurdossiers…………………………………………………………….. 508

6.10.2 Aspecten van architectuurdossiers…………………………………………………………… 509

6.10.3 Enterprise configuratiedossier (kadaster)…………………………………………….…… 509

6.10.4 (Referentie) enterprise architectuurdossier……………………………………….……… 510

6.10.5 Architectuurontwerpdossier……………………………………………………………………. 511

6.10.6 Architectendossier………………………………………………………………………………….. 511

6.11 VRAGEN…………………………………………………………………………………………………………….…….. 512



ISBN: 978-94-90873-01-1

7.DRAGON1 ONDERSTEUNINGSWIJZE………………………………………………. 513

7.1 LEERDOELEN……………………………………………………………………………………………………..……. 514

7.2 INLEIDING…………………………………………………………………………………………………………..….. 514

7.2.1 Het raamwerk van de ondersteuningswijze………………………………………….….. 514

7.3 ARCHITECTUURTAAL EN SYMBOLEN….………………………………………………………….……. 517

7.3.1 Begrippenkader…………………………………………………………………………………...... 517

7.3.1 Symbolen………………………………………………………………………………………………. 518

7.4 CHECKLISTEN & DOCUMENTSJABLONEN………………………………………………………..…… 533

7.4.1 Checklisten……………………………………………………………………………………………. 533

7.4.2 Documentsjablonen……………………………………………………………………………….. 533

7.4.3 Domeinconfiguratiedocument………………………………………………………….……. 534

7.4.4 Informatiemap………………………………………………………………………………………. 535

7.4.5 Schetsboek…………………………………………………………………………………………….. 536

7.4.6 Ontwerpboek…………………………………………………………………………………………. 537

7.4.7 Project acceleratie architectuur (PXA)……………………………………………………. 537

7.4.8 Architectuurreviewdocument…………………………………………………………………. 538

7.4.9 Belanghebbendenanalysedocument……………………………………………………….. 540

7.4.10 Roadmap……………………………………………………………………………………………….. 541

7.4.11 Programma van Eisen (PvE)……………………………………………………………………. 542

7.5 GEBRUIKERSORGANISATIE EN BEHEERORGANISATIE…………………………………………544

7.5.1 Accredited Consulting Organization……………………………………………………….. 544

7.5.2 Accredited Training Organization…………………………………………………………… 544

7.5.3 Certificering…………………………………………………………………………………………… 544

7.5.4 Dragon1 Architecture Foundation…………………………………………………………… 547

7.5.5 Website Dragon1.org………………………………………………………………………………. 548

7.5.6 Best Practices…………………………..…………………………………………………………….. 548

7.5.7 Dragon1 gebruikersvereniging……………..………………….……………….…………….. 548

7.6 PUBLICATIES EN TOOLS……………………………………………………………….……………………..…. 550

7.6.1 Publicaties………………………………..……………………………………………………………. 550

7.6.2 Tools………………………………................................................................................. 550

7.6.3 Dragon1 EA Tools…………………………………………………………………………………… 552

7.6.4 Dragon1 Wiki…….…………………………………………………………………………………… 552

7.6.5 Referentiekaarten..…………………………………………………………………………………. 553

7.6.6 Referentieposters……………………………………………………………………………………. 553

7.7 VRAGEN…………………………………………………………………………………………………………………… 554

8.DRAGON1 BEGRIPPENKADER…………………………………………………………… 555

8.1 INLEIDING………………………………………………………………………………………………………………. 556

8.2 AFKORTINGEN EN ACRONIEMEN………………………………………………………………………….. 558

8.3 BEGRIPPEN……………………………………………………………………………………………………………… 559

LITERATUURVERWIJZING…………………………………………………………………… 579

COLOFON……………………………………………………………………………………………… 581



ISBN: 978-94-90873-01-1

Visuele Enterprise Architectuur

Faye, Sapere Aude



ISBN: 978-94-90873-01-1

Visuele Enterprise Architectuur

Studieboek over de open methode Dragon1

Mark Paauwe

Talitha Paauwe-Wijnands (red.)



ISBN: 978-94-90873-01-1

Website: www.dragon1.org

Bij dit boek hoort de ondersteunende website van Dragon1. Op deze website treft u open

standaarden, checklisten en documentsjablonen aan om met Dragon1 in de praktijk aan de slag te

gaan.

© 2012 Paauwe Group BV

Het woordmerk Dragon1 en het beeldmerk van Dragon1 zijn voor alle publicaties van Uitgeverij

Paauwe Group BV als woordmerk en beeldmerk beschermd.

Alle rechten voorbehouden. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde

uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een

geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij

elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op

grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde

vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp,

www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen,

readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te

wenden.

Tweede druk 2012-08-14

Uitgeverij Paauwe Group BV Postbus 239 6700 AE, Wageningen [email protected] www.paauwe.info

Noot van de uitgever

Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden van copyright te achterhalen. Personen of

instanties die aanspraak maken op bepaalde rechten, wordt vriendelijk verzocht contact op te

nemen met de uitgever.

ISBN 978 94 90873 01 1



ISBN: 978-94-90873-01-1

Voorwoord

Enterprise Architectuur wordt steeds vaker ingezet in ondernemingen en ook

meer en meer voor verschillende doeleinden.

Zo gebruikt de overheid enterprise architectuur als instrument om keten-

gerichte e-dienstverlening en een digitale werkruimte te realiseren. Banken en

verzekeraars gebruiken enterprise architectuur om hun informatiesystemen

beter op elkaar af te stemmen en hun bedrijfsprocessen zo optimaal mogelijk

te ondersteunen.

Binnen het onderwijs en de zorg helpt enterprise architectuur bij het flexibel

maken van producten en diensten afgestemd op de veranderende behoefte van

de student en de cliënt. Energiebedrijven, telecombedrijven, vervoersbedrijven

en foodcompanies gebruiken enterprise architectuur om hun productie-

capaciteit te vergroten en de kwaliteit van hun dienstverlening te verhogen.

Echter, in de praktijk is de toepassing van architectuur in de onderneming lang

niet altijd succesvol. Daardoor is er soms terecht discussie over de toegevoegde

waarde van enterprise architectuur. Vaststaat dat met architectuur mooie

duurzame en toekomstvaste oplossingen zijn te realiseren voor ingewikkelde

vraagstukken. De uitdaging is alleen hoe we deze voordelen van enterprise

architectuur ook in de onderneming kunnen borgen.

'Een plaatje zegt meer dan 1000 woorden.’

'Documenten liggen in de la. Posters hangen aan de muur.'

Met de open methode Dragon1 is een nieuwe weg ingeslagen. Het is een

fundamenteel andere aanpak; namelijk het visueel maken van enterprise

architectuur die haar basis vindt in de bouwkundige architectuur. De focus ligt

in Dragon1 op het maken van architectuurvisualisaties afgestemd op de

verschillende groepen van belanghebbenden van een onderneming en haar

innovaties, voor betere beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming.

Daarbij wordt de bedrijfskundige en informatiekundige staat en werking (de

principes) van de onderneming op conceptueel, logisch en fysiek niveau in



ISBN: 978-94-90873-01-1

beeld gebracht en stuurbaar gemaakt. Het voordeel daarvan is dat nu

vraagstukken in ondernemingen duurzaam en toekomstvast opgelost kunnen

worden op strategisch niveau waarna de oplossing op operationeel niveau

geïmplementeerd kan worden, waarbij het tactisch niveau de uitvoering goed

kan managen.

Zoals gezegd Dragon1 is fundamenteel anders, innovatief en nieuw.

Voor de Dragon1 Architecture Foundation genoeg reden om het initiatief te

ondersteunen voor een studieboek van Dragon1 voor architecten en managers.

En om deze innovatieve kijk op enterprise architectuur en ondernemingen

verder uit te dragen, te verspreiden en op correct gebruik toe te zien.

In een periode van negen jaar is Dragon1 ontwikkeld en uitgewerkt. In

samenwerking met universiteiten, zoals de Radboud Universiteit Nijmegen is

eraan gewerkt om een wetenschappelijke fundering onder de methode te

leggen. Alle onderdelen waaruit de methode bestaat, zijn bij een groot aantal

ondernemingen in verschillende sectoren getoetst en doorontwikkeld om

continu de methode aan te kunnen scherpen. Dit heeft nu geleid tot een geheel

van open standaarden en best practices die samen Dragon1 vormen.

Dragon1 is een open methode. Dat wil zeggen dat de methode, binnen

bepaalde voorwaarden, vrij te gebruiken is en dat het mogelijk is om

verbeteringen en uitbreidingen aan te bieden voor opname in de methode. U

kunt dus zelf bijdragen aan de doorontwikkeling van Dragon1. De voorwaarden

voor het gebruik en de manier van indienen van wijzigingsvoorstellen kunt u

vinden op www.dragon1.org.

U als lezer wensen wij bijzonder veel plezier met het lezen van het studieboek

en het toepassen van Dragon1 in de praktijk. Uiteraard zijn wij zeer benieuwd

naar uw ervaringen met Dragon1. Voor reacties en ervaringen kunt u ons

bereiken via het e-mailadres: [email protected].

Augustus 2012

Jan Verwoerd

Voorzitter van de Dragon1 Architecture Foundation



ISBN: 978-94-90873-01-1

11

Inleiding

Talitha Paauwe-Wijnands

Waarom een Dragon1 Studieboek?

Dit boek gaat over een nieuwe manier van besturen van ondernemingen: met visuele

enterprise architectuur. De mensen die in de onderneming betrokken zijn bij het

opstarten, managen en uitvoeren van bedrijfstransformaties en ICT-innovaties

gebruiken hiervoor steeds vaker visuele enterprise architectuur als management

stuurinstrument.

Dit studieboek is bedoeld voor managers en architecten, maar ook voor iedereen die

in het werk met architectuur te maken heeft of meer over architectuur wil weten.

Ook kan het boek gebruikt worden binnen HBO- en WO-opleidingstrajecten. Hier

zitten de toekomstige managers en architecten die vorm moeten geven aan het

duurzaam en toekomstvast zijn en blijven van ondernemingen.

Wat visuele enterprise architectuur precies is, wordt in dit studieboek uitgelegd.

Voor nu is het belangrijk om te weten dat met visuele enterprise architectuur wordt

gevisualiseerd hoe een onderneming nu en in de toekomst bedrijfskundig en

informatiekundig in elkaar steekt. Met visualisaties zoals schetsen, tekeningen,

diagrammen en fotografische beelden zijn bedrijfstransformaties en ICT-innovaties

beter te besturen en zijn de risico’s beter te beheersen. Dit omdat de visualisaties

complexe vraagstukken, beter dan tekst, beslisbaar maken.

In dit studieboek wordt visuele enterprise architectuur uitgelegd aan de hand van

Dragon1, de open methode voor visuele enterprise architectuur. Dit heeft als

voordeel dat de lezer informatie en theorie zeer gestructureerd krijgt aangeboden en

daardoor beter in de praktijk kan toepassen.

Dragon1: open methode voor Visuele Enterprise Architectuur

Dragon1 is opgebouwd uit vier onderdelen: een denkwijze, werkwijze, representatie-

wijze en ondersteuningswijze die elk uitgebreid in een apart hoofdstuk worden

behandeld. Voordat deze onderdelen uitgebreid aan bod komen, wordt in dit

studieboek in het eerste hoofdstuk stil gestaan bij wat de grondslag is voor visuele



ISBN: 978-94-90873-01-1

12

enterprise architectuur. In het tweede hoofdstuk volgt een overzicht van de open

methode Dragon1. Vervolgens komt in het derde hoofdstuk een aantal management-

concepten in relatie tot visuele enterprise architectuur aan de orde en een aantal

praktijktoepassingen. Hierna volgen de vier hoofdstukken die ingaan op de

methode. Ten slotte is er een hoofdstuk met een verwijzing naar het Nederlands-

Engels begrippenkader van Dragon1.

Dragon1 is als methode in hoofdzaak gebaseerd op drie vakgebieden: bouwkundige

architectuur, bedrijfskunde en informatiekunde. In feite willen we hier maar één

ding mee bereiken: de voordelen die de bouwkundige architectuur heeft, zoals

communicatiegerichte visualisaties voor duurzame en toekomstvaste bouwwerken,

bouwsels en oplossingen, hergebruiken voor het ontwerpen en realiseren van

innovaties zoals complexe en integrale bedrijfs-/ICT-oplossingen, de bouwwerken,

binnen ondernemingen.

Dragon1 positioneert visuele enterprise architectuur als een conceptuele ontwerp-

activiteit op strategisch niveau, wat zit tussen visie- en strategievorming enerzijds en

beleidsontwikkeling en verandermanagement anderzijds in. In veranderprogram-

ma’s en innovatieprojecten en bij het uitvoeren van beleid worden architectuur en

architectuurontwerpen gebruikt. Visuele enterprise architectuur maakt, op een juiste

wijze toegepast, het realiseren van de uitdagingen van een onderneming mogelijk.

Het creëert ruimte en vrijheid om te ondernemen.

In dit studieboek zijn de verschillende onderwerpen die aan bod komen op

systematische wijze in hoofdstukken samengevat. Bijna alle hoofdstukken beginnen

met leerdoelen. Deze leerdoelen zijn haalbaar op verschillende niveaus. Daarom is

aan de leerdoelen geen norm gekoppeld. Het boek is geschikt voor een breed scala

aan opleidingen en trainingen. De antwoorden, extra vragen en extra lesstof zijn te

vinden op www. dragon1.org.

Als extra toevoeging; wanneer we in dit studieboek spreken over architect dan

bedoelen we hier de architect in de onderneming mee zoals de enterprise architect,

bedrijfsarchitect, informatie architect, security architect en technisch/ICT-architect.

Welke onderwerpen worden in dit boek behandeld?

Hoofdstuk 1. Dit hoofdstuk 'Visuele Enterprise Architectuur: een nieuwe kijk op

enterprise architectuur' biedt een alternatieve manier aan om als architect, manager



ISBN: 978-94-90873-01-1

13

en bestuurder naar architectuur te kijken. Met andere woorden: op een nieuwe

manier werken aan enterprise architectuur, bedrijfsarchitectuur, informatie

architectuur en technische /ICT-architectuur binnen de onderneming.

De vraag om een alternatieve kijk op enterprise architectuur komt vanuit de praktijk

waar het huidige gebruik van architectuur binnen ondernemingen nu vaak niet

volledig aan de verwachtingen voldoet. In dit hoofdstuk keren we daarom terug naar

de oorsprong van architectuur, hoe wij als mensen architectuur waarnemen en wat

eigenlijk architectuur is.

