vyykg ds vfrfjä ls izkfkzuk djuk vos/k gs ipkl rdkzas ds ...vyykg ds vfrfjä ls izkfkzuk djuk vos/k...

196
vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk 1434 fgTjh ة الندية ا لكتاب: ن دعاء غ على بطسون دلي ن الرسي/ حفظهاجد بن سليماة الشيخ مفضيل ل

Upload: others

Post on 01-Mar-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS

ipkl rdkZas ds vkyksd esa

ys[kd %

“kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh

tqekny Åyk 1434 fgTjh

لكتاب: الهنديةالترجمة خمسون دليلا على بطلان دعاء غير الله

لفضيلة الشيخ ماجد بن سليمان الرسي/ حفظه الله

Page 2: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

fdrkc dh O;k[;k

fdrkc % vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS

ipkl rdkZas ds vkyksd esa

ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh

izdk”ku % 1442 fgTjh & 2021

bZesy ¼vuqoknd½ % [email protected]

eksckby ¼vuqoknd½ % 00966569829781

contact : ([email protected])

bl iqLrd ds laiw.kZ vf/kdkj ys[kd ds fy;s lqjf{kr gSaA

موقع صيد الفوائد واسلام هاوس: فيالكتاب منشور

https://islamhouse.com/hi/main

http://saaid.net/book/list.php?cat=92

Page 3: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

3

“kq: ml vYykg ds uke ls tks cM+k n;kyw vkSj vf/kd d`ikyw gSA

Hkwfedk

laiw.kZ iz”kalk ml vYykg ds fy;s gS tks vdsyk gS] vkSj n:nks lyke gks

ml gLrh ij ftl ds i”pkr dksbZ lans’Vk vkus okyk ugha]iz”kalk vkSj n:n

ds ckn %

ftl mÌs”; ds fy;s vYykg rkyk us balkuksa vkSj ftUukrksa dks iSnk fd;k

og ;g gS fd og ,d vYykg dh mikluk ¼bcknr½ djsa vkSj ml ds lkFk

fdlh dks lk>h u cuk;sa]vYykg rkyk dk dFku gS %

vuqokn ¼rtZqek½ % eSa us ftUukrksa vkSj balkuksa dks bl fy;s iSnk fd;k gS fd

esjh bcknr djsaAø lwjs vy t+kfj;kr % 56À

mikluk esa os laiw.kZ ckgj vkSj Hkhrj ds “kCn vkSj deZ “kkfey gSa tks vYykg

dks fiz; gSaA

Þ rks uekt+] t+dkr] jkst+k] gt] lp cksyuk] vekur dks ykSVk nsuk] ekrk

firk dh ckr ekuuk] fj”rksa dks tksM+uk] oknk fuHkkuk] HkykbZ dk vkns”k nsuk

vkSj cqjkbZ ls jksduk] dkfQjksa boa diVkpkfj;ksa ls ftgkn djuk]iMks+lh]

vukFk] feLdhu] eqlkfQj vkSj ekrgrksa ds lax mRre O;ogkj djuk] i”kqvksa

ij n;k djuk] nqvk] izkFkZuk ft+dzks vT+dkj] dq+vkZu dh frykor vkfn dk;Z

djuk ;g lc mikluk dgykrs gSaA

blh izdkj vYykg vkSj jlwy ls izse djuk]vYykg ls Mjuk vkSj ml ls

rkSck vkSj i”pkrki djuk]laiw.kZ deksZa dk dsoy ml ds fy;s “kq˜ j[kuk]ml

ds U;k; ij /kS;Z j[kuk]ml dh d`ik ij “kqdz vnk djuk]Hkkx vkSj fu;fr

ij larq’V jguk]ml ij Hkjkslk djuk] ml dh n;k dh dkeuk djuk] ml

ds vt+kc ls Mjuk]vkSj bl izdkj ds nwljs¼fnyh deZ Hkh½ vYykg dh bcknr

esa “kkfey gSa Þ ¼1½

bcknr ds fo:˜ ;g gS fd vYykg dh bcknr esa f”kdZ fd;k tk;s]og bl

izdkj fd fdlh dks vYykg dk lk>h cuk;s]vkSj vYykg dh rjg ml dh

bcknr djs]vYykg dh rjg ml ls Mjs]vkSj ftl izdkj vYykg dh fudVrk

izkIr djus ds fy;s bcknr djrk gS mlh izdkj ml dh fudVrk ds fy;s

(1) Qrkok bCus rSfe;k ¼10@149&50½ ekewyh laf{kIr ds lkFkA

Page 4: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

4

Hkh djs]mnkgj.k ds rkSj ij mls iqdkjs]ml ds fy;s uekt+ i<s+]ml ds uke

ij [kwu cgk;s vkSj ml ds fy;s eUur ekus vkfnA

bl NksVh fdrkc esa ftl fo’k; ij cgl dh xbZ gS og gS % vYykg ds

vfrfjä ls nqvk ekaxus vkSj vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ds ckfry gksus

dh vD+yh vkSj uD+yh nyhyksa dk c;kuA

bl fo’k; ij foLr`r ppkZ djus ls igys tku ysa fd nqvk ,d egku mikluk

gS]ftls vYykg us vf/kdrj vk;rksa eas [kkl rkSj ij c;ku fd;k gS]vkSj uch

us vf/kdrj lgh gnhlksa eas bl ds ed+ke dks c;ku fd;k gS]bl ds صلى الله عليه وسلم

ckotwn nqvk mu bcknrksa esa ls gS ftu esa vf/kdrj yksx vYykg vkSj l`f’V

ds chp lk>h cukrs gSa]vf/kd vQlksl ds lkFk dguk iM+rk g fd cgqr lkjs

eqlyeku vki dks ,sls feysaxs tks vYykg ds vfrfjä dks iqdkjrs gSa pkgs

og iSxEcj gksa ;k usd yksx]dqN yksx ;g iqdkjrs gSa % ,s vYykg ds uch!

esjh lgk;rk dhft;sA ;k ;g iqdkj yxkrs gSa % ,s vCnqy d+kfnj thykuh! eSa rq> ls vius xqukgksa dh f”kdk;r djrk gwa ];k ;g dgrs gSa % ,s cnoh! ¼,d

ihj dk uke gS½ enn dj ¼,s x+kSl! esjh Q;kZn lqu ys];k ;g fd % ,s

eqbZuqÌhu fp”rh! eq> ij uT+js dje dj½ ;k ;g fd % eSa rq> ls jkst+h esa

deh ;k nq”eu ds x+kfyc vkus ;k voykn dh deh dk f”kdk;r djrk gwa ]

;k ;g fd % eSa rq> ls Qykus O;fDr dh f”kdk;r djrk gwa ftl us eq> ij

tq+Ye fd;k];k ;g fd % eSa rsjs nj dk t+k;j gwa ]rsjk esgeku gwa ]rsjk iM+kslh

gwa ];k ;g fd % tks rsjh iukg esa vkrk gS rw mls viuh iukg nsrk gS] ;k

;g fd % rw og lc ls mRre iukg dh txg gS ftl dh iukg yh tk;s]

;k ;g fd % eq>s voykn ns] ;k tc dksbZ Bksdj [kk;s rks ;g iqdkjs % ,s

eqgEen dh efgek! ,s uQhlk !¼,s xkSl! ,s esjs ihjks eqf”Zn! ,s esjs eqbZuqÌhu

fp”rh! ,s [oktk vtesjh!½ ;k ;g fd % ,s esjs vkd+k Qykus “kS[k! vkSj bl

izdkj dh nwljh og ckrsa ftu esa vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk] ml dh

vksj vkdf’kZr gksuk vkSj ml ls rvYyqd+ j[kuk “kkfey gks] dqN yksx dkxt+

ij ¼viuh eqjknsa½ fy[k dj mls d+czksa ij yVdk nsrs gSa ;k dksbZ jftLVj

r¸;kj djrs gSa ftl esa ;g fy[krs gSa fd mUgksaus Qykus ¼ ihj vkSj cqt+qxZ½

dh iukg ryc dh]fQj ml jftLVj dks ysdj fdlh cqtq+xZ dh d+cz ij

tkrs gSa rkfd os mu dh lgk;rk dj ldsa! ,slk x+jhc O;fDr bl ckr dks

ugha tkurk fd og bl eqnkZ dks iqdkjus ds dkj.k viuh xnZu ls bLyke

dk rkSd+ fudky Qsadrk gS]gkykafd og uekt+ vkSj jkst+s dk ican gh D;ksa u

gks vkSj vius xqeku ds ,rckj ls Lo;a dks eqlyeku gh D;ksa u le>rk gksA

Page 5: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

5

vkus okys istksa eas vYykg dh rkSQhd+ ls bl ckr dh vd+yh vkSj ud+yh

nyhysa c;ku dh xbZ gSa fd vYykg ds vfrfjä ls nqvk djuk x+yr vkSj

vk/kkjghu dk;Z gS rkfd cqf˜eku ds fy;s ennxkj vkSj tkfgy ds fy;s ;kn

fnykus okyh gks] vYykg ls nqvk gS fd gesa vkSj laiw.kZ eqlyekuksa dks ;g

rkSQhd+ iznku djs fd ge vius laiw.kZ dk;kZas dks ,d vYykg ds fy;s “kq˜

j[ksa]geas vkSj laiw.kZ eqlyekuksa dks xqejkgh ls cpk;sA vkSj vYykg rvkyk gh

csgrj tkurk gSA vkSj vYykg dh d`ik gks gekjs uch eqgEen صلى الله عليه وسلم ij vkSj

vki ds [kkunku ij vkSj vki ds lgkck ij vkSj vf/kdrj n:nks lyke

ukft+y gksA

ys[kd % ekftn fcu lqyseku vy jLlh

fnu eaxyokj le; Hkksj]23 jchmLlkuh 1434 fgTjh

eksckby % 00966505906761

lÅfn;k vjfc;k

www.said.net / book

[email protected]

Page 6: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

6

fo’k; lwph

Û Hkwfedk

Û fl˜kar

Û laiw.kZ bcknrksa esa nqvk dk LFkku

Û v/;k; % ,d vYykg dks iqdkjus dk gqDe vkSj ml ds vfrfjä gj

fdlh dks iqdkjus ls eukgh

Û v/;k; % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk x+yr dk;Z gS]bl ipkl rdZ %

Û igyh nyhy ¼rdZ½ % ;g fd vYykg rkyk us ;g vkns”k fn;k gS fd

laiw.k mikluk;sa dsoy ,d vYykg ds fy;s “kq˜ j[ks tk;sa]tSls nqvk vkfn]

rks ftl us bl izdkj dksbZ Hkh mikluk vYykg ds vfrfjä ds fy;s dh]pkgs

la;qä :i ls gks ;k eqLrfd+y rkSj ij]rk ml us egku vYykg ds lkFk f”kdZ

fd;kA

Û nwljh nyhy % dq+vkZuksa gnhl us nqvk eas b[ykl dks d+k;e j[kus dh fo”ks’k

izdkj ls t+ksj fn;k gS vkSj bls vYykg ds vfrfjä ds fy;sa vatke nsus ls jksdk gSA

Û rhljh nyhy % vYykg]Qfj”rs vkSj Kkfu;ksa us ;g lk{kh nh gS fd vYykg ds

vfrfjä dksbZ iwT; ughaA

Û pkSFkh nyhy % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk cM+k f”kdZ gS]pkgs ml dl lzksr

vkSj olhyk tks dqN Hkh gksA

Û ikapoha nyhy % vYykg ds vfrfjä dh iwtk djuk ml izd`fr ¼fQRjr½ ls

gVuk gS ftl ij vYykg us yksxksa dks iSnk fd;k gS]vkSj og gS dsoy ,d vYYkkg dh

mikluk djukA

Û NVoha nyhy % vYykg ds vfrfjä dh iwtk djuk fcYdqy mu eqf”jdksa ds

vey tSlk gS ftu ds chp vYykg us jlwy dks HkstkA

Û lkroha nyhy % ;fn vafc;k vkSj usd yksxksa tSls vYykg ds vfrfjä dks

iqdkjuk Bhd gksrk rks vYykg bl dk gqDe vo”; nsrk&vYYkkg bl l cjh vkSj ijs

gS& bl ds vykok uch djhe vkSj vki ds lgkck Hkh bl ij vey iSjk gksrsA

Page 7: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

7

Û vkBoha nyhy tks O;fDr vYykg ds vfrfjä dh iwtk djrk vkSj ml ls

izkFkZuk djrk gS rks og ml ekcwn dks izse vkSj lEeku eas vYykg ds cjkcj Bgjkrk

gSA

Û uoha nyhy % vYykg rkyk fdlh ,sls vey dks d+cwy ugha djrk gS ftl esa

fn[kkok gks D;ksafd egku vkSj Js’B vYykg dks fdlh lk>h dh vko”;Drk ugha]bl

fy;s nqvk esa f”kdZ djuk Hkh ,d fujLr vey gS]D;ksafd nkuksa dk }kj ,d gS]vkSj og

gS l`f’V dh fudVrk izkIr djukA

Û nLoha nyhy % vYykg us viuh fdrkc esa ;g Li’V dj fn;k gS fd ,d

vYykg ds flok dksbZ vkSj nqvk d+cwy ugha djrk]bl fy;s bl ij bZeku ykuk vfuok;Z

gSA

Û X;kjgoha nyhy % vYykg us ;g Li’V fd;k gS fd ml ds vykok fdlh vkSj

dks iqdkjuk xyr gS]tks fd lR; <wa<us okyksa ds fy;s dk iz;kIr gSA

Û ckjgoha nyhy % vYykg rkyk us vius vfrfjä dks iqdkjus okys ij ;g gqDe

yxk;k gS fd og vf/kdrj xqejkg O;fDr gSA

Û rsjgoha nyhy % vYykg ls nqvk dk NksM+ nsuk vYykg ds dzks/k dk dkj.k gS];g

bl gky esa tc fd nqvk djus okyk vYykg ds vfrfjä dks u iqdkjrk gks] bl ls

vki vuqeku yxk ldrs gSa fd ¼ ml O;fDr ls vYykg fdruk vizlUu gksxk tks½

tc Hkh nqvk djrk gS rks vYykg ds vfrfjä ls gh djrk gS\

Û pkSngoha nyhy % vYykg us ml O;fDr dks udZ dh /kedh nh gS tks vYykg

ds vfrfjä dks iqdkjrk gSA

Û ianjgoha nyhy % tks yksx lans’Vkvksa vkSj usd yksxksa dks iqdkjrs gSa og Hkh bl

ckr dks ekurs gSa fd ,d vYykg gh gekjk ikyugkj vkSj iSnk djus okyk gS ftl

ds gkFk esa gj pht+ gS]bls Lohdkjus ls ;g ykft+e vkrk gS fd og mikluk esa Hkh

vYykg dks ,d tkus]tSls vYykg dks jc gksus esa ,d ekurs gSa]vkSj nqvk ,d egku

bcknr gSA

Û lksygoha nyhy % vYykg ds vfrfjä ftu ekcwnksa dks iqdkjk tkrk gS og Kku

ds ,rckj ls vleFkZ gSaA

Û l=jgoha nyhy % vYykg ds vfrfjä ftu ekcwnksa dks iqdkjk tkrk gS og

“kfDrghu gSaA

Û vëjgoha nyhy % vYykg ds vfrfjä ftu ekcwnksa dks iqdkjk tkrk gS og

laifŸk vkSj ckn”kkgh ds ,rckj ls vleFkZ gSaA

Û mUuhloha nyhy % vYykg ds vfrfjä ftu ekcwnksa dks iqdkjk tkrk gS og iSnk

djus ds ,rckj vleFkZ gSaA

Page 8: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

8

Û chloha nyhy % vYykg ds vfrfjä ftu ekcwnksa dks iqdkjk tkrk gS og og

izca/k ds ,rckj ls vleFkZ gSaA

Û bDdhloha nyhy % ;g ekcwn thfodk nsus esa vleFkZ gSaA

Û ckbLoha nyhy % vYykg ds vfrfjä ;k vYYkg ds lkFk ftu ekcwnksa dh bcknr

dh tkrh gS og ges”kk ckd+h jgus okys ugha]cfYd og [kre gks dj t+ehu esa feêh

cu tk;saxs];g bl ckr dh nyhy gS fd mu dk mikluk xyr vkSj fujk/kkj dk;Z

gS]D;ksafd ;fn mu dh bcknr lR; gksrh rk og ges”kk ckd+h jgrs!

Û rsbLoha nyhy % fdrkcks lqUur bl ckr ij ladsr nsrs gSa fd eqnkZ balku dk

nqfu;k ls dnkfi dksbZ laidZ ugha gksrk]cfYd og iwjh rjg ls cs[kcj gksrk gS]pkgs ml

dh :g bYyhu esa gks ;k flTthu esa]ftl O;fDr dh ;g gkyr gks ml ds ckjs esa

Hkyk D;kas dj ;g mEehn dh tk ldrh gS fd og eqjknksa vkSj t+:jrkas dks iwjh djsxk\!

Û pkSchloha nyhy % tks yksx eqnksZa vkSj futhZo oLrqvkas tSls vYykg ds vfrfjä

dks iqdkjrs gSa]mu dk bl vey dk vFkZ ;g gS fd og e qnkZsa ds ckjs esa ;g fo”okl

j[krs gSa fd og fta+nksa ls mPp LFkku ij gSa]D;ksasfd vke rkSj ij ,sls yksxksa dks mu dh

ft+anxh esa ugha iqdkjk djrs ysfdu tc ej tkrs gSa rks mUgsa iqdkjus yxrs gSa] tks fd

“kjhvr]cqf˜ vkSj izd`fr ds eq[kkfyQ gSa tks bl ckr dh nyhy gS fd ft+ank yksx eqnkZsa

ls mPp LFkku j[krs gSaA

Û iphloha nyhy % vYykg ds vfrfjä ftu dh bcknr dh tkrh gS og d+;ker

ds fnu viuh bcknr djus okyksa dks viekfur djsaxs vkSj mu dh bcknr ls vius

vki dks cjh t+kfgj djsaxs pkgs ¼nqfu;k esa og½ mu dh bcknr ls larq’V jgs gksa ;k u

jgs gksaA

Û NCchloha nyhy % dq+vkZu esa vYykg us dkfQjksa ds ckjs esa ;g crk;k gS fd og

tgUue esa ;g Lohdkjsaxs fd vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk csdkj vkSj x+yr FkkA

Û lRrkbLoha nyhy % d+cz okyksa dks iqdkjus ls ;g vko”;d ¼ykft+e½ gksrk gS

fd ;g lquus vkSj tkuus esa vYykg ds cjkcj gSa¼ tks fd [kqyk gqok f”kdZ gS½A

Û vëkbLoha nyhy % l`f’V vkil esa ,d nwljs ds cjkcj ugha rks Hkyk og vius

iSnk djus okys ds cjkcj dSls gks ldrs gSa tks fd bT+t+r ,oa xkSjo dk ekfyd

¼vYykg½ gSA

Û mUrhLoha nyhy % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ls ;g ykft+e vkrk gS fd

nqvk ds vykok nwljh bcknrksa dks Hkh mu ds fy;s vatke fn;k tk;sA

Û rhloha nyhy % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ls tks urhtk lkeus vkrk

gS]ml ds pyrs ;g vey gjke gS]urhtk ;g gS fd vYykg ds flok mu iqdkjs tkus

Page 9: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

9

okyksa ds flyflys esa jcwfc;r dk vd+hnk j[kk tkus yxrk gS]pkg eqLrfd+y rkSj ij

gks ;k vYykg ds lkFk lk>h ds rkSj ijA

Û bdrhLoha nyhy % vafc;k vkSj gd+ ds lkFk mu dh iSjoh djus okys usd yksx

bl ckr ls izlUu ugha gksrs fd yksx mu ds fy;s fdlh izdkj dh bcknr vatke nha

pkgs mu dh ft+nxh esa gks ;k mu ds ejus ds cknA

Û cRrhLoha nyhy % vYykg ds jlwy yksxksa dks bl ckr ls euk djrs Fks fd

og vki dh iz”kalk eas gn ls c<+ tk;ss rks Hkyk ml O;fDr ds fo’k; esa ¼vki dh

D;k jk; gks ldrh gS½ tks vki dks ;k fdlh vkSj dks nqvk esa vYykg ds lkFk lk>h

Bgjkrs gSa\!A

Û rSarhLoha nyhy % ;s iSxEcj]usd yksx vkSj Qfj”rs ftu ls nqvk dh tkrh gS os

Lo;a vYykg ds cans gSa tks vPNs deksZa ds t+fj;s vYykg dh fudVrk <waMrs gSa tks Lo;a

vYykg dk cank gks og bl ckr dk gd+ ugha j[krk fd ml dh bcknr dh tk;s ;k

yksx ml dh fudVrk izkIr djsaA

Page 10: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

10

Û pkSarhLoha nyhy % ;s iSx+Ecj vkSj usd yksx ftUgsa iqdkjk tkrk gS]og Lo;a thfor

yksxksa dh nqvk ds eqgrkt gSa D;kasfd ejus ds ckn balku dk vey dV tkrk gSA

Û iSarhloha nyhy % eqnksZa dks iqdkjuk bl fy;s Hkh x+yr gS fd uch us ,sls

O;fDr dh iz”kalk dh gS ftl us vki ls dksbZ nqfu;koh oLrq ugha ekaxh]vkSj ,sls O;fDr

dks vki us ml ij izfr’Bk nh gS ftl us vki ls dksbZ pht+ ryc dh]cfYd vki us

,sls vf/kdrj yksxksa dh cqjkbZ Hkh dh gS ftl us vki ls fdlh tk;t+ vkSj eqfEdu

pht+ dks ekaxk vkSj mUgsa ;s fl[kk;k fd yksxksa ds lkeus gkFk u QSyk;k djsa]rkfd mUgsa

bl dh rfcZ;r nsa fd og dsoy ,d vYykg ls viuk fj”rk tksM+sa]vc Hkyk vki ml

O;fDr ds ckjs esa D;k dgsaxs tks uch ;k fdlh vkSj ls ,slh gktrsa ekaxrk gS ftUgsa

dsoy vYykg rkyk gh iwjh dj ldrk gS\

Û NRrhloha nyhy % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk xyr gS]bl dh ,d nyhy

;g Hkh gS fd can ftruk vYykg dh rkSghn ij d+k;r jgrk gS vkSj ml ds lkeus

ft++Yyr vkSj eqgrkth t+kfgj djrk gS mruk gh vYykg rkyk mls bT+t+r vkSj lEeku

iznku djrk gS vkSj ml dh dnjks eaft+yr dks cqyan QekZrk gSA\

Û lSarhloha nyhy % iSx+Ecj vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ls nwj jgrs Fks pkgs

mu ds d+jhch fj”rs ukrs okys gh D;ksa u gks]tks bl ckr dh nyhy g S fd ;g xyr

vey gSA

Û vM+rhloha nyhy % d`ik vkSj HkykbZ dk ;g gd+ curk gS fd ml dk “kqdz

vnk fd;k tk;s vkSj vYykg dk “kqdz vnk djus dk vFkZ ;gh gS fd dsoy mlh dh

bcknr dh tk;sA

Û mUpkloha nyhy % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk xyr vkSj dqQfj;k vey

gS]bl dh ,d nyhy ;g Hkh gS fd tc vjc ds dqN d+chyksa us uch dh oQkr

ds ckn t+dkr nsus ls bUdkj fd;k rks vcw cdz us mu ls eqrZnks dh rjg tax

dh];fn vki mu yksxksa dks ns[krs rks D;k dgrs tks bcknr dh :g vkSj ml dh

vlfy;r vFkkZr nqvk dks vYykg ds vfrfjä ds fy;s vatke nsrs gSa\

Û pkyhloha nyhy % eqnkZ dks iqdkjuk vkSj ml ls vfHkyk’kk djuk]iSx+Ecjksa dh

d+czksa dks efLtn cukus ls vf/kd [krjukd gS]tc fd uch ls izekf.kr gS cfYd

vf/kdrj gnhlksa esa ;g vk;k gS fd vki us mu yksxksa ij ykur Hksth gS tks

iSx+Ecjkas dh d+czksa dks efLtn cukrs gSa vFkkZr d+czksa ds ikl uekt i<+rs vkSj vYykg

rkyk ls nqvk ekaxrs gSa]tc ml O;fDr ij ykur Hksth xbZ gS tks d+czksa dks efLTn

cukkr vkSj ogka ij vYykg rkyk dh bcknr djrk vkSj mlh ls nqvk djrk gS rks

,slk O;fDr vf/kdrj ykur dk gd+nkj gksxk tks d+czksa dk bjknk bl fy;s djrk gS

rkfd ogka ij vYykg ds vfrfjä dks iqdkjs] vYykg ds vfrfjä ds ;lehi fouezrk

dk izn”kZu djs] vkSj vYykg ds vfrfjä ds lekeus J˜k vkSj leiZ.k ls is”k vk;s];g

Hkh vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ds x+yr gksus dh ,d nyhy gSA

Page 11: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

11

Û bDrkyhloha nyhy % ;g ckr lgh ugha gS fd cans dk ,d ls vf/kd vkd+k gks

tks ml dk ekfyd D;kasfd bl izdkj vuds vkd+kvksa ds vgdke dh iSjoh ml ij

dfBu gksxh]rks ;g ckr cnjts voyk lgh ugha fd cans dk ,d ls vf/kd ekcwn gks

ftl dh og bcknr djsA

Û c;kyhloha nyhy % balku bl ckr dks ilan ugha djrk gS fd xqykeksa dh

laifŸk esa dksbZ ml dk lk>h gks]rks og vYykg ds fy;s D;kas dj ;g ilan djrk gS

fd ml ds “kq˜ gd+ esa ml dk dksbZ cank ml dk lk>h gks tc fd bcknr ml

vYykg dk gd gS tks vdsyk gS vkSj ftl dk dksbZ lk>h ughaA

Û rSarkyhloha nyhy % fnyksa ds vanj {kerk ml le; iSnk gks ldrh gS tc

laiw.kZ miklukvksa [kkl dj nqvk dks dsoy vYykg ds fy;s “kq˜ j[kk tk;s]tc cank

vYykg ds vfrfjä ls viuk fj”rk tksM+ ys vkSj “kjbZ gn ls c<+ dj ml ls izse

djus yxs rks ;g ml ds fy;s gkfu dk dkj.k gksrk gSA

Û pOokyhloha nyhy % ,slk djus okys dks vius vey ij u rks Hkjkslk gksrk gS

vkSj u og bl ls larq’V jgrk gS vkSj u gh ml fLFkj jgrk gS]bl fy;s vki ns[ksaxs

fd og vusd ekcwnksa ds chp ?kwers jgrs gSa]dHkh bl eqnsZ ds ikl rks dHkh ml eqnsZ ds

iklA

Û iSarkyhloha nyhy % bcknr djus okyk vYykg ds vfrfjä ftl dh bcknr

djrk gS ml ls ml dk izse rkRdkfyd gksrk gS tks fd tYn gh lekIr gks tkrk

gS]bl izdkj fd og nwljs ekcwnksa dh vksj pyk tkrk gS ;k mu ekcwnksa ¼ dh d+czsa½ u’V

vkSj rckg gks tkrh gSa]ysfdu ,d vYykg dh bcknr djus okyk ges”kk vYYkkg dh

ls izse djrk gSA

Û fN;kyhloha nyhy % o’kkZ djuk vkSj vt+kc nwj djuk tSls cM+ cM+s dke dsoy

,d vYykg dks iqdkjus ls gh izkIr gksrs gSaA

Û laSrkyhloha nyhy % tks yksx d+cz eas nQu eqnkZsa dks iqdkjrs gSa mu dh nqvk;sa

cgqr de d+cwy gksrh gSa]vke rkSj ij mu dh nqvk;sa d+cwy ugha gksrh gSaA

Û vM+rkyhloha nyhy % d+cz izLr yksx d+czksa ij tk dj nqvk vkSj izkFkZuk vkSj

fudVrk ds fy;s tks dk;Z djrs gSa mu ij dqN dkfQjksa dks Hkh vk”p;Z gksrk gS vkSj

og mls ?k`.kk dh n`f’V ls ns[krs gSaA

Û mapkloha nyhy % d+czksa vkSj et+kjksa ds lEeku ls mEers bLykfe;k ij ,sls

nq’izHkko gq;s gSa ftu dk lac/k t+ehu dh vkckn dkjh tSls egRo iw.kZ ekeykr ls gSA

Û ipkloha nyhy % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus okyksa dh nyhy ;k rks gnhl

ls lacaf/kr lansg gSa tSls det+ksj vkSj eu ?kM+r gnhlsa];k cqf} vkSj Kku ls lacaf/kr

lansg gSa];k balku ds cuk;s gq;s rtjckr gSa];k dgkfu;ka vkSj lius gSa]tc fd bu

Page 12: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

12

nyhyksa ij u rks nhu dh “kk[kkvksa eas Hkjkslk fd;k tk ldrk gS vkSj u nhu ds

fl˜karksa easA

Û bD;kouoha nyhy % vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus okyk vius vki dks ml

[kq”kh ls nwj j[krk gS tks vYykg ls lac/k tksM+us]ml ds njckj esa Lo;a dks leiZ.k

djus]fcuk okLrk ml ls nqvk djus ij vYykg t+kfgj djrk gS]og vYYkkg dh ml

[kq”kh ls eqag Qsj dj viuh gh tSlh l`f’V ds lkeus ?kqVus Vsdrk gSA

Û ys[k ds ifj.kke

Page 13: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

13

fl˜kar % nqvk bcknr gS

laiw.kZ bcknrksa ds chp nqvk dk LFkku

nqvk ,d egku mikluk gS] vYykg us vf/kdrj vk;rksa esa bls fo”ks’krk ds

lkFk c;ku fd;k gS]vkSj uch us Hkh vf/kdrj lgh gnhlksa esa bl ds ed+ke

dks c;ku fd;k gS]mUgha gnhlksa esa ls lyeku Qkjlh dh ;g gnhl gS]

og uch ls fjok;r djrs gSa fd vki us Qjek;k % Þ vYykg rkyk vf/kd

yTtk okyk vkSj n;kyw gS]mls bl ckr ls yTtk vrh gS fd tc dksbZ

O;fDr ml ds lkeus gkFk QSyk;s rks og ml ds nksuksa gkFkksa dks [kkyh vkSj

ukdke okfil dj ns Þ¼2½A

jlwy dk dFku gS % Þ nqvk ds vfrfjä dksbZ pht+ rD+nhj dks ugha Vky

ldrh gS Þ¼3½A

vkSj jlwy us Qjek;k % Þ vYykg ds lehi nqvk ls vf/kd fiz; vkSj

lEekuuh; dksbZ pht+ ¼mikluk½ ugha gS Þ ¼4½A

uch us nqvk dh egkurk bl izdkj c;ku dh gS fd % Þ nqvk gh bcknr

gS Þ]fQj vki us ;g vk;r frykor dh %

لون وقال ربكم ادعوني أستجب لكم إن الذين يستكبرون عن عبادتي سيدخ {06سورة غافر : }نم داخرين جه

¼5½

(2) bls frfeZt+h ¼3556½ us fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek vyckuh us lgh dgk gSA

(3) bl gnhl dks frfeZt+h ¼2139½ us lyeku Qkjlh ls fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek

vyckuh us glu dgk gS]ns[ksa % vy lghgk ¼154½A

(4) bl gnhl dks frfeZt+h ¼3370½ us vcw gqjSjk ls fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek vyckuh us

glu dgk gSA (5)bl gnhl dks vcw nkown ¼1479½ vkSj frfeZt+h ¼2909½ vkfn us ukseku fcu c”khj ls

fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek vyckuh us lgh dgk gSA

Page 14: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

14

rtqZek % rqEgkjs jc dk dFku gS fd eq> ls nqvk djks eSa rqEgkjh nqvkvksa dks

d+cwy d:axk ;d+h ekuks fd tks yksx esjh mikluk ls ?keaM djrs gSa og

tYn gh viekfur gks dj udZ esa igqap tk;saxsA

bcknr dks nqvk esa eglwj djus ¼f?kjk gksus½ dk vFkZ ;g ugha fd ¼bcknr½

iwjs rkSj ij ¼nqvk esa gh½ eglwj gS] vFkkZr nqvk ds vUnj gj izdkj dh

mikluk;sa “kkfey gSa] ,slk dnkfi ugha gS cfYd gnhl dk mÌs”; gS nqvk dh

egkurk vkSj cyanh ls vkxkg djuk vkSj bl ls [kcjnkj djuk fd nqvk

bcknr dh :g]ml dk “kq} vax vkSj egku LraHk gSA tSls vki dh ;g gnhl

gS fd % ¼gt vjQkr esa Bgjus dk uke gS½ ¼6½A

vkSj vki dk ;g dFku gS fd % ¼nhu [kSj [okgh dk uke gS½ ¼7½A

dqN yksxksa us nqvk ds bcknr gksus esa “kd iSnk dj fn;k gS rkfd bl izdkj

vYykg ds vfrfjä ds fy;s mls vatke nsus dh jkg cjkcj dj ldsa]tc

fd ;g nkok fujLr gS]D;kasfd vYykg us nqvk dks bcknr dgk gS]vYykg dk

dFku gS % ¼gs eqgEen mu ls½ dg nks fd eq>s bl ckr ls jksdk x;k gS fd

ftu dks rqe vYykg ds vfrfjä iqdkjrs gks mu dh iwtk djks ¼vkSj eSa mu

dh D;kas dj iwtk d:a½ tc fd esjs ikl esjs jc ¼dh vksj½ ls [kqyh nyhysa

vk pqdh gSaA

vkSj vYykg dk dFku gS %

rtZqek % rqEgkjs jc dk dFku gS fd eq> ls nqvk djks eSa rqEgkjh nqvkvksa dks

d+cwy d:axk ;d+hu ekuks tks yksx esjh bcknr ls ?keaM djrs gSa og tYn

gh viekfur gks dj udZ esa igqap tk;saxsA

vFkkZr og t+yhy vkSj viekfur gks dj ¼udZ esa Mkys tk;sax½]bu nksuksa

vk;rksa esaa vYykg us nqvk dks bcknr dgk gS tks fd nqvk dh egkurk dh

nyhy gSA

vkSj vYykg us nqvk dks nhu Hkh dgk gS tSlk fd vYykg ds bl dFku esa

vk;k gS %

(6) bls ulkbZ ¼3016½ vkfn us vCnqjZgeku fcu ;kej ls fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek

vyckuh us lgh dgk gSA (7) bls eqfLye ¼55½ us rehe nkjh ls fjok;r fd;k gSA

Page 15: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

15

rtZqek % fQj tc ;g uko esa lokj gksrs gSa rks vYykg dks iqdkjrs gSa vkSj

dsoy mlh dh+ bcknr djrs gSa ysfdu tc og mu dks cpk dj leqnz ds

ckgj igqapk nsrk gS rks >V f”kdZ djus yx tkrs gSaA

vYykg ikd us nhu dks nqvk ds cny ds rkSj ij iz;ksx fd;k gS]mls vfyQ

vkSj yke ds lkFk ekjQk iz;ksx fd;k gS tks fd eqr¸;u gksus dk vFkZ nsrk

gS];g bl ckr dh nyhy gS fd nqvk nhu gS]vkSj tks pht+ nhu gks og

bcknr gSA

vkSj vYykg rkyk us viuh nqvk dk vkns”k fn;k gS vkSj gj og pht+ ftls

djus dk vYykg vkns”k nsrk gS og ;k rks okftc bcknr gksrh gS ;k eqLrgc

bcknr]tSlk ft Åij vk;r esa vk;k gS %

rtZqek % rqEgkjs jc dk dFku gS fd eq> ls nqvk djks eSa rqEgkjh nqvkvksa dks

d+cwy d:axk ;d+hu ekuks tks yksx esjh bcknr ls ?keaM djrs gSa og tYn

gh viekfur gks dj udZ esa igqap tk;saxsA

vkSj vYykg rkyk us Qjek;k % vius jc ls uezrk ls vkSj pqids pqids nqvk;sa

ekaxk djksA

blh izdkj uch us Hkh vYykg dks iqdkjus vkSj ml ls nqvk djus dk

vkns”k fn;k gS tSlk fd vki us Qjek;k % Þ jgk jqdw rks bl esa rqe vius

jc dh cM+kbZ c;ku fd;k djks vkSj jgk lTnk rks ml esa rqe nqvk djks

D;kasfd ;g rqEgkjh nqvk dh d+cwfy;r ds vf/kd d+jhc gS Þ ¼8½A

“kS[k vCnqYykg fcu vCnqjZgeku vck crhu jfgegqYykg vySg ¼9½ Qjekrs gSa

% Þgj og dk;Z ftl dk vYykg us vkns”k fn;k gS pkgs og okftc gks ;k

(8) lgh eqfLye ¼479½ (9)vki “kS[k vCnqYykg fcu vCnqjZgeku vck crhu gSa]vki dh iSnkb”k 1194 fgTjh eas jkSt+k lqnsj

esa gqbZ]”kS[k eqgEen fcu vCnqy ogkc ds dqN Nk=ksa ls vki us i<+k]d+kt+h vkSj eq¶rh ds mgns ij

jg dj dk;Z fd;k]fQj vki dk “kqekj uTn ds cM+s myek esa gksus yxk];gka rd fd Þ eq¶rh vy

fn;kj vy uTfn¸;k Þ ds yd+c ls uokt+s x;s]vki dks fQD+g esa egkjr Fkh]fons”k esa Hkh vki us

ikB i<+k;k gS]vki ds Nk= vf/kdrj gSa]bu eas uwfu;g bCuqy d+f¸;e dh O;k[;k djus okys vgen

fcu bczkghe fcu bZlk¼1329 fgTjh½]e”gwj bfrgkldkj ys[kd mleku fcu vCnqYykg fcu fc”kz¼1296

fgTjh½ ft+dz ds d+kfcy gSa ftUgkas us blykeh vd+hnk dh j{kk esa vusd fdrkcsa fy[kha]ftu eas Þvy

bfUrlkj fyfgfT+cYykg vy eqofºgnhu ojZÌ vyy eqtkfny vfuy eqf”jdhuÞ Þ vjZÌ vyy cqnZk

Þ Þ rklhl vy rD+nhl Qh d”Q rychl nkown fcu tj thl Þ ljs fQgfjLr gSa vki ds dqN

fjlkys vkSj dqN jÌ esa fy[kh tkus okyh fdrkcsa gSa ftu eas ls dqN vki dh fdrkc Þ vÌqjj

Page 16: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

16

eqLrgc]og dk;Z laiw.kZ myek ds lehi bcknr gS]rks tks O;fDr ;g dgs fd

cans dh vius jc ls nqvk djuk ml dh bcknr ugha gS rks og xqejkg cfYd

dkfQj gS Þ ¼10½

A

vLlfu¸;k fQy vtfocfru ufTn¸;k Þ esa ekStwn gSa vkSj dqN eTewvk vjZlkby oy elkby vy

ufTn¸;k Þ esa ekStwn gSa]vki dh ekSr “kD+jk ds vanj 1282 fgTjh esa gqbZ]vYYkkg vki ds Åij vf/kd

n;k djsA rY[khl vkSj bt+kQk % eqd+Ìek fdrkcÞ Þrklhl vy rD+nhl Qh d”Q rychl nkown

fcu tjthl ÞA ;g fdrkc MkDVj vCnqLlyke fcu cjftl vkys vCnqy djhe dh fy[kh gqbZ

gS]vki dh thouh ds ckjs eas vf/kd tkudkjh ds fy;s ns[ksa % vy “kS[k vy vYykek vCnqYykg

fcu vCnqjZgeku vck crhu eq¶rh vy fn;kj vy ufTn¸;k Þ ys[kd % MkDVj vyh fcu eqgEen

vy vtyku]izdk”kd % nkj vy lqeSbZ& fj;kt+A

(10)rklhl vy rD+nhl Qh d”Q rychl nkown fcu tjthl % 127

Page 17: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

17

v/;k; % dsoy ,d vYykg ds iqdkjus dk gqDe vkSj ml ds vfrfjä gj

,d dks iqdkjus dh eukghA

dqvkZuks gnhl esa dsoy ,d vYykg dks iqdkjus dk gqDe vkSj ml ds

vfrfjä gj fdlh dks iqdkjus dh eukgh gS]mnkgj.k ds rkSj ij vYykg

rkyk dk ;g dFku %

rtZqek % vius jc ls uezrk ls vkSj pqids pqids nqvk;sa ekaxk djksA ¼lwjrqy

vkjkQ % 55½

vkSj ;g dFku %

rtZqek % vYykg rkyk ls ml dh d`ik ekaxksA ¼lwjrqfUulk % 32½

“kS[k vCnqjZgeku fcu eqgEen fcu d+kfle jfgegqYykg ¼11½

Qjekrs gSa % dsoy

,d vYykg dks iqdkjus dk vkns”k yxHkx rhu lkS LFkku ij vusd izdkj

ls vk;k gS]dHkh vkns”k ds lkFk tSlk fd Qjekus bykgh gS %

rtZqek % eq> ls nqvk djks eSa rqEgkjh nqvkvksa dks d+cwy d:axkA ¼lwjs x+kfQj

% 60½

vkSj ;g dFku %

(11)“kS[k vCnqjZgeku dk “kqekj uTn ds e”gwj myek esa gksrk gS]vki dh iSnkb”k 1319 fgTjh esa

gqbZ]vki us uTn ds vf/kdrj myek ls i<+k gS]”kS[k dh vyx igpku ;g gS fd vki us ejkts

vkSj elkfnj tSls bYeh ojlk dh f[kner dh] mu dh rg+d+hd+ dh vkSj mUgssa yksxksa ds lkeus is”k

fd;k]mu f[knekr esa lc ls cM+h f[kner Qrkok bCus rSfe;k gS]ftls vki us QgfjLr ds vykok

