vjetrenjace i ptice

Monografija CZIP br. 3

Vjetrenjae i pticepreporuke za izradu procjene uticaja

na ivotnu sredinu

Podgorica, maj 2011. godine

Monografija CZIP br. 3

Bjanka Prakljai Darko Savelji

Ana VujoviMihailo Jovievi

Izdava:Centar za zatitu i prouavanje ptica Crne Gore

(CZIP)

Vjetrenjae i pticepreporuke za izradu procjene uticaja

na ivotnu sredinu

Autori: Bjanka Prakljai, Darko Savelji, Ana Vujovi, Mihailo JovieviDizajn i prelom: Bjanka PrakljaiFoto: Darko Savelji, Borut RubiniIlustracije: Bjanka PrakljaiTira: 300 primjerakatampa: AP Print Podgoricatampano uz podrku Ministarstva odrivog razvoja i turizma

Centar za zatitu i prouavanje ptica Crne GorePiperska 370 A, I ulaz, 20 000 Podgorica, Crna [email protected]

Uputstvo za citiranje:

Prakljai,B., Savelji,D.,Vujovi,A., Jovievi,M. (2011): Vjetrenjae i ptice - preporuke za izradu procjene uticaja na ivotnu sredinu. Monografija CZIP br.3. Centar za zatitu i prouavanje ptica Crne Gore. Podgorica.pp50

Centar za zatitu i prouavanje ptica Crne Gore(CZIP)

Ministarstvo odrivog razvoja i turizma

CIP - ,

ISBN 978-86-908165-5-2COBISS.CG-ID 18142480

5

Predgovor..........................................................................8

Uvod...............................................................................9

Kratak saetak moguih uticaja vjetroelektrana na ptice....................10 Sudar sa vjetroelektranom ili propratnim strukturama.................10 Ometanje i izmijetanje..................................................10 Efekat barijere...........................................................10 Gubitak i unitenje stanita..............................................10

Procjena uticaja na ivotnu sredinu............................................12 Istorijat......................................................................12 to je procjena uticaja na ivotnu sredinu?...............................12 Kada je EIA potrebna?......................................................14 Znaajni efekti kada se za neki uticaj moe rei da je ,,znaajan..............................................................15 Kako razlikovati znaajne i manje znaajne efekte na primjeru vjetro elektrana.................................................................15 Kumulativni efekti*........................................................17 Mogui efekti..............................................................17 to je potrebno za izradu EIA?............................................18 Podaci......................................................................18 Vjetine i kapacitet.......................................................18 Izrada i koraci na putu ka dobro uraenoj EIA...........................18 Screening..................................................................18 Prikupljanje informacija u screening procesu..........................18 Uzimanje u obzir moguih alternativnih rjeenja.......................19 Preliminarna procjena.....................................................19 Scoping.....................................................................19 Glavna studija EIA........................................................21 Konsultacije................................................................21 Objanjenje odluke........................................................21 Pregled.....................................................................21

Sadraj:

Sadraj

6Sadraj

to mora da sadri EIA?....................................................22 Environmental Statement izvjetaj po zavretku EIA...................23 Kada EIA ne ispunjava uslove?...........................................24 Da li javnost treba da ima pristup EIA i koliko ona treba da kota?............................................24 Prednosti procjene uticaja na ivotnu sredinu.............................24 Problemi koji prate procjenu uticaja na ivotnu sredinu..................25 Najei problemi procjene uticaja na ivotnu sredinu i savijeti za rjeavanje................................................................26 Smjernice za izradu procjene uticaja na ivotnu sredinu.................27 Najee koriteni metodi za predvianje sudara sa vjetroelektranama...........................................................28

Smanjenje tetnih uticaja......................................................30 Mogue mjere umanjenja tetnih uticaja koji su ve u upotrebi ili su predloeni za vjetroelektrane..............................................30 Konfiguracija vjetroelektrana.............................................30 Konstrukcija vjetroelektrana i prateih struktura......................31 Pratee strukture.........................................................31 Mjere smanjenja tetnih uticaja na ptice tokom faze izgradnje......31 Mjere smanjenja tetnih uticaja na ptice tokom rada vjetroparka....32

Mapa senzitivnih podruja......................................................33 Strateko planiranje nain da se osigura efikasnije, integrisano donoenje odluka............................................................33 Kako odabrati povoljne lokacije za izgradnju vjetroelektrana............33 Mape senzitivnih podruja...................................................34

Osnovni principi terenskog istraivanja........................................35 Ciljne vrste...................................................................35 Duina terenskog istraivanja...............................................36 Odreivanje okvira........................................................36

Istraivanje.....................................................................37 Terensko istraivanje........................................................37 Metode........................................................................37 Podruje istraivanja........................................................37 Trajanje posmatranja........................................................38 Dnevne grabljivice............................................................39

7 Godinje promjene u korienju lokacije.................................41 Sove i druge none grabljivice..............................................42 umske vrste.................................................................43 Zimujue i migratorne ptice.................................................44 Priobalne vrste..............................................................45 Ravniarske / vrste na poljoprivrednom zemljitu.........................46

Literatura........................................................................48

8Predgovor

Crna Gora je meu prvim zemljama na Balkanu koja je prepoznata po svom bogatstvu pticama. Jo 1896.godine objavljivanjem knjige ,,Ornis Balcanica-Montenegro autora Otmara Reisera i Ludwiga von Fhrera, ona je stavljena na ornitoloku mapu Evrope i do danas ostala atraktivna destinacija za posmatranje ptica. Ovaj status joj daje veliko bogastvo biodiverziteta, kao i prisustvo vrsta koje su od posebnog znaaja u Evropi, ali i Jadranski migratorni koridor, koji prolazi preko njene teritorije. Danas dosta koriten termin ,,vrua taka biodiverziteta je opis koji prati Crnu Goru kako u domaim tako i u inostranim naunim krugovima. injenica je da je naa drava vana taka na ruti migratornih ptica koje iz Sibira, Sjeverne, Istone i Centralne Evrope sele ka Africi i obratno. Zato je i sve jasnija naa odgovornost i potreba da se zatiti ptica i njihovih stanita treba posvetiti posebna panja. Svaki infrastrukturni objekat ima vei ili manji uticaj na ivotnu sredinu, te je za pojedine, za koje se ocjenjuje da mogu imati ozbiljniji uticaj, propisana potreba izrade procjene uticaja na ivotnu sredinu. Prepoznavanje potrebe da se ovakva procjena izvri kao dio projekta izgradnje vjetroparkova na Mouri i Krnovu je korak u dobrom pravcu ka prihvatanju odgovornosti koje nosi veliko ornitoloko bogatsvo Crne Gore.

Predgovor

9Uvod

Uvod

Dosadanji balans upotrebe energetskih izvora daje jasan znak da je potrebno pronai i usvojiti nove izvore energije. Fosilna goriva, ija je dalja upotreba neodriva i iji nusprodukti rezultiraju zagaenjem ivotne sredine i globalnim zagrijavanjem, moraju biti zamijenjena odrivim izvorima energije. Kao jedan od najpopularnijih je svakako energija vjetra koja predstavlja veliku nadu u borbi protiv globalnog zagrijavanja.

Ni lov, ni gubitak stanita, niti bilo koja druga antropogena aktivnost nije ravna prijetnji koju donosi uticaj klimatskih promjena na populacije ptica.

Broj vjetroelektrana u Evropi raste znaajnom stopom i u skladu sa zadatkom dostizanja 20% energije dobijene iz obnovljivih izvora koju zahtijeva Evropska unija. Meutim, ne treba zaboraviti da izgradnja i rad vjetroelektrana, kao i svaka industrijska aktivnost koja podrazumijeva koritenje zemljita ili mora, ima svoj uticaj na ivotnu sredinu i s toga mora proi odreene procjene. Kao i problemi koji prate klimatske promjene, i ouvanje biodiverziteta je visoko kotirano pitanje kome se treba posvetiti panja. Ekosistem prua vaan servis koji preiava vodu i vazduh i regulie klimu. Nije sluajno da su ptice odabrane kao predmet posebne panje u Naturi 2000. One su najbolji indikatori stanja ivotne sredine i zavrjeuju posebnu

panju u potrebnim procjenama.

Iz tog razloga e se i ovaj dokument primarno fokusirati na ptice i njihova stanita.

10

Kratak saetak moguih uticaja vjetroelektrana na ptice

Uticaj vjetroparkova i njegovih propratnih struktura na ptice varira zavisno od samih karakteristika i rasporeda vjetroelektrana. Pravilno planiranje postavljanja vjetroparka, pozicije vjetroelektrana i pareteih struktura, njihove karakteristike i ostali parametri mogu otkloniti mogunost da do loih efekata doe ili ih smanjiti na prihvatljivu mjeru.

Sudar sa vjetroelektranom ili propratnim strukturama

Opasnost od sudara zavisi od pozicije vjetroelektrane i o vrsti ptice, kao i od faktora klime i vidljivosti. Posebno su osjetljive krupne vrste, one koje imaju dug period sazrijevanja i nisku stopu reprodukcije, ili su to vrste koje su ve ugroene (orlovi, leinari). Posebno je velika stopa smrtnosti na takozvanim ,,uskim grlima (klanci ili prolazi izmeu planina) , kao i naglim usjecima ( npr. nagla padina koja polazi od planinske strane ka moru ) gdje su velika jata tokom migracije primorana da prou, kada stradaju osim selica i grabljivice koje ih prate. Takoe i tokom jesenje i proljene migracije, koncentracija ptica se poveava pa samim tim i rizik od sudara. Kada su u pitanju stanarice bitno je da se izbjegava presijecanje ruta koje one koriste za povezivanje mjesta za hranjenje, reprodukciju, mitarenje, odmaranje itd.

Ometanje i izmijetanje

Ometanje nastalo zbog prisustva vjetroelektrana moe imati tetne posljedice po ptice, meu kojima i izmijetanje ili potpuno odsustvo populacija. Do izmijetanja dovodi sama pojava vjetroelektrane, buka i vibracije. Ometanje moe nastati i u fazi postavljanja vjetroparka, zbog prisustva ljudi, vozila i maina, kao i prilikom servisiranja ili koritenja puteva za prilaz. Efekat ometanja i izmijetanja je kumulativan i ima dugoroan uticaj.

Efekat barijere

Vjetroparkovi kao cjelina mogu primorati ptije vrste da tokom migracije, ili stanarice tokom preleta do hranilita, promijene svoje uobiajene rute. Efekat barijere zavisi od mnogih faktora kao to je veliina vjetroelektrana i vjetroparka, prostor i raspored vjetroelektrana, znaaj produenja rute ptica i njihove sposobnosti da kompenzuju poveane potrebe za energijom kao i smetnje nastale u povezanosti mjesta za odmaranje, hranjanje i reprodukciju. Kada se posmatra efekat barijere na selice treba uzeti u obzir sve vjetroelektrane na njihovom migratornom putu.

Gubitak i unitenje stanita

Stepen direktnog gubitka stanita nastalog izgradnjom vjetroelektrana i prateih



11


struktura zavisi od veliine i dizajna istih. Iako je gubitak zemljita ogranien, efekti koje proizvodi vjetropark mogu biti mnogo vei. Ovo posebno vai ako vjetropark predstavlja smetnju u procesima hranjenja, parenja, odmaranja, podizanja mladih, mitarenja i migracije. Od posebnog su znaaja mjesta neophodna kao stajalite ili koridor na migratornoj ruti.

Bjeloglavi sup (Gyps fulvus)

12

Procjena uticaja na ivotnu sredinu

Istorijat

Dekade koje su uslijedile nakon Drugog svjetskog rata su bile period naglog ekonomskog razvoja i izmjena ivotne sredine. Brzo otvaranje radnih mjesta, izgradnja stanova, uspostavljanje transportnog i energetskog sistema je bilo propraeno irokim spektrom negativnih prirodnih promjena u koje spada zagaenje vode i vazduha, unitenje ekosistema, transformacije zemljita u poljoprivredne povrine i velika reizgradnja istorijskih urbanih centara.

