ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

TRƯƠNG NGỌC TÙNG

VĂN HÓA ỨNG XỬ CỦA NGƯỜI QUAN HỌ

THÔNG QUA LỜI CA DÂN CA QUAN HỌ CỔ

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Văn học dân gian

HÀ NỘI – 2014

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

TRƯƠNG NGỌC TÙNG

VĂN HÓA ỨNG XỬ CỦA NGƯỜI QUAN HỌ

THÔNG QUA LỜI CA DÂN CA QUAN HỌ CỔ

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Dân gian

Mã số: 60220125

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN VIỆT HƯƠNG

HÀ NỘI - 2014

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Mọi trích

dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các số liệu, tên đề tài và kết quả nghiên cứu

trong luận văn này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác.

Hà Nội ngày 15.12.2014

Người cam đoan

Trương Ngọc Tùng

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi xin được gửi lời cảm ơn đến tất cả quý thầy cô đã giảng

dạy lớp Cao học K57 Ngữ văn trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn

– Đại học Quốc gia Hà Nội nói chung và các thầy cô giảng dạy chuyên ngành

Văn học dân gian của trường nói riêng, những người đã truyền đạt cho tôi

những kiến thức chuyên sâu về Văn học và Văn học Dân gian, làm cơ sở cho

tôi thực hiện tốt luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Việt Hương đã tận tình hướng

dẫn cho tôi trong thời gian thực hiện luận văn. Mặc dù trong quá trình thực

hiện, có giai đoạn không được thuận lợi nhưng những gì cô đã hướng dẫn, chỉ

bảo đã cho tôi nhiều kinh nghiệm trong thời gian thực hiện đề tài.

Chân thành cảm ơn Thư viện tỉnh Bắc Ninh, các câu lạc bộ Quan họ

trong tỉnh Bắc Ninh, Nhà hát Quan Họ Bắc Ninh, các Liền anh, Liền chị Quan

họ và các Nghệ nhân làng Xuân Ổ, Phú Lâm, Làng Diềm, Lộ Bao và hội

Quan họ người cao tuổi Tiên Du đã giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập dữ

liệu và thông tin của luận văn.

Sau cùng tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến thầy hiệu trưởng và BGH

trường THPT Minh Phú, nơi tôi công tác và gia đình đã luôn tạo điều kiện tốt

nhất cho tôi trong suốt quá trình học cũng như thực hiện luận văn.

Do thời gian có hạn và kinh nghiệm nghiên cứu khoa học chưa nhiều

nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được ý kiến

góp ý của Thầy/ Cô và các bạn học viên.

Hà Nội tháng 12. 2014

Học viên

Trương Ngọc Tùng

3

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 5

1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 5

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 7

3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứuError! Bookmark not

defined.

4. Phương pháp nghiên cứu ............................. Error! Bookmark not defined.

5. Cấu trúc luận văn ........................................ Error! Bookmark not defined.

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI ... Error! Bookmark not defined.

1.1. Văn hóa và văn hóa ứng xử ...................... Error! Bookmark not defined.

1.2. Không gian văn hóa Quan họ xứ Kinh BắcError! Bookmark not

defined.

1.2.1. Môi trường tự nhiên .............................. Error! Bookmark not defined.

1.2.2. Đặc điểm tự nhiên, tài nguyên thiên nhiênError! Bookmark not

defined.

1.2.3. Môi trường kinh tế ................................. Error! Bookmark not defined.

1.2.4. Môi trường văn hoá............................... Error! Bookmark not defined.

1.3. Khái niệm, nguồn gốc và lịch sử phát triển dân ca Quan họ ............ Error!

Bookmark not defined.

1.3.1. Khái niệm dân ca Quan họ ................... Error! Bookmark not defined.

1.3.2. Khái niệm lời ca dân ca Quan họ cổ .... Error! Bookmark not defined.

1.3.3. Nguồn gốc ............................................. Error! Bookmark not defined.

1.3.4. Lịch sử phát triển .................................. Error! Bookmark not defined.

CHƯƠNG 2. VĂN HOÁ ỨNG XỬ CỦA NGƯỜI QUAN HỌ TRONG

ĐỜI SỐNG ..................................................... Error! Bookmark not defined.