¼35½ftYnksa esa tek fd;k]tks ckn”kk lÅn fcu vCnqy vt+ht+ jfgegqYykg ds [kpZ ij 1381 fgTjh

esa Nih]vkSj vki us uTn ds myek ds Qrkos Hkh tek fd;k]ckjgoha lnh ds “kS[k eqgEen fcu

vCnqy ogkc ls ysdkj vius t+ekus d myek rd ¼ lHkksa ds Qrkos tek dj fn;s½];g fdrkcÞvÌqjj

vLlfu¸;k fQy Qrkok vUufTn¸;kÞ ds uke ls e”gwj gS]vkSj 10 ftYnksa esa gS];g “kkg vCnqy

vt+ht vkys lÅn ds [kpZ ij 1350 fgTjh Nih]vkSj “kS[k us lÅnh vjc ds eq¶rh “kS[k eqgEen

fcu bczkghe vkys “kS[k jfgegqYykg ds Qrkos Hkh 13 ftYnksa es tek dj fn;s]tks “kkg QSly fcu

vCnqy vt+ht jfgegqYykg ds gqDe ls 1390 fgTjh esa NihA

vd+hnk]mlwys r¶lhj]fQD+g]gnhl vkSj uºo esa “kS[k dh vf/kdrj fdrkcsa vkSj “kgZsa gSa]vYykg us

mu fdrkcksa ls vf/kd yksxksa dk ykHk igqapk;k vkSj eqlyekuksa us mu ls ykHk mBk;k]vYykg mu

ij n;k djs vkSj mUgsa vfrmRre cnyk nsA

“kS[k vCnqjZgeku jfgegqYykg dh oQkr 1392 fgTjh esa gqbZA

Page 18: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

18

rtZqek % ml ds fy;s nhu dks [kkfyl djrs gq;s ml dks iqdkjksA¼lwjrqy

vkjkQ % 29½

dHkh vYykg us eukgh ds lkFk mls c;ku fd;k tSlk fd bl vk;r esa %

rtZqek % vYykg rkyk ds lkFk fdlh vkSj dks u iqdkjksA ¼lwjrqy ftUu %

18½

dHkh /kedh ds lkFk tSlk fd bl dFku esa %

rtZqek % vYykg ds lkFk fdlh vkSj ekcwn dks u iqdkj fd rw Hkh lt+k ikus

okyksa eas ls gks tk;sA¼lwjs vy “kqvjk % 213½

dHkh vYykg us ;g lkfcr fd;k fd ogh bcknr ds yk;d+ gS tSlk fd

QekZu gS %

rtZqek % vYykg rkyk ds lkFk fdlh vkSj ekcwn dks u iqdkjuk]vYykg ds

vfr dksbZ vkSj iwT; ughaA ¼lwjrqy d+ll % 88½

dHkh f[krkc esa iqdkjus okys dh udhj dh tSlk fd Qjek;k %

rtZqek % vYykg dks NksM+ dj ,slh pht+ dh iwtk er djuk tks rq> dks u

dksbZ ykHk igqapk lds vkSj u dksbZ gkfu];fn rw us ,slk fd;k rks rw t+kfyeksa

esa ls gks tk;sxkA ¼lwjs ;wuql % 106½

fdlh txg vYykg us [kcj nsus vkSj [kcj ryc djus dk vankt+ viuk;kA

rtZqek % vki dg nhft;s! Hkyk ns[kks rks ftUgas rqe vYykg ds vfrfjä

iqdkjrs gks eq>s Hkh rks fn[kkvks fd mUgkas us t+ehu dk dkSu lk VqdM+k cuk;k

gS ;k vkdk”kksa esaa mu dk dkSu lk Hkkx gS\ ¼lwjrqy vgdk+Q % 4½

dHkh eukgh ds vFkZ esa gqDe dk vankt+ viuk;k %

rtZqek % dg nhft;s! fd vYykg ds flok ftu ftu dk rqEgsa xqeku gS lc

dks iqdkj yks]mu esa ls fdlh dks vklekuksa vkSj t+ehuksa esa ls ,d d.k dh

“kfä ugha gSA ¼lwjs lck % 22½

dgha ;g c;ku fd;k fd nqvk bcknr gS vkSj mls vYykg ds vfrfjä ds

fy;s vatke nsuk f”kdZ gS %

rtZqek % ml ls c<+ dj xqejkg vkSj dkSu gksxk\ tks vYykg ds vfrfjä

,slksa dks iqdkjrk gS tks d+;ker rd ml dh nqvk d+cwy u dj ldsa cfYd

Page 19: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

19

mu ds iqdkjus ls vatku gksa vkSj tc yksxksa dks bdëk fd;k tk;sxk rks ;g

mu ds nq”keu gks tk;saxs vkSj mu dh iwtk ls lkQ badkj dj tk;saxsA

¼lwjrqy vgdk+Q % 5½

vkSj ;g fd %

rtZqek % eSa rqEgsa Hkh vkSj ftu ftu dks rqe vYykg rkyk ds flok iqdkjrs

gks mUgsa Hkh lc dks NksM+ jgk gwa]dsoy vius jc dks iqdkjrk jgwaxk ]eq>s ;d+hu

gS fd eSa vius jc ls nqvk ekax dj oafpr u jgwaxkA tc bczkghe mu

lc dks vkSj vYykg ds flok mu ds lc ekcwnksa dks NksM+ pqds rks ge us

mUgsa bLgkd+ vkSj ;kdwc vySfgeLlyke fn;k]vkSj nksuksa dks uch cuk fn;kA

¼lwjs e;Ze % 48&49½

gnhl esa vk;k gS % nqvk gh bcknr gS ¼12½

] bl gnhl dks frfeZt+h vkfn us

lgh dgk gS]bl gnhl esa ¼eqCrnk vkSj [kcj ds chp½QLy dh t+ehj iz;ksx

dh xbZ gS]vkSj [kcj dks ekjQk iz;ksx fd;k x;k gS rkfd glz dk vFkZ ns]vkSj

;g nykyr djs fd nqvk ds fcuk bcknr gS gh ugha]vkSj gj bcknr dk

vf/kdrj Hkkx nqvk gh gksrk gS ¼13½

]vkSj vki us bl ckr ls Hkh euk QekZ;k

fd vYykg ds lkFk fdlh dks lk>h cuk;k tk;s];gka rd fd vius uch

ds rvYyqd+ ls QekZ;k %

rtZqek % vki dg nhft;s fd eSa rks dsoy vius jc gh dks iqdkjrk gwa vkSj

ml ds lkFk fdlh dks lk>h ugha djrk ¼lwjs ftUu % 20½

vkSj vYykg us ;g Hkh [kcj nh gS fd og vius lkFk lk>h cuk;s tkus dks

{kek ugha djrk ¼14½

A

ys[kd % dsoy ,d vYykg dks iqdkjuk vfuok;Z gS]ml dh nyhy bCus

vCckl jft+vYykgq vUgqek dh ;g gnhl Hkh gS fd uch us QekZ;k % Þtc

(12) bl gnhl dk lanHkZ ¼ gokyk½ igys vk pqdk gSA

(13) vki us lgh QekZ;k D;ksafd dksbZ Hkh mikluk nqvk ls [kkyh ugha]tSls uekt+]gt+]ft+dzks vT+dkj

vkSj ftgkn];g og bcknrsa gSa ftu esa vYykg dks iqdkjuk fu/kkZfjr gS];g vyx ckr gS fd nqvk

Lo;a ,d LFkkbZ bcknr gSA

(14)vLlSQqy eLywy vyk vkfcfnjZlwy % 131&132 laf{kIr ds lkFkA

Page 20: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

20

ekaxuk gks rks vYykg ls ekaxks vkSj tc enn ryc djuh gks rks vYykg ls

ryc djks Þ ¼15½

A

;fn vYykg ds vfr ls ekaxuk lgh gksrk rks uch ;g jguqekbZ QekZrs

fd % Þ eq> ls ekaxks];k ;g dgrs fd % eq> ls gk;rk ekaxks]vkSj tc vki us

,slh ugha dgk &tc fd ;g fl[kkus dk ekSd+k Fkk rks ;g bl ckr dh

nyhy gS fd vYykg ds vfrfjä ls ekaxuk tk;t+ ugha gSA

vcw gqjSjk fjok;r djrs gSa fd jlwy us QekZ;k % Þ gekjk jc gj

jkr fupys vkleku ij mrjrk gS]ml le; tc jkr dk vafre frgkbZ Hkkx

“ks’k jg tkrk gS vkSj QekZrk gS % dkSu gS tks eq> ls nqvk djrk gS fd eSa

ml dh nqvk d+cwy d:a]dkSu gS tks eq> ls ekaxrk gS fd eSa ml nwa]dkSu gS

tks eq> ls {kek ekaxrk gS fd eSa mls {kek dj nwa Þ ¼16½

A

vYykg ds vfrfjä dh ljhg eukgh vCnqYykg fcu eLÅn dh gnhl

esa vkbZ gS]og uch ls fjok;r djrs gSa fd vki us QekZ;k % Þ tks O;fDr

bl gkyr esa ej tk;s fd og vYykg ds vfrfjä vkSjksa dks Hkh ml dk

lk>h ekurk jgk gks rk og udZ esa tk;sxk Þ ¼17½

A

vcw gqjSjk fjok;r djrs gSa fd vYykg ds jlwy us QekZ;k % Þ d+;ker

ds fnu tgUue ls ,d xnZu fudysxh]ml dh nks vka[ksa gksaxh tks ns[ksaxh]nks

dku gksaxs tks lqusaxs vkSj ,d tq+cku gksxh tks cksysxh]og dgsxh % eq>s rhu

yksxksa ij yxk;k x;k gS % gj ldZ”k t+kfye ij]gj ml O;fDr ij tks

vYykg ds vfrfjä fdlh vkSj dks iqdkjrk gks]vkSj izfrek cukus okyksa ij Þ ¼18½

A

“kS[k vCnqjZgeku fcu lknh jfgegqYykg ¼19½

vYykg ds QekZu %

(15) bls frfeZt+h ¼2516½ vkSj vgen ¼1@303½ us fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek vyckuh us lgh

dgk gSA (16)bl gnhl dks cq[kkjh ¼145½ vkSj eqfLye ¼1772½ vkfn us fjok;r fd;k gSA

(17)bls cq[kkjh ¼4497½ us vCnqYykg fcu elÅn ls fjok;r fd;k gSA

(18)bls frfeZt+h ¼2574½ us fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek vyckuh us lgh dgk gSA

(19)vki “kS[k]vYykek]eqQfLlj vkSj Qd+hg vCnqjZgeku fcu ukflj lknh gSa]vki dk “kqekj uTn ds

cM+s myek esa gksrk gS]d+lhe “kgj ds must+k esa vki dk ?kj Fkk]vki dh iSnkb”k 1367 fgTjh esa gqbZ

vkSj oQkr 1376 fgTjh esa gqbZ]vf/kdrj Nk= us vki ls i<+k vkSj eqlyekuksa ds myek cu dj

Page 21: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

21

ماوات والرض يسأله من في الس

dh r¶lhj esa fy[krs gSa % Þ vFkkZr vYykg viuh t+kr ds t+fj;s laiw.kZ l`f’V

ls cs fu;kt+ gS]og cM+k gh l[kh vkSj cs iukg mnkj gS]laiw.kZ l`f’V ml dh

eqgrkt gS] lc ds lc viuh laiw.kZ vko”;Drk;as mlh ls ryc djrs gSa pkgs

t+ckus gky ls djsa ;k ed+ky ls]og ,d {k.k cfYd ml ls Hkh de le; ds

fy;s vYykg ls csfu;kt+ ugha gks ldrs]og vYykg rkyk¼gj jkst+ ,d “kku

esa gS½fdlh Qd+hj dks vehj djrk gS vkSj fdlh VwVs fny okys dks rlYyh

igqapkrk gS],d d+kSe dks nsrk gS rks nwljh dks ugha]fdlh dks ekSr nsrk gS rks

fdlh dks thou]fdlh dks uhps djrk gS rks fdlh dks Åapk],d dk;Z mls

nwljs dk;Z ls x+kfQy ugha djrk]vkSj u elkby dk <sj ml ij lafnX/k

gksrk gS] fxM+fxM+kus okyksa dk fxM+fxM+kuk vkSj ekaxus okyksa dh yach ekax mls

rax ugha djrha]ikd gS og nkrk ftl dh uokft+”kksa ls /krhZ vkSj vkdk”k Hkjs

iM+s gSa]ftl dh n;k ls gj iy vkSj gj {k.k laiw.kZ l`f’V ykHk mBk jgh gSa]

cqyan ,oa Åapk gS og ftls xqugxkjksa dh ukQekZuh vkSj ml ls vkSj ml dh

mnkjrk ls cs[kcj Qd+hjksa dh csfu;kt+h nsus ls ugha jksdrh Þ ¼20½

A

fudys]tSls “kS[k vCnqYykg fcu vCnqy vt+ht+ fcu vd+hy]”kS[k vCnqYykg fcu vCnqjZgeku vy

cLlke vkSj “kS[k eqgEen fcu lkysg fcu mlSehu vkfn]vYykg bu esa ls ejs gq;s yksxksa ij n;k

djs vkSj ft+nksa dh j{kk djsA

(20)

Page 22: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

22

v/;k; % vYykg ds vfrfjä ls nqvk ds ckfry gksus dh ipkl nyhysa ¼21½

laiw.kZ bcknrksa eas nqvk dk LFkku cM+k gS fQj Hkh vf/kdrj yksx vYykg vkSj e[ywd+

ds chp lk>h cukrs gSa]vYykg us vius vfrfjä ls nqvk djus dks dq+vkZus djhe essa nks

txgksa ij ckfry d+jkj fn;k gS] igyh txg lwjs gt esa vYykg dk ;g dFku %

rtZqek % ;g bl fy;s fd vYykg gh lR; gS vkSj ftl pht+ dks ¼dkfQj½ vYykg ds

flok iqdkjrs gSa og ckfry gSA ¼lwjs gt % 62½

nwljh txg lwjs yqD+eku esa vYykg dk ;g dFku % ;g bl fy;s fd vYykg gh lR;

gS vkSj ftl pht+ dks ¼dkfQj½ vYykg ds flok iqdkjrs gSa og ckfry gSA ¼lwjs yqd+eku

% 30½

blh izdkj uch us ml O;fDr dh rkjhQ dh gS ftl us vYykg ds vfrfjä ls

nqvk djus dks ckfry dgk]vki us QekZ;k % “kk;jksa ds dyke esa lc ls lR; dyke

ychn ¼22½ dk gS tks bl izdkj gS %

½23¼أ لا كل شيء ما خلا الله باطل

rtZqek % vYykg ds vfrfjä lc pht+ ckfry vkSj [kre gksus okyh gSA

(21)vYykg dh vklkuh iSnk djus ds dkj.k nqvk ds vknkc vkSj d+cwfy;r ds dkj.kksa ij ,d

LFkkbZ fdrkc eSa us fy[kh gS ftl dk ftl dk uke gS %Þ vy rfCljk Qh c;ku vUu rgjhZ btkcfr

nqvk nqvkbYykfg bUny d+cwj Þ ¼d+czksa ij vYykg ls nqvk djuk fcnvr vkSj uktk;t+ gS½ ;g

fdrkc baVjusV ij ekStwn gS]vYykg bls Nius esa vklkuh iSnk djsA

(22)vki ychn fcu jchvk vy vkfejh gSa]cq[kkjh vkSj bCus vch [kS;lek us bUgsa lgkck esa “kqekj

fd;k gS]vki us dwQk eas viuk ?kj cuk;k vki dh oQkr f[kykQrs mLeku ds chp gqbZ]vki

us 156 lky ;k bl ls vf/kd mez ikbZ]vki gh dk ;g “ksj gS %

ولقد سئمت من الحياة وطولها وسؤال هذا الناس: كيف لبيد

rtZqek %

eSa yacs thou ls rax vk pqdk gwa tc fd yksx iwNrs gSa fd ychn! vki dk D;k gky gSA QRgqy

ckjh ls bf[rlkj ds lkFkA

(23)bls cq[kkjh ¼3741½ vkSj eqfLye ¼2256½ us vcw gqjsjk ls fjok;r fd;k gS ]”ksj dk nwljk

feLjk bl izdkj gS %

وكل نعيم لامحالة زائل

vFkkZr gj user vkSj dik dks [kre gksuk gSA

Page 23: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

23

igyh nyhy % vYykg us ;g vkns”k fn;k gS fd laiw.kZ mikluk;sa ,d

vYykg ds fy;s gksa ftl dk dksbZ lk>h ugha]tSls nqvk vkfn]rks ftl us bl

izdkj dh dksbZ bcknr vYykg ds vfrfjä ds fy;s vatke nh pkgs og

la;qä :i ls gks ;k LFkkbZ :i ls]rks ml us egku vYykg ds lkFk f”kdZ

fd;kA

bl dh nyhy vYykg dk ;g QekZu gS %

rtZqek % eSa us ftUuksa vkSj balkuksa dks dsoy viuh mikluk ds fy;s gh iSnk

fd;k gSA ¼ lwjs vy t+kfj;kr % 56½

vkSj vYykg rkyk us QekZ;k %

rtZqek % tks iSx+Ecj ge us rqe ls igys Hksts mu dh vksj ;gh oº; Hksth fd

esjs flok dksbZ lR; iwT; ugha]rw esjh gh bcknr djA ¼ lwjs vy vafc;k %

25½

vYykg us bl ckr ls euk fd;k fd ml ds lkFk bcknr esa fdlh dks lk>h

cuk;k tk;s]QekZ;k %

rtqZek % gs eqgEen rqEgkjh vksj vkSj mu iSx+Ecjksa dh vksj tks rqe ls igys

Fks];gh oº; Hksth xbZ gS fd ;fn rqe us f”kdZ fd;k rks rqEgkjs vkeky cckZn

gks tk;saxs vkSj rqe uqD+lku mBkus okyksa esa ls gks tkvksxsA cfYd vYykg gh

dh mikluk djks vkSj “kqdz vnk djus okyksa esa ls jgksA ¼ lwjrqT+t+qej %

65&66½

vYykg us gekjs lkeus ;g Li’V dj fn;k fd f”kdZ lc ls cM+k iki gS]vkSj

;fn cank f”kdZ dh gkyr esa ej tkrk gS rks vYykg mls {kek ugha djsxk]

vYykg dk dFku gS %

rtqZek % fu%lansg vYykg rkyk vius lkFk f”kdZ fd;s tkus dks {kek ugha

djrk vkSj ml ds flok ftls pkgs {kek dj nsrk gSA ¼ lwjs vy fulk % 116½

nwljh nyhy % d+qvkZuks lqUur esa bl ckr dh [kkl rkSj ij rkdhn dh xbZ

gS fd nqvk dks ¼vYykg ds fy;s½ [kkfyl j[kk tk;s vkSj bls vYykg ds

vfrfjä ls nqvk djus ls jksdk x;k gS]tSls vYykg dk ;g dFku %

rtqZek % vius jc ls fouezrk ds lkFk vkSj pqids pqids nqvk;sa ekaxksA¼ lwjrqy

vkjkQ % 55½

Page 24: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

24

vkSj vYykg dk QekZu gS %

rtqZek % Hkyk dkSu ijs”kku gky dh Q;kZn dks d+cwy djrk gS tc og ml

ls nqvk djrk gS vkSj ¼dkSu ml dh½ rDyhQ nwj djrk gS vkSj rqEgsa t+ehu

dk [kyhQk cukrk gSA ¼ lwjs vy vUuEy % 62½

vkSj vYYkkg us QekZ;k %

rtqZek % tc rqe ls esjs cans esjs ckjs esa iwNsa rks eSa rks rqEgkjs ikl gwa]tc dksbZ

iqdkjus okyk iqdkjrk gS rks eaS ml dh nqvk d+cwy djrk gwaA ¼lwjs vy cd+jk

% 186½

vkSj vYykg QekZrk gS %

rtqZek % vYykg ls ml dk QT+yks dje ekaxrs jgksA¼lwjs vy fulk % 32½

¼ckc dsoy ,d vYykg dks iqdkjus dk gqDe vkSj ml ds vfrfjä gj fdlh

dks iqdkjus dh eukgh½ esa bl eLys dh rºd+hd+ xqt+j pqdh gS fd dsoy

,d vYykg ls nqvk djus dk ft+dz dq+vkZu ds vanj vusd vankts+ c;ku esa

yxHkx rhu lkS LFkkuksa ij vk;k gSA ¼24½

rhljh nyhy % Qfj”rs vkSj Kkfu;ksa us ;g lk{kh nh fd vYykg ds vfrfjä

dksbZ lR; iwT; ughaA vYykg rkyk us QekZ;k %

rtqZek % vYykg bl ckr dh xokgh nsrk gS fd ml ds vfrfjä dksbZ lR;

iwT; ugha vkSj Qfj”rs vFkok Kkuh x.k tks U;k; ij d+k;e gSa ¼xokgh nsrs

gSa fd ½ ml x+kfyc fgDer okys ds vfrfjä dksbZ bcknr ds yk;d+ ughaA

¼lwjs vkys bejku % 18½

bl ckr dh xokgh nsuk fd vYykg ds vfrfjä dksbZ lR; iwT; ugha];g

lc ls vf/kd egku dh vksj ls lc ls egku pht+ dh xokgh gS] laiw.kZ

lalkj ds ikyugkj dh xokgh esa dHkh Hkh dksbZ deh ugha vk ldrh]bl fy;s

bl vk;r ds ckn ¼;g ckr Li’V gks xbZ½fd igys vkSj ckn dh d+kSeksa esa ls

(24)vf/kd ns[ksa % f”kUd+hrh jfgegqYykg us viuh fdrkc Þ vy vT+ok ds vanj lqjs gqTjkr dh

vk;r uEcj 2 dh r¶lhj esa dsoy ,d vYykg dks iqdkjus d vfuok;Z gksus ds fo’k; esa tks cgl

dh gS]vkSj vki jfgegqYykg us fy[kk gS fd % nwljk eLyk tks egRoiw.kZ elk;y esa ls gS….

Page 25: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

25

ftl us Hkh vYykg ds vfrfjä dh mikluk dh og mikluk bu rhu

xokfg;ksa dh fcuk ij fujLr vkSj cs cqfU;kn gSA

rhljh nyhy % vYykg ds vfrfjä ls nqvk djuk cM+k f”kdZ gS pkg s ml

dk olhyk vkSj t+fjv% dqN Hkh gksA nhus bLyke vkSj laiw.kZ nhukas esa ;g

ckr e”kgwj gS fd f”kdZ g+jke gS]cfYd f”kd Z iwjs rkSj ij bLyke ls fudky

nsrk gS]vYykg us vius uch ls dgk %

rtqZek % gs eqgEen! rqEgkjh vksj vkSj mu ¼ iSxacjksa½ dh vksj tks rqe ls igys

gks pqds gSa ;gh oº; Hksth xbZ gS fd vxj rqe us f”kdZ fd;k rks rqEgkjs

vkeky vdkjr gks tk;saxs vkSj rqe uqD+lku mBkus okyksa esa ls gks tkvksxsA

¼lwjs vy tq+ej % 65½

“kS[kqy bLyke bCus rSfe;k jfgegqYYkkg ¼25½

fy[krs gSa % Þ ;g ¼f”kdZ½

,ds”ojokfn;ksa ds nhu dks u tkuus dk urhtk gS]D;ksafd ,ds”ojokfn;ksa vkSj

vYykg ds chp bcknr]nqvk vkSj enn ekaxus esa dksbZ okLRkk ugha gksrk]cfYd

og fcuk okLrk ds vius jc ls nqvk djrs gSa vkSj ml dh mikluk djrs

gSa]vkSj gj uekt+h fcuk fdlh okLrk ds vius jc dh bcknr djrk gS ÞA ¼26½

bl eLys eas mEer ds laiw.kZ Kkfu;ksa dk bTek gS]pkgs og e”kgwj pkjks beke

gksa ;k nwljs Kkuh yksx]lc dk bl ckr ij bTek gS fd vYykg ds vfrfjä

dks iqdkjuk cM+k f”kdZ gS tks nhu ls fudky nsrk gS]vkSj eqlyekuksa dk bTek

(25) vki beke]vYykek]Kku ds leqnz]Qd+hg]lR; esa “kS[kqy bLyke vcqy vCckl rd+hmÌhuh

vgen fcu vCnqy gyhe gjkZuh fQj fne”d+h gSa]vki dk yd+c bCus rSfe;k gS]tc bLyke iwjh

rjg vtuch gks x;k rks vki us nhus bLyke dh rTnhn dh]vkSj tc nqfu;k bYes dyke dh

fcnvrksa]lwfQ;ksa dh [kqjkQkr]d+czizLrksa ds f”kdZ vkSj QYlfQ;ksa vkSj jokfQt+ ds bYgkn ls rkjhd

gks xbZ rks vki us fdrkcks lqUur ds rjhd+s ij lgh bLyke dh rjQ u;s fljs ls nkor nh]gd+

dk ,yku fd;k]ckfry izLrksa ls equkt+jk fd;k]bl ekxZ esa tsy Hkh tkuk iM+k]vYykg rkyk us vki

ds Kku dks d+cwfy;r nh]vki ds ys[k jkbt gq;s]vki ds ckn tks Hkh myek vk;s lc us vki dh

fdrkcksa ij Hkjkslk fd;k]vki ds Nk=ksa esa ls dqN bLyke ds beke cu dj mHkjs]tSls bCuqy

d+f¸;e]bCus dlhj]t+gch vkSj bCus vCnqy gknh vkfn]vki dh oQkr 728 fgTjh esa gqbZ]dqN rgd+hd+

djus okys us vki dh thouh ij vk/kkfjr ys[k dks ,d mRre iqLrd esa tek dj fn;k gS ftls

Þ vy tkes fylhjrs “kS[k vy bLyek bCus rSfe;k f[kyky lcvrs dq:uÞ dk uke fn;k];g dke

“kS[k cdz vcq ;t+hn jfgegqYykg dh ns[k js[k esa gqok gS]ftls nkjs vkye vy Qokbn& eDdk us

Nkik gS]vf/kd tkudkjh ds fy;s bl fdrkc dks ns[kk tk ldrk gSA

(26)vy bLrsx+klk fQjZÌs vyy fcDjh % 2@477&478]laf{kIr ds lkFkA

Page 26: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

26

,d “kvhZ nyhy gS]tSlk fd vYykg ds jlwy us QekZ;k % vYykg rkyk

esjh mEer dks xqejkgh ij bdëk ugha djsxk]vYykg dk gkFk tekvr ds

lkFk gS ¼27½

A

cgqr ls Kkfu;ksa us bl ckr ij bTek ud+y fd;k gS fd vYykg ds vfrfjä

dks iqdkjuk cM+k f”kdZ gS tks nhus bLyke ls fudky nsrk gS]mu myek esa

“kS[kqy bLyke bCus rSfe;k Hkh gSa vki Qjekrs gSa % Þ eqnkZ vkSj x+k;c O;fDr

dks iqdkjuk pkgs og uch gks ;k dksbZ vkSj bLyke ds bekeksa ds bTek vuqlkj

eqUdj vkSj gjke gS]u rks vYykg us bl dk gqDe fn;k gS vkSj u gh jlwy

us]u fdlh lgkch us vkSj u lgh <ax ls mu dh iSjoh djus okys rkcbZ us

vkSj u bLyke ds bekeksa esa ls fdlh us bl vey dks lgh dgk gS];g og

pht+ gS tks nhus bLyke esa tkuh igpkuh lh gS Þ ¼28½

A

vki vkxs Qjekrs gSa % Þ eqlyekuksa ds fdlh Hkh beke us ;g ugha dgk gS

fd fdlh Hkh e[kywd+ ls mu pht+ksa eas enn ekaxuk lgh gS ftu esa vYykg

rkyk ls enn ekaxh tkrh gS]u fdlh uch ls] u fdlh Qfj”rs ls ]u fdlh

usd O;fDr ls] vkSj u gh fdlh vkSj ls]cfYd nhus bLyke esa ;g vke ckr

gS vkSj bls lc tkurs gSa fd ,slk djuk dnkfi tk;t+ ugha gS Þ ¼29½

A

vki vkxs fy[krs gSa % Þ tks Qfj”rksa vkSj ufc;ksa dks okLrk cuk dj mu ls

nqvk djrk gS]mu ij Hkjkslk djrk gS] mu ls ykHk izkIr djus vkSj gkfu ds

Vkyus dk loky djrk gS]mnkgj.k ds rkSj ij xqukg dh ekQh]fnyksa dh

fgnk;r ]eqlhcrksa vkSj x+jhch dks nwj djus dk loky djrk gS rks og

eqlyekuksa ds bTek vuqlkj dkfQj gS Þ ¼30½

A

(27) bls frfeZt+h ¼2167½ us bCus mej ls fjok;r fd;k gS vkSj vYYkkek vyckuh us lgh dgk

gS]vkSj gkfde us Hkh vy eqLrnjd ¼1@115&116½ esa bls lgh dgk gS]vkSj bl gnhl dks fjok;r

djus ds ckn bl d+k;ns ij vgys lqUur dk bTek ud+y fd;k gS vkSj ¼ dgk gS fd½ ;g bLyke

ds dk;nksa esa ls gSA

(28) vy bLrsx+klk fQjZÌs vyy fcDjh % 331 (29) eTew vy Qrkok % 1@103] vkSj ns[ksa % vy Qrkok vy dqCjk % 4@560]bf[r;kjkr “kS[kqy

bLyke]ckc gqDeqy eqrZn]nkj vy d+ye cS:rA

(30) eTew vy Qrkok % 1@124

Page 27: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

27

bl bTek dks mu ls “kS[k lqyseku fcu vCnqYykg fcu eqgEen fcu vCnqy

ogkc ¼31½

tks fd gacyh myek esa ls gSa]us viuh fdrkc Þ rSlh#y vt+htqy

gehn Þ esa ud+y fd;k gS]fQj vkxs fy[krs gSa %

Þ bl bTek dks vf/kd rgd+hd djus okyksa us Hkh vki ls ud+y fd;k gS

tSls bCus eqq¶fyg us Þ vy Qq: Þ ¼32½

esa vkSj Þ vy balkQ Þ ds ys[kd ¼33½

us]Þ vy x+k;k Þ ¼34½

ds ys[kd us vkSj vy Þ bd+ukv Þ ds ys[kd ¼35½

vkSj

ml dh O;k[;k djus okys us ¼36½

vkSj bl ds vfrfjä vusd myek us vkSj

(31)vki vYykek]Qd+hg]mlwyh]bekes nkor “k[kqy bLyke eqgEen fcu vCnqy ogkc ds iksrs gSa]vki

dh iSnkb”k 1266 fgTjh esa gqbZ]vki us njb¸;k ds vanj cM+s cM+ myek ds chp bYeh ekgkSyk esa

iys c<+s]vki dh vf/kdrj fdrkcsa gSa vki dh e”gwj ys[k esa Þ rSlhjqy vt+hft+y gehn Þ] tks fd

vki ds nknk “kS[k eqgEen fcu vCnqy ogkc dh fdrkc Þ vRrkSghn Þ dh ,d vPNh O;k[;k gS]bl

fdrkc ls rhu “krkcfn;ksa l s vc rd myek vkSj Nk= ykHk mBk jgs gSa]rkSghn mcwfn;r ds v/;k;

eas ;g fdrkc vf/kdrj egRo iw.kZ gS]vki ds ckn myek dk blh fdrkc ij Hkjkslk jgk gSA

fQD+g esa fdrkc Þ vy eqD+us Þ ij Hkh vki dk rhu eksVh ftYnksa esa ,d gkf”k;k gS]bl ds vykok

Hkh vki dh vf/kd fy[kh fdrkcsa gSa]vki dh oQkr 1234 fgTjh eas 33 lky dh vk;q esa gqbZA

vki dh vf/kd thouh tkuus ds fy;s ns[ksa “kS[k vCnqjZgeku fcu vCnqYyrhQ fcu vCnqYykg vkys

“kS[k dh % Þ e”kkghj myek;s uTnÞ]vkSj vki dh thouh vki dh fdrkc Þ rSlhjqy vt+hft+y gehn

Qh “kgZ fdrkc vRrkSghn Þ ds eqdnes esa Hkh gS ftls fdrkc dh rgd+hd djus okys mlkek fcu

vrk;k vy mrSch us fy[kk gSA

(32) ¼ 6 @158 ½ nkjqy dqrqc vy bfYe;k & cS:r]1418 fgTjhA

(33) vFkkZrk enkZoh] ¼10@327½ rgd+hd+ eqgEen gkfen vy fQd+h]nkj bg;kbRrqjkl vy vjch&

cS:rA

(34) vFkkZr Þ x+k;rqy eqUrgh fQy tEvs cSuy bD+ukb oy eqUrghÞ ejbZ vy djeh ¼2@498½

rgd+hd+ % ;kflj bczkghe vy eT+:bZ]jkbn ;wlqQ v:Zeh] izdk”kd % nkjs xjkl& dk;rA

(35)¼4@285½ “kQZqÌhu]ewlk fcu vgen vy fgtkoh vy eDnlh]rgd+hd+ MkDVj % vCnqYykg

vRrqdhZ]nkjs gTj & felzA

(36)vFkkZr “kS[k eUlwh fcu ;wuql vy cgwrh us viuh fdrkc % Þ d”Qqy fd+uk Qh “kfgZy bD+uk Þ

¼0@108½ izdk”kd % nkj vy fQdz cS:r]1462

Page 28: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

28

bls Þ vy d+okrs Þ ¼37½

ds ys[kd us Hkh viuh fdrkc esa vy Qq: ds

ys[kd ls ud+y fd;k gS ÞA

“kS[k lqyseku vf/kd fy[krs gSa % Þ ;g fcYdqy lgh bTek gS tks nhu esa

tkuk igpkuk gS] pkjksa eLydksa ds bekeksa vkSj nwljs myek us eqrZn ds gqDe

ds c;ku esa ;g Li’V fd;k gS fd tks vYykg ds lkFk f”kdZ djrk gS og

dkfQj gS]vFkkZr tks vYykg ds lkFk fdlh vkSj ds fy;s fdlh izdkj dh

bcknr vatke ns ¼rks og eqf”jd gS½A fdrkcks lqUur vkSj bTek ls ;g lkfcr

gS fd vYykg ls nqvk djuk ml dh bcknr gS]bl fy;s bls vYykg ds

vfrfjä ds fy;s vatke nsuk f”kdZ gksxkA

“kS[k lqyseku dh ckr [kre gqbZ ¼38½

A

ftu myek us bl ckr ij bTek ud+y fd;k gS fd vYykg ds vfrfjä

dks iqdkjuk nhus bLyke ls fudky nsus okyk f”kdZ gS mu esa “kS[k vCn qYyrhQ

fcu vCnqjZgeku fcu glu ¼39½

Hkh “kkfey gSa]vki us fy[kk gS fd eqlyekuksa

(37)vFkkZr vgen fcu vyh fcu gtz vy gSleh v””kQbZ]bu dh fdrkc dk uke % Þ vy ,yke

fcd+okfrby bLyke Þ gS] bl ds fo’k; esa vkxs vk;sxkA

(38) rSlhjqy vt+hft+y gehn Qh “kgZ fdrkc vRrkSghn ]ckc feuf””kdZ v;a ;lrx+hl fcxSfjYykg

vo ;nÅ xSjgw 427A

(39)vki “kS[k vCnqYyrhQ fcu “kS[k vCnqjZgeku fcu glu fcu “kS[k eqgEen vCnqy ogkc gSa]vki

dh iSnkb”k 1225 fgTjh esa bYe vkSj myek ds “kgj nbZ¸;k e sa gqbZ]vki us vf/kdrj myek ls i<+k

mu esa vki ds firk “kS[k vCnqjZgeku fcu glu]vki ds ppk vCnqjZgeku fcu vCnqYykg fcu

eqgEen fcu vCnqy ogkc vkSj vius le; eas tt+k;j eqYd ds eq¶rh “kS[k eqgEen fcu egewn vy

tt+kbjh vkfn is”k is”k gSaA

tc vki us Kku lh[k fy;k rks vf/kdrj Nk=ksa us vki ls Kku lh[kk]mu eas ls lc ls vf/kd

e”gwj “kS[k vnhc vkSj viuh uT+eks ulz ls nhus bykgh dh j{kk djus okys lqyseku fcu lgeku

gSaA

vki us vf/kdrj fdrkcsa vkSj jlkby fy[kha]vki dh lc ls e”gwj fdrkc Þ feLckgqT+t+yke vyk

eu dt+c vy”k “kS[k vy beke Þ vkSj Þ feUgkt vy rklhl Qh d”Q “kqCgkr nkÅn fcu

tthZl Þ gSaA

vki ds jlkby dk vki ds Nk= “kS[k lqyseku us Þ eTew vjZlkby oy elkby vUufTn¸;k Þ dh

rhljh ftYn esa tek dj fn;k gS] tc fd dqN fjlkys bl fdrkc dh nwljh ftYnksa esa QSys gq;s

gSa]blh izdkj dqN jlkby Þ vÌqjj vLlfu¸;k feuy vtfoc vy ufTn¸;k Þ esa Hkh “kkfey gSaA

vki dh oQkr 1293 fgTjh esa gqbZA

Page 29: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

29

dk bl ckr ij bTek gS fd cM+k f”kdZ djus okyk dkfQj gS tks nyhy

d+k;e gksus vkSj eksrcj ¼t+fj;ksa ls nhu dk Kku½ igaqpus ds ckn vYykg dh

vk;rksa vkSj jlwyksa ;k nhu ds fdlh vkns”k dks udkjs]mnkgj.k ds rkSj ij

og O;fDr tks vYykg ds lkFk usd vkSj cqt+qxksaZ dh bcknr djs]mUgsa iqdkjs]vkSj

vYykg vius canksa ls bcknr vkSj ekcwn gksus dk tks gd+ j[krk gS ml esa

vYykg ds lkFk cqtq+xkasZ dks lk>h cuk;s ¼ rks og eqf”jd gS½A

vki us c;ku fd;k gS fd eqlyekuksa ds chp bl ckr ij bTek gS fd pkjksa eLydksa

¼ ds myek viuh fdrkckas esa ½ bl eLys ds fo’k; esa ,d cM+k v/;k; d+k;e djrs gSa

ftl eas ml dk gqDe c;ku djrs gSa]bfrZnkn ds vko”;Drkvksa vkSj rd+ktksa ij izdk”k

Mkyrs gSa]f”kdZ dks okt+sg djrs g S a]vkSj ;g fd bCus gtj ¼40½ us bl eLys ij iwjh

fdrkc fy[kh gS]ftls Þ vy ,yke fcd+okfrby bLyke Þ uke fn;k gS Þ ¼41½A ¼42½

“kS[k vCnqjZgeku fcu d+kfle fy[krs gSa % Þ dqQz vkSj bfrZnkn dh dksbZ fd+Le gekjs

Kku esa ,slh ugha ftl ds ckjs esa bl izdkj nykby gksa ftl rjg vYykg ds vfrfjä

ls nqvk djus ds ckjs es ekwtwn gSa tSls ml ls euk djuk]mls vatke nsus ls [kcjnkj

djuk] ,slk djus okys dks dkfQj d+jkj nsuk vkSj mls ges”kk ges”k ds fy;s tgUue

dh /kedh nsuk]vc Hkyk fdrkcks lqUur dks ukfQt+ djus vkSj mEer dh bTek dh

iSjoh djus ls dkSu lh pht+ jksd jgh gS] bl eLys ij vyx ls fdrkcsa fy[kh xbZ

gSa]vf/kdrj Kku okyksa us bl ij bTek ud+y fd;k gS]vkSj dgk gS fd ;g nhus bLyke

dh e”gwj rkyhekr esa ls gSa Þ¼43½A

Åij nh xbZ tkudkjh laf{kIr eas vki dh fdrk Þ feLckgqT+t+yke Þ ds eqd+nesa esa fy[kh vki dh

thouh ls yh xbZ gSa tks fd “kS[k MkDVj vCnqy vt+ht+ fcu vCnqYykg vT+t+sj dh fy[kh gqbZ gSA

(40) vFkkZr vgen fcu eqgEen fcu vyh fcu gtj vy gSleh v””kQbZA

(41) ;g fdrkc LFkkbZ rkSj Hkh Nih gS vkSj MkDVj eqgEen vy [kehl dh rg+d+hd+ ds lkFk Þ

vy tkes Qh vYQkft+y dqQz Þ ds eTewvk esa Hkh “kkfey gS]izdk”kd % nkjs b ZykQ]dks;rA

(42)vÌqjj vy lfu¸;k % 1% 467&468A

(43)vLlSQqy eLywy vyk vkfnjZlwy % 24

Page 30: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

30

v/;k; %

ykHk izkIr djus fy;s ;gka pkjksa eLydksa ds dqN myek ds dFku c;ku fd;s

tk jgs gSa tks ;g izekf.kr djrs gSa fd vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk vkSj

mu ls nqvk ekaxuk cM+k f”kdZ gSA

guQh myek ds dFku %

“kS[k eqgEen fcu vkfcn flanh guQh ¼44½

viuh fdrkc Þ rokbvqy vuokj

“kgZ ruoh#y vclkj evÌq#Zy eq[krkj Þ esa fy[krs gSa %

¼dksbZ cank½ ;g u dgs fd % ¼ ,s d+cz okys ,s Qykus! ø gs [oktk vtesjh!