Novostvoreni pokret za zatitu prirode je odigrao kljunu ulogu u donoenju mnogih zakona o zatiti prirode meu kojima i EIA (u daljem tekstu:procjena uticaja na ivotnu sredinu) koja je podrazumijevala je tehniku procjenu koja vodi ka objektivnom procesu odluivanja. Direktiva Evropske unije (85/337/EEC) koja se bavi procjenom uticaja na ivotnu sredinu (poznata kao EIA Direktiva) je prvi put usvojena 1985, poslije ega je dopunjena 1997. Godine 2001. dopunjena je pitanjima vezanim za procjenu plana i programa putem takozvane Direktive za strateku procjenu uticaja na ivotnu sredinu (Strategic Environmental Assessment-SEA Direktive (2001/42/EC). Direktiva je ponovo prola proces dopunjavanja 2003. pratei EU potpisivanje Arhus Konvencije 1998. Danas se EIA koristi prije kao orue koja pomae u donoenju odluka a ne koje donosi odluke. U julu

2009. godine Evropska komisija je objavila izvjetaj o primjeni EIA direktive. U ovom izvjetaju prikazane su njene prednosti, kao i oblasti u kojoj je i dalje potrebno njeno usavravanje zajedno sa predlozima za isto. U junu 2010. Komisija je zapoela javne konsultacije koje su pokrile irok spektar problema ( npr. kvalitet EIA procesa, harmonizaciju potreba procjene izmeu drava lanica, procjenu prekograninih projekata ili procjenu projekata u odnosu na prekogranine efekte, ulogu autoriteta zaduenih za pitanja prirode i razvoj sinergija sa drugim evropskim politikama). Ova javna rasprava je zakljuena konferencijom na 25. roendan EIA direktive.

to je procjena uticaja na ivotnu sredinu?

Procjena uticaja na ivotnu sredinu (Envirinmental Impact Assessment EIA) je procjena moguih pozitivnih ili negativnih uticaja koji predloeni plan ili projekat moe imati na ivotnu sredinu. Sastoji se iz procjene uticaja na prirodu, socijalne i ekonomske aspekte. Ona predstavlja interdisciplinarnu analizu uticaja na prirodu, ljudsko zdravlje i socio-kulturoloke efekte koji se oekuju iz akcija javnog i privatnog sektora, kao to je to realizacija projekata ili plana. Internacionalna asocijacija za procjenu uticaja na ivotnu sredinu (International Association for Impact Assessment IAIA)


13


definie procjenu uticaja na ivotnu sredinu kao ,,Proces identifikacije, predvianja, procjene i smanjenja biofizikih, socijalnih i ostalih relevantnih efekata posmatranog prijedloga razvoja prije donoenja velikih odluka i preuzimanja obaveza. Treba imati u vidu da dobra procjena uticaja na ivotnu sredinu procjenjuje sve navedene elemente, a ne samo uticaj na prirodu.

Svrha EIA je da obezbijedi donosiocima odluka da odlue da li treba ili ne nastaviti sa projektom ili planom sa stanovita njegovog uticaja na ivotnu sredinu. Zadatak EIA je da identifikuje uticaje na ivotnu sredinu (i pozitivne i negativne), a koji e proizii iz aktivnosti predloenog projekata ili programa, kao i da ih u potpunosti razumije i uzme u obzir u daljim etapama razvoja. Logino je da e njena vrijednost i korist biti najvea ako se uradi u to ranijoj fazi planiranja programa ili projekta. Preporuuje se odraivanje EIA jo prije izbora lokacije projekta, jer se na taj nain mogunost nastanka problema u daljem radu svodi na minimum.

Putem sprovoenja EIA omoguava se uee javnosti u donoenju odluka ime se doprinosi jaanju kvaliteta istih. Po pravilu, zadatak EIA je i njena dostupnost i razumljivost javnosti, odnosno svim zainteresovanima. Rezultati predstavljeni finalnim dokumentom nakon EIA trebaju da budu pravilno predstavljeni to obezbjeuje da je sama procjena dostupna i iroj javnosti, a to treba imati u vidu prilikom izrade.

Posebna prednost EIA je to obuhvata i prekogranine uticaje, te predvia i efekte kombinovanja vie pojedinanih uticaja kao novi momenat. Ovako irok spektar obrade moguih uticaja na prirodu omoguava zatitu kompletne populacije

ugroenih vrsta, a ne samo one koje se nalaze lokalno. Primjer za znaaj ovog naina posmatranja ouvanja prirode je migracijska ruta ptica.

Ako posmatramo jedno stanite neke ugroene migratorne vrste ono samo po sebi moe izgledati nevano u procesu zatite. Meutim, ako se posmatra kao dio kompletne migracione rute postaje jasno da bi njegova degradacija prekinula kompletan migratorni lanac. Na taj nain bi seobena populacija koja se na posmatranom lokalitetu zadrava samo tokom svoje migracije bila

unitena.

Takoe, EIA obuhvata i alternativna rjeenja birajui i modelujui tako pro-jekte koji su najbolji i sa ekonomske i sa strane zatite prirode. Ovaj momenat je bitan kako za realizatora projekta tako i za samu dravu koja isti prih-vata. Iskustvo koje se na ovaj nain stie je mogue plasirati dalje i obezbijediti konkurentnost na buduim slinim poduh-vatima.

EIA je jedinstvena po tome to zahtijeva od donosioca odluka da opravdaju svoje budue postupke imajui u vidu njihov uticaj na ivotnu sredinu, a sve putem naunih istraivanja i injenica. Njen pristup je prije svega dokazivanje da poduzete aktivnosti nee tetno uticati na prirodu i to putem naunih injenica i modela. Ukoliko je ovo nemogue, projekat nije ,,odbranio svoju

potrebu za sprovoenjem.

Takoe, ona doprinosi odrivom razvoju kroz modifikaciju projekata i koritenje zemljita, a ako se ispravno odradi prua korist svim uesnicima procesa planiranja.

14


Kada je EIA potrebna?

Po pravilu, EIA bi se trebala sprovesti za svaki projekat. Ipak, postoji spisak projekata za koje je neophodno uraditi EIA. Prepoznaju se projekti na Aneksu I Uredbe o procjeni uticaja na ivotnu sredinu za koje je neophodna izrada EIA i projekti na Aneksu II za koje je potrebna izrada procjene ukoliko se smatra de e projekat imati znaajni uticaj na ivotnu sredinu.

Izgradnja vjetroparkova spada u projekte sa Aneksa II. Meutim, evropski standardi naglaavaju potrebu da se za izgradnju vjetroparka radi procjena uticaja na ivotnu sredinu.

Osobine samog projekta daju smjernice da li je EIA potrebna ili ne. Kada se ovo uzima u obzir posmatraju se:

1.Karakteristike projekta: - veliina projekta - zdrueni efekti sa drugim projektima - upotreba prirodnih resursa - proizvodnja zagaenja (za vjetroelektrane su to buka, vibracije, odsjaj, pejzano zagaenje itd.) - efekti ometanja - rizik od nesrea, posebno sa stanovita tehnologije i materijala

2.Lokacija projekta misli se na osjetljivost lokaliteta, sa posebnim osvrtom na: - trenutnu upotrebu zemljita - relativna abundantnost, kvalitet i regenerativni kapacitet prirodnih resursa u toj zoni - apsorpcioni karakter prirodne sredine, gdje se posebna panja treba posvetiti:

a. movarama b. obalnim zonama c. planinskim i umskim oblastima d. parkovima prirode i rezervatima e. zonama pod posebnom zatitom (IBA, SPA, Emerald, Ramsar i sino) f. mjestima gdje je kvalitet ivotne sredine regulisan domaim zakonodavstvom g. gusto naseljenim podrujima h. mjestima od pejzane, istorijske, kulturne ili arheoloke vrijednosti.

3.Karakteristike potencijanih uticaja: - opseg uticaja - prekogranini uticaj - jaina i kompleksnost uticaja - vjerovatnoa uticaja - trajanje, stepen i reverzibilnost uticaja

to se tie karakteristika vjetroparkova, ne treba samo uzeti u obzir vjetroelektrane ve i sve propratne strukture kao to su one potrebne za povezivanje vjetroelektrana sa prenosnom mreom, prilazni putevi potrebni za fazu izgradnje, servisiranja i kasnijeg ruenja, prilazna mjesta, tornjevi sa anemometrima, objekti koji prate fazu izgradnje, betonski temelji, privremene strukture, ukoliko je potrebno i trafostanice i kontrolna zgrada.

Kada se posmatra lokacija odabrana za izgradnju vjetroparka, univerzalna preporuka je da se izbjegavaju migratorni koridori ptica, vana stanita za ptice kao i teritorije ugroenih, posebno grabljivica.

Ukoliko projekti sa Aneksa II imaju sljedee karakteristike, oni zahtijevaju izradu EIA: - ako su to projekti iji uticaj i vanost prevazilazi lokalne okvire - mali projekti koji su predloeni da

15


Kako razlikovati znaajne i manje znaajne efekte na primjeru

vjetroelektrana

Identifikovanje vrsta i stanita za koja postoji mogunost negativnog uticaja od strane razvoja projekta ili plana je samo prvi korak procjene uticaja na ivotnu sredinu. Poslije toga bitno je utvditi da li je taj uticaj znaajan ili ne. Ponimo sa generalnim principom za utvrivanje nivoa vanosti na primjeru ptije faune. Jasno je da procjenu vanosti treba posmatrati od sluaja do sluaja ovisno o vrsti ili stanitu na koje se uticaj odnosi. Gubitak par jedinki neke brojne vrste je beznaajan, ali dobija na velikoj vanosti za ugroene vrste ili one sa malim godinjim priratajem i veliinom populacije, kao to je sluaj sa orlovima i leinarima.

Takoe , izmijetanje vrsta zbog uznemiravanja od strane vjetroelektrana moe znaajno smanjiti njihovu fiziku spremnost, pa samim tim i uspjenost preivljavanja te vrste. Ako ovo posmatramo sa stanovita jedinke moglo bi se rei da je uticaj na nju ogranien, pogotovo ako ona, na primjer, ima drugih pogodnih stanita u okolini. Meutim, veliina populacije, rasprostranjenost, raspored, reproduktivna strategija i duina ivota e biti pod uticajem vjetroelektrana i logino ovaj zbirni uticaj je mnogo vei.

Procjena vanosti uticaja se takoe treba posmatrati na odgovarajuoj geografskoj razmjeri. Za migratorne vrste koje prelaze velike razdaljine, negativni uticaj na odreenoj taki njihove rute moe imati efekta po vrstu na veoj geografskoj razmjeri. S druge strane, za stanarice sa velikim teritorijama ili one koje mijenjaju

Praksa je pokazala da veliki projekti planirani na lokacijama koje ne spadaju u senzitivne lokalitete imaju veu vjerovatnou da prou od manjih projekata planiranih na znaajnim lokalitetima ili koridorima.

budu realizovani na posebno senzitivnim lokacijama (mjesta od posebnog naunog znaaja, nacionalno zatiena podruja, zone sa pejzanim vrijednostima, IBA, SPA, Ramsar, Emerald...) - u malom broju sluajeva za projekte koji imaju neobino kompleksne i potencijalno tetne efekte na ivotnu sredinu, kada je potrebna ekspertska analiza tih efekata koja je vana za budue prihvatanje ili odbijanje projekta.

Znaajni efekti kada se za neki uticaj moe rei da je ,,znaajan

Kako je jedan od presudnih razloga za potrebu EIA za projekte sa Aneksa II predvianje mogunosti znaajnih uticaja na ivotnu sredinu, postavlja se pitanje ta tano podrazumijeva ,,znaajan uticaj?