Hoofdstuk 2. Dit hoofdstuk 'Dragon1 in één oogopslag' geeft een overzicht in de

gehele open Dragon1 voor visuele enterprise architectuur. De belangrijkste Dragon1-

concepten en deelconcepten met hun modellen en hun definities worden in dit

hoofdstuk geïntroduceerd. Dit hoofdstuk is schematisch en op hoofdlijnen en als

een samenvatting van de gehele methode te lezen.

Er wordt geschetst hoe het management en de architecten met Dragon1 vorm

kunnen geven aan het werken onder architectuur voor het kunnen ontwerpen,

beheersen, veranderen en innoveren van bedrijfstransformaties en ICT-innovaties

binnen een onderneming.

Hoofdstuk 3. Dit hoofdstuk 'Visuele Enterprise Architectuur in de praktijk' gaat in

op hoe visuele enterprise architectuur binnen ondernemingen is in te zetten als

management stuurinstrument om de vele ondernemingsvraagstukken die bestuur,

directie en management hebben op te kunnen lossen. We lezen tevens hoe visuele

enterprise architectuur kan worden geïntegreerd in een bestaand kwaliteitssysteem,

en in een planning & control cyclus binnen een onderneming.

Er wordt in dit hoofdstuk ingezoomd op een aantal veelvoorkomende management-

concepten, zoals ambitie, strategische intentie, aandachtspunt, strategisch

uitgangspunt, doel, doelstelling en activiteit en hoe zij kunnen bijdragen aan het

oplossen van veelvoorkomende uitdagingen die binnen ondernemingen spelen.

Hoofdstuk 4. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Denkwijze' gaat in op het eerste onderdeel van

Dragon1. In de denkwijze van Dragon1 ligt de focus op de theoretische grondslagen

van de methode: hoe kan de architect met Dragon1 op een andere manier tegen



ISBN: 978-94-90873-01-1

14

architectuur en ondernemingen aankijken, zodat enterprise architectuur de

toegevoegde waarde laat zien die het in zich heeft.

Het uitgangspunt hierbij is dat Dragon1 een manier van denken aanreikt wat nodig

is om ervoor te zorgen dat de architect zich bezig kan houden met het maken van

architecturen, zoals een blauwdruk, met het uiteindelijke doel om de vraagstukken

binnen de onderneming op te kunnen lossen. En dat de architect in opdracht van de

opdrachtgever een architectuurontwerp kan maken voor een bouwwerk in de

onderneming, zodat met hoge kwaliteit en conform de prestatie-eisen het bouwwerk

wordt gerealiseerd onder architectuur.

Hoofdstuk 5. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Werkwijze' gaat in op het tweede onderdeel

van de methode Dragon1. De werkwijze biedt verschillende handvatten waarmee de

architect en andere belanghebbenden zo optimaal mogelijk kunnen gaan

samenwerken aan visuele enterprise architectuur binnen de onderneming. Wat

wordt er van een ieder verwacht?

Tevens doet Dragon1 een voorstel hoe men een onderneming het beste kan inrichten

om het werken met visuele enterprise architectuur te ondersteunen. Waar start de

onderneming bijvoorbeeld met het werken met visuele enterprise architectuur? En

hoe kun je als onderneming groeien naar een volgend volwassenheidsniveau in het

werken met visuele enterprise architectuur?

Hoofdstuk 6. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Representatiewijze' gaat in op het derde

onderdeel van de methode Dragon1. In de representatiewijze ligt de focus op het

visualiseren van architectuur. Vanuit modellen en verschillende gezichtspunten

werkt de architect diverse perspectieven van een bouwwerk uit om de mogelijke

impact weer te geven van de gestelde eisen door de opdrachtgever, belanghebbenden

en gebruikers.

De architect heeft hiervoor verschillende soorten architectuurvisualisaties tot zijn

beschikking. Waaronder de architectuurvisualisatieposter met een standaard

viewlayout en ontwerpregels voor het maken van een architectuurvisualisatie.

Hoofdstuk 7. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Ondersteuningswijze' gaat in op het vierde

onderdeel van de methode Dragon1. In de ondersteuning0swijze ligt de focus op de



ISBN: 978-94-90873-01-1

15

hulpmiddelen van de methode om het begrip en het werken met visuele enterprise

architectuur te versnellen en te vereenvoudigen.

Hoofdstuk 8. Dit hoofdstuk 'Dragon1 Begrippenkader' geeft een overzicht en

definities van de belangrijkste architectuurbegrippen die in dit boek worden

gebruikt, van de ruim 2000 begrippen uit de open methode Dragon1. Omdat het

begrippenkader steeds uitbreid en verbeterd wordt is het niet volledig opgenomen in

dit boek. U vindt de volledige begrippenlijst die bij dit boek hoort op

www.dragon1.org.

Het belang van een gemeenschappelijk begrippenkader zal iedereen onderstrepen,

maar dat begrippenkader dient dan wel voldoende oorspronkelijk, consistent en

volwassen te zijn en niet beperkend te werken. Dit zijn randvoorwaarden die in

Dragon1 worden gesteld aan het begrippenkader.

Voor de laatste informatie over de inhoud van dit boek, en voor de open standaarden

en best practices van Dragon1 verwijzen we u graag naar www.dragon1.org.

Wij wensen u veel plezier met het bestuderen van dit Dragon1 Studieboek.



ISBN: 978-94-90873-01-1

Een nieuwe kijk op enterprise architectuur Hoofdstuk 1

17

Hoofdstuk 1

Visuele Enterprise Architectuur: een nieuwe kijk op enterprise architectuur

Enterprise Architectuur kent vele definities en gedaanten.

Sta open voor het visueel maken van Enterprise Architectuur.



ISBN: 978-94-90873-01-1

Visuele Enterprise Architectuur Hoofdstuk 1

18

1.1 Leerdoelen

Na het bestuderen van dit hoofdstuk is de lezer in staat om:

te beschrijven hoe architectuur in het algemeen waargenomen wordt.

op te noemen welke bouwkundige begrippen zijn overgenomen in de nieuwe

kijk op enterprise architectuur.

uit te leggen wat een concept, een stijlelement en een principe is.

uit te leggen waarvoor een conceptschets en een principetekening worden

gebruikt.

uit te leggen waarom ondernemingen als systematische bouwwerken gezien

kunnen worden.



ISBN: 978-94-90873-01-1


19

1.2 Inleiding

Dit hoofdstuk 'Visuele Enterprise Architectuur: een nieuwe kijk op enterprise

architectuur' biedt een alternatieve manier aan om als architect, manager en

bestuurder naar architectuur te kijken. Met andere woorden: op een nieuwe manier

werken aan enterprise architectuur, bedrijfsarchitectuur, informatie architectuur en

technische / ICT-architectuur binnen de onderneming.

De vraag om een alternatieve kijk op enterprise architectuur komt vanuit de praktijk

waar het huidige gebruik van architectuur binnen ondernemingen nu vaak niet

volledig aan de verwachtingen voldoet. In dit hoofdstuk keren we daarom terug naar

de oorsprong van architectuur, hoe wij als mensen architectuur waarnemen en wat

eigenlijk architectuur is.

In dit hoofdstuk wordt vooral gekeken naar een ander vakgebied, namelijk de

bouwkundige architectuur. Wat zijn de parallellen tussen enterprise architectuur en

de bouwkundige architectuur? En kunnen de architecten in een onderneming

hiermee hun voordeel doen? De herbruikbaarheid van enkele bouwkundige

begrippen in enterprise architectuur komt aan de orde.

Met deze nieuwe kennis kijken we opnieuw naar ondernemingen. Er wordt een

nieuw begrippenkader aangereikt voor enterprise architectuur. Aan de hand van

voorbeelden wordt een basis gelegd voor het nieuwe werken met visuele enterprise

architectuur binnen ondernemingen.

1.2.1 Een betere afstemming verhoogt de

capaciteit

Enterprise architectuur wordt vandaag de dag in ondernemingen steeds vaker

ingezet als instrument om een betere afstemming tussen de onderdelen van een

onderneming voor elkaar te krijgen. En dan vooral gericht op een betere afstemming

tussen de onderdelen bedrijfsprocessen als het belangrijkste businessonderdeel en

informatiesystemen als het belangrijkste ICT-onderdeel.

Deze betere afstemming tracht men voor elkaar te krijgen door gebruik te maken

van allerlei architectuurproducten, zoals richtinggevende uitspraken, standaarden,

richtlijnen en modellen bij verander-, ontwerpen realisatieactiviteiten. Enterprise

architectuur is dan het proces, of de kunst en kunde, om te komen tot deze



ISBN: 978-94-90873-01-1


20

ondernemingbrede architectuurproducten. De praktijk leert ons dat dit nog niet

altijd even goed lukt in elke onderneming.

In de wereld zoals we die kennen zijn vele ondernemingen actief die goederen,

producten en diensten leveren aan hun interne bedrijven, aan consumenten en aan

andere ondernemingen. Ondernemingen die op landelijke schaal werken bestaan

soms wel uit vijf tot tien bedrijven. Op hun beurt bestaan deze bedrijven weer uit

duizenden verschillende onderdelen, zoals producten en diensten, medewerkers,

bedrijfsprocessen en activiteiten, informatie en ICT waaronder informatiesystemen,

softwareapplicaties, computers en netwerken. Al deze onderdelen dienen op een

juiste manier op elkaar te zijn afgestemd om zo optimaal mogelijk onderling te

kunnen samenwerken om zo het maximale resultaat te kunnen behalen.

Helaas ontbreekt het vaak aan een goede afstemming voor samenwerking bij deze

ondernemingen en hun bedrijven. Als onderdelen niet optimaal op elkaar zijn

afgestemd, is het rendement van deze onderdelen lager dan mogelijk of gewenst. Zo

zijn er in het geval van een slechte afstemming tussen bedrijf en ICT, meer

informatiesystemen en meer mensen nodig om hetzelfde werk te doen, dan

wanneer alles goed op elkaar is afgestemd. De ondernemingscapaciteit, het werk dat

een onderneming kan verzetten met haar medewerkers en middelen, wordt sterk

verbeterd door bijvoorbeeld een betere afstemming tussen bedrijfsprocessen en

informatiesystemen.

Menig bedrijfsproces wordt na een architectuurtraject nog niet optimaal

ondersteund door ICT of door informatiesystemen. Om een correct werkende ICT of

een optimaal ondersteunend informatiesysteem te ontwerpen, is het van belang te

weten hoe een bedrijfsproces werkt, wat de huidige en toekomstige kwesties (issues)

of problemen zijn en hoe dat bedrijfsproces zich in de toekomst gaat ontwikkelen.

Vaak wordt een bedrijfsproces dat ondersteund moet worden met ICT, verkeerd, niet

of onvolledig in beeld gebracht voorafgaand aan het ontwikkelen van het nieuwe

informatiesysteem. Dit veroorzaakt in de regel een niet-optimale ondersteuning van

dit bedrijfsproces. De architectuur, het ontwerp en de configuratie van het

informatiesysteem worden dan wellicht op basis van foutieve aannames en verkeerd

inzicht gemaakt. Als het bijvoorbeeld niet volledig duidelijk is welke activiteiten in

een bedrijfsproces aanwezig zijn en wat de precieze naam, definitie en inhoud is van

de activiteiten, dan is de kans groot dat het informatiesysteem op basis van een

verkeerd functioneel model wordt ontworpen en gebouwd en niet 1-op-1 aan de

activiteiten uit het proces is te relateren.



ISBN: 978-94-90873-01-1


21

1.2.2 De noodzaak voor een nieuwe kijk op

architectuur ook bij overheidsinstellingen

Naast ondernemingen zijn er in de non-profit sector en met name de overheid,

verschillende soorten instellingen aanwezig die veel overeenkomstige kenmerken

hebben met ondernemingen. Zij leveren ook producten en diensten aan

consumenten en burgers, aan de eigen interne bedrijven en hebben bedrijfs-

processen en informatiesystemen.

Vanuit decentralisatieoogpunt en vanuit innovatie zijn er steeds meer lokale

overheden die van de Rijksoverheid aan digitalisering moeten gaan werken om

burgers en hun interne bedrijven als klant te gaan zien. Zo dienen overheids-

instellingen zich steeds meer als onderneming te gaan opstellen.

Bij overheidsinstellingen zoals gemeenten en provincies is het dan ook van belang

om op een andere manier dan tot nu toe het geval was, naar de eigen enterprise

architectuur te kijken. Burgers en interne bedrijven die als klanten moeten worden

gezien vragen om geheel nieuwe concepten en principes.

De overheid heeft zelf referentiearchitecturen ontwikkeld om gemeenten en

provincies een start te laten maken met enterprise architectuur, ten einde meer grip

te krijgen op de noodzakelijke integrale innovatie aan de bedrijfskant en ICT-kant.

Maar omdat een referentiearchitectuur geen Haarlemmerolie is en ook geen

maatwerk, zal een gemeente of provincie altijd nog zelf veel kennis moeten hebben

over enterprise architectuur om alles naar haar eigen hand te kunnen zetten.

Er zijn gelukkig al overheidsinstellingen die vanuit eigen ambities, onder andere het

verbeteren van de eigen dienstverlening, werken aan bijvoorbeeld een betere

informatievoorziening en bedrijfsvoering.

Voorbeeld van zaakgericht werken voor optimalisatie bij een gemeente

Een enterprise architect heeft de belangrijkste functies waar de opdrachtgever om vraagt

geplaatst in een operationeel functiemodel: het onafhankelijk van afdeling, medewerker en

werkplek behandelen en afhandelen van aanvragen van een burger. Ook de burger infor-

meren over hoe ver de behandeling is van zijn aanvraag is een functie in het operationeel

functiemodel. De technische vorm van de oplossing voor de opdrachtgever wordt door de

enterprise architect ontworpen met een totaalconcept voor de nieuwe informatievoorziening,

los van het operationele functiemodel. In het zaakgerichte totaalconcept heeft de enterprise



ISBN: 978-94-90873-01-1


22

architect een Case Management Tool als technologische oplossingsrichting geplaatst.

In het voorbeeld heeft de enterprise architect de functies, het wat, en de vormen, het

hoe, van het te realiseren bouwwerk los van elkaar ontworpen om zoveel mogelijk de

eisen, randvoorwaarden en strategische uitgangspunten te verenigen in een

duurzame en toekomstvaste oplossing.