2.1. Ứng xử của người Quan họ với môi trường tự nhiênError! Bookmark

not defined.

4

2.1.1. Các hình thái văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên nói chung

Error! Bookmark not defined.

2.1.2. Ứng xử của người Quan họ với tự nhiênError! Bookmark not

defined.

2.2. Ứng xử của người Quan họ trong môi trường xã hộiError! Bookmark

not defined.

2.2.1. Ứng xử của người Quan họ trong gia đìnhError! Bookmark not

defined.

2.2.2. Ứng xử của người Quan họ với xã hội .. Error! Bookmark not defined.

CHƯƠNG 3. VĂN HOÁ ỨNG XỬ CỦA NGƯỜI QUAN HỌ TRONG

VĂN BẢN LỜI CA ........................................ Error! Bookmark not defined.

3.1. Ứng xử của người Quan họ thể hiện qua nội dung lời ca ................. Error!

Bookmark not defined.

3.1.1. Ứng xử của người Quan họ với môi trường tự nhiên …….………….

Error! Bookmark not defined.

3.1.2. Ứng xử của người Quan họ trong gia đình

………………….……….….Error! Bookmark not defined.

3.1.3. Ứng xử của người Quan họ ngoài xã hội

………………….…………….Error! Bookmark not defined.

3.2. Phương thức thể hiện lối ứng xử của người Quan họ qua lời ca ...... Error!

Bookmark not defined.

3.2.1. Thể thơ, vần nhịp ................................... Error! Bookmark not defined.

3.2.2. Ngôn ngữ lời ca Quan họ ...................... Error! Bookmark not defined.

3.2.3. Hình tượng trong lời ca ........................ Error! Bookmark not defined.

3.2.4. Một số thủ pháp nghệ thuật ................... Error! Bookmark not defined.

KẾT LUẬN .................................................... Error! Bookmark not defined.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 9

5

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nói đến dân ca Quan họ Bắc Ninh là nói đến một loại hình nghệ thuật

dân gian truyền thống thuần Việt độc đáo, có chiều dài lịch sử và không gian

văn hóa sâu rộng. Sức hút của loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này đã

vươn ra khỏi địa bàn nơi nó sinh ra, lan truyền trong và ngoài nước. Ngày

nay, chúng ta dễ dàng chứng kiến tại các lễ hội, các hội nghị, các trung tâm

vui chơi giải trí và thậm chí trong các đám cưới ở khắp mọi miền đất nước

hình ảnh liền anh liền chị Quan họ xúng xính tà áo tứ thân, mớ ba mớ bảy e lệ

bên chiếc nón quai thao và ca lên những giai điệu, lời ca mượt mà lôi

cuốn…Vì sao dân ca Quan họ lại có sức sống, sự lan tỏa rộng khắp và mạnh

6

mẽ đến như vậy, nhất là hiện nay, trong đời sống xã hội hiện đại có rất nhiều

hình thức giải trí khác nhau?

Từ những năm đất nước ta chìm dưới bom đạn chiến tranh, mặc dầu

còn rất nhiều khó khăn gian khổ hy sinh, song Đảng và Nhà nước ta đã rất

chú trọng công tác nghiên cứu và bảo tồn dân ca Quan họ. Trải qua hơn nửa

thế kỷ, có rất nhiều tác giả đã dày công sưu tầm, nghiên cứu và để lại khối

lượng tác phẩm khá phong phú đa dạng, sâu sắc và nhiều chiều, đem đến cho

người đọc, người yêu mến Quan họ một trữ lượng kiến thức rất đầy đủ liên

quan tới vùng đất, con người Quan họ. Song chưa đủ để chúng ta kết luận

rằng đó là sức hấp dẫn của dân ca Quan họ với công chúng.

