Vol 33Nru 178

Ottubru - Di!embru 2012

errejW

15

20

24

L-ART IMQADDSA

Rivista Biblika li to"ro# kull tliet xhur mill-Kummissarjat tal-Art Imqaddsa tal-Provin!ja Fran#iskana Maltija

EDITUR:P. Twanny Chircop OFMKummissarju tal-Art Imqaddsa

BORD EDITORJAL:P. Marcello Ghirlando OFMP. Noel Muscat OFMMr. Louis Casha

DISTRIBUZZJONI:Fra. Lorrie Zerafa OFM

ABBONAMENT:$10 %s-sena$15 jew aktar Sostenitur

Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu!ija,Valletta, VLT 1213Malta.Tel: 2124 2254

DISINN U STAMPAR:Best Print Co. Ltd

Il-Materjal kollu li jidher f ’din ir-Rivista huwa Copyright © tal-Kummissarjat tal-Art Imqaddsa u l-Edizzjoni TAU, 2012

comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

Qoxra Quddiem:Dehra tal-Fortizza ta’ Herodion

6 Fortizzi Erodjani !d-De"ert: Herodion

15 #arsa $enerali lejn l-Evan%elju skont San $wann

20 Kristu Qassis il-Kbir kollu &niena

24 P. Gabriele M. Allegra ofm Beatu $did g&all-Ordni Fran%iskan u g&all-Knisja

32 ‘Il-Lhud’ '-Evan%elju skont San $wann

42 Fidi-Fidu(ja u Fidi-Dak li nemmen

Eta’ P. Twanny Chircop ofm

32

42

KUR!ITAJIET

"ODDA FL-ART

IMQADDSA

Fid-19 ta’ Ottubru, %s-Sala Marconi tar-Radio Vaticana, #iet ippre&entata b’mod u'!jali l-konklu&joni tar-ri!erka li saret minn grupp ta’ esperti tal-Consiglio Nazionale delle Ricerche ta’ diversi universitajiet (-Italja rigward is-si#ar ta&-&ebbu# %l-)nien tal-)etsemani. Flimkien mal-Patri Kustodju, Pierbattista Pizzaballa, "adu sehem %l-pre&entazzjoni Patri Massimo Pazzini, Dekan tal-iStudium Biblicum Franciscanum ta’ )erusalemm, il-professur Giovanni Gianfrate, koordinatur tal-pro#ett, agronomu u espert tal-istorja ta&-&ebbu# %l-Mediterran, u l-professur Antonio Cimato, koordinatur tar-ri!erka xjenti%ka.L-iskop ta’ dan l-istudju kien li wie"ed jasal kemm jista’ jkun %l-qrib tal-verità dwar is-si#ar ta&-&ebbu# %l-)etsemani, li jfakkru l-post li %h Kristu talab (-agunija. Fil-fatt, %l-)nien ta’ ma#enb il-Ba&ilika tal-Agunija, il-Fran#iskani j"arsu tmien si#riet ta&-&ebbu# antikissimi, li jidhru li ilhom hemm sekli. Imma kemm ilhom hemm? L-istudji tal-esperti kkonkludew li s-si#ar kif narawhom illum imorru lura g"al nofs is-seklu 12, ji#i%eri g"al &mien il-Kru!jati, li kienu re#g"u bnew il-Ba&ilika tal-Agunija fuq il-fdalijiet ta’ knisja Bi&antina. Is-snin kienu bejn l-1150 u l-1170. Ji#i%eri dawn is-si#ar g"andhom qrib id-900 sena.Naturalment dan i%sser li mhumiex is-si#ar ta&-&ebbu# ta’ &mien )esù. Minkejja dan, i&da, ta’ min jinnota li l-istudju&i kienu qed jitkellmu dwar il-parti, hekk imsej"a,

...editorjal

Kur!itajiet "odda #-Art

Imqaddsa

epigea, tas-si#ar (il-parti li tidher fuq il-"amrija). L-esperti qalu li s-si#ra ta&-&ebbu# ixxenxel g"eruq fondi "afna, u l-parti ta"t il-"amrija tista’ tkun "afna eqdem, anke g"aliex hi si#ra li g"andha kapa!ità li ti##enera lilha nni%sha aktar minn darba matul sekli twal. Mhux biss, imma mill-e&ami tad-DNA tas-si#ar irri&ulta li dawn g"andhom pro%li #eneti!i identi!i, ji#i%eri huma mnisslin mill-istess si#ra-omm, si#ra li setg"et kienet te&isti f ’dan il-#nien g"al sekli s"a" qabel l-era Kru!jata. Dan i%sser allura li mhux di'!li li naslu g"al si#ar ta&-&ebbu# f ’epoka Bi&antina, *it sekli biss bog"od minn &mien Kristu.Patri Pizzaballa spjega li dawn l-istudji naturalment

ma g"andhomx l-iskop li jmissu t-tradizzjoni ta’ devozzjoni li l-insara dejjem taw lil dawn is-si#ar b"ala ti+ira "ajja tal-agunija tal-Mulej %l-)etsemani. Issa nistg"u ng"idu li, dak li konna nafuh dejjem, ji#i%eri li dawn is-si#ar ma jistax ikun li kienu ta’ &mien )esù kif jidhru llum, jikkonferma l-verità tal-fatt li l-insara dejjem ikkurawhom b’g"o&&a partikulari, u riedu li b’xi mod ikunu mnisslin minn si#ar eqdem minnhom. Din hi prova li ssa""a" u mhux iddg"ajjef it-tradizzjoni tal-)etsemani.Il-kontinwità tat-tradizzjoni devozzjonali tal-Knisja ta’ )erusalemm hi importanti, kif hi importanti t-tradizzjoni tal-agrikoltura

%l-Palestina li taf b’ka&ijiet simili ta’ si#ar ta&-&ebbu# li jmorru lura sekli s"a" u li kienu ji#u ri#enerati f ’rimjiet #odda bl-istess kostituzzjoni #entika tas-si#ra-omm. Nhar it-8 ta’ Novembru, waqt il-*u" u'!jali tas-sena akkademika tal-iStudium Biblicum Franciscanum, saret konferenza o"ra dwar din it-tema interessanti mill-professur Gianfrate, quddiem il-professuri u l-istudenti li jattendu l-Fakultà tax-Xjenzi Bibli!i u Arkeolo#ija f ’)erusalemm.Kur&ità o"ra li tinteressa l-pellegrini hi l-futur tal-kumpless ta!-,enaklu, il-post li %h infakkru l-a""ar !ena, id-dehra ta’

4 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

Kristu Irxoxt lill-appostli nhar <add il-G"id, u l-in&ul tal-Ispirtu s-Santu nhar Pentekoste. G"al diversi snin in-negozjati delikati bejn is-Santa Sede u l-Istat ta’ Israel biex dawn jaslu g"al *ehim %nali u konkordat kienu jinkludu wkoll il-kwestjoni ta!-,enaklu, li l-Fran#iskani kellhom %h l-ewwel kunvent tag"hom b"ala Kustodji tal-Art Imqaddsa (1333-1551), u minn fejn tke!!ew mit-Torok Ottomani. Il-Fran#iskani qatt ma !a"du g"ad-dritt tag"hom li jiksbu lura l-proprjetà le#ittima u s"i"a tag"hom %!-,enaklu.G"alkemm din ir-rivendikazzjoni se tkun tassew di'!li li ssir realtà, g"ax il-Lhud iqimu l-qabar ta’ David ta"t i!-,enaklu u l-kunvent tal-Fran#iskani #ie mibdul f ’sinagoga u yeshiva rabbinika, li tinkludi %ha mu&ew tal-Olokawst, hemm xi sinjali li l-Kustodja tal-Art Imqaddsa se ting"ata l-possibilità li tkun tista’ tamministra l-kamra ta’ fuq ta!-,enaklu, (imkien mal-kamra tal-in&ul tal-Ispirtu s-Santu, biex %ha ji#u organizzati !elebrazzjonijiet solenni u u'!jali (inklu&a

l-Ewkaristija) u l-pellegrini jkunu jistg"u wkoll jag"mlu %h i!-!elebrazzjonijiet tag"hom. Sal-lum il-#urnata dawn i!-!elebrazzjonijiet kienu jsiru %l-knisja tal-Fran#iskani li tmiss ma!-,enaklu, imsej"a Cenacolino, fejn il-Kustodja g"andha wkoll kunventin li issa qed tirrestawrah biex ikun jista’ jaqdi a"jar l-iskop li l-Fran#iskani jirritornaw biex i"arsu !-,enaklu.B"al "afna sitwazzjonijiet o"rajn (-Art Imqaddsa l-i&viluppi #odda jie"du xhur u snin twal biex ise""u. Imma l-Fran#iskani huma mdorrijin jistennew, kif g"amlu g"al sekli s"a" biex akkwistaw bis-sabar kollu diversi santwarji li kienu abbandunati. Kulma ji#ri (-Art Imqaddsa rridu narawh dejjem %l-kuntest tal-istorja twila u kkumplikata tal-pre&enza Kristjana %l-Postijiet tal-Fidwa, li kienet possibbli grazzi g"all-isforzi u s-sagri%!!ji li l-Fran#iskani tal-Kustodja tal-Art Imqaddsa g"amlu biex jibqg"u sodi u determinati li s-Santwarji tal-Fidwa jibqg"u mi*u"in b"ala postijiet ta’ talb u pellegrina## u b"ala xhieda tal-pre&enza Nisranija (-Art Imqaddsa.

Il-Bord Editorjaljawgura s-Sena t-Tajba

lill-qarrejja kollha

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 5

Noel Muscat ofm

FORTIZZI ERODJANI

FID!DE"ERT: HERODION

Ir-re#jun madwar Betle"em hu mimli ti+iriet li jmorru lura g"all-ewwel sekli tal-era Kristjana. L-aktar ti+iriet importanti #ew konservati %l-pre&enza ta’ g"olja fortizza-palazz tas-sultan Erodi l-Kbir, imsej"a appuntu Herodion, u f ’dik ta’ diversi monasteri %d-De&ert tal-Lhudija li jifred lil Betle"em mill-Ba"ar il-Mejjet. Sa mill-qedem id-de&ert kien post 6 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

ipprivile##jat fejn ixxetlet u kibret il-"ajja eremitika u monastika. Sal-lum il-#urnata r-re#jun madwar Betle"em g"adu mimli monasteri importanti, li huma l-espressjoni tax-xewqa tal-bniedem li j%ttex lil Alla %s-solitudni u l-"emda. <afna minn dawn il-monasteri twaqqfu %s-sekli 4 u 5, ji#i%eri % &mien il-Bi&antini. Hawnhekk insemmu &ew# monasteri importanti %r-re#jun ta’ Betle"em, u mbag"ad ng"addu biex nitkellmu aktar %t-tul dwar il-fortizza ta’ Herodion.

San Teodosju u Mar Saba

Il-Monasteru ta’ San Teodosju, mag"ruf mill-G"arab tal-post b"ala Dejr Ibn Ubeidiyeh, #ie mwaqqaf %s-sena 476 minn San Teodosju tal-Kappado!ja, fuq g"ar fejn, skont it-tradizzjoni, il-Ma#i waqfu biex jistrie"u huma u sejrin lura lejn pajji&hom, wara li kienu #ew imwissija mill-an#lu biex ma jmorrux lura g"and Erodi. Teodosju miet %s-sena 520 u ndifen %l-G"ar tal-Ma#i, li fuqu nbniet il-knisja tal-monasteru. Wara li din inqerdet mill-Persjani %s-sena 614 u #iet abbandunata g"al "afna sekli, il-monasteru re#a’ nbena (-1898 u %h joqog"du r"ieb Griegi Ortodossi.Il-Monasteru ta’ Mar Saba #ie mwaqqaf minn San Saba tal-Kappado!ja, dixxiplu ta’ San Ewtimju († 474). Saba #abar madwaru numru ta’ anakoreti (eremiti) li kienu jg"ixu %d-De&ert tal-Lhudija. Hu mar joqg"od (-g"erien li jag"tu g"al fuq Wadi Nar, jew il-Wied tal-Kedron, xi 15-il kilometru

bog"od minn Betle"em, nofs triq bejn )erusalemm u l-Ba"ar il-Mejjet. Fis-sena 491 Salustius, Patrijarka ta’ )erusalemm, obbliga lil Saba biex ja!!etta li jkun ordnat u jsir Abbati tar-r"ieb tad-de&ert. Saba g"ex f ’dan il-monasteru sa ma miet %s-sena 532. Meta l-Persjani invadew il-monasteru %s-sena 614 huma qatlu l-mona!i kollha. Il-monasteru, i&da, kompla ji&viluppa imma ta’ spiss kien ji#i attakkat mit-tribujiet G"arab wara l-inva&joni Musulmana tal-Art Imqaddsa. Din hi r-ra#uni g"aliex inbena forma ta’ fortizza bit-torrijiet, kif g"adu jidher sal-lum. Wara t-tmiem tar-Renju Kru!jat il-monasteru #ie abbandunat sakemm #ie rrestawrat (-1840 mir-Russja u mog"ti lir-r"ieb Griegi Ortodossi.Il-monasteru hu m"ares mit-Torri tan-Nisa, li hu post ta’ osservazzjoni. Jissejja" hekk g"ax in-nisa jistg"u jaraw il-monasteru biss minn dan il-post u ma jistg"ux jid"lu %h. Il-bieb prin!ipali hu protett mit-Torri ta’ Ewdo!ja u l-Oratorju ddedikat lil San Xmun l-Istilita. Mill-bieb ewlieni wie"ed jin&el %l-bit"a prin!ipali tal-monasteru, fejn isib kappella !kejkna tonda mibnija fuq il-Qabar ta’ San Saba. Fl-istess bit"a hemm il-Kappella ta’ San Nikola, m"a=ra %l-blat, li %ha hemm ir-relikwi ta’ 40 mona!i li mietu mmassakrati b"ala martri matul l-inva&joni tal-Persjani. Il-knisja prin!ipali tal-monasteru hi binja antika "afna. Fiha Ikonostasis mill-isba" u t"ares %ha r-relikwi ta’ San Saba, li re#g"u ttie"du lura f ’dan il-post

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 7

b’ordni tal-Papa Pawlu VI (-1965, wara li kienu ttie"du l-Italja % &mien il-Kru!jati. Hemm ukoll ir-relikwi ta’ San )wann Damaxxenu (676-749), li g"ex %l-monasteru. Terrazzin barra mill-knisja jag"tik dehra panoramika tal-Wied ta’ Kedron. Minn hemm fuq g"andek veduta mill-isba" tal-forti%kazzjonijiet tal-

monasteru kif ukoll tad-diversi g"erien im"a=rin (-irdumijiet tal-Wadi Nar %d-de&ert u li kienu jservu b"ala !elel tal-eremiti u r"ieb.

Il-Fortizza ta’ Herodion

Xi 15-il kilometru lejn in-nofsinhar ta’ )erusalemm u qrib ta’ Betle"em hemm

il-Fortizza tal-Herodion, li tidher b"ala g"olja forma ta’ lembut maqlub, li tasal g"al 758 metru. Dan is-sit kien wie"ed mill-fortizzi-palazzi li Erodi l-Kbir bena %d-De&ert tal-Lhudija, u li kien jinkludu Masada, Alexandreion, u Machaerus (Makeronte) fuq in-na"a l-o"ra tal-Ba"ar il-Mejjet, %l-)ordanja.

Dehra tal-Fortizza

8 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

Skont l-istoriku Josephus Flavius l-Herodion inbena biex ifakkar ir-reb"a ta’ Erodi fuq l-Asmonej u l-Parti %s-sena 40 0>. Hawnhekk Erodi bena mawsolew g"alih u Josephus jiddeskrivi l-funeral solenni ta’ Erodi li ndifen %l-parti ta’ isfel tal-fortizza li ##ib ismu. Il-fortizza nqerdet mir-Rumani %s-sena 71 ?>, wara li kienet serviet b"ala post ta’ kenn g"ar-ribelli (-ewwel rewwixta

tal-Lhud. L-ewwel skavi tal-Herodion saru mill-arkeologu Fran#iskan Patri Virgilio Corno %s-snin 1962-1967. Mill-1972 saru skavi o"rajn %l-belt li hemm ta"t il-fortizza.Il-fortizza ta’ Herodion g"andha forma tonda u %ha erba’ torrijiet. Il-fortizza kienet serviet ukoll b"ala kenn waqt ir-rewwixta ta’ Bar Kokhba %s-snin 132-135 ?>. Wara li r-Rumani

qerduha r-rovini saru abitazzjonijiet g"al mona!i (-epoka Bi&antina. Mal-wasla tal-G"arab il-fortizza #iet mill-#did abbandunata. Il-fortizza, mibnija fuq din l-g"olja, hi mimlija passa##i sigrieti u mini li Erodi kien "a=er, u li tkomplew jit"a=ru mir-ribelli ta’ &mien Bar Kokhba. Diversi minn dawn il-passa##i jwassluk g"al !isterni enormi biex %hom ji#i ma"&un l-ilma tax-xita.

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 9

Il-belt li testendi ru"ha ta"t il-fortizza, mag"rufa b"ala Herodion ta’ isfel, hi kkaratterizzata mill-fdalijiet ta’ pixxina enormi u palazz mill-isba", kif ukoll %ha triq irjali u trijonfali li nbniet biex twassal g"all-mawsolew ta’ Erodi. L-arkeologu Israeljan Ehud Netzer, li miet waqt li kien qieg"ed jiskava (-Erodion %l-25 ta’ Ottubru 2010, iddikjara li hu kien sab il-qabar ta’ Erodi %l-fdalijiet ta’ sarkofagu vojt li hu skopra f ’dan is-sit %s-sena 2007.