,s esjs ihjks eqf”kZn! ,s eqbZuqÌhu fp”rh!Àesjh vko”;Drk iwjh djns½ ;k %¼bl

t+:jr dks vYykg ls ryc dj ns ½ ;k ¼vYykg ds fudV esjh flQkfj”k

dj ns ½ cfYd ;g dgs fd % ¼ ,s vYykg! ftl ds QSlys esa dksbZ ml dk

lk>h ugha esjh bl t+:jr dks iwjh dj ns½A

“kS[k lquvqYykg fcu lquvqYykg gYch guQh ¼45½

fy[krs gSa % Þ bl le;

eqlyekuksa ds chp ,slh tekvrsa t+kfgj gks jgh gSa ftu dk nkok gS fd

vofy;k dks ft+anxh esa vkSj ejus ds ckn rl#ZQ dh “kfDr jgrh gS]mu ls

ijs”kkfu;ksa vkSj nq[kksa esa lgk;rk ekaxh tk ldrh gS]mu ds t+fj;s ijs”kkfu;ksa

(44) vki “kS[k]eqgfÌl eqgEen vkfcn fcu vyh flanh fQj valkjh gSa]vki dh iSnkb”k flan eas gqbZ

fQj vki us vius nknk ds lkFk esa ;eu x;s vkSj ogka ls enhuk vk;s vkSj ;gka ejrs ne rd

jlwy ls d+jhc jgs]vki ds rvYyqd+ ls “kkSdkuh fy[krs gSa % ¼ mUgsa bYes fr+c esa egkjr Fkh]vki

uºo]lQZ]fQD+gs guQh vkSj mlwys fQD+g eas vf/kd tkudkjh j[krs Fks]lkFk lkFk nwljs mywe dh

tkudkjh Hkh j[krs Fks] vkSj vki tYn le> tkrs Fks vkSj vki dh jk; Bhd vkSj lgh gksrh

Fkh½]ft+jdyh fy[krs gSa % ¼ vki ,d guQh Qd+hg vkSj QUus gnhl ds Kkuh Fks½]fQD+g vkSj gnhl

esa vki dh vf/kdrj fdrkcsa gSa]vki dh oQkr 1257 fgTjh esa gqbZ]vki dh vf/kd thouh ds fy;s

ns[ksa Þ vy cnz vRrkys Þ ys[kd % “kkSdkuh]vkSj Þ gfn;rqy vkjQhu Qh vLekby eqofYyQhu o

vklkj vy eqlfUuQhu Þ ¼2@370½ ys[kd % bLekbZy fcu eqgEen vehu vy ckckuh vy vy

cxnknhA

(45) vki lqUmYykg fcu lqUmYykg gych]eDdh]guQh gSa]vki okbt+]Qd+hg]eqgfÌl vkSj vnhc

Fks]gnhl esa vki dh ,d ys[k uT+e esa gS]vkSj usd yksxksa ds flyflys esa gn ls c<+ tkus dk xyr

Bgjkus ds fo’k; esa Hkh bu dh ,d fdrkc gS Þ lSqQqYykg vyk eu dt+c vofy;kvYykg Þ vki

dh oQkr 1120 fgTjh esa gqbZ ns[ksa % Þ eksteqy eksvfYyQhu Þ ¼1@483½ Þ gfn;rqy

vkfjQhuÞ¼1@428½A

Page 31: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

31

ls NqVdjk izkIr dh tk ldrh gS]bl fy;s ;g mu dh d+czksa ij vkdj mu

ls Q;kZn djrs gSa vkSj nyhy ;g nsrs gSa fd ;g mu dh djkersa gSa!

bl ckr esa bQzkrks r¶jhr ¼deh o T+;knrh ½ ikbZ tkrh gS cfYd ;g vuUr

fouk”k vkSj vuUr vt+kc dh gkfey gaS]D;ksafd bl esa gd+hd+h f”kdZ dh cw

eqlÌd+k fdrkcs vt+ht+ dh f[kykQot+hZ]bekeksa ds vd+hnksa vkSj mEer ds bTek

dh eq[kkyQr ikbZ tkrh gS]d+qvkZu esa vk;k gS %

منين نولهه ومن يشاقق الرسول من بعد ما تبين له الهدى ويتبع غير سبيل المؤ ½ ¼lwjs fulk % 115ما تولى ونصله جهنم وساءت مصيرا

rtZqek % tks O;fDr lh/kk ekxZ tkuus ds ckn iSxacj dh eq[kkyQr djs vkSj

eksfeuksa ds ekxZ ds vfrfjä ekxZ ij pys rks ftl vksj og pyrk gS ge

mls mlh vksj pyus nsaxs vkSj ¼d+;ker ds fnu ½ udZ esa Mky nsaxs vkSj og

cqjh txg gS ¼46½

A

ckn ds guQh myek esa ls vf/kd blh dks ekurs gSa tSls beke vgen

ljganh ¼47½

]beke vgen :eh¼48½

]”kS[k lqCgku c[“k fganh]eqgEen fcu vyh

(46)Þ lSqQqYykg vyk eu dt+c vofy;kvYykg laf{kIr esa 15&16Þ

(47) vki dh thouh ds fy;s ns[ksa Þ uqTgrqy [kkfrj ocgtrqy elkes oUuokft+j Þ ¼5@43&45½

vCnqy g; fcu Q[kjqÌhu gqlsuh]izdk”kd nkjqy evkfjQ vy mlekfu;k]gSnjkcknA

(48) vki vgen fcu eqgEen guQh gSa tks :eh ls tkus tkrs Fks]f[kykQrs mLekfu;k ds myek esa

vki dk “kqekj gksrk gS]vki us vf/kd fdrkcsa fy[kh gSa]”kjbZ Kku esa vki dks :fPk Fkh]vki dh

oQkr 1443 fgTjh essa gqbZ]vki dh fdrkcksa esa Þ gkf”k;k vyk r¶lhjs vfcLlÅn Þ Þ etkfylqy

vCjkj o elkfydqy v[;kj Qh “kgZ fevfr gnhl feuy elkchg vkfn ftdz fd;s tku s ds d+kfcy

gSa vki dh vf/kd thouh tkuus ds fy;s ns[ksa % Þ gfn;rqy vkfjQhu Þ % 1@157]izdk”kd % nkjqy

dqrqc vy bfYe¸;k 1443 fgTjh vkSj eksteqy eqvfYyQhu % 2@252

vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus dh eukgh ls eqrvfYyd+ bUgksa us viuh fdrkc Þetkfylqy vCjkj

o elkfydqy v[;kjÞ lRrjgoha vkSj lUrkUoha efTyl ds rgr vPNh ckr fy[kh gSA

Page 32: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

32

Fkkuoh¼49½

] eqgEen blekbZy nsgyoh¼50½

]”kS[k eqgEen fcu vCnqYykg vywlh ¼51½

vkfn ¼52½

A

“kS[k MkDVj “ke”kqÌhu vQx+kuh us ,d cM+h fdrkc fy[kh gS ftl esa mUgksa

us d+cz izLrksa ds vd+hnksa dks daMe djus ds fy;s guQh myek ds dFkuksa dks

bdëk dj fn;k gS];g ckr e”kgwj gS fd d+cz izLrksa ds ;gka lc ls vf/kd

ftl pht+ ij vey gS og ;gh gS fd og mu d+czksa ij tk dj nqvk djrs

gSa ftu dh og rkt+he ¼ lEeku½ djrs gSa vkSj mu ¼nQu cqt+qxksaZ ½ ls

eqrvfYyd+ x+yr vd+hnk j[krs gSa]bl iqLrd dks ys[kd us Þ tqgwnq myekby

gufQ¸;k Qh bCrkfy vd+kbfny d+cwfj¸;k ß uke j[kk gS];g iqLrd rhu

ftYnksa esa gS]bls mUgksaus ih ,p Mh dh fMxjh izzkIr djus ds fy;s fy[kk

Fkk]bl esa mUgksa us ;g b”kkjk fd;k gS fd d+cz izLrh dh “kq:vkr]ml dk

(49) vki fganqLrkuh Ldkyj gSa]Þd””kQ bfLrykgkfry QquwuÞ vki dh fy[kh fdrkc gS]vki dh

thouh ds fy;s ns[ksa %ÞuqTgrqy [kokfrjÞ% 6@278 Þ gfn;rqy vkfjQhuÞ¼2@326½ ft+fjDyh dh vy

vkyke]vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus dh eukgh ls eqrvfYyd+ mu dk dyke mu dh viuh

ys[k Þd””kQ bfLrykgkfry QquwuÞ % 4@140&153 esa fy[kk gqok gS A

(50)eqgEen fcu bLekbZy fcu vCnqy x+uh]vki eqgfÌl Fks]vki dh fy[kh gqbZ fdrkcksa esa Þ bUtkgqy

gktk Qh “kgZ bCus ektk Þ “kkfey gS]vki dh thouh ds fy;s ns[ksa % Þ uqTgrqy [kkfrj Þ vkSj Þ

eksteqy eqofYyQhu Þ % 3 @133]vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ds fo’k; esa mu dk dFku mu

dh fdrkc Þ rd+fo;rqy bZeku esa ekStwn gS Þ A

(51) vki egewn “kqdzh fcu vCnqYykg fcu “kgkcqÌhu vkywlh gqlsuh gSa]vki dh d qfu;r vcqy

evkyh gS]vki rkjh[k ds tkudkjj]vnhc vkSj vfyes nhu Fks]bjkd+ esa vki us lekt lq/kkj dk

dk;Z fd;k]vusd ys[k ds t+fj;s fcnvfr;ksa ij geyk fd;k]ftl ds dkj.k mu ds nq”eu vf/kd

gks x;s]vki us 52 fdrkcsa fy[kh gSa]vki dh oQkr 1342 fgTjh esa cxnkn ds vanj gqbZA

vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus dh cqjkbZ ds fo’k; esa vki dh ckrsa vki dh r¶lhj Þ :gqy

evkuh Qh r¶lhfj dq+vkZfuy vt+he oLlcby elkuh Þ esa lwjrqy gt dh vk;r 73 dh r¶lhj

esa fy[kk gqok gSA

(52)vYykg ds vfrfjä dks iqd kjus dh cqjkbZ ds fo’k; esa mu myek ds r¶lhyh dFkuksa ds fy;s

% Þvy eTewmy eqQhn Qh ufD+t+y d+cwfj;fr o uqLjfrRrkSghn Þ ys[kd % MkDVj eqgEen vy

[kehl ist % 412& 418] izdk”kd % nkjs vryl fj;kt+] eSa us laf{kIr ds rkSj ij bu myek ds

dFkuksa dk dsoy gokyk c;ku fd;k gSA

Page 33: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

33

ijoku p<+uk vkSj d+cz izLrksa dks eqf”jd vkSj cqr izLr izekf.kr djus ds

fy;s Bgjkus esa guQh myek us D;k dksf”k”ksa dh gSa ¼53½

A

bl ds ckn vki us f”kdZ dh eukgh vkSj mu rhl t+fj;ksa ls bls xyr

Bgjkus ls eqrvfYyd+ guQh mykek ds Fkuksa dk c;ku fd;k gS ftu dks

nyhy cuk dj d+cz izLr yksx viuh nwdku pedkrs gSa ¼54½

A

fQj ys[kd us usd cqt+qxkZsa ds rvYyqd+ ls mu d+cz izLrksa dk gn ls c<+

tkuk vkSj ml dks daMe djus ls eqrvfYyd+ guQh myek dh dksf”k”kksa dh

felkysa c;ku dh gSa]lc ls igys uch dh t+kr ls lacaf/kr mu ds gn ls

c<+ tkus dks c;ku fd;k gS vkSj bl nkok dk tk;t+k fy;k gS fd vki dks

xSc+ dk Kku Fkk vkSj vki dks lalkj eas viuk vkns”k pykus dk vf/kdkj Fkk

vkSj vki enn dh xqgkj yxkus okyksa dh iqdkj lqurs gSa]fQj vki us mu

lc nkoksa dks cs cqfU;kn crk;k]ml ds ckn uch ds vfrfjä dbZ cqt+qxkZsa

dh “kku esa gn ls c<+ tkus dk mnkgj.k fn;k tSls vCnqy d+kfnj

thykuh]fjQkbZ]cnoh vkfn tSls og cqtq+xZ ftu dh foyk;r dk nkok fd;k

tkrk gS ¼55½

A

jgh ckr vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ds gjke gksus ls lacaf/kr “kkQbZ

myek ds dFkuksa dh rks bCus gtj “kkQbZ ¼56½

vjcbZu uooh¸;k dh “kgZ esa

,d ckr fy[krs gSa ftl dk vFkZ gS ftl us vYykg ds vfrfjä ls nqvk

dh og dkfQj gS ¼57½

A

(53) ns[ksa mij c;ku dh xbZ fdrkc % 353&561

(54) ns[ksa % ist % 563&682

(55) ns[ksa % ist % 683&897 (56) vki vgn fcu eqgEen fcu vyh fcu gtj vy gSleh v””kQbZ gSa tks felz ds Qd+hg Fks]vki

dk “kqekj chLoha “krkCnh ds myek esa gksrk gS]vki dh vf/kdrj fdrkcsa gSa]vki dh thouh ds fy;s

ns[ksa % vy vkyke fyfT+tdZyh % 1@234

(57)“kkSdkuh us bl dFku dks mu ds gokys ls Þ vÌqjjZ vy ut+hn Qh b[ykfl dfYefrRrkSghn Þ

% 121]izdk”kd % nkj bCus [kqts+ek]fj;kt+]esa ud+y fd;k gS]vkSj mu ls bl “kS[k eqgEen fcu vCnqy

ogkc us viuh fdrkc Þ eqQhnqy eqLrQhn Qh d qQzs rkfjfdRrkSghn Þ % 365] izdk”kd % tke;k

beke eqgEen fcu lÅn vy bLykfe;k&fj;kt+ esa ud+y fd;k gSA

Page 34: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

34

“kS[k vgen vyh fed+jst+h felzh “kkQbZ ¼58½

fy[krs gSa %

Lkkjh d+kSeksa dk f”kdZ nks izdkj dk Fkk % mywfg;r esa f”kdZ vkSj jcwfc;r esa

f”kdZ]vf/kdrj mywfg;r vkSj bcknr ds f”kdZ esa eqf”jdhu eqcryk Fks]ftl

dk vFkZ gS cqrksa]Qfj”rksa]ftUuksa]ihjks eqf”kZn]usd ,oa cqtq+xZ dh bcknr djuk

pkgs og ftank gksa ;k eqnkZ]og dgrs gSa fd %¼ge bu dks bl fy;s iwtrs gSa

fd os ge dks vYyk ds fudV dj nsa½ ml ds ikl gekjh flQkfj”k

djsa]vYykg ls mu dh fudVrk vkSj ¼ml ds lehi mu ds½ lEeku ds cnys

gesa Hkh vYykg dh fudVrk vkSj lEeku izkIr gks tk;s]tSlk fd lalkj esa

gksrk gS fd tks yksx ckn”kkg ds fudV jgus okyksa]mu ds fj”rs ukrs okyksa

dh lsok djrs gSa]mUgsa ckn”kkg dh vksj ls lEeku vkSj fudVrk izkIr gks

tkrh gSA

laiw.kZ vklekuh fdrkcsa “kq: ls ys dj var rd bls fujLr djrh gSa]vkSj

bl ds ekuus okyksa dks ljt+fu”k djrh gSa vkSj ;g Li’V djrh gSa fd ,slk

djus okys vYykg ds nq”eu gSaA

“kq: ls ys dj var rd laiw.kZ lans’Vk bl ckr ij eqRrfQd+ jgs gSaA

Þ vYykg us ftu yksxksa dks gykd fd;k mu dh gykdr dk dkj.k ;gh

f”kdZ Fkk Þ ¼59½

A

jgh ckr vYykg ds vfrfjä ls nqvk djus ds gjke gksus ls eqrvfYyd+

gacyh myek ds dFkuksa dh rks fiNys istksa esa ge us tgka bl ckr ij myek

dk bTek ud+y fd;k gS fd vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk cM+k f”kdZ gS

ogha “kS[kqy bLyke bCus rSfe;k dk dFku Hkh ud+y fd;k gS]bl eLys esa mu

dh vf/kd ckrsa fuEu fyf[kr izdkj gSa %

(58)“kS[k vgen felz ds myek esa ls gSa] vki us gnhl vkSj fQD+g dk Kku fy;k]rkjh[k fy[kus

ij iwjh roTtksg nh]ft+dZyh us mUgsa eqYds felz ds rkjh[k fy[kus okys dk yd+c fn;k gS]vki ds

ys[k 266 ls vf/kd gSa]fne”d+ esa d+kt+h dk vksgnk fn;k x;k ysfdu mUgksa us d+cwy djus ls euk

dj fn;k]vki dh oQkr 845 fgTjh esa gqbZ]vki dh thouh ds fy;s ns[ksa % ¼ bEckmy xej½]¼vy

cnz vRrkys½ ys[kd % “kkSdkuh] ¼vT+t+ksmYyke½ ys[kd % l[kkoh] ¼vyvkyke½ ys[kd % ft+dZyh %

1@177] ¼ ekste vy eqvfYyQhu½ % 1@204A

(59)rtzhn vRrkSghn vy eqQhn % 52&53]rgd+hd+ % vyh fcu eqgEen vy bejku]izdk”kd % nkjs

vkye vy QokbZn&eDdkA

Page 35: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

35

Þ gj og O;fDr tks fdlh thfor vFkok usd vkneh ds ckjs esa gn ls c<+

tkrk gS ml ds fy;s fdlh izdkj dh mywfg;r dks izekf.kr djrk gS]tSls

;g dgrk gS fd gj og thfodk tks Qykus ls u feys og eq>s ugha pkfg;s];k

tc dksbZ tkuoj t+cg djs rks ;g dgs %¼esjs vkd+k ds uke ls ½;k ml ds

lkeus lTnk djs pkgs ml ds fy;s djs ;k fdlh vkSj ds fy;s];k vYykg

rkyk dks NksM+ dj ml ls nqvk djs]tSls ;g dgs fd % ¼,s essjs Qykus vkd+k!

eq>s ekQ dj nsa];k eq> ij n;k dj] ;k esjh lgk;rk djs] ;k eq>s thfodk

ns];k eq>s iukg ns];k eSa us rq> ij Hkjkslk fd;k];k rw gh esjs fy;s dkQh

gS];k eSa rsjh gh dQkyr esa gwa ½];k bl izdkj ds nwljs vD+okyks vQvky tks

fd #chfc;r dh ,slh fo”ks’krk;sa gSa tks vYykg ds vfrfjä fdlh vkSj ds

fy;s yk;d+ ugha];g lc f”kdZ vkSj xqejkgh gSa],slk djus okys ls rksck djokbZ

tk;sxh]vxj rksck fd;k rks Bhd gS ojuk mls d+Ry dj fn;k tk;sxk]D;kasfd

vYykg us jlwyksa dks ftl dke ds fy;s Hkstk vkSj ftl dkj.k fdrkcsa mrkjha

og ;g gS fd ge dsoy ,d vYykg dh iwtk djsa ftl dk dksbZ lk>h ugha]

vkSj ge vYykg ds lkFk fdlh vkSj dks iwT; u cuk;sa Þ¼60½

A

vki vf/kd fy[krs gSa % Þ tks O;fDr ;g fo”okl j[ks fd dksbZ eqnkZ vkneh

pkgs og uQhlk gks ;k ø [oktk eqbZuqÌhu fp”rh gks ;k “k S[k vCnqy d+kfnj

thykuh gks];k x+kSl gksÀ ;k dksbZ vkSj O;fDr Mjs gq;s balku dks iukg nsrk]d+Snh

dks fjgk djrk gS tks dh vko”;Drk dh pht+ gS]rks ,slk O;fDr xqejkg vkSj

eqf”jd gS]D;kasfd vYykg rkyk gh dsoy iukg n srk gS mls iukg ugha nh

tkrh]vYykg ls viuh t+:jrsa ryc djus dk ekxZ ;g gS fd lPps fny ls

b[ykl ds lkFk ml ls nqvk dh tk;s]tSlk fd vYykg rkyk QekZrk gS %

tc rqe ls esjs cans esjs ckjs esa iwNsa rks eSa rks d+jhc gwa]tc dksbZ iqdkjus okyk

eq>s iqdkjrk gS rks eSa ml dh nqvk dks d+cwy djrk gwaA

rtZqek % Þ¼,s iSxEcj!½ tc rqe ls esjs cans esjs ckjs esa iwNsa rks eSa rks ikl esa

gwa tc dksbZ iqdkjus okyk eq>s iqdkjrk gS rks eSa ml dh nqvk d+cwy djrk

gwa ½ lwjrqy cd+jk % 186 ¼61½

(60) Þ vfjZlkyk vLlfu¸;k Þ];g fdrkc Þ vy ofl¸;rqy dqCjk Þ ds uke ls Hkh tkuh tkrh gSA

;g fdrkc Þ eTew vy Qrkok Þ % 3@363 & 430 esa iwjs rkSj ij ekStwn gS]Åij dh ykbusa mlh

ds ist 395 ls ud+y dh xbZ gSaA

(61) eTew vy Qrkok % 27@490

Page 36: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

36

Þ bCuqy d+f¸;e ¼62½

enkfjtqLlkfydhu Þ ds vanj f”kdZ dh fd+Leksa ds fo’k;

esa fy[krs gq;s dgrs gSa % Þ f”kdZ dh ,d fd+Le gS % eqnkZas ls t+:jr ryc

djuk]mu ls lgk;rk ekaxuk vkSj mu dh vksj tkus dk ¼mu ls lgk;rk

vkfn ekaxus ds fy;s½ bjknk djuk];gh iwjs lalkj esa f”kdZ dk ewy dkj.k

gS]D;kasfd ejs gq;s dk vey lekIr gks tkrk gS]og vius fy;s Hkh ykHk vkSj

gkfu dh “kfDr ugha j[krk gS]rks nwljs dks dSls ykHk igqapk ldrk gS tks ml

ls enn dh xqgkj yxkrk vkSj lgk;rk dk lokyh gksrk gS];k ml ls nqvk

djrk gS fd vYykg ds lehi ml dh flQkfj”k dj ns];g flQkfj”k djus

okys vkSj ftl ds fy;s flQkfj”k dh tk jgh gS nkuksa ls ukuknkuh dk

urhtk gS]D;kasfd vYykg ds lehi ml dh btkt+r ds fcuk og flQkfj”k

dj gh ugha ldrk]vkSj vYykg us ml O;fDr ls enn djus vkSj ml ds

lkeus gkFk QSykus dks viuh btkt+r ¼ls nsus½ dk t+fj;k ugha cuk;k]cfYd

iw.kZ :i ls rkSghn ls ¼flQkfj”k dh½ btkt+r feyrh gS]irk pyk fd ;g

eqf”jd ,slk dke djrk gS tks ¼flQkfj”k djus okys dks½ vYykg dh btkt+r

ls eg:e dj nsrk gS]og ml O;fDr dh rjg gS tks fdlh t+:jr ds fy;s

,slh pht+ ls lgk;rk ekaxrk gS tks ml ds izkfIr esa #dkoV cus]vkSj ;gh

gky laiw.kZ eqf”jdksa dk gSA

ejk gqok O;fDr ml dk eqgrkt gksrk gS tks ml ds fy;s nqvk djs]ml ds

fy;s n;k vkSj ekQh dk lokyh gks]tSlk dh uch us gesa gqDe fn;k gS fd

(62) vki eqgEen fcu vcw cdz fcu lkn vT+t+jbZ fQj vfÌe”d+h gSa]vki bCuqy d+f¸;e vy

tkSft+¸;k ds uke ls tkus tkrs gSa]vki dk “kqekj vkBoha “krkCnh ds myek esa gksrk gS]vki us vius

“kS[k bCus rSfe;k dks ykft+e idM+k ;gka rd fd 728 esa “kS[k oQkr ik x;s]vki “kS[k ds cM+s

“kkfxnkZsa esa ls Fks]mu ds ckn vki us nkor vkSj bYeh ftgkn dk >aM+k Åapk fd;k ;gka rd fd

751 esa vki dh oQkr gks xbZ]vki vf/kd Kku okys Fks]vki dh gqTtr et+cwr Fkh]vki elkby

fudkyus esa egkjr j[krs Fks]vki dh fdrkcsa vf/kdrj gSa]vkSj vki dh fdrkcsa laiw.kZ yksx d+cwy

djrs gSa]cfYd vki ds ckn vkus okys yksaxksa us bUgha fdrkcksa ij Hkjkslk fd;k]vki us bLykeh

vd+hnk dh vf/kd lgk;rk dh]uT+e vkSj ulz gj izdkj ls fcnvfr;ksa dk jn fd;k][kkl dj

QylfQ;kas]d+cz izLrksa]rkohy djus okyksa vkSj lwfQ;ksa ij jn fd;k]vYykg vki ij vf/kd dik

djs]vki vkSj vki ds “kS[k us u;s fljs ls nhu dks izdkf”kr fd;k]vki us vius thou dks mEer

ds laokjus esa yxk;kA

vki dh thouh ds fy;s ns[ksa % bCus bekn dh Þ“kT+jkrqT+t+gcÞ] bCus jtc dh Þ ts+y rcd+kr vy

gukfcyk Þ vkSj vki dh thouh ij lc ls tkes fdrkc “kS[k cdj fcu vCnqYykg vcw t+Sn dh gS

ftl dk uke Þ bCuqy d+f¸;e vy tks ft+¸;k g;krqgw o vklkjqgw Þ gSA

Page 37: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

37

tc ge eqlyekuksa ds d+czLrku esa tk;as rks mu d fy;s n;k vkSj {kek dh

nqvk djsa] eqf”jdhu bl dk myVk djrs gSa]os ejs gq;s yksxksa dh T+;kjr mu

dh bcknr djus]mu ls lgk;rk ekaxus ds fy;s djrs gSa]mu dh d+czksa ds

lkFk mu cqrksa tSlk djrs gSa ftu dh iwtk dh tkrh gS]mu d+czksa ds ikl

tkus dks gt dk uke nsrs gSa]ogka cSBd djrs gSa]vkSj eqtkojh djrs gSa]bl

izdkj og lR; iwT; ds lkFk f”kdZ vkSj ml ds nhu dks cnyus ¼dk tqeZ½

rks djrs gh gSa]lkFk gh ,ds”ojokfn;ksa ls nq”euh j[krs vkSj mu ij eqnkZas dh

“kku esa xqLrk[kh dk bYt+ke yxkrs gSa]tc fd og Lo;a f”kdZ dj ds vYykg

dh “kku esa xqLrk[kh djrs g Sa]vkSj vYykg ds bu ,ds”ojokfn;ksa dh “kku esa

Hkh mu dh cqjkbZ dj ds vkSj mu ls n q”euh j[k dj ¼xqLRkk[kh djrs gSa½tks

vYykg ds lkFk fdlh dks lk>h ugha cukrs cfYd eqf”jdksa dh cqjkbZ c;ku

djrs gSa]D;ksafd og bl xqeku esa jgrs gSa fd ¼;g vofy;k½ mu ds bl f”kdZ

okys dke ls izlUu gSa]mUgksa us gh bl dk vkns”k fn;k gS]vkSj og bl dkj.k

mu ls nksLrh j[krs gSa];gh og yksx gSa tks gj txg vkSj gj t+ekus esa jlwyksa

vkSj rkSghn ds nq”eu jgs gSa]mu ds iS:dkjksa dh rknkn vf/kdrj gS! vYykg

ds [kyhy bczkghe dks nsf[k;s og nqvk djrs gSa %

rtZqek % ¼eq>s vkSj esjh voykn dks bl ckr ls fd cqrksa dh iwtk djus yxsa

cpk;s j[k ,s ikyus okys! bUgksa us vf/kdrj dks xqejkg fd;k gS½ ¼lwjs bczkghe

%35&36½A

cMs+ f”kdZ ds bl tky ls ogh O;fDr cp ldrk gS tks [kkfyl rkSghns bykgh

ij ckd+h jgrk gS]vYykg ds fy;s eqf”jdksa ls nq”euh j[krk gS]mu ls ukjkt+xh

eksy ys dj vYykg dh fudVrk izkIr djrk gS]dsoy ,d vYykg dks viuk

oyh]ekcwn vkSj vkd+k ekurk gS]vYykg gh ds fy;s viuh eqgCcr] Mj] mEehn]

uezrk]vYykg ij Hkjkslk]ml ls enn ekaxuk]bfYrtk vkSj ml dh pkgr

dks [kkfyl j[krk gS]ml ds vkns”k dk ikyu djrk gS]ml dh izlUurk

pkgrk gS]tc ekaxrk gS rks dsoy vYykg ls vkSj lgk;rk pkgrk gS rks dsoy

vYykg ls]tc dksbZ vey djrk gS rks vYykg ds fy;s vFkkZr og vYykg

ds fy;s vYykg dh rkSQhd+ ls vkSj vYykg dh enn ds lgkjs ¼viuk thou

O;rhr djrk gS½ ¼63½

A

(63) Þ enkfjtqLlkfydhu Þ efUt+yrqRrkSck % 605

Page 38: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

38

vki jfgegqYYkkg us d+cz okyksa ds lEeku ls [kcjnkj djus ls lacaf/kr viuh

mRre iqLrd ¼bx+klrqYygQku feu elkbfn””kSrku½ esa cM+h yach ckr dh

gS]ftl esa d+cz okyksa ds lEeku vkSj mu dh “kku dks gn ls c<+kus dh

rkjh[kh cqfU;knksa dks fy[kk gS]vkSj ml ds et+kfgj vkSj bykt ds ckjs esa Hkh

c;ku fd;k gS]vYykg mu ij vf/kd dik djsA¼64½

beke vcqy oQk vyh fcu vd+hy gacyh ¼65½

fy[krs gSa %¼fu%lansg tks d+czksa

dk lEeku djrk gS eqnkZsa ls lgk;rk dh xqgkj yxkrk gS vkSj ;g dgrk gS

fd ,s esjs vkd+k o ekSyk vCnqy d+kfnj! ¼esjk ;g dke dj nsa ½ og mu

veyksa ds dkj.k dkfQj gS]vkSj ftl us fdlh eqnZs dks iqdkjk vkSj enn ds

fy;s nqvk dh og Hkh dkfQj gS½¼66½

A

vki vf/kd dgrs gSa % ¼tc tkfgyksa vkSj rqPN yksxksa dks “kjbZ okftckr

dfBu yxus yxsa rks og “kjhvr dh rkyhekr ls eqag Qsj dj cukoVh

rkyhekr dk lEeku djus yxs ftu dks mUgkas us vius fy;s x<+k Fkk]bl

izdkj ;g rkyhekr mu ds fy;s ljy gks xbZa D;ksafd mu ¼ij vey djus

ds fy;s½fdlh nwljs dh ekrgrh dh vko”;Drk u Fkh],sls yksx esjs lehi

vius mu veyksa ds dkj.k dkfQj gSa]mnkgj.k ds rkSj ij os d+czksa dk lEeku

djrs gSa vkSj “kjhvr ds euk djus ds ckn Hkh d+czksa dh rkt+he okyk dk;Z

djrs gSa tSls d+czkas ij fpjkx tykuk]mUgsa pweuk]mu ij bekjr cukuk]eqnkZsa

ls lgk;rk dh xqgkj yxkuk]mu ds uke is [kr fy[kuk % ¼gs esjs ekSyk! esjs

(64)eSa us ,d ed+kyk fy[kk gS ftl dk mUoku gS % Þrykbcq””kSrku fcmdw+fyy d+cwfj¸;huÞ ¼vFkkZr

d+cz izLrksa dh cqf} ls “kSrku dk f[kyokM+½]bl esa cgl fd;s x;s eLys ds fo’k; eas bCus d+f¸;e

ds dFkuksa dks tek fd;k x;k gS]bls rrhZc ns dj bl dh QgfjLr cukbZ xbZ gS];g ed+kyk

bUVjusV ij ys[kd ds ist ij ekStwn gS]vYykg rkyk bls ykHknk;d cuk;sA

(65)vki beke]vYykek]Kku ds leqnz]gacfy;ksa ds “kS[k]vkSj vusd fdrkcksa ds ys[kd gSa]vki dh

iSnkb”k 431 fgTjh esa gqbZ]vki dh fy[kh gqbZ fdrkcksa esa Þ vy Qquwu Þ Hkh gS tks 400 ftYnksa esa

gS]vki dks bYes dyke ls fnypLih Fkh]bl fy;s dqN flQrksa dh rkohy djus yxs fQj mUgksa us

Lo;a viuh rksck dh lk{kh nh]ml ds ckn flQkr dh rkohy djus okyksa ds jn esa fdrkc

fy[kh]viuh fdrkc Þ vy Qquwu Þ esa mUgksa us mu vgys dyke lwfQ;k dh cqjkbZ c;ku dh gS tks

bLykeh “kjhvr ls fudy pqds gSa]mu dk ;g dFku bCus rSfe;k us viuh fdrkc Þ njvks rvkjqt+

vy vD+y oUuD+y Þ 8@61&68 esa ud+y fd;k gSA

(66)bu ls bl dFku dks “kS[k lqYrku eklweh us viuh fdrkc ÞgqDeqYykg vyokfgn vLlenÞ %

44 esa ud+y fd;k gS]izdk”kd nkj vy vkLek& fj;kt+A

Page 39: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

39

lkFk ,slk vkSj oSlk dj ns½d+cz dh feÍh dks rc#Zd ds rkSj ij ysuk]d+czksa

ij [kq”kcw fNM+duk vkSj ykr ,oa mT+t+k ds iqtkfj;ksa dh iSjoh djrs gq;s isM+

ij¼diM+ksa ds phFkM+s yVdkuk ¼67½

“kS[k vCnqYykg vck crhu ¼68½

QekZrs gSa % eSa us d+kt+h vcw ;kyk ¼69½

ds

eTewvk Qrkok esa ns[kk gS fd mu ls ml O;fDr ds ckjs esa iwNk x;k tks ¼gs

eqgEen vkSj gs vyh ½ dh iqdkj yxkrk gS rks vki us QekZ;k % ;g tk;t+

ugha gS D;ksafd ;g nksuksa gh ej pqds gSa ¼70½

A

jgh ckr vYYkkg ds vfrfjä l s nqvk ekaxus ds gjke gksus ds fo’k; eas ekfydh

myek ds dFkuksa dh rks beke eqgEen fcu vgen dq+rZqch ekfydh viuh

r¶lhj vy tkes fy vgdkfey dq+vkZu ds vanj QekZus bykgh %

رون ي إن تدعوهم ل يسمعوا دعاءكم ولو سمعوا ما استجابوا لكم و يك وم اليام 14سورة فاطر: بشرككم ول ينبهئك مثل خبير

dh r¶lhj esa fy[krs gSa % vYykg ds QekZu %

إن تدعوهم ل يسمعوا دعاءكم

(67) bl dFku dks bu ls bCuqy d+f¸;e us viuh fdrkc Þ bx+klrqy ygQku feu elkbfn””kSrku

Þ %352&353 esa ud+y fd;k gS vkSj mu ls “kS[k eqgEen fcu vCnqy ogkc us viuh fdrkc %

ÞeqQhnqy eqLrQhn Qh gqDe rkfjfdRrkSghnÞ %361&362 esa bl dFku dks c;ku fd;k gS]izdk”kd

tkevrqy beke eqgEen fcu mÅn vy bLykfe;k fj;knA

(68) vki ds ckjs igys crk;k tk pqdk gSA

(69) vki gacfy;kas ds “kS[k]eq¶rh]d+kt+h eqgEen fcu vy gqlsu fcu eqgEen cxnknh]gacyh bCuqy

QjkZ gSa]vius t+ekus esa bjkd+ ds vkfye Fks]vki dh fdrkcksa esa Þ bCrkyq Rrkohykr Qh v[ckfjLlQkr

Þ Þ vkSj vjZÌ vyy tgfe;k Þ vkfn egRo iw.kZ gSa]vki dh oQkr 458 fgTjh esa gqbZ]vYykg vki

ij vf/kd dik vkSj n;k djsA

Þfl;j vkyke vUuqcyk 18@89 Þ ls laf{kIr ds lkFk]vki dh thouh Þrkjh[ks bLyke Þ vkSj vki

ds iq= eqgEen fcu vcw ;kyk vy QjkZ dh fdrkc ÞrCd+krqy gukfcyk Þ esa Hkh ekStwn gSA

(70) Þ rklhlqLrD+nhl Qh d”Qs rYchl nkÅn fcu tthZl Þ 148

Page 40: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

40

dk vFkZ ;g gS fd ;fn rqe dfBukb;ksa vkSj ijs”kkfu;ksa esa mu ls enn dh

xqgkj yxkvksxs rks og rqEgkjh iqdkj dks ugha lqusaxs]D;ksafd og teknkr dh

¼dh rjg½ gSa tks u rks ns[k ldrs gSa vkSj u gh lqu ldrs gSa vkSj bl fy;s

Hkh fd gj lquus okyk cksy ugha ldrkA

d+rknk dgrs gSa fd ¼vk;r dk½ vFkZ ;g gS fd vxj og lqu Hkh ysa rks rqEgsa

ykHk ugha igqapk ldrsA

,d vFkZ ;g Hkh crk;k x;k gS fd ;fn ge mUgsa cqf} vkSj thou ns nsa vkSj

os rqEgkjh iqdkj lqu ysa rks og rqe ls vf/kd vYykg ds QekZacnkZj lkfcr

gksaxs vkSj bl dqfQz;k ¼vey ij ½ rqEgkjh ¼ryc½ iwjh ugha djsaxsA

رون بشرككم يك ويوم اليام

vFkkZr ;g bUdkj dj cSBsaxs fd rqe us mu dh bcknr dh vkSj rqe ls vius

vki dks cjh djsaxsA

;g Hkh lgh gS fd bl ls eqjkn cqf} j[kus okys iwT; gksa tSls

Qfj”rs]ftUukr]iSx+Ecj vkS “k;krhu]vFkkZr ;g bl ckr ls bUdkj djsaxs fd

rqEgjk vey lR; gS vkSj mUgksa us rqe dks vkns”k fn;k fd rqe mu dh i wtk

djks tSlk fd vYykg rkyk us bZlk ds fo’k; esa gesa crk;k gS %

¼bZlk dgsaxs½ esjs fy;s equkflc ugha Fkk fd eSa ,slh ckr dgrk ftl dk eq>s

dqN gd+ ughaA lqjrqy ekbnk % 116

;g Hkh lR; gS fd bl esa vusd cqr Hkh “kkfey gksa]ftl dk vFkZ ;g gksxk

fd vYykg mu ds vanj tku Mky nsxk rkfd og ;g crk ldsa fd os

bcknr ds gd+nkj ughaA

ول ينبهئك مثل خبير

og vYykg vt+ht+ vkSj cjrj gS tks ¼gj pht+ ls ck[kcj gS ½ vFkkZr vYykg

ls vf/kd dksbZ Hkh vYykg dh e[ywd+ dks ugha tkurk]bl fy;s e[ywd+ ds

ckjs esa ml dh rjg rqEgsa dksbZ [kcj ugha ns ldrkA ckr iwjh gqbZ

Page 41: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

41

vYykek vCnqy gehn fcu cknhl tt+kbjh ¼71½

tks fd ckn ds ekfydh myek

esa ls gSa &vYykg ds QekZu %

والذين ل يدعون مع الل إلها آخر : 08سورة الرقان

dh r¶lhj esa fy[krs gSa %

rkSghns bykgh dh vf/kd Li’VrkA

ftl us vYykg ds vfrfjä dks iqdkjk ml us ml dh bcknr dhA

dqvkZus djhe us ¼vusd LFkku ij½ bcknr dks nqvk dgk gS D;ksafd nqvk

bcknr gS]bl fy;s bcknr dks ml dh ,d fd+Le ¼nqvk ½ dgk x;k gS]bl

,d fd+Le dks iwjh bcknr dk uke ns nsfn;k x;k gS]D;kasfd nqvk bcknr dk

eX+t vkSj ml dk fupksM+ gS]bcknr xqt+kj balku ekcwn ds lEElu vkSj ml

(71) vki “kS[k vkSj nkbZ vFkkZr nkor nssus okys vCnqy gehn fcu eqLrQk fcu eDdh fcu cknhl

gSa]vki dk “kqekj pkSngoh lnh ds “kq: ds tt+kbjh nkbZ esa gksrk gS]vki tt+k;j vkSj rksuql ds

vusd “kS[kksa ls Kku izkIr fd;k]fQj rkyhe]nkor]vkSj fcnvr dk eqd+kcyk djus esa yx x;s][kkl

dj lwfQ;ksa ij jn fd;k];gka rd fd lqfQ;k us vki dks tku ls ekj Mkyus dk iyku fd;k

ijUrq vYykg us vki dks cpk fy;k]vki us tjhnrq””kgkc tkjh fd;k]vkSj dqN nhuh ijpksa esa vki

dh gjdr pfpZr Fkh]vf/kdrj nkb;ksa us vki ls ykHk mBk;k]tSls eqckjdvy esyh]Qqt+sy vyoj

rhykuh]eqgEen lbZn vT+t+kfgjh]vgen gekuh]eqgEen vLlkysg fcu vrhd+ vkSj eqgEen vLlkysg

jet+kuA

vki ds ys[k dks tek djds fdrkcksa dh “kDy esa Nkik x;k]mu fdrkcksa esa Þecknh vy mlwyÞ]

Þvy vd+kbn vy bLykfe;kÞ]

ÞvRr¶lhj vo etkfylqRrT+dhj Þ ÞfjtkyqLlyQ o fulkmgqÞ vkSj Þ tokc vu loky vu lw;s

ed+ky Þ bl vafre ed+kys esa vki us bCus vyhok vRrqjd+h ij jn fd;k gS]vafre rhu mUoku ij

“kS[k ds ys[k 0 ftYnksa esa tek fd;s x;s gSa]ftu dks tt+k;j dh ot+kjr cjk;s nhuh mewj us Nkik

gSA

bCus cknhl us viuk thou]le; vkSj dksf”k”k dks Qzkalh dCt+k ls tt+k;j dks vkt+kn djus esa

yxk fn;k]viuh ft+nxh Kku vkSj nkor ds ekxZ esa O;rhr dj nh];gka rd fd vjc ds if”pe

esa vki dk “kqekj nkor ds bekeksa esa gksus yxk]11 jchmLlkuh 1358 fgTjh dks vki oQkr

ikx;s]vYYkkg vki ij d`ik vkSj n;k djsA

thouh dk gokyk % ÞmlwyqÌkok vLlyfQ¸;k bUny vYykek vCnqy gehn fcu cknhlÞ ys[kd

ys[kd % “kS[k eqgEen gkt bZlk vy tt+kbjhA

Page 42: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

42

dh “kfDr ds lkeus viuh rqPNrk vkSj fouezrk dks izdV djrk gS]ml dh

ekynkjh vkSj csfu;kt+h ds lkeus viuh Qd+hjh dks t+kfgj djrk gS]ml dh

“kfDr ds lkeus viuh csclh vkSj ml ds lkeus ml dh bT+tr vkSj viuh

uezrk dks n”kkZrk gS]bu lc pht+ksa dk bT+gkj viuh t+qcku ls nqvk]iqdkj vkSj

gktr rych ds t+fjvk djrk gS]nqvk gh og pht+ gS tks mu lc pht+ksa ij

nykyr djrh gS]blh fy;s og bcknr dk eXt+ dgykrh gS]lqUurs ikd esa

bl ls vkxkg fd;k x;k gS]ukseku fcu c”khj QekZrs gSa fd vYykg ds jlwy

us QekZ;k % Þnqvk gh bcknr gSÞA fQj vki us ;g vk;r frykor dh %

وقال ربكم ادعوني أستجب لكم :06سورة غافر

rtZqqek % rqEgkjs jc us dgk gS fd rqe eq> ls nqvk djks eSa rqEgkjh ¼nqvk ½

d+cwy d:axkA

bl gnhl dks vgen]frfeZt+h vkSj vcwnkown]ulkbZ vkSj bCus ektk us fjok;r

fd;k gSA

irk pyk fd vD+yh vkSj uD+yh nksuksa gh nyhyksa dk bl ij bfRrQkd+ gS

fd nqvk bcknr gS]rks ftl us vYykg ds vfrfjä ls nqvk dh ml us ml

dh bcknr dh]vxj og vYykg ds vfrfjä ls nqvk djus dks bcknr dk

uke u nsrk gks rks ml ds uke nsus ;k u nsus ls lR;rk ugha cnyrh]D;kasfd

,rckj rks “kjhvr ds ml uke dk gh gksxk ftl dk ft+dz mij dh nksuksa

gnhlksa esa vk;k gS u fd ml uke dk ftl ls og nqvk dks ekSlwe djsA

rachg vkSj jguqekbZ %

yksxksa dh nqvkvksa esa vf/kdrj ge lqurs gSa % ¼gs ikyugkj vkSj ihjks eqf”kZn ½

¼gs esjs ikyugkj vkSj esjs jc ds vofy;k ½ ;g vYykg ds vfrfjä dks

iqdkjuk gS],s eqfLye O;fDr rqe bl ls [kcjnkj jgks]dsoy ,d vYykg ls

nqvk djks tks rqEgkjk ikyugkj vkSj iSnk djus okyk gS]f”kdZ dk cqjk vkSj

ukl gksA [kre gqok ¼72½

(72) etkfylqRrT+dhj feu dykfey gdhfey [kchj % 299&300];g fdrkc tt+k;j ls Nih gSA

Page 43: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

43

vYykek eqckjd vyehyh vy ekfydh vy tt+kbjh ¼73½

og Hkh ckn ds

ekfydh myek esa ls gSa]viuh fdrkc ¼fjlkyk vy f”kdZ o et+kfg#gq½ esa

QekZrs gSa %

vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus dk gqDe

vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk [kqyk gqok f”kdZ vkSj f?kukmuk dqQz gS]bl

dh nks fd+Lesa gSa %

igyh fd+Le %

vYykg ds lkFk vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk]tSls ;g dguk % ¼ ,s esjs

jc vkSj ,s esjs ihj],s esjs jc vkSj ,s esjs nkrk],s vYykg vkSj ml ds yksx],s

vYykg vkSj ,s esjs vkd+k vCnqy d+kfnj½]eSa us vf/kd yksxksa ls lquk gS fd

og yksxksa dks vf/kdrj ;g dgrs gq;s lqurs gSa fd ,s esjs jc! ,s esjs vkd+k

;qlqQ! eq>s {kek dj nsaA

bls f”kdZ dguk Li’V gS D;ksafd nqvk djus okyk vYykg ds lkFk vYykg

ds vfrfjä dks Hkh oko ¼gjQs vRQ½ yk dj ;k mls u yk dj “kkfey

djrk gS ftl ls ;g ykft+e vkrk gS fd bl ds ckn tks uke vkrk gS og

ml ls igys okys ds lkFk gqDe esa “kkfey jgrk gS] vkSj tks gqDe ;gka la;qä

gS og gS bcknrs nqvkA

nwljh fd+Le %

vYykg dks NksM+ dj vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk tSls ;g dguk % ø ,s

eqbZuqÌhu fp”rh! esjh enn dj],s x+kSl! esjh Q;kZn lqu ysÀ [kRe gqok ¼74½

(73) vki “kS[k eqckjd fcu eqgEen bczkghe vyesyh gSa]vki us cpiu ls gh cM+s myek ls Kku

izkIr fd;k]mu esa “kS[k vCnqy gehn cknhl Hkh “kkfey gSa]fQj vki 1931 fgTjh esa tt+k;jh eqfLye

mykk desVh ds egRoiw.kZ feEcj cus]lgkQr esa vki dk vge jksy Fkk]Qzkalh d+Ct+k ds nkSjku vki

dks vf/kd dfBukb;ksa ls xqt+juk iM+k fQj Hkkh vki us nkor ds dke dks ugha NksM+k]vki dh

vf/kdrj fdrkcsa gSa]mu eas lc ls vf/kd e”gwj Þvf””kdZ o et+kfgjqgqÞ gS]vki dh oQkr 1945

bZloh esa gqbZA

thouh yh xbZ gS % Þvf””kdZ o et+kfgjqgqÞ dh rgd+hd+ ds eqd+nes ls]rgd+hd+ % “kS[k vcw vCnqjZgeku

egewn tt+k;jh]izdk”kd % nkjqjZk;k& fj;kt+A

(74) fjlkyk vf””kdZ o et+kfgjqgq % 281&282 laf{kIr esa rgd+hd+ % “kS[k vcw vCnqjZgeku egewn

tt+k;jh]la”kks/k % cdj vcw tS+n]izdk”kd % nkjqjZk;k& fj;kt+A

Page 44: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

44

vki vf/kd dgrs gSa % vxjps eqlyekuksa dh fdrkc ¼d+vkZu esa½ vYykg ds

vfrfjä ls nqvk djus dh vf/kd cqjkbZ c;ku dh xbZ gS vkSj uch us bl

ls [kcjnkj fd;k gS]fQj Hkh mu ds chp ;g cqjkbZ vf/kd vke gS];gka rd

fd tkfgy xaokj vkSj mu ds vkl ikl jgus okys yksx ,d vYykg dks

iqdkjus ij vYykg ds vfrfjä ls nqvk djus dks rthZg nsrs gSa]¼os vius bl

vey ij½ nyhy nsrs gq;s viuh dgkfu;ksa dk gokyk nsrs gSa]ftu dk bgkrk

djuk FkdkoV dk dkj.k vkSj vlaHko gSA¼75½

vYykek rd+hmÌhu fgykyh ekfydh ¼76½

;g Hkh ckn ds ekfydh myek esa ls

gSa]viuh fdrkc Þ vy gfn;rqy gkfn;k byRrkbZQk vRrhtkfu¸;k Þ esa fy[krs

gSa % Þ ,s rkSQhd+ ikus okys d+kjh! vki ds lkeus ;g Li’V gks pqdk gS fd

enn ryc djuk nqvk gS]vkSj nqvk bcknr dk xwnk gS]tks O;fDr vYykg ds

vfrfjä ls lgk;rk ekaxrk gS og f”kdZ djrk vkSj vYykg ds lkFk vYykg

ds vfrfjä dh bcknr djrk gS]tks O;fDr ;g xqeku djrk gS fd og ;k

ml ds vfrfjä dksbZ vkSj e[ywd+ bl ckr dh “kfDr j[krk gS fd ml ls

enn ryc djus okyksa dh enn dj lds]etcwj dh iqdkj lqu lds]nq[k nwj

dj lds]yksxksa dks t+ehu ij [kyhQk cuk lds]rks ml us dq+vkZuks lqUur dh

: ls vYykg ds lkFk nwljs dks iwT; cuk;k]lqjs vUuey dh bu vk;rksa esa

fopkj djsa %

(75)Þfjlkyk vf””kdZ o et+kfgjqgq % 280

(76) vki vYykgek]eqgEen]tq+cku ds e”gwj Kkuh]cM+s doh]ejkd”kh eqlkfQj]lyQh vkfye]MkDVj

eqgEen rd+h gSa]tks eqgEen rd+hmÌhu fgykyh ls e”gwj gSa]vki us vf/kd “kS[kksa ls Kku izkIr fd;k

gS]mu esa vki ds felzh mLrkn “kS[k vCnqT+t+kfgj vcqLlEg vkSj “kS[k j”khn “kkfey gSa]vki ,d

lky rd felz esa jgs vkSj lyQh vd+hns dh nkor nsrs jg s]vkSj f”kdZ vkSj ukfLrdrk dk eqd+kcyk

djrs jgs]fQj vki us fganqLrku dk lQj fd;k tgka “kS[k vCnqjZgeku fcu vCnqjZghe eqckjdiwjh

lkgcs Þ tkes frfeZt+h “kgZ rqgQrqy vgot+h Þ ls gnhl dk Kku izkIr fd;k] bjkd+ ds myek ls