N.B. Eén van de grootste verschillen met een onderneming is en blijft dat een

overheidsinstelling of non-profit instelling geen winstoogmerk heeft, maar een

maatschappelijke taak. Echter voor het werken onder architectuur maakt dat geen

verschil, al zien de architecturen er natuurlijk wel anders uit, omdat bij for-profit

andere principes gelden dan bij non-profit. In veel architecturen van instellingen

gaan we echter in de toekomst for-profit principes terugzien.

Zolang het niet anders is aangegeven kan in dit studieboek het begrip onderneming

worden vervangen door het begrip instelling.

In de vorige twee paragrafen hebben we in kort uiteengezet dat veel ondernemingen,

zoals overheidsinstellingen en commerciële organisaties al vaak werken onder

architectuur, maar dat de beloofde resultaten daarvan uitblijven. In dit boek geven

we een aantal suggesties om dit om te keren. Daarom zoomen we in de volgende

paragrafen in op de oorsprong van architectuur.

We leggen uit hoe wij als mensen architectuur waarnemen en wat architectuur

eigenlijk is. En we vragen ons af waarom het zo interessant is om vanuit het

vakgebied enterprise architectuur naar het vakgebied van de bouwkundige

architectuur te kijken. Hoe krijgen we bijvoorbeeld met architectuur een goede

afstemming van samenwerking voor elkaar?



ISBN: 978-94-90873-01-1


23

1.3 Wat is architectuur?

Goed kunnen waarnemen door bijvoorbeeld een architect is van belang om de

werking van systemen goed te kunnen analyseren en te begrijpen. In feite om de

werking te kunnen ‘zien’. Een architect moet immers steeds nieuwe systemen

ontwerpen op basis van een goede werking. Daarvoor is een goed begrip van hoe de

wereld werkt, van groot belang.

1.3.1 Het waarnemen van architectuur

Bij het kijken en waarnemen van objecten maken wij mensen hierbij hoofdzakelijk

gebruik van onze ogen. Het waarnemen door middel van zien is het uitgangspunt.

Dit neemt uiteraard niet weg dat de andere zintuigen een uiteindelijke waarneming

ook beïnvloeden. Wanneer we door de Kalverstraat lopen, zullen wij deze op een

andere manier waarnemen dan andere personen die daar ook lopen. Wij hechten

bijvoorbeeld veel waarde aan groen in een straat, en hechten waarde aan een goed

verzorgde plint (de begane grond van een gebouw die aan de straat grenst). Terwijl

een ander misschien veel meer waarde hecht aan goed ontworpen bankjes en

prullenbakken en de aanwezigheid van voldoende parkeergelegenheid.

Gezichtspunt

belanghebbende

Psychologisch

filterSociaal

filterCultuur

filterOndernemingsbouwwerk

in de werkelijkheid

Rol

filter

Figuur 1.1. Het proces van het waarnemen.

Het proces van het waarnemen bestaat uit een aantal fasen. In eerste instantie

verzamelen we informatie over de omgeving door te kijken. In de volgende fase, de

cognitiefase, structureren we die informatie met onze kennis en eerdere ervaringen.

Hiermee wordt een beeld gecreëerd van de omgeving die voor ons logisch is. Daarbij

spelen vier filters een belangrijke rol: het psychologische filter, het sociale filter, het

culturele filter en het rolfilter.

Het psychologische filter wordt opgemaakt door persoonlijke voorkeuren van een

persoon en de gedachten en gemoedstoestand van het moment van observatie.



ISBN: 978-94-90873-01-1


24

Het sociale filter door de sociale omstandigheden zoals tot welke sociale groep of

sociale klasse iemand behoort.

Het culturele filter wordt bepaald door de cultuur waarin iemand is opgegroeid en

bijvoorbeeld de taal die men spreekt.

Het rolfilter wordt bepaald door de functie die iemand uitoefent, directeur versus

medewerker in een organisatie of de plaats die men heeft in een groep, leider versus

volger. Voor architectuur is het rolfilter, in geval van beslissingondersteunende

visualisaties verstrekken aan opdrachtgevers, van groot belang.

De genoemde vier filters zijn gevoelig voor waarnemingen die passen bij de persoon.

Andere informatie wordt hiermee weggefilterd.

Dit gestructureerde en persoonlijke beeld onderwerpen we in de laatste fase aan een

evaluatie. Hierbij kennen we een waardeoordeel toe aan het beeld dat we van de

omgeving hebben. We komen bijvoorbeeld tot de conclusie dat we de winkelstraat

mooi vinden of juist te druk. Bij iedere nieuwe waarneming wordt het beeld van de

vorige waarneming verder genuanceerd. Hierdoor ontstaat een cyclisch

waarnemingsproces waarbij de eerste waarnemingsgegevens worden beïnvloed door

nieuwe observaties.

1.3.2 Alles heeft een architectuur

We kunnen stellen dat alles wat bestaat, met andere woorden tot stand is gekomen,

een architectuur heeft. Dit geldt voor elk denkbaar systeem, zoals een huis, een

onderneming, een mens, de wereld. De architectuur van een huis of onderneming

hoeft echter niet altijd even geslaagd, succesvol of consistent te zijn, maar een juiste

architectuur voor een huis of onderneming zorgt altijd voor duurzaamheid en

toekomstvastheid.

De architectuur is vaak een indirecte resultante van het ontwerp van een systeem of

bouwwerk. Een bouwwerk dat onder architectuur is ontworpen, kenmerkt zich door

een harmonieuze eenheid van constructieve, operatieve en decoratieve functies

waarbij oplossingen zijn gevonden om te kunnen omgaan met tegengestelde of

ogenschijnlijk onverenigbare eisen en wensen.

Een bouwwerk ontwerpen dat eruit ziet als een kubus en instabiel uit evenwicht is

geplaatst, zorgt ervoor dat we bij onze waarneming worden getart met iets dat



ISBN: 978-94-90873-01-1


25

bedoeld is om in wonen, maar niet voldoet aan het archetype. Dit is een voorbeeld

van kunst in de architectuur.

Architectuur, in de zin van vakgebied, is de kunst en kunde van het gepland, functiegericht en

integraal ontwerpen en realiseren van een bouwwerk dat veelal duurzaam en toekomstvast

dient te zijn.

Architectuur, in de zin van architectuur van een bouwwerk, is het samenhangend geheel van

decoratieve, operatieve en constructieve concepten dat is of wordt toegepast op een bouwwerk.

Kunst is ‘een irrationele en laterale wijze waarop iets gedaan wordt’. Kunst legt het accent op de

decoratieve functie voor het creëren van een bepaalde sfeer, emotie, gevoel en beleving.

Kunde is ‘een gestructureerde en systematische wijze waarop iets gedaan wordt’. Kunde legt het

accent op de constructieve functie, de operationele functie en de technische vorm voor het creëren

van bepaalde stevigheid en werkzaamheid.

De kwaliteit van een bouwwerk gaat in de regel omhoog als het onder architectuur

wordt ontworpen en gebouwd. Een sterke architectuur is een architectuur waarbij

met ingenieuze oplossingen complexe vraagstukken worden of zijn opgelost. Is dit

niet het geval dan noemen we het een zwakke architectuur.

De architectuur van de Erasmusbrug is een voorbeeld van een sterke architectuur. In

de Erasmusbrug zijn constructieve tuibrugconcepten gebruikt om ervoor te zorgen

dat de brug weer en wind kan weerstaan. En er zijn functionele verkeers-

stroomconcepten gebruikt die ervoor zorgen dat auto’s en vrachtwagens snel en

ongestoord kunnen doorrijden over de brug.

Een sterke architectuur wordt soms een veel gebruikte architectuur en daarmee een

architectuurstijl waarin één of enkele elementen veelvuldig als stijlelementen

terugkomen. Bijvoorbeeld de gotische architectuur van een kerk waarbij er

spitsboogconcepten worden gebruikt voor constructie, maar ook voor decoratie.

Decoratie is de niet-functionele of niet-constructieve aankleding van een bouwwerk met behulp

van elementen of componenten.

Een architectuur van een bouwwerk is de juiste architectuur als het bijdraagt aan het

uitvoeren van de beoogde strategie van de opdrachtgever. Bijvoorbeeld de

architectuur van de Erasmusbrug draagt bij aan het beeld van Rotterdam als

maritieme industriestad. De brug vormt een naadloze en in het oogspringende



ISBN: 978-94-90873-01-1


26

staalconstructieverbinding door het gebruik van decoratieve glansstaalconcepten,

precies zoals de opdrachtgever eiste.

N.B. In de bouwkundige architectuur wordt bouwen vaak gedefinieerd als 'het

plaatsen, geheel of gedeeltelijk oprichten, vernieuwen, veranderen of vergroten, van

een bouwwerk, evenals het geheel of gedeeltelijk oprichten, vernieuwen of

veranderen en het vergroten van een standplaats’. Daar waar sprake is van bouwen

of een bouwwerk dient een bouwvergunning te worden aangevraagd waarbij de

bouwwerkzaamheden en het ontwerp van het bouwwerk worden getoetst tegen

onder andere een bestemmingsplan.

Het gaat er in feite om dat veranderingen, aanpassingen of andere werkzaamheden

die ingrijpend zijn voor een bouwwerk of voor een omgeving voldoende kwalitatief

plaatsvinden en niet onnodige overlast met zich meebrengen.

Een bouwwerk is elke constructie van fysiek materiaal zoals hout, of digitaal materiaal zoals

geautomatiseerde procesondersteuning, eventueel al voorzien van operatie en decoratie, die op

de plaats van bestemming, hetzij direct of indirect, steun vindt op de grond of vanuit een

platform en is bedoeld om ter plaatse of op afstand te functioneren of diensten te leveren. Een

bouwwerk is opgebouwd uit constructieve, operatieve en decoratieve concepten, elementen,

componenten, objecten en producten.

Door te kijken naar bouwwerken zoals bruggen, naar gebouwen zoals kerken, naar

landschappen zoals tuinen en naar ondernemingen zoals banken, verzekeraars en

overheids- en zorginstellingen, kunnen we veel leren van de bouwkundige

architectuurbenadering. De bouwkundige architectuur en de enterprise architectuur

beogen in onze ogen namelijk hetzelfde: een kwalitatief hoogwaardig ontwerp en de

realisatie van een duurzaam, toekomstvaste en mooi bouwwerk.

N.B. Een verschil tussen de bouwkunde en de bouwkundige architectuur is dat

architectuur veelal aan de bouwkundige constructie van een bouwwerk een

esthetisch aspect toevoegt. Architectuur = bouwkunde + bouwkunst, zoals de

Erasmusbrug (een architectonische oplossing).

Een gekozen architectonische oplossing is vaak constructief gezien zwaarder dan

strikt noodzakelijk, biedt operatief meer dan nodig en is mooier dan strikt

noodzakelijk vergeleken met een puur bouwkundige oplossing. Een architectuur is

daardoor vaak voor de korte termijn duurder dan een puur bouwkundige correcte

oplossing.



ISBN: 978-94-90873-01-1


27

1.4 Bouwkundige architectuur als grondslag

Bouwkundige architecten hebben veel succes in het ontwerpen en realiseren van

mooie duurzame en toekomstvaste bouwwerken. Dit voor ons een reden om

gerichter naar bouwkundige architectuur te kijken met als doel dat de architect

binnen de onderneming ook duurzame en toekomstvaste bouwwerken zoals

bedrijfsprocessen, informatievoorziening, informatiesystemen en ICT-infrastruc-

turen kan realiseren.

1.4.1 De huidige architectuurpraktijk van

de bouwkundige architect

Een beroepsgroep die zich uitdrukkelijk bezighoudt met objecten waar andere

mensen naar kijken en waar mensen gebruik van maken, zijn de bouwkundige

architecten. De bouwkundige architecten houden zich bezig met het ontwerpen en

bouwen van fysieke bouwwerken. Hoewel constructeurs en aannemers het

daadwerkelijk bouwen (realiseren) voor hun rekening nemen, zit de bouwkundige

architect vaak in een technische en administratieve regierol namens de

opdrachtgever voor de verwezenlijking van het bouwwerk.

Bouwkundige architecten communiceren aan hun opdrachtgevers door middel van

een portfolio vol met ontwerpschetsen hoe het bouwwerk eruit komt te zien met al

haar functies alvorens het bouwwerk daadwerkelijk te laten bouwen door de

aannemer.

Een andere beroepsgroep die zich sinds 1990 in ondernemingen bezighoudt met

architectuur zijn mensen die als architect bijvoorbeeld allerlei processen en

systemen ontwerpen en laten realiseren in de organisatie. Deze architecten houden

zich bezig met het realiseren van oplossingen in de organisatie om zo de

afstemming in het samenwerken te verbeteren om daarmee de kwaliteit van deze

processen en systemen te verhogen.

Omdat tussen deze twee beroepsgroepen parallellen te bespeuren zijn, is dit

aanleiding om meer in detail naar het vakgebied van bouwkundige architectuur te

kijken. Door te kijken naar de wijze waarop bouwkundige architectuur wordt

opgesteld en gebruikt bij het ontwerp en de realisatie van een bouwwerk, en dit te

vergelijken met wat de huidige architecten binnen ondernemingen met architectuur



ISBN: 978-94-90873-01-1


28

doen, onderzoeken we of de architecten binnen ondernemingen voordeel kunnen

halen uit de architectuurpraktijk van de bouwkundige architect.

Het vergelijken van de huidige twee architectuurpraktijken is als volgt:

Bouwkundige Architectuur Enterprise Architectuur

De architect is steeds opzoek naar een

ontwerpopdracht waarmee hij zijn bouw-

kundige visie kan concretiseren in een

bouwwerk. Voor het verkrijgen van een

ontwerpopdracht dient hij vaak in

competitieverband zijn kunnen te laten

zien om zich te kwalificeren.

De architect wacht af tot hij gevraagd wordt een

architectuur op te stellen. De architect hoeft

meestal niet in competitieverband zich te

kwalificeren voor een ontwerpopdracht.

De architect, een ontwerper van een totaal-

concept, maakt de conceptuele vertaalslag

van strategische uitgangspunten van de

opdrachtgever via concepten en principes

naar de juiste oplossingen.

De architect van een kerk houdt zich vooral

bezig met de kwaliteit van de bouw van

koepels, ramen, kantelen en muren, maar

niet zozeer met de bouw van het orgel, de

banken en de versterker van de geluids-

installatie. Echter, hij houdt zich wel bezig

met de keuze ervan.

De architect maakt de architectuur voor

bedrijfsprocessen en informatiesystemen.