Ix-xhieda ta’ Josephus Flavius

Fl-opra tieg"u Il-Gwerer tal-Lhud, l-istoriku Josephus Flavius jitkellem dwar il-Fortizza tal-Herodion

%l-kapitlu 13, paragrafu 8: “Herodion inbniet fuq il-post li %h Erodi kien i##ieled battalja importanti, %s-sena 40 (q.K.) meta hu kien qieg"ed jirtira lejn Edom mid-De&ert tal-Lhudija. Erodi u l-familja tieg"u kienu qeg"din ja"arbu mill-Parti (mill-Persja) u l-alleat Asmonew tag"hom, Mattew Antigonus. Il-battalja se""et qrib Tekoa, *it distanza mill-Herodion. Din ir-reb"a immarkat svolta g"al Erodi: ir-Rumani apprezzaw il-kapa!itajiet tieg"u u l-lealtà tieg"u lejhom, kif ukoll l-g"ajnuna li missieru kien ta lil )ulju Cesari matul l-assedju ta’ Lixandra (47 q.K.). Ottavjanu (Awgustu) laqg"u f ’Ruma u tah #ie" kbir, wara li l-Parti kienu

rtiraw lejn il-Persja f ’dik is-sena (40 q.K.). Marku Antonju talab lis-Senat biex jiddikjarah Sultan tal-Lhud. Fil-post li %h Erodi kien sawwat u qatel numru kbir minnhom (Parti), wara hu bena kastell, b’ti+ira tal-g"emejjel kbar ta’ "ila li wettaq hemmhekk. Hu &ejjen il-kastell b’palazzi mill-aktar g"onja, u bena forti%kazzjonijiet qawwija, u semma’ l-fortizza b’ismu stess, Herodium.”Rigward il-funeral solenni ta’ Erodi, Josephus Flavius i#ib dan ir-rakkont %l-kapitlu 33 tal-Gwerer tal-Lhud, par. 9: “Wara dan huma "ejjew ru"hom g"all-funeral tas-sultan. Arkelaws ma "alla barra xejn mis-sbu"ija g"all-okka&joni, imma

Dehra tal-Herodion

10 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

"are# l-ornamenti kollha rjali biex i&id il-pompa ta’ dak li kien miet. Intu&a tebut kollu tad-deheb, li kien imdawwar minn "a#ar prezzju&. )ewwa kien %h sodda tal-porpra vjola, li %ha kien hemm il-#isem mejjet imge&wer %l-porpra vjola; kellu dijadema fuq rasu u fuqha mbag"ad kuruna tad-deheb, u xettru f ’idu l-leminija. Ma#enb it-tebut kienu jinsabu wlied Erodi, u l-kotra tal-qraba tieg"u. Imbag"ad kien hemm il-gwardja tieg"u, ir-re#iment tat-Tra!ji, il-)ermani&i u l-Galli, b"allikieku kienu kollha sejrin g"all-gwerra. Quddiem nett imxiet l-armata kollha, wara l-kaptani u l-u'!jali b’mod regolari. Warajhom imxew "ames mitt qaddejja u r#iel liberi, li kienu j#orru f ’idejhom fwejja". Il-#isem in#arr g"al distanza kbira lejn l-Herodium, fejn is-sultan kien ta ordni li kellu jindifen. Dan kollu hu bi&&ejjed biex nikkonkludu l-"ajja ta’ Erodi.”

!jara lill-Fortizza tal-Herodion

Id-da"la tal-Fortizza tal-Herodion tinsab fuq ix-xaqliba tal-grigal tal-g"olja. Wie"ed kien jitla’ l-g"olja minn sensiela ta’ tur#ien minn barra, u mbag"ad kien jg"addi ta"t il-"itan f ’kurridur bl-arkati. It-tara# kien jikkonsisti f ’mitejn g"atba tar-r"am, li llum m’g"adhomx je&istu. Josephus (Gwerer tal-Lhud, 1, 21:10) jg"id li Erodi “bena da"la %t-telg"a tal-fortizza li kienet tikkonsisti f ’mitejn tar#a tar-r"am mill-aktar bajdani, g"ax l-g"olja nni%sha kienet tintrefa’ mhux

"a&in mir-re#jun ta’ madwarha.” It-tara# kien jibda mill-belt inferjuri, u kien jintemm wara d-da"liet %l-"itan interni tal-Fortizza, %l-bit"a li hemm %!-!entru tag"ha.Il-pjanta tal-Fortizza hi wa"da tonda. Hi mibnija kollha kemm hi minn #ebel min#ur, u g"andha disinn uniku. Fil-fatt, kif g"idna, il-binja hi tonda, u %ha erba’ torrijiet tondi fuq kull direzzjoni tal-kumpass. Tlieta minn dawn it-torrijiet jo"or#u barra mill-"itan ta’ barra li jdawwar il-Fortizza, u huma maqsumin % kmamar u diversi livelli. Il-"ajt doblu g"andu djametru ta’ 63 metru u hu 35 metru fond %l-bit"a !entrali. Fil-fatt il-"itan kienu nbnew g"oljin "afna fuq il-qu!!ata tal-g"olja u mbag"ad fuq barra nxte"tet quddiemhom kwantità kbira ta’ "amrija u #ebel, li tag"ti l-impressjoni li l-g"olja g"andha forma ta’ lembut maqlub, qisha vulkan. Il-bit"a interna tidher qisha krejter ta’ dan il-vulkan bis-swar u t-torrijiet li jduru mag"ha dawramejt.Josephus kiteb (Gwerer tal-Lhud, 7, 6:1): “Erodi bena "ajt madwar il-qu!!ata tal-g"olja, u bena torrijiet fuq kull tarf li kienu g"oljin mija u sittin kubiti. F’nofs l-g"olja hu bena l-palazz, b’mod mill-aktar maestu&, li %h diversi binjiet kbar u mill-isba".”Malli wie"ed jasal fuq il-qu!!ata tal-g"olja jilmah dehra stupenda %d-da"la tal-Fortizza. Fuq ix-xellug hemm it-torri tal-lvant, u ta"tu %!-!entru jara l-bit"a kbira tal-Fortizza. Fa!!ata tieg"u hemm it-torri tan-nofsinhar (imkien mal-"itan, %lwaqt li

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 11

t-torri tal-punent jidher fuq il-lemin.Id-dehra stupenda mill-g"olja tg"in biex wie"ed jifrex il-"arsa tieg"u lejn il-Wied tal-Ba"ar il-Mejjet u d-De&ert tal-Lhudija. Ftit bog"od mill-g"olja wie"ed jilma" ir-ra"al ta’ Tekoa, li kien il-post tat-twelid tal-Profeta G"amos. Tidher ukoll il-belt ta’ Betle"em *it kilometri bog"od, u % #ranet !ari tidher tajjeb ukoll l-G"olja ta&-@ebbu# u )erusalemm.Mix-xifer tal-"itan li fuqhom wie"ed jitla’ hemm, lejn il-lemin, rampa li tni&&lek %l-bit"a !entrali tal-Fortizza, im"a=ra %l-qieg" tal-krejter. Meta Erodi bena l-Fortizza, fuq ix-xaqliba tal-lbi! tal-bit"a kien hemm sala li kienet tintu&a b"ala sala tal-pranzijiet u l-festi. Meta l-Fortizza mbag"ad ittie"det mi&-@eloti matul l-ewwel rewwixta tal-Lhud (66-70 w.K.) din is-sala nbidlet f ’Sinagoga. Is-sala sinagogali hi mag"mula minn kamra mdaqqsa, li g"andha bankijiet tal-#ebel fuq tliet na"at u kolonni li kienu jwie&nu s-saqaf.I&-@eloti kienu &iedu wkoll banju ritwali (Mikveh) %l-bit"a b"ala parti mir-rit ta’ puri%kazzjoni qabel ma wie"ed jid"ol %s-Sinagoga. G"adu jidher dan il-banju ritwali b’mod !ar u bit-tara# li kien ini&&el lil dak li jkun %l-pixxina.Fuq ix-xaqliba tal-majjistral tal-bit"a hemm il-fdalijiet ta’ banjijiet Rumani (Terme). Il-kumpless %h diversi kmamar, fosthom banju s"un li kien hemm f ’kamra tonda b’koppla interessanti li hi fost l-eqdem li

nstabu (-Art Imqaddsa. Hemm ukoll il-fdalijiet tal-banju kiesa" u l-kamra tad-da"la tal-banjijiet.Fil-bit"a, qrib it-torri tal-lvant, hemm tara# li jin&el %!-!isterni Erodjani tal-1 seklu u %l-mini li "a=ru &-@eloti ta’ &mien Bar Kokhba %t-2 seklu. Dawn jinsabu barra mill-"itan ta"t ix-xaqliba tal-grigal tal-g"olja.Erodi bena da"liet sigrieti mill-g"olja g"al dawn i!-!isterni li jinsabu fuq ix-xaqliba tal-grigral. Josephus Flavius hekk jiddeskrivi l-"a&na tal-ilma tal-Herodion %l-Gwerer tal-Lhud, 7, kap. 6, par. 1: “Erodi wkoll "a=er bosta #wiebi biex jilqg"u %hom l-ilma tax-xita, sabiex ikun hemm kwantità ta’ ilma g"al kull "tie#a.” Dan il-metodu tal-"a&na tal-ilma kien komuni %l-fortizzi Erodjani kollha li rajna, u kienet bi!!a xog"ol ta’ in#inerija mill-aktar so%stikata li kienet tiggarantixxi "a&na kostanti ta’ ilma waqt assedju wkoll f ’dawn i&-&oni tad-de&ert fejn ix-xita hi rari "afna.Id-diversi mini li huma m"a=rin %l-qalba tal-g"olja kienu t"a=ru mir-ribelli Sikari u @eloti ta’ &mien it-tieni rewwixta tal-Lhud, dik ta’ Bar Kokhba (132-135 w.K.). Huma "a=ru sensiela ta’ mini u tur#ien li kienu wkoll iwasslu g"all-"a&niet tal-ilma li kien bena Erodi, biex %hom huma kienu jistg"u jin"bew %lwaqt li jkollhom provi&jon tal-ilma dejjem frisk g"all-"ti#ijiet tag"hom.Wie"ed jer#a’ jo"ro# fuq il-g"olja minn bieb ta’ wa"da mi!-!isterni. Meta jer#a’ jibda nie&el lejn ix-xaqliba tal-punent jinteba" li mal-#enb tat-trejqa

12 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

hemm gzuz ta’ #ebel tond li kienu !ertament jintu&aw b"ala balal. Ma nafux jekk dawn il-#ebliet kinux tqieg"du hawnhekk mid-difensuri tal-Fortizza biex jattakkaw lir-Rumani.

Il-belt inferjuri ta’ Herodion

Il-belt inferjuri tinsab ta"t il-Fortizza tal-Herodion fuq ix-xaqliba tal-majjistral. Il-belt inferjuri kienet il-post fejn kien hemm l-u'!!ji ta’ din il-kapitali distrettwali, kif ukoll diversi strutturi ta’ palazzi u kmamar irjali g"all-vi&itaturi u l-mistednin irjali ta’ Erodi. Il-belt kienet ukoll tinkludi #nien Ruman u sa"ansitra g"adira kbira tal-ilma li g"adha tidher b’mod !ar minn fuq l-g"olja. Il-belt kienet testendi ru"ha aktar ’l hemm mit-triq moderna, u

kellha wkoll kumpless ie"or ta’ banjijiet pubbli!i u bini importanti ie"or.I&-&ona !entrali tal-belt kienet l-g"adira enormi li kienet imdawra minn kolonni fuq l-erba’ na"at, li "afna minnhom g"adhom jidhru. Din i&-&ona kienet tinsab f ’nofs #nien kbir Ruman li kellu si#ar im"awlin. L-g"adira (70 metru twila, 40 metru wiesg"a u 4 metri fonda) kienet isservi wkoll b"ala "a&na enormi ta’ ilma. Kienet tir!ievi l-ilmijiet tag"ha mill-g"ejun ta’ Artas qrib Betle"em, permezz ta’ akwedott. F’nofs l-g"adira g"adu jidher il-fdal ta’ binja li kellha xi kolonni madwarha.Fuq in-nofsinhar tal-g"adira kien hemm binja monumentali (130 metru

b’55 metru) li %ha kienet tinkludi l-palazz inferjuri u l-u'!!ji rjali. Kien f ’din i&-&ona li l-arkeolo#i ppruvaw i%ttxu l-qabar tas-Sultan Erodi.Fit-t%ttxija tal-qabar monumentali l-arkeolo#i mill-ewwel eskludew il-qu!!ata tal-g"olja, g"ax dak kien i%sser li l-Fortizza kienet issir impura skont il-li#i Lhudija li l-ebda d%n ma seta’ jsir f ’&ona abitata. Fuq il-ba&i ta’ dak li jg"id Josephus Flavius dwar il-funeral rjali, l-arkeolo#i kkon!entraw it-t%ttxija tag"hom %l-belt inferjuri. Imma kien ta’ xejn g"ax ma nstabu l-ebda fdalijiet ta’ oqbra hemmhekk. G"aldaqstant l-arkeolo#i bdew i"a=ru mal-#enb tal-g"olja.Fuq ix-xaqliba tal-grigal

Il-belt inferjuri tal-Herodion bil-pixxina kbira $entrali

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 13

tal-Fortizza sabu tara# li kien jg"aqqad il-belt inferjuri mad-da"la prin!ipali tal-Fortizza. L-arkeolo#i bdew i%ttxu g"all-qabar ta’ Erodi matul dan it-tara#.Fis-sena 2007 huma skoprew binja monumentali. Skont is-sejbiet tag"hom ikkonkludew li dan kien il-qabar tas-Sultan Erodi, li kien #ie mfarrak mi&-@eloti li kienu jobog"du lil Erodi min"abba l-"biberija li kien wera lejn ir-Rumani. Imma, meta #ew biex i%ttxu l-#isem ta’ Erodi, indunaw li dan kien #ie

midfun f ’kamra o"ra u li din il-binja allura kienet biss parti mill-kumpless funerarju mibni minn Erodi.Fis-sena 2008 huma kixfu parti mix-xaqliba tal-punent tat-tara# u skavaw hemmhekk. Skont il-kalkoli ta’ Ehud Netzer dan kien parti mill-kamra funerarja li %ha kien #ie midfun Erodi. G"alkemm din l-a"bar #riet mad-dinja kollha, %l-fatt ma nstab xejn aktar. Sadanittant Netzer la"aq miet tra#ikament proprju f ’dan is-sit arkeolo#iku, u t-ti*ix g"adu g"addej sal-lum.

Banju Termali fuq l-Herodion

14 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

Fr Charles Buttigieg

“Hemm %afna sinjali o%ra li "esù g%amel quddiem id-dixxipli tieg%u u li ma humiex imni!!la f ’dan il-ktieb. I!da dawn inkitbu sabiex intom temmnu li "esù

hu l-Messija Bin Alla, u biex bit-twemmin tag%kom ikollkom il-%ajja f ’ismu.”("w 20&:30-31)

#ARSA $ENERALI LEJN L!EVAN$ELJU SKONT SAN $WANN

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 15

L-Awtur tar-Raba’ Evan"elju

L-awtur tar-raba’ evan#elju huwa )wanni l-appostlu, huwa meqjus b"ala d-dixxiplu l-ma"bub ta’ )esù u dan g"aliex kien g"adu &ag"&ug" meta #ie msejja" minn Kristu u g"alhekk forsi kellu b&onn ta’ attenzjoni partikulari. Kien sajjied (imkien ma’ "uh )akbu u missieru Zebedew. Kien imqabbad minn )esù biex (imkien ma’ Pietru jipprepara g"all-a""ar !ena. L-uniku wie"ed mill-appostli kollha li baqa’ pre&enti %l-#rajja tal-Passjoni fejn minn fuq is-salib )esù jafdalu lill-Madonna b"ala ommu. Flimkien ma’ Pietru mar ji#ri "dejn il-qabar ta’ Kristu. Kien appostlu prominenti %l-bidu tal-Knisja. Huwa ppriedka %s-Samarija, %l-Gre!ja u (-Asja Minuri, ji#i%eri %t-Turkija tal-lum b’mod partikulari #ewwa l-belt importanti ta’ Efesu fejn illum hemm fdalijiet ta’ ba&ilika li kienet iddedikata proprju lilu. Flimkien mar-raba’ evan#ejlu, kiteb tliet ittri u l-Apokalissi. Miet f ’età avvanzata "afna, #ewwa Efesu madwar is-sena 100 W.K. Huwa !ert li ma mietx martri.