Odgovor na ovo pitanje nije mogue dati tako da bude univerzalan, ali jedan od pouzdanih pokazatelja je svakako izbor lokacije.

16


nain na koji koriste pojedine dijelove svog stanita, uticaj se treba posmatrati regionalno, a ne lokalno.

Uobiajen nain da se odredi znaaj nekog uticaja je putem koritenja kljunih indikatora. Neki indikatori kao to je koliina i procenat izgubljenog stanita mogu biti vaniji za stanita koja su specifina i rijetka ili ona sa ogranienom distribucijom, u odnosu na druga, zbog njihovog statusa.

Grafik 1. Pregled tri velika negativna uticaja vjetroelektrana na ptice

Ovaj grafik predstavlja meusobnu povezanost faktora koji potencijalno i znaajno mogu uticati na populaciju ptica. Prikazuje kako fiziki efekti kao to je efekat barijere, udaljavanje od zona za hranjenje, modifikacija stanita i smrtnost zbog sudara mogu izazvati ekoloke efekte kao to je poveana daljina leta i izmjenjen pristup stanitu. Ovo dovodi do promjena u potronji eneregije i unoenju hrane to potencijalno utie na parametre fizike spremnosti, kao to je uspjenost preivljavanja i reprodukcije, te samim tim i na kompletnu veliinu populacije.

17


izaziva nekoliko vjetroelektrana zajadno moe prevazii sposobnost regeneracije populacije u kom sluaju ona poinje da opada. Dakle, pojedinane vjetroelektrane same po sebi ne izazivaju problem u populaciji, ali njihov zdruen efekat moe dovesti do kolapsa populacije ptica. Ovaj podatak nam govori da je neophodno posebno planiranje kada se govori o farmi vjetroelektrana, a ne jednoj. Klju je odrediti u kom trenutku gubitak stanita (ukljuujui i efektivni gubitak iskljuenjem), efekat barijere, izazvani porast potronje energije i smrtnost zbog sudara, u zdruenom djelovanju, predstavlja znaajaniji uticaj.

Kumulativni efekat takoe zavisi i od kumulativnih uticaja tog projekta kombinovanog sa drugim (ne samo drugim projektima izgradnje vjetroelektrana) u datoj oblasti. Efekat jedinstvenog plana ili projekta moe biti beznaajan, ali kada u kombinaciji sa drugim planom ili projektom on moe postati veoma znaajan. Izgradnja vjetroparka uz novoizgraeni ski centar siguran je put gubitka populacija ptica na datom prostoru, na primjer. Fragmentisanje stanita takoe treba da se uzme u obzir tokom procjene kumulativnih efekata, jer ono moe imati razorno dejstvo na strukturu i dinamiku populacije u irokom spektru vrsta.

Mogui efekti

Treba imati u vidu i one negativne posljedice za koje se smatra da mogu nastati tokom bilo koje faze projekta. Mogui efekti se razmatraju ve u screening fazi i posmatraju se u odnosu na stanite, vrste i ekoloke procese uz osvetljivost ovih pojedinanih djelova ka njima. Moraju se odrediti rizici ovih uticaja koristei

Jasno je da se svaka procjena uticaja mora bazirati na najboljim podacima. Ovo mogu biti podaci sa terenskih istraivanja ili raznih modela koji predviaju veliine populacija. U specijalnim sluajevima, ovi podaci mogu biti dostupni koritenjem detaljnih i sveobuhvatnih istraivakih monitoring programa.

Na kraju bitno je istai da znaaj nekog uticaja takoe zavisi od njegove: - jaine - tipa - opsega - trajanja - intenziteta - mogunosti - kumulativnog efekta

Kumulativni efekti

Kumulativni efekti se mogu pojaviti kada je prisutno nekoliko vjetroelektrana sa svojim prateim strukturama u zoni ili du migratornog koridora. Takoe, mogu se javiti kao proizvod zdruenih uticaja vjetroelektrana i drugih aktivnosti ( na primjer: sjea ume ili neki drugi industrijski uticaj). Kumulativni efekat je kombinovani efekat svih aktivnosti zajedno, ali to ne znai da on predstavlja samo sumu svih efekata jedne vjetroelektrane plus efekata druge vjetroelektrane itd. On moe biti vie ili manje od toga.

Na primjer, prva vjetroelektrana moe dovesti do malog ali prihvatljivog porasta smrtnosti ptica, a to lei u kapacitetu te populacije da se regenerie, te s toga ima mali uticaj na ukupnu brojnost date populacije. Ali stepen smrtnosti ptica koji

18


Izrada i koraci na putu ka dobro uraenoj EIA

Kljune faze procjene uticaja na ivotnu sredinu ukljuuju:

Screening

- Proces u kome se odluuje da li je EIA potrebna i vri fokusiranje na projekte koji e najvjerovatnije imati negativne uticaje na prirodu, kod kojih je uticaj nepoznat i one za koje e vjerovatno biti potrebne izmjene vezane za ouvanje prirode. Postoji lista projekata za koje je potrebno izraditi procjenu uticaja na ivotnu sredinu, tj. za koje je ovakva procjena obavezna. Screening proces je obavezan za projekte izgradnje vjetroelektrana, sprovodi ga Agencija za ivotnu sredinu Crne Gore i treba da bude dostupan javnosti.

Prikupljanje informacija u screening procesu

Ovaj proces obavlja Agencija za ivotnu sredinu Crne Gore. Bitno je da samo istraivanje obave kompetentni strunjaci ili autoritet zaduen za pitanja ivotne sredine. Saradnja sa drugim relevantnim autoritetima, posebno odgovornih za ouvanje vrsta je od velike vanosti u screening procesu. Da bi se screening obavio, zadovoljavajue informacije treba da se prikupe i o projektu izgradnje vjetroelektrana i o lokaciji na kojoj se izgradnja planira. To podrazumijeva podatke o lokaciji pojedinanih vjetroelektrana i prateih struktura, veliini i dizajnu vjetroelektrana i prateih struktura, aktivnosti koje e pratiti svaku fazu projekta konstrukciju, fazu rada i fazu

pristup predostronosti. Ukoliko se daljim istraivanjem ustanovi da postoji osnovana sumnja za mogue efekte oni se moraju uzeti u obzir u daljem procesu EIA.

to je potrebno za izradu EIA ?

Za velike projekte EIA moe uzeti dosta vremena, novca i ljudskih resursa, zbog ega su prve etiri faze na putu ka dobro odraenoj EIA kljune da se odredi opseg i fokus EIA.

Podaci

Predvianje uticaja se oslanja na podatke iz brojnih izvora: fizikih, biolokih i sociolokih. Tanost ovih podataka ograniava samu tanost i pouzdanost predvianja. Kada su podaci ogranieni potrebno je sprovesti kvalitativna istraivanja.

Vjetine i kapacitet

Za EIA je esto potreban multidisciplinaran tim, posebno kada se na datom podruju utvrdi postojanje veeg broja kompleksnih problema.

19


ruenja. to se tie lokacije potrebno je prikupiti informacije o vrstama i tipu stanita, statusu vrsta i slino.

Uzimanje u obzir moguih alternativnih rjeenja

- Treba da se sprovede prije konane odluke o prihvatanju projekta. Za projekte koji su striktno vezani za odreeni lokalitet, panja se treba usmjeriti na mjere umanjenja tetnog dejstva na prirodu. Ukoliko ovo nije sluaj, u ovoj fazi je mogue odrediti rjeenja koja daju bolji balans izmeu ekonomske dobiti i ouvanja prirode.

Preliminarna procjena

Radi se ukoliko screening predlae potrebu za daljom procjenom ili ako postoji nesigurnost u prirodi potencijalnih uticaja na ivotnu sredinu. Ona koristi tehnike brze procjene, ali daje dovoljno detalja da se odrede kljuni uticaji na prirodu, njihov opseg i znaaj, uz to i odreuje njihovu vanost u procesu donoenja odluka. Pokazuje da li je potrebna puna EIA.

Scoping

Proces koji obino sprovodi tim koji je zaduen za samu procjenu i koji odreuje kljuna pitanja i brige u ranoj fazi planiranja, kao i razvoj smjernica za samu EIA.Ovaj proces potpomae izbor lokacije, moguih alternativa i izbjegavanje odlaganja koja mogu nastati zbog potrebe za procjenom jo nepoznatih moguih uticaja na prirodu. Ovaj korak treba da bude otvoren za sve

zainteresovane grupe:institucije, NVO i pojedince. Rezultati ovog procesa dovode do smanjenja broja pitanja i do poveanja panje na detalje koji su vezani za preostale probleme, posebno poslije finalnog odabira lokacije.

Scoping pridodaje kvalitetu budue EIA.

Projekat izgradnje vjetroparkova zahtijeva prikupljanje sljedeih podataka:

1.Informacije o planu ili projektu, koje treba da sadre detalje o svim elementima koji su relevantni za procjenu, odnosno treba da sadre bar :

* Detaljne mape precizno ucrtanih lokacija vjetroelektrana i prateih struktura na mapi lokaliteta.* Veliinu i dizajn vjetroelektrana odnosno broj i veliinu turbina i njihov nacrt.* Sline detalje za sve pratee strukture.* Aktivnosti koje se predviaju tokom izgradnje, njihovo trajanje i vremenski raspored.* Aktivnosti koje se predviaju tokom rada i odravanja.* Detalje o drugim planovima i projektima u oblasti koji bi mogli, u kombinaciji sa ovim planom ili projektom, imati znaajan kumulativni uticaj na ispitivanu lokaciju.

2.Podaci o lokaciji treba da sadre bar sljedee stavke:

* Detalje o svakoj vrsti i tipu stanita i ekoloke mape njihovog rasporeda u i oko lokacije izgradnje tokom godinjeg ciklusa. Treba naglasiti da se u sluaju ptije faune efektivna zona uticaja vjetroelektrane izraunava u radijusu od jednog kilometra ili vie (npr. popis gnijezda grabljivica bi

20


trebalo vriti u radijusu od 6 km). * Podatke o iskorienosti lokaliteta od strane vrsta za aktivnosti kao to su ishrana, razmnoavanje, odmaranje, podizanje mladih itd. * Podatke o reprezentativnosti i statusu zatite vrsta i na lokaciji izgradnje i u okruenju (podaci kao to su veliine populacija, stepen izolacije, ekotip, starosna struktura, genetiki znaaj i slino).* Podaci o ekolokoj strukturi i funkcionisanju lokacije i njen cjelokupan status zatite.* Detalji o planu ouvanja lokaliteta.* Uloga lokacije u biogeografskom regionu.* Bilo koji aspekt lokacije ili njenog ivotinjskog i biljnog svijeta koji bi mogao imati uticaja na budui status zatite.

Tabela 1. Primjer razvoja potreba za informacijama tokom procesa scoping

Projekat izgradnje vjetroparka od 12 vjetroelektrana na obodu ume

1.Mogui znaajni efekti Smrtnost pri sudaru

Ometanje i izmijetanje

Gubitak i degradaci-ja stanita

2.Informacije o vrstama i stanitu

Ekoloki podaci o ptijim vrstama od evropskog znaaja koje su potencijalno ugroene projektom

Podaci o potrebama vrsta od evropskog znaaja za stanitem, a koje su u poten-cijalnom riziku od strane projekta

Lokacije kljunih stanita u ili oko zone projekta

3.Potencijalni uti-caji koji se trebaju

procijeniti

Stope smrtnosti zbog sudara tokom raznih stadijuma u ivotnom ciklusu npr. tokom reprodukcije ili mi-gracije

Koritenje stanita irom zone projekta

Lokacija osnovnih odmaralita, gnjezdilita i hranilita za ptice kao i lokacija ruta izmeu njih

4.Podaci neophodni za ove procjene

Terenski podaci tokom bar jednog godinjeg ciklusa, radi procjene rizika, a koritenjem modela i indikatora osjetlji-vosti

Terenski podaci o emi rasporeda u i oko zone projekta za period od bar jednog godinjeg ciklusa.