De architect van een onderneming houdt zich

vooral bezig met het modelleren van, op basis

van richtinggevende uitspraken, de onderne-

ming in bedrijven en bedrijfsfuncties, het

passend maken van de onderneming in ketens

en het verbeteren van de bedrijfs-/ICT-

afstemming.

Een bouwwerk is levenloos, maar wordt

altijd gebruikt door mensen. De mensen

die gebruikmaken van de bouwwerken,

zijn meestal niet de mensen die ook

veranderingen aan de constructie van het

bouwwerk zelf doorvoeren. Zij houden

zich wel bezig met de inrichting van het

bouwwerk of de decoratie.

Een onderneming is levend, want ze bestaat uit

mensen die samenwerken en die ondersteund

worden met middelen om zo efficiënt mogelijk

een doel te kunnen bereiken. In elke

onderneming zijn er mensen die continu

nieuwe middelen ontwikkelen en de

constructie van de onderneming veranderen,

naast de inrichting en decoratie.



ISBN: 978-94-90873-01-1


29

De levenloze onderdelen van de bouw-

werken hebben eigenschappen waar de

architect goed rekening mee kan houden,

waardoor bijvoorbeeld het gehele bouw-

werk bij een bepaalde belasting een

voorspelbaar gedrag zal vertonen.

Mensen maken het gedrag van de onderne-

ming als geheel onvoorspelbaar bij een

bepaalde belasting.

Elke verandering aan een bouwwerk maakt

het bouwwerk als geheel vaak niet

complexer vanwege de kwaliteit die men

nastreeft door middel van principes en

regels die gevolgd worden.

Elke verandering (of transformatie) aan een

onderneming maakt de onderneming als

geheel vaak complexer vanwege het niet genoeg

nastreven van bepaalde kwaliteitsaspecten zoals

adaptiviteit. De focus ligt teveel op tijd, geld en

op de technische structuur van systemen.

Voor de meeste typen van bouwwerken

zijn er gedocumenteerde referentie-

architecturen, is er wettelijke regelgeving

en bestaan er voorschriften die moeten

worden nageleefd bij het ontwerpen,

veranderen en bouwen van een bepaald

type bouwwerk.

Voor de meeste typen van ondernemingen zijn

er geen gedocumenteerde referentie-

architecturen, is er onvoldoende wettelijke

regelgeving en zijn er geen voorschriften of

regels die moeten worden gevolgd bij het

ontwerpen, veranderen en realiseren van een

bepaald type onderneming of deeloplossing

daarbinnen.

Figuur 1.2. Verschillen in architectuurpraktijken.

Uit figuur 1.2 kunnen we opmaken dat de bouwkundige architectuur vooral een

visuele ontwerpdiscipline is om een hoge kwaliteit van bouwwerken te realiseren,

door onder architectuur met concepten en principes een ontwerp te maken. En we

kunnen opmaken dat de huidige enterprise architectuurpraktijk nog geen

hergebruik maakt van de wijze waarop gewerkt wordt in de bouwkundige

architectuur.

Architecten in ondernemingen zijn nu meer gericht op het opstellen en beschrijven

van architecturen en het in kaart brengen van structuren, dan op het ontwerpen

onder architectuur van ondernemingen of grote delen daarvan.

De architect zou net als de bouwkundige architect actief op zoek kunnen gaan naar

een ontwerpopdracht om een meer voorschrijvend resultaat te kunnen bereiken in

plaats van alleen maar richting te geven. Bijvoorbeeld een ontwerpopdracht voor het



ISBN: 978-94-90873-01-1


30

ontwerpen van een geheel nieuw innovatief bedrijf, een optimale informatie-

voorziening of een gevirtualiseerde ICT-infrastructuur.

Uit figuur 1.2 kunnen we tevens opmaken dat het vraagstuk van de bouwkundige

architectuur hetzelfde kan zijn als bij de enterprise architectuur, namelijk hoe

verhogen we de kwaliteit en samenwerking van processen en systemen in en van

bouwwerken?

1.4.2 Het bouwkundig perspectief: de

systeemgerichte benadering

In de bouwkundige architectuur werkt men sinds jaar en dag met de benadering dat

een bouwwerk een systeem is dat bestaat uit vele honderden of soms duizenden

samenhangende onderdelen die allemaal op elkaar van invloed zijn, waar principes

gelden en waar regels op van toepassing zijn. De systeemgerichte benadering zorgt

voor meer begrip en controle over het gedrag van het systeem als geheel en van de

afzonderlijke onderdelen.

Een voorbeeld van een systeemgerichte benadering is de Erasmusbrug in Rotterdam

die met zijn geknikte toren en vele tuien samen een sierlijk en stevig geheel vormt

dat weer en wind weerstaat. Een voorbeeld van een regel in dit tuibrugsysteem is dat

tuien direct aan het brugdek zijn vastgemaakt.

In het begin toen de brug net af was kwam het voor dat de brug wel eens ‘slingerde’.

Of beter gezegd dat er resonantie was in de tuidraden. Dit werd veroorzaakt door

regendruppels waardoor de luchtweerstand van de tuien zodanig werd veranderd dat

de brug gevoeliger werd voor de wind. Om de trillingen van de wind te dempen zijn

nieuwe dempers direct aan het brugdek gemonteerd en slingert de brug nu niet

meer.

Een ander voorbeeld van een systeemgerichte benadering zijn de huizen die onder

‘Huf Haus’-architectuur zijn gebouwd. Het 'green®evolution' principe zorgt ervoor

dat de huizen gebouwd worden met zeer goed geïsoleerde muren. Men noemt dit

constructionele isolatie. Deze muren bestaan op hun beurt weer uit

houtconstructies. Naast de muren, zorgen deuren, ramen, vloeren en daken voor een

leefgeheel dat een prettige woonomgeving oplevert voor mensen.

Een systeem is een geheel van onderdelen die samenwerken gericht op het bereiken van een



ISBN: 978-94-90873-01-1


31

gemeenschappelijk doel.

Naast bouwwerken zijn er nog andere soorten systemen. Dit zijn bijvoorbeeld

concepten en fenomenen. Concepten zijn in deze aanpakken, abstracties of ideeën.

Fenomenen zijn in deze verschijnselen die zich voordoen. Deze drie soorten

systemen: bouwwerken, concepten en fenomenen, worden in hoofdstuk vier in

detail verder gedefinieerd en toegelicht.

De onderdelen waaruit een systeem is opgebouwd, noemen we entiteiten. Er zijn

verschillende soorten entiteiten zoals concepten, elementen, componenten, objecten

en producten. Deze entiteiten kunnen op hun beurt ook weer als een systeem

worden beschouwd. De entiteiten van bijvoorbeeld een concept zijn ook weer te

beschouwen als concepten, elementen, componenten, objecten en producten.

Een entiteit is iets dat er is, wordt herkend of wordt onderkend. Een entiteit heeft een eigen

identiteit en is te onderscheiden ten opzichte van andere entiteiten. Een entiteit heeft attributen

die de entiteit een identiteit geven.

Een voorbeeld van een concept van een nieuwbouwwijk is duurzaam wonen.

Waarbij alle elementen, componenten, objecten en producten zijn gericht om de

werking van het concept mogelijk te maken.

Een concept is een aanpak, een abstractie van een entiteit of een idee. Een concept wordt veelal

gebruikt als oplossingsrichting.

Een voorbeeld van een element van een huis is een voorgevel. Een element is soms

onlosmakelijk verbonden met een bouwwerk. Dan noemen we het een dragend

element. Het is niet uit of van het bouwwerk af weg te nemen, zonder dat het hele

bouwwerk instort of alle samenhang verliest.

Een element is een meer generiek functioneel logisch (samengesteld) onderdeel van een systeem.

Een element is daarmee een onderdeel van een concept, bouwwerk of fenomeen.

Er wordt onderscheid in elementen en componenten gemaakt, zodat de

bouwkundige architect functies los van de technische vorm en oplossingen kan

ontwerpen. Dit geeft een architect meer mogelijkheid in het verenigen van

tegengestelde eisen van opdrachtgever en belanghebbende en meer vrijheid in het

ontwerpen en realiseren van duurzame en toekomstvaste oplossingen.



ISBN: 978-94-90873-01-1


32

Een component is een meer specifiek technisch fysiek (samengesteld) onderdeel van een systeem

dat eigen kenmerken, eigenschappen en/of gedragingen heeft. Een component is daarmee een

onderdeel van een concept, bouwwerk of fenomeen.

Daglichtdoorlatende ramen en een zoldertrap zijn voorbeelden van gangbare

elementen in huizen die met vormen worden ingevuld, waardoor componenten

ontstaan en hiermee invulling aan een functie wordt geven. De huizen van een

nieuwe woonwijk worden bijvoorbeeld door bouwkundige architecten in het

architectuurontwerp voorzien van componenten zoals aluminium schuif-

kantelramen en een houten FSC-wenteltrap.

Een functie is een taakvervulling van een entiteit. Een functie zegt wat een entiteit kan. Een

functie is een geheel van prestaties die door een element of component worden geleverd.

Een (technische) vorm is de digitale of fysieke uiting of hoedanigheid van een geheel. Een

(technische) vorm heeft veelal implementatieaspecten in zich.

Naast componenten onderkennen we op fysiek en digitaal niveau ook objecten. Het

verschil tussen objecten en componenten is klein. Een onderscheid dat vaak gemaakt

kan worden is dat objecten entiteiten zijn waarvan men een gegevensverzameling

kan maken die wordt gebruikt in het behandelwerk of verwerkingswerk van data.

Een object is een meer specifiek technisch abstract (samengesteld) onderdeel van een systeem dat

eigen kenmerken, eigenschappen en/of gedragingen heeft. Een object is daarmee een onderdeel

van een concept. bouwwerk of fenomeen.

Componenten, objecten en producten kunnen ook als artefacten terugkomen.

Artefacten zijn vaak mooi, maar kosten doorgaans teveel tijd en geld in gebruik,

onderhoud en aanpassing. De Eiffeltoren en een Chinese Ming vaas zijn kostbare

artefacten uit de fysieke wereld.

Een artefact is een (vaak uniek) bouwwerk, element, component, object of product door mensen

onderkend, bedacht en gemaakt waar veel vakkundigheid bij is komen kijken.

Bepaalde combinaties van entiteiten die een (herbruikbaar) afgerond geheel vormen,

zijn bouwblokken. Bouwblokken kunnen heel klein zijn, maar ook heel groot. Waar

de grens ligt voor de optimale grootte van bouwblokken is op voorhand niet in



ISBN: 978-94-90873-01-1


33

absolute zin te zeggen, maar een bouwkundig architect doet er altijd goed aan om

expliciet die bouwblokken te onderkennen die impliciet aanwezig zijn.

N.B. Tussen bouwwerk en bouwblok in zit het begrip bouwsel. Dit is in feite een

losstaand bouwwerk, een enigszins mobiel bouwwerk, of een bouwwerk dat niet is

verankerd in zijn ondergrond. Bouwsel heeft een minderwaardige klank als ‘zomaar

een constructie’ en wordt daarom in de praktijk niet veel gebruikt.

Entiteit Entiteit

Entiteit

Entiteit

Concept (entiteit)

Element (entiteit)

Component

(entiteit)TP TP(e)

Element (entiteit)

Object

(entiteit)TP TP(e)

Bouwwerk (entiteit)

Bouwdeel

(entiteit)

Bouwdeel

(entiteit)

Bouwblok

(entiteit)

Fragment

(entiteit)

Figuur 1.3. Voorbeeld van een bouwwerk met haar entiteiten.

Modulaire bouw van woningen is een bouwstijl waarin op een assemblagelocatie

delen van de woning in elkaar worden gezet tot een bouwblok. Op de uiteindelijke

woonlocatie worden de woningen dan gemaakt door de bouwblokken aan elkaar vast

te maken. Kijken we naar de architectuur van deze modulaire woningen dan zien we

dat bepaalde bouwblokken steeds weer opnieuw worden hergebruikt. Het voordeel

van bouwblokken is dat bepaalde assemblagewerkzaamheden speciale kennis of



ISBN: 978-94-90873-01-1


34

instrumenten vereisen die locatiegebonden zijn, of beter betaalbaar zijn als deze

werkzaamheden op externe locaties kunnen plaatsvinden.

Een bouwblok is een samengesteld geheel van entiteiten dat bedoeld is om te worden hergebruikt

in een bouwwerk.

Daar waar bouwblokken afgeronde gehelen zijn, zijn fragmenten incomplete

gedeelten van een geheel. Een bouwkundig architect brengt soms fragmenten van de

architectuur of een ontwerp in beeld, of modelleert deze, omdat dat qua scope een

bepaald lastig vraagstuk oplost.

Het is goed te weten of de bouwkundige architect met een fragment te maken heeft

of met een bouwblok. Door fragmenten te analyseren en uit te werken tot

bouwblokken kan de bouwkundige architect een complex bouwwerk in beheersbare

en verdeelbare werkpakketten opdelen.

Een sprekend voorbeeld van een fragment is een muur van een ruïne die nog

overeind staat. Als het bouwwerk dan in ere wordt hersteld, kan het fragment model

staan voor de gehele reconstructie van het bouwwerk.

Een fragment is een incompleet gedeelte dat onderdeel is van een bouwwerk.

Op de entiteiten van een systeem zijn altijd regels van toepassing. Bijvoorbeeld bij

een kruispunt met verkeerslichten geldt vaak de regel dat alleen verkeer dat elkaar

niet kruist, tegelijkertijd groen licht mag hebben. Een ander voorbeeld van een regel

in huizen die door bouwkundige architecten wordt gehanteerd is, dat elk vertrek in

de woning zijn eigen functie heeft en daarom de vorm krijgt die daar bij hoort.

Een regel is een afspraak over de relatie tussen twee of meer entiteiten. Op het niet nakomen

van de afspraak staat een sanctie die in zwaarte kan variëren. Deze zwaarte van de sanctie

bepaalt of een regel, een richtlijn, een voorschrift of een wet is.

Als bouwers een regel opvatten als een richtlijn, omdat het niet nakomen ervan

resulteert in een licht sanctie, dan kan men als opdrachtgever of bouwkundig

architect de regel verzwaren tot een voorschrift. Men kan in ieder geval de sanctie

beter gaan communiceren en ook meer gaan toezien op het naleven van de regels en

richtlijnen.