Ir-Raba’ Evan"elju

Ir-raba’ evan#elju huwa di=erenti mill-evan#elji sinotti!i, ji#i%eri dak ta’ San Mattew, San Mark u San Luqa. Per e&empju (-evan#elju nsibu seba’ mirakli ta’ )esù li g"alihom San )wann ju&a dejjem il-kelma griega ‘semeion’ li t%sser ‘sinjal’ u mhux ‘dynamis’ li t%sser att ta’

qawwa kif insibu %s-sinotti!i: “Dan li g"amel )esù f ’Kana tal-Galilija kien l-ewwel wie"ed fost is-sinjali tieg"u. Bih wera l-glorja tieg"u u d-dixxipli tieg"u emmnu %h” ()w 2:11). Is-‘sinjal’ insibuh kontinwament (-evan#elju tieg"u u jittradu!i l-ebrajk ‘hot’ li jinsab f ’E&odu 3:11-12, Im" 6:17-18 u 1 Sam 10:1-7. Il-kelma ‘semeion’ turi garanzija ta’ missjoni, ‘sinjal’ li g"andu karattru messjaniku u sens eskatolo#iku. Il-kelma hija marbuta mas-sinjali li twassal g"all-%di sabiex nag"rfu l-messjani!ità ta’ Kristu: “Il-qassisin il-kbar u l-Fari&ej laqqg"u s-Sanhedrin u l-kunsill u qalu: “X’sejrin nag"mlu? G"ax dan il-bniedem jag"mel "afna sinjali” ()w 11:47). Fih hemm ukoll seba’ diskorsi twal ta’ )esù u jiddedika nofs l-evan#elju g"ad-deskrizzjoni tal-Passjoni tal-Mulej, %l-fatt l-ewwel parti minn kap 1 sal-kap 12, hija mag"rufa b"ala l-ktieb tas-Sinjali, fejn %!-!entru ta’ din il-parti nsibu l-kapitlu dwar l-Ewkaristija, il-kapitlu sitta; u t-tieni parti mill-kap 13 sal-21 b"ala l-Ktieb tal-Glorja, g"all-Passjoni tal-Mulej fejn naraw l-ikbar sieg"a (bil-grieg: hora) tal-glorja ta’ Bin il-Bniedem fuq is-salib, i!-!entru ta’ din il-parti jkun il-kapitlu 17 fejn g"andna t-talba Sa!erdotali ta’ )esù lill-Missier. Inkiteb g"as-snin 90 u 100 W.K., ji#i%eri g"all-a""ar tal-ewwel seklu, sa"ansitra hemm min jg"id wara l-Apokalissi u g"alhekk aktarx wie"ed mill-a""ar kotba ispirati tat-T.). San )wann jikteb l-evan#elju lill-komunità ta’ Efesu li kellha l-in(uss

16 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

qawwi tal-kultura griega u ellenistika, mag"rufa b"ala belt kapitali !ivili tal-Asja Prokonsulari, u fejn hu g"adda l-a""ar snin ta’ "ajtu. G"alhekk Efesu huwa l-post l-aktar probabbli li nkiteb l-evan#elju. G"alhekk huwa importanti li wie"ed ikun jaf l-kuntest storiku u %loso%ku ta’ Efesu, im&ejna b’kultura ta’ %los% kbar griegi b"al: Platun, Aristotile, Epikretu u %loso% Stoj!i. F’kultura u &mien fejn l-injosti!i&mu bid-diversi forom tieg"u kien (-aqwa tieg"u. I&da minkejja dan kollu, San )wanni ma ji#ix in(uwenzat minn dawn. Raymond Brown, biblista mag"ruf b’mod partikulari g"all-kummentarju bibliku dwar l-evan#elju ta’ San )wann, isostni li l-ewwel g"ajn g"al San )wann huwa l-A.T. Insemmu hawnhekk

b"ala e&empju s-simbolu tat-tinda tad-de&ert (ara 1:14: “u g"ammar fostna” li litteralment bil-grieg ori#inali miktuba: «Awaqqaf il-g"arix tieg"u fostnaA»), f ’kap 3 %d-djalogu ma’ Nikodemu g"andna s-serp tal-bronz, il-manna f ’kap 6 %d-diskors tal-Ewkaristija, l-ilma tal-blata f ’kap 7 (-okka&joni tal-festa tal-G"erejjex, u nkomplu nsemmu: il-"aruf tal-g"id, ir-rag"aj it-tajjeb, il-glorja ta’ Alla (bil-lhudi: kavod, bil-grieg: doxa), g"andna riferenza ukoll g"all-profeti&mu u s-salmi. L-Evan#elju miktub bil-grieg, g"andu komposizzjoni griega, b’in(uwenzi ta’ aramaji&mu u ebraji&mu (kliem bil-grieg li hu translitterazzjoni ta’ kliem aramajk jew ebrajk). Dawn

kollha jkomplu jag"mluh di=erenti mis-sinotti!i. Per e&empju t-terminu grieg ‘kosmos’, ‘dinja’ jinsab f ’San )wann l-iktar (it-terminu ‘dinja’ huwa terminu #ovannej per e!!ellenza u %l-).T. jinsab 185 darba, fejn f ’San )wann insibuh 105 darba), waqt li t-termini griegi sinotti!i b"al ‘basilea’ g"as-saltna u ‘parabole’ g"all-parabbola huma rari f ’San )wann. San )wann ju&a t-terminu grieg ‘Logos’ (bil-latin: Verbum) g"al Kristu, sabiex il-komunità tag"raf li hu l-Iben ta’ Alla u b’hekk jaqilg"u l-milja tal-"ajja ()w 20:21). Rigward il-bidu tal-evan#elju, Boismard, jg"id li l-prologu g"andu forma ta’ innu u huwa stqarrija ta’ %di tal-ewwel insara. Fil-fatt l-evan#elju jibda bil-Prologu,

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 17

Innu Kristolo#iku mill-1:1-18. Huwa "sieb g"oli "afna mqabbel mal-#eneolo#ija ta’ )esù li nsibu f ’San Mattew u San Luqa. F’San )wann g"andna mela kristolo#ija g"olja u &viluppata dwar il-%gura ta’ )esù, infatti nsibu l-fra&i ‘Jiena hu’ (bil-grieg: ego eimi) li (-Antik Testment hija applikata biss g"al Alla, Ja"weh kif naraw f ’E&odu 3:14. I&da hija %gura ta’ Alla fostna, li jg"ammar fostna. Fl-evan#elju naraw: Jien hu l-"ob& tal-"ajja ()w 6:35); Jiena hu d-dawl tad-dinja ()w 8:12); Jiena hu l-bieb tan-ng"a# ()w 10:7 u 9), Jiena hu r-rag"aj it-tajjeb ()w 10:11 u 14), Jiena hu l-qawmien u l-"ajja ()w 11:25), Jiena hu t-triq, il-verità u l-"ajja ()w 14:16) u Jiena hu d-dielja vera ()w 15:1). Insibu wkoll it-tislima ta’ )esù ‘il-pa!i mag"kom’ ()w 20:19), fejn San Mattew ju&a: “Qawwu qalbkom. Jien hu. Tib&g"ux” (Mt 14:27).

Insibu espressjonijiet identi!i ma’ Qumran per e&empju l-korla ta’ Alla, xhud tal-verità, ulied id-dwal u l-"ajja ta’ dejjem. Temi importanti huma l-%di (bil-grieg: pistis) li g"al San )wann il-verb ‘temmen’ (pisteuo) huwa espress bil-kelmiet: tara (bil-grieg: horao u teaomai), tilqa’, xhieda (bil-grieg: martureo), kelma, tisma’, dixxipulat, tibqa’ u t"obb (bil-grieg: agapao). G"andna t-tema tal-"ajja (zoe) u l-mewt (tanatos). Dan id-duwali&mu narawh ukoll %t-termini ‘id-dawl u d-dlam’, bil-grieg: ‘phos u skotia’. ‘Phos’ insibuha 73 darba %l-).T., fejn f ’San )wann biss insbuha 33 darba; ‘skotia’ 17-il darba %l-).T., fejn f ’San )wann insibuha 14-il darba: “Jien hu d-dawl tad-dinja. Min jimxi warajja ma jimxix %d-dlam imma jkollu d-dawl tal-"ajja.” ()w 8:12).

Mela, l-evan#elju ta’ San )wann huwa l-vja## ta’ )esù mill-Galilija g"al )erusalemm, vja## lejn il-glorja. Evan#elju li jirri(etti postijiet marbuta mal-komunità )ovannea, liema postijiet ma nsibuhomx (-evan#elji sinotti!i b"al: Betanja, Kana, il-Bir ta’ )akobb, Golgota. Mela l-iskop tar-raba’ evan#elju huwa biex idawwal l-g"ar%en tal-%di u jqawwi qalb il-qarrejja li lilhom kien qieg"ed jikteb.

Il-#gura ta’ $esù skont San $wann

G"idna li l-kristolo#ija li nsibu %r-raba’ evan#elju hija wa"da g"olja, kif i%sser tajjeb is-simbolu tar-raba’ evan#elju tal-ajkla. L-ajkla li tittajjar %l-g"oli sabiex tara kollox minn fuq. Fl-Evan#elju ta’ San )wann, il-%gura ta’ )esù til"aq il-perfezzjoni tal-Kristolo#ija,

18 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

)esù ta’ Nazaret, il-Bniedem veru, hu ukoll Alla. Huwa jibda %l-fatt l-evan#elju tieg"u, kif rajna di#à bin-nota mill-iktar solenni tal-Prologu (1:1-18). Ippre&enta mill-ewwel lil )esù b"ala Alla veru, l-Iben il-wa"dieni ta’ Alla, li hu % "dan il-Missier u b"ala bniedem veru, il-Logos li nkarna, li "a l-#isem tal-bniedem u #ie jg"ammar fostna (1:14). Dan hu mela )esù ta’ )wanni, Alla u bniedem. Mhux bniedem li sar Alla jew li g"amluh alla d-dixxipli tieg"u. Hu l-bniedem li, qabel ma "a l-#isem kien minn dejjem Alla. )esù t-Tieni Persuna tas-Santissima Trinità, huwa bniedem tassew u San )wann jenfasizza dan l-aspett uman ta’ )esù, min"abba t-tag"lim qarrieqi tal-do!etisti li kienu jg"idu li )esù ma kellux #isem veru b"al tag"na u g"alhekk !a"du l-inkarnazzjoni vera u g"alhekk it-tbatijiet ta’ )esù %l-passjoni. )wanni jinqeda bil-kelma griega ‘sarks’ (la"am) biex jenfasizza b’qawwa aktar ir-realtà tal-#isem uman ta’ )esù. )esù hu l-Iben wa"dieni ta’ Alla, ‘ho hyios’ (1:18) u Alla veru. Naraw (-a""ar tal-evan#elju l-istqarrija ta’ Tumas: “Mulej tieg"i (Kyrios) u Alla tieg"i (Beos)!” (20:28). Dan kien l-iskop li g"alih kiteb San )wann: “Dawn inkitbu sabiex intom temmnu li )esù hu l-Messija, Bin Alla, ‘ho huios tou Beou’ (20:31). Din il-fra&i jew a"jar dan it-titlu nsibuh 28 darba (-evan#elju u 21 darba (-ewwel ittra u darbtejn %t-tieni ittra tieg"u. L-artiklu huwa importanti (g"andu valenza teolo#ika importanti) g"aliex jiddetermina li )esù biss hu

l-Iben, hu l-Iben il-wa"dieni ta’ Alla, bil-grieg: monogenes, bil-latin: unigenitus. )esù li huwa "a#a wa"da mal-Missier (ara )w 5:18; 8:18;14:10), li kien mal-Missier sa minn qabel il-"olqien tad-dinja ()w 17:5) u li g"andu l-istess glorja tal-Missier. “Qabel ma kien Abraham, jiena hu, ‘ego eimi’” ()w 8:25). Biha a=erma l-pre-e&istenza tieg"u sa minn qabel i&-&mien, g"ax hu kien ‘%l-bidu’ ma’ Alla u hu nnifsu ‘kien Alla’ ()w 1:1). G"al Lhud, din li )esù kien qieg"ed jatribwixxi g"alih innifsu l-isem u d-dinjità ta’ Alla, kienet l-akbar dag"wa u g"alhekk qabdu l-#ebel biex i"a##ruh ()w 8:59).

Biblijogra#ja

A3C.DE, J., Studying John: Approaches to the Fourth Gospel, New York 1995.

B1--8., C.K., 'e Gospel according to St. John, London 1970.

B-D?E, R.E., 'e Gospel according to John, I, II, AB 29 – 29a, New York 1966.

C1-28FF6ED, L., “Leggere Giovanni”, in Bibbia e Oriente 38 (1996) 129-201.

R.E. B-D?E – J.A. F6.G/H8- – R.E. M4-ICH (eds.), 'e New Jerome Biblical Commentary, London 1991.

P1-6E.8-, J., 'e Quest for the Messiah. 'e History, Literature and 'eology of the Johannine Community, Edinburg" 1993.

SJCE1J>8E54-K, R., 'e Gospel According to St. John, I /II, New York 1968, 1980.

SJCE8628-, J., Das Evangelium nach Johannes, Berlin 1976.

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 19

Mons. Lawrenz Sciberras

KRISTU QASSIS IL!KBIR KOLLU

#NIENA

“G%ax a%na ma g%andniex qassis il-kbir li ma jistax jag%der id-dg%u(ja tag%na, imma g%andna wie%ed li kien im)arrab b%alna f ’kollox, minbarra d-dnub.

*a nersqu, mela, b’qalbna qawwija lejn it-tron tal-grazzja, biex naqilg%u %niena u nsibu f ’waqtha l-grazzja li ne%tie)u” (Lhud 4,15-16).

20 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

Fil-kap 4,14 l-awtur tal-ittra lil-Lhud jikkonkludi l-kontemplazzjoni dwar Kristu gglori%kat dehen ta’ %di: “Mela meta a"na g"andna l-qassis il-kbir, li hu tassew kbir, qassis li da"al %s-smewwiet, )esù, Bin Alla, "a n&ommu s"i"a l-%di tag"na u nistqarruha”. )esù huwa l-Iben ta’ Alla gglori%kat, issa li qam rebbie" mill-mewt, g"amel il-mog"dija vera, mimli %di, mela a"na wkoll g"andu jkollna %di FIH. Fidi li ma tistax titqarraq g"aliex mibnija fuq il-#ebla tax-xewka li huwa Kristu. Fil-vers ta’ wara, l-awtur isemmi l-kwalità l-o"ra sa!erdotali. Naraw dan kemm huwa veru.

!ew" kwalitajiet sa%erdotali # Kristu

Kristu dehen ta’ %di g"andu dritt g"al %di tag"na. Kristu "anin iqanqal il-%du!ja s"i"a tag"na %H. Kieku Kristu qassis il-Kbir kien biss %s-sema, a"na stajna niddubitaw u forsi nib&g"u wkoll nersqu LejH; u dan g"aliex wisq ’il bog"od, kif ukoll niddubitaw li jiLimna. I&da dan mhux hekk. Kristu huwa wkoll qassis "anin, mimli g"ajnuna lejn il-midinbin; dejjem jixtieq li jg"inna! Huwa wie"ed b"alna li libes l-umanità b"al dik tag"na.L-awtur jippre&enta lil Kristu mimli sentimenti ta’ "niena lejn l-umanità. Din mhix kwistjoni ta’ sentiment super%!jali, imma hija kapa!ità vera li )esù #abha mill-esperjenza personali tat-tbatija tieg"u. L-awtur ried iwassalna biex nifmhu tassew kemm huwa me"tie# li huwa stess ikun sofra! )esù jaf

jag"der u j"enn g"aliex huwa stess g"adda u #ie ppruvat minn dan kollu. Sa minn twelidu, )esù #arrab il-FAQAR, l-abbandun; wara #arrab il-#u", l-g"atx, l-g"eja, l-oppo&izzjoni, il-kontrarjitajiet, it-tradiment, il-kundanna in#usta, u s-salib. Min"abba dan kollu, huwa akkwista kapa!ità straordinarja biex i"enn u jag"der lil “"utu” bnedmin.

Nuqqas ta’ mog&drija u &niena

Il-"niena ta’ Alla matul &mien it-Testment il-Qadim dehret f ’diversi okka&jonijiet, però din kien jonqosha xi "a#a: dik li l-"niena tidher f ’xi qalb ta’ bniedem, li #abha min"abba l-esperjenzi tat-tbatija. Kristu issa ta lil din il-"niena ta’ Alla dimensjoni di=erenti, wa"da kommoventi u ta’ konfort g"alina l-bnedmin. <niena li tibnik quddiem kull kwalità ta’ ra#unar iebes #ej minn na"a tad-dinja.Dejjem ta"t dan l-aspett wie"ed jista’ jinnota di=erenza qawwija ma’ !erti drawwiet qodma dwar is-sa!erdozju. Fit-Testment il-Qadim hemm !erti #rajjiet li jitolbu mill-qassis mhux le "niena, imma severità u "ruxija %l-konfront tal-bniedem midneb, mela tal-bniedem g"adu ta’ Alla. It-T.Q. kien g"ad ma g"andux b’mod s"i" l-idea tas-sa!erdot b"ala medjatur ta’ mog"drija u "niena, imma kien i"ares biss lejh b"ala wie"ed marbut esklussivament u biss mal-idea tal-kult. Il-qassis kien im"asseb biss dwar ir-relazzjoni tieg"u ma’ Alla. U sabiex jag"mel dan

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 21

kien hemm b&onn li l-qassis ikun f ’opposizzjoni de(isiva u &arxa kontra l-midinbin. Mill-ewwel daqqa ta’ g"ajn dan jidher li kien lo#iku. Imma ma setax ikun li (-istess waqt tkun g"al Alla u ma’ Alla, kif ukoll mal-g"edewwa tieg"u.