21


Glavna studija EIA

Sadri nadogradnju i produbljivanje prethodno nainjenih koraka u cilju predvianja opsega i jaine uticaja na ivotnu sredinu kao i njihov znaaj. Razne metode mogu da se koriste ukljuujui: liste vrsta, upitnike, matrice, preglede, mree, modele i simulacije. Studija treba da ukljui i mjere za umanjenje uticaja - opisom akcija koje su predloene/sprovedene da bi se sprijeili, izbjegli ili umanjili vidni i potencijalno znaajni negativni efekti projekta, ime se odbacuje ili modifikuje projektni predlog.

Konsultacije

Javne, autoriteti u zatiti ivotne sredine moraju biti obavijeteni i konsultovani prije donoenja odluke o odobrenju daljih aktivnosti projekta. Rezultati ovih konsultacija i sakupljene informacije se moraju uzeti u obzir u toku razvoja procedure odobravanja.

Objanjenje odluke

- Kada se donesi odluka o prihvatanju ili odbijanju granta nacionalna vlast mora istu uiniti dostupnom javnosti. Specifine informacije, kao to je sadraj odluke i uslovi moraju biti pridodati kao i glavni razlozi i razmatranja na kojima je odluka zasnovana ukljuujui i informacije o procesu uea javnosti i opisa, gdje je to potrebno, o mjerama umanjenja tetnih uticaja i kompenzacije.

Pregled

Slui da bi se procijenila adekvatnost EIA u procesu donoenja odluka i uzele u obzir implikacije za implementaciju projekta (u nekim zemljama ovakav pregled je formalan i nezavistan proces).

Ako je koliina nepoznanica velika sa mogunou loih posljedica i bez postojeih mjera umanjenja istih, tada treba predloiti

odbijanje projekta.

Nedostatak podataka, naunih injenica i informacija sa terena ni u kom sluaju ne smije biti razlog za nastavak projekta.

Ako postoji nesigurnost koje je mogue razrijeiti daljim studijama , tada se predlog moe stopirati dok se studije ne izvre. Kada je umanjenje negativnih efekata nedovoljno, moe se pribjei kompenzaciji. Treba imati u vidu da su neki vidovi kompenzacije i dalje veoma sporni u naunim krugovima.

Nain prezentovanja EIA treba da se uzmu u obzir ukoliko postoje barijere u smislu pismenosti, socio/kulturnih pitanja i slino. U tom sluaju predlau se filmovi na lokalnom jeziku, prezentacije, radio programi, sastanci i radionice.

22


to mora da sadri EIA?

Prije svega, EIA treba da posjeduje najbolje izvore objektivnih informacija koje su obraene sistematino i detaljno te da omoguavaju lokalnim vlastima i cijeloj zajednici da shvati uticaj predloenih aktivnosti. Na ovaj nain EIA vodi boljim standardima razvoja.

Kako EIA odreuje i alternative koje se mogu koristiti radi sprovoenja projekta, te njihovim poreenjem odreuje onu koja najbolje odgovara svim zahtjevima, odnosno koja ima najbolju kombinaciju ekonomskih i prirodnih dobiti, to proces EIA mora sistematino da pokrije:

- Prikupljanje informacija o lokalitetu i njegovim karakteristikama. - Predvianje efekata koje e projekat imati na posmatrani lokalitet u koje spadaju i efekti na ljudsku populaciju koja ivi ili koristi datu lokaciju. - Vitalne informacije koje se mogu upotrijebiti za donoenje injenicama potkrijepljene odluke da li projekat moe da se dozvoli. - Predstavljanje promjena koje je potrebno uvesti u etape izrade projekta ukoliko u njima postoji mogunost veeg negativnog uticaja na ivotnu sredinu. - Konsultacije izmeu razvojnog tima, interesenata i donosioca odluka koje za cilj imaju pomo u rjeavanju bilo kakvih konflikata izmeu podnosioca projekta i javnosti.

Pod Direktivom Evropske unije EIA mora da sadri odreene informacije da bi bila potpuna. Postoji sedam kljunih stavki koje su potrebne:

1.Opis projekta:

- Opis projekta za koji se radi procjena i opis lokaliteta na kome se projekat izvrava - Podjela projekta na njegove kljune komponente-konstrukcija, rad, uklanjanje - Za svaku komponentu potrebna je lista svih izvora uticaja na ivotnu sredinu - Za svaku komponentu mora se napraviti lista svih ,,inputa i ,,outputa buka, hidrologija...

2.Alternativna rijeenja koja su razmatrana: - Ispitati alternativna rjeenja koja su razmatrana.

3.Opis ivotne sredine: - Lista svih aspekata sredine koji mogu biti pod uticajem projekta (ovaj dio se najbolje moe obaviti uz pomo strunjaka).

4.Opis znaajnih uticaja na ivotnu sredinu: - Potrebno je obratiti panju na rije ,,znaajni i ovo se mora definisati - Najee koriten metod za izradu ovog koraka je takozvana,,Leopoldova matrica koja slui sistematskom ispitivanju potencijalnih interakcija projekta sa sredinom (na primjer u projektu vjetroparka znaajan uticaj predstavlja sudar ptica sa vjetroelektranama).

5.Mjere za smanjenje negativnog uticaja: - Kada se zavri sa sekcijom 4. lako se moe uvidjeti gdje su uticaji na ivotnu sredinu najvei. Koristei ove informacije potrebno je razviti naine da se isti izbjegnu. U ovom procesu najbolje je saraivati sa

23


samim realizatorom projekta koji najbolje poznaje projekat. (U sluaju izgradnje vjetroparka treba izbjegavati izgradnju vjetroelektrana na migratornim koridorima, gnjezdilitima i slino).

6.Ne-tehnika prezentacija: - Kako se EIA koristi u javnoj prezentaciji radi procesa odluivanja koji je transparentan i demokratski to ista treba da je razumljiva iroj javnosti, bez strunih izraza i kompleksnih dijagrama.

7.Nedostatak u znanju: - Ova sekcija treba da je posveena potekoama na koje je EIA naila zbog nedostataka u znanju, kadru i slino, a slui kao pokazatelj u kom pravcu treba graditi kapacitete.

Struktura EIA:

1.Predgovor 2.Uvod - Struktura - Preanja istraivanja, literatura koja je koritena - Razlog i potreba za ovom akcijom - Predloena akcija - Proces donoenja odluka - Uloga javnosti - Problematika 3.Alternative, ukljuujui i predloene aktivnosti - Alternative - Mjere smanjenja negativnih uticaja - Poreenje alternativnih rjeenja 4.Posljedice na ivotnu sredinu 5.Konsultacija i koordinacija

Environmental Statement izvjetaj po zavretku EIA

Po zavretku EIA, informacije treba da budu sistematino prezentovane i da sadre: - opis fizikih karakteristika cijele izrade i upotrebe zemljita potrebne u fazi konstrukcije, rada i kasnijeg rasformiranja - opis glavnih karakteristika procesa produkcije (u fazi konstrukcije, rada i destrukcije) - procjena, po tipu i kvalitetu, oekivanih nusprodukata i emisija (buka, vibracije, odsjaj, svjetlost, vruina, radijacija i slino) koje se oekuju u fazi rada.

Opis aspekata ivotne sredine koje e vjerovatno biti pod uticajem izrade projekta, to obuhvata populacije, faunu, floru, zemljite, vazduh, klimatske faktore, materijalne procjene ukljuujui arhitekturno i arheoloko nasljee, pejzane vrijednosti i meusobna povezanost navedenih faktora.

Opis vanih efekata predvienih izradom treba da predstave sve direktne i indirektne, sekundarne i kumulativne, kratkorone, srednjerone i dugorone efekte izgradnje koji su rezultat: - same izgradnje - upotrebe prirodnih resursa - emisijom zagaivaa, stvaranjem smetnji ili otpada kao i opis metoda procjene ovih uticaja na ivotnu sredinu.

Opis predvienih mjera koje slue za sprijeavanje, smanjenje i gdje je mogue otklanjanje bilo kakvih znaajnih tetnih

24


uticaja na ivotnu sredinu. Kao i netehniki saetak svih gore pomenutih informacija.

Navedene bilo kakve potekoe (tehnike prirode ili nedostatke u znanju) na koje se nailo tokom prikupljanja potrebnih podataka.

Ne postoji tano definisan format ES-a i njegova opirnost zavisi od tima koji radi na njegovom finaliziranju.

Kada EIA ne ispunjava uslove?

Format i sadraj EIA esto moe biti neodgovarajui ili u smislu kvaliteta procjene ili zato to nedostaju kljuni dijelovi procjene. U este nedostatke spada nedostatak ne-tehnikog saetka, neuvaavanja ljudskog zdravlja i neukljuivanje odgovarajueg pregleda alternativa.

Da li javnost treba da ima pristup EIA i koliko ona treba da kota?

Javnost ne samo da treba da ima pristup ne-tehnikom saetku ve i kompletnom ES dokumentu. Problem se logino javlja jer je potrebno izdvojiti sredstva za kopije ovog dokumenta. Jedno od rjeenja je da EIA bude dostupna putem interneta ili kopija na CDu.

Na kraju treba napomenuti da ES moe posluiti kao orue za procjenu kvaliteta EIA putem odreenih modela za procjenu. Nedostatak modela je to oduzimaju dosta vremena, kompleksni su i ne potpuno precizni.

Prednosti procjene uticaja na ivotnu sredinu

*EIA potpomae injenicama i informacijama potkrijepljeno donoenje odluka tako to prua jasnu, dobro struktuiranu nepristrasnu analizu efekata i posljedica predloenih projekata.*Rano uvianje i odbijanje projekata koji se ne mogu prihvatiti sa stanovita zatite ivotne sredine.*Pomae u izboru alternativa ukljuujui i selekciju opcija sa najboljom praksom i onih koji su najbolji za ouvanje ivotne sredine.*Utie i na izbor i na dizajn projekta rano iskljuujui neodgovarajue projekte kao i modifikujui prihvatljive putem umanjenja negativnih uticaja na ivotnu sredinu i socijalne negativne efekte.*Slui kao vodi u formalnom prihvatanju projekta ukljuujui uspostavljanje uslova za implementaciju projekta, te ubrzava proces formalnog prihvatanja.*Omoguava da se na najbolji nain predvide i umanje znaajni negativni uticaji na ivotnu sredinu i socijale probleme.*Omoguava interakciju dizajna i zatite prirode.*Koristi kao adaptivni, organizacioni proces uenja u kome se lekcije i iskustva prenose u zakonodavstvo, institucionalni i projektni dizajn.*Inkorporira analizu zainteresovanih strana.*Omoguava priliku da se ui na iskustvu slinih projekata ime se smanjuje cijena naknadnih mjera za umanjenje negativnih uticaja.*Sticanjem iskustava omoguava se ubrzanje svih etapa narednih projekata sline sadrine ili koji nailaze na sline probleme, to podnosiocu projekta daje

25


prednost na tritu.*Predstavlja priliku za prikupljanje podataka koji se kasnije mogu iskoristiti za razne namjene, a koriste ouvanju ivotne sredine i unaprijeenju znanja.*Unapreuje dugovjenost mnogih projekata.*Ueem javnosti omoguava se otklanjanjem nesporazuma i nepovjerenja u procese vezane za ouvanje ivotne sredine i koritenja zemljita.

Problemi koji prate procjenu uticaja na ivotnu sredinu

Iako je EIA danas iroko rasprostranjena i prihvaena, postoje znaajni problemi koji prate njen proces i ishod. U pomenute probleme spadaju: nerazumijevanje javnosti, pitanja vezana za mogunost predvianja buduih promjena i problema, cijena i efektivnost u zatiti prirode samog procesa i uloga interneta u zajednikom procesu donoenja odluka.