Kku izkIr fd;k]fQj bYeh vkSj nkorh dkeksa esa /khjs /khjs vkxs c<+rs jgs ;gka rd fd vki us

tkfe;k bLykfe;k enhuk ds vUnj 1974 fgTjh rd i<+krs jgs fQj vki vius eqYd ejkd”k ykSV

x;s vkSj ogka 25 “kOoky 1467 fgTjh viuh ft+nxh dh vafre lkl rd rkSghnks lqUur dh nkor

nsrs jgsA

vd+hnk vkSj fQD+g ds fo’k; eas 26 ls vf/kd vki dh fdrkcsa gSa]mu esa Þ vy d+kt+h vy vkfny

fQ gqdfey fcuk;s vyy d+cwj Þ vkSj Þ vy bYe vy eklwj oy bYe vy e”gwj ofYyok vy

eU”kwj Qh fcnby d+cwj Þ Hkh “kkfey gSa]vYykg vki ij d`ik vkSj n;k djsA

Page 45: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

45

rtZqek % mu ij ,d ¼[kkl izdkj½ dh ckfj”k cjlkbZ]mu /kedk;s x;s yksxksa

ij cqjh o’kkZ gqbZA rw dg ns fd laiw.kZ iz”kalk vYykg gh ds fy;s gS vkSj ml

ds cqtq+Zx canksa ij lyke gSA D;k vYykg csgrj gS ;k og ftUgas ;g yksx

lk>h cukrs gSA Hkyk crkvks rks fd vklekuksa vkSj t+ehu dks fdl us iSnk

fd;k\fdl us vkleku ls ckfj”k cjlkbZ\ fQj ml ls gjs Hkjs [kq”uqek cxhps

mxk fn;s\mu ckx+ksa ds isM+ rqe dnkfi ugha mxk ldrs]D;k vYykg ds lkFk

vkSj dksbZ Hkh ekcwn gS\ cfYd ;g gV tkrs gSa ¼lh/ks ekxZ ls½A D;k og ftl

us t+ehu dks fBdkuk cuk;k vkSj ml ds chp ugjsa tkjh dha vkSj ml ds

fy;s igkM+ cuk;s vkSj nks leqnzksa ds chp jksd cuknh D;k vYykg ds lkFk

dksbZ vkSj ekcwn Hkh gS\ cfYd mu esa ls vf/kd dqN tkurs gh ughaA cscl

dh iqdkj dks tc fd og iqdkjs dkSu d+cwy dj ds d’V dks nwj dj nsrk

gS\ vkSj rqEgsa t+ehu dk [kyhQk cukrk gS]D;k vYykg rkyk ds lkFk vkSj

ekcwn gS\ rqe cgqr de ulhgr idM+rs gksA D;k og tks rqEg sa [kq”dh vkSj

rjh dh va/ksjksa esa ekxZ fn[kkrk gS vkSj tks viuh d`ik ls igys gh [kq”k[kcfj;ka

nsus okyh gok;sa pykrk gS]D;k vYykg ds lkFk dksbZ vkSj ekcwn Hkh gS\ ftUgsa

;g lk>h ekurs gSa bu lc ls vYykg vf/kd Åij gSA D;k og tks e[kywd+

dks igyh ckj iSnk djrk gS fQj mls ykSVk;sxk vkSj tks rqEgsa vklekuks

t+ehu ls jksft+;ka ns jgk gS]D;k vYykg ds lkFk dksbZ vkSj dksbZ ekcwn gS\dg

nhft;s fd ;fn lPps gks rks viuh nyhy ykvksA

vYykg rkyk us bu vk;rksa esa ,slh ckrksa dks c;ku fd;k gS tks ml ds lkFk

[kkl gSa vkSj mu ij ml ds vfrfjä fdlh dks “kfDr ugha]mu esa csdlks

etcwj dh iqdkj lquuk]eqlhcr vkSj ijs”kkuh dks nwj djuk]vksgnk vkSj eUlc

nsuk][kq”dh vkSj rjh dh va/ksjksa esa ekxZ n”kZu djuk vkSj ¼o’kkZ ls igys½ gok

Hkstuk Hkh “kkfey gSa]rks tks O;fDr bu esa ls fdlh pht+ dks fdlh e[kywd+

dh vksj ealwc djrk gS ¼vkSj ;g fo”okl j[krk gS ½fd ogh t+kr LO;a bls

vatke nsus okyh gS rks ,slk djus okyk vYykg ds lkFk f”kdZ djrk gS vkSj

ml ds lkFk fdlh vkSj dh iwtk djrk gSA

tku yhft;s fd lc eqlyekuksa ij ;g vfuok;Z gS fd og #chfc;r]mywfg;r

vkSj vLek o flQkr esa vYykg dks ,d tkusa];g rkSghn dh rhu fd+Lesa

gSa]ftl us bu dk ;k bu esa ls fdlh ,d dk bUdkj fd;k og dkfQj gS ¼77½

A

(77) vy fgnk;rqy gkfn;k byRrkbQk vfRrtkfu;k % 61

Page 46: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

46

vYykek]”kS[k vkSj eqQfLlj eqgEen vehu fcu eqgEen eq[rkj f”kUd+hrh ¼78½

og Hkh ckn ds ekfydh myek esa ls gSa]QekZus bykgh %

لح ومن يدع مع الل إلها آخر ل برهان له به فإنما حسابه عند ربهه إن ه ل ي 117سورة المؤمنون : الكافرون

dh r¶lhj esa fy[krs gSa % lc ls cM+k dkfQj og gS tks vYykg ds lkFk ,sls

ekcwn dks iqdkjrk gS ftl ¼ dks iqdkjus dh½ dksbZ nyhy ml ds ikl

ugha],sls O;fDr ds ckjs esa dke;kch dh eukgh bl ckr ij nyhy gS fd og

gykd gksxk vkSj tgUue esa tk;sxk]vYykg us vf/kd vk;rksa esa vius lkFk

fdlh vkSj dks iqdkjus ls euk fd;k gS]tSls vYykg dk ;g dFku %

rtZqek % vYykg ds lkFk fdlh vkSj dks mikld u cukvksA eSa ml dh vksj

ls rqe dks lR; ekxZ crkus okyk gqaA

vkSj ;g QekZu %

rtZqek % vYykg ds lkFk fdlh vkSj dks ¼ekcwn le> dj½ u iqdkjuk]ml

ds flok dksbZ ekcwn ughaA ml dh t+kr ds flok gj pht+ Quk gksus okyh

gSA mlh dk gqDe gS vkSj mlh dh vksj rqe ykSV dj tkvksxsA

vkSj vYykg dk QekZu gS %

rtZqek % vYykg ds lkFk dksbZ vkSj mikld u cukuk fd eykersa lqu dj

vkSj cslgkjk gks dj cSBs jg tkvksxsA

bl izdkj dh vk;rsa vf/kdrj gSaA [kRe gqok

vki lqjs gqTjkr dh nwljh vk;r dh r¶lhj esa fy[krs gSa %

Þ og gqd+wd+ tks vYykg rkyk ds fy;s [kkl gSa vkSj tks ml dh #cwfc;r

dh fo”ks’krkvksa esa ls gSa]mu esa ;g Hkh gS fd cans dks tc nq[k vkSj ijs”kkuh

dk lkeuk gks ftu dks vYykg ds flok dksbZ vkSj nwj ugha dj ldrk rks

mls vius ls tqM+uk pkfg;s]D;ksafd etcwj vkSj vlgk; balku dks tc eqlhcrksa

(78) vki “kS[k]vYykek]mlwys ¼fQD+g o r¶lhj ds ekfgj½]eqQfLljs dq+vkZu]eqgEen vehu fcu eq[rkj

f”kUd+hrh gSa]vki dk “kqekj pkSngoha lnh ds cM+s myek esa gksrk Fkk]vki vf/kd Kku]cqf}]Lej.k

“kfDr ds ekfyd Fks]yx Hkx vki dh 26 fdrkcsa gSa]vf/kdrj fdrkcs a r¶lhj]fQD+g vkSj vd+hnk esa

gSa]vf/kd e”kgwj fdrkc Þ vTokmy c;ku Qh bZt+kfgy dqvkZus fcy dq+vkZu Þ vkSj Þ eqt+fDdjk

mlwyqy fQD+g vyk jkStfrUukft+j Þ gSa]vki dh lc fdrkcsa bYeh balkbDyksihfM;k dh “kDy esa ,

txg dj nh xbZ gSa]tks Þ vklkj vy “kS[k eqgEen vy vehu vf””kUdhrh+ Þ ds mUoku ls Nih

gaS]vki dh oQkr 1393 fgTjh esa gqbZ];g tkudkjh Þ vy vT+ok Þ ds eqd+nes ls yh xb gS]izdk”kd

% nkjs vky vyQokbn & eDdkA

Page 47: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

47

dk lkeuk gks vkSj vkQrsa mls ?ksj ysa rks ml ds fy;s ;g tk;t+ ugha fd

vYykg ds flok fdlh vkSj ls rvYyqd+ tksMs+ vkSj ml ls ekaxk djsA D;kasfd

;g #chfc;r dh flQrksa vkSj fo”ks’krkvksa esa ls gS]bl fy;s bl gd+ dks

vYykg ds fy;s vatke nsuk vkSj mls ml ds fy;s [kkfyl djuk lR; esa

vYykg o jlwy dh iSjoh vkSj ml dh izlUurk ryk”k djuk gS]vkSj uch

ds lEeku dk Hkh ;gh rd+kt+k gS D;kasfd vki ds lc ls cM+h “kDy ;gh

gS fd rkSghn vkSj bcknr dks dsoy ,d vYykg “kfDreku o rkd+r okys ds

fy;s [kkl j[kus esa vki dh iSjoh dh tk;sA

“kfDreku vkSj egku vYykg us viuh fdrkc ds vanj vf/kdrj vk;rksa eas

;g LiLV fd;k gS fd vkQr vkSj nq[k dh ?kM+h esa csdl o etcwj cans dk

dsoy ,d vYykg dh vksj vkdf’kZr gksuk vYykg dh #chfc;r dh

fo”ks’krvkvksa esa ls gS Þ ¼79½

[kRe gqokA

bl izdkj pkjksa eLydksa ds myek ds dFku laiUu gq;sA

vf/kdrj eqgD+dd+hu myek tks fdlh [kkl eLyd dh vksj fuLcr ugha

j[krs]vkSj ,sls myek tks pkjksa eLydksa esa ls fdlh dh vksj ealwc ugha gSa

mUgksa us Hkh vYykg ds vfrfjä dks iqdkjus ds gjke gksus ds fo’k; esa vf/kd

Li’V ckrsa fy[kh gSa]tSls beke eqgEen fcu vyh “kkSdkuh ¼80½

viuh fdrkc

Þ vÌqjZ vy ut+hn Qh b[ykfl dfyefrRrkSghn Þ esa fy[krs gSa %

Þ tku ysa fd lc ls cM+h eqlhcr vkSj lc ls c<+ dj vkQr og gS tks eSa

us c;ku ugha fd;k gS vFkkZr olhyk vkSj ;ksX; O;fDr ls flQkfj”k ryc

djuk] vkSj bl ls eqjkn og pht+ gS ftl dk vd+hnk vf/kdrj vke yksx

vkSj dqN [kkl yksx d+cz esa nQu fd;s gq;s yksxksa vkSj e”gwj thfor cqt+qxk sZa

ds ckjs esa j[kus yxs gSa fd og ,slh pht+ksa ij “kfDr j[krs gSa ftu ij

(79) ns[ksa % vki dh r¶lhj % ÞvT+okmy c;ku ÞA

(80) vki “kS[k]Qd+hg vkSj mlwys ÞfQD+g or¶lhj ds ekfgj Þ eqgEen fcu vyh fcu eqgEen

“kkSdkuh];euh gSa]vki us vki us vusd Qu esa vusd myek ls Kku izkIr fd;k]vf/kd fdrkcsa

fy[kha]mu esa Þb”kkZnqy Qqgwy byk rgd+hfd+g gd feu bfYey mlwyÞ Hkh gS]vki dk eTewvk Qrkok

Hkh Þ vy QRgqjZCckuh Qh Qrkok v””kkSdkuh Þ ds mUoku ls Ni pqdk gS]r¶lhj esa vki dh fdrkc

ÞQRgqy d+nhj Þ gS iSnk djus okys vkSj l`f’V ds ,d gksus ds jn esa vkius fdrkc Þ vLlokfje

vygÌkn vy d+kfrvk fyvykbd+ ed+kykfr vckZfcy bfRrgkn Þ fy[kh]bl ds vykok vki dh

vf/kdrj fdrkcsa gSa ftu dh fxarh 114 rd igqaprh gS]vki dh o Qkr 1250 esa gqbZ]vki dh

thouh ds fy;s vki dh Lo;a dh fy[kh gqbZ fdrkc Þvy cnzqRrkysÞ ns[ksa]vkSj ft+fjDyh dh vy

vkyke ns[ksa % 6@298A

Page 48: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

48

vYykg rkyk ds flok dksbZ vkSj “kfDr ugha j[krk]vkSj og ,sls dke Hkh dj

ldrs gaS ftUgsa vYykg ds flok dksbZ ugha dj ldrk] ;gka rd fd mu dh

tq+cku ls Hkh og ckrsa fudy xbZa tks mu ds fnyksa esa fNih Fkha]bl fy;s ;g

mu cqt+qxksZa dks dHkh rks vYykg ds lkFk iqdkjrs gSa vkSj dHkh dsoy mUgha ls

nqvk djrs gSa]mu ds ukeksa dh nqgkbZ nsrs gSa]mu dk bl izdkj lEeku djrs

gSa ftl izdkj ykHk vkSj gkfu ds ekfyd vYykg dk lEeku djrs gSa]vkSj

ftruh uezrk uekt+ vkSj nqvk esa djrs gSa ml ls vf/kd uezrk bu ds lkeus

djrs gSa];fn ;g f”kdZ ugha gS rks gesa ugha irk fd f”kZd fdls dgrs gSa];fn

;g dqQz ugha gS rks lalkj esa dksbZ vkSj dqQz ugha gSÞ [kRe gqvk ¼81½

eSa bl v/;k; dks tukc beke “kS[k vCnqy vt+ht+ fcu vCnqYykg fcu ckt+ ¼82½

ds bl mRre vkSj tkes dFku ls iw.kZ djrk gwa]vki dgrs gSa Þ bl esa

dksbZ lansg ugha fd nqvk bcknr dh ,d egRo vkSj tkes fd+Le gS]bl fy;s

(81) ist % 222&223]rgd+hd+ eqgEen vyh vy gYch]nkjqy QRg&v””kkfjd+kA

(82) vki “kS[k beke vCnqy vt+ht+ fcu vCnqYykg fcu ckt+ gSa]vius le; ds “kS[kqy bLyke

Fks]vki us vius Kku]fQD+g]efLtnksa ¼dh rkehj ½ vkSj bYeh izkstsDV ls nqfu;k dks Hkj fn;k]vki ls

vf/kd Nk=ksa us Kku fy;k vkSj fMxjh yh]vki ds ckn lÅnh vjc esa tks Hkh myek]Nk= vkSj

d+kt+h vk;s mu esa ls vf/kdrj us vki ds ¼KkuvkSj fQD+g ls½ ykHk mBk;k]vki tkfe;k bLykfe;k

enhuk equOojk ds mn?kkVu ds le; ml ds mik/;{k fu;qä gq;s]fQj ,d lky ckn ml ds

v/;{k fu;qä gq;s];g fo”ofo/kky; “kq: ls ys dj vc rd ,d bYeh nqxZ dh gSfl;r ls gS ftl

ls iwjh nqfu;k ls vkus okys Nk= ykHk mBk jgs gSa]mu Nk=ksa esa dqN ,sls Hkh gSa tks vius eqYdksa esa

myek dh ykbu esa fxus tkrs gSa]vki dk Qrkok dk eTewvk 30 ftYnksa eas gS]vki dh vf/kdrj

fdrkcsa vkSj fjlkys gSa]vki yksxksa ds fy;s vf/kd flQkfj”k djus]mu dh vko”;Drkvksa dks iwjk

djus vkSj gj ,d ds lkFk HkykbZ djus ds dkj.k tkrs Fks]cfYd dkfQj gqdwerksa ds yhMjksa rd

vki ds mins”k igqaprs Fks]vki ds bYeh]nkorh vkSj rfcZ;rh fu”kkfu;ksa ds fo’k;e esa ckr djsa rks

ckr yEch gks tk;sxhA

vki dh thouh ij vf/kd fy[kk x;k gS mu esa MkDVj eqgEen v””kqo;vj dh fdrckc Þ vCnqy

vt+ht+ fcu ckt+ vkfye Qd+nRgqy mEek Þ vkSj vki dh ykbczsjh ds bapktZ “kS[k eqgEen fcu

ewlk vy ewlk fd fdrkc Þ tokfuc feu lhjfry beke vCnqy vt+ht+ fcu ckt+ Þ egRoiw.kZ gSaA

vki dh oQkr 1426 fgTjh ds “kq: esa 96 lky dh mez esa gqbZ]vki dh ekSr ls iwjh nqfu;k fgy

xbZ]lc eqfLye ?kjkuksa esa nq[k dk ckny Nk x;k]vki dh uekt+s tukt+k esa jktdqekjksa] ot+hjksa]

myek] d+kft+;ksa]Nk=ksa vkfn vkSj vke yksx vf/kd ek=k esa ekStwn Fks]efLtns gjke eas vki dh uekt+s

tukt+k i<+h xbZ]vki dh uekt+s tukt+k esa nl yk[k ls vf/kd yksxksa us Hkkx fy;k]vf/kd fnuksa

rd isijksa esa vki ds ckjs esa fy[kk tkrk jgk]jgh ckr “ksjh vkSj xSj “ksjh ejfl;k dh rks brus

vf/kd gSa ftUgsa c;ku ugha fd;k tk ldrkA

Page 49: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

49

bl dks ,d vYykg ds fy;s [kkfyl j[kuk vfuok;Z gS]tSlk fd vYykg

rkyk dk QekZu gS %

rtqZek % rks vYykg dh bcknr dks [kkfyl dj ds mlh dks iqdkjks vxjps

dkfQj cqjk gh ekusaaA lwjs x+kfQj % 14

vkSj vYykg rkyk us QekZ;k %

rtqZek % efLtnsa dsoy vYykg gh ds fy;s [kkl gSa rks vYykg rkyk ds lkFk

fdlh vkSj dks u iqdkjksA lwjs ftUu % 18

bl esa iSx+Ecjksa vkSj mu ds vfrfjä laiw.kZ e[ywd+ “kkfey gSa]D;kasfd ÞvgnÞ

udjk gS tks uQh ds fl;kd+ esa vk;k gS]bl fy;s vYykg ikd ds flok gj

,d dks “kkfey gS]vYykg rkyk QekZrk gS %

rtZqek % vYykg dks NksM+ dj ,slh pht+ksa dh bcknr er djuk tks rq>s u

dksbZ ykHk igqapk lds vkSj u dks gkfuA lwjs ;wuql % 106

;s f[krkc uch ls gS] vkSj ;g ckr ekywe gS fd vYykg ikd us vki dks

f”kdZ ls egQwt+ j[kk Fkk]bl fy;s vk;r ls eqjkn nwljksa dks bl ls [kcjnkj

djuk gS]bl ds ckn vYykg x+kfyc o crZj QekZrk gS %

rtZqek % fQj vxj rw us ,slk fd;k rks fu%lansg rw ml le; t+kfyeksa esa ls

gksxkA lwjs ;wuql % 106 ;fn voykns vkne ds ljnkj vYykg ds vfrfjä dks iqdkjrs rks t+kfyeksa

esa gks tkrs rks Hkyk nwljksa dk D;k gky gksxk\ tc tq+Ye cksyk tkrk gS rks

bl ls cM+k f”kdZ eqjkn gksrk gS]tSlk fd vYykg ikd dk QekZu gS % rtZqek % vkSj dkfQj yksx gh t+kfye gSaA lwjs cd+jk % 254

vkSj QekZ;k %

rtZqek % cs”kd f”kdZ fu%lansg cgqr cM+k tq+Ye gSA lwjs yqD+eku % 13

;g vkSj nwljh vk;rksa ls ekywe gqok fd eqnkZsa isM+ksa]iRFkjksa vkSj cqrksa vkfn tSls

xS#Yykg dks iqdkjuk f”kdZ gS tks bl bcknr ds foijhr gS ftl ds dkj.k

vYykg us ftUuksa vkSj bUlkuksa dks iSnk fd;k]bls c;ku djus vkSj bl dh

vksj cqykus ds fy;s jlwyksa dks Hkstk vkSj fdrkcsa mrkjha]ykbykg bYyYykg

dk vFkZ Hkh ;gh gS fd vYykg ds flok dksbZ lR; iwT; ugha];g vYykg ds

vfrfjä ls gj izdkj dh iwtk dh uQh djrk vkSj bls dsoy ,d vYykg

ds fy;s izekf.kr djrk gS]tSlk fd vYykg ikd dk QekZu gS %

rtZqek % og lc bl fy;s fd vYykg gh gd+ gS vkSj ml ds flok ftls Hkh

;g iqdkjr gSa og x+yr gSA lwjs gt % 62

;gh nhu dh vLy vkSj feYyr dh cqfU;kn gS];g ;fn lgh gS rc gh bcknrsa

lgh gksaxh]tSlk fd vYykg rkyk dk dFku gS %

Page 50: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

50

rtZqek % fu%lansg rsjh vksj vkSj rq> ls igys ¼ ds lc iSx+Ecjksa½ dh vksj oº;

dh xbZ vxj rw us f”kdZ fd;k rks fu%lansg rjk vey cckZn gks tk;sxk vkSj

rw gkfu mBkus okyksa esa ls gks tk;sxkA lqj tq+ej % 65

vkSj vYykg rkyk QekZrk gS %

rtZqek % ;fn ;g yksx Hkh f”kdZ djrs rks tks dqN ;g vkeky djrs Fks og

lc cckZn gks tkrsA lqjrqy vUvke % 88

nhus bLyke dh bekjr nks LraHkksa ij gS] igyk % dsoy ,d vYykg gh dh

bcknr dh tk;s] nwljk % bcknr dsoy vYykg ds iSxEcj eqgEen ds

crk;s gq;s rjhd+ vuqlkj gh dh tk;sA ykbykgk bYyYykg vkSj

eqgEenqjZlwyqYykg dh xokgh dk vFkZ ;gh gS]bl fy;s ftl us ufc;ksa vkfn

tSls eqnkZas dks iqdkjk ;k cqrksa ls izkFkZuk dh];k isM+ vFkok iRFkjkas ;k bl ds

vfrfjä ls Q;kZn dh];k mu ls lgk;rk ekaxh ;k uT+jks fu;kt+ ds t+fj;s

mu dh fudVrk izkIr dh];k mu ds fy;s uekt+ i<+h ;k mu dk lTnk

fd;k ml us vYykg dks NksM+ dj mUgsa ekcwn cuk;k vkSj mUgssa vYykg rkyk

dk lk>h Bgjk;kA

;g vey dYek ykbykg ds foijhr gS]blh izdkj og O;fDr tks nhu esa

,slh pht+ bZtkn djs ftl dh vYykg us btkt+r ugha nh gS rks ml us

eqgEenqjZlwyqYykg dh xokgh vuqlkj vey ugha fd;k

“kfDreku vYykg dk QekZu gS %

rtZqek % mUgksa us tks tks vkeky fd;s Fks ge us mu dh vksj c<+ dj mUgsa

fc[kjs gq;s d.kksa leku dj fn;kA lwjrqy Qqd+kZu % 23

mu vkeky ls eqjkn ml O;fDr ds vkeky gSa ftls og rkd+roj vYykg ds

lkFk djrs gq;s nqfu;k ls pyk tkrk gS]blh izdkj fcnvrh vkeky Hkh ftu

dh vYykg us btkt+r ugha nh gS];g lc vkeky d+;ker ds fnu fc[kjs gq;s

d.kksa leku gks tk;sasxs D;kasfd og ikd “kjhvr vuqlkj ugha Fks]tSlk fd uch

us Qek;kZ % ß ftl O;fDr us gekjs bl nhu esa dksbZ ,slh ubZ pht+ x<+h

tks ml esa ls ugha gS rk og fujLr gS ß cq[kkjh]eqfLye ¼83½

A

vki vf/kd fy[krs gSa % ß vYykg vt+ht+ o crZj us cans ls nqvk djus dk

vkns”k fn;k gS vkSj nqvk djus okys ls d+cwfy;r dk oknk fd;k gS vkSj tks

O;fDr ml ls drjk;s vkSj vgadkj djs mls udZ esa Mkyus dh /kedh nh gS]

tSlk fd vYykg rkyk dk dFku gS %

(83) cq[kkjh ¼2097½ vkSj eqfLye ¼1718½ us vk;”kk jftvYykgq vUgk ls fjok;r fd;k gSA

Page 51: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

51

rtZwek % rqEgkj jc dk QekZu gS fd eq> ls nqvk djks eSa rqEgkjh nqvkvksa dks

d+cwy d:axk];d+hu ekuksa fd tks yksx esjh bcknr ls vgadkj djrs gSa og

tYn gh t+yhy gks dj tgUue esa igqaap tk;saxsA lwjs x+kfQj % 60

vFkkZr t+yhy gks dj udZ esa tk;saxs];g vk;rs djhek bl ckr ij nyhy gS

fd nqvk bcknr gS]vkSj tks O;fDr nqvk ls drjk;s vkSj ?keaM djs rks ml

ds fBdkuk tgEue gksxk]tc vYykg dks iqdkjus ls drjkus okys dk ;g

vatke gksxk rks Hkyk ml dh D;k gkyr gksxh tks vYykg ds vfrfjä ls

nqvk djrk gS ;k vYYkkg ls gh eqag Qsj ysrk gS\

vYykg ikd d+jhc gS]nqvk dks d+cwy djrk gS] gj pht+ dk ekfyd vkSj gj

dke ij “kfDreku gS]tSlk fd vYykg rkyk dk QekZu gS %

rtZqek % tc esjs cans esjs ckjs esa vki ls iwNsa rks vki dg nsa fd eSa vf/kdrj

fudV gwa gj iqdkjus okys dh iqdkj dks tc dHkh og eq>s iqdkjs d+cwy djrk

gwaA bl fy;s yksxksa dks Hkh pkfg;s fd og esjh ckr eku fy;k djsa vkSj eq>

ij bZeku j[ksa];g mu dh HkykbZ dk dkj.k gSA lwjrqy cd+jk % 186

vYykg ds jlwy us lgh gnhl esa gesa ;g crk;k gS fd nqvk gh bcknr

gS] vki us vius ppk t+kn vCnqYykg fcu vCckl ls QekZ;k % rqe vYykg

ds vkns”k dk ikyu djks og rqEgkjh fgQkt+r djsxk]rqe vYykg ds gqd+wd

vnk djks mls rqe vius lkeus ikvksxs]tc rqe dksbZ pht+ eksaxks rks dsoy

vYykg ls ekaxks]tc rqe lgk;rk pkgks rks dsoy vYykg ls lgk;rk ekaxksA

frfeZt+h vkfn us bls fjok;r fd;k gS ¼84½

A

vki us vf/kd QekZ;k % tks O;fDr bl gky esa ej tk;s fd vYykg ds flok

vkSjksa dks Hkh ml dk lk>h ekurk jgk gks rks og tgUue esa tk;sxkA ¼85½

cq[kkjh o eqfLye esa gS fd uch ls iwNk x;k % dkSu lk xqukg vYykg ds

lehi vf/kdrj cM+k gS\QekZ;k % rqe vYykg ds lkFk fdlh dks lk>h cukvks

tc fd ml us rqEgsa iSnk fd;k gSA ¼86½

irk pyk fd gj og O;fDr tks vYykg ds vfrfjä ls nqvk djrk gS ;k

ml ls enn ekaxrk gS ;k ml ds fy;s eUur ekurk ;k ml ds uke ij

i”kq t+cg djrk gS ;k ml ds fy;s fdlh izdkj dh mikluk djrk gS]og

(84) bl gnhl dh O;k[;k igys c;ku gks pqdh gSA

(85) bls cq[kkjh ¼4497½ us vCnqYykg fcu eLÅn ls fjok;r fd;k gSA

(86)bls cq[kkjh ¼7497½ vkSj eqfLye ¼86½ us vCnqYykg fcu eLÅn ls fjok;r fd;k gS vkSj

“kCn eqfLye ds gSaA

Page 52: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

52

vYykg ds lkFk lk>h cukrk gS]pkgs og uch gks ;k oyh]Qfj”rk gks ;k

ftUu] cqr gks ;k dksbZ vkSj e[ywd+A

jgh ckr ft+nak vkSj ekStwn balku ls ,slh pht+ ekaxuk tks ml ds cl esa gks]

;k ,sls fgLlh ekeykr eas ml ls enn ekaxuk ftu ij og rkd+r j[krk gks

rks ;g f”kdZ ugha gS]cfYd ;g mu vke ekeykr esa ls gS tks eqlyekuksa ds

chp jok gS]tSlk fd vYykg rkyk us ewlk ds fd+Lls esa QekZ;k %

rtZqek % ml dh d+h d+kSe us ml ds f[kykQ tks ml ds nq”euksa esa ls Fkk

ml ls Qj;kn dhA lqjs d+ll % 15

vkSj tSlk fd vYykg us ewlk ds fd+Lls esa ;g Hkh c;ku fd;k %

rtZqek % ewlk ogka ls Mj dj ns[krs Hkkyrs fudy [kM+s gq;sA lqjs d+ll % 21

vkSj tSlk fd balku vius nksLrksa ls tax vkSj mu tSlh nwljh is”k vkus okys

ekeykr esa enn ryc djrk gS]ftu esa mu dks vkilh enn dh vko”;Drk

iM+rh gSA

vYykg us vius uch dks ;g vkns”k fn;k fd yksxksa rd ;g ckr igqapknsa

fd vki fdlh ds fy;s ykHk ,oa gkfu ds ekfyd ugha gSa]vYykg rkyk us lqjs

ftUu esa QekZ;k %

rtZqek % vki dg nhft;s fd eSa rks dsoy vius jc gh dks iqdkjrk gwa vkSj

ml ds lkFk fdlh dks lk>h ugha cukrk ]dg nhft;s fd eq>s rqEgkjs fdlh

ykHk vkSj gkfu dk bf[r;kj ughaA lwjs ftUu % 20&21

vkSj vYykg rkyk us lwjs vkjkQ esa QekZ;k %

rtZqek % vki QekZ nhft;s fd eSa Lo;a viuh t+krs [kkl ds fy;s ykHk vkSj

gkfu dk bf[r;kj ugha j[krk]exj ftruk vYykg pkgs vkSj ;fn eSa xS+c dh

ckrsa tkurk rks eSa vf/kdrj ykHk izkIr dj ysrk vkSj dksbZ gkfu eq> dks u

igqaprh] eSa rks dsoy Mjkus okyk vkSj [kq”k[kcjh nsus okyk gwa mu yksxksa dks

tks bZeku j[krs gSaA lwjs vkjkQ % 188

bl vFkZ dh vf/kdrj vk;rsa gSaA

vki vYykg ds flok fdlh dks ugha iqdkjrs]ml ds vfrfjä fdlh vkSj

ls enn ugha ekaxrs]cnj ds fnu fxM+fxM+k dj vYykg ls enn vkSj lgk;rk

ryc djrs gq;s vki us ;g nqvk dh % Þ,s esjs jc! eq> ls viuk fd;k

gqok oknk iwjk dj nsÞ] ;gka rd fd vcwcdz flÌhd us vki ls dgk %

Page 53: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

53

vYykg ds uch! cl]dkQh gS vki dh vius jc ls bruh nqvk]vYykg vki

ls tks oknk dj j[kk gS og mls iwjk djsxkA¼87½

bl flyflys esa vYykg rkyk us ;g vk;r mrkjh %

rtZqek % ml le; dks ;kn djks tc fd rqe vius jc ls Q;kZn dj jgs Fks

fQj vYykg rkyk us rqEgkjh lqu yh fd eSa rqe dks ,d gt+kj Qfj”rksa ls

enn nwaxk tks yxkrkj pys vk;saxs]vkSj vYykg rkyk us ;g enn dsoy bl

fy;s dh rkfd [kq”k gks tkvks vkSj rqEgkjs fnyksa dks lqdwu fey tk; s vkSj

enn dsoy vYykg gh dh vksj ls gS tks fd t+cjnLr fgder okyk gSA

lwjrqy vUQky % 9&10

vYykg rkyk us bu vk;rksa esa ;g ;kn ngkuh djkbZ gS fd lgkck vYykg

ls enn ryc djrs Fks]vkSj ;g [kcj nh gS fd ml us mu dh nqvk d+cwy

Hkh dh vkSj Qfj”rksa ds t+fj;s mu dh enn dh]fQj vYYkkg ikd us ;g

c;ku fd;k fd enn Qfj”rksa ls ugha feyh]cfYd vYykg us Qfj”rksa ds

t+fj;s mu dh lgk;rk dh rkfd mUgsa enn vkSj lqdwu dh [kq”k[kcjh ns

lds] vYykg rkyk us ;g Li’V fd;k gS fd enn rk s vYykg dh vksj ls

feyh]Qjek;k %

rtZqek % enn rks vYykg gh dh vksj ls gSA lwjs vkys bejku % 126

vYykg x+kfyc vkSj crZj us lwjs vkys bejku esa QekZ;k %

rtZqek % taxs cnj eas vYykg rkyk us ml le; rqEgkjh lgk;rk dh Fkh tc

fd rqe fxjh gqbZ gkyr esa FksA lwjs vkys bejku % 123

bl vk;r esa vYykg us ;g crk;k fd ml ikd jc u gh mu dks cnj ds

fnu enn dh vkSj fot; nh]irk pyk fd vYykg us mUgsa gfFk;kj vkSj

“kfDr vkSj fgEer iznku dh vkSj Qfj”rksa ds t+fj;s mUgsa enn igqapkbZ];g

lc enn vkSj [kq”k[kcjh vkSj lqdwu dk dkj.k Fkk u fd enn mu pht+ks ds

dkj.k feyh]cfYd ;g fot; o dke;kch dsoy vYykg dh vksj ls feyrh

gSA¼88½

“kS[k bCus ckt+ dk dFku [kre gqokA ys[kd dgrk gS % vYykg lc Kkfu;ksa dks mRre cnyk ns tks b[ykl ds

lkFk yksxksa ds lkeus nhu dh vlfy;r dks Li’V djrs gSa]tks fd bcknr esa

(87) bl gnhl dks cq[kkjh ¼2915½ vkSj eqfLye ¼1763½ us bCus vCckl jftvYykgq vUgqek ls fjok;r

fd;kA

(88) eTewvk Qrkok o ed+kykr eqruoovk % 2@168] izdk”kd % nkjqy d+kfle & fj;kt+

Page 54: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

54

rkSghn¼ij d+k;e jguk gS½ mu myek ds dkjukeksa ij izdk”k Mkyrs gq;s “kS[k

vCnqjZgeku fcu eqgEen ;wlqQ viuh fdrkc ß vy nqjj vy lfu¸;k feuy

Qrkok vy utfn¸;k ß ds Hkwfedk esa fy[krs gSa %

myek us gj nkSj vkSj gj eqYd esa mlwy vkSj Qq: vkfn ij bruh fdrkcas

fy[kh gSa ftu dks fxuuk vlaHko gS] mu dk mÌs”; nhu vkSj “kjhvr vkSj

bYe okyksa ds dFkukssa dks ¼mu fdrkcksa eas½ egQwt+ djuk Fkk]rkfd bYeks vey

ij ckd+h jgus]”kjbZ vgdke dh ikcanh djus vkSj yksxksa ij mUgsa ykft+e

Bgjkus essa mEer dk vafre rcd+k Hkh vius igys rcd+k leku gks]D;ksafd bl

tkudkjh dh vko”;Drk lc vko”;Drkvksa ls c<+ dj gS];fn ;g pht+ u

gksrh rks gekjs nhu esa Hkh og jÌks cny gksrk tks bl ls igys fiNys nhukas

esa jÌks cny gqok Fkk]bl fy;s fd dksbZ Hkh t+ekuk vVdy ekjus okyksa vkSj

fcuk lwt cw> ds ckrsa cukus okyksa ls [kkyh ugha jgrkA ¼89½

vYykg ds vfrfjä dks iqdkjuk xyr vey gS] bl dh ikapoh nyhy ;g

gS fd vYYkkg ds vfrfjä dh bcknr djuk ml izd`fr ls nwj gVuk gS

ftl ij vYykg us yksxksa dk iSnk fd;k gS]vkSj og gS dsoy ,d vYykg

dh bcknr % nqvk ,d izdkj dh bcknr gS]cfYd og bcknr dh eXt+ gS]

ml dk fupksM+ vkSj :g gS]D;kasfd vYykg us lc yksxksa dks nhus guhQ ij

,ds”ojoknh cuk dj iSnk fd;k gS]guhQ dk vFkZ gS >qdko vFkkZr f”kdZ ls

rksghn dh vksj ek;y gksuk] fQj mu ds ikl bUl o ftUu ds “k;krhu vk;s

vkSj mUgsa rkSghn ls gVk dj f”kdZ esa Mky fn;k]tSlk fd uch us QekZ;k

% [kcjnkj jgks! esjs jc us eq> dks vkns”k fn;k gS fd eSa rqEgsa og fl[kkÅa

ftls rqe ugha tkurs] mu ckrksa esa ls tks vYykg us vkt ds fnu eq>s

fl[kk;k gS]eSa tks eky vius cans dks nwa og gyky gS]eSa us vius lc canksa dks

eqlyeku cuk;k]fQj mu ds ikl “kSrku vk;s]vkSj mu ds nhu ls mUgsa gVk

fn;k]tks pht+sa eSa us mu ds fy;s gyky dh Fkh og gjke dj fn;k]vkSj mUgsa

vkns”k fn;k fd esjs lkFk f”kdZ djsa]ftl dh eSa us dksbZ nyhy ugha mrkjhA¼90½

vcw gqjsjk ls fjok;r gS fd vki us QekZ;k % gj cPpk fQrjr ij

iSnk gksrk gS ysfdu ml ds eka cki mls ;gwnh ;k bZlkbZ ;k etwlh cuk nsrs

gSa]fcYdqy mlh izdkj tSls ,d tkuoj ,d lgh vkSj iw.kZ rkSj ij tUe nsrk

(89) vÌqjjZ vLlfU¸;k % 1@21

(90) bls eqfLye ¼2805½ us v;kt+ vy eqtk”kbZ ls fjok;r fd;k gSA

Page 55: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

55

gS]D;k rqe ml dk dksbZ Hkkx iSnkb”kh rkSj ij dVk gqok ns[krs gks\fQj vcw

gqjsjk us ;g vk;r i<+h %

rtqZek % ;g vYykg rkyk dh fQRjr gS ftl ij yksxksa dk ml us iSnk

fd;k gS]vYykg rkyk ds iSnk djus esa dksbZ rCnhyh eqfEdu ughaA ¼91½

vYykg ds jlwu us fQRjrs rkSghn ij iSnk gksus okys ml cPps dh ftl

ds ?kj okys mls f”kdZ dh vksj Qsj nsrs gSa]ml tkuoj ls rqyuk dh gS tks

lgh lkfye iSnk gksrk gS ijUrq ml dk ekfyd ml ds dku dkV nsrk

gS]vxj ;gwnks ulkjk vkSj etwlh vYYkkg ds vfrfjä dks iqdkjrs gSa]rks fQRjr

¼izd`fr½ ml ds foijhr gS] tks fd dsoy ,d vYykg dks iqdkjuk vkSj ml

ls nqvk djuk gS vkSj ;gh visf{kr ¼erywc½ Hkh gSA

dsoy ,d vYykg dks iqdkjuk fQRjr dk rd+kt+k gS]ml dh ,d nyhy ;g

Hkh gS fd vYYkkg ds vfrfjä dks iqdkjus okys eqlhcrksa vkSj dfBukb;ksa ds

le; mu dks iwjh rjg ls Hkwy tkrs gSa ftu ls os nwvk;sa djrs gSa]vkSj bl

gkyr esa dsoy ,d vYYkkg ls nqvk djus ds fy;s vkd’k Z.k gks tkrs gSa]csdlh

vkSj ykpkjh esa fQRjr mUgsa bl ckr dh vksj cqykrh gS fd dsoy vYykg

ls nqvk djsa] tks bl ckr dh nyhy gS fd bl ds foijhr vFkkZr vYYkkg

ds vfrfjä ls nqvk djuk ckfry vkSj cs cqfU;kn gS]vYykg rkyk igys ds

eqf”jdksa ds ckjs esa QekZrk gS %

rtZqek % ogh gS tks rqe dks taxy vkSj leqnz eas pyus fQjus vkSj lSj djus

dh rkSQhd+ nsrk gS];gka rd fd tc rqe ukSdkvksa esa lokj gksrs gks vkSj

ukSdk;sa lkQ gok ds ueZ >kasdksa ls lokjksa dks ysdj pyus yxrh gaS vkSj os

ml ls izlUu gksrs gSa]rks vpkud rst+ gok py iM+rh gS vkSj ygjsa gj vksj

ls mu ij tks”k ekjrh gqbZ vkus yxrh gSa vkSj os le>rs gSa fd vc ygjks

esa f?kj x;s rks ml le; dsoy vYykg dh bcknr dj ds ml ls nqvk

ekaxus yxrss gSa fd ,s vYYkkg! vxj rw ge dks bl ls cpkys rks ge rsjs

vf/kd vkHkkjh gksaxsA ysfdu tc og mUgsa cpk ysrk gS rks eqYd eas ukgd

“kjkjr djus yxrs gSaA lwjs ;wuql % 22&23

vYykg rkyk lqjs vUvke esa QekZrk gS %

rtqZek % dgks dkfQjks!Hkyk ns[kks rks vxj rqe ij vYykg dk vt+kc vk tk;s

;k d+;ker vk tk;s rks D;k rqe ,slh gkyr eas vYykg ds flok fdlh vkSj

dks iqdkjksxs\vxj lPps gks rks crkvksA cfYd nq[k dh ?kM+h esa rqe mlh dks

(91) cq[kkjh ¼1358½ vkSj eqfLye ¼2658½

Page 56: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

56

iqdkjrs gks rks ftl nq[k ds fy;s mls iqdkjrs gks og vxj pkgrk gS rks ml

dks nwj dj nsrk gS vkSj ftu dks rqe lk>h cukrs gks ml le; mUgsa Hkwy

tkrs gksA

tc vcjgk eDdk esa vk;k vkSj ml ds Mj ls eDdk okys Hkkx [kM+s gq;s]vkSj

uch ds nknk vCnqy eqRrfyc vkSj dq+jS”k ds dqN yksx vYykg ls nqvk

djus yxs vkSj ml ls enn ekaxus yxs]vCnqy eqRrfyc dkcs dk }kj idM+

dj ;g vkokt+ yxkus yxs %

يارب لا أرجولهم سواك يارب فامنع منهم حماك إن عدوالبيت من عاداك امنعهم أن يخربوا قراك