!ew" e'empji

Dan it-tag"rif ifakkarna % #rajja li qieg"da %l-ktieb ta’ l-E&odu proprju %l-mument tat-twaqqif tas-sa!erdozju levitiku. Il-poplu telaq u waqa’ (-idolatrija tal-g"o#ol tad-deheb. Mosè ni&el minn fuq is-Sinaj, u sejja" "dejh lil dawk kollha li kienu fuq in-na"a ta’ Alla. Resqu lejn Mosè l-Leviti kollha. F’dak il-waqt stess Mosè ordnalhom:

“<a jie"u kull wie"ed is-sejf tieg"u u jit"a&&em bih. Aqsmu u er#g"u aqsmu l-kamp minn na"a g"al o"ra, minn bieb g"al bieb u oqtlu kull wie"ed, mqar lil "uh, lil "abibu, lil #aru”.(E& 32,27). Din kienet ordni tassew bla qalb u ta’ kefrija (-og"la grad tag"ha. Ordni li tnissel u tbejjet vendetta dejjem u kullimkien. Hekk kien i&-&mien tat-Testment il-Qadim. Il-Leviti komplew sal-a""ar dik l-ordni billi qatlu tlitt elef ru&. Mosè jiddikjara li b’hekk ulied Levi kienu kisbu s-sa!erdozju. “Illum intom ikkonsagrajtu rwie"kom lil Mulej u lil "utkom; u #bidtu llum il-barka fuqkom” (E& 32,29).

)rajja o"ra u li forsi hija anqas krudila qieg"da %l-kapitlu 25 tal-Ktieb tan-Numri. Levita jismu Fine"as, "akem I&raelita qed jidneb ma’ mara Medjanita, mela idolatrija %l-bera". Il-levita qabad ix-xabla u b’daqqa wa"da qatilhom it-tnejn li huma. Dan hekk ukoll "a l-weg"da tas-sa!erdozju dejjiemi g"all-familja tieg"u. (Num 25, 6-12) “U jkun g"alih u g"al nislu warajh il-patt tas-sa!erdozju g"al dejjem g"aliex kien g"ajjur g"al Alla tieg"u, u patta g"al ulied I&rael” (Num 25,13).

Is-sa%erdozju ta’ Kristu.

Minn dawn i&-&ew# #rajjiet tat-Testment il-Qadim wie"ed jasal biex jiLem

22 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

kemm huwa di=erenti s-sa!erdozju ta’ Kristu, is-sa!erdozju tal-Patt il-)did. Min(ok ma je&i#i kastigi "orox kontra l-midinbin, )esù sa!erdot talab "niena bla limiti. )esù ma sarx sa!erdot billi xe"et fuqna midinbin kastigi "orox, imma bil-maqlub, huwa qasam mag"na din l-istess xorti mi&era kaw&a tad-dnub. Hekk )esù wera bil-qawwa kollha l-&niena in!nita sa(erdotali tieg"u. Din il-bidla li #ab )esù, di#à dehret qabel il-passjoni %l-"ajja pubblika kollha tieg"u. Difatti )esù a!!etta li jiekol mag"hom, tant li b’mod ironiku bdew isej"ulu “"abib tal-pubblikani u tal-midinbin” (Mt 9, 11; Lq 7,34). G"al kritika "arxa li kienu jag"mlulu dawk ta’ madwaru min"abba din l-im#iba tieg"u, )esù kien iwe#ibhom hekk: “Morru mela tg"allmu x’ji#i%eri, ‘<niena rrid, u mhux sagri%!!ju’; g"ax mhux lill-#usti #ejt insejja", i&da lill-midinbin” (Mt 9,13; Lq 7,34)

)esù hawn qed jag"mel riferenza g"as-sagri%!!ji ritwali u g"al kull forma o"ra ta’ deb"a.

$esu jit&assar u j&enn g&an-nies

Il-ministeru kollu ta’ )esù kien wie"ed ta’ <NIENA lejn il-morda, il-foqra, l-imxajtna, i&-&g"ar, l-abbandunati; u fuq kollox lejn il-midinbin. Il-Van#eli Sinotti!i jikkaratterizzaw din l-im#iba ta’ )esù billi ju&aw verb #ej min-nom splagchna, li j%sser il-vixxeri, l-intern tal-bniedem, mela l-aktar parti sensittiva. Il-post forsi l-aktar sensittiv u li jbati. Fil-Bibbja dan il-verb ma jinstab imkien aktar b’din it-tifsira. Hekk juri t-tqanqil emozzjonali ta’ “l-intern”. A"na ng"idu: il-qalb tieg"i tqanqlet, tikkommovi, t"assret.a) )ie wie"ed im#iddem quddiem )esù u dan talbu bil-qawwa biex ifejqu: “Mqanqal mill-&niena, )esù medd idu fuqu, messu u qallu: Irrid, kun imnaddaf ” (Mk 1,41).b) @ew# g"onja li joqog"du )eriko ndunaw li )esù kien g"addej, dawn bdew jg"ajtu: Bin David ikollok "niena minna! “$esù t&assarhom, messilhom g"ajnejhom, u minnu%h bdew jaraw” (Mt 20,34).!) )esu kien %r-ra"al &g"ir ta’ Najm u ra wa"da armla miexja wara l-uniku iben tag"ha li kien mejjet. “Kif

raha l-Mulej t&assarha. Tibkix qalilha” (Lq 7,13). U )esù qajmilha lil binha. d) F’diversi okka&jonijiet o"ra, )esù ra l-folla u tqanqal: “Ra n-nies u t&assarhom, g"ax kienu mdejqa u mitluqa b"al ng"a# bla rag"aj” (Mt 9,36).e) F’okka&joni o"ra )esù re#a’ g"amel u rrepeta l-istess kliem u #esti: “)esù sejja" lid-dixxipli tieg"u u qalilhom; Nit&assarhom lil dawn in-nies, g"ax #a ilhom tlitt ijiem mieg"i u ma g"andhom xejn x’jieklu” (Mt 15,32).)esù jer#a’ jag"mel u&u mill-istess verb, fejn juri l-"niena, ukoll %l-parabboli. Hekk f ’dik tas-Samaritan it-tajjeb: “Imma kien g"addej minn hemm wie"ed Samaritan, wasal "dejh, rah u t&assru” (Lq 10,33)L-istess kliem jer#a’ jo"ro# %l-bera" %l-parabbola ta’ l-Iben il-<ali: Il-missier hekk kif ra l-ibnu #ej lura, im!er!er kif kien “t&assru u b’#irja wa"da mar inxte"et fuq g"onqu u biesu” (Lq 15,20).Dan huwa tassew l-atte##jament ta’ )esù l-qassis il-kbir tat-Testment il-)did; wie"ed ta’ "niena u mog"drija lejn u ma’ kul"add.

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 23

Giacomo Bini ofm Marcello Ghirlando ofm

P. GABRIELE M. ALLEGRA OFM BEATU $DID G#ALL!ORDNI

FRAN$ISKAN U G#ALL!KNISJA

“Dixxiplu umli tal-G"erf Divin, veru appostlu ta’ l-Iskrittura Mqaddsa, missjunarju mimli "e##a %l-Lvant”: hekk #ie deskritt Patri Gabriele M. Allegra OFM mill-Qdusija Tieg"u l-Papa Benedittu XVI (-Ittra Apostolika li biha ried li dan il-Fran#iskan, bin il-Provin!ja ta’ Sqallija, ji#i pproklamat Beatu nhar is-Sibt 29 ta’ Settembru 2012.24 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

P. Gabriele Allegra %l-fatt #ie pproklamat b"ala Beatu #did tal-Knisja u ta’ l-Ordni Fran#iskan mill-Kardinal Angelo Amato, Prefett tal-Kongregazzjoni g"all-Kaw&i tal-Qaddisin, quddiem il-Katidral ta’ Acireale, Sqallija. Mieg"u ng"aqdu l-Kardinal Joseph Zen Ze-Kiun, Isqof Emeritus ta’ Hong Kong, il-Kardinal Salvatore Giorgio, Ar!isqof Emeritus ta’ Palermo, il-Kardinal Paolo Romeo ta’ Palermo, l-Isqof ta’ Acireale, Mons. Antonino Raspanti, u l-Ministru )eneral tal-Ordni Fran#iskan, P. Josè Rodriguez Carballo OFM. Mag"hom ing"aqdu 25 Isqof ie"or u aktar minn 200 patri Fran#iskan.Kien Francesco Tomasello, imfejjaq b’mod mirakolu& mill-kan!er bl-inter!essjoni ta’ P. Gabriele Allegra, li tella’ r-relikwi tal-Beatu l-#did lejn l-altar waqt il-kant tal-Magni%cat u l-kxif tax-xbiha tal-Beatu, imdendla mal-fa!!ata tal-Katidral ta’ Acireale.Fl-omelija tieg"u, il-Kardinal Amato sa"aq fuq il-fatt li l-qdusija tal-Beatu Gabriele Allegra kellha g"eruqha %l-familja fqira tieg"u, familja profondament reli#ju&a. Kien bniedem en!iklopediku u appostlu dinamiku tal-Van#elu. Kien espert ta’ l-Iskrittura Mqaddsa, kelliem mag"ruf. Kien qaddis u xhud erojku tal-Van#elu ta’ Kristu. Il-Kardinal &ied jg"id illi l-isba" karatteristi!i tal-Beatu Gabriele Allegra kienu l-%di “tal-granit” li kellu u l-umiltà fran#iskana.Lejlet il-Quddiesa tal-

Beati%kazzjoni sar pellegrina## Marjan bix-xbieha tal-Madonna ta’ Ravanusa, li lejha P. Gabriele Allegra kellu devozzjoni spe!jali. Quddiema kien talab: “Immur i!-,ina u nittradu!i l-Bibbja g"a!-,ini&!”. Il-pellegrina## telaq mis-Santwarju tal-Madonna ta’ Ravanusa, f ’San Giovanni La Punta, ir-ra"al fejn twieled il-Beatu l-#did, u ntemm %l-Knisja Fran#iskana ta’ San Bja#ju f ’Acireale, fejn huma meqjuma l-fdalijiet tieg"u. Fil-pjazza ta’ quddiem il-Katidral ta’ Acireale, fost il-presenza qawwija ta&-&g"azag", il-Ministru )eneral mexxa l-Velja ta’ Talb.

Ittra tal-Ministru $eneral

Fl-okka&joni tal-Beati%kazzjoni ta’ P. Gabriele Allegra OFM, u anke tal-14-il martri Fran#iskan ta’ Praga %l-21 ta’ Ottubru, l-istess Ministru )eneral, P. Josè Rodriguez Carballo OFM, kiteb ittra lill-Ordni.Huwa sa"aq fuq il-grazzja li dawn il-Beati qed ji#u pproklamati %l-bidu tas-Sena tal-Fidi. Hu kiteb u qal li din hija sena li tfakkarna li l-"ajja g"andha sens biss %d-dawl tal-%di. Fidi li ti#i mbag"ad imxandra lill-o"rajn. Fidi li hija mog"tija l-"ajja %s-smig" tal-Kelma ta’ Alla. Kelma li tbiddilna u tixprunana nag"tu xhieda g"al Mulej )esù, il-"ajja tag"na, sal-mewt.F’dan id-dawl, rigward P. Allegra, jistqarr: “Din kienet l-ikbar xewqa ta’ P. Gabriele Allegra. G"alhekk hu studja, "adem, bata u miet. Fil-fatt,

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 25

huwa miet f ’Hong Kong (-1976, bit-talba tas-Salm 54 fuq fommu”.“Twieled nhar is-26 ta’ Di!embru, f ’San Giovanni la Punta, f ’Catania. Da"al (-Ordni tal-Patrijiet Minuri (-1923 u #ie ordnat sa!erdot (-1930. Fl-1928 Fra Gabriele "ass is-sej"a li jmur i!-,ina wara li sema’ ta"dita ta’ missjunarju %!-,ina (-Ateneo Ponti%!ju Antonianum. Ried jag"mel dan “g"all-im"abba tal-Kelma ta’ Alla u biex jitradu!i

l-Ittra s"i"a ta’ Alla lill-bnedmin g"a!-,ini&”.

“Il-"olma ta’ &g"o&itu se""et (-1961. Hu stess stag"#eb bil-"idma kbira li wettaq: “Kif stajt nag"mel dan kollu! G"all-merti biss tal-Ver#ni Immakulata”. A"na wkoll nistag"#bu. L-opra tieg"u g"amlet li hu jissejja" “San )irolmu il-#did ta!-,ina u tal-Lvant Imbieg"ed”.

“Kollox kien possibbli bil-qawwa tal-%di %l-Kelma li

26 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

kellu dan il-Qaddej ta’ Alla, tal-im"abba li kellu g"a!-,ina u !-,ini&i, spe!jalment il-morda bil-lebbra u l-foqra, u bil-qawwa tal-istudju ta’ kuljum imseddaq bit-talb kontinwu u d-devozzjoni”.“Hekk kien jitlob lill-Mulej: G"inni, biex b"al San Bonaventura u "ija l-g"a&i& il-Beatu )wanni Duns Skotu, inlaqqam l-istudju tieg"i %t-talb; u nistudja biss biex insir dixxiplu tal-G"erf Divin, ji#i%eri, biex nag"rfek u n"obbok aktar”.

Ri(essjoni fuq il-Beatu l-"did

Fil-kwa&i sebg"in sena ta’ "ajja tieg"u (1907 – 1976), il-Beatu Gabriele Allegra g"araf jg"ix b’passjoni l-jiem kollha li l-Mulej kien tah. Im&ejjen b’intelli#enza kbira, intuittiva u sintetika, g"araf jaqra s-sinjali ta&-&minijiet, jinterpretahom u jiddedika b’mod s"i" l-e&istenza tieg"u g"at-twettiq ta’ dak li l-Ispirtu kien jurih progressivament. B’hekk a"na nistg"u naraw %h bniedem disponibbli, bniedem impenjat "afna, imma bniedem li kien seren, g"aliex g"araf jag"ti direzzjoni ordnata lill-im"abba tieg"u ming"ajr divi&jonijiet interjuri, minng"ajr ma n"ela fuq "afna a=arijiet f ’daqqa.P. Gabriele kien impenjat f ’diversi ministeri: (-g"alqa tal-pastorali, f ’dik tal-formazzjoni, %t-tag"lim, b"ala studju& u traduttur,

f ’pajji&u u %l-missjoni. U dan kollu bis-sinjal tas-sempli!ità fran#iskana: sempli!ità li dehret %t-trasparenza u d-dedikazzjoni f ’dak kollu li kien jag"mel u li kien iwasslu kwa&i b’mod naturali g"and Alla. Kellu s-sempli!ità li tant kien i"obb San Fran#isk: ‘Mhux li Fran#isku kien japprova kull tip ta’ sempli!ità, imma dik li, kuntenta b’Alla tag"ha, tiddisprezza l-bqija’(2 !el 189).Din is-semplicità, mag"quda bil-passjoni, tirrivela kapa!ità kbira ta’ sintesi, kapa!ità li tag"raf tag"&el dak li huwa l-essenzjal u twassal kollox g"all-g"a&la prioritarja li wie"ed ikun g"amel. P. Gabriele Allegra ma kienx bniedem li kien jaqa’ g"at-tentazzjoni li jag"mel "afna a=arijiet (imkien u malajr; lanqas ma kien vittma ta’ dik li tissejja" ‘patolo#ija tal-#enero&ità’, li hija aktar marda tar-ru" li ma tag"rafx tqieg"ed l-ordni %l-(imkien tal-"ajja. P. Gabriele kien bniedem ‘ordnat’; meta jibda t-traduzzjoni tal-Antik Testment kien ta lilu nnifsu din ir-regola: "ames sig"at kuljum g"all-istudju tal-lingwa ,ini&a u tliet sig"at ta’ studju tal-Iskrittura Mqaddsa. Kien fran#iskan okkupat "afna, imma mhux preokkupat. Dan li jag"mel prezzju&a l-"ajja f ’g"ajnejn Alla mhux tant il-kwantità tal-a=arijiet li nag"mlu, imma l-kwalità ta’ dak li nag"mlu. P. Gabriele kien

jaf i&ejjen kollox b’serenità u spiritwalità kbira.

Missjunarju "eneru' u nkulturat

Il-"ajja kollha, missjunarja u itineranti, ta’ P. Gabriele Allegra, kienet mibnija fuq id-disponibilità g"all-intuwizzjonijiet u x-xewqat tal-Ispirtu, intuwizzjonijiet u xewqat li hu g"araf jinterpreta, jikkonkretizza u jwettaq b’pa!enzja u perseveranza, konxju ta’ dak li kellu jie"u l-ewwel post %l-"ajja. Jekk il-Mulej sej"u g"a!-,ina, deherlu !ar li kellu jintefa’ g"alkollox biex jitg"allem il-lingwa u l-kultura ,ini&a biex jiLem, japprezza u jiddjaloga ma’ din id-dinja tant ’il bog"od minn tag"na. P. Gabriele tg"allem b’"e=a tal-g"a#eb u b’passjoni il-mandarin. Jaqleb bit-Taljan poema popolari %!-,ina, Li Sao, tal-poeta kbir Chu Yuan, ta’ bejn is-sekli erbg"a u "amsa qabel Kristu. Ma tistax tiddjaloga ming"ajr dan il-‘banju kulturali’; u aktar, ma setax jaqleb mil-lingwa antika mandarina ming"ajr ma tkun taf tajjeb il-mentalità tan-nies li g"alihom tkun qieg"ed tittradu!i.P. Gabriele ma kellux problema ji!!aqlaq minn post g"all-ie"or: minn Sqallija g"a!-,ina, minn Hong Kong g"all-Singapore, g"all-Ewropa…, minn esperjenza g"all-o"ra. Kellu stabilità interjuri li g"enitu jkun itineranti

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 27

ming"ajr bi&à, lest li jbiddel ix-xog"ol ming"ajr ma juri wisq preokkupazzjoni u ansjetà g"ax kellu jibda mill-#did. L-istess marda li ##ieg"lu jer#a’ lura lejn Sqallija g"al sena ma tne""ilux is-serenità interjuri li kellu. Ji#i mitlub li jkun id-Direttur tas-Seminarju, Direttur tal-Istudju Bibliku, u mbag"ad tal-Istudju So!jolo#iku f ’Singapore: ja!!etta kollox u jilqa’ dawn il-karigi b’naturalezza u sempli!ità, billi ddedika ru"u g"al kwalunkwe servizz bis-s"i" ming"ajr ma jibki l-passat jew jo"lom pre&ent di=erenti. Kien i"ossu msejja": allura jobdi, ja"dem, ming"ajr ma jinsa li huwa qaddej li j%ttex jag"mel dejjem ir-rieda ta’ Alla. Din is-sempli!ità teo!entrika kellha tkun in-nota dominanti ta’ l-e&istenza tieg"u. Jikteb hekk %d-djarju tieg"u: ‘Kelli nitg"allem li t-talb u l-ordni jtawlu s-sig"at u ssib "in g"alkollox’.