Thiết nghĩ, bên cạnh lề lối sinh hoạt, những phép tắc, phong tục, những

giai điệu uyển chuyển hay sự trình diễn của các nghệ nhân Quan họ còn có một

sự đóng góp rất lớn cho sự tồn tại và phát triển, có sức lôi cuốn mạnh mẽ tới

công chúng bao đời của loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này, ấy chính là

lời ca, đặc biệt là lời ca cổ. Trong lời ca dân ca Quan họ cổ không chỉ chứa

đựng tình cảm, tình yêu, khát vọng của ông cha ta từ muôn đời trước mà nó còn

mang trong mình một nét văn hóa đậm chất Kinh Bắc: Văn hóa ứng xử. Theo

tài liệu của các nhà nghiên cứu thì chúng ta dễ dàng nhận thấy, văn hóa ứng xử

của nhân dân Kinh Bắc nói chung và người Quan họ nói riêng đã được hình

thành và phát triển từ rất lâu đời, tạo ra không gian văn hóa đặc biệt, không thể

trộn lẫn. Nhưng có thể nói, trong lời ca cổ của các bài dân ca Quan họ đã chứa

đựng nét văn hóa ứng xử của người Quan họ một các sâu sắc và phong phú đa

dạng, từ cá nhân, gia đình tới xã hội, từ phong tục tập quán lễ hội tới thiên

nhiên, đất nước. Nói cách khác, trong lời ca dân ca Quan họ cổ, người Quan họ

đã thể hiện một nét văn hóa ứng xử đậm tính nhân văn, nhân bản - cội nguồn

của dân tộc Việt Nam nói chung và người Kinh Bắc nói riêng. Nghiên cứu dân

ca Quan họ dưới góc độ văn học dân gian nhìn chung các tác giả trình bày

7

tương đối phong phú, sâu sắc. Song, thực tế tìm hiểu chúng tôi nhận thấy việc

nghiên cứu lời ca dân ca Quan họ cổ vẫn chưa thành hệ thống, đại đa số tập

trung vào việc tìm hiểu văn hoá, âm nhạc, không gian sinh hoạt Quan họ...

Không nhiều người khai thác tìm hiểu Quan họ dưới góc nhìn văn học dân

gian, đặc biệt là khai thác lời ca cổ khi lời ca tách khỏi âm nhạc.

Trên thực tế tìm hiểu và nghiên cứu, chúng tôi cũng nhận thấy, hiện

nay mặc dầu các bài ca dân ca Quan họ cổ được sưu tầm, ký âm tương đối

đầy đủ, song để diễn giải nội dung các bài ca thành một hệ thống thống nhất

giúp người đọc người nghe dễ dàng tiếp nhận và cảm thụ được cái hay, sự sâu

sắc, ý tứ thâm trầm mà các lời bài ca cổ đem lại, đặc biệt từ đó bạn đọc cảm

nhận được nét văn hóa ứng xử mà tiền nhân gửi gắm trong lời ca cổ thì cho

đến nay chưa có ai, chưa có cuốn sách nào đề cập tới. Do đó, đôi khi người ta

nghe dân ca Quan họ thấy hay mà không hiểu tường tận vì sao hay, chưa thấy

hết được thú chơi Quan họ của người Quan họ. Và thời gian cứ trôi đi, cùng

với sự phát triển như vũ bão của khoa học kỹ thuật và hàng ngàn hình thức

giải trí công nghệ hiện đại, con người sẽ không có nhiều thời gian để tìm hiểu,

nghiên cứu vốn văn hóa sâu sắc và độc đáo này. Dân ca Quan họ chắc chắn

vẫn tồn tại mãi mãi, nhưng lời ca cổ với văn hóa ứng xử của người xưa sẽ ra

sao khi Quan họ cải biên, Quan họ đài, Quan họ lời mới cứ ngày một lấn át.

Rồi ngày nào đó, thế hệ sau chúng ta có còn ai hiểu rõ tường tận về ông cha

khi tiếp nhận lời ca cổ?

Từ những trăn trở muốn tìm hiểu kho tàng lời ca Quan họ cổ, một tài

sản văn hóa phi vật thể của nhân loại vô cùng độc đáo và sâu sắc, để thấy

được văn hóa ứng xử của tiền nhân, chúng tôi mạnh dạn khai thác một khía

cạnh nhỏ trong vô vàn nội dung khác nhau chứa đựng trong lời ca: Văn hóa

ứng xử của người Quan họ qua lời ca dân ca Quan họ cổ.