rtqZek %

,s ikyugkj! ge mu ds f[kykQ rsj flok fdlh ls mEehn ugha j[krs],s

ikyugkj! vius ?kj dks mu ls cpkA fu%lansg dkcs dk nq”eu ogh gS tks

rsjk nq”eu gS] rw mUgsa bl ckr ls jksd ns fd og eDdk dks cckZn dj nsaA

uksV %

igys t+ekus ds eqf”jdksa dks tc dksbZ eqlhcr igqaprh rks og dsoy ,d

vYykg dks iqdkjrs Fks]vkSj tc og [kq”kgkyh esa gksrs rks vYYkkg ds vfrfjä

dks iqdkjrs]tc fd gekjs t+ekus ds eqf”jdhu igys ds eqf”jdksa ls Hkh x;s

xqt+js gSa]D;ksafd og [kq”kgkyh vkSj raxh gj lwjr eas vYYkkg ds vfrfjä dks

gh iqdkjrs gSa]ykgkSy oyk d+Oor bYyk fcYykgA

“kS[k flÌhd+ glu [kku tks fd r sjgoha lnh fgTjh ds vkfye gSa]mUgkas us

viuh fdrkc % ß fjgyrqfLlÌhd+ byy cSfry vrhd+ ß esa bl fo’k; ij ,d

dgkuh c;ku dh gS tks mu ds lkFk ml le; is”k vkbZ tc og leqnzh ekxZ

ls gt ds fy;s x;s]bl dgkuh esa gS fd %

;g ,d ,slh rvTtqc okyh ckr gS ftls fNikuk Bhd ugha fd gok dh ygj

ds Fke tkus ;k ml dk foijhr flEr esa pyus ds dkj.k ukSdk okyksa dks

tc ukSdkvksa dh fpark gksrh gS ;k ukSdk vkSj ml ds lokjksa ds fy;s fdlh

izdkj dk Mj gksrk gS rks os “kS[k vCnwl vkfn e[ywdksa ds uke dh xqgkj

yxkrs vkSj mu ls enn ekaxrs gSa]os vYykg x+kfyc vkSj crZj dks dHkh ugha

iqdkjrs]vkSj u ml ds [kwclwjr ukeksa ds lkFk ml ls nqvk djrs gSa]tc eSa

mUgsa vYYkkg ds vfrfjä dks iqdkjrs gq;s vkSj vofy;k ls enn ekaxrs gq;s

lqurk rks eq>s ukSdk dh gykdr dk cM+k Mj gks tkrk]vkSj eSa vius fny esa

dgrk % fdruh rvTtqc dh ckr gS];g ukSdk vius lokjksa ds lkFk lykerh

ds lkfgy rd Hkyk dSls igqap ik;sxh]eqf”jdhus vjc Hkh bl izdkj ds LFkku

ij vius ckfry ekcwnksa dks ugha iqdkjk djrs Fks] cfYd ,sls ed+ke ij ,d

Page 57: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

57

vYykg rkyk dks iqdkjrs Fks vkSj ml ds lkFk lk>h ugha cukrs Fks]tSlk fd

vYykg ikd us viuh fdrkc esa QekZ;k %

rtqZek % fQj tc ;g ukSdk esa lokj gksrs gSa rks vYykg dks iqdkjrs gSa vkSj

[kkfyl mlh dh bcknr djrs gSaA

tc fd ;g d+kSe tks [kqn dks eqlyeku dgrh gS]og vYYkkg ds vfrfjä

dks iqdkjrh vkSj e[ywd+ ds ukekas dh xqgkj yxkrh gS]fu%lansg vYykg

rkyk us lp dgk gS %

rtqZek % mu esa ls vf/kdrj vYykg ij bZeku ugha j[krs exj ml ds lkFk

f”kdZ djrs gSaA

NVh nyhy % vYYkkg ds vfrfjä dks iqdkjuk ckfry vey gS ]ml dh ,d

nyhy ;g gS fd ;g fcYdqy mu eqf”jdksa tSlk vey gS ftu ds chp uch

dks Hkstk x;k] bl fy;s og eqf”jdhus vafc;k]Qfj”rksa vkSj cqtq+xksaZ vkfn dks

iqdkjk djrs Fks vkSj dgrs Fks % ;g gesa vYykg ds d+jhc dj nsaxs vkSj mu

ds lehi gekjs flQkj”kh cusaxs]vYykg rkyk us mu ds fo’k; esa QekZ;k %

rtqZek % ;g yksx vYykg ds flok ,slh pht+ksa dh iwtk djrs gSaa tks u mu

dk dqN fcxkM+ ldrh gSa vkSj u dqN Hkyk dj ldrh gSa vkSj dgrs gSa fd

;g vYykg ds ikl gekjh flQkfj”k djus okys gSa]dg nks fd D;k rqe

vYykg dks ,slh pht+ crkrs gks ftl dk otwn u mls vklekuksa esa ekywe

gksrk gS vkSj u t+ehu easA og ikd gS vkSj ml dh “kku mu ds f”kdZ djus

ls vf/kd Åaph gSA

vYykg us lqjs tq+ej esa mu ds ckjs esa vf/kd QekZ;k %

rtqZek % ftu yksxksa us ml ds flok vkSj nksLr cuk;s gSa og dgrs gSa fd ge

mu dks bl fy;s iwtrs gSa fd ge dks vYykg ds fudV dj nsa]rks ftu ckrksa

esa ;g bf[rykQ djrs gSa vYykg mu eas mu dk QSlyk dj nsxk]fu%lansg

vYykg ml O;fDr dks tks >wVk vkSj uk”kqdzk gS fgnk;r ugha nsrkA

vki x+kSj djsa fd fdl izdkj vYykg us igyh vk;r eas mu ij f”kdZ dk

vkSj nwljh vk;r esa dqQz dk gqDe yxk;k gSA cfYd vYykg rkyk dks NksM+ djs fdlh vkSj dks iqdkjuk ,slk vey gS ftls

ekt+h ls ys dj gky rd vkSj uwg ls ys dj gekjs ekStwnk nkSj rd ds lc

eqf”jdhu vatke nsrs jgs gSa]bczkghe dh d+kSe ds yksx Hkh bl esa “kkfey gSa

tks cqrksa ls nqvk djrs Fks]vkSj bZlkbZ tks fd bZlk vkSj mu dh eka dks iqdkjrs

Fks]blh izdkj ckS/k /keZ ds ekuus okys vkSj fganw tSlh cqr izLr d+kSesa Hkh ,slk

gh djrh jgh gSaA

Page 58: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

58

bl fd+Le ds bUfgjkQ esa cgqr ls og xqV Hkh iM+ pqds gSa tks nhus bLyke

dh vksj ealwc gksrs gSa]bu esa ls lc ls e”gwj rhu xqV ;g gSa %

igyk xqV jkfQt+k dk gS]ftUgkas us vyh fcu vch rkfyc vkSj dqN vkys cSr

ucoh dh “kku dks gn ls vf/kd c<k+;k];gka rd fd mUgs iqdkjus vkSj mu

ls enn ryc djus yxs] og vc djcyk esa ekStwn glu dh d+cz dk

bjknk dj ds lQj djrs gSa]bu ls vYykg dh rjg thfodk vkSj voykn

dh nqvk djrs gSa]vYykg mu dk eqag dkyk djsA

nwljk xqV gn ls c<+ tkus okys lwfQ;k dk gS ftUgkas us mu yksxksa dh “kku

dks gn ls c<+k;k ftUgsa og vofy;k vkSj vD+rkc dgrs gSa]mu ls vkQr vkSj

nq[k nwj djus vkSj gkfu ds le; mu ls nqvk djrs gSaA

rhljk xqV d+cz izLrksa dk gS] tks dqN cqt+qxkZsa dh d+czksa ij tk dj vkSj dHkh

dHkkj uch dh d+cz ds ikl vk dj vYykg dh rjg mu ls nqvk djrs

gSa]blh izdkj dqN ,slh d+czksa ds ikl Hkh tkrs gSa tks uch ds vky dh

vksj ealwc gS] ;g bcknr eas vYykg ds lkFk f”kdZ djuk vkSj nhus bLyke

ls fudy tkuk gS]vYykg dh iukg!!

ys[kd % og ekcwn ftu dh vYYkkg ds vfrfjä bcknr dh tkrh gS og

d+;ker ds fnu viuh bcknr djus okyksa ds bl nkos dks >qVyk nsaxs fd

og mUgsa vYykg ds d+jhc dj nsaxs]x+kSj dhft;s fd ml ls cM+h #LokbZ D;k

gks ldrh gS\vYykg rkyk dk QekZu gS %

rtqZek % ftl fnu vYykg bu dks vkSj mu dks ftUgsa ;g vYykg ds flok

iwtrs gSa bdëk djsxk vkSj QekZ;sxk D;k rqe us esjs canksa dks xqejkg fd;k

Fkk ;k ;s [kqn xqejkg gks x;s FksA og dgsaxs rw ikd gS gekjs fy; ;g equkflc

u Fkk fd rsjs flok vkSjksa dks nksLr cukrsA ysfdu rwus gh mu dks vkSj mu

ds cki nknk dks cjrus dks usersa nha ;gka rd fd og rsjh ;kn dks Hkwy x;s

vkSj ;g gykd gksus okys yksx Fks]rks mUgksa us rqe dks rqEgkjh ckr esa >qVyk

fn;k]vc rqe vt+kc dks u Qsj ldrs gks]u fdlh ls lgk;rk ys ldrs gksA

tks O;fDr rqe esa ls tq+Ye djsxk ge ml dks cM+s vt+kc dk et+k p[kk;saxsA

bCus dlhj bl vk;r dh r¶lhj esa fy[krs gSa %

rks mUgksa us rqe dks rqEgkjh ckr esa >qVyk fn;k vFkkZr ftu dh rqe us vYykg

dks NksM+ dj bcknr dh vkSj ;g xqeku j[kk fd og rqEgkjs nksLr gSa vkSj rqEgsa

vYykg ls d+jhc dj nsaxs mUgksa us rqe dks >qVyk fn;k ... vc rqe ¼vt+kc

dks½u Qsj ldrs gks]u ¼fdlh ls½ lgk;rk ys ldrs gks vFkkZr og rqe ls vt+kc

dks Vkyus dh ldr ugh j[krs vkSj u og Lo;a viuh enn dj ldrs gSaA

[kre gqokA

Page 59: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

59

lkroha nyhy % vxj vafc;k vkSj usd yksx tSls vYYkkg ds vfrfjä dks

iqdkjuk Bhd gksrk rks vYykg ml dk gqDe vo”; nsrk]vYykg rkyk bl

ls cqgr Åapk vkSj cM+k gS]vkSj uch vkSj lgkck ml dks vo”; djrs]

vki vkSj vki ds lgkck bl ls cjh gSa]D;ksafd og [kSj vkSj HkykbZ ds lc

ls vf/kd vfHkyk’kh vkSj lc ls c<+ dj lR; dks igpkuus okys Fks]vYykg

mu ls izlUu gks x;k vkSj og vYykg ls izlUu gks x;s]vYykg us mu ds

fy;s ,slh tUursa r¸;kj dh gS ftu ds uhps ugjssa cg jgh gksaxhA bu esa pkjksa [kqyQk ]vkSj vkys cSr]tUur dh [kq”k [kcjh ikus okys vkSj ,sls

lgkck Hkh Fks ftu ds vxys vkSj fiNys lc xqukg {kek dj fn;s x;s]bl ds

ckotwn dHkh Hkh ,slk ugha gqok fd mUgksa us vki ls nqvk vkSj enn ekaxh

gks]cfYd mu ds ckn vkus okyh rhuksa izfrf’Br “krkcfn;ksa esa fdlh ds ckjs

esa lgh ;k glu vlj ,slk ugha tks ;g izekf.kr dj lds fd tc mUgsa

dksbZ vko”;Drk gksrh rks og d+czksa dh vksj tkrsA

bCus rSfe;k fy[krs gSa % eksfeu vius jc ls mEehn d+k;e j[krk gS]ml ls

Mjrk vkSj nhu dks [kkfyl j[krs gq;s mlh ls nqvk djrk gS]ml ds “kS[k

vkSj eqf”kZn dk bl ij ;g gd+ curk gS fd og mu ds fy;s nqvk djs vkSj

mu ij jger Hksts]D;ksafd laiw.kZ e[kywd+ esa lc ls cM+k ed+ke ij jlwyqYykg

dk Fk] vki ds lgkck vki dh “kku o ejrcs ls lc ls vf/kd tkurs Fks

vkSj vki ds vf/kdrj QjekacnkZj Fks ysfdu vki Mj ds le; fdlh dks Hkh

;g gqDe u nsrs fd og ;g iqdkjs fd % ,s esjs vkd+k jlwyqYykg og u vki

ds thou eas ,slk djrs Fks vkSj u vki dh oQkr ds ckn]cfYd vki mUgsa

vYykg dks ;kn djus]ml ls nqvk djus vkSj vki ij n:n Hkstus dk gqDe

fn;k djrs Fks]vYykg rkyk QekZrk gS %

rtZqek % tc mu ls yksxksa us vk dj c;ku fd;k fd dq¶Qkj us rqEgkjs

¼eqd+kcys ds fy;s cM+k y”dj½ bdëk fd;k gS] mu ls MjksA rks mu dk bZeku

vkSj vf/kd c<+ x;k vkSj dgus yxs % ge dks vYykg dkQh gS vkSj og

vfrmRre dke cukus okyk gSA fQj og vYykg dh userksa vkSj ml ds

QT+y ds lkFk okil vk;s]mu dks fdlh izdkj dk gkfu u igqapk]og vYykg

dh [kq”kh ds rkcs jgs vkSj vYykg cM+s QT+y dk ekfyd gSA

vki vf/kd fy[krs gSa % ß eqnkZ vkSj x+k;c &pkgs og uch gks ;k dksbZ vkSj

& dks iqdkjjuk eqlyekuksa ds lc bekeks ds uT+nhd d+kfcys udhj gjke

pht+ksa esa ls gS]u rks vYykg us bl dk vkns”k fn;k gS vkSj u ml ds jlwy

us]u rks fdlh lgkch us bls fd;k vkSj u gh HkykbZ ds lkFk mu dh iSjoh

djus okys fdlh rkcbZ us]vkSj u gh eqlyekuksa ds fdlh beke us bls Bhd

Page 60: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

60

dgk gS];g nhus bLyke dh ,d e”kgwj rkyhe gS]bu esa ls fdlh dks Hkh tc

dksbZ deh ;k dksbZ t+:jr iM+rh rks og fdlh eqnkZ ls ;g u dgrs % ,s esjs

Qykus vkd+k! eSa rsjh j{kk esa gwa ;k ;g fd rw esjh vko”;Drk iwjh dj ns]tSlk

fd bu eqf”jdksa esa ls dqN yksx eqnkZsa vkSj x+k;c yksxksa dks iqdkjrs gq;s dgrs

gSa]fdlh lgkch us vki dh oQkr ds ckn¼Hkh½ vki ls enn ugha ekaxh]vki

ds vfrfjä fdlh vkSj uch ls Hkh ugha] u mu dh d+czksa ds ikl vkSj u mu

ls nwj]og eqf”jdksa ls tax djrs gq;s cM+s l[r gkykr ls xqt+jrs Fks] mu dh

gkyr [kr+jukd gks tkrh Fkh vkSj og fHkUu izdkj ds xqeku esa iM+ tkrs Fks

bl ds ckotwn mu esa ls dksbZ Hkh fdlh uch vkSj e[ywd+ ls enn dh xqgkj

ugha yxkrk Fkk]cfYd mUgksa us vYykg ds eqd+kcys esa dHkh fdlh e[ywd+ dh

d+le Hkh ugha [kkbZ] u og vafc;k dh d+czksa ds ikl tk dj nqvk djrs Fks

vkSj u ogka uekt+ i<+k djrs FksA

bCuqy d+f¸;e QekZrs gSa %

d+cz esa nQu fd;s gq;s yksxksa ds fo’k; esa vYykg ds jlwy dk chlksa lky

rd tc rd fd vki dh oQkr u gks xbZ]fQj vki ds ckn [kqyQk;s jk”knhu

vkSj laiw.kZ lgkck vkSj HkykbZ ds lkFk mu dh iSjoh djus okys rkcbZu dk

;gh rjhd+k jgk]D;k /krhZ dk dksbZ balku bu esa ls fdlh ds rvYyqd+ ls

dksbZ lgh];k glu];k t+bZQ vFkok eqUd+rs fjok;r yk ldrk gS fd mUgsa tc

dksbZ vko”;Drk gksrh rks og d+czksa dk bjknk djrs]ogka ij nqvk djrs vkSj

mu dks Nw dj ¼rc#Zd izkIr djrs½ Fks]ps tk;s fd og ogka ij uekt+ vnk

djsa];k mu d+cz okyksa ds olhys ls vYykg dks iqdkjsa];k mu ls viuh t+:jrsa

c;ku djsa\ gesa bl fo’k; esa dksbZ vlj ;k dk sbZ ,d gQZ gh fn[kk nsaA

vkBoha nyhy % tks vYykg ds vfrfjä ls nqvk djrk vkSj ml dh bcknr

djrk gS og ml ekcwn dks izse vkSj lEeku esa vYykg ds cjkcj Bgjkrk gS]

D;ksafd og ¼bcknrks eqgCcrs ds lkFk½ blh izdkj ml dk bjknk djrk gS

ftl izdkj vYykg dk bjknk djrk gS];g cjkcjh vkSj r”chgh f”kdZ dh

vly gd+hd+r gS]bl dk vFkZ vkSj bl dk lPpk izrks gS]vYykg rkyk us

dkfQjksa ds vey dks Li’V djrs gq;s dgk %

rtqZek % fQj dkfQj ¼vkSj pht+ksa dks½ vYykg ds cjkcj Bgjkrs gSaA

vFkkZr og ¼mUgsa½ vYykg ds cjkcj ekurs gSa]vYykg rkyk us tgUue ds

vanj mu dk viuh nqfu;koh ft+anxh dks ;kn djus ds fo’k; esa Qjek;k %

rtqZek % vYykg dh d+le ge rks [kqyh gqbZ xqejkgh esa FksA tc fd rqEgsa

vYyk rkyk ds cjkcj Bgjkrs FksA

Page 61: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

61

“kS[k vCnqjZgeku fcu lknh bl vk;r dh r¶lhj esa fy[krs gSa % Þ bcknr]

eqgCcr]Mj vkSj mEehn esa rqEgsa vYykg dh rjg iqdkjrs Fks]ml le; mu ds

lkeus mu dh xqejkgh Li’V gks tk;sxh vkSj og bd+jkj djsaxs fd mu ij

vYykg dh lt+k balkQ vuqlkj gS]D;kasfd mUgksa us bu ckfry ekcwnksa dks

bcknr esa vYykg rkyk ds cjkcj Bgjk;k ÞA vYykg dks e[ywd+ ds cjkcj Bgjkuk ckfry gS]D;ksafd u rks dksbZ vYYkkg

ds cjkc gS vkSj u dksbZ lk>h]u ml ds tSlk gS vkSj u dksbZ ml ds

izdkj]vYykg rkyk dk QekZu gS %

rtqZek % dksbZ ml dk gelj ughaA

vkSj QekZ;k %

rtqZek % fdlh dks vYykg dk gelj u cukvksA

vFkkZr ml dk ge feLy vkSj ut+hj u BgjkvksA

bCuqy d+f¸;e QekZrs gSa % f”kdZ dh nks fd+Lesa gSa % cM+k f”kdZ vkSj NksVk

f”kdZ]cM+s f”kdZ dks vYykg fcuk rksck ds {kek ugha djrk]vkSj og ;g gS fd

vYykg ds flok fdlh dks ml dk lk>h cuk;s vkSj ml ls vYykg dh

rjg eqgCcr j[ks];g og f”kdZ gS ftl esa eqf”jdksa ds ekcwn dks vYykg rkyk

ds cjkcj Bgjk;k tkrk gS]blh fy;s og tgUue esa vius ekcwnksa ls dgsaxs %

vYykg dh d+le ge rks okt+sg xqejkgh esa Fks]tc fd rqEgsa vYyk rkyk ds

cjkcj Bgjkrs FksA

tc fd og Lo;a ekurs Fks fd vYykg gh vdsyk gj pht+ dks iSnk djus

okyk]ikyugkj vkSj ekfyd gS]mu ds ekcwn u rks fdlh pht+ dks iSnk dj

ldrs gSa]u jkst+h ns ldrs gSa vkSj u ft+anxh vkSj ekSr ij “kfDr j[krs gSa]cfYd

;g cjkcjh dsoy eqgCcr]lEeku vkSj bcknr dh cjkcjh gqok djrh Fkh]tSlk

fd lalkj ds vf/kdrj eqf”jdhu dh lqjrs gky gS]cfYd og lc vYykg dks

NksM+ dj vius ekcwnksa ls eqgCcr j[krs]mu dk lEeku djrs vkSj mu ls

nksLrh j[krs gSa]mu esa vf/kdrj yksx vYykg ls c<+ dj vius ekcwnksa ls izse

djrs gSa]mu ds ft+dz ls ftruk [kq”k gksrs gSa og ml [kq”kh ls vf/kdrj gksrh

gS tks dsoy ,d vYykg ds ft+dz ls mu ds psgjs ij fn[krh gS]mu dks ihjks

eqf”kZn ekcwnksa dh “kku esa vxj dksbZ xqLrk[kh djrk gS rks vYykg rkyk dh

“kku esa dh tkus okyh xqLrk[kh ls vf/kd og ml ls dzksf/kr gksrs gSa]tc mu

ds ekcwnksa dh dksbZ bT+t+r ikeky gksrh gS rks “ksj ds izdkj fcQj tkrs gaS]tc

fd vYykg dh gqeZrksa dh ikekyh ij mUgsa FkksM+k Hkh dzks/k ugha vkrk!

Page 62: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

62

cfYd vYykg dh gqeZr dh ikekyh djus okyk ;fn mUgsa dqN f[kyk ns rks

og ml ls izlUu gks tkrs gSa vkSj mu ds fny esa dksbZ uQjr ugha jgrh]ge

us vkSj nwljs yksxksa us Hkh bls Li’V :i ls ns[kk gSA

vki ns[ksaxs fd ,slk djus okyk mBrs cSBrs]chekjh]Mj vkSj gj gky esa vius

ekcwn ds ft+dz dks viuh vknr cuk ysrk gS]vYykg dks NksM+ dj vius

ekcwn dks iqdkjuk ml ds fny vkSj tq+cku ds fy;s gj le; dk dk;Z cu

tkrk gS]og vius vey dks cqjk Hkh ugha tkurk]cfYd bl xqeku esa jgrk gS

fd og vYykg rd ml dh gktr igqapkus dk njokt+k]ml ds ikl ml dk

flQkj”kh vkSj olhyk gS]Bhd ;gh gkyr cqrksa dh iwtk djus okys dh Hkh

FkhA

;gh og pht+ gS tks bu ds fnyksa esa d+k;e Fkh]vkSj lc eqf”jdksa us mls ,d

nwljs ls izkIr fd;k]vxjps mu ds ekcwn vyx vyx gh D;ksa u gksa]mu

eqf”jdksa ds ekcwn iRFkj ds Fks tc fd mu ds flok tks e qf”jdhu gSa mu ds

ekcwn balkuh “kDy esa gSa]vYykg rkyk mu eqf”jdksa ds iwoZtksa ds ckjs eas

QekZrk gS %

rtqZek % ftu yksxksa us ml ds flok vkSj nksLr cuk;s gSa og dgrs gSa fd ge

mu dks bl fy;s iwtrs gSa fd ge dks vYykg dk d+jhch cuk nsaA ftu ckrksa

esa ;g bf[rykQ djrs gSa vYykg mu esa mu dk QSlyk dj nsxkA

fQj vYykg us mu ds dkfQj vkSj >wVs gksus dh xokgh nh vkSj ;g crk;k

fd vYykg mUgsa fgnk;r ugha nsxk %

rtqZek %vYykg ml O;fDr dks tks >wVk vkSj uk“kqd zk gS]fgnk;r ugha nsrkA

ml O;fDr dk ;gh gky gksrk gS tks vYYkkg dks NksM+ dj nwljs dks nksLr

cuk;s vkSj bl xqeku esa jgs fd og mls vYykg ds d+jhc dj nsxk]fdrus

de gSa ,sls yksx tks ml ls cp tkrs gSa]cfYd fdrus uk;kc gSa og yksx tks

vius Åij ,rjkt+ djus okyksa vkSj uD+n djus okyksa ls nq”euh ugha djrsA

vki vf/kd fy[krs gSa %

eqf”jd balku e[ywd+ dks mywfgr dh fo”ks’krkvksa eas iSnk djus okys dk s ge

feLy ekurk gS]D;ksafd ;g mywfg;r dh fo”ks’krkvksa esa ls gS fd vYykg

ykHk]gkfu]nsus vkSj u nsus dk vdsys ekfyd gS]tks bl ckr dks ykft+e gS fd

dsoy mlh ls nqvk dh tk;s]mlh ls Mj]mEehn dh tk;s vkSj mlh ij Hkjkslk

j[ks]rks tks O;fDr mls fdlh e[ywd ls tksM+s j[ks og ml dks [kkfyd+ dk

ge feLy Bgjkrk gS] vkSj ,sls O;fDr dks tks vius fy;s Hkh fdlh izdkj ds

ykHk vkSj gkfu]ekSr vkSj ftanxh vkSj nksckjk mBk;s tkus dh rkd+r ugha

j[krk]ps tk;s fd fdlh vkSj ds fy;s mu pht+ksa dh rkd+r j[ks]ml vYykg

Page 63: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

63

dk ge feLy Bgjkrk gS ftl ds gkFk esa gj pht+ gS]lc ekeykr dk yxke

mlh ds gkFk esa gS]mlh dh vksj gj pht+ ykSV dj tkus okyh gS tks og

pkgrk gS og gksrk gS vkSj tks ugha pkgrk og ugha gksrk]tks og ns mls dksbZ

ugha Vky ldrk]vkSj ftl pht+ dks u ns og dksbZ ugha ns ldrk]cfYd tc

og vius cans ds fy;s n;k dk }kj [kksyrk gS rks mls dksbZ Hkh ugha can dj

ldrk]vkSj vxj ml ls viuh n;k jksd ys rks dksbZ mls n;k ugha ns ldrk]

;g ,d vf/kd cs rwdh vkSj cs ekuk eqeklyr gS fd viuh t+kr esa vkftt+

vkSj csdl ]Qd+hj vkSj rqPN balku dks eqryd+ dqnjr vkSj cs fu;kt+h j[kus

okys vYykg dk ge feLy Bgjk;k tk;sA

mywfg;r dh fo”ks’krk esa ls ;g Hkh gS fd vYykg gj izdkj ls dekys eqryd

dk gkfey gS] ftl esa fdlh Hkh izdkj dh dksbZ deh ugha gS]bl ls ;g

ykft+e vkrk gS fd lc bcknrsa dsoy mlh ds fy;s jok j[kh tk;sa]lEeku

vkSj bT+t+r]Mj vkSj [kkSQ]nqvk vkSj equktkr]mEehn]rkSck]Hkjkslk vkSj lgk;rk

ekaxuk ¼lc mlh ds fy;s [kkl j[ks tk;sa½]ml ds lkeus vf/kdrj uezrk

vkSj ml ls vf/kdrj izse fd;k tk;s]cqf}]”kjhvr vkSj izd`fr bl ckr ij

nykyr djrh gSa fd ;g lc vkeky dsoy mlh ds fy;s vatke fn;s

tk;sa]vkSj cqf}]”kjhvr vkSj izd`fr bl ckr ls jksdrh gSa fd mUgsa fdlh vkSj

ds fy;s vatke fn;k tk;s]rks ftl O;fDr us mu esas ls dksbZ vey vYykg

ds vfrfjä ds fy;s vatke fn;k ml us ml dks ,slh gLrh ls r”chg nh

ftl dk u dksbZ ge feLy gS] u ut+hj gS vkSj u lk>h gS];g vf/kd cqjh

vkSj vf/kdrj ckfry r”chg gS]pwafd vf/kdrj cqjh r”chg gS vkSj ml eas

vf/kdrj tqYe ik;k tkrk gS]bl fy;s vYykg rkyk us vius canksa dks ;g

lwpuk nh gS fd og bl xqukg dks {kek ugha djrk gS]tc fd ml us vius

Åij n;k dks vfuok;Z fd;k gSA

mywfg;r dh ,d fo”ks’krk ;g Hkh gS fd canxh nks ,sls [kacksa ij [kM+h gksrh

gS fd ftu ds fcuk ml dk otwn ckd+h ugha jg ldrk]vf/kdrj uezrk ds

lkFk vf/kdrj izse];gh dekys mcwfn;r o canxh gS]mcwfn;r esa canksa ds njts

bUgha nks mlwyksa dh cqfU;kn ij fHkUu fHkUu izdkj dh gksrh gSa]rks tks viuh

eqgCcr]uezrk vkSj [kq”kw o [kqtw+ dk vYykg ds vfrfjä ds lkeus is”k djrk

gS rks og ml dks vYykg ds [kkfyl gd+ esas ml dk ge feLy Bgjkrk

gS];g dnkfi ugha gks ldrk fd dksbZ Hkh “kjhvr ml dh btkt+r ns]ml

dh cqjkbZ gj balku dh fQRjr vkSj cqf} esa ekStwn gS]ysfdu “kSrku us vf/kdrj

e[ywd+ dh fQRjr vkSj cqf} dks cny fn;k]mu esa fcxkM+ iSnk dj fn;k vkSj

mUgsa gd+ ds ekxZ ls gVk fn;k]fQj og yksx viuh igyh fQRjr dh vksj

Page 64: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

64

ykSV x;s]ftu ds fy;s vYykg us LoxZ fy[k j[kh gS] rks vYykg us mu dh

vksj vius lans’Vkvksa dks Hkstk vkSj mu ij viuh fdrkcsa mrkjh ftu esa mu

dh fQRjr vkSj cqf} vuqlkj rkyhekr Fkha]ml ls mu dk uwj vf/kd c<+ x;k

%¼ vYykg vius uwj ls ftl dks pkgrk lh/kk ekxZ fn[kkrk gSA½

tc bl ckr dk irk py x;k rks ¼ ;g tkuuk Hkh vfuok;Z gS fd½ mywfg;r

dh fo”ks’krk esa ls lTnk Hkh gS]rks ftl us vYykg ds vfrfjä ds fy;s lTnk

fd;k ml us e[ywd dks vYykg ds ge feLy Bgjk;kA

mywfg;r dh ,d fo”ks’krk roDdqy vkSj Hkjkslk g S]tks O;fDr vYykg ds

vfrfjä ij Hkjkslk djrk gS og mls vYykg tSlk Bgjkrk gSA

blh izdkj rkSck Hkh mywfg;r dh ,d fo”ks’krk gS]tks O;fDr vYykg ds

vfrfjä ls rkSck djrk gS og mls vYYkkg ds ge feLy Bgjkrk gSA

vkSj lEeku vkSj bT+t+r ds lkFk vYykg dh d+le [kkuk Hkh mywfg;r dh

fo”ks’krk esa ls gS]ftl us vYykg ds vfrfjä dh d+le [kkbZ ml us ml dks

vYykg ds eq”kkcg Bgjk;k];g jgh r”chg dh ckr ¼92½

A

“kS[k “kjhQ fcu eqgEen fcu ukflj vy gkt+eh ¼93½

fy[krs gSa % gj Kkuh

bl ckr dks tkurk gS fd dkfQj ftu cqrksa dh iwtk djrs Fks og mu ds

lEeku vkSj ml vd+hns dh csl ij djrs Fks fd og ykHk vkSj gkfu ds

ekfyd gSa]blh fy;s vko”;Drk iM+us ij mu ls lgk;rk ekaxrs vkSj dqN

gkykr eas vius ekyks nkSyr ds t+fj;s mu dh fudVrk izkIr djrs Fks];gh

dk;Z d+cz izLr Hkh dj jgs gSa]og d+czksa dh bl izdkj lEeku djrs gSa tks

dsoy vYykg rkyk ds fy;s gh lgh gS]cfYd bl izdkj xyr fo”okl j[kus

okyk xqugxkj vkSj ukQekZu tc ml d+cz ds lkeus ;k ml ds d+jhc gksrk

gS ftl ds rvYyqd+ ls og ykHk vkSj gkfu dk vd+hnk j[krk gS]rks ml Mj

ls xqukg dks NksM+ nsrk gS fd dgha og eqnkZ mls QkSjh vt+kc esa u Mky

ns]tc fd dHkh cHkkj ogh O;fDr ;fn gjes bykgh ds vUnj ;k fdlh efLtn

;k ml ds d+jhc gksrk gS rks ml xqukg ls ugha #drk ¼94½

A

(92) ¼vÌkv oÌok fy bfCuy d+f¸;e % 208&211½A

(93) vki dh thouh ds fy;s ns[ksa % Þmdw+nqÌqjjZ Qh rjktqes myekby d+uZ vLlkfyl v”kj Þ %

2@723]ys[kd % glu fcu vgen vkfd”k t+enh]rgd+hd+ % MkDVj bLekbZy fnu eqgEen vy

fc”jh]izdk”kd % eDrck tkfevrq””kd+kZA

(94) ¼vSd+kt+qy oLuku vyk c;kfuy [kyfy Qh lqfY[ky v[oku % 37 izdk”kd % nkjq””kjhQ

&fj;kt+½A

Page 65: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

65

“kS[k vCnqYykg vck crhu fy[krs gSa %

ftl us ft+ank vkSj eqnkZ ds chp cjkcjh dh vkSj dgk % ¼ eqnkZ ls Hkh og

pht+ ekaxh tk ldrh gS tks ft+ank ls ekaxh tkrh gS½ rks ml us ,slh pht+ksa

dks cjkcj Bgjk;k ftu ds chp vYykg vkSj yksxksa us r¶jhd+ fd;k gS]vxj

dksbZ ikxy O;fDr Hkh fdlh ds ?kj tk;s rkfd mls [kkuk f[kyk;s vkSj tc

igqaps rks ns[ks fd og ej pqdk gS vkSj ml d ?kj okys ml ds vkl ikl

bdëk gSa]rks og eqnkZ ds ctk; ml ds ikl ekStwn thfor yksxksa ls viuh

vko”;Drk c;ku djsxk ¼95½

A

vkSj vf/kd fy[krs gSa % ft+anksa vkSj eqnkZsa ds chp cjkcjh djus okys O;fDr ls

;g dgk tk;sxk % ;g ekywe lh ckr gS fd lalkj okys ,d nwljs ls viuh

t+:jrsa ryc djrs gSa]pkgs og usd gks ;k cqjk]eqfLye gks ;k dkfQj]uch

us Hkh l¶oku fcu me¸;k ls <ky m/kkj yh Fkh tc fd og ml le;

eqf”jd Fks]dqN taxksa esa vki us dqN eqf”jdksa ls Hkh enn yh]eqlyeku vc

Hkh viuh t+:jrsa eqlyeku]ft+Eeh]usd vkSj cqjs lc ls iwjh djrs gSa]bl fcuk

ij ft+anksa vkSj eqnkZsa ds chp cjkcjh djus okys O;fDr ij ;g ykft+e vkrk

gS fd Åij fy[ks x;s fd+Leksa dh eqnksZa ds chPk cjkcjh djsa ftl izdkj og

nqfu;k eas ¼ t+:jrsa iwjh djus esa½ ,d tSls Fks ¼96½

A

vki vf/kd fy[krs gSa % ft+ank o eqnkZ ds chp cjkcjh djus okys ls ;g Hkh

dgk tk;sxk % vxj dksbZ balku fdlh nwljs dks eky ns vkSj dgs fd % fdlh

Hkjksls okys O;fDr ds ikl mls vekur ds rkSj ij j[k nks]rks odhy tk;s

vkSj “kS[k vCnqy d+kfnj tSls fdlh usd balku dh d+cz ds ikl mls j[k

vk;s vkSj dgs fd % ;g vki ds ikl Qykus dh vekur gS vkSj mu ls bl

dh j{kk dh foUrh djs ysfdu og x+k;c gks tk;s]rks yksx ,sls O;fDr dks

,slk ikxy dgasxs ftl ls ft+Eesnkjh nwj ugha gksrh\cfYd og ml ij ml

dk rkoku Bksdsaxs]¼,slh lwjr esa½ft+ank o eqnkZ ds chp cjkcjh djus okys ij

;g dguk vfuok;Z gksxk fd % og vius dke esa gd+ ij gS vkSj ml ij

dksbZ rkoku ugha]gks ldrk gS yksxksa ds lkeus #LokbZ ds Mj ls ,slk u

dgs],slh gkyr esa odhy ftls vekur j[kus dh ft+Eesnkjh nh xbZ Fkh og

dg ldrk gS fd % eSa us vki ds ml et+gc vuqlkj dksbZ dksrkgh ugha dh

(95) ¼rklhl vy rD+nhl Qh d”Q rychl nkown fcu tjthl % 82½A

(96) ¼rklhl vy rD+nhl Qh d”Q rychl nkown fcu tjthl % 88½A

Page 66: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

66

fd ft+ank o eqnkZ ds chp cjkcjh ikbZ tkrh gS]D;ksafd vki dgrs gSa fd tks

pht+ ft+ank ls ekaxh tkrh gS]og pht+ eqnkZ ls Hkh ekaxh tk ldrh gS]vkSj eSa

us “kS[k vCnqy d+kfnj ls ml vekur dh j{kk djus dks dgk Fkk tks fd mu

ls okfcLrk esjh ,d t+:jr gS]vkSj vki eqnkZas ls gktr ryc djus dks tk;t+

Bgjkrs gSa rks eq>s x+yr D;ksa dg jgs gSa\ ¼97½

A

uoha nyhy % vYykg rkyk ,sls vey dks d+cwy ugha djrk ftl esa fj;k

¼fn[kkok½ dh feykoV gks]D;kasfd vYykg rkyk bl ls csfu;kt+ gS fd dksbZ

ml dk lk>h gks]blh fy;s nqvk tSlh bcknr esa Hkh f”kdZ dh feykoV jÌ

ds d+kfcy gS]D;ksas fd bu nksuksa dk }kj ,d gh gS]vFkkZr e[kywd+ dh fudVrk

izkIr djuk gS]lgh eqfLye esa gT+jr vcw gqjSjk ls fjok;r gS og dgrs gSa

fd vYYkkg ds jlwy us QekZ;;k % eSa vkSj lk>hnkjksa ds eqd+kcys esa

vf/kdrj f”kdZ ls csfu;kt+ gwa]ftl us dksbZ ,slk vey fd;k ftl esa esjs

lkFk esjs vfrfjä dks feyk;k vkSj lk>h fd;k rks eSa ml dks vkSj ml ds

lk>h ds dke dks NksM+ nsrk gwa ¼98½

A

vYykg ds uch us QekZ;k % fn[kkok NksVk f”kdZ gS tks mu vkeky dks

cckZn dj nsrk gS ftu esa bl dh feykoV gksrh gS]bl dh rkbZn egewn fcu

ychn ls fjok;r dh xbZ gnhl ls gksrh gS ftl eas gS fd vYykg ds jlwy

us QekZ;k % rqEgkjs rvYyqd+ ls eq>s ftl pht+ dk vf/kdrj Mj gS og

NksVk f”kdZ gS]lgkck us iwNk fd % ,s vYykg ds jlwy! NksVs f”kdZ dk D;k

vFkZ gS\ vki us QekZ;k % og fn[kkok gS]tc lc yksxksa dks mu ds vkeky

dk cnyk ns fn;k tk;sxk ml le; vYykg rkyk fn[kkok djus okyksa ls

dgsxk % nqfu;k esa ftls rqe fn[kkrs Fks mu ds ikl tk dj ns[kks D;k rqe

mu ds ikl dksbZ cnyk ik jgs gks\ ¼99½

tc fn[kkok ,d ,slk f”kdZ gS tks vey dks cckZn dj nsrk gS rks ml nqvk

dk D;k gqDe gksxk tks [kkl vYykg ds vfrfjä ls gh dh tk;s\ fu%lansg

bl esa vf/kd [krjukdh vkSj gkfu gSA

(97) ¼rklhl vy rD+nhl Qh d”Q rychl nkown fcu tjthl % 84&85½A

(98) beke vgen us ¼eqLun esa½ bl dh r[jht dh gS vkSj bl dh rgd+hd+ djus okyksa us dgk

gS fd bl dh lun glu ds njts rd igqaprh gSA

(99) fiNyk gokyk ns[ksaA

Page 67: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

67

tc fn[kkok djus okys ls d+;ker ds fnu ;g dgk tk;sxk fd %¼rqe vius

vey dk cnyk mu ls ekaxks ftu ds fy;s rqe us vey fd;k½ rks tks

vYykg ds vfrfjä dks iqdkjrs gSa mu ls Hkh d+;ker ds fnu ;gh dgk

tk;sxk]cfYd ¼ftu dks og iqdkjrs Fks½ og mu ls viuh cjkvr t+kfgj

djsasxsA

ge vYykg ls nqvk djrs gSa fd og gesa gj NksV cM+s f”kdZ ls cpk;sA

nLoha nyhy % vYykg us Li’V rkSj ij dgk gS fd dsoy vYykg gh nqvk

d+cwy djrk gS]blh fy;s bl ckr ij bZeku ykuk vfuok;Z gS]ojuk mu

vk;rksa dks Bqdjku vkSj mu dk bUdkj djus okyk ekuk tk;sxk]vYYkkg

rkyk us QekZ;k %

rtqZek % csdl dh iqdkj dks tc fd og iqdkjs]dkSu d+cwy djds l[rh dks

nwj dj nsrk gSA

vkSj vYykg QekZrk gS %

rtqZek % vki dgsa fd viuk gky rks crkvks fd vxj rqe ij vYykg dk

dksbZ vt+kc vk iM+s ;k rqe ij d+;ker gh vk igqaps rks D;k vYykg ds flok

fdlh vkSj dks iqdkjksxs vxj rqe lPps gks]cfYd [kkl mlh dks iqdkjksxs]fQj

ftl ds fy;s rqe iqdkjksxs vxj og pkgs rks ml dks gVk Hkh ns vkSj ftu

dks lk>h Bgjkrs gks mu dks Hkwy tkvksxsA

vf/kd vYykg dk QekZu gS %

rtqZek % mlh dks iqdkjuk lR; gS]tks yksx vkSjksa dks ml ds flok iqdkjrs gSa

og mu dh iqdkj dk dqN Hkh mRrj ugha nsrs]exj tSls dksbZ O;fDr vius

nksuksa gkFk ikuh dh vksj QSyk;s gq;s gks fd ml ds eqag esa iM+ tk;s]gkykafd

og ikuh ml ds eqag ea igqapus okyk ughaA mu bUdkj djus okyksa dh ftruh

iqdkj gS lc xqejkgh esa gSA

tks yksx ;g dgrs gSa fd d+cz okyk nqvk djus okys dh nqvk d+cwy djrk

gS] rks og cM+h [krjukdh ds f”kdkj gSa]tks fd vYykg dh vk;rksa dk bUdkj

djuk gS D;kasfd ml us dq+vkZu dh ml [kcj dh rLnhd+ ugha dh tks ;g

dgrh gS fd dsoy vYykg gh nqvk d+cwy djrk gS]vYYkkg dk dFku gS %

rtqZek %;g lc bl fy;s fd vYykg gh gd+ gS vkSj ml ds flok ftls Hkh

;g iqdkjrs gSa og ckfry gSA

vkSj lwjs yqD+eku esa QekZ;k %

rtqZek % ;g lc bfUrt+kekr bl dkj.k gSa fd vYykg rkyk gd+ gS vkSj ml

ds flok ftu ftu dks yksx iqdkjrs gSa lc ckfry gSA

Page 68: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

68

tgka rd vYykg dks iqdkjus dh ckr gS rks vYykg rkyk us mls lR; dgk

gS % tSlk fd QekZ;k %

rtqZek % mlh dks iqdkjuk lR; gSA

ckjgoha nyhy % vYykg rkyk us ml O;fDr dks vf/kdrj cM+k xqejkg dgk

gS tks ml ds flok fdlh vkSj dks iqdkjs] QekZ;k %

rtqZek % ml ls c<+ dj xqejkg vkSj dkSu gksxk tks vYykg ds flok ,slksa

dks iqdkjrk gS tks d+;ker rd ml dh nqvk d+cwy u dj ldsa cfYd mu

ds iqdkjus ls fcYdqy cs [kcj gksaA

beke cSt+koh ¼100½

viuh r¶lhj eas fy[krs gSa %

Þ vk;r eas bl ckr dk bUdkj ekStwn gS fd eqf”jdhu ls c<+ dj Hkh dksbZ

¼xqejkg½ gks ldrk gS]D;ksafd ;g og yksx gSa tks lc ls vf/kd lquus

okys]ns[kus okys]nqvk;sa d+cwy djus okys]dq+njr j[kus okys vkSj [kcj j[kus

okys ¼vYykg rkyk½ dh bcknr NksM+ dj ml dh bcknr djus yxs tks ml

dh lqurk gh ugha]pstk;s fd mls mu ds Hksn dk Kku gks vkSj mu dh

eLygrksa dk [k;ky¼cfYd mu ds iqdkjus ls fcYdqy cs [kcj gSa½D;ksafd ;k

rks og teknkr gSa];k fQj ikcan vkSj viuh t+kr esa el:Q can sÞ ¼101½

A

rsjgoha nyhy %

nqvk;s bykgh dks NksM+uk vYykg ds dzks/k dk dj.k gS vxjps og vYykg

ds vfrfjä dks u iqdkjs rks mu ds fo’k; esa D;k dgk tk ldrk gS tks

vYykg ds vfrfjä gh dks iqdkjrk gks\!