Po definiciji EIA proces je informativne a ne zakonodavne prirode i javlja se pitanje zato u nekim sluajevima, iako se predvia negativan uticaj na ivotnu sredinu, prihvata nastavak projekta za koga se EIA radi. Informisanost javnosti o pitanjima ko je donosioc odluka i kako se odluke donose obino nedostaje na poetku sprovoenja procjene.

Naa mogunost da predvidimo promjene u kompleksnom prirodnom sistemu je vrlo ograniena. Podaci koji se prezentuju, a vezano za ova predvianja, skoro uvijek su u numerikom obliku, predstavljeni grafikonima, povrinama, tabelama, za

koje ne postoji garancija da su tani.

Psiholoki i socio-ekonomski ishodi koji su rezultat EIA procesa su slabo shvaeni. Mnogi programi procjene su fokusirani na dokumente kao krajnje proizvode, a ne na kratkorone i dugorone ishode same procjene na prirodu. tavie, pod velikim znakom pitanja su mnoge mjere smanjenja uticaja na ivotnu sredinu, posebno npr. formiranje novog stanita koje e nedoknaditi gubitak prethodnog, a koje se esto navodi kao jedna od mjera.

EIA procesu takoe nerijetko nedostaje program monitoringa poslije zavretka.

Iako je sam proces razmjene informacija tokom EIA prethodio pojavi interneta, internet danas predstavlja mono orue u razmjeni iskustava, miljena i infor-macija u procesu zajednikog odluivanja i planiranja. Takoe, tehnologija koja omoguava interaktivno modelovanje, rezmjenu komentara tokom revizije draf-ta dokumenta i adaptacija 3D i pokretnom vizulizacijom obeavaju velike transfor-macije procesa

26


Najei problemi procjene uticaja na ivotnu sredinu i savijeti za

rjeavanje

1.EIA se obino radi bez jasnih uputstava ta treba da se procjenjuje rjeenje se postie pravljenjem jasne eme istraivanja u odnosu na traene informacije.

2.Pravi se spisak vrsta na podruju zahvata, a fokusa na osjetljive vrste obino nema treba se fokusirati na ciljane/osjetljive vrste.

3.Brojnost ptica je obino obraena i prezentovana vrlo skromno treba koristiti dobru, priznatu metodologiju i iskusne osmatrae na terenu. Metodologija istraivanja podrazumijeva studiju postojeih podataka, preliminarna istraivanja i fleksibilnost.

4.Numerikih zakljuaka o uticaju obino nema ili su paualni potrebni su jasni kvantitativni zakljuci, tano utvrena veliina vjetroparka, a osnovna istraivanja treba da se sprovode minimalno 12 mjeseci.

5.Problemi koji nastaju ukoliko se ne razmatraju alternative u pogledu izbora lokacije tj. izbor lokacije na kojoj je veliki pritisak javnosti i koja nije najpogodnija za projekat zbog ega mogu uslijediti albe, kao i oteano dobijanje saglasnosti na Studiju (utroak novca i vremena) treba detaljno razmotriti alternative i odabrati obraivaa studije (kao konsultanta) ve u prvoj fazi.

6.Problemi koji nastaju uslijed neinformisanosti investitora: Investitor je esto kasno obavijeten o svojim obavezama u pogledu postupka procjene uticaja na ivotnu sredinu pa ulazi prekasno u

postupak to dovodi do odlaganja dobijanja dozvole ili odobrenja za poetak izvoenja projekta. Postupak procjene uticaja esto traje due od godinu dana to moe imati razliite posljedice ukljuujui i npr. gubitak dobijenog kredita, dodatne, neplanirane trokove, itd. Uzroci: Neinformisanost investitora; problemi u horizontalnoj saradnji nadlenih organa itd. Rjeenje je u preuzimanju mjera radi poveanja nivoa informisanja investitora na vrijeme u cjelokupnoj proceduri, u izradi detaljnog dvojezinog crnogorsko-engleskog uputstva za investitore, u usaglaavanju zakona itd.

7. Problemi koji nastaju uslijed nepravovremenog odabira obradivaa: Ukoliko je projekat koji se planira sa liste I Uredbe o utvrivanju Liste projekata za koje je obavezna procjena uticaja i Liste projekata za koje se moe zahtijevati procjena uticaja na ivotnu sredinu, investitor podnosi najprije Zahtjev o potrebi procjene uticaja. Posljedica: Zahtijev se vraa kao neuredan, dolazi do odugovlaenja postupka. Investitor obino u ovom trenutku odluuje da angauje obraivaa studije, a kako je ta odluka obino hitna nema vremena za kvalitetan odabir obraivaa pa ulazi u dalje probleme. Predlog rjeenja: Odabir obraivaa na samom poetku postupka i posveivanje vee panje odabiru obraivaa.

8. Problemi koji nastaju uslijed neadekvatnog izbora obraivaa studije: Kriterijumi za obraivae Studije su previe iroki (gotovo da i nisu jasno definisani) tako da se u praksi esto deava da je kvalitet Studija o procjeni uticaja u najmanju ruku neujednaen, esto i ispod nekog struno-tehnikog nivoa koji bi morao da postoji. Deava se da investitori, esto rukovoeni prvenstveno cijenom izrade studije kao

27


kljunim kriterijumom za odabir obraivaa, odabiraju obraivae koji izrauju nedovoljno kvalitetnu Studiju pa se deava da se Studija vraa i po nekoliko puta na doradu, a tu investitor plaa ponovo u vie navrata: trokove rada tehnike komisije, oglaavanja, takse za ponovni postupak i sl. Predlog rjeenja: Obraanje vee panje investitora na odabir usluga obraivaa, ukljuivanje i kriterijuma kao to su: sastav multidisciplinarnog tima obraivaa i njihovo referentno iskustvo.

9.Problemi uslijed nerazumijevanja sutine procene uticaja: Investitori vrlo esto na postupak procjene uticaja gledaju samo kao na obavezu i dodatni troak na putu ka dobijanju svih potrebnih dozvola. Tako se u praksi deava da se, nakon dobijanja saglasnosti na Studiju procjene uticaja, Studija odloi i biva zaboravljena. Problem u vezi sa tim je to se u Studiji nalaze objedinjeni korisni podaci u pogledu zatite ivotne sredine koji ostaju neiskorieni, a mogli bi biti upotrebljeni na primjer kao informaciona osnova za uspostavljanje efektivnog sistema upravljanja zatitom ivotne sredine koji bi doprinijeo daljem uspejnom poslovanju organizacije. Nakon izgradnje vjetroelektrana, takoe, je neophodno vriti monitoring ime se potvruje kvalitet Studije. U sluaju da vjetroelektrane ubijaju ptice, one se gase, izmjetaju ili slino.

Smjernice za izradu procjene uticaja na ivotnu

sredinu

Prilikom izrade procjene uticaja na ivotnu sredinu potrebno je uzeti u obzir pojedinane vrste, a ne samo floru ili faunu kao cjelinu. Svaka vrsta ima svoje specifine potrebe u stanitu, ishrani, gnijeenju itd. Posebnu panju treba posvetiti ugroenim vrstama. Ovo naravno vodi ka tome da e odreeni uticaji biti od razliitog znaaja za svaku vrstu. Iako se fokus treba usmjeriti na ugroene i znaajne vrste, ne treba zaboraviti da su sve vrste povezana u lanac kompleksnih meudejstava i uticaj na jednu e imati manje ili vee efekte na mnotvo drugih.

Procjena treba da obuhvati sve pratee strukture i aktivnosti vezane za izgradnju, funkcionisanje i kasnije ruenje vjetroparka. Na primjer, ukoliko projekat izgradnje vjetroparka predlae izgradnju 10 vjetroelektrana na degradiranom panjaku daleko od ptije aktivnosti, ali takoe podrazumijeva i izgradnju prilaznog puta koji bi presijecao umski ili movarni pojas, tada sam vjetropark najvjerovatnije nee imati znaajan uticaj na stanite, ali prilazni put hoe. S toga je uticaj obje strukture potrebno podrobno ispitati. Dalje, efekte plana ili projekta treba posmatrati zajedno, odnosno njihov zdrueni efekat, kao i pojedinano, u odnosu jedne na druge, kako bi se utvrdile njihove meusobne veze. Na primjer, moda mortalitet nastao zbog sudara sa vjetroelektranom nee biti znaajan, ali u zdruenom dejstvo sa sudarom sa kablovima, mortalitet moe da dostigne znaajne razmjere. Ukoliko e projekat ili plan imati uticaja na

28


vie tipova stanita, uticaj na svako treba ispitati, kao i na specifian sklop vrsta koji takva stanita prati.

Svako istraivanje uticaja na ivotnu sredinu treba da bude utemeljeno na objektivnim i tanim podacima sa terena. Terenska istraivanja treba da budu usmjerena ka zahtjevima same EIA, a ukoliko se rade bazina istraivanja treba da budu irokog opsega da bi se dolo do to veeg broja informacija. Pravilo je da se za istraivanje ornitofaune uzme radijus od jednog ili vie kilometara oko vjetroelektrane, a monitoring vri u periodu od 2 godine (najmanje jednu godinu).

Terenska istraivanja takoe treba da budu osmiljena tako da obezbijede podatke koji e se moi koristiti za pouzdanu osnovnu statistiku analizu, na primjer za utvrivanje stanja prije i poslije konstrukcije, izmeu razliitih lokacija, izmeu stanja na mjestu izgraene vjetroelektrane i referentne zone koja ima sline osobine.

Vizuelno osmatranje je esto u upotrebi za istraivanje abundantnosti ornitofaune, njene distribucije u zonama oko lokacija predloenih za izgradnju vjetroelektrana da bi se uoio potencijalni efekat odseljenja zbog uznemiravanja. Zabiljeavanje pravaca leta i ispitivanje migratornih ruta je esto koriteno orue za izraunavanja potencijalne opasnosti od sutara sa vjetroelektranama ili efekta barijere. Takoe je korisno sluiti se linijskim transektom na definisanoj lokaciji.

Snimanje zova u letu se pokazao kao koristan dodatak vizuelnoj observaciji i tehnikama daljinskog posmatranja jer pomae u identifikaciji vrsta. Tehnike daljinskog posmatranja

su se pokazale kao korisne za utvrivanje rizika od sudara. Radarom se mogu odrediti kretanja ptica, kako pravca tako i visine leta to je posebno znaajno tokom noi ili pri slaboj vidljivosti. Da bi se identifikovale vrste moe se kombinovati sa snimanjem zova ili vizuelnom observacijom. Sistem za detekciju ivotinja (The animal detection System TADS) je u skorijoj upotrebi. Bazira se na infra crvenoj svjetlosti i omoguava prikupljanje podataka o veliini jata, visini leta.