ISBN: 978-94-90873-01-1


35

Een richtlijn is een regel waarop een lichte sanctie staat, omdat het niet nakomen ervan geen

grote problemen als gevolg oplevert. Het niet nakomen van een richtlijn heeft daarmee weinig

gevolgen voor de partijen die de richtlijn zijn overeengekomen.

Een voorbeeld van een voorschrift dat past in elk bouwproject is: alleen de

constructies die zijn getoetst op wettelijke normen en zijn goed bevonden, mogen in

een bouwwerk worden opgenomen. Dit voorschrift zegt niet dat men geen

constructies mag ontwikkelen die niet zijn te toetsen aan normen. Het voorschrift

zegt wel dat die constructies niet automatisch in productie mogen worden genomen.

De uitdaging voor menige bouwproject is echter het handhaven van dergelijke

voorschriften.

Een voorschrift is een veelal niet-bindende of verplichte regel die vanuit de branche wordt

uitgevaardigd. De sanctie van het niet volgen van een voorschrift is veelal het niet goedkeuren

van een bouwwerk voor oplevering.

Een voorbeeld van een wet in een bouwproject is dat bij het constateren van het

verdoezelen van bouwfouten een medewerker op staande voet wordt ontslagen. In

bouwprojecten zou men zelfs een wet kunnen instellen dat bij het constateren van

een niet-gedocumenteerde en daardoor niet-beheersbare realisatieoplossing dat deze

per onmiddellijk uit het bouwwerk wordt verwijderd.

Men kan ook bij bouwers de druk leggen dat het niet melden of in de lucht houden

van niet-gedocumenteerde of niet-beheersbare realisatieoplossingen komt te staan

op een officiële waarschuwing. Een dergelijk wet zou de kwaliteit van bouwwerken

drastisch verhogen, maar vanwege de huidige situatie in veel bouwprojecten op zeer

veel weerstand stuiten.

Een wet is een veelal bindende of verplichte regel die door toezichthouders en wetgevers wordt

uitgevaardigd waarop een zware sanctie staat voor het niet navolgen ervan. Door middel van

handhaving van een wet probeert men de naleving af te dwingen.



ISBN: 978-94-90873-01-1


36

1.5 Conceptualiseren en Visualiseren

De wereld om ons heen is vol met concepten die achterliggend zijn aan de

bouwwerken die wij waarnemen. Een bouwwerk bevat vaak vele tientallen

tegenstrijdige of ogenschijnlijk onverenigbare concepten die een bouwwerk tot een

uniek geheel maken. Bouwkundige architecten die ontwerpen maken van

bouwwerken dienen goed op de hoogte te zijn van concepten, stijlelementen en

principes om er niet alleen een constructief en functioneel geheel van te maken,

maar ook een oogstrelend aansprekend bouwwerk.

1.5.1 Ontwerpen vanuit een concept

Om op de ontwerptafel, dus voordat een bouwwerk daadwerkelijk gerealiseerd is, al

zoveel mogelijk te kunnen voorspellen hoe de onderdelen van het bouwwerk

allemaal op elkaar zullen inwerken, overkomen, gedragen en reageren bij normaal

gebruik en bij extreme belasting, maakt een bouwkundige architect gebruik van

concepten, stijlelementen en principes.

Wanneer we opnieuw kijken naar de Erasmusbrug dan is dit een unieke brug met

een geknikte pyloon (toren), maar hij is wel van een gangbare soort brug, namelijk

de tuibrug. De tuibrug is een soort brug, net zoals een valbrug of een hangbrug. De

architect Ben van Berkel heeft bij het ontwerpen in 1989 van de Erasmusbrug (139

meter hoog, 34 meter breed, lengte 802 meter en lengte tuibrug 410 meter) gebruik

gemaakt van een concept. Het principe van het tuibrugconcept maakte dat dit

concept bruikbaar was voor een totale overspanning van 808 meter.

Tuien

(Stalen tuidraden)Geknikte

pyloon

Brugdek met geringe dikte Figuur 1.4. Tekening van het concept dat is gebruikt voor de Erasmusbrug.



ISBN: 978-94-90873-01-1


37

De Erasmusbrug is dus ontworpen op basis van het tuibrugconcept met pylonen als

stijlelement en het principe van 'kracht laten afvloeien via pijlers in de grond'.

Wanneer we naar een huis kijken dat onder ‘Huf Haus’-architectuur gebouwd is,

zien we een huis dat zeer energiezuinig is, van veel natuurlijk materiaal is gemaakt

en waar veel constructieve stijlelementen steeds weer terugkeren. Men ziet het

principe van constructieve isolatie terug in het Huf Haus. De bouwkundige

architecten krijgen dit alleen maar voor elkaar door te werken met concepten,

stijlelementen en principes.

Een bouwkundige architect maakt architectuurontwerpen in opdracht van

opdrachtgevers. De bouwkundige architect krijgt daarbij eisen, randvoorwaarden en

uitgangspunten mee. Om deze ontwerpen te kunnen maken moet hij

ontwerpvraagstukken oplossen en ontwerpbeslissingen nemen: Hoe komt het

resultaat eruit te zien? Wat moet de kwaliteit zijn van het bouwwerk? Hoe stevig

maak ik het bouwwerk gezien het normale en extensieve gebruik van het bouwwerk?

Wat spreekt de opdrachtgever en gebruikers aan?

De bouwkundige architect moet ogenschijnlijk onverenigbare en tegenstrijdige eisen

met elkaar verenigen in het ontwerp. Bijvoorbeeld: ontwerp een gebouw dat groot is,

maar waar men zich niet verloren in voelt. Om deze ontwerpvraagstukken te kunnen

oplossen, maakt een bouwkundige architect gebruik van concepten en stelt daarmee

een totaalconcept samen.

Een totaalconcept kan uit vele deelconcepten bestaan. Concepten geven nog veel

vrijheden voor keuzemogelijkheden. Niets is nog definitief. Duurzaam wonen,

energiebesparende constructies en cradle-to-cradle (het concept van afvalmaterialen

hergebruiken) zijn voorbeelden van totaalconcepten uit de bouwkundige

architectuur die weer uit vele deelconcepten bestaan.

Enerzijds geeft een concept een bouwkundige architect houvast, omdat het concept

bestaat uit bijvoorbeeld deelconcepten met een bewezen werking of die beproefde

oplossingen zijn. Anderzijds geeft een concept de bouwkundige architect de

mogelijkheid te communiceren met de opdrachtgever over denkrichting, passende

oplossingen en een gewenst resultaat.

Voorbeeld van tegengestelde eisen voor een villa

Een architect wordt gevraagd een villa te ontwerpen voor mensen die geen trap kunnen lopen.

Maar het moet wel een villa worden met drie verdiepingen waar op elke verdieping iemand



ISBN: 978-94-90873-01-1


38

geheel zelfstandig kan wonen. Deze personen willen niet het gevoel hebben in een appartemen-

tencomplex te wonen. De vertrekken van de villa moeten via de buitenkant via de fiets en

rolstoel te bereiken zijn. De villa komt op een bergwand te staan.

De architect combineert nu een wenteltoegangsweg om een drielaagse villa heen tot een geheel.

Hij maakt hergebruik van bekende succesvolle concepten en maakt er een nieuw concept mee.

In figuur 1.5. staan in feite twee modellen. Linksboven staat een functioneel

behoeftemodel met de functies 'lopen, zitten, staan en liggen'. Daaronder staat een

technisch totaalconceptmodel met deeloplossingen om te kunnen lopen, zitten,

staan en liggen.

N.B. Functionele behoefte (functie) en technische vorm worden in de architectuur

gescheiden van elkaar geanalyseerd en ontworpen.

Figuur 1.5. Voorbeeld van een conceptschets ‘wonen in een droom’.

Een conceptschets is een grafische weergave van een concept waarbij op informele wijze aan

belanghebbenden zoals de opdrachtgever duidelijk wordt gemaakt waar in essentie het concept

uit bestaat, hoe het ongeveer werkt, welke voordelen het oplevert en hoe dat er dan uitziet.



ISBN: 978-94-90873-01-1


39

Zo werkt het met concepten. We kijken naar de implementatie van een fysiek uniek

bouwwerk en dat wordt in ons hoofd vertaald naar iets wat we herkennen. Een

concept is een abstractie van de werkelijkheid. Het is de verbeelding van een globale

of generieke oplossingsrichting voor een ontwerpvraagstuk en vaak los van de

implementatie.

Conceptualiseren is het vertalen van de eisen, uitgangspunten en randvoorwaarden door de

architect via een architectuurontwerp met concepten, principes, elementen en regels naar

realiseerbare en bouwbare oplossingen.

Als we naar een fysiek bouwwerk kijken dat over water een verbinding vormt en dat

voor ons gevoel op een stevige en betrouwbare brug lijkt, zullen we ons zeker voelen

om deze brug te gebruiken. In het verleden zijn bruggen als oplossing handig

gebleken bij het duurzaam en toekomstvast creëren van een doorgang over water.

Dat is de reden dat bouwkundige architecten vaak een brug als concept nemen als er

een doorgang over water dient te worden ontworpen. Maar ook een tunnel, een pont,

een dam en een helikopter zijn voorbeelden van concepten waarmee een doorgang

over of onder water kan worden gecreëerd. Elk met hun eigen voordelen en nadelen.

Zo past het ene concept beter bij de eisen die de opdrachtgever stelt aan het

bouwwerk omdat het alle (tegenstrijdige) eisen voldoende in zich verenigd. Het

andere concept past beter bij de bouwkundige visie van de architect en weer een

derde past beter in het plan van een gemeente. Zo komen architecten dan ook

bijvoorbeeld uit op een ontwerp van een brug die stijlelementen van een dam, tunnel

en pont in zich hebben.

Een correct geformuleerde eis bevat altijd het woord ‘dient’. Bijvoorbeeld: een

bewoner dient zich altijd te legitimeren in geval van het betreden van de oprijlaan,

met een geldige contactloze identiteitsleutel, zoals een chipkaart, om de slagbomen

automatisch open te laten gaan. Een dergelijke eis leidt bij het beveiligings-

informatiesysteem van een huis tot het moeten kunnen invoeren van

identiteitsbewijsgegevens.

De bouwkundige architect zorgt ervoor dat de eisen die gesteld mogen worden

correct geformuleerd zijn en door de opdrachtgever geprioriteerd en definitief zijn

gemaakt.

Een eis is iets dat er beslist dient te komen. Het is een noodzakelijk kenmerk, functie of te



ISBN: 978-94-90873-01-1


40

leveren prestatie van iets. Er wordt dringend om gevraagd, dit in tegenstelling tot een wens.

De bouwkundige architect doet er goed aan om zoveel mogelijk fundamentele en

technologische concepten te kiezen in de architectuur en zo weinig mogelijk

product- of leveranciersafhankelijke concepten te kiezen.

Stel een leverancier van belichtingsoplossingen heeft geen continue spanning van

220 volt nodig, maar gebruikt afwisselende spanning van 90 en 150 volt voor een

unieke besparende vorm van verlichting. De bouwkundige architect kiest overal in

het huis voor de afwisselende spanning van 90/150 volt. Zolang de bewoners willen

genieten van het financiële voordeel, zitten ze wel vast aan de oplossing van deze

leverancier, omdat oplossingen van andere leveranciers 220 volgt nodig hebben.

1.5.2 Principes gebruiken om de kwaliteit

van het ontwerp te verhogen

Bij het ontwerpen van een bouwwerk maakt de bouwkundige architect gebruik van

principes. Deze principes heten ontwerpprincipes, omdat ze de kwaliteit van het

ontwerp verhogen. Principes zijn uitspraken die vertellen op welke wijze een concept

in elkaar steekt en werkt. Altijd en overal op dezelfde wijze. Principes maken

duidelijk wat de wijze is waarop de stijlelementen van een concept samenwerken en

hoe ze samen een bepaald kwaliteitsvoordeel realiseren.

Een principe is de gehandhaafde wijze waarop een entiteit werkt, gebeurt of plaatsvindt met een

bepaald effect of resultaat tot gevolg in een gegeven context.

De bouwkundige architect, landschapsarchitect en industrieel ontwerper maken

gebruik van verschillende soorten principes. Onder andere van de soorten:

Principes om de werking van de wereld en het gedrag van mensen te leren en te

helpen begrijpen en de impact van eisen die mensen stellen te visualiseren en te

communiceren. Bijvoorbeeld het principe van ‘opposites attract’.

Conceptprincipes die de gehandhaafde werking beschrijven van concepten en

waarbij kennis of begrip van het conceptprincipe helpt bij de keuze van het

concept als oplossingsrichting voor een ontwerp. Bijvoorbeeld het zuiger-

principe van een dieselmotor. De dieselmotor dient daarbij de werking van de

zuiger zelf af te dwingen.



ISBN: 978-94-90873-01-1


41

Ontwerpprincipes die aangeven met welke gehandhaafde werking van een

entiteit rekening gehouden dient te worden bij het ontwerp en realisatie van een

bouwwerk. Dit met het oog op een bepaald geproduceerd resultaat, naar

aanleiding van een gehandhaafde werking in een entiteit. Ontwerpprincipes

gelden al in de context (of omgeving) van een te ontwerpen en te realiseren

bouwwerk voordat het bouwwerk gerealiseerd is.

Voorbeelden van ontwerpprincipes zijn het ontwerpprincipe van proportie en

het ontwerpprincipe van spiegelasymmetrie. De mens ervaart de toepassing van

het principe van proportie als aangenaam, daarom dient de architect er bij het

ontwerp en de realisatie van bijvoorbeeld een tuin rekening mee te houden.

Ook de zwaartekracht is een voorbeeld van een ontwerpprincipe. Zwaartekracht

zelf is een principe waarbij de architect bij het ontwerpen en realiseren van een

vliegtuig, kerk of brug altijd rekening met de werking ervan dient te houden.

Het universum dwingt daarbij de zwaartekracht op de aarde af.

Realiteitprincipes die aangeven welke principes gelden in een bestaand

bouwwerk of fenomeen om de gehandhaafde (hardnekkige veelal ongewenste)

werking van de huidige bestaande bouwwerken en fenomenen te begrijpen en te

analyseren. N.B. Deze principes komen vaak terug in de eisen die worden

gesteld aan een gehandhaafde werking voor een nog te realiseren bouwwerk.

Architectuurprincipes die vooral worden gebruikt om concepten uit het ene

vakgebied over te hevelen naar en te hergebruiken in een ander vakgebied.

Architectuurprincipes zijn principes die gelden voor (bijna) alle concepten die

onderdeel zijn van de architectuur (het totaalconcept) van een bouwwerk.