Studju' kwali#kat

Lil min kien jitolbu liema kienu l-mezzi li jg"inu (-g"aqda ma’ Alla, P. Gabriele kien jg"id li

kienu tnejn: it-talb u l-istudju, jew ix-xjenza b"ala ri!erka. Fidil g"at-tradizzjoni fran#iskana, g"araf jg"aqqad dawn i&-&ew# kolonni tas-sej"a tieg"u, u li verament sostnew il-"ajja tieg"u ma’ Alla u x-xog"ol tieg"u.Huwa !ar li l-monument l-aktar importanti li g"araf jibni, fost l-opri kollha tieg"u, hija t-traduzzjoni tal-Bibbja mil-lingwi ori#inali g"all-mandarin, opra li ssej"et ‘l-ikbar opra letterarja tal-Knisja Kattolika %!-,ina’. Hu stess kien isej"ilha ‘#ebla tax-xewka g"all-bini tal-Knisja’. U dan kollu huwa frott tal-umli u s-sempli!i P. Gabriele! Bniedem li ja"dem bil-passjoni, li g"araf i"ejji kollaboraturi li mag"hom kellu jkollu relazzjoni fraterna u operu&a.L-Istudju Bibliku Fran#iskan jitwieled f ’Beijing, imbag"ad kellu ji!!aqlaq g"all-Hong Kong, l-ewwel %s-sede tal-Prokura tal-Missjonijiet, imbag"ad f ’Kennedy Road u wara f ’Henderson Road fejn g"adu sal-#urnata tal-lum. Minkejja d-di'kultajiet kollha,

28 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

P. Gabriele ppersevera u wassal %t-tmiem din l-opra. Minbarra l-istudji bibli!i, P. Gabriele kien fehem l-importanza tad-djalogu interkulturali u max-xjenxi; g"arraf b’dan lill-Ministru )eneral ta’ dak i&-&mien, li (-1963 waqqaf u bag"tu jmexxi l-Istudji So!jolo#iku #did f ’Singapore, "a#a li g"amel g"all-sentejn billi "alla g"al dan i&-&mien Hong Kong.

Bniedem ta’ #di

‘Il-%di tieg"i, anke jekk dg"ajfa, hija l-qawwa tieg"i, u g"alhekk nipprova ng"ix u na"dem kullimkien’, kien stqarr P. Gabriele. Kien kapa!i g"al dan l-ottimi&mu anke f ’mumenti ta’ taqlib u di'kultajiet.Nistg"u niLmu lil P. Allegra jekk naraw %h il-bniedem ta’ %di u ta’ tama kbira. L-g"aqda spiritwali tal-personalità tieg"u hija mibnija fuq dan il-pedament, nukleu spiritwali li jie"u l-"ajja bis-smig" attent tal-Kelma ta’ Alla, b’relazzjoni profonda ma’ Alla %t-talb u %t-telqa g"ar-rieda tieg"u. G"alhekk ix-xog"ol g"alih ma kienx distrazzjoni imma jag"ti l-"ajja lil din ir-relazzjoni: ma jintilifx f ’elf "a#a imma kien kapa!i jo"loq #erarkija u jg"ix tajjeb i&-&mien mog"ti lilu b’intelli#enza kbira u dixxiplina organizzattiva.Forsi din hi l-kari&ma li llum tant ne"tie#u: persuna

mag"quda serenament ma’ Alla, impenjata u okkupata tajjeb, imma mhux preokkupata, b"alma kien "una P. Gabriele. Hija kari&ma li hija l-#awhra prezzjuza li tissemma %l-Van#elu u li g"aliha rridu nkunu lesti nbig"u kollox.P. Allegra stess hekk kien stqarr: ‘"ajja sabi"a hija "olma ta&-&g"o&ija mwettqa f ’età matura’. Li to"lom sal-a""ar jum tal-"ajja, ming"ajr ma titlef il-konkretezza tar-realizzazzjoni %l-pre&ent li l-Mulej jag"tina.

L-Istudju Bibliku Fran"iskan ta’ Hong Kong

“Immur i!-,ina biex nittradu!i l-Bibbja!” Hekk kien stqarr i&-&ag"&ug", Gabriele Allegra OFM, meta "olom li jag"mel dak li "addie"or qatt ma kien g"amel. Patri Gabriele twieled % Sqallija, l-Italja, %s-26 ta’ Di!embru 1907. Da"al mal-Fran#iskani %s-sena 1923. Meta kien qed

jistudja g"as-sa!erdozju f ’Ruma, kien ispirat mill-ewwel missjunarju Kattoliku %!-,ina, Patri Giovanni minn Montecorvino, li (-1295 kien ittradu!a s-Salmi u l-)did Testment (-ilsien tal-Mongolja. Minn dak i&-&mien kienu saru diversi tentattivi biex il-Bibbja ti#i tradotta %l-Mandarin, imma *it biss mill-kotba kien %l-fatt #ew tradotti. Patri Gabriele ried jitradu!i l-Bibbja kollha biex jag"tiha b"ala don lil dan in-nazzjon kbir. Fl-1931, meta kellu 24 sena, huwa telaq mill-Italja lejn il-missjonijiet fran#iskani ta!-,ina. Kull ma "a mieg"u kien l-im"abba immensa li kellu lejn il-Kelma tieg"u u lejn dan il-pajji&. "a mieg"u wkoll %du!ja kbira %l-Ver#ni Immakulata, li tant kien i"obb.Mog"ni b’memorja fotogra%ka u b’don li jitg"allem malajr l-ilsna, Patri Gabriele, wara biss tliet xhur ta’ studju kien jaf

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 29

bizzejjed !ini& biex jisma’ l-qrar %l-missjoni tieg"u ta’ Heng Yang, %l-Provin!ja ta’ Hunan. Huwa u jistudja wa"du l-Ebrajk, beda jittradu!i l-Antik Testment %s-sena 1935.Fl-1944, wara xog"ol u "idma kbira, Patri Gabriele temm it-traduzzjoni tal-kotba tal-Antik Testment mill-ilsna ori#inali. L-okkupazzjoni )appuni&a ta!-,ina #ieg"let lil Patri Allegra jitlaq mill-missjoni tieg"u f ’Heng Yang. Mar f ’Beijing. Fil-kaos ta&-&mien huwa tilef nofs il-manuskritti tieg"u, li fuqhom kien "adem b’tant reqqa. Is-sena ta’ wara huwa #abar mieg"u numru ta’ patrijiet ,ini&i biex jg"inuh %t-traduzzjoni tal-Bibbja. Ing"aqdu mieg"u l-Patrijiet Solanus Lee OFM u Antonius Lee OFM. Aktar tard ing"aqdu wkoll mieg"u l-Patrijiet Bernardinus Lee OFM u Ludovicus Liu OFM. Dawn "admu mieg"u %t-traduzzjoni tal-Antik Testment u kkore#ew il-manuskritti li fuqhom kien "adem Patri Allegra.

Sadattant bdew i"ejju sensiela ta’ kummentarji g"all-Bibbja. Kien Patri Allegra stess li g"allem il-Grieg u l-Ebrajk lil dawn il-kollaboraturi tieg"u.Fis-sena 1945, l-Istudju Bibliku Fran#iskan #ie inawgurat f ’Beijing f ’numru 6, Triq Ly Kwang Kiao. Fis-sena 1949 #ew ippubblikati traduzzjoni tas-Salmi u kummentarju g"alihom. Il-Kotba tal-G"erf #ew ippubblikati (-1947 u %s-sena 1948, il-Pentatewku. F’dik is-sena ng"aqdu ma’ dawn il-Patrijiet Fran#iskani &ew# qassisin djo!esani: Dun Victor Tso u Marcus Chen.Min"abba l-#werra !ivili, (-1948, il-Patrijiet kellhom jie"du lill-Istudju Bibliku lejn Hong Kong. Il-Gwardjan tad-dar Fran#iskana f ’Waterloo Road f ’Kowloon, Patri Seraphim Priestly OFM, laqa’ lill-membri tal-Istudju Bibliku. G"al xi &mien huma "admu hemmhekk, minkejja l-kaos ta&-&mien. Missjunarji refu#jati mi!-,ina kollha

kienu jg"addu xi &mien %d-dar Fran#iskana, kemm Patrijiet Fran#iskani, kif ukoll missjunarji #ejjin minn diversi Ordnijiet u Kongregazzjonjijiet Reli#ju&i o"ra. Minn fosthom Patri Gabriele g"a&el lil diversi studju&i biex ja"dmu mieg"u, fosthom P. Tarcisius Benvegnu OFM, li kien spe!jalista %l-grieg. F’dawn i!-!irkustanzi l-Istudju Bibliku rnexxielu jippubblika l-Kotba Stori!i.Fl-1950 l-Istudju Bibliku rnexxielu jsib post g"alih f ’numru 70, Triq Kennedy. @diedu mal-Istudju l-Patrijiet Vianney Chang OFM, Agnellus Van der Wiede OFM, Conrad Ly OFM, Accursius Yang OFM u Beobald Diederich, li wasal tliet snin wara. It-tieni volum tal-Kotba Stori!i #ie ppubblikat f ’dan i&-&mien.Fl-1951 #ie ppubblikat il-Ktieb ta’ I&aija; sena wara dak ta’ )eremija u E&ekjel. Fl-1954 #ew ippubblikati l-Kotba ta’ Danjel u l-bqija tal-Profeti. L-Antik Testment kollu kien lest. Malli temmewh, il-Patrijiet kollha tal-Istudju Bibliku "adu sena sabbatika (imkien ma’ Patri Allegra u marru ja##ornaw ru"hom (-istudji bibli!i (-Istudju Bibliku Fran#iskan ta’ )erusalemm. F’din is-sena Patri Allegra g"allem kors fuq San )wann u "adem biex ig"aqqad (imkien l-isforzi ta&-&ew# Studji Bibli!i.

30 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

Fl-1955 beda x-xog"ol tat-traduzzjoni tal-)did Testment. Sentejn wara ppubblikaw il-Van#eli u l-kummentarji g"alihom. Fl-1959 temmew ix-xog"ol fuq il-Ktieb tal-Atti tal-Appostli u l-Ittri ta’ San Pawl. Fl-1961 ippubblikaw l-Ittri Kattoli!i u l-Apokalissi. Sa (-a""ar il-"olma ta’ Patri Gabriele Allegra kienet se""et! Fl-1968 il-Bibbja bi!-,ini& #iet ippubblikata f ’volum wie"ed. Il-Bibbja #iet imlaqqma ‘il-Bibbja ta’ Betle"em’.Imma x-xog"ol tal-Istudju Bibliku kien g"adu ma ntemmx. Ing"aqdu ma’ Patri Allegra il-Patrijiet Gaspar Han OFM u Benjamin Leong OFM. Beda x-xog"ol fuq id-Dizzjunarju Bibliku, dizzjunarju li #ie ppubblikat g"all-ewwel darba (-1975.Fl-1972, meta "afna mill-patrijiet tal-Istudju Bibliku bdew ja"dmu %l-parro!!i u f ’Taiwan, l-Istudju Bibliku #ie trasferit f ’numru 6, Triq Henderson, fejn g"adu sal-#urnata tal-lum.Fis-26 ta’ Jannar 1976 Patri Gabriele Allegra miet (-Isptar

Canossa, f ’Hong Kong. Fl-1984 id-Djo!esi ta’ Hong Kong bdiet il-kaw&a tal-beati%kazzjoni tieg"u. Fl-1995 #ie ddikjarat Venerabbli u l-kaw&a tal-beati%kazzjoni ntemmet %s-sena 2000.L-Istudju Bibliku illum qed ja"dem fuq ir-revi&joni tat-traduzzjoni tal-Bibbja bi!-,iniz, jippubblika diversi kotba ta’ natura Biblika, rivista biblika u o"ra marbuta mal-Art Imqaddsa, jorganizza diversi korsijiet bibli!i u jqanqal l-appostolat bibliku f ’Hong Kong u b’mod indirett, %!-,ina kontinentali. Fl-1969 l-Istudju Bibliku "e##e# g"at-twaqqif tal-Catholic Biblical Association ta’ Hong Kong, li l-istatuti tieg"u kienu t"ejjew mill-istess Patri Allegra. Fl-1986 l-Istudju Bibliku #abar (imkien l-istudju&i kollha tal-Bibbja f ’Hong Kong u waqqaf il-Catholic Biblical Institute li jorganizza korsijiet bibli!i li jwasslu g"all-g"oti ta’ Diploma (-Istudji Bibli!i mog"ti mill-Istudju Bibliku Fran#iskan ta’ )erusalemm.

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 31

‘IL!LHUD’ FL!EVAN$ELJU

SKONT SAN $WANN

Ir-Raba’ Evan#elju, mag"ruf aktar b"ala l-Evan#elju skont San )wann, jirreferi g"al-‘Lhud’ [bil-Grieg: hoi Ioudaioi] madwar sebg"in darba, f ’kuntrast mal-Evan#elji Sinotti!i fejn dawn jissemmew madwar seba’ darbiet biss. Numru ta’ studji fuq dan is-su##ett ivarjaw sewwa minn xulxin %l-konklu&jonijiet tag"hom.1 Dan jurina li mhux fa!li twie#eb g"all-mistoqsija

Rev. Dr Martin Micallef ofm cap

32 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

min huma ‘il-Lhud’ (-Evan#elju skont San )wann. F’dan l-artiklu, g"alhekk, ser nippruvaw naraw kif ja"sbuha diversi studju&i ta’ dan l-Evan#elju meta jitkellmu fuq din it-tema !entrali %n-narrattiva tar-Raba’ Evan#elju. Filwaqt li nag"mlu dan ser ne&aminaw ukoll dak li r-Raba’ Evan#elista g"andu x’jg"idilna fuq din l-istess tema.Il-mistoqsija ta’ min huma ‘il-Lhud’ f ’dan l-Evan#elju tista’ ti#i =ormulata wkoll b’xi "a#a li %ha n%sha tidher xi *it banali, ji#i%eri jekk g"andniex niktbu l-kelma ‘il-Lhud’ jew il-Lhud, bil- jew ming"ajr inverted commas. Jekk niktbu ‘il-Lhud’ bl-inverted commas, allura din il-kelma tirreferi g"al grupp li jie"u rwol rappre&entattiv f ’dan l-Evan#elju. Jekk i&da niktbu il-Lhud ming"ajr l-inverted commas, b’din il-kelma, allura, inkunu qed nirreferu g"all-poplu Lhudi.2 Jekk i&da nippruvaw ninterpretaw ‘il-Lhud’ permezz tat-tieni g"a&la, ji#i%eri, li San )wann kien qed jirreferi g"all-poplu Lhudi, nispi!!aw ng"idu li dan l-Evan#elju jaqa’ ta"t il-kategorija ta’ anti-Semitismu, ji#i%eri, li dan hu Evan#elju li jo"loq attakk u mibg"eda kontra l-poplu Lhudi.3 Konklu&joni b"al din i&da hija biss g"odda f ’idejn min matul i&-&mien ipprova jinterpreta dan l-Evan#elju g"al g"anijiet li jmorru

kontra l-poplu Lhudi.4 Numru ta’ studju&i huma tal-fehma li bil-kelma hoi Ioudaioi, ir-Raba’ Evan#elista kien qed jirreferi g"al grupp &g"ir ta’ mexxejja Lhud f ’)erusalemm, u mhux g"all-poplu kollu.5 Il-problema b’din l-interpretazzjoni hija li f ’)w 6,41-52 ‘il-Lhud’ li jissemmew hawnhekk niltaqg"u mag"hom %l-Galilija u mhux f ’)erusalemm. Studju&i o"ra b"al M. Lowe,6 jissu##erixxu li ‘il-Lhud’ f ’San )wann huma dawk li kienu joqog"du %l-Lhudija, imma din il-po&izzjoni wkoll ti#i kkontestata min"abba dak li %l-Kapitlu 6, li %h jissemmew il-Lhud, hu ambjentat %l-Galilija u mhux f ’)erusalemm.Studju&i o"rajn, g"alhekk, jikkonkludu li l-kelma ‘il-Lhud’ f ’dan l-Evan#elju ma tirreferiex g"al xi nies li kienu jg"ixu f ’xi re#jun partikulari ta’ I&rael, i&da din il-kelma tintu&a biex t%sser persuni li baqg"u m’emmnux f ’)esù b"ala l-Mibg"ut tal-Missier.7 Dan i%sser li ‘il-Lhud’ f ’San )wann hija kategorija letterali u mhux referenza g"al xi poplu partikulari.Fid-dawl ta’ din il-po&izzjoni, irridu noqg"odu "afna attenti x’tip ta’ konklu&jonijiet naslu g"alihom meta nitkellmu fuq dan is-su##ett li hu wie"ed mill-aktar delikati, spe!jalment meta nqisu

l-istorja xejn sabi"a bejn l-Insara u l-Lhud f ’dawn l-a""ar elfejn sena.8

Is-Superjorità ta’ $esù

Studji fuq l-Evan#elju skont San )wann ippubblikati lejn l-a""ar tas-Seklu 20 tefg"u dawl #did fuq kif u g"al min inkiteb dan l-Evan#elju li %t-tradizzjoni bikrija nisranija #ie msejja" b"ala ‘l-Evan#elju Spiritwali.’9 Skont dawn l-istudji, ir-Raba’ Evan#elju nkiteb g"all-komunità, li ng"atat l-isem tal-‘komunità ta’ San )wann’, li kienet f ’kon(itt mas-Sinagoga min"abba t-twemmin tag"hom f ’)esù Kristu b"ala Alla.10 L-ebda evidenza esterna m’g"andna sabiex nikkonfermaw din l-ipotesi fuq l-ori#ini tal-kitba ta’ dan l-Evan#elju. L-uniku "a#a li g"andna huwa l-Evan#elju nnifsu li jrid iservi b"ala ‘tieqa’ li minnha nistg"u nittawlu biex naraw xi "jiel dan jista’ jo=rilna fuq il-"ajja ta’ din il-komunità nisranija. F’din il-perspettiva, l-Evan#elju skont San )wann jinqara fuq &ew# livelli. Fuq livell minnhom g"andna l-persona##i li jissemmew %n-narrattiva ta’ dan l-Evan#elju, b"alma huwa )esù, id-dixxipli, il-Lhud u tant o"rajn. Min-na"a l-o"ra, g"andna wkoll is-sitwazzjonijiet li minnhom kienet g"addejja l-komunità ta’ San )wann %t-tmiem l-Ewwel Seklu W.K., liema sitwazzjonijiet huma