8

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Những công trình nghiên cứu, các hội thảo với số lượng bài viết về

Quan họ và vùng đất Kinh Bắc rất phong phú và đa dạng trải qua một thời

gian tương đối dài, giúp chúng ta lý giải phần nào vấn đề ở trên. Điển hình là

những nhà nghiên cứu như: Đặng Văn Lung, Hồng Thao, Trần Linh Quý

cùng viết trong cuốn “Quan họ - Nguồn gốc và quá trình phát triển” (Nhà xuất

bản Khoa học Xã hội, 1978). Trong cuốn sách này, cả ba tác giả đã căn cứ từ

những tư liệu, tài liệu có nguồn gốc thực tế qua quá trình tìm hiểu các hoạt

động nghệ thuật của Quan họ, kết hợp giữa lý thuyết và thực tế để đi đến việc

kết luận nguồn gốc ra đời và phát triển của nghệ thuật Quan họ. Nhạc sĩ Hồng

Thao với công trình nghiên cứu, sưu tập bền bỉ “300 bài dân ca quan họ Bắc

Ninh” (Viện Nghiên cứu Âm nhạc, 2002) và “Dân ca Quan họ” (NXB Âm

nhạc 1997). Đây là công trình rất có ý nghĩa và chất lượng, là nguồn tài liệu

quý giá cho việc tìm hiểu về vùng đất, văn hoá và con người Kinh Bắc qua

các bài ca, làn điệu Quan họ cổ. Có thể nói công trình này của nhạc sĩ Hồng

Thao như là cuốn bách khoa toàn thư về lời Quan họ cổ, bởi ông đã dày công

sưu tầm, ghi âm, ký âm gần như tất cả các làn điệu. Ngoài ra, bạn đọc còn

được cung cấp thêm hàng trăm dị bản khác nhau được tác giả kèm thêm vào

mỗi bài ca. Hai tác giả Lê Danh Khiêm, Hoắc Công Huynh viết trong cuốn

“Dân ca Quan họ - Lời ca và bình giải” (Trung tâm Văn hoá Quan họ Bắc

Ninh, 2001) với rất nhiều tư liệu, cách đánh giá, tìm tòi sâu rộng. Ngoài việc

cung cấp rất nhiều văn bản lời ca dân ca Quan họ cổ, nhóm tác giả còn cắt

nghĩa, giải thích một cách tường tận, dễ hiểu cho bạn đọc các sự vật, hiện

tượng được sử dụng trong giao tiếp của người Quan họ cũng như trong lời ca

Dân ca Quan họ. Từ đó bạn đọc hiểu sâu hơn về ca từ được sử dụng trong bài

ca, thấy được sự đặc sắc trong văn hoá nghệ thuật Quan họ. Tiếp là nhóm các

tác giả Nguyễn Văn Phú, Lưu Hữu Phước, Nguyễn Viêm, Tú Ngọc rất dày

9

công trong cuốn “Dân ca quan họ Bắc Ninh” (Nhà xuất bản Văn hoá ,1961)

và Dân ca Quan họ, (Nhà xuất bản Âm nhạc,1997). Đây là những công trình

nghiên cứu có quy mô tương đối lớn, các tác giả đã thể hiện sự tâm huyết của

mình trong tình yêu Quan họ bằng sự dày công sưu tầm, phân tích, đánh giá

đa dạng nhiều chiều. Từ nguồn gốc, quá trình phát triển của Quan họ tới phạm

vi ảnh hưởng của nó trong đời sống xã hội xưa và hiện tại. Ở đây chúng ta còn

được cung cấp thêm về sự khác biệt giữa Quan họ lời cổ và Quan họ hiện đại,

trong mối qua hệ mật thiết giữa văn hoá vùng miền của người Quan họ và lời

ca. Từ đó, người đọc sẽ cảm nhận về Quan họ sâu rộng hơn, cảm nhận sự sâu

sắc tinh tế trong lời ca hơn và thêm yêu loại hình nghệ thuật này hơn. Ngay

trong cuốn “Hà Bắc ngàn năm văn hiến”, tập 3 có tựa đề “Đất nước con

người”, đây là kết quả của hội nghị tổng kết mười bảy năm công tác bảo tồn

và bảo tàng (1956-1973), nhiều tác giả trong hội nghị đã có bài phát biểu sâu

sắc, thể tình yêu và trách nhiệm của mình với quê hương Hà Bắc, trong đó

đáng lưu ý là hai bài viết của tác giả Trần Linh Quý “Làng gốc Quan họ và

bảo tồn, bảo tàng đối với Quan họ” và của tác giả Lê Thị Nhâm Tuyết „Tục

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Trọng Ánh (2000), Âm nhạc Quan họ, Viện âm nhạc