Architectuurprincipes maken duidelijk welke gehandhaafde werking integraal in

alle entiteiten zoals concepten, elementen, componenten, objecten en

technische producten van een bouwwerk terugkomen, of worden toegepast en

welk voordeel dat oplevert (of resultaten dat produceert).

Al deze soorten principes zijn onder andere afgeleid uit de vele boeken over

bouwkundige architectuur, landschapsarchitectuur en door interviews gehouden

met bouwkundige architecten.



ISBN: 978-94-90873-01-1


42

Figuur 1.6. Principetekening van een tuibrug.

Bouwkundige architecten maken gebruik van kleine visualisaties. In een

principetekening in figuur 1.6 is het trekkrachtprincipe van een tuibrug

gevisualiseerd. Het principe wordt als volgt geformuleerd: door altijd in de tuien

trekkracht te hebben en de pylonen het gewicht van de brug te laten afvoeren naar de

fundering van de brug, vanuit stalen kabels die rechtstreeks zijn bevestigd aan de

pylonen en het brugdek, wordt ervoor gezorgd dat de dikte van het brugdek beperkt

kan worden gehouden (ongeveer 2,5 meter) waarmee voertuigen die van de brug

gebruikmaken minder hoogte hoeven te overwinnen.

Een principetekening is een informele visuele weergave met meer detail dan een schets, om aan

belanghebbenden zoals opdrachtgevers uit te leggen op welke wijze een concept, bouwwerk of

fenomeen werkt. Deze tekening wordt gebruikt als ondersteuning voor de beslissing voor de

keuze van een oplossing en om vertrouwen in de keuze te krijgen.

Een brug moet sterk genoeg zijn om haar eigen gewicht te kunnen dragen en ook

het gewicht van de voertuigen en personen die de brug gebruiken. Een brug moet

ook kunnen omgaan met de verschillende weersomstandigheden.



ISBN: 978-94-90873-01-1


43

Hanger

DeckAbutment

Concrete Arch

Central span

Cantilever arms

Anchor arms

Pier

Cantilever

Pier

Tower

Hanger

Deck

Abutment Main cable

Suspension

Pier

Tower

Cable

Deck

Cable-stayed

Figuur 1.7. Principetekeningen van verschillende tuibrugconcepten.

De ontwerpen van verschillende soorten bruggen die elk andere doelen dienen,

hebben dan ook een andere lengte. Figuur 1.7 geeft een voorbeeld hoe op vier

manieren de kracht verdeeld kan worden. Via bevestigingen aan het eind van de

brug die de kracht, op hun beurt, laten afvloeien in de grond (Concrete arch) of via

hangende boogbruggen (Suspension). Cantileverbruggen hebben twee onafhan-

kelijke Cantileverarmen die gespiegeld zijn van elkaar en worden verenigd of via een

centrale overspanning (Cantilever) of via kabels naar de toren (Cable-stayed).

De principetekeningen van de verschillende brugconcepten helpen duidelijk de

werking van het concept, namelijk het principe en de kwaliteitsvoordelen, beter te

begrijpen en te hergebruiken in een ontwerp voor een brug.

1.5.3 Stijlelementen bepalen de

architectuur

Om concepten te kunnen herkennen die achterliggend zijn aan bouwwerken, dienen

bouwwerken te voldoen aan bepaalde, impliciete, eisen die worden gesteld aan de

aanwezigheid van concepten. Zoals de aanwezigheid van een aantal zaken die altijd

horen bij een concept. Deze onderdelen worden de elementen van een concept

genoemd. Bijvoorbeeld pijlers, kabels en torens zijn elementen van het brug-

concept. Tuien en pylonen zijn weer elementen van het tuibrugconcept dat weer een



ISBN: 978-94-90873-01-1


44

specialisatie is van het brugconcept. Elementen hebben hun eigen kenmerken en

functie die het concept, waar het element onderdeel van is, bepaalde gedragingen

geeft en die uitmonden in kwaliteitsvoordelen en gebruikstoepassingen.

Elementen die veelvuldig in concepten terugkomen zijn stijlelementen.

Stijlelementen zijn op de ontwerptafel ook te gebruiken om bepaalde gedragingen

en kwaliteitsvoordelen van het concept over te brengen in het ontwerp van een

bouwwerk. Voorbeelden van stijlelementen in fysieke bouwwerken zijn de

spitsbogen en afgeronde hoeken in een kerk met de gotische architectuurstijl.

Een ander voorbeeld van een zeer bekende architectuurstijl is het rationalisme

waarbij een belangrijk kenmerk is dat gebouwen die onder het rationalisme zijn

gebouwd, dragende constructies hebben die bestaan uit baksteen.

Frank Lloyd Wright is een architect die met zijn persoonlijke architectuurstijl

ruimtes in gebouwen voorziet van open hoeken. In de hoek van een ruimte zijn

grote raampartijen die buiten naar binnen laten komen en binnen naar buiten.

Beton en staal maken het mogelijk dat een overstek wordt gedragen met een

constructie, zodat de hoek open blijft.

Een andere architectuurstijl is vorm volgt functie, Form Follows Function. Centraal

bij deze architectuurstijl staat dat het ontwerp van een bouwwerk wordt geïnspireerd

door het gebruik of de functie van het bouwwerk. In deze architectuurstijl worden

verschillende stijlelementen uit diverse architectuurstijlen gebruikt.

Een stijlelement is een vaak terugkerend element dat onderdeel is van of thuishoort bij een stijl.

Een element wordt stijlelement als het wordt gezien als onderdeel van of behorend tot een

bepaalde stijl. Dit komt vaak door de kenmerken die een element heeft.

1.5.4 Het maken van een statement door de

bouwkundige architect

Een bouwkundig architect wil vaak met zijn bouwwerk iets zeggen of iets

uitdrukken. Hij heeft zijn eigen visie op het ontwerpen, bouwen en gebruiken van

bouwwerken of hij heeft een bepaalde eigen kijk op de wereld of op het leven. Dit wil

hij tot uiting laten komen in zijn bouwwerken. Hij wil iets zeggen met het ontwerp

van het bouwwerk.



ISBN: 978-94-90873-01-1


45

In de bouwkunde zoeken architecten de operatieve, decoratieve en constructieve

grenzen op van concepten. Wanneer vinden we iets nog een gebouw waarin we

willen werken? Durven we in een zwevend huis te slapen? Kunnen we een brug van

papier gebruiken om met auto’s overheen te rijden? Met een brug van papier of een

huis van glas maakt een bouwkundige architect een architectuurstatement zoals

'zwak=sterk' of 'ik-heb-niets-te-verbergen'.

De bouwkundige architect kan een architectuurstatement maken over een bouwwerk

van iemand anders. Stel dat een architect de 'operational excellence' in een

levensmiddelenfabriek met lopende band apprecieert. Dan kan hij het concept van

de fabriek met de lopende band als blauwdruk gebruiken voor bijvoorbeeld het

ontwerpen van een Japans restaurant met een ronddraaiende tafel waarop

componentenmaaltijden worden aangeboden De gasten van het restaurant kunnen

dan in korte tijd hun maatwerkmaaltijd samenstellen op basis van standaard

componenten.

Een architectuurstatement is een uiting van een bouwkundige visie, filosofie, cultuur en

identiteit die de architect doet door middel van het ontwerp van het bouwwerk.

1.5.5 Tegenstrijdige eisen verenigen op

conceptueel niveau

De bouwkundige architect wil ontwerpen maken van duurzame en toekomstvaste

bouwwerken in opdracht van opdrachtgevers. De bouwkundige architect is daarom

altijd op zoek naar nieuwe architectuurontwerpopdrachten met voldoende mandaat

waarmee hij zijn bouwkundige visie kan uiten in een bouwwerk. Vanuit zijn

perspectief is het in feite wachten op de juiste opdrachtgever om zijn dromen te

verwezenlijken.

Het ontwerp dat de bouwkundige architect maakt heet een architectuurontwerp, ook

wel architectonisch ontwerp genoemd. Het architectuurontwerp is een bijzonder

soort ontwerp. Een architectuurontwerp richt zich doorgaans op een groot complex

geheel dat uit veel verschillende onderdelen bestaat. Een ontwerp richt zich veelal op

een onderdeel van een complex geheel.

Een architectuurontwerp is een schematisch plan of voorstelling van een oplossing voor een

(ontwerp)vraagstuk. Bijvoorbeeld een bouwwerk waarmee wordt voorzien in de behoeften van



ISBN: 978-94-90873-01-1


46

belanghebbenden. In een architectuurontwerp zijn, met behulp van concepten en principes,

complexe of lastige ontwerpvraagstukken opgelost waarbij functie en vorm gescheiden van

elkaar zijn ontworpen evenals constructie, decoratie en operatie van de oplossing. Dit alles

maakt van een ontwerp een architectuurontwerp.

Architectuurontwerpvraagstukken voor bouwkundige architecten zijn bijvoorbeeld:

Hoe zorg ik voor een betaalbaar ontwerp van een fabriek met de technologie van

vandaag dat tegelijk milieuvriendelijk en diervriendelijk is? Hoe ontwerp ik een

ruimte die wordt afgescheiden van de buitenwereld met flinterdunne, maar hele

sterke materialen, om geen ruimte te verliezen, heel veilig is en ook nog eens de

mogelijkheid geeft om van binnen naar buiten te kunnen kijken en gaan, maar niet

andersom.

Architecten maken architectuurontwerpen, ontwerpers maken ontwerpen. Het

architectuurontwerp is een sterk visueel ontwerp: veel verschillende aanzichten en

perspectieven van het bouwwerk worden visueel belicht vanuit veel verschillende

gezichtspunten.

Het is noodzaak dat een bouwkundige architect een correcte architectuurontwerp-

opdracht krijgt. Het is randvoorwaardelijk om een architectuurontwerp te kunnen

maken dat goed is, juist is en gebruikt wordt. Ook is het visualiseren in een

architectuurontwerp randvoorwaardelijk om de opdrachtgever in staat te stellen de

juiste keuzes te maken.

Een (architectuur)ontwerpopdracht is een opdracht waarin de architect de opdracht met

voldoende mandaat krijgt om van een bouwwerk of deel daarvan een architectuurontwerp te

maken. De opdrachtgever is dan ook vaak een eigenaar van het bouwwerk in de huidige situatie

of van de omgeving van het nieuwe bouwwerk. In de opdracht wordt ook vermeld hoe snel de

opdracht klaar moet zijn en hoeveel het realiseren van het ontwerp mag kosten.

Een bouwkundig architect begint altijd eerst met het maken van schetsen van

concepten, abstracte oplossingsrichtingen, om in het begin zichzelf bijvoorbeeld nog

niet geheel vast te leggen en nog vele bewegingsvrijheid te hebben in het ontwerp.

Hij moet namelijk vaak tegenstrijdige eisen van belanghebbenden verenigen in een

ontwerp. Bijvoorbeeld: maak een open, maar veilige oplossing.

Een bouwkundige architect waakt ervoor dat hij een onvolledige niet-uitvoerbare

ontwerpopdracht krijgt of dat de opdrachtgever hem iets laat ontwerpen dat niet kan



ISBN: 978-94-90873-01-1


47

worden gerealiseerd vanwege bijvoorbeeld ontbrekende eigendomsrechten. Een

officiële ontwerpopdracht helpt hierin duidelijkheid te verschaffen.

Figuur 1.8. Schets van een gebouw.

Om duurzame en toekomstvaste bouwwerken te kunnen ontwerpen en hierover te

communiceren, brengt de bouwkundige architect de wijze waarop de concepten

werken en bepaalde voordelen realiseren, met andere woorden de ontwerpprincipes,

in beeld met schetsen, tekeningen of cartoons van principes.

Figuur 1.9. Principecartoon polderboezem systeem.

Ook maakt de bouwkundige architect grote ontwerptekeningen, blauwdrukken

geheten, die aannemers en bouwers laten zien hoe alles aan elkaar hangt, zodat ze

bijvoorbeeld beter een gefaseerde planning kunnen afgeven voor het bouwwerk. In

deze tekeningen maakt de architect gebruik van verschillende aanzichten (views) van

het bouwwerk.



ISBN: 978-94-90873-01-1


48

Figuur 1.10. Standaard aanzichten (views) die een bouwkundige architect gebruikt in

ontwerptekeningen en bouwtekeningen.

In figuur 1.10 staan onderin twee voorbeelden van visualisaties van een huis waarbij

geen verdwijnpunt (perspectief) is gehanteerd, maar waar de zijden evenwijdig aan

elkaar lopen. Dit soort visualisaties noemen we isometrische en axonometrische

projecties. Bij axonometrische visualisaties zijn altijd drie zijden zichtbaar onder een

hoek van 120 graden. Dergelijke soorten aanzichten worden niet gebruikt om een

geheel te tonen, maar om enkele onderdelen ten opzichte van elkaar te tonen waarbij

de onderdelen zelf op ware grootte worden gevisualiseerd.

Een aanzicht (view) is de interpretatie van datgene wat een persoon ziet of belangrijk vindt uit

hoofde van zijn functie, aandachtspunten, kennis en kunde. Een aanzicht is een

deelverzameling van een model.

Bijvoorbeeld een tuinman die naar een tuin kijkt ziet veelal meer beplantings- en

onderhoudskwesties dan de eigenaar van de tuin. Het verschil is de kennis van de

tuinman die maakt dat hij in het bijzonder naar bepaalde entiteiten kijkt van de tuin.

Ze kijken naar hetzelfde tuinmodel, maar naar een andere subset van entiteiten.

Deze subset van entiteiten vormt het aanzicht.

Een bouwkundige architect maakt gebruik van aanzichten om verschillende aspecten

van een bouwwerk afzonderlijk voor andere doelgroepen te kunnen communiceren



ISBN: 978-94-90873-01-1


49

en toe te lichten. Denk aan bijvoorbeeld een functioneel aanzicht, een bouw-

technisch aanzicht, een gebruiksaanzicht en een beheer- en onderhoudsaanzicht.

De bouwkundige architect maakt aanzichten zoals: zijaanzicht, assemblageoverzicht

en de structuurvisie. Een aanzicht is voor een architect vaak het beeld van een

bouwwerk van één zijde. Als een architect meer dan één zijde tegelijk bij elkaar

plaatst en op elkaar afstemt spreken we over een perspectief. Dit concept wordt

verder in het hoofdstuk 'Dragon1 Representatiewijze' uitgewerkt.

Figuur 1.11. Geëxplodeerd perspectief van een huis.