Najee koriteni metodi za predvianje sudara sa

vjetroelektranama

Direktna mjerenja na primjer mjerenja na zonama stanita koja su izgubljena ili oteena, ili proporcionalni gubici na populacijama vrsta i na stanitima; Grafici, mree i sistemski dijagrami slue za identifikovanje povezanog seta tetnih uticaja koji su rezultat direktnih uticaja na ivotnu sredinu. Indirektni uticaji se u tom sluaju predstavljaju kao sekundarni, tercijerni... uticaji zavisno od toga kako su prouzrokovani. Sistematski dijagrami su vie fleksibilni nego mree u ilustrovanju meusobnih povezanosti i toka procesa;

Kvantitativni predviajui modeli daju matematiki dobijena predvianja bazirana na podacima i pretpostavkama o snazi i smjeru uticaja. Modeli mogu koristiti predvianja koja su u skladu sa prolim i trenutnim podacima (analiza trendova, scenarija, analogije sa podacima

29


preneenim sa drugih relevantnih lokacija) i intuitivna predvianja. Normativni pristupi modeliranju rade unazad, idui od eljenog ishoda procjenjuju da li e predloeni projekat postii date ciljeve;

Studije brojnosti populacije su potencijalno znaajne za odreivanje nivoa uticaja na ptiju populacij;

Geografski informacioni sistem (GIS) - se koristi da bi se proizveli modeli prostorne povezanosti ili za ucrtavanje mape senzitivnih lokacija ili lokacija gubitka stanita. GIS je kombinacija kompjuterske kartografije, skladitenja podataka sa mapa i baze atributa kao to su na primjer nagib zemljita, upotreba zemljita itd. GIS omoguava da se arhivirane varijable brzo prikau, kombinuju i analiziraju;

Informacije sa preanje zavrenih slinih projekata mogu biti korisne, posebno ako su uraena kvantitativna predvianja i prola kroz monitoring tokom rada;

Miljenje eksperata i njihov sud koji proizilazi iz prethodnog iskustva i konsultacija o slinim vjetroelektranama;

Deskripcija i korelacija fiziki faktori (npr. buka) mogu biti direktno povezani sa distribucijom i abundancijom vrsta. Ako je mogue predvidjeti fizike faktore, mogue je predvidjeti i buduu abundanciju;

Analiza noseeg kapacieta ukljuuje identifikaciju praga stresa ispod koga je mogue odrati funkcije ekosistema. Ova analiza ukljuuje identifikaciju potencijalnih limitirajuih faktora i razvijanje matematikih jednaina koje opisuju kapacitet resursa ili sistema u smislu praga izdrljivosti koji namee svaki limitirajui faktor;

Ekosistemska analiza osnovni principi ekosistemske analize su: ukljuivanje pregleda ekosistema sa stanovita zemljita; koritenje seta indikatora ukljuujui ekosistemske i drutvene i uzimanje u obzir mnogih interakcija izmeu ekolokih komponenti koje su ukljuene u odravanje ekosistemskih funkcija.

30

Smanjenje tetnih uticaja

Uloga mjera za smanjenje tetnih uticaja je da ih ili u potpunosti odstrani ili dovede na tu mjeru koja nee negativno uticati na integritet posmatranog podruja. Kao takve treba da su direktno povezane sa oekivanim negativnim efektima koji su utvreni prilikom izrade EIA. Kompetentni autoritet, a uz savjete strunih ekologa ili autoriteta u zatiti prirode, treba da odredi nivo poterbnih mjera za smanjenje tetnih uticaja.

Mjere se mogu bazirati na izmjeni samog dizajna, rasporeda ili veliine vjetroparka i prateih struktura ili na modifikaciji aktivnosti vezanih za izgradnju, rad i ruenje vjetroelektrana (podesiti vrijeme izgradnje, uvesti zabrane rada vjetroelektrana tokom migracije, itd. ).

U svakom sluaju, mjere za umanjenje tetnih uticaja treba da se baziraju na provjerenim naunim principima koje e osigurati njihovu efikasnost. Kao takve treba da sadre: - detalje vezane za mjere koje su predloene kao i objanjenje kako e one dovesti do izbjegavanja ili smanjenja tetnih uticaja koji su identifikovani, - evidenciju naina njihove implementacije u projekat, - vremenske okvire za implementaciju u odnosu na plan ili projekat (neke e se trebati sprovesti i prije poetka realizacije), - detalji vezani za nain monitoringa mjera i kako e rezultati ovog

monitoringa biti upotrijebljeni za odluke vezane za svakodnevni rad vjetroelektrana.

U sluaju vjetroelektrana, najbolja mjera za smanjenje tetnog uticaja na ptice je odreivanje njihove lokacije koja nee presijecati rute niti e se nai na mjestima koje ptice koriste za gnijeenje, ishranu, seobu, reprodukciju, podizanje mladih, itd. Dosadanja istraivanja pokazuju da je loe pozicioniranje vjetroparka i prateih struktura problem broj jedan kada su u pitanju tetni uticaji na ptice.

Ali mjere smanjenja takoe mogu podrazumijevati modifikacije u veliini, dizajnu i konfiguraciji vjetroelektrana kao i konstrukciji turbina i prateih struktura ili mogu sadrati podeavanja vremena instalacije i rada.

Mogue mjere umanjenja tetnih uticaja koji su ve u upotrebi ili su predloeni za

vjetroelektrane

Konfiguracija vjetroelektrana

Pozicija vjetroelektrana treba da je paljivo isplanirana imajui u vidu putanje


31


leta ptica. Predlae se da turbine budu grupisane u redove koji idu paralelno, a ne eono u odnosu na pravac leta. Za neke ptije vrste ova modifikacija ima pozitivno dejstvo. Takoe turbine treba postavljati u blokove kako bi se izmeu njih napravili koridori i sigurne zone kroz koje ptice mogu da prolaze. Promjene u konfiguraciji vjetroelektrana takoe mogu doi u obzir kada starije modele turbina treba da zamijene novi, vei modeli.

Konstrukcija vjetroelektrana i prateih struktura

Predloena su razna tehnika rjeenja vjetroelektrana ime se smanjuje vjerovatnoa sudara. Glavni parametri su visina turbine i raspon rotora.

*Mjesta za odmor i slijetanje u prolosti, vjetroelektrane su nekada bile pticama atraktivno mjesto za sletanje i odmor. Moderne vjetroelektrane treba da su tako dizajnirane da su pticama neatraktivne kao mjesto za slijetanje. Ako ovo nije mogue treba upotrijebiti neko od rjeenja za odbijanje ptica kao to je pokrivanje ili zatvaranje ureaja koji su pogodni za slijetanje, kao i ica.

*Dizajn propela istraivanja su pokazala da mali broj propela i mala brzina vrha propele mogu smanjiti broj sudara ptica sa vjetroelektranama.

*Poveanje vidljivosti propela mogue je da ptice ne vide propele kada im se priblie (zamuenje zbog brzine) i ovaj fenomen moe donekle objasniti sudare sa propelama ak i kada je vidljivost dobra. Razni testovi poveanja vidljivosti propela,

na primjer kada su na njima bojene visokokontrastne eme (npr. crne i bijele linije) u cilju smanjenja sudara su donijeli mijeane rezultate, isto vai i za ispitivanje koje je u toku, a zasniva se na UV-bojama na propelama.

*Manje turbina ali veeg kapaciteta sve je vie dokaza da manji broj veih vjetroelektrana i energetski efikasnije turbine mogu imati manji broj sudara kada su u pitanju vee ptice.

Pratee strukture

*Kablovi koji povezuju vjetroelektrane i substanice i kablovi prenosne mree kada je to mogue, kablovi treba da su ukopani.

*Osvijetljenje vjetroelektrana iroko je prihvaeno da se svjetla na vjetroelektranama trebaju izbjegavati da bi se smanjila smrtnost ptica. Ako je nemogue ne postaviti osvijetljenje npr. zarad sigurnosti u navigaciji, bljeskanje mat svjetla se pokazalo manje privlano za ptice nego to je to npr. jarko pulsirajue crveno svjetlo. Ovo svakako treba biti u skladu sa nacionalnim i internacionalnim regulativama o zdravlju ljudi i sigurnosti aviosaobraaja.

Mjere smanjenja tetnih uticaja na ptice tokom faze izgradnje

*Vrijeme izgradnje odreeni rizici od tetnih uticaja su koncentrisani u kritine periode tokom godine, kao to je to npr. period reprodukcije ili migracije osjetljivih ptijih vrsta. Prvi nain smanjenja tetnih

32


uticaja je da se izgradnja ne vri tokom ovih perioda, te da se planira za drugi vremenski period. Da bi ovakve izmjene imale efekta potrebno je tano odrediti koji su to kritini periodi koje treba izbjegavati.

Ovo nije uvijek mogue jer je vrijeme izgradnje ve ogranieno zbog praktinih ili sigurnosnih razloga, s toga je potrebno odrediti vremenske termine koji su najbolji upravo za datu lokaciju. Mogue je zato uvesti krae periode prekida rada ili pauziranje da bi se izbjeglo vrijeme glavnih sezona ishrane, gnijeenja i parenja.

Mjere smanjenja tetnih uticaja na ptice tokom rada vjetroparka

Slino izbjegavanju kritinih perioda tokom izgradnje, moda e biti potrebno da se sline zabrane uvedu i tokom samog rada vjetroelektrana iz istih razloga. Zaustavljanje rada vjetroelektrana ili smanjenje brzine rotora mogu biti primijenjivani tokom jesenjih ili proljenih migracija, kao i tokom gnijeenja i podizanja mladih, kako bi se ometanje svelo na najmanju moguu mjeru.

Suri orao (Aquila chrysaetos)

33

Mapa senzitivnih podruja

Strateko planiranje nain da se osigura efikasnije, integrisano donoenje

odluka

Strateko planiranje je koristan alat koji osigurava da razvoj upotrebe energije vjetra kao cijenu ne ponese i unitavanje vrsta i stanita. Ono ne pomae samo u identifikovanju najboljih lokacija i stepena ekspanzije funkcije kapaciteta vjetroenergije, pristupa mrei, itd. ve i pomae da se izbjegne ili umanji uticaj na ivotnu sredinu u vrlo ranoj fazi procesa planiranja.

Uprkos sveoptoj zabrinutosti, loi efekti postavljanja vjetroparka se znaajno mogu minimizovati izbjegavanjem lokacija sa osjetljivim stanitima i kljunim populacijama ugroenih i osjetljivih vrsta. Izborom dobrih lokacija investitori izbjegavaju skupe dodatne investicije koje su potrebne na loe odabranim mjestima.

Kako odabrati povoljne lokacije za izgradnju

vjetroelektrana?

Kljuni prvi korak u izboru povoljnih mjesta za izgradnju vjetroparka je da on bude kompatibilan sa potrebama ouvanja prirode

Najbolji nain da se sagledaju sve prednosti i mane lokaliteta, odnosno uvide mjesta sa niskim rizikom za tetne efekte po prirodu i ona u kojima e budui razvoj vjetroparka imati minimalne loe uticaje, je izrada mapa senzitivnih oblasti za izgradnju vjetroparka. Izrada i upotreba ovih mapa je posebno olakana upotrebom GIS programa (Geographical Informational System).

Ovi aspekti treba da se odrede u inicijalnom razvoju predloga plana i dalje tokom strateke procjene uticaja na ivotnu sredinu ili procjene opravdanosti ukoliko je potrebno. Zbog svoje koristi, senzitivne mape su nezaobilazne u ranom planiranju izbora lokacija i orue su koje je danas neizostavni dio svake procjene uticaja na ivotnu sredinu pa i EIA.


34


Mape senzitivnih podruja

Analiza kapaciteta i mogunosti regiona za izgradnju vjetroelektrana je samo dio posla. Plan stratekog razvoja takoe treba da uzme u obzir upotrebu zemljita i zabrane te ostala socijalna ogranienja u ranoj fazi procesa planiranja.

Mape senzitivnih podruja su korisno orue koje pomae razvoj vjetroparka u zonama koje su kompatibilne sa ciljevima ouvanja prirode. Ove mape se mogu izraditi za odabrane vrste (npr. odabrane vrste ptica, slijepih mieva, itd.) ili za znaajnu faunu ili floru generalno i to za unaprijed odreenu zonu ili kompletan region. Mape koje pokazuju distribuciju datih vrsta pokazuju koliko su odreena stanita vana za njihove populacije, kao i identifikaciju mjesta koja su od kljune vanosti u nekom periodu njihovog ivota ( npr. mjesta koja ptice koriste tokom migracije kad prolaze kroz planinske lance, takozvana ,,uska grla su oigledna NE mjesta za izgradnju vjetroparka).

Kada se ovako dobijene mape senzitivnih podruja preklope sa mapama sa povoljnim mjestima za izgradnju vjetroparkova, dobija se pregled zona sa malim ili nikakvim rizikom kao i zona sa visokim rizikom za bitne ili sve vrste. Zavisno od toga kako su mape odraene, prijetnja moe da se posmatra i u godinjem ciklusu ili sezonski ( npr. tokom migracije ptica). Ove mape takoe mogu ukazati na kumulativne efekte vjetroparkova u odreenom regionu i pomoi u odreivanju maksimuma vjetroparkova koji region moe ,,podnijeti.