vcw gqjsjk QekZrs gSa fd vYykg ds jlwy us QekZ;k % Þtks cans vYykg

rkyk ls u ekaxsa vYYkkg rkyk ml ij dzksf/kr gksrk gS Þ ¼102½

A

pkSngoha nyhy % vYykg rkyk us ,sls yksxksa dks tgUue dh /kedh nh gS

tks ml ds vykok fdlh vkSj dks iqdkjsa]tSlk fd vCnqYykg fcu eLÅn

ls fjok;r gS]uch us ,d dYek QekZ;k % vkSj eSa us ,d vkSj ckr dgh]vki

(100) vki vCnqYykg fcu mej fcu eqgEen fcu vyh]vcqy [kSj ukfljqÌhu cSt+koh gSa]vki “kkQbZ

eLyd ds ,d beke]vYykek] fQD+g]r¶lhj vkSj vjch t+qcku ds ekfgj]rst+ fuxkg]usd]bcknr

xqt+kj vkSj t+kfgn balku FksA ns[ksa % rcd+krqy eqQfLljhu]ys[kd nkÅnh]ist % 173]izdk”kd % nkjqy

dqrqc vy bfYe; & cS:rA

(101) vUokjqRrUt+hy o vLjkjqRrkohy]lwjrqy vgd+kQ % laf{kIr esaA

(102) bls frfeZt+h ¼3373½ us fjok;r fd;k gS vkSj rcjkuh us Þ vy volr Þ esa ¼ 2452½ fjok;r

fd;k gS vkSj bls vYckuh us lgh dgk gSA

Page 69: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

69

us QekZ;k fd tks O;fDr bl gky esa ej tk;s fd og vYykg ds flok

vkSjksa dks Hkh ml dk lk>h Bgjkrk jgk gks rks og udZ esa tkrk gS]vkSj eSa us

;wa dgk gS fd tks O;fDr bl gky esa ejs fd vYykg dk fdlh dks lk>h u

Bgjkrk gks rks og LoxZ esa tkrk gS Þ ¼103½

vcw gqjsjk QekZrs gSa fd vYykg ds jlwy us QekZ;k % Þ d+;ker ds

fnu tgUue ls ,d xnZu fudysxh]ml dh nks vka[ksa gksxh tks ns[ksaxh]nks

dku gkasxs tks lqusaxs vkSj ,d t+qcku gksxh tks cksysxh]og dgsxh % eq>s rhu

yksxksa ij eqd+jZj fd;k x;k gS]gj ldZ”k t+kfye ij]gj ml O;fDr ij tks

vYykg ds flok fdlh nwljs dks iqdkjrk gks]vkSj ewfrZ;ka cukus okyksa ij Þ ¼104½

“kS[kvCnqjZgeku fcu d+kfle QekZrs gSa fd gesa dqQz o bfrZnkn dh fdlh ,slh

fd+Le dk Kku ugha ftl ds ckjs esa bl izdkj nyhyysa vkbZ gksa tks vYykg

ds vfrfjä dks iqdkjus ds fo’k; esa vkbZ gSa]tSls bl ls jksdk x;k gS],slk

djus ij MkaV QVdkj yxkbZ xbZ],slk djus okys dks dkfQj dgk x;k]vkSj

mls ges”kk ds fy;s tgUueh gksus dh /kedh nh xbZ]bl eLys ij LFkkbZ :i

ls fdrkcsa fy[kh xbZ gSa]vf/kdrj myek us bl ij bTek ud+y fd;k gS vkSj

QekZ;k fd ;g bLyke dh vko”;Drkvksa esa ls ,d gSA ¼105½

esjk ekuuk gS fd bl eLys esa “kk;j dk ;d dguk cqfU;kn dh gSfl;r

j[krk gS %

لا تسألن بني آدم حاجة وسل الذي أبوابه لا تحجب

الله يغضب إن تركت سواله وبني آدم حين يسأل يغضب

rtZqek % fdlh bUlku ls u ekaxks]cfYd ml ls ekaxks ftl dk njckj nan

ugha gksrkA

(103) bls cq[kkjh us ¼4497½ fjok;r fd;k gS blh izdkj beke vgen us % ¼1@374½ fjok;r fd;k

gSA

(104) frfeZt+h ¼2574½ vYckuh us bls lgh dgk gSA

(105) vLlSQ vy eLywy vyk vkfnfnjZlwy % 24 laf{kIr esaA

Page 70: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

70

vYykg dks dzks/k rc vkrk gS tc rqe ml ls ekaxuk NksM+ nks]tc fd bUlku

ls tc ekaxk tk;s rks og dzksf/kr gks tkrk gSA

ianjgoha nyhy % tks yksx lans’Vkvksa vkSj usd yksxksa dks iqdjrs gSa]og ;g

ekurs gSa fd vYykg rkyk gh gS tks iSnk djus okyk vkSj ikyugkj gS]ftl

ds gkFk esa gj pht+ gS]vkSj bl ls ykft+e vkrk gS fd ftl izdkj mUgksa us

vYykg rkvyk dk viuh jc ekuk]blh izdkj bcknr dsoy mlh dh djsa]vkSj

nqvk rks ,d egku mukluk gSA

vYykg rkyk us QekZ;k %

rtZqek % gs yksxks! vius ml jc dh bcknr djks ftl us rqEgsa vkSj rqe ls

igys yksxksa dks iSnk fd;k];gh rqEgkjk cpko gS]ftl us rqEgkjs fy;s t+ehu

dks fcNkSuk vkSj vkdk”k dks Nr cuk;k vkSj vkdk”k ls ikuh cjlkdj ml

ls Qy iSnk dj ds rqEgsa thfodk nh][kcjnkj tkuus ds ckotwn vYyk ds

lkFk fdlh dks lk>h u cukvksA

rks ftl izdkj jqchfc;r esa vYykg dk dksbZ lk>h ugha]blh izdkj mywfg;r

eas Hkh og vdsyk gS]lc ls cM+k gd+nkj gS]ml esa Hkh ml dk dksbZ lk>h

ugha]D;ksafd rkSghns jqchfc;r]rkSghns mywfg;r dks ykft+e gSA

“kS[k vCnqjZgeku fcu lknh fy[krs gSa fd % Þ vYykg rkyk us vf/kdrj

txgksa ij rkSghns mywfg;r dks rkSghns jqchfc;r ds lkFk feyk dj c;ku

QekZ;k gS D;kasfd ;g bl ij nykyr djrk gS vkSj bcknr ds ekeys esa

eqf”jdhu us Hkh bls Lohdkj fd;k gS Þ ¼106½

Lkksygoha nyhy % vYykg ds vfjfä dks iqdkjuk urhtk ds ,rckj ls Hkh

gjke gS] vkSj og urhtk ;g gS fd ftu dks iqdkjk tkrk gS mUgsa jc le>k

tkrk gS]pkgs og LFkkbZ rkSj ij gksa ;k fQj vYykg rvkyk ds 'kjhd Bgjk;s

tk;sa]beke 'kkSdkuh viuh fdrkc ß víqjjZ vy ut+hn Qh b[kykfl

dfyefrRrkSghn Þ esa fy[krs gSa % d+czksa eas nQu cqt+qxksaZ vkSj dqN e'kgwj usd

yksxksa ds fo"k; esa vf/kdrj vke yksx vkSj dqN [kkl yksxksa dk ;g vd+hnk

vkt+ekb'k dk dkj.k gS fd og yksx mu vkeky ij “kfDr j[krs gSa ftu

ij dsoy vYykg dks “kfDr izkIr gS vkSj os ,sls ,sls dk;ksaZ dks djrs gSa tks

dsoy vYykg ds fy;s laHko gS];gka rd fd mu ds fny dh vkot+ tq+cku

(106) rSlhjqy djhe vjZgeku Qh r¶lhfj dykfey eUuku]lwjs vLlk¶Qkr dh “kq:vkrh r¶lhjA

Page 71: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

71

dh vkokt+ cu xbZ]fQj mUgsa dHkh vYykg ds lkFk iqdkjus yxs rks dHkh

vYykg dks NksM+ dj dsoy mUgsa gh iqdkjrs gSa]os bu ds ukeksa dk t+ksj t+ksj

ls tki djrs gSa vkSj bl izdkj bu dk lEeku djus yxs ftl izdkj lEeku

ykHk vkSj gkfu ds ekfyd ds fy;s 'kksHkk gS]uekt+ vkSj nqvk dh gkyr esa

vius jc ds lkeus ftl izdkj fouezrk djrs gSa ml ls vf/kd uezrk mu

ds ¼vFkkZr d+cz okyksa vkSj thfor usd yksxksa½ ds fy;s bf[r;kj djus yxsA

;fn ;g f'kdZ ugha rks gesa ugha ekywe ¼107½

fd f'kdZ D;k gS vkSj vxj ;g

dqqQz ugha rks lalkj esa dksbZ dke dqQz dk dke ugha gks ldrk ÞA beke

'kkSdkuh dh ckr bf[rlkj ds lkFk laiUu gqbZA

'kS[k vgen fcu ;g;k uteh ¼108½

QekZrs gSa fd bl mEer ds eqf'jdhu dk

f'kdZ vjc ds eqf'jdksa ds 'kQkvr vkSj olhyk ds vd+hns ls vkxs c<+ dj

ckn'kkgr]lalkj dh rnchj vkSj thfor djus vkSj ekjus rd tk igqaprk

gS]bl mEer ds vanj ,sls Hkh yksx gSa ftu dk vd+hnk gS fd czgekaM dh

fl;klr dh lkjh ft+Eesnkjh pkj vD+rkc mBk jgs gSaA

vYykg dh rkSghn ds rvYyqd+ ls eqlyekuksa dh ftgkyr ;gka rd igqap

xbZ gS fd os rkSghn dh nyhyksa dks ns[krs gq;s Hkh vius bl nkos ls ckt+

ugha vk;s fd vafc;k vkSj usd yksx ;gka rd fd eqnsZ mUgsa ykHk vkSj gkfu

igqapkus dh iwjh 'kfDr j[krs gaS]tks fd vYykg rkyk mUgsa vius czgekaM ds

fut+ke vuqlkj fn;k gksrk gS]cfYd og ;g Hkh vdh+nk j[krs gSa fd og laiw.kZ

lalkj dks fu;af=r djrs gSa tSlk fd pkjksa vD+rkc ds ckjs esa mu dk fo'okl

gSA bl nkSj ds dqN vt+gj ds cMs+ myek bl eLys dks vt+gj ds ljdkjh

etYyk uw#y ßbLykeÞ esa fy[krs gSa]ftl esa og vYykg ds vfjfä eqnksZa dks

(107) Nis gq;s uqL[ks esa Þ rnjh Þ dk “kCn fy[kk gqok gS]exj eq>s ;g fy[kkoV dh xyrh yx jgh

gSA

(108) vki vgen fcu ;g;k fcu eqgEen fcu c”khj uTeh gSaA lÅnh vjc ds tquwc esa okd+s

futkfe;k ds cklh gSa]vki dh iSnkb”k 1340 fgTjh esa gqbZ]vki ds v/;kidksa esa % “kS[k vCnqYykg

fcu eqgEen d+vkZoh]”kS[k gkfQt+ fcu vgen gdeh vkSj lÅfn;k ds eq¶rh eqgEen fcu bczkghe

vkys “kS[k egRoiw.kZ gSa]vki ,d Qd+hg vkSj eqgfÌl Fks]vki dh vusd fdrkcsa gSa ftu esa ls dqN

;g gSa % vot+gqy b”kkjk fQjZÌs vyk eu vtkt+y eEuwv feufT+t;kjk ] rUt+hgq””kjhvk vu

bckgfry vxkuh vy [kyhvk] fjlkyk Qh gqDfey tgfj fcy cLeyk]vy ekSfjn vy vT+c

vT+t+qYYkky Qheu rd+nk vyk ckf+ty eukfgt vÌkfo¸;k feuy vd+kbn oy vkekyA vki dh

oQkr 1429 fgTjh esa gqbZA

Page 72: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

72

iqdkjus vkSj gj og ekeyk ftu esa vke yksx cs cl gksa]tSls Qk;nk igqapkus

vkSj eqlhcr dks Vkyus esa mu ls enn ryc djus ds tk;t+ gksus dk Qrok

nsrs gSaA vusd myek ;g lkfcr djus ds fy;s fdrkcsa fy[kha fd vYykg ds

vfjfä dks iqdkjuk vkSj mu ls lgk;rk ekaxuk lgh gS vkSj ;g usd eqnZs

Lo;a dks ykHk vkSj gkfu igqapkus dh 'kfDr j[krs gSa]blh izdkj ;g lkfcr

djus ds fy;s fd og viuh d+czksa ls fudyrs gSa vkSj iqdkjus okyksa dh

vko';Drk;sa iwjh djrs vkSj mu dh lgk;rk Hkh djrs gSaA ¼109½

ckfry ekcwnksa ds jc gksus dk nkok iwjkus eqf'jdksa us Hkh fd;k Fkk]tSlk fd

vkn dh d+kSe us gwn ls dgk Fkk %

rtZqek % cfYd ge rks ;gh dgrs gSa fd rw gekjs fdlh ekcwn ds cqjs >iVs esa

vkx;k gSA

vFkkZr rqe gekjs ekcwn ds fdlh cqjs rhj dk f'kdkj gks x;sA xks;k izHkko

Mkyus vkSj ekeykr Bhd djus dh fuLcr mu ekcwnksa dh vksj djrs FksA

gekjs bl nkSj dk gky ;g gS fd dqN d+cz izzLr ;g ekurs gSa fd vxj

fdlh 'kgj ;k fdlh fngkr esa dksbZ d+cz gks rks mUgsa ml dh cdZr ls jkst+h

feyrh gS]mu dh enn dh tkrh gS vkSj nq'euksa dk Mj vkSj dkys ckny

NV tkrs gSaA vkSj ;g fd l¸;nk uQhlk felz vkSj d+kfgjk dh fgQkt+r

djrh gSa ¼110½

A blh izdkj nlwd+h vkSj cnoh Hkh fgQkt+r djrs gSa]vkSj 'kS[k

vCnqy d+kfnj cx+nkn ds dqrqc vkSj fgQkt+r djus okys gSa vkSj Qykus

'kke vkSj fgtkt+ dh fgQkt+r djus okys ¼vkSj Qykus ihjks eqf'kZn ikd vkSj

fganqLrku dh fgQkt+r djus okys½gSa]bu yksxksa us gj 'kgj dh fgQkt+r

eqr¸;u dj j[kh gSA ¼111½

(109) vot+gqy b”kkjk fQjZÌs vyk eu vtkt+y eEuwv feufT+t;kjk % 342&345]laf{kIr esa]izdk”kd

% eDrcrqy xqjck vy vlfj¸;k& enhukA

(110) bCus eUtw+j fylkuqy vjc esa dgrs gSa fd % [kqtSjqy d+kSe yksxksa dh j{kk djus okys dks dgk

tkrk gS]yksx tc rd mu ds “kgj esa iukg fy;s gksrs gSa og bu dh ns[k js[k djrs gSaA

(111)fgokj evLlwfQ;k ys[kd % vcw cdz bjkd+h % 56 ls fy;k x;k gS]vkSj ns[ksa % nevk vyRrkSghn

% 78]izdk”kd % vy eqUrnk vy bLykeh& yanuA

Page 73: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

73

t+kfgn dkSljh ¼112½

dk c;ku gS fd 'kke dks eqlhcrksa vkSj vkt+ekb'kksa ls

pkj vofy;k cpk;s gq;s gSa tks viuh viuh d+czksa ls gh dke djrs gSa A ¼113½

mu ds ikl gokbZ j{kk ds lalk/ku gSa]felz ds ¶;we 'kgj esa ekStwn vyh :ch

ds et+kj us nwljh fo'o ;q} ds chp 'kgj dks rckgh vkSj cckZnh ls cpk;k

Fkk]blh dh cdZr Fkh ftl us ,Ve ceksa dks ;wlqQ leqnz dh vksj eksM+ fn;k

FkkA¼114½

tc enn dh vko';Drk gksrh gS vkSj rkd+roj eqd+kfcy ds f[kykQ yM+us

ds fy;s [kkl 'kfDr dh vko';Drk gksrh gS rks d+cz izLr yksx et+kj okyksa

ls Hkh lgk;rk ekaxrs gSa]tc rkrkfj;ksa us eqYds 'kke ij geyk fd;k Fkk rks

d+cwjh yksx ?kjksa ls fudy jgs Fks vkSj d+czksa ds ikl tk tk dj mu ls enn

ekax jgs Fks];gh dkj.k gS fd fdlh d+cz izLr d+oh us dgk %

يا خائفين من التتر لوذوا بقبر أبي عمر

rtqZek % ,s rkrkfj;ksa ls Mjs yksxks! vcw mej dh d+cz dh iukg yksA

;k ;wa dgk %

(112) vki eqgEen t+kfgn fcu glu fgYeh gSa] dksljh ds uke ls e”gwj gSa] vki dh iSnkb”k 1290

fgTjh esa gqbZ],d e”gwj tgeh d+cz izLr gSa]vd+hns ds eLys esa vgys lqUur ds bekeksa ij ,rjkt+

djrs gSa] cfYd mUgsa xkyh nsus esa viuh ,d igpku j[krs gSa]tSlk fd beke bCus [kqt+sek]lq¶;ku

lkSjh]vot+kbZ bCus cRrk]mLeku nkjeh]bCuqy enhuh]nkj d+qRuh]vCnqYykg fcu beke vgen vkSj

ubZe fcu gEn ds lkFk mu dk jo¸;k bl dk izek.k gS]tgka rd beke bCus rSfe;k vkSj bCus

d+f¸;e dh ckr gS rks ml us mu ds ckjs esa ykur Hkjs dFkuksa dks ud+y fd;k gS]fQj ;k rks pqi

jgk ;k fQj fcnvrks xqejkgh ds bekeksa mnkgj.k ds rkSj ij tge fcu l¶oku vkfn fd fgek;r

dj cSBs]t+kfgn dkSljh ,d rvLlqc ilan guQh ekrqjhnh Fks]enksZa ls lgk;rk ekaxus vkSj mu ls

vfHkyk’kk djus dh nkor nsrs Fks]vf/kdrj myek us ml ds xyr vd+hns ds jn esa fdrkcsa fy[kh

gSa]bl ds xyr vd+hns ds ckjs esa izksQslj vyh Qqgsn us Þ t+kfgn vy dkSljh o vkjkvy ,rd+kfn¸;k

% vtZ+ o uD+n Þ ds uke ls ,d ed+kyk fy[kk]MkDVj eqgEen vy [kehl us ,d fdrkc fy[kh Þ

c;ku eq[kkyQfry dkSljh fy ,rd+kfnLlyQ Þ] ed+kykr dkSljh ij “kS[k eqgEen fcu ekus us

vf/kd fVIif.k;ka dh gS]dkSljh dh xqejkgh dh rD+yhn mu ds “kkfxnZ vCnqy QRrkg vcw xqÌk us

dh gS]vYykg rkyk ge lc dks va/kh rD+yhn vkSj cqjs rvLlqc ls cpk;sA

(113) nsf[k;s % tqgwnq myekby gufQ¸;k fybCrkfy vd+kbfny d+cwfj¸;k % 461

(114) evkfye felz vy eg:lk % 53];g fdrkc %¼nevk vyRrkSghn ls 79½ ls ud+y fd;k x;k

gSA

Page 74: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

74

عوذوا بقبر أبي عمر ينجيكم من الضرر

rtqZek % vcw mej dh d+cz dh iukg yks og rqEgsa gkfu ls cpkysaxsA ¼115½

l¸;n j'khn ¼116½

jt+k QekZrs gSa fd ejkd'k okyksa dh vknr Fkh fd tc

dHkh mu ij dksbZ nq[k vkSj ijs”kkuh vkrh ;k mu ij iznsfl;kas dk gEyk

gksrk rks og ß Qkl Þ vFkkZr ejkd'k dh jkt/kkuh esa ekStwn 'kS[k bnzhl ds

et+kj ij bdës gks tkrs]ogka os fxM+fxM+k dj ekaxrs fd og mu dh ijs'kkfu;kas

dks nwj dj ns]gkykafd mUgsa bl ckr dh dksbZ fpark ugha Fkh fd d+kSe dh

rkyheks rfcZ;r vkSj nq'euksa ds eqd+kcys ds fy;s QkSt dh r¸;kjh ij /;ku

fn;k tk;sA ¼117½

gn rks ;g gS fd d+cz izLr yksx gj et+kj ds fy;s vyx vyx vkSj [kkl

[kkl dk;kZsa dks eqr¸;u djrs Fks]ysfdu 'kQkvr dh ryc eas lc ,d rjg

gksrs]exj dqN vofy;k vkSjrksa dh pkgr iwjh djus esa e'kgwj Fks mnkgj.k ds

rkSj ij cM+h mez dh daokjh vkSjrksa dh 'kknh vkSj cka> vkSjrkas ¼118½

dks cPps

nsuk mu dk dke gksrk Fkk]tc fd dksbZ chekj cPpksa dks f'kQk rks dksbZ iëksa

vkSj tksM+ksa dh ijs'kkfu;ksa ls NqVdkjk fnykus ds fy;s tkuk tkrk FkkA ¼119½

'kS[k vCnqYyrhQ fcu vCnqjZgeku fcu glu QekZrs gSa % tgka rd felz vkSj

ml ds vkl ikl dh ckr gS rks ;gka f'kfdZ;k dke]dqfQz;k vkeky vkSj

fQjvkSuh nkos ekStwn gSa ftu dk fdrkc vkSj f[krkc eas nwj nwj rd fu'kku

(115) bCus rSfe;k us bls ß vjZí vyy fcdjh Þ % 631 esa c;ku fd;k gSA

(116) vki 'kS[k eqgEen j'khn fcu vyh jt+k d+yewuh gSa]1282 esa iSnk gq;s]gnhl]vnc]vkSj r¶lhj

ds cM+s vkfye Fks]d+czizLrh vkSj [kqjkQkr ds f[kykQ tax esa mu ds cM+s dkjukes gSa]felz ls Nius

okys ijps ßvy eukj ds vfHkHkkod Fks]bl izps dk mEers eqfLyek dks nq[k nsus okys fcnvrksa ls

NqVdkjk fnykus esa cM+k jksy gS]l¸;n j'khn jtk QyklfQd enjls ls izHkkfor gksus dkj.k dqN

xyfr;ksa dk f'kdkj gks x;s]vki dh oQkr 1354 fgTjh esa gqbZ]vki dh thouh ds fy;s ns[ksa %

e'kkghj myek;s uTn vkfn %486]ys[kd % vCnqjZgeku fcu vCnqYykg vkys 'kS[k] vkSj ft+jdyh dh

vy vkyke ns[ksa A

(117) ;g eqgEen vgen njuhd+k dk dFku gS]ns[ksa % nevk vyRrkSghn %80

(118) vy bfUgjkQkr vy vd+fn¸;k % 336] nevk vyRrkSghn % 84

(119) vQ;wu v''kqÅc vy bLykfe;k ] vUurkbt oy vklkj] nevk vyRrkSghn % 82

Page 75: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

75

ugha feyrk][kkl dj vgen cnoh vkSj mu tSls nwljs ihjkssa vkSj Qd+hjksa ds

njckj dk gky vf/kd cqjk Fkk]bu ds ckjs esa bu ds eqjhnksa us ,sls ,sls vd+hns

x<+s tks tkfgfy;r esa Hkh mu ds >wVs ekcwnksa ds ckjs esa ugha ik;s tkrs Fks]mu

eqjhnksa esa ls vf/kdrj dk ekuuk gS fd ;g ihj 'kkus #chfc;r vkSj vke

'kfDr dh fcuk ij lalkj dk fut+ke pyk ldrs gSa]Li"V jgs fd ,slk vd+hnk

fdlh fQjvkSu o ue:n ds ckjs esa Hkh eudw+y ugha gSA

dqN Hkäksa dk dguk gS fd iwjs lalkj dks lkr yksx viuh fuxjkuh esa j[ks

gq;s gSa tc fd dqN pkj dh ckr djrs gSa rks dqN dk ekuuk gS fd ,d

dq+rqc gSa vkSj mUgha dh vksj lc vkrs gSa]vf/kd yksxksa dk [;ky gS fd dqN

[kkl yksxksa ds chp ,d 'kwjkbZ O;oLFkk gS tks mu dh vksj ealwc gSA fu%lansg

vYykg rkyk t+kfyeksa dh bu ckrksa ls fcYdqy ikd gSA ;g rksger cM+h

cqjh gS tks bu ds eqag ls fudy jgh gS];g lkQ >wV cksy jgs gSaA ¼120½

'kS[k vCnqYyrhQ vf/kd QekZrs gSa % Þ gT+js ekSr]'kgj]vnu vkSj ;kQs esa ,slh

,slh pht+sa jkbt gSa fd ftu dk lquuk dkuksa dks cks>y dj nsxk ÞA

dgus okyk rks ;g ¼dg dj½ Hkh enn dh xqgkj yxkrk gS fd %¼,s d+cz okys½

bZn:l! rw esjh >ksyh Hkj ns],s tkuksa dks ft+ank djus okys ¼121½

dqN dj

fn[kk½ ¿,s vCnqy d+kfnj thykuh esjh lgk;rk dj],s eqbZuqíhu fp'rh! esjh

Q;kZn lqu ys],s vTesjh ckck ! esjh enn djÀ

esjk ekuuk gS fd ,slk djus okyk O;fDr bl ckr dks ugha tkurk fd gj

izdkj dh nqvk dsoy vYykg rkyk gh ls ekaxuh pkfg;s]cfYd bl ls irk

pyrk gS fd ,sls O;fDr dks vYykg rkyk ds ¼'kkQh½ vFkkZr f'kQk nsus okyk

gksus ij fo'okl ugha gksrkA

(120) víqjjZ vLlfu¸;k % 1@383

(121) víqjjZ vLlfu¸;k % 1@384

Page 76: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

76

सतरहव ॉ कारण:अललाह क अततररकत ककसी अनय स दआ करन क गलत होन क तको म स एक महतवपणण तकण उन वयककतयो का जञान की दकटि स कमजोर होना ह किनह पकारा िाता ह, और इस का मखय कारण यह ह कक मतक न तो लोगो की आवशयकता स अवगत होता ह न उनकी पररकथिततयो को िानता ह,और इस तथय की ओर अललाह न करआन क ववभिनन थिानो म सॉकत ककया ह। अललाह का फरमान ह:" िीववत और मत एक सामान नह ॉ हो सकत ह, सतय म अललाह किस चाहता ह सना दता ह,और तम ( महममद) िो लोग कबरो म ह उनह नह ॉ सना सकत "।

इबन ककययम रह॰ का कहना ह:" पदा ककया गया वयककत तमहार हहतो को नह ॉ िानता ह, मगर हाा िब अललाह उस इस स अवगत करा द, और वह उस उस समय तक पान की कषमता नह ॉ रखता ह िब तक कक उस अललाह कषमता न परदान कर द, और उस वथत को पान की उसम चाहत िी िागत नह ॉ होती िब तक अललाह उसम चाहत और इचछा न डाल द,अतः समथत बात उस की ओर लौि आई किसन इस सकटि की रचना की,और वह ह किसक पास सार हहत और िलाईयाा ह, और उसी क पास फल और पररणाम ह, और उसी क पास लौि कर िाना ह। इसी कारण िय, िककत ,िरोसा और आशा की दकटि स ककसी स हदल लगाना हातनकारक ह किसम कोई लाि नह ॉ ह, और उस स यहद कोई लाि परापत होता ह तो यह कवल अललाह की कपा और उसकी चाहत स होता ह िो उस लाि को सॉिव बना दता ह "। { 483: السنية الدرر }

Page 77: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

77

और नबी صلى الله عليه وسلم की ओर स तो हौज वाल हद स म यह थपटि कर हदया गया ह कक उनह इस बात का िी जञान नह ॉ ह कक उनक मरन क बाद कया होगा,तो कफर आप क अततररकत कोई अनय मरन वाला कया बता सकता ह?आप का यह शि किन ह:" तम लोग अललाह क पास खाल पााव नॉग आओग( किस परकार हमन पहल बार पदा ककया ह उसी परकार हम उनह कफर वापस लगायग,यह मरा सॉकलप ह,और हम इस अवशय करग,कफर सबस पहल किस को वथर पहनाया िायगा वह इबराहहम अ॰ होग,कफर कछ लोगो को लाया िायगा और बाया ओर खडा ककया िायगा,उस अवसर पर म कहॉगा:" ह अललाह,यह मर भमर ह,तो कहा िायगा:" आपको नह ॉ पता कक आप क बाद इन लोगो न कया कया पदा कर हदया िा ( धमण म) ,उस समय म वह कहॉगा िो नक बॉद न कहा:" म उन पर गवाह िा िब तक म उनक बीच रहा,िब तमन मझ मौत दद तो कफर तम उन पर तनगहबान रह,और त समथत चीजो पर तनगहबान ह "।{ बखार शर फ: 3197/ मकथलम शर फ: 5235}

अहमद बबन यहया निमी न कहा:" इस हद स म नबी स॰ न यह सचना द ह कक आप मरणोपराॉत लोगो की गततववधधयो और कथिततयो स बबलकल अनभिजञ ह,बकलक आप अपन िीवन म उनक िाहर कामो पर साकषी रह,और धमण का पालन करन और उस नकारन पर गवाह रह, लककन िब अललाह न आपको मतय दद , तो वह कवल लोगो की हालात स बाखबर और उनकी कथिततयो और गततववधधयो स पररधचत ह "।

Page 78: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

78

और ववचार करन स दोनो शबदो " शह द और,रकीब "क मधय अॉतर थपटि हो िायगा।नबी स॰ क परतत िो शबद " शह द " परयोग ककया गया ह,उस स अभिपराय अपनी तनगाहो स दखना ह,िसा कक अललाह न फरमाया:" म ( महममद) िब तक उनक बीच रहा उन पर गवाह रहा ", अिाणत: अपन िीवन म उनकी पररकथिततयो स अवगत रहा,उनकी ऐसी गततववधधयाॉ दखन को भमल ॉ िो उनक ईमान,कफर, धमण का पालन और उसकी अवजञा पर गवाह बना दत।

और िहाा तक मर मतय क बाद की बात ह,तो उनक तनगाहो स ओझल हो िान क कारण वह सार बात समापत हो गई,अब रब तरा ह इलम उनक साि बाकी ह,त ह उनका तनर कषक ह,त ह उनकी पररकथिततयो स अवगत ह,उनक हदय क िद स पररधचत ह,और उनकी तनयतो को िानता ह। कयॉकक त हर चीज को दख रहा ह,और परतयक वथत तर जञान म ह। वह सब तर ह मखलक ह,उन पर तरा आदश िार होता ह,और तर तनर कषण और तनगरानी और तर शककत का उन पर वचणथव ह,उनक कायण एवॉ पणय की गणना तर उस जञान स होती ह किस स कोई चीज छि नह ॉ सकती। अतः " रकीब " शबद स सॉपणण वचणथव एवॉ शासन का जञान होता ह,और उस सॉपणण जञान का सॉकत होता ह िो छोि स छोि और बड स बड कामो का वववरण रखता ह। { على الرد فى الإشارة أوضح

66 -463 ص الزيارة، من الممنوع أجاز من }

िब नबी स॰ की यह कथितत ह कक ककसी क ववषय म मरणोपराॉत कछ िी जञान नह ॉ रखत,तो कफर ककसी अनय मत वयककत क भलए कस सॉिव

Page 79: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

79

ह?कया यह कहना उधचत ह कक वह लोग ककसी िी वयककत क बार म कछ िी जञान रखत ह? बबलकल नह ॉ और कदावप नह ॉ।

बनी इसराईल क सॉदटिाओ म स एक सॉदटिा हजरत उजर अ॰ क ववषय म अललाह का यह कहना:" अिवा उस वयककत क परकार िो एक ऐसी नगर स गजरा िो अपनी छतो सहहत धवथत पडी िी। उसन कहा:" अललाह इस धवथत हो िान क पशचात कस िीववत करगा?कफर अललाह न उस सौ वषण तक मतय दद । कफर उस िीववत ककया और कहा: तम ककतनी अवधध तक मद पड रह?उसन कहा: एक हदन अिवा हदन क कछ कषण तक म पडा रहा। अललाह न कहा: बकलक तम सौ वषण तक पड रह "।{ सरह बकरह:259} थपटि सॉकत ह इस बात का कक मदो म असल परलोक स बाहर हो रह घिनाओॉ का न सनना और उस स अवगत न होना ह। अतः उजर अ॰ तो एक सममातनत सॉदटिा ह िो सौ वषण तक मतय की कथितत म पड रह, और उनह यह िी जञात न हो सका कक इनक इदण धगदण और पररवश म कया हआ,और अपनी कबर म ककतन साल रह ,तो कफर यह कहना कस उधचत होगा कक मद अपन पकारन वालो की पकार को सनत ह?

शख महममद सलतान मासमी हनफी122 न अपनी ककताब ( المشاااااا دالبرية خير قبر عند المعصااومية ) म कहा ह: यह एक परभसदध घिना ह कक

122 यह अब अबदल कर म,महममद सलतान बबन महममद औरन बबन मलला मीर सयद मासमी खिॉद कफर मककी ह। रस क खिॉदह शहर स इन का सॉबॉध ह। सलफी आथिा रखत ह, जञानािणन हत कई याराएॉ की ह, यहाा तक कक सौ जञानी वयककतओॉ स भशकषा गरहण ककया ह, नौव स अधधक आप क दवारा भलखखत पथतक एवॉ पबरकाएॉ ह। उनक

Page 80: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

80

नबी स॰ की तखत क तनच कतत का एक मत बचचा िा किसक ववषय म आपको पवण जञान नह ॉ िा,िब किबरील अ॰ न आन म दर की और ववलॉबबत होन का कारण बतलात हए कहा कक

आपक तखत क तनच मत कतता ह;तो आप स॰ को इसका जञान हआ,और आप उस तनकाल कर बाहर ककय।123और इसी तरह नमाज क दौरान आपका िता तनकालन का वाकय,124और ऐस ह यारा म हजरत आईशा

िीवन क बार म ववथतत िानकार उनकी ककताब ( حكم الله الواحد الصمممد فح حكم الط ب من

म परापत की िा सकती ह।(الميت المددईमान और अकीदा स सॉबॉधधत िी उनकी पथतक ह। उनकी मतय 1389 हहिर म हई।

123 इस ररवायत को इमाम मकथलम न हजरत आईशा स हद स नॉबर 2104 म वखणणत ककया ह। हजरत

आईशा कहती ह:" हजरत किबरील अ॰ न नबी स॰ स मलाकात क भलए एक समय तनधाणररत ककया, और वह समय आ गया लककन हजरत किबरील नह ॉ आए। और आप क हाि म एक लाठी िी किस

आपन अपन हाि स फ क हदया, और बोल कक अललाह और उसक रसल वचन की अवहलना नह ॉ करत ह, कफर आपन तनगाह उठाई तो तखत क तनच एक कतत का मत बचचा नजर आया, आपन पछा कक आईशा यह कतता यहाा कब परवश ककया? हजरत आईशा उततर दत हए बोल ॉ: मझ नह ॉ पता " अॉततः आपन उस बाहर करन का आदश हदया किसका पालन ककया गया। किबरील परवश ककय,

आपन कहा :" आपन मझ स वादा ककया, म आपकी परतीकषा म बठा रहा, ककॉ त आप नह ॉ आए

"।इस पर किबरील न कहा:" आप क घर म उपकथित कतत न मझ परवश स रोक हदया िा, हम उस

गह म परवश नह ॉ करत िहाा कतत और धचर होत ह "।

124 अब दाऊद न अपन सनन म अब सईद खदर स वखणणत ककया ह कक आप स॰ एक हदन अपन साधियो को नमाज पढा रह ि, और नमाज ह क दौरान अपना िता तनकाल हदया, इस पर आप

क सािी िी ित तनकाल हदय, िब आपन नमाज पर कर ल तो साधियो स िता तनकालन का कारण पछत हए कहा:" तम लोगो को िता तनकालन पर ककस बात न वववश ककया? उनहोन उततर

हदया:" हमन आपको तनकालत हए दखा, अतः तनकाल हदया "। आपन कहा:" मर पास किबरील

आए और बोल कक मर ित म गॉदगी ह"। हद स नॉबर: 650-

Page 81: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

81

का हौदि स गम होन की घिना।125वाथतववकता यह ह कक नबी स॰ अपन िीवन म तनगाहो स ओझल वथतओॉ स अनभिजञ रह, मगर यह कक अललाह परकाशना क माधयम स आप को बतला दता,तो कफर मरणोपराॉत तनगाहो स ओझल वथतओॉ क बार म आप कस बता सकत ह िबकक आप परलोक म ह?कया अततशयोककत करन और सीमा स दर िान वाल लोग इस तथय स अवगत नह ॉ ह कक आप स॰ की उममत क कछ लोग हौज कौसर पर आयग और उनह धतकार कर िगा हदया िायगा,और आप कहग: ह पालनहार! वाथतव म यह सब मर उममती ह "? तो आप स अललाह तआला कहगा:" आपको नह ॉ पता कक आप क पशचात इन लोगो न धमण म ककस परकार का आववटकार ककया"।

इस हद स म हमार भलए तकण यह ह कक नबी स॰ उन बातो स अनभिजञ ि िो आप की तनगाहो स

ओझल िीॉ, और वह इस हद स म वखणणत वह गॉदगी ह िो आप क ित म लगी हई िी, और आप

उस स अपररधचत ि, यहाा तक कक किबरील अ॰ न आपको इस की सचना द ।

यह हद स सह ह ह, इसको अललामा अलबानी न सतय कहा ह, और ऐस ह शख मकबबल वादई न िी इसकी सतयता का समिणन ककया ह।

125 हौदि का वाकय बखार शर फ {4750} और मकथलम शर फ { 2770} म हजरत आईशा स वखणणत

ह। सॉकषप म कहानी यह ह कक ककसी यदध म आईशा रज॰ नबी स॰ क साि गई िीॉ, िबकक कह ॉ राथत म योदधाओॉ न पडाव डाला, तो आईशा अपनी हार तलाश करन तनकल पडीॉ, िब वापस

लौि ॉ तो पता चला कक काकफला िा चका ह, इस गमान क कारण कक आईशा अपन हौदि म ह।

और उस समय आप बबलकल हलक बदन की िीॉ, इसी कारण लोगो को आिास नह ॉ हो पाया कक

आईशा उस म नह ॉ ह, अतः वह पदल चल कर काकफला स िा भमल ॉ, िबकक दो पहर का समय

िा।इस म हमार भलए तकण की बात यह ह कक अगर नबी साहब परोकष अिाणत गब को िानत तो इस

बात को अवशय िान लत कक उनकी बीवी और उन स तनकितम वयककत को काकफला छोड कर

आग बढ चका ह।

Page 82: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

82

अतः अललाह न इस बात का थपटि करण कर हदया ह कक नबी स॰ सॉसार म घिन वाल घिनाओॉ क बार म अवगत नह ॉ ह।

ववहदत हो कक िो वयककत ऐसा ववशवास रखता ह कक नबी स॰ मरणोपराॉत परोकष {गब} को िानत ह, अिवा सहायता की गहार लगान वालो की सहायता करत ह, या िो आप स फररयाद करता ह उसकी फररयाद सनत ह,तो ऐसा वयककत करआन ,सननत और सहाबा एवॉ ताबईन क मधय सहमतत परापत तथय की अवहलना करता ह। और इस म कोई सॉदह नह ॉ ह कक इस परकार क वयककत अललाह की कपा,मागणदशणन, तौफीक, रहमत और उसकी िननत स वॉधचत रहत ह,लककन उनकी अजञानता की पराकाटठा और अततशयोककत का अॉत ह कक वह इस बराई का आिास एवॉ एहसास नह ॉ करत। अॉधिककत न उनह अधधक अॉधा कर हदया ह, अललाह का परकोप एवॉ लानत हो ऐस लोगो पर िो इस परकार क भशकण व बबदअत, गॉदगी और कर ततयो का धमण म आववटकार करत ह, अललाह हम सब को अपनी कपा और महरबानी स इन बराइयो स बचाय"। सॉकषप म यह बात पर हई।

और इसी परकार उनहोन कहा:" िहाा तक बात मद की ह,तो थपटि रह कक वह ककतना बडा कयॉ न हो,साॉसाररक िीवन म उसका कायण समापत हो िाता ह।और चाह उसकी कबर क पास ह कयॉ न हो,सॉसार म घहित घिनाओॉ,होन वाल कायो तिा कह गई बातो स वह बबलकल अनभिजञ होता ह,और इसका कारण यह ह कक मद की रह यहद नक हो तो "इलल ईन" म रहती ह,िसा कक सॉदटिाओॉ एवॉ सफल मभमनो की रह

Page 83: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

83

रहती ह,या कफर " भसजिीन " म रहती ह यहद वह नाकथतक,मशररक अिवा काकफर हो। और तनशचय ह वह रह इस साॉसाररक गह स परथिान कर क परलोक म चल िाती ह,और वहाॉ की पररकथितत एवॉ समथया इस सॉसार की पररकथितत स पणणतः भिनन होती ह।

और यहद हम इस बात को थवीकार कर ल कक वह पररकथिततयो स अवगत ह,कफर िी वह उततर दन की शककत एवॉ कथितत म नह ॉ ह िसा कक करआन की थपटि आयतो स परतीत होता ह। अतः इस पर धयान क हित रह।

और इस बात म िी कोई सॉदह नह ॉ कक मत वयककत अललाह की कपा का महताि होता ह चाह वह ककतना बडा कयॉ न हो,और िीववत लोगो का उनक परतत रहमत और कषमा की दआएॉ करना उस लाि परदान करता ह। और इसी तरह उनक भलए दान करना िी लािपरद होता ह। अतः कबर की जयारत का मखय पररणाम इबरत और नसीहत परापत करना ह,दशणन करन वालो क भलए मतय और परलोक का थमरण कराना ह, दआओॉ का सवाब पाना और मत क भलए दान करना ह। और यह तथय कबर क दशणन का वाथतववक रहथय ह। अतः िो वयककत इसक अततररकत कोई कायण करगा,अिवा हमार कह गई बातो क ववपर त कोई आथिा रखगा वह अललाह और उसक रसल की अवहलना करन का मिररम होगा। महममद सलतान मासमी हनफी की बात सॉकषकषपत शबदो क साि पर हई।

और शख हाकफिदद न महममद बबन महममद शहाब,िो इबन बजजाि अलकरद अलहनफी क नाम स परभसदध ह," फतावा बजजाकजया म कहत

Page 84: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

84

ह:" किसन कहा कक पववर वयककतओॉ की रह उपकथित ह और सब कछ िानती ह; उसन कफर ककया। { ٥/٣٤١:الرائق البحر }

इन बातो का साराॉश यह ह कक िो वयककत करआन व हद स म शोध करगा उसक सामन अगणय तकण आएॉग और उन तको स यह ववहदत होगा कक नबी स॰ और अनय मत वयककत गब क बार म कछ िी जञान नह ॉ रखत ह। बकलक अललाह न मानव िातत को िो तवचा और शककत परदान ककया ह िो कछ िानन और समझन म सहायता दती ह,िस कान और आाख, वह सब भमि िात ह और फना हो िात ह, और कवल मानव क पीठ म उपकथित हडडडयाॉ बाकी रहती ह।तो कया इस क पशचात िी कहा िा सकता ह कक मद कजॉदो क हालात स अवगत ह?,इसका उततर होगा कदावप नह ॉ। और िो िी इसक ववपर त कछ कहगा, वह अललाह पर बबना जञान क इलजाम धरगा।

अठारहवाॉ कारण: और अललाह क अततररकत ककसी अनय स दआ करन क गलत होन की तको म स एक तकण यह िी ह कक अललाह को छोड कर किन वयककतयो की पिा की िाती ह वह कषमता की दकटि स लाचार और वववश ह। कॉ यकक किन वयककतयो को पकारा िाता ह वह पकारन वालो की पकार को सनत ह न उनकी सहायता की कषमता रखत ह,कॉ यकक वह लोग किन क समकष भशश नवात ह यदयवप िीववत वयककतओॉ म स ह कफर िी वह उतना ह करन की शककत एवॉ कषमता रखत ह कितना मानव क वश म ह। और यह सब कछ दआ क बबना िी परापत हो िाता ह,और अगर मदो म स ह तो वह कछ िी करन स वववश ह।अललाह