In figuur 1.11 wordt een geëxplodeerd perspectief van een huis getoond. Dat is een

projectie met diepte waarbij het lijkt alsof de onderdelen van het bouwwerk uit elkaar

worden getrokken. De tekening in figuur 1.11 geeft het gevoel van een

assemblagetekening. Dergelijke perspectieven worden gebruikt om een geheel te

tonen en een beeld te geven hoe alles in elkaar past en welke relaties de onderdelen

tot elkaar hebben. Veel gebruikte perspectieven, naast het geëxplodeerde perspectief,

zijn het opengewerkt perspectief, de dwarsdoorsnede en het doorkijkperspectief.

Zo maakt een bouwkundige architect in veel gevallen een behoeftemodel,

conceptschets, een ontwerptekening en een structuurvisie om al in een vroegtijdig

stadium de opdrachtgever een goed beeld te kunnen geven van het eindresultaat.

Later in het traject maken bouwkundige architecten vaak blauwdrukken voor de

personen die het architectuurontwerp dienen te realiseren en maakt men artist

impressions om aan alle mogelijke belanghebbenden de sfeer, emotie, gevoel en



ISBN: 978-94-90873-01-1


50

uitstraling van het bouwwerk zo goed mogelijk over te brengen, bijvoorbeeld in het

kader van het creëren van betrokkenheid en draagvlak.

Een blauwdruk is een uitgewerkt bouw- of assemblageplan. Een blauwdruk is een bouw- of

assemblagegericht aanzicht op een bouwwerk in een plat vlak.

N.B. Daar waar een ontwerptekening van een vliegtuig uit meer dan 10.000

onderdelen bestaat, bevatten de plaatjes die momenteel de enterprise architecten in

de onderneming maken vaak niet meer dan tien onderdelen. De architect in de

onderneming heeft echter veel meer controle en voorspelbaarheid over het gedrag

van een bouwwerk als hij veel meer onderdelen in het ontwerp zou onderkennen.

Bouwkundige architecten maken gebruik van een contextduiding om te zien wat de

omgeving is waarin het bouwwerk dient te komen dat ze ontwerpen, en om de

principes en concepten te kunnen kiezen die werken in een bepaald gebied. De

context wordt dan expliciet gedefinieerd in het ontwerp om heel duidelijk te maken

wat binnen en buiten de context valt.

Een context is een afgebakend gebied rondom een entiteit dat in beschouwing wordt genomen

zodat de entiteit meer betekenis krijgt. In een context zijn bepaalde omstandigheden en

gebeurtenissen die een relatie hebben met de entiteit dat in beschouwing wordt genomen.

Voorbeelden van een context zijn: het stadcentrum van een stad waar een nieuw

muziektheater moet komen of de overheid waarbinnen een gemeente met e-

dienstverlening het beginpunt van een keten van organisaties gaat vormen.



ISBN: 978-94-90873-01-1


51

1.6 Een nieuw begrippenkader voor ondernemingen

Het is nu mogelijk om met de opgedane bouwkundige architectuurkennis uit de

voorgaande paragrafen en aan de hand van de bouwkundige architectuurbegrippen

op een andere manier naar ondernemingen te kijken. Deze nieuwe kijk op

ondernemingen noemen we visuele enterprise architectuur.

1.6.1 Het raamwerk van visuele enterprise

architectuur

Visuele enterprise architectuur is als geheel globaal met een raamwerk te

beschrijven. Het raamwerk bestaat uit een tachtigtal kernbegrippen waarin de

begrippen uit de bouwkundige architectuur gerelateerd worden aan de begrippen uit

de enterprise architectuur.

Deze begrippen geven de architect een woordenschat om bepaalde vraagstukken en

oplossing met en in architectuur uit te drukken. 80 woorden lijkt een hoog aantal,

maar het vormen de basisbegrippen die elke dag week in week uit worden gebruikt

door architecten om professioneel hun werk te kunnen doen.

Met name geeft het begrippenkader handvatten om aan conceptdesign te doen en dit

visueel te maken en te communiceren. Daarin is Dragon1 uniek en geeft de architect

de mogelijkheid opdrachtgevers van beslissingsondersteunende architectuur-

visualisaties te voorzien.



ISBN: 978-94-90873-01-1


52

Dragon1 model Visuele Enterprise Architectuurraamwerk (globaal)

Globaal visueel enterprise architectuurraamwerk

Systeem

Architectuurontwerp Besturing

Fenomeen

Totaalconcept Onderneming

Concept

Principe

Conceptprincipe

Architectuur ontwerpopdracht

Bouwblok Architectuurprincipe Belanghebbende

Bouwwerk Realiteitsprincipe

Ontwerpprincipe Business

BedrijfsfunctieOpdrachtgever

Domein

Omgeving

Aannemer Proces

Entiteit

Medewerker Operatiën

Fragment

Handhavingmechanisme

Regel

Eis

Functie Conceptualiseren Randvoorwaarde

Vorm Architectuurproduct

Architect Ketenproces

BusinessprocesBehoefte

Werkproces

Element Architectuurraamwerk Bedrijfsdoel

Capabiliteit Structuurraamwerk ActiviteitMissie

Klant

Component Conceptschets Visie op thema’s Dienstverlening

Object Principetekening Uitgangspunt Informatievoorziening

Artefact Ontwerpschets Beleid

Product Structuurvisie ICT-InfrastructuurStrategie

Oplossing

Architectuurvisie Diagram Perspectief Landschap

Kwaliteitsaspect Fotografisch beeld Aanzicht Artist Impression

Stijlelement Situatieschets Metamodel Architectuurvisualisatie

Architectuurplateau Situatietekening Model Blauwdruk

Figuur 1.12. Visuele enterprise architectuurraamwerk (globaal).

Veel van de Dragon1 architectuurbegrippen in dit hoofdstuk liggen qua definitie zeer

dicht tegen elkaar aan. Maar juist in visuele enterprise architectuur is het van belang

om gebruik te maken van het essentiële verschil tussen de begrippen. Als enterprise

architect moet men namelijk bij het ontwerpen de precieze controle hebben over de

wijze waarop bijvoorbeeld een integrale bedrijfs-/ICT-oplossing zich gaat gedragen

als deze eenmaal gerealiseerd is.



ISBN: 978-94-90873-01-1


53

1.6.2 Een nieuwe kijk op de onderneming

Ondernemingen kunnen we dus beschouwen als systematische bouwwerken die uit

entiteiten bestaan, zoals concepten, elementen, componenten, objecten en

technische producten. Met dit uitgangspunt als vertrekpunt, kijken we naar het

volgende voorbeeld.

Om op een nieuwe wijze naar ondernemingen te kijken, maken we gebruik van de

voorbeeldonderneming BetereZorg een zorginstelling die zich richt op woonzorg en

thuiszorg. Deze voorbeeldonderneming verleent zorgdiensten en draagt als

onderneming een verantwoord risico qua winstgevendheid en voortbestaan van de

onderneming.

Een onderneming, zoals een zorginstelling of een bank-verzekeraar, is een geheel van bedrijven

die voor de markt in enige mate unieke wijze een assortiment voert waarmee er bewust een

bepaald verantwoord risico wordt gelopen.

Bij BetereZorg heeft men als doel gesteld om ouderen die zelfstandig wonen, te

begeleiden en te ondersteunen in allerlei soorten taken zodat men langer zelfstandig

kan blijven wonen.

De behoeften van de cliënt zijn zorgvuldig in kaart gebracht door de enterprise

architect. Daarbij heeft de architect gewerkt met de hulpzin: ‘Ik wil ...’ om de

behoeften cliëntgericht te kunnen formuleren. Dit heeft onder andere een schets van

het behoeftemodel opgeleverd voor de cliënt met het profiel 'oudere' in figuur 1.13.

Behoeften

Aandacht

Zorg

Wonen

Welzijn

Veiligheid

Hulp op afstand

Zelfstandigheid

Begeleiding

Figuur 1.13. Voorbeeldschets van een behoeftemodel.



ISBN: 978-94-90873-01-1


54

Daarnaast is er ook op basis van behoeften een nauwkeurige inventarisatie gedaan

naar de eisen die cliënten stellen aan dienstverlening. In de praktijk maakt een

enterprise architect voor verschillende belanghebbenden dergelijke behoefte-

modellen om een compleet beeld te krijgen van klanten en medewerkers van wat zij

willen: Hoe leeft men en wil men leven? Hoe woont men en wil men wonen? Hoe

werkt men en wil men werken? En hoe recreëert men en wil men recreëren?

De enterprise architect is met de directie en andere belanghebbenden aan de slag

gegaan om bedrijfskundige en informatiekundige concepten bijeen te zoeken

waarmee de doelen zijn te realiseren, de behoeften van de cliënt zijn in te vullen en

dat de concepten passen bij de missie, visie en identiteit van de zorginstelling.

Het hier beschreven totaalconcept is door de enterprise architect afgestemd met de

opdrachtgever, de directieraad van BetereZorg, die het heeft goedgekeurd. Zie voor

een schets van het totaalconceptmodel figuur 1.14.

Om het doel te kunnen realiseren en invulling te geven aan de behoeften van de

cliënt, dient BetereZorg bepaalde thuiszorgdiensten aan te bieden. Deze

zorgdiensten vragen om veel communicatie met de thuiswonende ouderen. Bij

BetereZorg heeft men daarom voor het concept DOMOTICA gekozen, met andere

woorden verregaande huisautomatisering. En men heeft gekozen om DOMOTICA

te koppelen aan een eigen zorgmeldkamer, in dit geval een specialistenhelpdesk

waarop alleen gediplomeerde medewerkers werken. Ook gaat BetereZorg werken

met een nieuw CRM-informatiesysteem in aanvulling op een thuiswonerdossier om

niet alleen van de bewoners, maar ook om over informatie van hun familie te

beschikken die helpen de thuiswonende zo goed mogelijk te ondersteunen.



ISBN: 978-94-90873-01-1


55

Totaalconcept

Domotica

Thuishulp

Telecommunicatie

Thuiszorg

Zelfstandig wonen

e-Zorgdiensten

Gediplomeerde medewerkers

Fysieke zorgdiensten

CRM

AWBZ

Thuiswonerdossier

Thuiszorg-dag-en-nacht-begeleiding

Declaratie Begeleid wonen

Zorgmeldkamer

Figuur 1.14. Voorbeeldschets van het totaalconceptmodel.

Een deel van de enterprise architectuur van BetereZorg laat zich dus beschrijven met

de concepten: fysieke en e-zorgdiensten, zelfstandig wonen, thuiszorg-dag-en-nacht-

begeleiding, DOMOTICA, zorgmeldkamer met gediplomeerde medewerkers, CRM-

informatiesysteem en thuiswonerdossier.

Elk van de concepten van BetereZorg kan qua fundamentele werking en voor beter

begrip en communicatie worden beschreven en gevisualiseerd met een

conceptprincipe dat de architect als ontwerpprincipe kan gebruiken bij het

ontwerpen van de onderneming, of in ieder geval dat deel van de onderneming dat

zorgt voor thuiszorgdiensten. De schets van het concept dat niet op het principe

focust is een conceptschets. De schets van een concept met juist de focus op het

principe is een principeschets.

De enterprise architect heeft op basis van het profiel, de behoeften van de cliënt, het

totaalconcept en de missie, visie en identiteit van BetereZorg een ontwerpschets

gemaakt, zie figuur 1.15. Dit is een schets waarin de elementen en componenten

worden getoond die door de principes van de concepten worden onderkend. In deze

ontwerpschets is er geen aandacht voor een specifieke situatie van dienstverlening of



ISBN: 978-94-90873-01-1


56

activiteit, maar zijn de verschillende situaties en activiteiten globaal tegelijkertijd

zichtbaar. Voor de specifieke situaties is een situatieschets te maken.

Figuur 1.15. Voorbeeld van een ontwerpschets van een totaalconcept.



ISBN: 978-94-90873-01-1


57

Al de genoemde concepten voor BetereZorg bestaan uit generieke elementen en

componenten zoals bepaalde soorten producten, diensten, processen, functies en

applicaties. Wat hierbij interessant is om te zien is dat de gekozen concepten op

zichzelf weer uit vele standaard elementen en componenten bestaan. Het is vaak de

combinatie van concepten en de configuratie of samenwerking van een concept zelf

wat maakt dat er een uniek geheel ontstaat (totaalconcept).

In figuur 1.15 staan de concepten, elementen en componenten uit deze concepten

gevisualiseerd met reallife-symbolen en metaforen voor de symbolen. We zien in

figuur 1.15 in drie cirkels de ruimten en situaties in de onderneming en in het huis

van de cliënt toegelicht. Door op deze wijze een ontwerpschets te maken, levert

richting de opdrachtgever altijd veel duidelijkheid op. De opdrachtgever is dan beter

in staat om een ontwerpopdracht te verstrekken, te komen met eisen of om een

voorstel van de architect goed te keuren.

BetereZorg BV

Generieke voorzieningen (infrastructuur) / Common Services

Informatie, communicatie, (financiële) transactie voorzieningen & infrastructuur

Ve

rko

op

Inko

op

Medische keuring

bedrijf

Ve

rko

op

Inko

op

Materialen bedrijfP

rod

uctie

On

de

rho

ud

Le

ve

rin

g v

an

zo

rg

Ve

rko

op

Zorgdiensten bedrijf

Inko

op

Verkoop-

proces

Order

intake

Verkoop-

proces

Order

intake

Verkoop-

proces

Order

intake

Onderneming

Bedrijf

Bedrijfsfunctie

Bedrijfsproces

Bedrijfsactiviteit

Infrastructuur

Domein

Verkoop

Informatie-

systeem

Verkoop

Informatie-

systeem

Verkoop

Informatie-

systeem

Figuur 1.16. Structuurvisie met voorbeeldconfiguratie van BetereZorg.



ISBN: 978-94-90873-01-1


58

In figuur 1.16 is de zorginstelling BetereZorg georganiseerd in drie bedrijven om

haar doelen te kunnen realiseren: Zorgdiensten, Medische keuring en

Zorgmaterialen, waarbij elk bedrijf is georganiseerd in drie of vier bedrijfsfuncties.

Binnen deze bedrijven focussen de mensen zich op gemeenschappelijke

bedrijfsdoelen die zijn afgeleid van de ondernemingsdoelen (die weer

bedrijfsoverstijgend en bindend zijn).

Een bedrijf is een organisatie waarin mensen met elkaar samenwerken in bedrijfsprocessen en

daarin goederen, producten en diensten creëren en leveren teneinde een gemeenschappelijk

resultaat of diensten- en productendoel te verwezenlijken.