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 33

ppro#ettati fuq il-"ajja ta’ )esù u l-persona##i l-o"ra li jissemmew %n-narrattiva. Fid-dawl ta’ dan kollu, dawk l-istudju&i li a!!ettaw din il-persepttiva tal-or#ini tal-kitba ta’ dan l-Evan#elju j&ommu wkoll li l-Evan#elju skont San )wann ma nkitbx f ’daqqa minn persuna wa"da, ji#i%eri minn dak li l-istess Evan#elju jsejja"lu ‘id-dixxiplu l-ma"bub.’ Min(ok, dan l-Evan#elju baqa’ ji&died b’mod li dawn i&-&iedet jirri(ettu s-sitwazzjonijiet ta’ kon(itt li l-komunità ta’ San )wann kellha mas-Sinagoga.11 F’dan il-pro!ess tal-kitba tar-Raba’ Evan#elju, jidher li %lwaqt li noti mit-twemmin Lhudi #ew ippreservati, (-istess "in, issawbu wkoll

aspetti #odda minn dan il-wirt. Dan se"" b"ala twe#iba g"all-kon(itt li l-komunità ta’ San )wann kellha mal-‘Lhud.’12 Fost dawn l-aspetti #odda hemm ix-xhieda tal-Iskrittura, it-tifsira tat-Tempju u tal-Festi Lhud, l-awtorità ta’ Mosè, il-weg"da tas-salvazzjoni u l-qawmien g"all-"ajja ta’ dejjem, l-g"oti tal-manna mis-sema u o"rajn. F’dawn l-elementi kollha, )esù ji#i ppre&entat b"ala dak li hu superjuri jekk mhux ukoll dak li qed jie"u l-post dawn l-istituzzjonijiet, persona##i jew festi tal-‘Lhud’.13

Hekk, per e&empju, l-episodju ta’ meta )esù jid"ol %t-Tempju ta’ )erusalemm u jara lil dawk

li kienu qeg"din ibieg"u annimali u jsarrfu l-(us, l-Evan#elisti Sinotti!i jirrakkuntawh lejn l-a""ar tal-"ajja ta’ )esù, meta huwa jasal )erusalemm. L-Evan#elista San )wann, i&da, g"a&el li jinkludi dan l-episodju b"ala parti min-narrattiva tieg"u imma b’di=erenza importanti. Huwa ttrasporta dan l-episodju g"all-bidu tan-narrattiva min(ok lejn l-a""ar. Dan juri li g"al San )wann l-episodju huwa wie"ed programmatiku %t-teolo#ija tieg"u.14

Fid-dawl ta’ dan, mela, it-Tempju, il-post fejn jg"ammar Alla, donnu jitlef l-importanza tieg"u mal-Inkarnazzjoni: “u l-Verb sar bniedem u g"ammar fostna,

34 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

u a"na rajna l-glorja tieg"u, il-glorja li g"andu b"ala Ibnu l-wa"dieni mimli bil-grazzja u l-verità” ()w 1,14). Mal-Inkarnazzjoni, mela, Alla qed jg"ammar f ’Ibnu )esù, li l-#isem tieg"u hu t-Tempju veru. Hekk jispjega )esù stess meta jg"id: “<ottu dan it-tempju, u % tlitt ijiem ner#a’ ntellg"u” (2,19). L-Evan#elista mbag"ad jispjega li )esù hawnhekk “tkellem fuq it-tempju tal-#isem tieg"u” (v.21).Aktar tard, imbag"ad, %l-laqg"a li )esù kellu mal-mara Samaritana huwa jispjegalha li l-post tal-qima vera mhuwiex f ’)erusalemm jew fuq il-muntanja Gari&im, imma “ti#i sieg"a, anzi issa hi, meta dawk li tassew jaduraw jibdew jaduraw lill-Missier (-ispirtu u l-verità” (4,23). Dan il-kliem irridu norbtuh ma’ dak li naqraw (-a""ar !ena, meta )esù jispjega li Hu hu l-verità: “Jiena hu t-Triq, il-Verità u l-<ajja” (14,5). Mela li tadura lil Alla (-ispirtu u l-verità j%sser li tadura lil Alla permezz tal-persuna ta’ Ibnu )esù li hu l-istess verità.Fid-diskors li jsegwi l-miraklu tat-tkattir tal-"ob&, )esù jo"loq kuntrast bejn il-manna mog"tija mis-sema u l-"ob& #did mog"ti mis-sema. Huwa jispjega lil-‘Lhud’ li “mhux Mosè takom il-"ob& mis-sema, i&da Missieri jag"tikom il-"ob& tassew mis-sema” (6,32). )esù j%sser dan il-kliem meta jg"id li l-"ob& tassew

mis-sema “huwa #ismi” (v.51). Mhux biss, imma dan il-"ob& tassew mis-sema, ji#i%eri )esù nnifsu, huwa superjuri g"al dak li kielu missirijiethom %d-de&ert. F’kuntrast mal-manna li missirijiet ‘il-Lhud’ li kienu qed jisimg"uh, kielu u mietu, min jiekol minn dan il-"ob& "aj “jg"ix g"al dejjem” (v.51).15

F’siltiet di=erenti, imbag"ad, b"al )w 9,27-33 ir-Raba’ Evan#elista b’mod sottili jippre&enta s-superjorità ta’ )esù fuq Mosè, xi "a#a li ‘il-Lhud’ ma kinux lesti li ja!!ettaw. Din it-tema hija di#à m"abbra %l-Prologu fejn naqraw: “Alla ta l-Li#i permezz ta’ Mosè imma l-grazzja u l-verità se""ew permezz ta’ )esù Kristu” (1,17). Fis-sentenza ta’ wara din, u li biha jag"laq il-Prologu, naqraw: “Lil Alla g"adu "add ma rah; imma g"arraLulna l-Iben il-wa"dieni ta’ Alla, li hu % "dan il-Missier” (v.18). Dan il-kliem #ie m%sser %d-dawl ta’ din il-kontroversja li titratta s-superjorità ta’ )esù fuq Mosè. Mosè kien talab lill-Mulej Alla biex jurih wi!!u. Imma l-Mulej irriMuta li jilqa’ din it-talba g"aliex "add ma seta’ jara lil Alla u jibqa’ "aj, kif naqraw f ’E& 33,20. L-Evan#elista San )wann, i&da, jinfurmana li hemm e!!ezzjoni wa"da g"al dan: l-Iben ta’ Alla: “Lil Alla g"adu "add ma rah; imma g"arraLulna l-Iben il-wa"dieni ta’ Alla,

li hu % "dan il-Missier” (1,18). B’dan il-kliem, u b’mod tassew sottili, mela, ir-Raba’ Evan#elista qed jippre&entalna lil )esù b"ala superjuri g"al Mosè.16

Siltiet b"al dawn jag"tuna "jiel tal-polemika li jidher li kien hemm bejn il-komunità ta’ San )wann u s-Sinagoga. L-Evan#elista, %l-fatt, b"al donnu j&omm id-distanza tieg"u u tal-qarrejja ’l bog"od minn dak kollu li hu Lhudi. Dan ise"" b’espressjonijiet b"al “l-G"id tal-Lhud”17 jew “il-festa tal-Lhud.”18 Espressjonijiet b"al dawn jag"tuna indikazzjoni li dawn il-festi m’g"adhomx jappartjenu aktar lill-komunità nisranija li g"alihom inkiteb dan l-Evan#elju. Min(ok, dawn huma biss festi ‘tal-Lhud.’

L-Antagonisti ta’ $esù

B’dan f ’mo"na mhijiex sorpri&a, mela, meta ng"idu li r-Raba’ Evan#elista jippre&enta ‘il-Lhud’ b"ala l-antagonisti ewlenin ta’ )esù. L-Evan#elista jinfurmana sa minn kmieni %n-narrattiva, li ‘il-Lhud’ kienu jippersegwitaw lil )esù: “g"alhekk il-Lhud "raxu g"al )esù, g"ax f ’jum is-Sibt kien jag"mel "wejje# b"al dawn” (5,16). L-Evan#elista jurina wkoll kif huma ma jiLmux lil )esù: “Qalu l-Lhud: ‘Jaqaw se jne""i "ajtu b’idejh dan? G"ax qal li ‘Fejn sejjer jien intom ma tistg"ux ti#u.’ ”” (8,22). Huma jippruvaw

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 35

i"a##ruh: “G"alhekk il-Lhud qabdu l-#ebel biex iwaddbuhulu, imma )esù n"bielhom u "are# mit-tempju” (8,59). B’xi mod, ‘il-Lhud’ huma wkoll responsabbli g"all-arrest u l-mewt ta’ )esù: “is-suldati u l-kaptani tag"hom (imkien mal-g"ases tal-Lhud, qabdu lil )esù u rabtuh” (18,12). Hekk ukoll %l-pro!ess ta’ )esù quddiem Pilatu, l-Evan#elista jikteb: “Minn dak il-"in ’il quddiem Pilatu beda j%ttex kif je"ilsu; imma l-Lhud issuktaw jg"ajtu u jg"idu: ‘Jekk te"les lil dan, tiksirha ma’ ,esari’” (19,12). ‘Il-Lhud’ huma wkoll ippre&entati b"ala dawk li

mhumiex leali lejn il-%di u t-tradizzjoni tag"hom. Hekk, per e&empju, )esù jakku&ahom li ma j"arsux il-Li#i,19 li mhumiex tassew ulied Abraham20 u li ma jiLmux l-Iskrittura.21

L-aktar "a#a li tispikka, i&da, hija l-fatt li ‘il-Lhud’ jibqg"u ma jemmnux f ’)esù b"ala l-mibg"ut ta’ Alla.22 Hekk, per e&empju, %l-Kapitlu 5, naqraw li )esù jfejjaq ra#el f ’jum is-Sibt. F’dan l-istes episodju, )esù jiddefendi lilu nnifsu kontra l-akku&a mi#juba kontrih li kien kiser is-Sibt meta jg"id: “Missieri g"adu ja"dem sa issa; mela na"dem jien ukoll’” (v.17). Immedjatament wara dan il-

kliem naqraw li “min"abba f ’hekk il-Lhud wisq i&jed minn qabel bdew i%ttxu li joqtluh, mhux biss g"ax kien jikser is-Sibt, imma wkoll g"ax lil Alla kien jg"idlu Missieru u jqis ru"u daqs Alla” (v.18). L-istess nota ner#g"u niltaqg"u mag"ha f ’10,33 fejn naqraw: “We#buh il-Lhud: ‘Mhux g"al xi g"emil tajjeb irridu n"a##ruk, i&da min"abba d-dag"wa li dg"ajt, u g"ax int, li m’intix "lief bniedem, qieg"ed tag"mel lilek innifsek Alla.” Meta "adu lil )esù quddiem Pilatu, imbag"ad, ‘il-Lhud’ jg"idu lill-Gvernatur: “A"na g"andna li#i, u skont din il-li#i g"andu jmut, g"ax g"amel lilu nnifsu Bin Alla” (19,7).23 F’dawn it-tliet testi, ‘il-Lhud’ isemmg"u le"inhom kontra )esù meta jakku&awh li hu kien qed jag"mel lilu nnifsu daqs Alla (jew Bin Alla). Bosta studju&i ta’ dan l-Evan#elju huma tal-fehma li din l-akku&a kontra )esù, li %n-narrattiva ta’ dan l-Evan#elju twassal g"all-mewt ta’ )esù, tirri(etti dak li %l-fatt kien qed ji#ri madwar is-sena 100 W.K., meta nkiteb dan l-Evan#elju. Fid-dawl ta’ din il-po&izzjoni, allura, il-Komunità ta’ San )wann kienet qed tilqa’ l-is%di mis-Sinagoga %lwaqt li kienet qed tag"mel ir-ri(essjoni tag"ha fuq min hu )esù. )esù ma kienx sempli!iment il-Messija,

36 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

imma dan il-Messija hu l-istess Iben ta’ Alla.Hekk tistqarr Marta, o"t Marija f ’11,27 meta lil )esù tg"idlu: “Iva, Mulej, jiena nemmen li inti l-Messija, l-Iben ta’ Alla, dak li #ie %d-dinja.” Filwaqt li f ’dik li hija meqjusa b"ala l-konklu&joni ori#inali ta’ dan l-Evan#elju naqraw: “Dawn inkitbu sabiex intom temmnu li )esù hu l-Messija l-Iben ta’ Alla …” (20,31). Il-fatt li t-titlu ta’ Messija/Kristu f ’dan l-Evan#elju jing"aqad mat-titlu l-ie"or ta’ Bin Alla jurina li t-titlu ta’ Messija issa kien qed jie"u tifsira divina. Kien pre!i&ament dan il-kontenut li ‘il-Lhud’ sabu daqshekk o=ensiv u li aktarx wassal biex il-membri tal-komunità ta’ San )wann tke!!ew ’il barra mis-sinagogi.24

)w 9,22; 12,42; 16,2 huma %l-fatt tliet testi de!i&ivi li jitkellmu minn din id-de!i&joni min-na"a tal-‘Lhud’ sabiex “ike!!u barra mis-singagoga” [bil-Grieg: aposunagogos) lil dawk li jemmnu u jistqarru lil )esù b"ala l-Messija. G"alhekk, (-episodju tal-fejqan tal-g"ama mit-twelid, naqraw li l-#enituri ta’ dan l-g"ama be&g"u jag"tu xhieda “g"ax il-Lhud kienu #a *iehmu bejniethom li jekk xi "add jistqarr li )esù hu l-Messija, ji#i mke!!i barra mis-sinagoga” (9,22). Imbag"ad, (-evalwazzjoni tal-"ajja pubblika ta’ )esù,

naqraw li “"afna mill-kapijiet emmnu %h ukoll, i&da min"abba l-Fari&ej dan ma stqarrewhx, biex ma jitke!!ewx ’il barra mis-sinagoga” (12,42). Fl-a""ar !ena, imbag"ad, )esù j"abbar: “ike!!ukom ’il barra mis-sinagoga, mhux biss, imma tasal is-sieg"a meta min joqtolkom ja"seb li jkun qieg"ed jag"ti qima lil Alla” (16,2).