Senzitivne mape se mogu preklapati i sa mapom Natura 2000 lokaliteta to omoguava u ranoj fazi eliminisanje

pojedinih lokacija iz planova za izgradnju vjetroparka.

Resursi koji se potroe na izradu ovih mapa e se svakako viestruko vratiti putem brih i manje komplikovanih procjena uticaja na ivotnu sredinu.

Treba naglasiti da mape senzitivnih podruja ne mogu zamijeniti EIA, jer same daju samo pregled zona koje su u velikom, srednjem ili niskom riziku od vjetroparka. Same ne mogu prikazati sve detalje uticaja, mjere umanjenja i potrebe modifikacije plana ili projekta kao to to nudi EIA.

Njihova prednost je to daju mogunost rane procjene da li e dati plan ili projekat biti u saglasnosti sa Direktivom o divljim pticama i Direktivom o prirodnim i poluprirodnim stanitima.

Sivi soko (Falco peregrinus)

35

Osnovni principi terenskog istraivanja

Cilj terenskog istraivanja ornitofaune je da prui neophodne informacije o procjeni uticaja gubitka stanita, izmijetanja, kao i riziku od sudara. U sutini terensko istraivanje moe da prui informacije o :

*vrsti i broju ptica koje mogu biti raseljene, njihovoj rasprostranjenosti, kao i samom znaaju ptijih populacija za prostor planiranog vjetroparka ( bilo zbog uznemiravanja ili zbog gubitka stanita );

*nainu ponaanja tokom leta koje se mogu iskoristiti prilikom procjene rizika od sudara (visina leta, uobiajeni smjer...).

EIA mora kombinovati podatke o vrstama sa pretpostavkom o oekivanim interakcijama sa vjetroelektranama, kao i sa statusom i stepenom osjetljivosti populacija ptica kako bi se donijeli kvalitetni zakljuci da li su potencijalni uticaji od znaaja ili nisu.

Tamo gdje ve postoje vjetroelektrane u okolini, ili neki drugi prijedlozi, onda bi moda bilo neophodno uzeti u razmatranje potencijalne kumulativne efekte predloenog vjetroparka u kombinaciji sa ovim susjednim.

Ciljne vrste

Predmet procjene uticaja treba biti fokusiran na one vrste za koje su mogui uticaji ocijenjeni kao znaajni i negativni. U veini sluajeva ciljnim vrstama pripadaju zatiene vrste i vrste od posebnog interesa za zatitu jer pripadaju rizinoj grupi zbog njihovog naina preleta ili ponaanja u letu.

Dvije osnovne liste ptijih vrsta koje opisuju zatiene vrste i vrste od interesa za zatitu su : *Aneks 1 Ptije Direktive *IUCN ova Crvena lista ptijih vrsta

U okviru ovih dokumenata najveu panju treba posvetiti onim vrstama koje e najvjerovatnije biti predmet uticaja vjetroparka. Ptice grabljivice su u najveem riziku od sudara, kao i bilo koje druge vrste koje nisu sposobne za manevrisanje u letu ( npr. vrste koje jedre na vjetru kao to su rode, dralovi, orlovi, supovi). S druge strane, za ptice pjevaice sa Crvene liste koje gnijezde u brdovitim predijelima se smatra da ne postoji zabrinutost u pogledu uticaja vjetroelektrana, pa stoga ne moraju biti uzete u posebno razmatranje.

Svjetski autoritet za zatitu ptica i njihovih stanita BirdLife International predstavio je tabelu koja pokazuje osjetljivost na rizik od sudara razliitih ptijih vrsta sa vjetroturbinama.


Sivi soko (Falco peregrinus)

36


Autori naglaavaju da postoji opti nedostatak studije uticaja na kojoj se zasniva takva tabela i da je stoga popis vie indikativan nego sveobuhvatan. Lokalni uslovi mogu da ukau na to da bi tokom istraivanja trebalo prikupiti informacije i o drugim vrstama, a posebno onim koje su od regionalnog interesa za zatitu. Takve vrste se nazivaju sekundarnim. Zapaanja o ovim vrstama dodatni je i temeljniji rad na sveobuhvatnom EIA, te ih takoe treba uzeti u obzir.

Duina terenskog istrazivanja

Terenski rad bi trebao obuhvatiti sve sezone i trajati najmanje jednu kalendarsku godinu. Za neke vrste sa ustaljenim obiajima u svojim aktivnostima , kao npr. kod surog orla, nain korienja stanita moe malo da varira tokom godine , ali kod mnogih drugih vrsta to nije sluaj. Kod ptica stanarica tokom cijele godine mogu se zapaziti sezonske promjene u korienju lokacije, pa je pri procjeni neophodno uzeti i ovo u obzir. Vrste i njihova gustina populacije takoe mogu sezonski varirati, pa pri procjeni treba raunati i na ovakve promjene.

Dobra procjena e nastojati i da predvidi kakav uticaj e vjetropark imati za period od najmnje 25 godina za koliko se i najee trai odobrenje.Ako se procjena temelji na informacijama iz samo jedne ili dvije godine, veoma je bitno da se za EIA uzmu u obzir trendovi minulih godina.

Kvalitet, iskustvo i vjetine ornitologa osmatraa su veoma vani inioci pri sakupljanju dobrih i pouzdanih podataka. Pouzdanost procjene u cjelosti zavisi od osmatraa na kojima se i bazira procjena.

Odredjivanje okvira

Odreivanje okvira je bitna faza u pripremi EIA. Njegov cilj je da identifikuje one probleme koji imaju znaajan uticaj na ivotnu sredinu i na ptice posebno. Praksa pokazuje da uvijek postoje dileme oko toga koliko e posljedice na due staze biti znaajne.

Autori studije bi trebalo da kombinuju tri izvora informacija pri formiranju miljenja o ornitofauni predmetnog podruja i njihovoj osjetljivosti: - kancelarijski rad na prikupljanju dotadanjih podataka - procjena stanita i pravljenje liste potencijalnih vrsta koje karakteriu dato stanite - istrazivaki rad na terenu

Cilj ova tri pristupa jeste da se prui prava slika o ornitofauni datog podruja na kome je predviena izgradnja vjetroparka. S toga, autori studije trebaju da pripreme izvjetaj o odreivanju okvira djelovanja. Ovaj izvjetaj bi trebalo da predstavi rezultate ove analize, da donese zakljuke o tome koje vrste imaju potencijala da pretrpe znaajan uticaj usljed gubitka svog stanita, premjetanja ili rizika od sudara i da da predloge za neki istraivaki program koji bi omoguio da uticaj bude bolje izmjeren.

37

Istraivanje

Terensko istraivanje

Za mnoga podruja esto nema nikakvih podataka o ornitofauni lokacije, pogotovo kad su u pitanju pojedine sezone kao sto je migracija i gnijeenje. Za neke sezone (npr. sezona migracije ili parenja) nedostatak podatka ne znai da nema ornitofaune, ve to govori da su neophodna detaljna istraivanja. Samo u posebnim sluajevima gdje su dostupni pouzdani i svjei izvori informacija o datoj lokaciji, terensko istraivanje nije neophodno.

Metoda transekta moe se koristiti da da ideju o ptijoj zastupljenosti s obzirom da su osmiljene tako da veoma brzo daju presjek ptijih preleta na relativno velikoj povrini. Detaljniji podaci se dobijaju kombinovanjem sa drugom metodom, a to je odabiranjem strateki povoljnih taaka za osmatranje lokaliteta- PT.

Metode

Metode za istraivanje ptica se mijenjaju u zavisnosti od ciljnih vrsta. Vjerovatno e biti potrebno koristiti vei broj metoda za svaku lokaciju, u zavisnosti od vrsta i stanita koja su tu prisutna.

Metodologija osmatranja iz povoljne take (PT) je od posebne koristi u pruanju detalja o letnoj aktivnosti i ponaanju ptica. Takoe, moe da prui dodatne informacije o prisutnosti vrsta ptica, a tako i o svakom potencijalnom efektu raseljenja.

Metode istraivanja ptica koriene pri procjeni uticaja izgradnje vjetroparka treba da se prilagode ptijim zajednicama prisutnim na predvienom lokalitetu za izgradnju, zatim vrstama koje bi mogle pretrpjeti znaajan uticaj i prirodi potencijalnog uticaja (gubitak stanita, raseljavanje, rizik od sudara ). Ova smijernica nije uoptena za sve vrste/grupe, a razliite vrste mogu zahtijevati razliite tehnike istraivanja.

Podruje istraivanja

Predloena lokacija za izgradnju vjetroparka treba obuhvatiti podruje unutar linije povuene oko najisturenijih lokacija vjetroturbina, stubova sa mjeraima vjetra, razvodnika za povezivanje sa elektrinom mreom i prilaznih puteva. esto je u vrijeme poetka istraivanja ornitofaune, precizna granica vjetroparka ili ak i tana lokacija nepoznata. U takvim sluajevima, predloena lokacija vjetroparka treba da sadri sve potencijalne oblasti koje mogu biti ukljuene u konanu lokaciju vjetroparka.

Istraivanje

38


Potencijalni uticaji vjetroelektrana na ptice postoje i van granica lokacije vjetroparka. Efekat raseljavanja kroz uznemiravanje ptica u gnijezdu usled npr. ljudske aktivnosti tokom izgradnje vjetroparka moe se proiriti na nekoliko stotina metara izvan mjesta vjetroelektrane, zavisno od toga koliko je vrsta osjetljiva na uznemiravanje u gnijezdu.

Gubitak stanita i efekat raseljavanja mogu redukovati dostupnost hranilita za ptice koje se gnijezde ili odmaraju van granica vjetroparka.

*Gubitak stanita - potrebno je znati brojnost ptica u granicama vjetroparka na koje moe uticati gubitak stanita; i brojnost ptica ija su moda gnijezdilita ili odmaralita van granica vjetroparka ali vjerovatno koriste to stanite za lov (ishranu).

*Raseljavanje neophodno je znati lokacije gnijezda, kao i brojnost ptica ija su moda gnijezdilita ili odmaralita van granica vjetroparka ali koje e vjerovatno biti raseljene jer su se hranile u zoni vjetroparka.

*Rizik sudara neophodno je imati dobru sliku letne aktivnosti i ponaanja preko svih djelova lokacije vjetroparka i procjenu broja ptica koje mogu da koriste ili prelijeu lokaciju pa su potencijalno ugroene.

Tokom istraivanja mogu se pojaviti nepredvieni nalazi, ukljuujui i proirenje polja istraivanja kako bi se obezbijedilo dovoljno informacija. U nekim sluajevima terenska istraivanja pokazuju da treba suziti polje istraivanja ako postoji dovoljno dokaza da su ciljne vrste rijetko prisutne da je znaajniji uticaj vjetrogeneratora na ptice malo vjerovatan.

Trajanje posmatranja

Tamo gdje su ciljne vrste za koje je potrebno znati nivo letne aktivnosti, da bi se mogao procijeniti rizik sudara, ponaanje tokom leta treba biti posmatrano tokom karakteristinog vremenskog perioda. Osmatranje iz povoljne take ukljuuje sprovoenje posmatranja iz fiksirane take na dovoljnoj distanci sa koje posmatra moe da indentifikuje vrstu, ali da ne uzrokuje promjenu u njenom ponaanju. to je dui period posmatranja iz povoljne take vie e se prikupiti podataka o letnom ponaanju.

Preporueni minimum istraivanja /posmatranja je 36 sati na svakoj taki osmatranja (PT) za svaku sezonu ( sezona gnijeenja, negnijeenja i migracije) kada je vrsta prisutna. Ovaj minimum trajanja istraivanja je standardizovan za veinu vrsta. Svaka sezona se treba raunati kao zasebni opservacioni period. Za svaku sezonu, svaki dio vjetroparka treba biti posmatran bar 36 sati .