2. Lê Văn Ba (1994), Chử Đồng Tử - Tiên Dung, vùng đất con người, Nhà

xuất bản Văn hóa thông tin

3. Bách khoa toàn thư mở, Quan họ: http://vi.wikipedia.org/quanho.

4. Chi hội Quan họ Thị Cầu (2005), Hương sắc Thị Cầu, lưu hành nội bộ

5. Ngô Duy Cương (1983), Tìm hiểu nghệ thuật phổ thơ sáu - tám trong dân

ca Quan họ, luận văn tốt nghiệp đại học ngành Lý luận âm nhạc Nhạc viện

Hà Nội

6. Lê Tùng Dương (2000), Quan họ thời micrô, báo Văn hóa, số 549

10

7. Đại Nam nhất thống chí (1971), tập 4, Nxb Khoa học xã hội Hà Nội

8. Đoàn dân ca Quan Họ (2004), 35 năm đoàn dân ca Quan họ (1969-2004),

Sở văn hóa thông tin tỉnh Bắc Ninh

9. Lâm Minh Đức (2004), Từ ngữ, điển tích dân ca Quan họ, Nxb Văn hóa

thông tin

10. Lâm Minh Đức (2005), Dân ca QHBN - 100 bài lời cổ, Nhà xuất bản

Thanh Niên

11. Lê Sỹ Giáo (1998), Các hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian ở lễ hội

truyền thống, Tạp chí Văn học dân gian, số 1

12. Phạm Thế Hùng (2013), Văn hoá và văn hoá ứng xử, Nxb Văn hoá

13. Trần Văn Khê (1972), Âm nhạc truyền thống Việt Nam và hát Quan ho,

Nxb Văn hoá Dân tộc

14. Lê Danh Khiêm, Hoắc Công Huynh (2001), Dân ca quan họ - Lời ca và

bình giải, Trung tâm Văn hoá quan họ Bắc Ninh

15. Lê Danh Khiêm (2004), Tìm hiểu hát Trống quân Bắc Ninh, Trung tâm

VHTT Bắc Ninh

16. Nguyễn Xuân Kính, Phan Lan Phương (2005), Tập văn học dân gian

người Việt, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Nhà xuất bản

Khoa học xã hội

17. Nguyễn Thế Khoa, Hành trình sưu tầm nghiên cứu dân ca Quan họ,

website: www.spnttw.du.vn

18. Mã Giang Lân, Nguyễn Đình Bưu (1981), Hát ví đồng bằng Hà Bắc, Ty

văn hóa Hà Bắc

19. Đặng Văn Lung, Hồng Thao, Trần Linh Quý (1978), Quan họ - Nguồn

gốc và quá trình phát triển, Nxb Khoa học Xã hội

20. Trần Đình Luyện, Trần Quốc Vượng (1981), Một Hà Bắc cổ trong lòng

đất, Ty văn hóa - thông tin Hà Bắc

11

21. Trần Đình Luyện (1986), Lịch sử Hà Bắc tập I, Hội đồng lịch sử Hà Bắc

22. Trần Đình Luyện (1996), Địa chí Tân Yên, UBND huyện Tân Yên

23. Trần Đình Luyện (1997), Văn hiến Kinh Bắc tập I, Sở Văn hóa - Thông

tin Bắc Ninh

24. Trần Đình Luyện, Huy Cờ (1999), Danh nhân Kinh Bắc, Nxb Văn hoá

dân tộc

25. Trần Đình Luyện (1999), Luy Lâu - Lịch sử văn hóa, Sở Văn hoá thông

tin Bắc Ninh

26. Trần Đình Luyện (2002), Văn hiến Kinh Bắc tập II, Sở văn hóa - Thông

tin Bắc Ninh

27. Trần Đình Luyện (2003), Lễ hội Bắc Ninh, Sở VHTT tỉnh Bắc Ninh

28. Trần Đình Luyện (2006), Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa Kinh Bắc,

Sở Văn hoá thông tin Bắc Ninh