Page 85: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

85

तआला न नबी स॰ की जबानी कहा:" आप कह द कक म तो अपन वयककततव क भलए िी ककसी लाि एवॉ हातन की कषमता नह ॉ रखता,मगर हाा कितना अललाह चाह "। िब हमार सॉदटिा महममद साहब की यह अवथिा ह तो कफर आप क अततररकत ककसी अनय का अपन भलए ककसी िी नफा व नकसान का माभलक न होना तो और िी थपटि ह।

अललाह तआला का फरमान ह:" ह नबी! उनस कहहए कक कया हम अललाह क अततररकत उनकी वॉदना कर िो हम कोई लाि और हातन नह ॉ पहॉचा सकत?और हम एडडयो क बल कफर िाय, इसक पशचात िब हम अललाह न मागणदशणन द हदया ह, उसक समान किस शतानो न धरती म बहका हदया हो, वह आशचयणचककत हो"। {सरह अनआम:76}

और इसी तरह अनय थिान पर कहा:" वह पकारता ह अललाह क अततररकत उस िो न हातन पहॉचा सक उस और न लाि,और वह सबस बडा पिभरटि ह। वह उस पकारता ह किस की हातन अधधक समीप ह उसक लाि स, वाथतव म वह बरा सॉरकषक तिा बरा सािी ह"। { सरह हि: 62-64}

अिाणत: वह उनह पकारता ह किनह पकारना छोड द तो वह कोई हातन नह ॉ पहॉचा सकत,और यहद उनह पकारता रह तो वह कोई लाि परदान नह ॉ कर सकत।

और इसी परकार कहा:" और यहद आप उनस परशन कर कक ककसन पदा ककया आकाशो तिा धरती को तो वह अवशय कहग कक अललाह न।आप

Page 86: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

86

कहहय कक तम बताओ किस तम अललाह क अततररकत पकारत हो:यहद अललाह मझ कोई हातन पहॉचाना चाह तो कया वह उस हातन को दर कर सकत ह?अिवा मर साि अललाह दया करना चाह तो कया वह रोक सकत ह उसकी दया को?आप कह द कक मझ अललाह पयाणपत ह,और उसी पर िरोसा करत ह िरोसा करन वाल "।{ सरह जमर: 48}

और इसी परकार अनय थिान पर कहा गया ह:" कया उनक पजय ह िो उनह बचायग हम स?वह थवयॉ अपनी सहायता नह ॉ कर सक ग और न हमार ओर स उनका साि हदया िायगा "। {सरह अकमबया:34}इस परसॉग म शॉकीती रह॰ का कहना ह:" कया उनक पास ऐस पजय वयककत ह िो उनह मर अजाब और धगरफत स सहारा द सक,यहाा तक कक उनह मरा अजाब न पकड "?कफर थपटि ककया कक किनको वह पजय समझत ह वह थवयॉ को िी लाि नह ॉ पहॉचा सकत,तो कफर ककसी अनय को कस लािाकनवत कर सकत ह?और इसक भलए अललाह क इस कलाम को तकण बनाया " वह थवयॉ को लाि पहॉचान की कषमता नह ॉ रखत "। और अललाह क इस फरमान " और वह मर ओर स सहायता नह ॉ परदान ककय िायग " का िावािण ह कक मर ओर स पनाह नह ॉ हदय िायग। अिाणत: इन झि माबदो क भलए कोई पनाह दन वाला नह ॉ ह िो मझस उनह पनाह द सक। कयॉकक अललाह पनाह दता ह,और उसक खखलाफ ककसी को िी पनाह नह ॉ द िाती ह,िसा कक इस बात का थपटि करण अललाह तआला न अपन इस किन क माधयम स ककया ह िो इस परकार ह:" आप पतछय कक ककस क हाि म समथत चीजो का शासन ह और वह पनाह दता ह और उसक खखलाफ ककसी को िी पनाह नह ॉ द

Page 87: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

87

िाती ह?(उततर दो) यहद तम लोग सचच हो "।सॉकषप म शख शॉकीती की बात पर हई।

अललाह तआला का फरमान ह:" कया वह अललाह का साझी उनह बनात ह िो कछ पदा नह ॉ कर सकत,और वह थवयॉ पदा ककय गय ह। तिा न उनकी सहायता कर सकत ह,और न थवयॉ अपनी सहायता कर सकत ह। और यहद तम उनह सीधी राह की ओर बलाओ तो तमहार पीछ नह ॉ चल सकत,तमहार भलए बराबर ह चाह उनह पकारो अिवा तम चप रहो। वाथतव म अललाह क अततररकत तम किनको पकारत हो वह तमहार िस ह ( अललाह क) दास ह। अतः तम उनस परािणना करो कफर वह तमहार परािणना का उततर द,यहद उनक ववषय म तमहार ववचार सतय ह। कया इन ( पतिर की मतत णयो) क पााव ह किनस चलती हो? अिवा उनक हाि ह किनस पकडती हो? या उनकी ऑख ह किनस दखती हो, अिवा कान ह किनस सनती हो? आप कह द कक अपन साखझयो को पकार लो,कफर मर ववरदध उपाय कर लो,और मझ कोई अवसर न दो"। {सरह आराफ: 696-695}इसका िावािण यह ह कक तम और वह किनह अललाह क अततररकत पकारत हो एकबरत हो िाओ और बबना एक कषण अवसर हदय मझ कटि पहॉचान का परयास करो,लककन तम कछ िी नह ॉ कर सकत, कयॉकक वह तमहार हाि म नह ॉ ह, बकलक अललाह क हाि म ह किसका कोई साझी नह ॉ ह और वह परतयक वथत पर कषमता रखता ह।

वपरय पाठको! अॉततम आयतो म अललाह क अततररकत ककसी अनय स सॉबॉध एवॉ आशा रखन वालो क भलए िो चलि ह उस पर ववचार कर।

Page 88: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

88

और इबन िर र रह॰ न अललाह तआला क इस फरमान" और अललाह ह तनणणय करगा सतय क साि,तिा किनको वह पकारत ह अललाह क अततररकत वह कोई तनणणय नह ॉ कर सकत, तनशचय अललाह ह िभल- िाॉतत सनन- दखन वाला ह " {सरह मभमन: 23} क ववषय म कहा ह:" और मततण और तिाकधित पजय किनको वह भमशरणकार अललाह क अततररकत पित ह वह ककसी िी वथत क साि तनणणय नह ॉ कर सकत ह,कॉ यकक न तो वह कछ िानत ह और न कछ करन की कषमता रखत ह। अललाह तआला उनस कहता ह:" तम उस वयककततव की वॉदना करो िो हर चीज पर कदरत रखती ह,और किस स तमहार कोई िी गततववधध एवॉ हरकत तनहहत नह ॉ ह। वह तम म स अचछो को अचछाई का और बरो को बराई का िरपर बदला दगा,और तम उसकी पिा न करो िो न तो ककसी चीज पर कदरत रखता ह और न ककसी वथत क परतत कोई जञान रखता ह "।{ तफसीर इबन िर र; सरह मभमन: 23}

और शख अबदललाह अबाबतीन रह॰ न अललाह क इस फरमान" और वह किनह तम अललाह क अततररकत पकारत हो ककसी िी चीज क थवामी नह ॉ ह। यहद तम उनह पकारत हो तो वह तमहार पकार को नह ॉ सनत ह और यहद सन िी ल तो उततर नह ॉ द सकत "।{सरह फाततर :64-63}क परसॉग म कहा ह:" और ितसणना उन लोगो की ओर ककनित की गई ह िो इस परकार की ववशषताओॉ वाल वयककतओॉ की वॉदना करत ह चाह वह कोई मानव हो,या शासक हो अिवा पतिर,और यह ऐस ह कक अपन पकारन वालो को बबलकल लाि नह ॉ परदान करत,और िो उनह नह ॉ

Page 89: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

89

पकारता ह उसका कछ िी नह ॉ बबगाडत "। تلبيس كشف فى التقديس تأسيس86: جرجيس بن داؤد }

और इसी परकार इमाम बजावी शाफई न अललाह तआला क फरमान "कया म उसको छोड कर ककसी अनय को पजय बना ला?यहद अतयॉत कपाशील मझ कोई हातन पहॉचाना चाह तो उनकी अनशॉसा मझ कछ िी लाि नह ॉ परदान करगी,और न वह मझ बचा सक ग "।{सरह यासीन: 24}क ववषय म कहा ह:" यानी उनकी शफाअत बबलकल काम नह ॉ आयगी,और न उनह ककसी तरह की सहायता और हॉगामा क दवारा बचाया िा सकता ह। कॉ यकक ऐसी चीज को परािभमकता दना िो न लाि पहॉचान की कषमता रखती ह और न ऐसी शककतशाल हथती पर कोई हातन डाल सकती ह िो हर परकार क नफा व नकसान की कषमता रखती ह एक बहत बडी गमराह ह और थपटि धोखा ह िो ककसी िी जञानी वयककत स तनहहत नह ॉ ह। अललामा बजावी शाफई की बात समापत हई। और इबन कतयम रह॰ न इस आयत की तफसीर म कहा:" एक िकत अपन पजय स यह अभिलाषा रखता ह कक वह बर कथितत म उसकी सहायता करगा,और िब मरा रब मझ अपनी इचछानसार कोई कटि दना चाह तो इन तिाकधित पजय वयककतओॉ म कोई कषमता नह ॉ ह िो मझ इस कटि स छिकारा हदला सक ,न अललाह क समीप इनकी पहॉच व रसाई ह कक म इनकी सहायता स बच सकॉ । अगर वाथतववकता यह ह तो कफर इनकी िककत कस उधचत ह? और म थपटि पिभरटिता म रहागा यहद अललाह को छोड कर इनकी पिा व अचणना करा "। { المرساالة الصااواعق

397ص العشرون، الفصل }

Page 90: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

90

और सकटि क लाचार एवॉ वववश होन की तको म स एक तकण यह िी ह कक सहाबा रज॰ िो सॉदटिाओॉ क बाद सबस महतवपणण वयककत ि, इस बात स वववश ि कक थवयॉ स कोई कटि िाल सक । अतः परथिान स पहल उनह बहत सताया गया और परथिान क पशचात ववभिनन यदधो म ढर सार जखमो स दो-चार ककया गया,बकलक बहतो की तो हतया िी कर द गई,और वह थवयॉ की रकषा न कर सक। और इसी परकार सॉदटिाओॉ म िी यह कषमता नह ॉ िी कक वह थवयॉ स कोई कटि नटि कर सक , कयॉकक बहत सार अॉबीया कतल कर हदए गए। और इसी परकार हमार अॉततम सॉदटिा महममद साहब िो सवणशरटठ एवॉ सब नबीयो स उततम ह; थवयॉ स ककसी दख एवॉ कटि को हिान स असमिण रह। उहद क यदध म आप का चहरा जखमी हो गया िा, दाढ क दाॉत िि गय ि,आपकी बि फाततमा रकत को धो रह िीॉ,हजरत अल उस पर पानी बहा रह ि,िब फाततमा न दखा कक पानी स रकत क बहाव म वदधध ह हो रह ह तो उनहोन चिाई का एक िकडा भलया,उसको िलाया,कफर उस जखम पर धचपका हदया किस स खन का बहना रक गया।{बखार शर फ: 3375- मकथलम शर फ: 6793: सहल बबन साद स वखणणत}

हजरत अनस रज॰ स ररवायत ह कक नबी स॰ क दाढ क दाॉत उहद क हदन िि गय ि,सर म चोि लग गई िी,अतः आपक बदन स रकत बहन लगा, और आप कहन लग कक वह कौम कस सफल होगी किस न अपन नबी को जखमी कर हदया,उसक दाॉत तोड हदए,हालाॉकक वह उनह अललाह की ओर बलाता ह?इस पर अललाह तआला न करआन की यह आयत नाकजल फरमायी " ह नबी! इस ववषय म आपको कोई अधधकार नह ॉ

Page 91: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

91

ह,अललाह चाह तो उनकी कषमा याचना थवीकार कर, या दणड द, कयॉकक वह अतयाचार ह "।{ सरह आल इमरान: 628} [ मकथलम शर फ ; 6796]

बकलक उसी यदध म आपक घिन म िी चोि लगी,अिाणत आपक चमड म खराश आ गई,तनचल होि का िीतर िाग जखमी हो गया,मकथतटक रकषक अॉग िि गया,और इबन कभमआ क आकरमण क कारण आपका मोढा कमजोर पड गया।(अधधक िानकार क भलए इबन हिर क फतहल बार का अधययन कर: 7/ 324)

िब नबी स॰ क साि यह कहठनाई उतपनन हई,और आप िीववत रहन क बाविद उस िाल न सक,तो यह तो बबलकल थपटि ह कक मरणोपराॉत िबकक आप अपनी कबर म ह ककसी अनय स कोई कहठनाई नटि नह ॉ कर सकत। और यह समथया उन समथत मदो क साि िी ह िो नबी नह ॉ ह। और यह बबलकल थपटि ह कक वह ककसी िी चीज की कषमता नह ॉ रखत। और सबस स बडा तकण अललाह क अततररकत ककसी अनय स दआ करन क गलत होन का यह ह कक नबी स॰ पर िाद ककया गया,और यह िाद लबीद बबन आसम यहद न ककया िा,इस िाद क परिाव क कारण आपको ऐसा परतीत होता िा कक आप कछ कर रह ह,हालाॉकक आप ऐसा नह ॉ करत ि। लककन नबी होन क बाविद आप इस बला स सरकषकषत न रह सक,न ह थवयॉ को सरकषा दन म सफल हो सक।

और बहत सार हद स ह किन स यह जञात होता ह कक नबी स॰ क पि पर िक क कारण पतिर बॉधा हआ िा। कया इस तथय क पशचात िी

Page 92: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

92

नबी साहब अिवा आप स तनच ककसी अनय वयककत को मरणोपराॉत सहायता क भलए पकारा िा सकता ह?बकलक समझन की सबस बडी बात यह ह कक नबी साहब न जहर भमधशरत बकर का गोशत खा भलया िा,और यह आपकी मतय का कारण िी बना। अतः कौन सी मसीबत आपन खान स पहल थवयॉ स दर ककया, और कौन सी मसीबत खान क उपराॉत?

िाबबर बबन अबदललाह स वखणणत ह कक अहल खबर की एक यहद महहला न िन हए गोशत म जहर भमलाया,कफर उस उपहार थवरप नबी स॰ को हदया, आप स॰ बाज का गोशत भलए और उसम स खा भलए, और आप क साि आप क सहाबी सािी िी परयोग कर भलए,कफर आप न उनस कहा:" हाि उठा लो "।और उस यहद महहला को बलान क भलए ककसी सहाबी को ििा,अतः वह आई और आपन उसस पछा:" कया तम न इस गोशत म जहर भमलाया िा?

उस यहद औरत न कहा: आपको ककसन सचना द ?

आपन कहा: मर हाि म िो ह उसन यह खबर द - बाज।

उसन कहा: हाा

आपन कहा: इसक पीछ तरा कया उददशय िा?

वह औरत बोल : मन सोचा कक अगर वह नबी होगा तो कछ िी नह ॉ होगा, और अगर नबी नह ॉ होगा तो कफर उस स हम निात भमल िायगी।

Page 93: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

93

अतः नबी स॰ न उस कषमा परदान कर हदया,और उसको कोई िी यातना नह ॉ द ,हालाॉकक कछ सहाबा िो उसम स खाए वह मतय स दो-चार हए। {अब दाऊद शर फ: 4509/ बखार शर फ: 5777}

म कहागा: वह समथत लोग- सहाबा,हमार नबी स॰ और शष अॉबबया- यह सब क सब अचछ लोग और अललाह क कर बी वयककतओॉ म स ह,यह ससवणशरटठ लोग ह किनक पास कबर की पिा करन वाल लोग िात ह,उनह पकारत ह,उनस कहठनाई दर करन और लाि परदान करन की याचना करत ह,िस हजरत हसन, हसन, बदवी, इबन अरबी और तिानी इतयाद । और इसक बाविद िी वह अपन आप स ककसी कटि को दर न कर सक, या अपन भलए कोई लाि परापत न कर सक। इस स यह थपटि हआ कक नबी साहब स तनच ककसी अनय वयककत स िो कबरो म ह उनस दआ करना,कछ माॉगना या सहायता की गहार लगाना पणणतः अनधचत ह। और सॉसार म अललाह क अततररकत कोई ऐसा वयककत नह ॉ ह किस स कहठन समय म सहायता की गहार लगाना उधचत हो,और अललाह तआला का यह फरमान सतयता पर आधाररत ह:" यहद अललाह तमह कोई हातन पहॉचाना चाह तो उसक अततररकत कोई नह ॉ िो उस दर कर सक, और यहद कोई लाि परदान करना चाह तो वह िो कछ िी चाह कर सकता ह "।{ सरह अनआम: 17}

और इस तथय को नबी स॰ न थपटि ककया ह,और सकटि की वववशता को ववथतत रप स बयान ककया ह,और कायणरप म पररणत करक इस समझा िी हदया ह,ताकक लोगो क हदलो स सकटि क साि सहायता क

Page 94: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

94

भलए सॉबॉध थिावपत करन की आथिा समापत हो िाय,और लोग तनटठापवणक अललाह स अपना सॉपकण थिावपत करन की चटिा कर। यह कारण ह कक एक बार आप स॰ सफा पहाड पर खड हए िबकक करआन की यह आयत नाकजल हई ( और अपन कर बी लोगो को डराओ) और बोल:ह करश क लोगो- या इसी परकार क कछ शबद परयोग ककय- तम लोग अपन आप को ( नकी क बदल) खर द लो। म अललाह क यहाा तमह कोई सहायता नह ॉ द सकता।

ह अबबास बबन मततभलब! म तमह अललाह क यहाा कोई िी लाि नह ॉ परदान कर सकता।

ह सफया, महममद की चचची! म तमह अललाह क यहाा कोई िी लाि नह ॉ परदान कर सकता।

ह फाततमा महममद की बि ! मर धन स िो चाहो माॉग लो,म अललाह क यहाा तमहार कछ िी सहायता नह ॉ कर सकता हा।{बखार शर फ: 4493/ मकथलम शर फ: 206}

िब नबीयो क सरदार औरतो की सरदार को लाि नह ॉ पहॉचा सकत ह,हालाॉकक वह अललाह की सबस पयार बॉद ह,तो कफर दसरो का कया होगा?बकलक िो नबी स॰ स थिान और मतणबा म कम होगा उसक परतत कया ववचार रखा िायगा?

और िब आप स॰ क चचचा अब ताभलब पर मौत का आकरमण हआ तो नबी स॰ वहाा तशर फ लाय,और दखा कक पहल स ह वहाा पर अबदललाह

Page 95: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

95

बबन अब उमयया और अब िहल उपकथित ह। आपन अपन चाचा स कहा: ह चाच: लाइलाह इललललाह " कह द,यह ऐसा शबद ह किसक आधार पर म अललाह क यहाा आप क भलए हजित कायम कर दॉगा। वह दोनो काकफर बोल: कया तम अबदल मततभलब क पि स पिक हो िाओग?नबी स॰ अपनी बात दहरात रह और वह दोनो अपनी बात, यहाा तक कक सबस अॉततम शबद िो अब ताभलब की जबान स तनकला, वह यह िा: अबदल मततभलब क धमण पर " और लाइलाह इललललाह पढन स इनकार कर हदया। { बखार शर फ; 4494- मकथलम शर फ ; 24}

उपरोकत दोनो हद सो म उन लोगो पर सखत रदद ह िो यह आथिा रखत ह कक नबी स॰ परलोक म ककसी परकार क लाि परदान करन की कषमता रखत ह,हालाॉकक आप सामानय रप स बॉदो म सवणशरटठ तिा सवाणधधक लोकवपरय ह,अललाह की दकटि म आप का बडा थिान ह और अनशॉसा क थतर पर िी आप अललाह क कर ब ह। लककन इन तमाम ववशषताओॉ क बाविद िी आप अपन सबस कर बी ररशतदार को नफा पहॉचान स असमिण रह। कफर ककसी अनय वयककत क परतत िो नबी स॰ स िी कम मतणबा का हो िस नक लोग इतयाहद हम उनक ववषय म कया ववचार रख सकत ह?

शख अबदरणहमान बबन साअद न कहा: एकशवरवाद की दभललो और तको म स मखलक और उन लोगो की ववशषताओॉ को पहचानना ह किन की अललाह क साि वॉदना की िाती ह। कयॉकक वह समथत वथत किन की पिा की िाती ह चाह वह शासक या मानव हो, वकष हो या पतिर

Page 96: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

96

हो या कोई अनय वथत, य सब क सब वववश,लाचार और असमिण ह। उनकी कषमता म िोडा लाि पहॉचाना िी नह ॉ ह,न वह ककसी वथत का सिन कर सकत ह,बकलक वह थवयॉ सकित ककय गय ह। न वह ककसी लाि क थवामी ह न ककसी हातन क माभलक,न मतय की कषमता रखत ह न िीवन की शककत और नह ॉ मरणोपराॉत िीववत होन की ताकत ।और वह अललाह ह ह िो सार दतनया को पदा करन वाला ह,और हर एक को वह आहार दता ह,समथत समथयाओॉ का वह तनदान करता ह और समथत कायो का वह सॉचालन करता ह। वह हातनकारक ह, वह लािदायक ह,वह दाता ह और वह तनषधकताण ह। उसी क हाि म हर चीज का शासन ह और समथत चीज उसी क पास लौि कर आयगी। और हर चीज उसी का रख करती ह,उसी की पनाह लती ह,और उसी क सामन शीश नवाती ह। अतः इस स बडा तकण और कया हो सकता ह किसको अललाह न बार बार दहराया ह और किस ववभिनन थिानो पर अपनी ककताब म और आपन सॉदटिा की जबानी वयकत ककया ह। यह एक बौदधधक एवॉ पराकततक तकण ह किस तरह यह कान तिा वणणन पर आधाररत तकण ह अललाह क एक होन की अतनवायणता पर, और यह बात सतय िी ह,और भमशरण (भशकण ) क गलत होन पर एक महतवपणण उदाहरण िी।

और िब सामानय रप स सवणशरटठ वयककततव अपन तनजिी और कर बी आदमी को लाि पहॉचान की कषमता नह ॉ रखत ह और अपन वपरय ररशतदारो को लाि पहॉचान स असमिण ह तो कफर ककसी अनय क परतत कया आथिा रखी िा सकती ह।

Page 97: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

97

अतः तबाह हो उस वयककत की िो अललाह क साि भमशरण करता ह और उसक ितनत वथतओॉ म स ककसी को उस क समान करार दता ह,वाथतव म उसकी बदधध उस स छीन ल गई ह उस स द न छीन िान क पशचात।

सकटि क वववश और लाचार होन क परमाण क रप म किन तको को परथतत ककया िाता ह उन म स एक तकण अललाह का यह शि किन िी ह:" आप कह द कक उनको पकारो किनह अललाह क अततररकत पजय समझत हो। न व तम स दख दर कर सकत, न तमहार दशा बदल सकत ह।

वाथतव म किनको यह लोग पकारत ह वह थवयॉ अपन पालनहार का सामीपय परापत करन का साधन खोित ह कक कौन अधधक समीप ह?और उसकी दया की आशा रखत ह। और उसकी यातना स डरत ह। वाथतव म आपक पालनहार की यातना डरन योगय ह"।{ सरह बनी इसराईल: 56-57}

इबन िर र रह॰ का कहना ह:" अललाह तआला अपन नबी क नाम क कजकर करत हए कहता ह:ऐ महममद अपनी िाती क भमशरणकार यो स कहो िो अललाह क अततररकत उसक ितनत वथतओॉ को पित ह: ऐ मर िाती क लोगो तम उनह पकारो किन को तम पजय समझत हो और उनक समकष भशश नवात हो िब तम पर ककसी कहठनाई की वषाण होती ह, कफर दखो कक वह तमहार सहायता करन का सामथयण रखत ह, तमहार कटि को नटि करत ह, तमहार दशा को पररवततणत करत ह और

Page 98: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

98

ककसी और की ओर लौिात ह, कफर उनह तम अपना पजय मानो? वाथतव म वह इस बात की कषमता नह ॉ रखत ह, न कोई चीज उनकी शककत क अॉतगणत ह, बकलक इसकी पणण कषमता कवल वह रखता ह िो तमहारा और उनका रचतयता ह"।उनकी बात समापत हई।

शख साअद रह॰ न इस आयत क ववशलषण म कहा ह:" अललाह तआला कहता ह: उन भमशरणकार यो स कहो किनहोन अललाह का साझी बना भलया, और उनकी वस ह वॉदना करत ह िस अललाह की करनी चाहहए,और उनह ऐस ह पकारत ह िस अललाह को पकारना चाहहए,उस गमान और आथिा को ठीक करन का उपदश दत हए अगर वह सचच हो: तम उनह पकारो किन को तम पजय समझत हो, कफर दखो कक वह तमहार सहायता करत ह, तम स कटि को दर करत ह,कॉ यकक वह न तो तम स ककसी रोग,दख,िखमर और कहठनाई इतयाहद को दर करन की कषमता रखत ह,वह उस बबलकल समापत नह ॉ कर सकत और न इसी परकार उस बबमार स एक को निात दकर दसर म परवश करन की शककत रखत ह,न एक कहठनाई को दसर कहठनाई म पररवततणत करन की शककत। िब उनक िीतर इस परकार की कमी उपकथित ह तो कफर ककस आधार पर उनको तम अललाह को छोड कर पकारत हो? कॉ यकक न उनम गण ह,न खबी और न कमाल और न ह लािदायक ववशषत।अतः उनको पजय बनाना धमण और बदधध म कमी का सॉकत और ववचार म मखणता का दयोतक ह।

Page 99: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

99

और आशचयणिनक बात यह ह कक मखण वयककत मखणता को अपनान, उस अॉगीकार करन और उस अपन पिभरटि पवणिो स सवीकार करन म उधचत ववचार और लािदायक बदधध समझता ह,और उस अललाह क भलए िो एक ह, अकला ह, थवयॉ म पणण ह और ववभिनन परकार की ववशषताओॉ स ससकजित ह, क साि तनटठा को मखणता समझता ह और उस आशचयणिनक बात मानता ह। िसा कक मशररको न कहा:" कया कई पजयो को एक पजय बना हदया,यह तो आशचयणचककत कर दन वाल बात ह?{ तभसरल कर म अरणहमान कफ तफसीर कलाभमल मननान}

और अललामा शौकानी न " फतहल कद र" म कहा ह:" वह तमस कहठनाई को दर करन की कषमता नह ॉ रखत ह " अिाणत: यह उनकी शककत- कषर स बाहर की बात ह। और सतय पजय वह ह िो कटि को नटि करन की कषमता रखता ह,उस एक अवथिा स दसर अवथिा म पररवततणत करन की शककत रखता ह और एक थिान स दसर थिान तक ल िान की ताकत रखता ह। अतः इस बात पर ववशवास करना अतनवायण ह कक किनको यह लोग पजय समझत ह वह वाथतव म पजय नह ॉ ह। कफर अललाह तआला न उनकी असमिणता को उनकी अतत वववशता क साि बयान ककया ह कक वह ककस तरह लाि परापत करन और कटि को दर करन म अललाह क महताि ह। अतः अललाह तआला न फरमाया :" वह लोग किनह यह पकारत ह वह थवयॉ अपन रब का सामीपय तलाश करत ह "।

Page 100: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

100

और अललाह तआला न हमार भलए पणण रप स इस बात को थपटि कर हदया,और इस तथय को सनदरता क साि बयान कर हदया ह। और वह तथय ह अललाह क अततररकत समथत सकटि का लाचार एवॉ वववश होना, और इस बात को अललाह तआला न अपन इस फरमान म वखणणत ककया ह:" आप कह द: उन पजयो को पकारो किन को तम अललाह क अततररकत मानत हो। वह आकाश और धरती म कण बराबर िी अधधकार नह ॉ रखत ह,न उन दोनो म उनका कोई िाग ह,और न उन म स कोई अललाह का सहायक ह। और न अललाह क पास कोई अनशॉसा काम दगी परनत किस क भलए वह अनमतत दगा। {सरह सबा;22}अतः अललाह क अततररकत किन को पकारत ह न तो वह उसक शासन म साझी ह और न उसम िागीदार ह और न सॉसार क सॉचालन म कोई उसका सहायक ह, और न कोई अॉततम हदवस पर उस की अनमतत क बबना अनशॉसा ह कर सकता ह। और किस की यह कथितत हो उस स वॉदना करना और सहायता की गहार लगाना सबस बडी मखणता और सबस बडी रि ह।

और इस िाग म शककतशाल तको म स अललाह तआला का वह फरमान िी ह िो सरह फरकान क परारॉि म ह:" और उन लोगो न अललाह क अततररकत ऐस लोगो को पजय बनाया िो ककसी िी वथत को िनम नह ॉ द सकत,और वह थवयॉ पदा ककय गय ह,और अपन भलए िी ककसी हातन और लाि क थवामी नह ॉ ह, और न वह मतय क माभलक ह, न िीवन क और न मरणोपराॉत दबारा उठाय िान क "।

Page 101: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

101

और शख शॉकीती रह॰ न इस आयत की तफसीर म कहा ह:" अललाह तआला न इस पववर आयत म वखणणत ककया ह कक वह तिाकधित पजय वयककत किनह भमशरणकार लोग अललाह क अततररकत पित ह वह छह ववशषताओॉ स ससकजित ह और उनम स परतयक जबरदथत तकण ह इस बात का कक अललाह क साि उनकी पिा ककसी िी अवथिा म उधचत नह ॉ ह। बकलक यह सबस बडा अतयाचार और ियावह अजञानता ह। और एक ऐसा भमशरण और भशकण ह किस को अॉिाम दन वाला सदव क भलए नकण म रहगा। और वह छह बात िो इन तिाकधित पजय वयककतओॉ म ह वह तनमनभलखखत ह:

परिम: वह ककसी िी चीज को िनम नह ॉ दत ह, अिाणत ककसी िी वथत को पदा करन की कषमता नह ॉ रखत ह।

दववतीय:वह सकित ककय गय ह, अिाणत उनह सकटि क रचतयता न पदा ककया ह।

ततीय: वह अपन भलए ककसी िी लाि तिा हातन की कषमता नह ॉ रखत ह।

चतिण, पॉचम तिा छटठा यह ह कक वह लोग न तो मतय क माभलक ह, न िीवन का और न मतय क पशचात दबारा उठाय िान का।

और इस पववर आयत म वखणणत यह छह बात करआन क दसर थिान पर ववथतत रप स आई ह। कफर उसक पशचात बहत सार आयतो क वणणन ककया ह किनम मखलक की ववशषताओॉ का वणणन ह और उनकी

Page 102: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

102

वववशता का वववरण। और इसी स यह भसदध हो गया कक अललाह की इबादत म अनय को साझी बनाना अवध एवॉ अनधचत ह।

और इबन कयतयम रह॰ न कहा:" मखलक म स ककसी क अॉदर िी ककसी वयककत को लाि एवॉ हातन पहॉचान की कषमता नह ॉ ह,न ककसी को दन की शककत ह न छीनन की ताकत, न उसक वश म ककसी का मागणदशणन ह न ककसी को पिभरटि करन की सकत।न उसक हाि म ककसी की सहायता ह, न ककसी का अपमान, न ककसी को धगरा सकता ह, न ककसी को उठा सकता ह, न ककसी का सममान उसक वश म ह न ककसी की रसवाई। बकलक अललाह ह ह िो उन तमाम चीिो का थवामी ह। अललाह तआला का फरमान ह:" यहद ककसी क भलए अललाह दया का दवार खोल द तो उस कोई बॉद करन वाला नह ॉ, और किस क भलए बॉद कर द तो अललाह क पशचात उस कोई खोलन वाला नह ॉ ह,और वह शककतशाल और जञानवान ह "। { सरह फाततर:2} और दसर थिान पर फरमाया:" और यहद अललाह आपको कोई दख पहॉचाना चाह तो उसक अततररकत कोई नह ॉ िो उस दर कर सक ,और यहद वह आपक साि िलाई करना चाह तो कोई उसकी िलाई को रोकन वाला नह ॉ । वह अपनी दया अपन िकतो म स किस पर चाह करता ह,तिा वह कषमताशील एवॉ दयावान ह"।{ सरह यनस: 637} ,और तीसर थिान पर फरमाया:" यहद अललाह तमहार सहायता करना चाह तो तम पर कोई परितव नह ॉ परापत कर सकता, और यहद तमहार सहायता न कर तो कफर वह कौन ह िो उसक पशचात तमहार सहायता कर सक? अतः ईमान वालो को अललाह ह पर िरोसा करना चाहहए "। {सरह आल इमरान: 663}और

Page 103: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

103

चौि थिान पर फरमाया:" कया म उसको छोड कर ककसी अनय को पजय बना ला? यहद अतयॉत कपाशील मझ कोई हातन पहॉचाना चाह तो उनकी अनशॉसा मझ कछ िी लाि नह ॉ परदान कर सकती,और न वह मझ बचा सक ग "।{ सरह यासीन:24}और पाॉचव थिान पर फरमाया:" ह मनटयो! याद करो अपन ऊपर अललाह क परथकार को,कया कोई उतपवततकताण ह अललाह क अततररकत िो तमह िीववका परदान करता हो आकाश तिा धरती स?नह ॉ ह कोई वॉदनीय परनत वह ! कफर तम कहाा कफर िा रह हो"। {सरह फाततर: 4}और इसी परकार फरमाया:" कौन ह वह तमहार सना िो तमहार सहायता कर सकगी अललाह क मकाबल म?काकफर तो बस धोख ह म ह। या कौन ह िो तमह िीववका परदान कर सक यहद अललाह अपनी िीववका रोक ल?बकलक वह तो अवजञा एवॉ घणा म तघर गए ह "।{सरह मलक: 23-26} अतः अललाह न िीववका एवॉ सहायता को एक साि वखणणत ककया ह, कयॉकक मनटय महताि ह ककसी ऐस वयककत का िो उस स शर को दर कर उसकी सहायता कर सक, और उस लाि परदान कर उस िीववका द सक। इसी कारण ककसी ऐस वयककत का होना परम आवशयक ह िो सहायक िी हो और रोजी दन वाला िी। और यह कवल अललाह ह ह िो सहायता िी करता ह और िीववका का साधन दता ह। अतः वह रोजी दन वाला ह और आशचयणिनक शककत का माभलक िी ह। आदमी क जञान, समझदार और भशकषा का कमाल यह ह कक वह इस तथय को िान ल कक िब अललाह उस हातन पहॉचाना चाह तो कोई िी उस रोक नह ॉ सकता, और िब दया करना चाह तो कोई उसम हथतकषप नह ॉ कर सकता।

Page 104: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

104

और अललाह तआला न िादगरो क ववषय म कहा ह:" वह अललाह की अनमतत क बबना ककसी को िी कटि दन की कषमता नह ॉ रखत ह "। {सरह बकरह: 632} अतः वह अललाह ह ह िो अपन बॉदो क भलए काफी और पयाणपत ह,उनकी सहायता करता ह,उनह रोजी रोि दता ह और उनकी रकषा करता ह।

और सकटि तिा मानवमार की वववशता क अनय उदाहरण िी ह किनह शख अबदरणहमान बबन काभसम न बयान ककया ह। अतः वह कहत ह:" यहद कोई पीडडत वयककत ककसी शासक की सवा म उपकथित होता ह,और शासक तिा उसक नौकर दोनो स अपन ऊपर ककय गय अतयाचार क परतत नयाय की गहार लगाता ह ,तो कया उस अकल उधचत समझगी?

या कोई धनी वयककत िो परचर मारा म धन खचण करता ह,और उसका एक नौकर ह िो कछ िी दन की कषमता नह ॉ रखता ह,कफर कोई तनधणन और फकीर आकर उसी वववश नौकर स सहायता की गहार लगाता ह और उस धनी माभलक को छोड दता ह,तो कया समझदार मकथतटक इसको सवीकार करगा?

और कया कोई इस बात स परसनन होगा कक उसक नौकर को उसक साि सामान दिाण हदया िाय?

या अगर कोई अतयाचार शासक ह किसका कोई नौकर हो और वह ककसी िी लाि तिा हातन की कषमता नह ॉ रखता हो,कफर कोई अनय नौकर इसी

Page 105: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

105

परकार क वववश नौकर का सहारा तलाशन लग और उस शककतशाल शासक को छोड द तो कया अकल इस सवीकार करगी?

या कफर कोई वयककत कबरथतान स गजरता ह और उसकी सवार गडढ म धगर िाती ह,और वह कबर म उपकथित लोगो को बलान लगता ह: ह िाई! मर सहायता करो "। िबकक उसक पास कोई िीववत शककतशाल वयककत ह िो उसकी सहायता कर सकता ह, लककन वह उस छोड दता ह, और नह ॉ पकारता ह,तो कया इस बात को समझदार हदमाग सवीकार करगा?,इसक अततररकत और िी अनय उदाहरण ह िो वववश गलाम और शककतशाल शासक स सॉबॉधधत ह। थपटि रह कक इस तरह की हरकत पर एक समझदार आदमी हॉसगा,बकलक उपहास उडायगा,बरा िला कहगा और फिकार लगायगा। और िब एक ताकतवर मखलक स सहायता न लन क कारण एक आदमी हाथय एवॉ वयॉगय का पार बन सकता ह, तो कफर ऐस िीववत और शककतशाल वयककततव को छोडन का कया पररणाम होगा िो सवण शककतशाल एवॉ सवण शककतमान ह,किसक हाि म समथत सॉसार का शासन ह,और कटि को नटि करन और कहठनाई स निात पान क भलए उनको बलाता ह िो अपन भलए ह न ककसी हातन क माभलक न ककसी लाि क थवामी ह ?{अथसफल मथलल अला आबबहदरणसल;पटठ सॉखया :67-68,कछ पररवतणन क साि} और इसी परकार उनहोन उन वयककतओॉ म स ककसी एक को िो अललाह क अततररकत ककसी अनय स दआ करन की आथिा रखत ह और उस उधचत समझत ह,उपदश दत हए कहा: यहद आप कहत ह कक अललाह आपकी अपकषा इनकी दआ िलद सन लता ह; तो यह बात उस समय उधचत होती

Page 106: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

106

िबकक वह िीववत होत, उपकथित होत और आप उनस अललाह स अपन भलए दआ करन की ववनती करत, अब िबकक वह मतपराय ह-चाह वो नबी हो अिवा कोई अनय- उनस दआ की ववनती करना मखणता एवॉ गमराह ह,कॉ यकक उनकी शार ररक कषमता समापत हो गयी ह,वह सॉसार स िा चक ह,उनकी आतमाएॉ थवगण सधार चकी ह,या कफर उनक साि वह चका ह िो उनका रब उनक साि चाहा,और उनक शर र स रह अलग हो चकी ह,कफर िी तम एक िीववत और शककतशाल वयककततव को छोड दतो हो(और मतपराय को पकारत हो)।{पवण हवालाऔर शख अबदललाह अबाबतीन न कहा:" आशचयण की बात यह ह कक यहद कोई वयककत धरती पर ककसी शह द अिवा ककसी अनय स आकर कवल दआ की ववनती करता ह,उसस अपन दशमन को पराकित करन या अपन भलए वथर नह ॉ माॉगता ह,तो लोग कफर िी पागल कहग,मगर िब वह शखस धरती क िीतर सड कर भमटि बन िाता ह,तो शतान और गमराह क सरदार उस सिा सॉवार कर पश करत ह ताकक लोग उस स सहायता का आहवान कर,और उस स मदद माॉग। और एक साधारण वयककत अपनी पराकततक शककत स अललाह क अततररकत ककसी अनय स सहायता माॉगन को अवध होना समझ लता ह। िसा कक एक वाकय बयान ककया िाता ह कक मकका का एक भशकषकषत वयककत नजद क साधारण और अनपढ आदमी स कहा: तम लोगो क यहाा पववर वयककतओॉ और अललाह क वभलयो का सममान कयॉ नह ॉ ककया िाता,हालाॉकक अललाह शह दो क ववषय म कहता ह कक वह िीववत ह और अपन रब क यहाा रोजी पात ह? उस आभलम स दहाती निद न कहा: कया अललाह न कहा कक वह

Page 107: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

107

रोजी दत ह, या उनह रोजी द िाती ह? अगर अललाह न कहा कक वह रोजी दत ह तो म उनस रोजी की गहार लगाऊॉ गा,लककन अगर अललाह न कहा कक उनह रोजी द िाती ह तो कफर म उस स रोजी माॉगॉगा िो उनह रोजी दता ह। इस पर उस मककी न कहा: तम लोगो क पास ढर सार तकण ह,और खामोश होगया। { بن داؤد تلبيس كشااف في التقديس تأساايس {पटठ सॉखया;668- 669 :جرجيس

उननीसव ॉ कारण: अललाह तआला क अततररकत ककसी अनय स दआ करन क गलत होन की तको म स एक तकण यह िी ह कक वह लोग किनह पकारा िाता ह,वह शासन की दकटि स िी वववश और कमजोर ह। और उसका अभिपराय यह ह कक वह लोग किनह अललाह क अततररकत पकारा िाता ह वह ककसी िी चीज पर आधधपतय और शासन नह ॉ रखत ह,चाह वह कोई छोि ह चीज कयॉ न हो। अगर तथय यह ह,तो कफर उनस कोई िी चीज माॉगना कस उधचत होगा?और अललाह तआला न कहा:" और किनको तम अललाह क अततररकत पकारत हो,वह ककतमीर क िी माभलक नह ॉ ह "।और ककतमीर स अभिपराय खिर और उसकी गठल क मधय खझलल ह।और िहाॉ तक बात अललाह तआला की ह तो वह समथत सॉसार का पणण रप स शासक ह,िसा कक एक थिान पर अललाह न कहा ह:" आकाश और धरती का शासन कवल अललाह क भलए ह"। और एक थिान पर फरमाया:" बाबरकत ह वह जात किस क हाि म शासन ह "।

Page 108: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

108

और अललाह तआला क अततररकत ककसी अनय क भलए शासन क न होन का सबस बडा तकण सरह सबा म वखणणत अललाह का यह फरमान ह:" आप कह द: उन पजयो को पकारो किन को तम अललाह क अततररकत गमान करत हो। वह आकाश और धरती म कण बराबर िी अधधकार नह ॉ रखत ह और न उनका उन दोनो म कोई िाग ह,और न उनम स कोई अललाह का सहायक ह"।अिाणत उनम स कोई िी अललाह क साि सॉसार क सॉचालन म सहायक नह ॉ ह, न थवतॉर रप स, न उसम शर क होकर। बकलक परतयक वथत पर अललाह ह का शासन ह। और िहाॉ तक बात अललाह क मखलक की ह, तो इस म कोई सॉदह नह ॉ ह कक उनका शासन वववशता पर आधाररत ह,कषखणक ह तिा औपचाररक ह। यानी िो कछ िी उनक पास माल, मवशी, घर और सॉपवतत ह वह सब क सब एक सीभमत समय क भलए ह। और कषखणक इस भलए ह कक मरन क बाद वह सॉपवतत बचचो क पास चल िाती ह,कफर उसक पशचात कोई िी चीज उसक नाम स नह ॉ सॉबॉधधत रहती ह। और वववश इस भलए ह कक िो कछ िी उसक पास ह उसक परयोग म वह शर यत और धमण क भसदधानतो क पालन हत मिबर ह,उसम शर यत क उसल की अवहलना करक हथतकषप करना उधचत नह ॉ ह। अतः अगर आदमी अपना घर िलाना चाह तो यह उसक भलए हराम ह। अगर बबना ककसी कारण अपन गलाम को मारना चाह तो यह िी अवध ह।और िहाा तक बात अललाह तआला की ह तो वह अपनी पॉिी तिा सॉपवतत म िस चाह परयोग का हाि चलाता ह। और जलजला पदा करन और सलाब बहान स उसक शासन म कोई कमी पदा नह ॉ होती ह। न तनधणन को धनी और धनी को तनधणन करन

Page 109: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

109

पर कोई आपवतत िता सकता ह।" वह कछ िी कर उस स परशन नह ॉ ककया िायगा,लककन उन लोगो स अवशय पछा िायगा "।और इन समथत बातो क पीछ ऐसी हहकमत ह किस अललाह ह िानता ह। और अललाह ह जबरदथत हहकमत वाला ह।

बीसवाॉ कारण: और अललाह क अततररकत ककसी अनय स दआ करन क गलत होन की तको म स एक तकण यह ह कक वह लोग किनह अललाह क अततररकत पकारा िाता ह वह िनम दन की दकटि स कमजोर ह;कॉ यकक अललाह तआला हर चीज का िनमदाता ह,और वह ह किसन सकटि को पदा ककया,और उनह अदम स अकथततव म लाया। और िहाा तक उन लोगो की बात ह किनह अललाह क अततररकत पकारा िाता ह,तो वह ककसी िी वथत को िनम दन की शककत नह ॉ रखत ह,चाह वह कोई छोि ह चीज कयॉ न हो। तो कफर उनको पकारना और उनस सॉबॉध थिावपत करना बबलकल गलत ह,इसभलए कक मखलक अपन खाभलक कक महताि होती ह,और िो वववश एवॉ महताि हो वह पि िान योगय नह ॉ ह। बकलक उस पर अतनवायण ह कक वह अललाह की वॉदना कर,उस स अपनी आवशयकता की पतत ण हत ववनती कर और यह कायण हमशा कर।िो िनमदाता नह ॉ ह उसकी पिा को अवध ठहरात हए अललाह तआला कहता ह:" तो कया िो उतपवतत करता ह,उसक समान ह िो उतपवतत नह ॉ करता?कया तम भशकषा गरहण नह ॉ करत?और यहद तम अललाह क परथकारो की गणना करना चाहो तो किी नह ॉ कर सकत। वाथतव म अललाह बडा कषमा तिा दया करन वाला ह। और िो कछ तम छपात हो और िो कछ तम वयकत करत हो उस स अललाह अवगत ह। और किनह

Page 110: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

110

वह अललाह क अततररकत पकारत ह वह ककसी िी वथत की उतपवतत नह ॉ कर सकत ह,बकलक वह थवयॉ उतपनन ककय गय ह। व तनिीव पराणह न ह,और यह िी नह ॉ िानत ह कक कब पनः िीववत ककय िायग। {सरह नहल:67- 26}

और सरह हि क अॉत म अललाह तआला न एक उदाहरण परथतत ककया ह,अतः कहता ह:" ह लोगो! एक उदाहरण परथतत ककया गया ह,इस धयान स सनो, किनह तम अललाह क अततररकत पकारत हो वह सब एक मकखी नह ॉ पदा कर सकत यदयवप सब इस क भलए भमल िाएॉ। और यहद उन स मकखी कछ छीन ल तो उस स वावपस नह ॉ ल सकत।माॉगन वाल तनबणल और किनस माॉगा िा रहा ह वह िी तनबणल ह "।{सरह हजि: 74}

और इलयास अ॰ न इसी दाशणतनक तकण क आधार पर अपनी िाती को समझाया कक अललाह क अततररकत ककसी अनय की िककत अवध ह,अललाह तआला का फरमान ह:" कया तम मततणयो की पिा करत हो और सबस बहतर न पदा करन वाल को छोड दत हो?अललाह तमहारा िी और तमहार पवणिो का िी माभलक ह "।इस आयत म िो " बाल" शबद का परयोग हआ ह उस स अभिपराय वह बत ह किस की अजञानता क यग म लोग पिा करत ि। और यह तकण अललाह की कपा स बबलकल थपटि ह।

इककीसव ॉ कारण: और अललाह क अततररकत ककसी अनय स दआ करन क गलत होन की तको म स एक तकण यह िी ह कक वह लोग किनह पकारा िाता ह वह समथया को सलझान की दकटि स कमजोर ह,कॉ यकक

Page 111: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

111

अललाह क अततररकत किन की िी पिा की िाती ह वह आकाश और धरती म उतपनन ककसी िी समथया को सलझान की कषमता नह ॉ रखत ह,बकलक समथयाओॉ का समाधान करन वाला और कहठनाईयो को समापत करन वाला कवल अललाह ह ह किसका कोई शर क नह ॉ ह,िसा कक अललाह तआला न कहा:" अललाह ह का अधधकार ह पहल िी और बाद म िी "। और अललाह तआला न थपटि कर हदया ह कक उसक चहत नबी महममद साहब िी ककसी समथया क तनदान की कषमता नह ॉ रखत ह,अललाह का फरमान ह :" ह नबी! इस ववषय म आपको कोई अधधकार नह ॉ ह,अललाह चाह तो उनकी कषमा याचना थवीकार कर,या दणड द,कॉ यकक वह अतयाचार ह "।{ सरह आल इमरान; 628} िब नबी स॰ क साि यह समथया ह तो कफर ककसी अनय वयककत क साि कया होगा?