‘Il-Lhud’ #n-Narrattiva tal-Evan"elju

‘Il-Lhud’ jissemmew g"all-ewwel darba f ’1,19 meta naqraw kif il-mexxejja tal-Lhud ta’ )erusalemm bag"tu

xi qassisin u Leviti jistaqsu lil )wanni l-Battista: “Int min int?” ‘Il-Lhud’, mela, jidhru g"all-ewwel darba %n-narattiva tar-Raba’ Evan#elju, jistaqsu mistoqsijiet, u "afna mill-kliem tag"hom (-ewwel g"axar kapitli ta’ dan l-Evan#elju huwa ppre&entat f ’forma ta’ mistoqsijiet o"ra li jqanqlu bosta konfrontazzjonijiet ma’ )esù. Mhux biss, imma dawn l-istess mistoqsijiet juru li ‘il-Lhud’ ma kinux lesti li ja!!ettaw it-twe#ibiet mog"tija lilhom.25

L-ewwel episodju f ’)erusalemm jibda b’referenza g"all-festa tal-‘G"id tal-Lhud.’ Hawnhekk

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 37

‘il-Lhud’ jistaqsu lil )esù: “X’sinjal se turina li inti tista’ tag"mel dan?” (2,18). Wara g"andna l-episodju tal-laqg"a ta’ Nikodemu ma’ )esù. Nikodemu hawnhekk hu muri b"ala “wie"ed mil-kbarat tal-Lhud” (3,1) u li ma jiLimx kliem )esù meta dan stiednu biex jitwieled mill-#did/g"oli [bil-Grieg: anothen] (3,7). Fil-kapitlu 4, %l-laqg"a mal-mara Samaritana, )esù ji#i identi%kat b"ala ‘Lhudi’ (v.9). F’dan l-istess episodju, imbag"ad, insibu l-unika referenza po&ittiva g"al-‘Lhud’ f ’dan l-Evan#elju, meta )esù jg"id: “is-salvazzjoni #ejja mil-Lhud” (v.22). Minkejja dan, wie"ed m’g"andux jeskludi li dan il-vers jag"mel parti mill-ironija ta’ dan l-Evan#elista!26 Fil-fatt, dan l-Evan#elista ju&a’ l-kelma ‘I&rael’ (ok

‘il-Lhud’ meta jkun irid jag"ti tifsira po&ittiva lil din il-kelma.27 Ir-rwol tal-‘Lhud’ f ’dan l-Evan#elju ma ji#ix stabilit qabel 5,16.18 fejn huma jag"mlu l-ewwel attentat biex joqtlu lil )esù. B’danakollu, il-kliem “wisq i&jed minn qabel” f ’din is-sentenza - “u min"abba f ’hekk il-Lhud wisq i!jed minn qabel bdew i%ttxu li joqtluh” - jag"tina x’niLmu li di#à kien hemm attentati o"ra min-na"a ‘tal-Lhud’ biex joqtlu lil )esù.Il-Kapitlu 6 ji*a" b’nota ta’ festa o"ra tal-Lhud: “Kien qorob l-G"id, il-festa tal-Lhud” (v.4), imma din id-darba )esù jibqa’ l-Galilija. Hawnhekk, l-ostilità kontra )esù tin"ass aktar. L-Evan#elista l-ewwel isejja" lin-nies b"ala “il-folla” [bil-Grieg: oklos]28 li jqisu lil )esù b"ala profeta %lwaqt li

jippruvaw jag"mluh sultan wara li jkattar il-"ob& (v.15). Fil-v.41, ‘il-folla’ i&da ssir ‘il-Lhud’ li jibdew igergru kontra )esù b"alma g"amlu missirijiethom %d-de&ert.29

Il-Kapitlu 7, imbag"ad, jer#a’ ji*a" b’referenza g"all-festa o"ra: “Kienet qorbot g"al-Lhud il-festa tal-G"erejjex” (v.2). Mill-bidu nett ta’ dan l-episodju naqraw li l-livell ta’ ostilità kontra )esù issa kien &died sewwa: “Wara dan, )esù baqa’ jdur %l-Galilija, g"ax ma riedx joqg"od idur %l-Lhudija billi l-Lhud kienu qeg"din i%ttxu li jotqluh” (v.1), %lwaqt li %l-v.13 ner#g"u naqraw: “"add ma kien jitkellem fuqu bil-mi*u", g"ax kienu jib&g"u mil-Lhud.”30

Fil-Kapiltu ta’ wara, imbag"ad, )esù ta’ San )wann jag"mel wa"da mill-aktar akku&i "orox kontra

38 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

‘il-Lhud’ meta jg"idilhom: “Intom #ejjin minn missierkom, li hu x-xtian” (8,44).31 Lejn tmiem din il-kontroversja, )esù jistqarr: “Tassew tassew, ng"idilkom, qabel ma kien Abraham, jiena hu” (v.58). Huwa hawn li ‘il-Lhud’ “qabdu l-#ebel biex iwaddbuhulu” (v.59) g"aliex l-espressjoni “Jiena hu” [bil-Grieg: ego eimi] tirreferi g"all-istess isem ta’ Alla. B’din l-espressjoni, mela, )esù mill-#did kien qed jiddenti%ka lilu nnifsu b"ala Alla.32 Il-Kapiltu 9, ir-ra#el g"ama mit-twelid li #ie mfejjaq minn )esù ji#i interrogat l-ewwel mill-#irien. Wara dawn je"duh g"and il-Fari&ej (v.13), sakemm bla ebda spjegazzjoni, %l-v.18 il-Fari&ej isiru ‘il-Lhud’ li jkomplu l-interrogazzjoni tag"hom fuq l-identità u l-or#ini ta’ )esù. Kien dan l-episodju li feta" il-bibien g"al tant studji fuq l-ori#ini ta’ dan l-Evan#elju f ’rabta mal-fa&ijiet di=erenti li minnhom g"addiet il-komunità ta’ San )wann.33 F’dan l-episodju ninnutaw &ew# movementi opposti. Min-na"a g"andna lir-ra#el li twieled g"ama, li mid-dlam jibda jag"mel progress sakemm jg"addi g"ad-dawl veru billi jag"raf u jemmen f ’)esù b"ala Bin il-bniedem. Min-na"a l-o"ra, g"andna ‘il-Lhud’ li g"alkemm jg"idu li jaraw, %l-fatt mid-dawl jg"addu g"ad-dlam billi jibqg"u ma jemmnux li )esù hu tassew il-mibg"ut tal-Missier.Din il-kwestjoni li tibda %l-Kapitlu 9 twassal sal-Kapitlu 10 fejn )esù jistqarr: “Jiena u l-Missier a"na "a#a wa"da”

(10,30).34 Mill-#did, quddiem din l-istqarrija naqraw li “il-Lhud re#g"u qabdu l-#ebel biex i"a##ruh” (v.31).Fi&-&ew# Kapitli li jmiss, imbag"ad, din it-tensjoni tkompli teskala, tant illi meta )esù ried jer#a’ jmur il-Lhudija, id-dixxipli qalulu: “Rabbi, il-Lhud g"adhom kemm kienu qeg"din i%ttxu li j"a##ruk, u int rie#a’ sejjer hemm?” (11,8). )esù i&da jmur Betanja fejn qajjem lil "abibu Lazzru mill-mewt. F’dan l-episodju, ir-Raba’ Evan#elista jippre&enta sentimenti di=erenti meta jinfurmana li, %lwaqt li “"afna mil-Lhud, li kienu #ew g"and Marija u raw dak li g"amel )esù, emmnu %h”, min-na"a l-o"ra “xi w"ud minnhom marru g"and il-Fari&ej u qalulhom x’kien g"amel )esù” (vv. 45-46). B"ala ri&ultat ta’ dan, is-Sinedriju jie"u de!i&joni formali li )esù kellu jmut (v.53).35

Konklu'joni

F’dan l-artiklu ippruvajna naraw li r-Raba’ Evan#elista ju&a’ l-kelma ‘il-Lhud’ b"ala kategorija letterarja. ‘Il-Lhud’ jirrappre&entaw dawk li minkejja li raw tant sinjali ta’ )esù, huma xorta wa"da baqg"u m’emmnux li )esù hu l-Messija, l-Iben ta’ Alla. Minkejja dan, ma kinux *it dawk li matul i&-&mien qraw din l-u&u tal-kelma ‘il-Lhud’ f ’dan l-Evan#elju f ’termini razzjali, b’mod li dan l-Evan#elju spi!!a w&at b"ala g"odda kontra l-poplu Lhudi. <a#a b"al din tibqa’ ti*"ilna g"ajnejna li l-Evan#elji rridu

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 39

nippurvaw naqrawhom %l-kuntest storiku li %hom inkitbu. Meta a"na ninsew dan, allura fa!ilment li nitbeg"du mill-intenzjonijiet li g"alihom inkiteb dan l-Evan#elju ji#i%eri, “sabiex intom temmnu li )esù hu l-Messija l-Iben ta’ Alla, u biex bit-twemmin tag"kom ikollkom il-"ajja f ’ismu” (20,31).

Referenzi

1 Ara, per e&empju l-istudju ta’, JDCE A3C.DE, 'e Jews in John, in Studying John, Approaches to the Fourth Gospel, Oxford 1994, 36-70.

2 Dwar din id-distinzjoni u aktar ara, JDC1EE83 B84.F8-, Judaism and the Jews in the Gospel of John (= Subsidia Biblica 30), Roma 2006, 145-157.

3 Fuq din l-akku&a kontra dan l-Evan#elju, ara l-#abra ta’ studji, Anti-Judaism and the Fourth Gospel, edited by Reimund Bieringer et al., Louisville 2001.

4 Ara l-po&izzjoni tal-Knisja fuq hekk mi#bura %d-Dokument, TC8 PDE.6N6J1F B65F6J1F CD//6336DE, 'e Jewish People and their Sacred Scriptures in the Christian Bible, Vatican 2002.

5 Ara, per e&empju, U. C. VDE W1CF28, 'e Johannine ‘Jews’: A Critical Survey, in New Testament Studies 28 (1981/2) 33-60.

6 M. LD?8, Who are the ’Ioudaioi? in Novum Testamentum 18 (1976) 101-130.

7 Ara R42DFN P83JC, Antisemitismo nella Bibbia?

Indagine sul Vangelo di Giovanni (= Giornale di Teologia 328), Brescia 2007.

8 Studju re!enti li jittratta dan is-su##ett huwa dak ta’ JDCE CDEE8FFH, From Enemy to Brother. 'e Revoltuion in Catholic Teaching on the Jews 1933-1965, Cambridge 2012.

9 Din l-espressjoni kien "are# biha Klement ta’ Lixandra u hija kkwotata f ’Ewsebju minn ,esarija, Historia ecclesiastica 6.14.5.

10 Il-pijunier ta’ dawn l-istudji huwa J. L. M1-.HE, History and 'eology in the Fourth Gospel, New York – Evanston 1968; Nashville 21979.

11 Fost il-"afna studji fuq din il-po&izzjoni ara, M. C. 28 BD8-, Johannine Perspectives on the Death of Jesus (= Biblical Exegesis & Beology 17), Kampen 1996.

12 Fuqa dan l-argument ara, per e&empju, C8F83.6ED G. L6EK12, JR., 'e Problems of Jewish Christians in the Johannine Community (= Tesi Gregoriana Serie Teologia 73), Roma 2001.

13 Dwar dawn it-temi ara, AE.CDEH TH--8FF H1E3DE, 'e Prophetic Gospel, A Study of John and the Old Testament, Edinburgh 1991.

14 Fuq it-tema tat-Tempju (-Evan#elju skont San )wann ara l-istudju ta’ Alan R. Kerr, 'e Temple of Jesus’ Body. 'e Temple 'eme in the Gospel of John (= Journal for the Study of the New Testament Supplement Series 220), She'eld 2002.

15 G"al #abra tajba ta’ studji fuq il-Kapitlu 6 ta’ San )wann li jinkludi wkoll bosta ideat fuq il-kuntrast bejn il-manna u l-"ob& "aj nie&el mis-sema, ara, Critical Readings of John 6, edited by R. Alan Culpepper, Leiden 1997.

16 Studju klassiku fuq dan l-argument huwa dak ta’ W1HE8 A. M88>3, 'e Man from Heaven in Johannine Sectarianism, in 'e Interpretation of John, edited by John Ashton, Edinburgh 21997, 169-205.

17 Ara )w 2,13; 11,55.

18 Ara )w 5,1; 6,4; 7,2.

19 Ara )w 7,19.

20 Ara )w 8,39-44.

21 Ara )w 5,39-40; 10,31-39. Ara l-istudju ta’ C. J. A. H6J>F6EK, Attitudes to Judaism in the Fourth Gospel, in L’Évangile de Jean, Sources, Rédaction, théologie (= Biblioteca Ephemeridum Beologicarum Lovaniensium XLIV), Leuven 1987, 347-354.

22 Ara )w 10,31-39.

23 Fuq dawn it-testi Kristolo#i!i f ’rabta mal-kontroversja mal-‘Lhud’ ara, A. E. H1-O8H, Jesus on Trial, A Study in the Fourth Gospel, London 1976.

24 G"al aktar tag"rif fuq kif il-Kristolo#ija tar-Raba’ Evan#elju hija r-ri(ess tal-istadji di=erenti tal-kompo&izzjoni tar-Raba’ Evann#elju u tal-istorja tal-komunità ta’ San )wann li kienet f ’konfront mal-‘Lhud’ ara, JDCE P16E.8-, 'e Quest for the Messiah. 'e History, Literature and 'eology

40 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

of the Johannine Community, Edinburgh 21993, 214-255.

25 Fuq dan l-argument, ara, M1-621 N6JDF1J6, Egli diceva loro il Padre, I discorsi con i Giudei a Gerusalemme in Giovanni 5-12 (= Studia Biblica 6), Roma 2007.

26 Fost l-istudji fuq l-Ironija %r-Raba’ Evan#elju, ara, R. AF1E C4FI8II8-, Reading Johannine Irony, in Exploring the Gospel of John, In Honor of D. Moody Smith, edited by R. Alan Culpepper and C. Cli*on Black, Louisville-Kuntucky 1996, 193-207.

27 Ara per e&empju, )w 1,47.49; 3,10; 12,13.

28 Ara )w 6,2.5.22.24.

29 Fuq kif ‘il-Lhud’ ji#u ppre&entati %d-diskors fuq il-"ob& "aj, %l-Kapitlu 6, ara, H8F8E C. O-JC1-2, Courting Betrayal, Jesus as Victim in the Gospel of John (= Journal for the Study of the New Testament Supplement Series 161), She'eld 1998, 117-133.

30 G. R., B813F8H-M4--1H, John (= Word Biblical Commentary 36), Waco/Texas 21999, 106, jissu##erixxi li r-referenzi g"al-Lhud % )w 7,1.13 ji=urmaw inclusio, biex b’hekk din is-silta sservi ta’ introduzzjoni g"an-narrattiva ta’ wara.

31 Fuq ir-rwol ‘tal-Lhud’ %l-Kapitlu 8 u kif dawn hawnhekk ji#u msej"a b"ala ‘ulied ix-xitan’ ara, S6KN-82 P828-3DE, Anti-Judaism in John’s Gospel: John 8, in New Readings in John, Literary and 'eological Perspectives. Essays from the Scandinavian Conference on the Fourth Gospel in Arhus 1997, edited by Johannes Nissen – Sigfred Pederson (= Journal for the Study of the New Testament Supplement Series 182),

She'eld 1999, 172-193.

32 Ara l-kliem li l-Mulej Alla jtenni lil Mosè %d-dehra tas-si#ra taqbad tal-g"ollieq f ’E& 3,14. G"al studju tajjeb fuq is-sentenzi ta’ )esù li jibdew bil-kliem: “Jiena Hu”, ara, R6JC1-2 B14J>C1/, Monotheism and Christology in the Gospel of John, in Contours of Christology in the New Testament, edited by Richard N. Longenecker, Grand Rapids/MI 2005, 148-168.

33 Fost l-istudji li juru kif il-Kapitlu 9 ta’ San )wann jirri(etti l-kon(itt bejn il-komunità ta’ San )wann u s-Sinagoga jew il-Lhud, ara, D. R8E358-K8-, Johannine Faith and Liberating Community, Philadelphia 1988.

34 L-istqarrija % )w 10,30 g"enet lill-Knisja biex tibni l-argumenti sodi li waslu biex tiddikjara b’mod u'!jali d-Divinità ta’ )esù Kristu quddiem l-ere&ija tal-Arjani li kienu ji!"du d-divinità ta’ )esù Kristu. Fuq l-i&vilupp ta’ dan it-test u testi o"ra mill-Evan#elju skont San )wann (-istorja tad-Duttrina tal-Knisja ara, S1-1 P1-O63, Christology in the Early Arian Controversy: 'e Exegetical War, in Christology and Scripture, Interdisciplinary Perspectives (= Library of New Testament Studies 348), edited by Andrew T. Lincoln - Angus Paddison, London-New York 2007, 120-137.

35 Fuq ir-relazzjoni tal-Kapitlu 11 mal-Kapitlu 12 fejn naqraw dwar id-de!i&joni formali tal-‘Lhud’ biex joqtlu lil )esù, ara, L4J6D C6F61, La Morte di Gesù e l’unità degli uomini (Gv 11,47-53; 12,32), Contributo allo studio della soteriologia giovannea (= Supplimenti alla Rivista Biblica 24), Bologna 1992.

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 41

FIDI!FIDU%JA U FIDI!DAK LI NEMMEN

"esù jfejjaq tifel ma%kum mix-Xitan (Mt 17,14-20)

Paul Sciberras

42 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

Mt 17,14-20

14 Meta re#g"u #ew "dejn in-nies, resaq fuqu wie"ed ra#el, ni&el g"arkubbtejh quddiemu u qallu:15A“Mulej, ikollok "niena minn ibni, g"ax marid b’tal-qamar u qieg"ed ibati "afna; g"ax sikwit jaqa’ jew %n-nar jew (-ilma. 16 )ibtu lid-dixxipli tieg"ek, i&da ma setg"ux ifejquh.” 17 Wie#eb )esù u qal: “Ja nies bla %di u "&iena, kemm se ndum mag"kom? Kemm se ndum nissaportikom? )ibuhuli hawn.” 18AMbag"ad )esù hedded bis-s"i" lix-xitan, u dan "are# minnu, u minn dak il-"in stess it-tifel %eq. 19AWara mbag"ad id-dixxipli resqu lejn )esù g"alihom we"idhom u qalulu: “L-g"ala a"na ma rnexxilniex inke!!uh?” 20 U hu qalilhom: “Min"abba l-%di &g"ira tag"kom! G"ax tassew ng"idilkom, li kieku g"andkom %di mqar daqs &errieg"a tal-mustarda, kontu tg"idu lil din il-muntanja, ‘Warrab minn hawn u mur hemm’, u hi kienet twarrab; u ma jkun hemm xejn g"alikom li ma jistax isir.”