Organisatie betekent dat een systeem een bepaalde inrichting heeft. Organisatie wordt in de

spreektaal vaak als synoniem voor onderneming gebruikt. Het beste kan men het begrip

gebruiken als: ‘De organisatie van …..’ een stichting, onderneming, proces, bedrijf, etc.

Voorbeelden van entiteiten binnen het bedrijf Zorgdiensten zijn: de bedrijfsfunctie,

het zorgproduct, het online verkoopproces en het inkoopinformatiesysteem. Deze

entiteiten zijn ieder op zich ook weer als concept te beschouwen en vormen samen

ook een deel van het totaalconcept en dus deel van de architectuur. Deze entiteiten

zijn ook als elementen te beschouwen op logisch niveau in het architectuurontwerp

van de onderneming.

De bedrijven van BetereZorg vormen eenheden waarin gewerkt wordt. Het werk in

een bedrijf dient efficiënt en optimaal te worden uitgevoerd. Zo ook bij BetereZorg.

Er wordt daar met het concept bedrijfsfunctie en het concept domein gewerkt omdat

de enterprise architect bij andere ondernemingen hier goede ervaringen mee heeft

gehad.

De bedrijfsfunctie verkoop binnen het zorgdienstenbedrijf van BetereZorg richt zich

onder andere op het verkopen van verschillende soorten zorgdiensten. Welke

soorten zorgdiensten dit zijn kan wisselen. Het feit dat men zich in deze

bedrijfsfunctie alleen maar richt op de verkoop van zorgdiensten staat echter vast.

Dat zorgt voor efficiëntie.

Een bedrijfsfunctie is een geheel van elementen en componenten zoals activiteiten die zich richt

op het realiseren van een gemeenschappelijk functioneel doel. Bijvoorbeeld de bedrijfsfunctie

verkoop met de medewerkers, processen en informatiesystemen betreffende verkoop.



ISBN: 978-94-90873-01-1


59

Om het werk in een bedrijfsfunctie voor een persoon (de eigenaar) beheersbaar,

voorspelbaar en aanstuurbaar te houden, worden activiteiten gegroepeerd en

gestructureerd in bedrijfsprocessen binnen de bedrijfsfuncties.

In de bedrijfsfunctie verkoop van het zorgdienstenbedrijf zien we het bedrijfsproces

verkoopproces. Alle verkoopactiviteiten in deze bedrijfsfunctie vallen in dit proces.

Naast het verkoopproces kunnen er gerelateerde processen aanwezig zijn in de

bedrijfsfunctie, ook al staan die niet in figuur 1.16 weergegeven. Houd er als

architect rekening mee dat niet alles (in detail) in beeld moet worden gebracht, maar

alleen dat wat belangrijk is in het kader van de opdracht.

Er zijn verschillende soorten bedrijfsprocessen, zoals primaire en secundaire,

sturende, uitvoerende en ondersteunende bedrijfsprocessen. Binnen BetereZorg zijn

al deze soorten processen aanwezig, maar zijn ze niet gevisualiseerd in figuur 1.16.

In een onderneming zijn er vaak vele gelijke groepen van bedrijfsprocessen in een

bedrijfsfunctie aanwezig. Ook zijn er bedrijfsprocessen die bedrijfsfuncties

overstijgen. Deze groepen vormen domeinen. Maar ook de verzameling van

bepaalde soort middelen voor bepaald soort werk kan een domein zijn.

Een bedrijfsproces is een gestructureerd tijdsvolgordelijk geheel van bedrijfsactiviteiten, voorzien

van eigenaarschap, veelal binnen de scope van een bedrijfsfunctie maar over organisatorische

eenheden heen.

Bedrijfsprocessen zorgen voor de optimale afstemming van activiteiten over de

organisatorische eenheden heen.

Als tegenhanger van de bedrijfsprocessen werken bedrijven met werkprocessen om

op bijvoorbeeld een afdeling het werk zo optimaal mogelijk te plannen. Elk bedrijf

heeft de uitdaging om de balans te vinden tussen optimale bedrijfsprocessen en

optimale werkprocessen.

Een werkproces is een gestructureerd tijdsvolgordelijk geheel van bedrijfsactiviteiten, voorzien

van eigenaarschap, veelal binnen de scope van een organisatorische eenheid zoals een afdeling.

In de zorginstelling BetereZorg wordt een voorbeeld gegeven hoe binnen drie

bedrijfsfuncties verkoopactiviteiten plaatsvinden. Deze verkoopgerelateerde

processen, activiteiten en middelen vormen samen het verkoopdomein. Bij

BetereZorg is de Chief Financial Officer benoemd tot domeineigenaar van verkoop.



ISBN: 978-94-90873-01-1


60

Hij is verantwoordelijk voor het op elkaar afstemmen van bedrijfsbrede

verkoopactiviteiten. Hij zou ernaar kunnen streven om alle verkoopactiviteiten

gebruik te laten maken van een gemeenschappelijke ICT-infrastructuur en

informatievoorziening.

Een domein is een afgebakend en denkbeeldig gebied van verantwoordelijkheden, taken, rollen,

eigenaarschap en bevoegdheden.

We kijken in een onderneming naar domeinen omdat alles in een onderneming een

eigenaar moet hebben, anders is er geen sturing op mogelijk. Zo is er binnen

BetereZorg het domein thuiswonen. Alles wat met thuiswonenden te maken heeft

valt daarbinnen: de processen, informatiesystemen en gegevens. Daar waar meer

dan één persoon zich eigenaar waant van een entiteit in de onderneming levert dit

exponentieel veel veranderweerstand op. Zicht op de domeinen van een

onderneming, maakt een onderneming meer veranderbaar. Binnen BetereZorg is

het duidelijk. Alle klantgegevens van thuiswonenden vallen in het domein

thuiswonen en daar is een directrice eigenaar van.

BetereZorg levert zorgdiensten aan cliënten, zoals thuishulp voor aan bed-

gekluisterde patiënten. Deze dienst dient een hoge kwaliteit voor 'zelfstandig wonen'

te realiseren voor de cliënt.

Dienstverlening is het resultaat in termen van geleverde prestaties, goederen of producten als

gevolg van uitgevoerde activiteiten of processen.

Het materialenbedrijf van BetereZorg produceert zorgmaterialen onder andere

krukken en aangepaste schoonmaakapparatuur, zoals een zelfsturende mini-

stofzuiger.

Productie is het proces dat resulteert in een hoeveelheid geleverde producten, goederen of

diensten.

In een gemiddelde onderneming zijn er al gauw duizenden activiteiten. Hoe beter

deze in beeld zijn en correcte en begrijpelijke namen hebben, des te beter kan de

architect een architectuurontwerp maken, zodat men uiteindelijk meer optimaal en

efficiënt kan werken. In het verkoopproces van het zorgdienstenbedrijf van

BetereZorg is er een bedrijfsactiviteit genaamd ‘order intake’.



ISBN: 978-94-90873-01-1


61

Een bedrijfsactiviteit is een activiteit (een geheel van werkzaamheden, taken of handelingen)

die wordt uitgevoerd in het kader van een bedrijf.

Vaak zijn cliënten de klanten van BetereZorg. Maar soms zijn de zorgverzekeraars of

de bewindvoerders van de cliënten de (eisende en betalende) klanten. Een klant is

vaak die persoon of organisatie die eisen mag stellen aan de kwaliteit en prestatie

van diensten en producten en die betaalt voor de diensten en producten.

Een klant is een betalende afnemer van goederen, producten of diensten. Een klant is een

natuurlijk persoon of een juridische entiteit.

Het klantproces is een nieuwe manier van kijken naar de reeks van activiteiten. Het

is het externe aanzicht die de klant heeft. Met het klantprocesaanzicht zien we waar

de klant onnodig lang moet wachten of in onwetendheid wordt gelaten over de

voortgang van zaken. Bij BetereZorg heeft men het klantproces gebruikt om te zien

wanneer bij de aanvraag van voorzieningen voor in huis, de cliënt te lang niets

hoorde over de voortgang van de behandeling. Nu krijgt iemand elke week een

voortgangstelefoontje.

Een klantproces is een geheel van activiteiten zoals die tijdsvolgordelijk door een klant worden

ervaren, gevoeld of gezien. Het is het procesaanzicht van de klant op het bedrijf.

Primair dient een architect voorzieningen in ruimten en op locaties te ontwerpen

voor gebruikers van een bouwwerk. In de zorginstelling BetereZorg is er

tegenwoordig een ICT-infrastructuur die uit het geheel van onroerende ICT-

voorzieningen bestaat zoals het e-mailsysteem en de digitale projectwerkruimte op

het intranet. Iedereen kan nu gebruikmaken van de digitale snelweg: medewerkers

en klanten.

Een infrastructuur is een geheel van onroerende voorzieningen voor het algemeen nut, waar

gebruikers ervan wel toegang toe hebben, maar dat niet hun eigendom is.

Het is het werk van een enterprise architect dat hij architectuurontwerpen kan

maken van alle concepten en deze kan vertalen in elementen, componenten,

objecten en producten, zodat de doelen van de BetereZorg ook bereikt worden.

Als de architect te weinig kennis heeft van de branche of de wereld van een

onderneming en hij heeft weinig beeld bij de bedrijfsobjecten of informatieobjecten



ISBN: 978-94-90873-01-1


62

of bij de gangbare concepten en principes in die wereld, dan is het welhaast

onmogelijk om er een goed onderbouwd en juist architectuurontwerp en

architectuur voor te maken.

Bij BetereZorg heeft de enterprise architect drie jaar ervaring als verpleegkundige, 15

jaar ervaring als informatiesysteemanalist, vier jaar als ICT-manager en tien jaar als

projectleider. Binnen BetereZorg heeft men ook een veranderproject opgestart om

klantgerichter te gaan werken. Het project vindt onder architectuur plaats en dit

zorgt voor een verfrissend nieuw beeld op het CRM-project bij BetereZorg. Het nut

en de noodzaak van CRM en het omzetten van de brondatabases wordt in één klap

heel duidelijk.

CRM is een concept dat ook buiten BetereZorg bestaat, maar met specifieke

componenten als een Merk-database en een Thuiswoners-bedrijfsobject vult

BetereZorg dit concept in.

Ondernemingen werken met managementconcepten zoals ambities en strategisch

uitgangspunten om zo kaders mee te geven aan het realiseren van doelstellingen.

Een ambitie is een hoger doel waar men vanuit gaat dat dit gerealiseerd dient te

worden. Bijvoorbeeld: ‘een ambitie is dat we als BetereZorg streven naar het leveren

van de beste producten in de branche voor onze klanten'.

Een uitgangspunt is een beginsel of grondslag die gerespecteerd dient te worden in

het realiseren van ambities. ‘Uitgangspunt is dat wij door voorsprong op te bouwen

in technologie de beste kunnen worden, zijn en blijven en dat onze klanten

technologische innovatie willen terug zien in onze producten’. Architecten willen dat

opdrachtgevers zich in termen van eisen aanvullend uitspreken over de ambities,

Voorbeeld van CRM voor klantgerichtheid bij BetereZorg

BetereZorg heeft als strategisch uitgangspunt om klantgerichter te gaan werken. Met als

randvoorwaarde dat de wijze waarop, wel moet passen bij de cultuur van de onderneming.

De onderneming gaat gebruikmaken van het concept Customer Relationship Management.

Dit concept draait om één enkel element: een gedeelde klantendatabase die de enige bron is

en mag zijn voor klantgegevens.

Het klantbeeldprincipe van CRM zegt dat: door alle gegevens te laten komen vanuit een

gedeelde klantendatabase ervoor wordt gezorgd dat medewerkers maximaal inzicht hebben

in de klanthistorie en beter begrip kunnen krijgen voor de huidige klantsituatie, waarmee ze

beter in staat zijn klantgerichter te handelen.



ISBN: 978-94-90873-01-1


63

uitgangspunten en randvoorwaarden betreffende de strategie van het te ontwerpen

en te realiseren CRM-bouwwerk. Zo ook bij BetereZorg.

Een manager bij BetereZorg wil het nieuwe CRM-systeem aanschaffen. De afdeling

inkoop geeft als randvoorwaarde aan de manager mee dat er alleen ingekocht mag

worden bij preferred suppliers, anders is de investering niet gedekt met

verzekeringen. De ICT-afdeling geeft als randvoorwaarde mee dat alleen

standaardsystemen mogen worden aangeschaft, anders nemen ze het niet in beheer.

Een randvoorwaarde is een bijkomstige eis of voorwaarde die noodzakelijk is voor het bereiken

van een doel. Het is een externe eis van meestal andere belanghebbenden. Een minimum eis

door derden gesteld, waaraan minimaal moet worden voldaan.

Met behulp van de voorbeeldonderneming BetereZorg is uiteengezet hoe een

architect met visuele enterprise architectuur zijn voordelen kan doen net zoals de

bouwkundige architect met bouwkundige architectuur.

Met gebruikmaking van visualisaties van de huidige inrichting van de omgeving en

visualisaties van een oplossing bestaande uit concepten en principes is de

bouwkundige architect in staat richting de opdrachtgever te communiceren in welke

mate de strategie van de opdrachtgever kan worden gerealiseerd. Zo kan de

opdrachtgever op basis van inzicht en overzicht de beslissing nemen voor de

realisatie van de oplossing en voor een fundamentele verandering in de omgeving.

Dit werkt voor de enterprise architect precies zo. De enterprise architect is met

visuele enterprise architectuur in staat de huidige inrichting van een onderneming te

visualiseren en de architectuur van een toekomstvaste oplossing te visualiseren. Met

deze visualisaties is de opdrachtgever in staat op basis van inzicht en overzicht een

beslissing nemen voor de realisatie van een oplossing en een fundamentele

verandering in de onderneming.



ISBN: 978-94-90873-01-1


64

1.7 Vragen

Na het bestuderen van dit hoofdstuk is de lezer in staat om de volgende vragen te

beantwoorden.

1.1. Beschrijf hoe we architectuur in het algemeen waarnemen.

1.2. Noem enkele bouwkundige architectuurbegrippen op die zijn overgenomen in

visuele enterprise architectuur.

1.3. Leg uit wat een concept is.

1.4. Leg uit wat een stijlelement is.

1.5. Leg uit wat een principe is.

1.6. Leg uit waar een conceptschets en een principetekening voor worden gebruikt.

1.7. Waaruit bestaat een bouwwerk en waarom is een onderneming te beschouwen

als een bouwwerk?