29. Đức Miêng (2002), Yêu một Bắc Ninh, Nxb Âm nhạc

30. Lê Việt Nga (2006), Thần tích, sắc phong các vị thần, thành hoàng làng

tỉnh Bắc Ninh, Bảo tàng Bắc Ninh

31. Lê Việt Nga (2012), Di sản văn hóa về truyền thống hiếu học tỉnh Bắc

Ninh, Bảo tàng Bắc Ninh

32. Lê Việt Nga (2013), Di tích lịch sử văn hóa tỉnh Bắc Ninh, Bảo tàng tỉnh

Bắc Ninh

33. Nhà xuất bản Văn học, Nguyễn Du và Truyện Kiều (1990)

34. Nhiều tác giả (1972) Một số vấn đề về dân ca quan họ, Ty Văn hoá Hà

Bắc

35. Nhiều tác giả (2005), Hội Lim - Truyền thống và hiện đại, Sở văn hóa

thông tin tỉnh Bắc Ninh

36. Nhiều tác giả (2005), Thơ văn người Tiên Du, Phòng Văn hoá thông tin -

Thể dục thể thao Tiên Du

12

37. Nhiều tác giả (2006), Không gian văn hóa Quan họ Bắc Ninh - Bảo tồn

và phát huy, Viện văn hóa thông tin, Sở văn hóa thông tin Bắc Ninh

38. Nhiều tác giả (2006), Nghệ nhân Quan họ làng Viêm Xá, Nhà xuất bản

Khoa học xã hội

39. Nhiều tác giả (2006), Vùng văn hóa Quan họ Bắc Ninh, Viện văn hóa, Sở

văn hóa thông tin tỉnh Bắc Ninh

40. Nhiều tác giả (2006), Quan họ Bắc Ninh - Thực trạng và giải pháp bảo

tồn, Sở văn hóa thông tin Bắc Ninh

41. Nhiều tác giả (2011), Không gian văn hóa Quan họ, Sở văn hóa thông tin

tỉnh Bắc Ninh

42. Nhiều tác giả (2011), Truyện cổ, ca dao, tục ngữ các làng Quan họ,

Trung tâm văn hóa tỉnh Bắc Ninh

43. Nguyễn Văn Phú, Lưu Hữu Phước, Nguyễn Viêm, Tú Ngọc (1961), Dân

ca Quan họ Bắc Ninh, Nxb Văn hoá

44. Trần Linh Quý (2004), Trên đường tìm về Quan họ, Nxb Văn hóa thông

tin

45. Nguyễn Đình Tấn, Nguyễn Văn Phú, Lưu Hữu Phước, Nguyễn Viêm, Tú

Ngọc (1997), Dân ca quan họ, Nhà xuất bản âm nhạc

46. Hồng Thao, Tô Ngọc Thanh (1986), Tìm hiểu âm nhạc cổ truyền, Nxb

Âm nhạc

47. Hồng Thao (1997), Dân ca Quan họ, Nxb bản Âm nhạc

48. Hồng Thao (2002), 300 bài dân ca quan họ Bắc Ninh, Viện nghiên cứu

âm nhạc

49. Phạm Minh Thảo (2003), Nghệ thuật ứng xử của người Việt, Nxb Văn hóa

thông tin

50. Lê Toàn (1989), Tìm hiểu một số thủ pháp Quan họ hóa trong những bài

Quan họ có nguồn gốc du nhập, Sở VHTT Bắc Ninh

13

51. Trung tâm văn hóa Quan họ (1998), Những lời ca Quan họ, Sở văn hóa

thông tin Bắc Ninh

52. Trung tâm văn hóa thông tin Bắc Ninh (2007), Đến với Quan họ lời mới,

Sở văn hóa thông tin Bắc Ninh

53. Thích Quảng Tuệ (2006) Một số phong tục nghi lễ dân gian Việt Nam,

Nxb Lao Động

54. Ty văn hóa Hà Bắc (1971), Kinh Bắc phong thổ đời Lê

55. Lê Vân (2002), Hát ru ba miền, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin

56. Anh Vũ (1981), Quan họ ra nguồn, Trường ca, Hội văn nghệ Hà Bắc

57. http://www.bacninh.gov.vn/