Mk 9,14-29

14 Meta re#g"u #ew "dejn id-dixxipli l-o"ra, rawhom b’kotra kbira ta’ nies madwarhom, u xi kittieba jitlewmu mag"hom. 15 In-nies, kif rawh, lkoll stag"#bu "afna u #rew lejh biex isellmulu. 16 U hu staqsiehom: “Fuqiex qeg"din titlewmu mag"hom?” 17 U wie"ed mill-kotra qallu:“Mg"allem, #ibtlek lil ibni g"ax g"andu spirtu mbikkem. 18 U kull fejn ja"kmu jsabbtu mal-art u hu jo"ro# ir-rag"wa minn "alqu, jg"a&&e& snienu u jibbies. G"edt lid-dixxipli tieg"ek biex ike!!uh minnu, u ma kellhomx "ila.”19 “Ja nies bla %di” qalilhom )esù, “kemm se ndum mag"kom? Kemm se ndum nissaportikom? )ibuhuli quddiemi.”20 U ressquhulu quddiemu. L-ispirtu, malli lema" lil )esù, beda j"abbtu ’l hawn u ’l hemm bir-rag"wa f ’"alqu. 21)“Xi kemm ilu jag"tih hekk?” staqsa )esù lil missieru. “Minn !kunitu,” qallu, 22 “u sikwit #ie li tefg"u %n-nar u (-ilma biex jeqirdu. Imma int, jekk tista’ tag"mel xi "a#a, g"inna u "enn g"alina!” 23 “Jekk tista’!” qallu )esù. “Kollox jista’ jkun g"al min jemmen!” 24 Missier it-tifel minnu%h beda jg"ajjat u jg"idlu: “Jiena nemmen! G"inni %l-%di nieqsa tieg"i!” 25))esù, meta ra l-kotra ti&died, hedded bl-a"rax lill-ispirtu "a&in u qallu: “Ja spirtu mbikkem u trux, jiena nordnalek: o"ro# minnu, u la ter#ax tid"ol %h, qatt i&jed!” 26 U %lwaqt li qabad jixher u j"abbtu "afna, "are# minnu, u t-tifel inxte"et g"al mejjet, hekk li l-kotra tan-nies bdiet tg"id: “Miet!” 27 Imma )esù qabdu minn idu u qajmu, u hu waqaf fuq saqajh.28 Meta mbag"ad )esù ra#a’ da"al id-dar, id-dixxipli tieg"u staqsewh rasu u rashom: “G"aliex ma rnexxilniex inke!!uh?” 29 “Spirtu b"al dak,” qalilhom, “ma jista’ jitke!!a b’xejn "lief bit-talb.”

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 43

Fil-11 ta’ Ottubru bdiet is-Sena tal-Fidi, im"abbra mill-Papa Benedittu XVI permezz tal-Ittra Appostolika Il-Bieb tal-Fidi. Fl-Atti tal-Appostli nsibu din il-fra&i: “… Meta waslu (Pawlu u Barnaba), laqqg"u l-membri tal-Knisja u qag"du jg"arrfuhom b’dak kollu li Alla g"amel mag"hom, u wrewhom kif feta" il-bieb tal-(di g"all-pagani. Hemm qag"du g"al *it &mien sewwa mad-dixxipli” (Atti 14,27-28). E&att wara jibda r-rakkont tal-Kon!ilju ta’ )erusalemm, rakkont li %h il-Knisja-Omm ta’ )erusalemm tissi#illa l-*u" tat-twemmin f ’)esù g"al kul"add, Lhud u mhumiex.Fl-Atti Alla ji*a" il-Bieb tal-Fidi %l-Knisja tal-Bidu. Imma Alla feta" ukoll il-bieb g"al kull wie"ed u wa"da minna u jistedinna biex nid"lu ’l #ewwa mill-g"atba ta’ dan il-bieb lejn relazzjoni iktar profonda mieg"u. Is-Sena tal-Fidi hija stedina u opportunità biex kull nisrani Kattoliku jdur lejn )esù Kristu, jiltaqa’ mieg"u %s-sagramenti, spe!jalment (-Ewkaristija, u jer#a’ jiskopri l-%di tieg"u u l-Knisja li twassallu din il-%di.Ir-rakkont tal-miraklu li )esù jag"mel ma’ tifel ma"kum mix-Xitan jista’ jservi b"ala stedina g"all-%di f ’Alla, imma wkoll g"alina g"al relazzjoni aktar profonda u impenjata f ’Alla. G"alkemm qed ikun hawn *it tal-konfu&joni x’ji#i%eri

s-Sena tal-Fidi (is-Sena li %ha nag"rfu i&jed +iex nemmnu u x’inhu l-kontenut tal-%di li n"addnu), imma dan iwassalna biex ikollna iktar %di (b"ala virtù, %du!ja f ’Alla) f ’dak li nemmnu %h u f ’)esù ibnu.

Ir-rakkont

L-istqarrija ta’ %di li jag"mel missier it-tifel hekk kif jersaq lejh biex jitolbu l-fejqan g"al ibnu f ’Mattew hija xi "a#a li taqbadlek l-attenzjoni mill-ewwel. Meta mqabbel mar-rakkont ta’ Mark, jidher !ar li Mattew ried ji=oka fuq kif missier it-tifel kien i"ares lejn )esù: il-%di tieg"u f ’)esù kienet #ejja mill-fatt li lil )esù kien jarah b"ala Bin Alla jew Alla nnifsu.Filwaqt li f ’Mark, in-nies ji#ru lejn )esù u donnhom jinsew il-kwistjoni li kellhom mal-Fari&ej biex “isellmulu”, f ’Mattew “resaq fuqu wie"ed ra#el, ni!el g%arkubbtejh quddiemu u qallu: ‘Mulej ...’. Il-verb “ni&el g"arkubbtejh quddiemu” huwa l-verb tal-adorazzjoni. It-titlu “Mulej” huwa t-titlu li l-ewwel insara kienu japplikaw g"al )esù wara l-qawmien. Huwa titlu (kyrios) li t-Testment il-Qadim kien ju&a g"al Alla; it-Testment il-)did iqis lil )esù wara l-qawmien bl-istess karatteristi!i ta’ Alla.Jekk inqabblu r-rakkont ta’ Mark ma’ dak ta’ Mattew (u nafu li Mark huwa g"ajn ta’ informazzjoni biex Mattew kiteb l-Evan#elju tieg"u) naraw li Mattew irid lill-

qarrejja tieg"u ji=ukaw mhux fuq il-miraklu %h innifsu imma fuq l-att ta’ %di tal-missier, l-istag"#ib tad-dixxipli g"all-helplessness tag"hom u s-sentenza dwar il-%di %d-dixxipli minn )esù.Fil-v.15 ta’ Mattew g"andna di=erenza importanti minn Mark: “Mulej, ikollok "niena minn ibni” (ok “Mg"allem, #ibtlek lil ibni”! “Mulej, ikollok "niena minn ibni”, #iet u&ata mill-Knisja b"ala espressjoni ta’ ndiema u ta’ talba g"all-ma"fra: Kyrie eleison – Mulej, ikollok "niena; Mulej, "enn. Tant hija fra&i litur#ika, li tintu&a l-ver&joni bil-Grieg anke %l-litur#ija bil-Latin. Anke jekk ma niLmux il-Grieg, imma nafu li hija fra&i ta’ talba g"all-"niena u l-ma"fra, u nu&awha.It-tifel kien “marid b’tal-qamar u qieg"ed ibati "afna; g"ax sikwit jaqa’ jew %n-nar jew (-ilma”. Il-verb bil-Grieg li ju&a Mattew #ej mill-kelma g"al “qamar”. G"adna nu&awha sal-lum (anke jekk b’mod &baljat u popolari) g"al min ibati bl-epilessija. Kienu ja"sbu li hija marda li g"andha x’taqsam ma!-!ikli tal-qamar. In-nar u l-ilma mhumiex l-ambjenti li %hom jg"ix il-bniedem; allura l-"sara qieg"da %l-fatt li l-bniedem imut; huwa periklu u "sara fatali. Il-missier donnu kien konvint li d-dixxipli ta’ )esù, g%ax huma ta’ "esù, jistg"u jfejqu minn dan il-mard li ma

44 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

j"allix lill-bniedem jg"ix. )esù g"andu s-setg"a li jag"ti l-"ajja, li jfejjaq minn dak li hu ta’ "sara g"all-"ajja.Id-dixxipli ma setg"ux ifejquh. Din hija nota o"ra li taqbel "afna man-noti dwar id-dixxipli ta’ )esù li jag"ti Mark (-Evan#elju tieg"u. Ma jiLmux lil )esù, ma jiLmux it-tag"lim tieg"u, i%xkluh ... Mark jikteb lil komunità ta’ nsara f ’Ruma %s-sena 65 w.K., allura % &mien meta Ruma kien hemm Neruni b"ala Imperatur; allura % &mien ta’ persekuzzjoni kbira kontra l-insara. Min"abba din il-persekuzzjoni, "afna nsara !a"du l-%di, ittradew lill-o"rajn, jew g"otru %l-prova. Mark g"andu "afna testi u sentenzi ta’ )esù li %hom juri d-dg"ju%ja tad-dixxipli ta’ )esù (propjament

ri(ess tal-komunità tieg"u), inklu& Pietru nnifsu. Ng"idu a"na: Mk 13,6: “G"ad ji#u "afna f ’ismi u jg"idu: ‘Jiena hu’”. Jiena hu huwa l-isem li ta Alla lilu nnifsu, meta Mosè talbu jg"idlu x’jismu "alli jkollu kredenzjali quddiem il-Poplu Lhudi (-E#ittu (ara Esodu 3,14). L-Imperaturi kienu sabuha sewwa g"al "afna ra#unijiet isej"u lilhom infushom Divus, alla! )esù jkompli jwissi: “U meta je"dukom biex jitilqukom f ’idejhom, tinkwetawx ru"kom xi tkunu se tg"idu, i&da tkellmu kif tkunu mnebb"in dak il-"in stess; g"ax mhux intom tkunu li titkellmu, imma l-Ispirtu s-Santu.” L-Ispirtu s-Santu huwa l-Ispirtu Qaddis, l-Ispirtu ta’ Alla, li l-insara kienu jaduraw, kontra “alla” li kien isejja" lilu nnifsu

l-Imperatur. Imbag"ad:AMk 13,12-13: “L-a"wa jwasslu lil xulxin g"all-mewt u l-missier lil ibnu, u l-ulied iqumu kontra l-#enituri tag"hom biex tinqatg"alhom g"all-mewt. U lilkom kul"add isir jobg"odkom min"abba f ’ismi. Imma min jibqa’ j&omm s"i" sal-a""ar, dan isalva.”Mattew jippre&enta lil )esù b"ala l-Mosè l-#did g"al komunità ta’ nsara aktarx Lhud, imma li kienet ukoll qed issir kulma jmur aktar mi*u"a g"all-pagani. Fil-fatt i!-!an%ra ta’ )esù lid-dixxipli: “Ja nies bla %di u %!iena, kemm se ndum mag"kom? Kemm se ndum nissaportikom? )ibuhuli hawn” tixbah "afna li!-!an%ra ta’ Mosè lill-Poplu Lhudi li nsibu %l-Ktieb tad-

L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9 ! 45

Dewteronomju 32,5: “Mxew "a&in mieg"u; mhumiex uliedu, g"ajb g"alihom; nisel ta’ inkwiet u g%aw)”. Fil-Grieg tat-Testment il-Qadim tad-Dewteronomjut u dak tat-Testment il-)did tat-test tag"na nsibu l-istess fra&i (geneà skolià kai diestramméne u geneà ápistos kai diestramméne).Jekk Mattew ju&a l-kliem li ju&a Mosè g"all-Poplu Lhudi, i%sser li hemm xi sitwazzjoni %d-dixxipli li tixbah lil dik tal-Poplu Lhudi. Alla sikwit isejja" lill-Poplu Lhudi, il-Poplu tieg"u, il-Poplu ta’ Mosè, “Poplu ta’ ras u qalb iebsa” (ara Dewt 10,16; )er 4,4; E&ek 3,7). “Ras u qalb iebsa” j%ssru nies li g"alkemm jaraw il-fatti, jaraw x’jag"mel Alla mag"hom, xorta jibqg"u mwa""lin %s-sitwazzjoni ta’ nuqqas ta’ %di u %du!ja f ’Alla u f ’Mosè. Id-dixxipli jaraw x’g"amel )esù u x’kien qieg"ed jag"mel, x’kien g"allem u x’kien qieg"ed jg"allem u xorta jibqg"u jiddubitaw.Jekk Mattew qieg"ed jikteb %s-sena 85-90, i%sser li g"andu quddiemu komunità ta’ nsara li min"abba l-im#iba tag"hom qed i#ibu ru"hom b"ad-dixxipli ta’ )esù. Mattew jindirizza dik l-im#iba bl-im#iba tad-dixxipli u bil-medi!ina li jag"ti )esù: il-%di, imqar !kejkna daqs &errieg"a tal-mustarda.Il-waqg"at tal-insara (-ewwel &minijiet mhumiex

’il bog"od minn dawk tal-insara % &minijiet ta’ wara, sa tag"na stess. Dan l-evan#elju, dan il-miraklu, din il-medi!ina ta’ )esù japplikaw g"alina wkoll. Fidi mqar !kejkna f ’idejn )esù tista’ tag"mel "wejje# kbar. Imma allura nistaqsu: possibbli lanqas daqshekk ma g"andna %di a"na f ’)esù? Jekk i&jed tard se jg"id li l-%di trid tkun tikkonsisti f ’illi nduru lejn Alla %t-talb, allura j%sser li n-nuqqas ta’ %di tag"na hija li ma nitolbux f ’attitudni ta’ %di, ma g"andniex !ar lil min qed nitolbu; ma g"andniex !ar li meta nitolbu, nitolbu “ikun li trid int” ... fejn hu mmirat it-talb tag"na.Fil-v.17: “Wie#eb )esù u qal: “Ja nies bla %di u "&iena, kemm se ndum mag%kom? Kemm se ndum nissaportikom? )ibuhuli hawn””. Fiex tfakkarna il-fra&i “jien mag"kom”? Mattew hekk kien qal li se tkun jisimha t-tarbija meta l-an#lu "abbar it-twelid lil )u&eppi (1,20-23): “)u&eppi, bin David, xejn la tib&a’ tie"u g"andek lil martek Marija, g"ax dak li tnissel %ha #ej mill-Ispirtu s-Santu. Hi se jkollha iben, u inti ssemmih )esù, g"ax hu jsalva l-poplu tieg"u minn dnubiethom. Dan kollu #ara biex ise"" dak li kien qal il-Mulej permezz tal-profeta, meta qal: ‘Ara, ix-xebba tnissel u jkollha iben, u jsemmuh G"immanu-El’, li bi lsienna j%sser ‘Alla mag"na’”. Alla

hu mag"na f ’)esù! U l-isem )esù, kien qalilna di#à Mattew i%sser “Hu jsalva lill-poplu tieg"u minn dnubiethom”. Mela Mattew qieg"ed jag"mel statement importanti "afna: %di li l-azzjoni ta’ salvazzjoni ta’ Alla waslet u qieg"da f ’)esù hija l-%di li tag"mel il-mirakli.Issa a"na, b"al missier it-tifel marid, ukoll nag"mlu !erti stqarrijiet dwar )esù: %t-talb tag"na, %l-Litur#ija, %l-Kredu tag"na. Imma xi nkunu ng"idu? Xi nkunu nistqarru? Nemmnu tassew dak li nistqarru? It-titli li nag"tu lil )esù jsiru biss tikketti biex insemmu lil )esù, jew titli li huma kontenut ta’ x’nemmnu tassew dwar )esù?Jista’ jkun li b"ad-dixxipli tal-komunità ta’ Mattew a"na wkoll konfu&i jew almenu nag"mlu l-mistoqsija: g"aliex a"na ma nag"mlux mirakli; g"aliex a"na ma n"ossux il-kari&mi li ng"idu a"na jitkellem fuqhom San Pawl (1 Kor 13,2 – “U kieku kelli d-don tal-profezija u kont naf il-misteri kollha u l-g"erf kollu, kieku kelli l-%di tieg"i s"i"a li nqanqal il-muntanji, imma ma kellix im"abba, jiena ma kont inkun xejn”)?Kollox jindika &ew# a=arijiet: %di persistenti %r-rieda ta’ Alla imma wkoll %di li l-azzjoni ta’ salvazzjoni ta’ Alla waslet u qieg"da f ’)esù.

46 ! L-A-. I/012231 ! O..45-4 - D678/5-4 9:;9

"

!"##"# $-A%%&'()"'* *+",-".T!"#!#

L-A$% I&'(##)(2013

ABBONAMENT:$10 %s-sena$15 jew aktar Sostenitur

Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu!ija,Valletta, VLT 1213MaltaTel: 2124 2254E-mail: comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

T&-/&0 .1$$ 3 231/

Kunjom

Isem

Indirizz

Kodi!i Postali

Qed nibg"at $ ____ b"al abbonament g"all-2013

Jekk ir$evejt ir-Rivista b’xejn g%aliex )ejt l-Art Imqaddsa mal-Fran)iskani, %allas l-abbonament biex tkompli tir$iviha.

Fl-Art Imqaddsamal-Fran&iskani

Ikteb jew 'empel:Kummissarjat tal-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu!ija,Valletta, VLT 1188MaltaTel: 2124 2254E-mail: comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

Art Imqaddsa u $ordanja4 April - 14 April

1 Mejju - 9 Mejju 22 Mejju - 30 Mejju

17 Lulju - 25 Lulju4 Awwissu - 12 Awwissu

4 Settembru - 12 Settembru

Art Imqaddsa u Sinaj3 Novembru – 13 Novembru

Pellegrina!!i 2013Is-Sena tal-Fidi