Orao zmijar (Circaetus gallicus)

39


Dnevne grabljivice

Distance iznad lokacije vjetroparka za koje treba sprovesti istraivanje su date u Tabeli 1.

Za veinu vrsta istraivanje treba da obuhvati period od jedne godine. Informacije o reproduktivnom uspjehu za nekolike godine mogu biti veoma korisne u tumaenju vjerovatnoe uticaja vjetroparka na grabljivice ( kao i druge ptice ), jer moe da obezbijedi uvid u godinje varijacije u aktivnosti ptica i kvalitet ptijeg para i / ili podruja koja mogu biti ukljuena ( iako progon moe ugroziti tj. umanjiti reproduktivni uspjeh, ak i ako je svojstveni kvalitet para/ teritorije visok ).

Postojee dostupne informacije o razmnoavanju na gnjezdilitima, koja mogu biti pod uticajem izgradnje vjetroparka, uvijek se trebaju ukljuiti u procijenu uticaja.

Za stanarice kao to su jastreb kokoar, bjelorepan, suri orao i sivi soko raspon korienja isto tako vjerovatno varira, ako su udaljena alternativna gnijezda koritena tokom razliitih godina. Na primjer, kod surog orla korienje stanita moe da varira zavisno od lokacije gnijezda ako su alternativne lokacije gnijezda razdvojene najmanje 2 km. To se vjerovatno odnosi i na bjelorepana i sivog sokola. Veoma je bitno da se ovakve promjene uzmu o obzir pri procjeni uticaja.

Vrste kao to su bjelonokta vetruka, kobac i miar ne trebaju se zanemarivati i trebaju se ukljuiti u istraivanje na razdaljini od 1 km od predloene lokacije vjetroparka.

Tabela 1. Distance izvan granica vjetroparka na kojim treba sakupiti informacije o lokaciji gnijezdilita grabljivica gnjezdarica. Te udaljenosti su pribline.

Vrste Distanca za istraivanje (km)

Aquila chrysaetos -suri orao 6

Circaetus gallicus orao zmijar 6

Falco peregrinus sivi soko 2

Circus cyaneus- poljska eja 2

Pernis apivorus jastreb osiar 2

Falco biarmicus krki soko 2

Accipiter brevipes kratkoprsti kobac 1

Bubo bubo velika uara 2

40


Osmatranja treba vriti tokom dana, od svitanja do sumraka.Veoma je vano da se istraivanja vre tako da obuhvate sve faze reproduktivnog ciklusa, i za stanarice periode tokom i van reproduktivne sezone kao i izmeu njih, jer se ponaanje moe promijeniti izmeu i tokom ovih sezona. Treba uzeti u obzir i da su ritske sove isto aktivne nou, pa se procijena moe izvriti i za njih.

Vjerovatno e se teko pronai adekvatan nain istraivanja za lastaviara, pa osmatranje iz povoljne take nee najvjerovatnije dati dobru procijenu aktivnosti ove vrste; Malo je vjerovatno i da e PT osmatranja dati bilo kakve korisne informacije za jastreba. Treba imati na umu da distribucija van reproduktivnog perioda za socijalne vrste, kao to su poljska eja, bjelorepani, a pogotovo crvenkasta lunja, moe se razlikovati ako je aktivnost najee skoncentrisana na lokacijama gdje one odmaraju. to se istraivakog napora tie , tokom PT osmatranja ne trebaju se zanemariti i druge vrste; ak i kad su ciljne vrste prioritetne , u sekundarne vrste se mogu ukljuiti na primjer miar ili vjetruka.

Tabela 2. Preporuke za sezonu/e za koje treba sprovesti osmatranje iz povoljne take i minimalni godinji napor za osmatranje iz svake povoljne take za vrste dnevnih

grabljivica.

Vrste Sezona osmatranja iz povoljne takePT min napor (h)

Suri orao Tokom cijele godine 72

Bjelorepan Tokom cijele godine 72

Sivi soko Tokom cijele godine 72

Poljska eja Tokom razmnoavanja/cijele godine 36/72

Osiar Tokom razmnoavanja 36

Lastaviar Tokom razmnoavanja 36

Crvenkasta lunja Tokom cijele godine 72

Vrijeme i minimalno trajanje osmatranja sa povoljne take ( PT ) dato je u Tabeli 2. Treba uzeti u obzir da su dati minimalni prijedlozi za razliite vrste : procijena korienja se poboljava sa koliinom vremena provedenog u osmatranju. Napori na svakoj povoljnoj taki tokom sezone parenja trebaju biti proporcionalni vjerovatnoi da e ciljne vrste grabljivica gnijezditi unutar ili u neposrednoj blizini predloene lokacije. Ove preporuke odnose se na trajanje osmatranja iz svake povoljne take i ne odnose se na ukupan napor u svim povoljnim takama. Kao i u svim preporukama PT, ove brojke odnose se na vrijeme provedeno osmatranjem iz jedne povoljne take a ne na ukupno vrijeme provedeno u svim povoljnim takama.Sezona razmnoavanja razlikuje se meu vrstama, ali generalno se moe uzeti period od sredine marta do avgusta, a period van sezone parenja od septembra do sredine marta.

41


dostupne istim pticama. Metode istraivanja bie uslovljene najkakteristinijim plijenom grabljivice o kojoj je rije (npr. livadska voluharica - Microtus agrestis i livadska trepteljka -Anthus pratensis su vaan plijen poljske eje) . Ovakve istraivake metode plijena su esencijalne, ako za one vrste kao to su poljska eja i ritska sova za dvije reproduktivne sezone nisu vrena PT osmatranja ili ako parovi drugih vrsta grabljivica koriste alternativna gnijezda izmeu kojih postoji vea udaljenost (> 2km). Istraivanja plijena / habitata takoe pruaju vaan uvid u razlog zato grabljivice koriste lokaciju i samim tim uvid u efekat raseljenja iz lokacije ( jedno od fundamentalnih ciljeva procjene) .

U idealnom sluaju, za par (mujak i enka) orlova, treba se sprovoditi PT osmatranje tokom cijele godine da bi se zabiljeila potpuna upotreba lokacije od strane para na koje moe uticati izgradnja vjetroparka (umjesto usredsreenja samo na biljeenje upotrebe u okviru vjetroparka). Procjene uticaja koje ukljuuju cijeli niz istraivanja su nesumljivo superiornije u odnosu na one procijene koje to ne vre, jer omoguava kvantifikovanje vanosti lokacije vjetroparka na par (mujak i enka) grabljivica od znaaja za ouvanje i stoga i opseg gubitka usled raseljenja prouzrokovanog izgradnjom vjetroparka. Takav gubitak bi naravno mogao da bude neodriv, ali ovaj metod takoe doputa vjetroparku da se nae u oblasti gdje opseg gubitaka moe da bude izbjegnut ili sveden na minimum.Dok su istraivanja raspona korienja lokacije poeljna i mogu identifikovati ,,vrue take plijena koje koristi suri orao (koje model ne moe da predvidi), POT model u vrlo ranoj fazi procesa procjene moe biti koristan u pruanju naznaka mogue vanosti predloene lokacije za izgradnju vjetroparka za surog orla.

Odluka o tome koje vrste treba ukljuiti u sekundarne zavisi od toga koliko ciljnih vrsta je odabrano, kao i od sposobnosti istraivaa da prati brojnost vrsta i / ili aktivnosti. Ovo se moe koristiti da bi se stekao uvid u relevantnu vanost lokacije planirane za vjetropark u odnosu na druga podruja koja su dostupna istim pticama.

PT osmatranjem treba prikupiti informacije iz najmanje jedne gnijezdee sezone, ne-gnijezdee sezone ili tokom cijele godine, zavisno od sezone interesa grabljivice.

Godinje promjene u korienju lokacije

Kod nekih vrsta gnjezdarica korienje podruja moe znaajno da varira izmeu reproduktivnih sezona zbog slabe privrenosti istom lokalitetu ( poljska eja, ritska sova ) ili zbog korienja udaljenih alternativnih gnijezda. Stoga je najbolje PT osmatranja vriti tokom najmanje dvije reproduktivne sezone za poljsku eju i ritsku sovu. Za ove vrste kod kojih varijacija u korienju oblasti zavisi od lokacije alternativnih gnijezda , dvije sezone osmatranja su jedino potpuno korisne ako su osmatranja vrena za vrijeme korienja alternativnih gnijezda. Tamo gdje to nije sluaj , alternativni naini opisa moguih promjena u korienju predloene lokacije za vjetropark su neophodni. Jedno od sredstava pomou kojeg se to moe postii jeste da se sprovedu istraivanja o plijenu i/ili stanitu koje ptice grabljivice koriste na uzorkovanoj lokaciji unutar i izvan vjetroparka. Ovo se moe iskoristiti da bi stekao uvid u znaaj lokacije vjetroparka u poreenju sa drugim oblastima koje su moda

42


Opseg korienja lokacije grabljivica moe zavisiti od njihovog reproduktivnog statusa tokom reproduktivnog perioda. Osim toga i veoma oito, tokom godina kada je reprodukcija uspjena dovoljno sazrele mlade jedinke za let e biti pod rizikom od sudara, za razliku od godina kad nema podmlatka.

Jasno, godinji uspjeh reprodukcije e varirati tokom trajanja vjetroelektrane (obino vijek vjetroelektrane je 25 godina) i bitno je da se pri procijeni uticaja rauna na ovu varijantu. Za parove koji su uglavnom reproduktivno uspjeni ako se terenski rad odvija u neuspjenoj godini, neophodno je sprovesti dodatni terenski rad naredne godine. Za vrste ili parove s tipino niskim godinjim reproduktivnim uspjehom i tokom dodatne godine istraivanja mala je vjerovatnoa da e se uhvatiti uspjena reproduktivna sezona. U takvoj situaciji, bez pribjegavanja nekoliko godina rada na terenu (to bi bilo idealno) morae se iznijeti pretpostavke o vjerovatnim ili poznatim razlikama (iz naune literature) ptije aktivnosti (npr. uestalost lovnih letova adultnih jedinki, juvenilnih letova) i inkorporirani u procjeni uticaja.

Za uobiajena odmaralita negnijezdee poljske eje, observacije treba vriti u prvom satu nakon svitanja i satu prije zalaska Sunca, uz biljeenje letnog ponaanja (vrijeme, visina, smjer) dolijetanja, odlijetanja i let oko odmaralita . Za odmaralita u zoni od 1km od predloenog vjetroparka preporuuje se da se obserbacije sprovode najmanje 36 sati, a za odmaralita u zoni od 2 km od predloene lokacije najmanje 18 sati. Observacije se trebaju sprovoditi od septembra do marta, uz ravnomjerni napor istraivanja kroz sezone, osim ako se zna da je to odmaralite bitno za ptice selice kada bi istraivaki napori mogli biti

koncentrisaniji na migratorni period (mart, septembar, oktobar). Neka odmaralita mogu biti privremena ili okupirana samo tokom reproduktivnog perioda, pa u skladu sa tom injenicom monitoring treba biti fleksibilan.

Sove i druge none grabljivice

Vrste kao to su sove, ljuke i iope koje su nou aktivne pretstavljaju poseban problem za procjenu, jer se aktivnosti i koritenje lokacije uglavnom dogaaju u uslovima smanjene vidljivosti. To u velikoj mjeri utie na sposobnost sprovoenja PT posmatranja. Iako postoje potekoe u prouavanju nonih aktivnosti, to ne bi trebalo da znai da su proputene bitne informacije. Doista, none aktivnosti na podruju vjetroparka mogu predstavljati veu opasnost za ptice. Objavljene su metode istraivanja za umske sove, kukuvije

vjetrenjace i ptice

Documents