और अललाह तआला क इस फरमान:" आप कह द कक सारा अधधकार कवल अललाह क भलए ह " क सबब नजल स यह भसदध हो गया कक नबी स॰ न अरब क कछ िीववत वयककतओॉ पर कनत नाकजला पढ और उन पर लानत फरमाई। अतः अललाह न आपका मागणदशणन ककया और बताया कक सारा अधधकार उसी क पास ह, इसभलए किी दआ को सवीकार करता ह और उन पर ततरथकार ििता ह,और किी उनकी तौबा कबल करता ह।

बखार शर फ म हजरत साभलम अपन वाभलद स ररवायत करत ह कक उनहोन अललाह क रसल को कहत हए सना िब फजर की नमाज म आखर रकात म रक स सर उठाय तो:" ह अललाह फलाॉ फलाॉ पर लानत

Page 112: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

112

फरमा",तब अललाह तआला न यह आयत अवतररत ककया:"आप को इस ववषय म अधधकार नह ॉ ह "," वह सब िाभलम ह " तक।{ बखार शर फ; 3559}

और अहमद की एक ररवायत म ह कक नबी स॰ हाररस बबन हहशाम,सहल बबन अमर और सफवान बबन उमयाक पर लानत िित ि,लककन अललाह न उनकी तौबा सवीकार कर ल ।{अबदललाह बबन अहमद न इस को ररवायत ककया ह अपन जवाएद म िो उनक वाभलद क मसनद पर ह; 2/ 94}

और इबन िर र का शबद ह:" और अललाह न उन लोगो क भलए इसलाम का मागण परशथत ककया "।{िाभमउल बयान कफ तावीभलल करआन,तफसीर सरह आल इमरान:628}

अललामा इबन कसीर का कहना ह:" सामहहक रप स यह पता चला कक दतनया व आखखरत म हकमत कवल अललाह क भलए ह किसका कोई शर क नह ॉ ह, अतः अललाह न कहा: ऐ नबी! आपक इकखतयार म कछ िी नह ॉ ह ", अिाणत समथत समथया का तनदान कवल अललाह क पास ह।

कफर उसक पशचात अललाह तआला न कहा:" आकाश और धरती का शासन कवल अललाह क हाि म ह ",और इसका थपटि करण करत हए अललामा इबन कसीर न कहा: समथत चीज अललाह की ह ह,और धरती वाल उसक सामन कवल गलाम ह।" वह किस चाहता ह कषमा परदान

Page 113: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

113

करता ह,और किस चाहता ह सजा दता ह ",अिाणत वह अपनी चाहत क अनसार कछ करन वाला ह,उसक तनणणय पर कोई आपवतत नह ॉ िता सकता,और न िो कछ करता ह उसक परतत परशन ककया िायगा, बकलक लोग अपन कायण क परतत पछ िायग"।

और शख सनउललाह बबन सनउललाह हनफी उन लोगो की तको को तनरथत करत ह िो यह दावा करत ह कक औभलया अपन िीवन म िी और मरणोपराॉत िी तनपिान का सामथयण एवॉ कषमता रखत ह,और उनस सहायता की गहार लगाई िा सकती ह कहठनाई और आपदा की घडी म,और उनह की सहायता स कोई बडा कायण सॉिव ह। अतः इस आथिा क कारण लोग उनकी कबरो क पास आत ह,और आवशयकताओॉ की पतत ण हत उन स ववनती करत ह। इनह लोगो की आलोचना एवॉ ितणसना करत हए शख सनउललाह कहत ह:

िहाा तक उन लोगो का कहना ह:(औभलया अपन िीवन म िी और मरणोपराॉत िी समथया क तनदान की कषमता रखत ह) ,तो यह गलत इस भलए ह कॉ यकक यह अललाह क फरमान क ववपर त ह।अललाह कहता ह ( कया अललाह क साि िी कोई अललाह ह?),(िान लो! सकटि िी उसी की ह और शासन िी उसी का ह) ,और यह िी कहता ह ( आकाश और धरती उसी क ह)। और इसक अततररकत अनय िी आयत ह िो इस बात की ओर सॉकत करती ह कक पदा करन म,सॉसार क सॉचालन म,समथयाओॉ क तनदान म और िववटय को बनान और बबगाडन म वह अकला और एक ह। उसक अततररकत ककसी क भलए िी उपरोकत बातो म कोई हक

Page 114: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

114

और इकखतयार नह ॉ ह। पररणामथवरप समथत चीज उसी क शासन क अॉतगणत ह,और उन पर उसी की हकमरानी और आधधपतय थिावपत ह, वह िस चाह परयोग कर, िस चाह शासन कर, किस चाह िीवन द, किस चाह मतय द और किसकी चाह रचना कर।

और अललाह तआला क अपन शासन म एकता होन का उदाहरण और तकण करआन की बहत सार आयतो म उपकथित ह,िस अललाह तआला का यह कहना:" और किनह तम अललाह क अततररकत पकारत हो वह खिर की गठल क िी माभलक नह ॉ ह "। और िहाा तक उन लोगो की बात ह िो कहत ह कक औभलया मरणोपराॉत कछ करन की कषमता रखत ह,तो यह और बर ह उन बातो स िो यह कहत ह कक औभलया अपन िीवन म कछ करन की कषमता रखत ह। अललाह तआला का फरमान ह:" तम िी मरोग और यह लोग िी मरग ",और दसर थिान पर फरमाया:" अललाह ह खीॉचता ह पराणो को उनकी मतय क समय,तिा किसकी मतय का समय नह ॉ आया उसकी तनिा म। कफर किस पर मतय का तनणणय कर भलया हो उस रोक दता ह,तिा ककसी अनय तक िि दता ह एक तनधाणररत समय क भलए। वाथतव म इस म कई तनशातनया ह उन लोगो क भलए िो धचनतन मॉिन करत ह। {सरह जमर; 32} और हद स शर फ म ह :" िब आदम क पर की मतय हो िाती ह तो उसकी नकी की शरॉखला समापत हो िाती ह, परनत तीन चीिो क ----"।

और यह और इस परकार की अनय चीि इस बात की ओर इॉधगत करती ह कक मतक स एहसास और हरकत समापत हो िाती ह,और यह िी

Page 115: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

115

जञात होता ह कक उनकी आतमाएॉ पकड ल िाती ह,और कमी व बढोतर स उनक कायण खाल हो िात ह। अतः इस स भसदध हआ कक अनय म तो दर की बात ह, थवयॉ म मतक लोग कछ करन की कषमता नह ॉ रखत ह। िब वह अपन वयककततव की गततववधध स वववश ह तो कफर ककसी अनय वयककत क भलए कया कर सकत ह? अललाह तआला तो सधचत करता ह कक आतमाऐॉ उसक पास ह, लककन नाकथतक लोग कहत ह कक आतमाऐॉ थवतॉर ह, िो चहती ह करती ह।अललाह कहता ह:" पतछय! तम जयादा िानत हो या अललाह "।

।और उनकी यह आथिा रखना कक औभलया लोगो का सॉसार म कछ करना उन की करामात म स ह,यह अतयॉत गलत आथिा ह। कॉ यकक करामत एक ऐसी चीज ह किसक माधयम स अललाह अपन भमरो और दोथतो को सममान परदान करता ह,और उसक आदशो का पालन करन वालो को इजजत दता ह। इस करामत म न उन बिगो की कोई इचछा होती ह,न कोई चलि होता ह,न कोई शककत होती ह और न उनक जञान की कोई िभमका होती ह,िसा कक मरयम बबनत इमरान, उसद बबन हजर और अब मकथलम खौलानी क वाकय म वखणणत ह।

और िहाा तक उन लोगो का कहना ह कक कहठनाई क समय उन स सहायता परापत की िाती ह, और वह सहायता दन की कषमता रखत ह, तो यह बात िी अतयॉत गलत ह,बकलक पहल वाल बात स िी जयादा खतरनाक ह। इस का कारण यह ह कक यह अललाह तआला क इस फरमान:" या वह ह िो वयाकल की परािणना सनता ह िब उस पकार और

Page 116: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

116

दःख दर करता ह, तिा तमह धरती का अधधकार बनाता ह, कया कोई पजय ह अललाह क साि? तम बहत ह कम भशकषा गरहण करत हो। {सरह नमल: 62}क ववरदध एवॉ ववपर त ह। इसी तरह अललाह क इस फरमान क भसदधानत क िी ववपर त ह किसम कहा गया ह:" ह नबी! उनस पतछय कक िल तिा िल क अॉधरो स तमह कौन बचाता ह,किस तम ववनयपवणक और धीर धीर पकारत हो कक यहद उसन हम बचा हदया तो हम अवशय कतजञो म हो िायग? { सरह अनआम; 64}

थपटि रह कक अललाह तआला न इस बात को भसदध कर हदया ह कक वह कटि को नटि करन वाला ह,उसक अततररकत ककसी म िी यह कषमता नह ॉ ह,और अकला वह ह िो ककसी दखी और वयाकल की परािणना सन सकता ह। और इसी भलए हर कहठन समय म उसी स सहायता माॉगना परम आवशयक ह,कॉ यकक वह दखो को दर करन की कषमता रखता ह,िलाई पहॉचान की शककत उसी क पास ह,वह इस कायण म एक एवॉ अकला ह। िब यह बात परमाखणत हो गई कक अललाह तआला ह ह िो कटि और हषण परदान करन की कषमता रखता ह तो कफर उसक अततररकत कितन नबी,वल ,पीर और तिाकधित पजय ह वह सब इस शरणी स बाहर आ गय।

और सहायता की गहार कवल उनह बातो म उधचत ह िो सामानय रप स आदमी को हदखाई दती ह,िस यदध म शर क ववरदध अपन भमरो स सहायता की गहार लगाना, या दशमन को पकडन क भलए,या कफर ककसी खॉखार िानवर स बचन क भलए इतयाद । िस ककसी का यह

Page 117: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

117

कहना:" ऐ खानदान वालो! ऐ मसलमानो! दशमन क साि यदध क भलए आ िाओ।

और िहाा तक ककसी की शककत और परिाव स सहायता परापत करन की बात ह,या कफर आॉतररक समथयाओॉ म ,िस बबमार , डर, डबना, तॉगी, तनधणनता, रोजी माॉगना इतयाहद,तो यह सब अललाह की ववशषताओॉ म स ह,म अललाह क अततररकत ककसी अनय स नह ॉ माॉगा िा सकता।

और िहाा तक लोगो क बिगो स अपनी आवशयकताओॉ की पतत ण हत परिाव परापत करन की बात ह,तो यह िी अवध ह,िसा कक अजञानी अरब और अभशकषकषत सफीया ककया करत ह, वह बिगो को पकारत ह और उनस सहायता की परािणना करत ह, और यह सब बात धाभमणक दकटि स अनधचत ह। अतः किस की यह आथिा हो कक अललाह क अततररकत ककसी नबी, वल , आतमा इतयाहद की कटि को नटि करन और आवशयकता की पतत ण म िभमका होती ह ,तो वह वयककत गमराह और तबाह क गडढ म धगर गया वह बबलकल नकण क ककनार खडा ह।

और उनका यह तकण दना कक बिगो का ऐसा करना करामत ह;यह बबलकल गलत बात ह कक अललाह क औभलया इस थिान तक पहॉच हो।यह सब मततण क पिार यो और बतपरथतो का वहम व गमान ह। िसा कक अललाह तआला न कहा:" वह कहत ह कक यह सब अललाह क यहाा हमार भसफाररशी ह ", " हम उनकी परािणना इस भलए करत ह ताकक यह हम अललाह क कर ब कर द "," कया म उसको छोड कर ककसी अनय को पजय बना ला? कॉ यकक ककसी िी नबी, वल या ककसी अनय को

Page 118: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

118

सहायता की दकटि स पकारना या याद करना किनक हाि म न ककसी का नफा ह न नकसान; यह अललाह क साि भमशरण तिा भशकण ह,कॉ यकक नकसान को दर करन और खर को पहॉचान की कषमता अललाह क अततररकत ककसी और म नह ॉ ह

बाइसवाा कारण: और सकटि एवॉ मखलक स परािणना करन क गलत होन की कारणो म स एक कारण यह िी ह कक वह रोजी दन की दकटि स असमिण एवॉ वववश ह। और अललाह तआला न िी उन लोगो की तननदा और तरद द की ह िो ऐस लोगो स रोजी माॉगत ह िो दन की कषमता नह ॉ रखत। अललाह तआला का फरमान ह:" और अललाह क अततररकत उनको पकारत ह िो उनक भलए आकाशो तिा धरती स कछ िी िीववका दन की कषमता नह ॉ रखत,और न इसका सामथयण रखत ह "।{सरह नहल;74},िसा कक अललाह तआला न अपनी ककताब म थपटि ककया ह कक समथत परकार का परथकार एवॉ िीववका अललाह की ओर स ह, किसका कोई साझी नह ॉ ह। वह अपन बॉदो को परथकत करन म अकला ह ह। इसी कारण उधचत नह ॉ ह कक ककसी अनय स सहायता परापत करन की ववनती की िाय। अललाह तआला का फरमान ह:" तमहार पास िो कछ िी परथकार ह वह सब अललाह की ओर स ह "।और यह िी कहा :" ककया तमन नह ॉ दखा कक अललाह तआला न िो कछ आकाशो तिा धरती म ह उस तमहार वश म कर हदया ह,तिा अपना खला एवॉ छपा परथकार तमहार ऊपर पणण कर हदया ह "। { सरह लकमान; 23} और इसी परकार एक थिान पर फरमाया:" यहद तम अललाह क परथकारो की गणना करना चाहो तो किी नह ॉ कर सकत हो "। इस स भसदध हआ

Page 119: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

119

कक अललाह तआला ह रोजी दन वाला हऔर वाथतव म वह दाता ह। और वह ह िो िीववका को किस चाहता ह परचर मारा म दता ह,और किस स चाहता ह रोक लता ह। अतः हम पर अतनवायण ह कक हम रोजी उसी स माॉग,और ककसी अनय क समकष हाि न फलाय, और इसी भलए अललाह तआला न कहा ह :" आकाशो तिा धरती म उपकथित मखलक उसी स माॉगत ह "।

और मखलक की वववशता तिा तनधणनता का यह परमाण िी हदया िाता ह कक नबी स॰ अपन माॉगन वालो म स ककसी को िी धनी नह ॉ बना सक िो अपनी सखत जररत लकर आप क पास आत ि। हालाॉकक आप ऐस नबी ि किनको अललाह की ओर स पणण समिणन परापत िा और आप अपनी उममत पर दयाल िी ि। अतः आप स कमतर ककसी अनय स कछ माॉगना तो परािभमकता क साि गलत एवॉ अवध ह।

कछ सहाबा तबक क यदध क समय आप स॰ क पास सवार लन क भलए आय,लककन आप स॰ कोई सवार उपलबध नह ॉ करा सक। अतः सहाबा पलि कर चल गय और उनकी आाख आास बहान लगीॉ,और वह अपनी वववशता पर शोक वयकत करन लग,अतः उनक ववषय म अललाह न कहा:" और उन पर िी कोई दोष नह ॉ िो आप क पास िब आय कक आप उन क भलए सवार की वयवथिा कर,और आप कह कक मर पास इतना नह ॉ ह कक तमहार भलए सवार की वयवथिा कर सकॉ , तो वह इस दशा म वावपस हए कक शोक क कारण उनकी आाख आास बहा रह िीॉ "।{ सरह तौबा; 92}

Page 120: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

120

और अब मसा अशअर स ररवायत ह,कहत ह :"म कछ अशअर लोगो क साि नबी स॰ क पास सवार माॉगन क भलए आया,आप न कहा: अललाह की कसम म आप लोगो को सवार नह ॉ द सकता,और मर पास दन क भलए सवार उपलबध िी नह ॉ ह",अब मसा अशअर कहत ह:" कफर हम रक रह कितना अललाह न चाहा,कफर आप क पास ऊा ि लाया गया,कफर आप न हमार भलए सफद कोहान क तीन ऊा ि दन का आदश हदया,िब हम चल तो हमन कहा- या हम म स ककसी न ककसी स कहा- :अललाह हम बरकत न द,हम रसल क पास आय, और सवार माॉगीॉ तो आप न न दन की कसम खाई, कफर आप न हम सवार द ",लोगो न आप स कहा तो आप न फरमाया: वह म नह ॉ हा किस न सवार द ह,बकलक अललाह न तमह सवार द ह "। {मकथलम शर फ; 3264}

साराॉश

मखलक की वववशता क उन पााच कारणो क आधार पर िो अिी गजरा,अिाणत जञान की दकटि स वववशता,कषमता की दकटि स वववशता, सॉचालन की दकटि स वववशता,सिन की दकटि स वववशता,शासन की दकटि स वववशता,और िीववका की दकटि स वववशता,गरललाह की ओर िकत का आकटि होना अललाह क साि बर गमान का पररणाम ह। अललामा इबन कतयम का कहना ह:" भशकण अललाह क साि बदगमानी पर आधाररत ह,और इसभलए इबराह म अ॰ न अपन मशररक शरओॉ और हर फो स कहा:" कया तम अपन बनाय पजयो को अललाह क अततररकत

Page 121: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

121

चाहत हो,तो तमहारा कया ववचार ह ववशव क पालनहार क ववषय म?{सरह साफफात;86-87} और यहद इसका अिण यह हो: ( तम लोगो का अललाह क परतत कया गमान ह, वह तम लोगो क साि कसा बताणव और वयवहार करगा?तम लोगो को कसा बदला दगा हालाॉकक कक तम लोगो न उसकी पिा म अनय को साझी बनाया और उसक भलए शर क घोवषत ककया?),तो आपको इसक अॉतगणत धमकी नजर आयगी :( तमन अपन रब क साि कौन सी बदगमानी पाल ल कक उसक साि अनय का भमशरण कर हदया ?)। कयॉकक भमशरणकार या तो यह गमान करता ह कक अललाह ककसी ऐस शखस का महताि ह िो उसक साि सॉसार क सॉचालन म उसका सहायक हो, चाह वह मॉरी हो,साझी हो अिवा सहायक हो,और यह उस वयककततव का ियावह अपमान ह िो वयककतगत रप स ककसी का िी महताि नह ॉ ह,बकलक सब उसक महताि और उसक दर क भिखार ह।

या कफर मशररक यह ववचार रखता ह कक अललाह तआला की शककत उस क सहायक की शककत ह स पणण होगी।

या कफर यह सोचता ह कक वह अललाह को माधयम और वसील क बबना नह ॉ िान पायगा।

या अललाह उस पर दया नह ॉ करगा िबतक कक वह मधयथि और वसीला उस स दया की परािणना न कर।

या कफर अललाह अकल पयाणपत नह ॉ ह।

Page 122: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

122

या कफर अललाह अपन बॉदो क साि वह नह ॉ करगा िो वह चाहता ह यहाा तक कक कोई मधयथि उसक पास अनशॉसा कर िसा कक मनटय मनटय क भलए करता ह,अतः अललाह उस अनशॉसा का महताि ह अपन िकतो की बात थवीकार करन क भलए,या कफर अललाह उनकी नह ॉ सनगा यहाा तक कक वह मधयथि स ववनती कर कक उनकी बात अललाह तक पहॉचाई िाय,िसा कक दतनया क बादशाहो क हालात ह,और यह वाथतव म भशकण की िड और उसकी बतनयाद ह।

या कफर यह आथिा रखता ह कक अललाह तआला उनस दर होन क कारण उनकी बात नह ॉ सन सकता,इसभलए ककसी क माधयम स उस तक बात पहॉचाना अतनवायण ह। या कफर यह गमान करता ह कक मखलक का अललाह पर हक ह। अतः अललाह मखलक क हक क अनसार कछ ववतररत करता ह, और उस मखलक क माधयम स हक तक पहॉचता ह,िसा कक लोग बिगो और बडो तक पहॉचत ह उन लोगो क माधयम स िो बिगो क महबब होत ह और बिगण उनकी बात नह ॉ िालत ह।

लककन यह सब कछ अललाह क सममान का अपमान और उसक अधधकार पर आकरमण ह,और यहद उसस अललाह स महबबत म कमी,उसस खौफ म कमी, उसस आशा म कमी,उस पर िरोस म कमी और उसस पयार म कमी पदा होती ह तो यह चीज िी आथिा को परिाववत करती ह और वॉदना क िोडा या जयादा अॉश को ककसी और की ओर आकटि करन क कारण उन सब चीिो म कमी आती ह।

Page 123: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

123

भशकण एक ऐसा रोग ह िो अललाह क वयककततव म खाभमयाॉ पदा करता ह, और िो भशकण करगा वह अतनवायण रप स अललाह क वयककततव म खामी और कमी पदा करन का मिररम होगा,चाह वह ऐसा चाह या न चाह। और इसी भलए अललाह की परशॉसा और उसक ईशवर य गण का तकाजा ह कक ककसी मशररक को कषमा न परदान कर,और उस नरक का सदावासी बनाय,और इसी परकार उस धरती का सबस बरा आदमी घोवषत कर। अतः आप दखग कक एक मशररक कवल अललाह का अपमान ह करता ह,और उसकी शान को घिाता ह ह, यदयवप वह समझता ह कक ऐसा करक वह अललाह की इजित करता ह।{इगासतललहफान;पटठ सॉखया: 634,कछ सॉकषप क साि} और एक थिान पर अललाह तआला न फरमाया:" वाथतव म किनको तम अललाह क अततररकत पित हो वह तमह िीववका दन की कषमता नह ॉ रखत ह। अतः अललाह क पास िीववका की खोि करो "।{सरह अॉकबत;17},सवणपरिम अललाह न " ररजक " शबद को नकरह (सामानय) क रप म परथतत ककया,कफर उस ववशषता (माररफा) क दवारा वयकत ककया। अतः पहल वाकय स यह जञात हआ कक िीववका का कोई िी साधन उन तिाकधित पजय क पास उपलबध नह ॉ ह,न वह ककसी को रोजी ह द सकत ह यदयवप िोडी ह कयॉ न हो। कॉ यकक नकरह िब नकारतमक रप म आता ह तो वह सामानय की ओर इॉधगत करता ह,और दसर बार " माररफा" अिाणत ववशषता क साि लाया किस स यह आदश भमलता ह कक अललाह ह स हर तरह की चीज माॉगो, अललाह ह ह िो िीववका परदान करन वाला ह,उसक अततररकत ककसी अनय म यह कषमता नह ॉ ह।

Page 124: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

124

अललामा इबन कतयम रह॰ का कहना ह:" परिम उददशय म मखलक तमहार लाि की इचछा नह ॉ रखती ह,बकलक वह तो कवल तम स लाि परापत करन क ववषय म सोचती ह। और अललाह तआला तमह लाि परदान करन का उददशय रखता ह,तम स लाि परापत करन की उसकी इचछा नह ॉ होती ह। और वह लाि ऐसा होता ह िो तनटठा प आधाररत होता ह,उसम ककसी िी कटि तिा दख का भमशरण नह ॉ होता ह,हालाॉकक मखलक की इचछा लाि पहॉचान की इसक परततकल होती ह;कयॉकक उसम कटि िी होता ह चाह एहसान ितला कर ह हो।

अब इस बात पर ववचार करो! इस पर ववचार आपको मनटयो स आशा रखन की आदत को समापत कर द गा ,और अललाह तआला क अततररकत ककसी अनय स उममीद रखन स रोक दगा। और इस तरह आप न उस स कछ माॉगोग, न ककसी कटि को दर करन की ववनती करोग, न उस स अपन हदय को िोडोग। कयॉकक मखलक तम स कवल लािाकनवत होना चाहती ह,उसका उददशय तमह लािाकनवत करन का नह ॉ रहता ह। और समथत मानव िातत की एक दि क साि

यह दशा रहती ह, और यह दशा पर की वपता क साि, पतत की पतनी क साि, गलाम की

माभलक क साि, और पािणनर की पािणनर क साि रहती ह। अतः इनम अचछा और बहतर वह ह िो लोगो क साि अललाह की परसननता क भलए वयवहार करता ह न कक उनकी परसननता परापत करन क भलए। लोगो पर उपकार करता ह अललाह क भलए,लोगो क परतत अललाह स डरता ह,

Page 125: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

125

और अललाह क साि साि उन स नह ॉ डरता ह,लोगो पर उपकार करक अललाह स बदल की आशा रखता ह,और उस आशा म लोगो का भमशरण नह ॉ करता ह,आदमी स अललाह क भलए परम करता ह और उस परम म उनह अललाह का शर क नह ॉ करता ह। िसा कक अललाह तआला क भमरो न फरमाया:" हम तमह अललाह की परसननता क भलए भसखलात ह, न हम तम स बदला चाहत ह और न ह कतजञता "।{सरह दहर; 9} ( इगासतललहफान; 66)

िब हमार समकष मनटय की वववशता थपटि होगई तो कस उधचत होगा कक उन स आवशयकता की पतत ण की ववनती की िाय,और उस धनवान को छोड हदया िाए किस क पास धरती तिा आकाश का शासन ह?

और अललाह तआला न थवयॉ को पररिावषत ककया ह कक वह धनी ह, रोजी रोि दन वाला ह, परथकार परदान करन वाला ह, परचर मारा म दन वाला ह, दानी ह, महभसन ह,लािदायक ह, पनाह दन वाला ह, ककसी का महताि नह ॉ ह, उपकार करन वाला ह, उसी स आशा बाॉधी िाती ह, उसी म इचछा रखी िाती ह,वह शककतशाल ह ,समथयाओॉ का समाधान करन वाला और आकाश तिा धरती को चलान वाला ह। अतः िो वयककत इस तरह की मखलक की ओर ककनित हआ किनम इस परकार की ववशषताऐॉ नह ॉ ह और उनस सहायता की गहार लगाई, और उस वयककततव को छोड हदया किसक अचछ नाम और बड काम ह,तो उसन अपनी बदधध को बच हदया और अपनी इचछा का गलाम बन गया।

Page 126: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

126

तइसवाॉ कारण: गरललाह स ववनती करन क गलत होन की कारणो म स एक कारण यह िी ह कक अललाह क अततररकत अिवा अललाह क साि किनकी पिा की िाती ह वह अपन िकतो क भलए सदा नह ॉ रहत ह,बकलक भमि िात ह और भमटि का अॉश बन िात ह। और यह उनकी वववशता का कारण िी ह, अतः इस स भसदध हआ कक उनकी पिा अवध ह, कयॉकक

यहद उनकी पिा उधचत और सतयता पर आधाररत होती तो वह अवशय िीववत रहत। उन नक बिगो की कबर कहाा ह किन की अजञानता क यग म लोग पिा करत ि? वह वकष, पतिर और पड पौध कया हए किनस एक शताबद पवण लोग बरकत और आशीवाणद परापत करत ि? वह या तो नटि हो गय, या कफर हो िायग,िसा कक इन स पहल वाल तबाह व बबाणद हो गय अललाह क हकम और उसक आदश स। अललाह तआला का फरमान ह:" धरती पर उपकथित सब कछ नटि हो िायगा, कवल तरा रब ह बाकी रहगा "।{ सरह रहमान; 26}

और इबराह म अ॰ न िी इस दाशणतनक तकण की ओर इॉधगत ककया िा िब उनहोन तारो को पिन वाल अपनी िातत को एकशवरवाद का आमॉरण हदया िा, ताकक उन क भलए यह तथय थपटि हो िाय कक अललाह क अततररकत ककसी अनय की िककत एवॉ पिा अवध तिा हराम ह।अललाह तआला का फरमान ह:" तो िब उस पर रात छा गयी,तो उसन एक तारा दखा। कहा: यह मरा पालनहार ह। कफर िब वह डब गया,तो कहा म डबन वालो स परम नह ॉ करता।

Page 127: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

127

कफर िब उसन चााद को चमकत दखा तो कहा: यह मरा पालनहार ह। कफर िब वह डब गया तो कहा: यहद मर पालनहार न मरा मागणदशणन नह ॉ ककया तो म अवशय कपिो म स हो िाऊॉ गा।

कफर िब परातः सयण को चमकत दखा तो कहा यह मरा पालनहार ह। यह सबस बडा ह। कफर िब वह िी डब गया तो कहा: ह मर िातत क लोगो! तन:सॉदह म उस स ववरकत हा किस तम साझी बनात हो।

मन तो अपना मख एकागर होकर उसकी ओर कर भलया ह किसन आकाशो तिा धरती की रचना की ह। और म भमशरणकार यो म स नह ॉ हा। {सरह अनआम; 76-79}

अतः इन आयतो म इबराह म अ॰ न अपनी िातत को सावधान ककया ह और इस बात स अवगत कराया ह कक किनको अललाह क अततररकत पित हो वह सब नटि हो िायग और उनम स ककसी को िी शाशवत िीवन परापत नह ॉ ह। और इस परकार इबराह म अलहहथसलाम न इस बात को परमाखणत कर हदया कक अललाह तआला क अततररकत ककसी अनय की िककत गलत तिा अवध ह।

िहाा तक अललाह की बात ह,तो थपटि रह कक वह िीववत ह,सॉसार का सॉचालक ह,सदावासी एवॉ शाशवत ह,न वह नटि होगा न उसका अॉत होगा,िसा कक अललाह तआला न फरमाया:" परतयक िो धरती पर ह नाशवान ह।

Page 128: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

128

तिा शष रह िायगा आप क परतापी सममातनत पालनहार का मख (अकथततव) ।{ सरह रहमान; 27}

अतः अललाह ह ह िो पिन योगय ह,शष की पिा अवध ह।

चौबीसवाॉ कारण: मदो को पकारना इस दकटि स िी गलत ह कक करआन व हद स थपटि रप स इस बात को भसदध करत ह कक मदो का इस सॉसार स बबलकल सॉबॉध नह ॉ ह,बकलक वह यहाॉ की दशा तिा पररकथिततयो स बबलकल अॉिान तिा अनभिजञ ह,चाह उनकी आतमा " इलल ईन " म हो अिवा " भसजिीन " म। अतः किस की पररकथितत यह हो वह िला ककसी की सहायता,या आवशयकता की पतत ण कस कर सकता ह?अललाह तआला का फरमान ह:" उस स बढकर कपि कौन होगा िो अललाह को छोड कर उनको पकारता ह िो अॉततम हदवस तक उसका उततर नह ॉ द सकत, बकलक वह तो उसकी परािणना स िी अनभिजञ ह "।

उपरोकत बातो क आधार पर यह कहा िा सकता ह कक मदो को पकारन वाला वाथतव म ककसी को नह ॉ पकारता ह,बकलक वह थवयॉ को पकारता ह। कयोकक मभमन की कजनदगी कबर म उन चीिो का तकाजा नह ॉ करती ह किनकी वह साॉसाररक िीवन म करती ह,अिाणत पाॉचो तवचा क दवारा ककसी चीज को अनिव करन की इचछा। बकलक वह बरजखी िीवन म ह िो तनगाहो स ओझल ह और उस िीवन क समान नह ॉ ह िो सॉसार म होता ह,बकलक वह हर हालत म सॉसार म हो रह घिनाओॉ स अपररधचत ह, िसा कक इन बातो की ओर करआन व हद स म सॉकत ककया गया ह।

Page 129: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

129

पचचीसवाॉ कारण: उन लोगो क कतय का दटपररणाम एवॉ नकारतमक परिाव िो मदो अिवा पतिरो एवॉ वकषो की पिा करत ह यह ह कक उनकी आथिा बन िाती ह कक मतक लोग शरणी एवॉ सममान की दकटि स िीववत लोगो स बहतर ह,कयोकक उन लोगो न मदो को िीववत अवथिा म नह ॉ पकारा, लककन िब वह इस सॉसार को छोड चल तो उनकी पिा आरॉि कर द ,और यह धमण की भशकषा,अकल तिा समझदार क िी ववरदध ह कक मत वयककत िीववत वयककत स अचछ ह। अललाह तआला का फरमान ह:" अॉध और आाख वाल बराबर नह ॉ हो सकत,अॉधरा और परकाश बराबर नह ॉ हो सकत,छााव और धप बराबर नह ॉ हो सकत,और िीववत और मत बराबर नह ॉ हो सकत। अललाह किस चाहता ह सना दता ह और आप मदो को नह ॉ सना सकत "।{सरह फाततर; 69-22}

तो खद ह उन िीववत पर िो मत शर र क समकष शीश नवात ह,और उनकी परािणना करत हए अपनी आवशयकताओॉ की पतत ण चाहत ह

छबबीसवाा कारण: और गरललाह स परािणना और उनकी िककत क गलत होन का एक कारण यह िी ह कक किन की पिा की िाती ह वह परलय क हदन अपन िकतो को रसवा करग और उन स ववरककत तिा बराअत का एलान करग, चाह पिा क कारण यह अपन िकतो स राजी हो अिवा न हो।अब ईसा अलहहथसलाम को दख ल! वह थवयॉ ईसाईयो स ववरककत तिा बराअत का एलान करग िो हमशा उनको पित रह,िसा कक अललाह तआला न फरमाया:" और िब अललाह परलय क हदन कहगा: ह मरयम क पर ईसा!कया तम न लोगो स कहा िा कक अललाह को छोड कर मझ

Page 130: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

130

तिा मर माता को पजय बना लो?वह कहगा: त पववर ह,मझ स यह कस हो सकता ह कक ऐसी बात कहा किसका मझ कोई अधधकार नह ॉ ह?यहद मन कहा होगा तो तझ उसका अवशय जञान हआ होगा।त मर मन की बात िानता ह और म तर मन की बात नह ॉ िानता। वाथतव म त ह परोकष(गब) का अतत जञानी ह। मन तो उनस कवल वह कहा िा किस का त न आदश हदया िा कक अललाह की इबादत करो,िो मरा पालनहार तिा तम सिी का पालनहार ह। म उनकी दशा िानता िा िबतक उनम िा और िब तन मरा समय परा कर हदया,तो त ह उनको िानता िा। और त परतयक वथत स सधचत ह। {सरह माइदा;666-667}

बकलक कितन िी आराधय एवॉ पजय ह किन की अललाह क अततररकत पिा की िाती ह वह सब परलय क हदन अपन िकतो स छिकारा हाभसल करग, उन पर लानत ििग, उनका ववरोधी बन िायग, बकलक िकतो की आशा और उममीद क बबलकल परततकल वयवहार करग ।अललाह तआला का फरमान ह:" और उन लोगो न अललाह क अततररकत कई पजय बना भलए ह ताकक वह उनक सहायक हो। ऐसा कदावप नह ॉ होगा,वह सब उनकी पिा का इनकार करग और उनक ववरोधी हो िायग "।{ सरह मरयम; 86-82} ,और दसर थिान पर फरमाया :" और उस स अधधक कपि कौन होगा िो अललाह क अततररकत ककसी अनय को पकारता हो िो परलय तक उसकी परािणना थवीकार न कर सक और वह उसकी परािणना स तनकशचनत हो।

Page 131: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

131

और िब लोग एकर ककय िायग तो वह उनक शर बन िायग और उनकी इबादत का इनकार कर दग"।{सरह अहकाफ;5-6}अललामा इबन कसीर इस आयत की तफसीर म कहत ह:" उनह कितनी उन पजयो की आवशयकता होगी, वह उतना ह उनस दगा करग "।

और अललाह तआला न इबराह म अलहहथसलाम क ववषय म कहा ह:" और कहा: तम न तो अललाह को छोड कर मततणयो को परम का साधन बना भलया ह अपन बीच साॉसाररक िीवन म, कफर परलय क हदन तम एक दसर का इनकार करोग तिा धधककारोग एक दसर को, और तमहारा आवास नरक होगा, और नह ॉ होगा तमहारा कोई सहायक "।{ सरह अॉकबत; 25}

शख अबदरणहमान बबन साअद रह॰ न इस आयत की तफसीर म कहा ह :" हर पजय और पिार एक दि स दर ,ववरककत और अलाहदगी का ऐलान करग, और िब लोगो को परलय क हदन एकबरत ककया िाएगा तो वह एक दसर क शर और दशमन बन िायग, कफर पता नह ॉ तम लोगो को कया हो गया ह कक ऐस वयककतओॉ स सॉबॉध थिावपत कर रह हो िो अपन िकतो स पिकता बनायग,उन पर लानत ििग,और उन सब का आवास- चाह पजय हो या पिार - नरक होगा। उनह कोई नह ॉ भमलगा िो अललाह की यातना स उनह मकत करा सक, न कोई ऐसा सामन आयगा िो अललाह की सजा और उसकी यातना को िाल सक"।

Page 132: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

132

और अललाह तआला का फरमान ह :" िब यह दशा होगी कक किस का अनसरण ककया गया वह अपन अनयातययो स ववरकत हो िायग,और उनक आपस क सिी सॉबॉध िि िायग "।{ सरह बकरह; 166}

शख अबदरणहमान बबन साअद रह ॰ इस आयत की तफसीर म कहत ह:" और उस समय अॉधिकत लोग सॉसार म आन की इचछा वयकत करग ताकक अपन पजयो स ववरककत एवॉ पिकता का ऐलान कर सक ,और इस भलए िी ताकक भशकण व भमशरण को छोड कर तनटठापवणक अललाह की िककत कर सक ,लककन उनको अवसर परदान नह ॉ ककया िायगा। कयोकक समय बीत गया, अब महलत और अनमतत का समय नह ॉ ह,बकलक यह उनकी गलतफहमी ह। यहद उनको दबारा िि हदया िाए तो वह वह करग किस स उनको रोका गया ह। यह तो कवल उनकी बात ह और अनधचत अभिलाषाएॉ ह,और यह सब कछ अपन पजयो स घणा, रोष,और करोध क कारण ह। वाथतव म गनाह तो उनह का ह,और इन पजयो म सबस बडा इबल स ह और वह समथत बराईयो की िड ह,और इसक बाविद वह अपन िकतो स परलय क हदन तनणणय हो िान क पशचात कहगा:" और शतान कहगा िब तनणणय कर हदया िायगा: वाथतव म अललाह न तमह सतय वचन हदया िा, और मन तमह वचन हदया तो अपना वचन िॉग कर हदया, और मरा तम पर कोई दबाव नह ॉ िा, परॉत यह कक मन तम को अपनी ओर बलाया और तम न मर बात थवीकार कर ल । अतः मर तननदा न करो,थवयॉ अपनी तननदा करो "। {सरह इबराह म; 22}

Page 133: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

133

यदयवप कबर तिा अनय वथतओॉ की पिा करन वालो म स अधधक का तकण यह ह कक यह पजय एवॉ झि माअबद उनह अललाह क कर ब कर दग और उनक भलए अललाह क यहाा अनशॉसा एवॉ भसफाररश करग, लककन वाथतववकता यह ह कक वह न उनह अललाह क कर ब करग, न उनकी अनशॉसा करग, न परलय क हदन उनक काम आयग। बकलक इस क ववपर त वह उनस ववरककत तिा बराअत का एलान करग। और उनक तनकि होना िकतो क भलए हातनकारक भसदध होगा। अललाह तआला का फरमान ह: " और िब परलय थिावपत होगी तो अपराधी तनराश हो िायग,और उनक साखझयो म स कोई उनका अभिथतावक नह ॉ होगा,और वह अपन साखझयो का इनकार करग "। {सरह रम;13} ,अललामा इबन कसीर इसकी तफसीर म कहत ह: " यानी उनक भलए यह पजय एवॉ झि माअबद अनशॉसा एवॉ भसफाररश नह ॉ करग,किनकी यह तनरॉतर िककत करत रह,बकलक वह तो इनकार करग,और उनक साि ियावह धोखा करग"। और दसर थिान पर अललाह का यह फरमान ह :" अललाह तआला कहगा: तम मर सामन उसी परकार अकल आ गय िस तमह परिम बार हमन पदा ककया िा। तिा हमन िो कछ हदया िा,अपन पीछ छोड आय। और आि हम तमहार साि तमहार अभिथतावको को नह ॉ दख रह ह किन क बार म तमहारा भरम िा कक तमहार कामो म वह अललाह क साझी ह। तनशचय तमहार बीच क सॉबॉध िॉग हो गय ह,और तमहारा सब भरम खो गया ह "। { सरह अनआम; 94}

और इसी परकार एक थिान पर अललाह तआला न फरमाया :" और किस हदन उनको और किनकी वह अललाह क अततररकत वॉदना करत ि वह

Page 134: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

134

एकबरत करगा, कफर कहगा: कया तमह ॉ न मर िकतो को कपि ककया ह अिवा वह थवयॉ कपि हो गय? व कहग: त पववर ह। हमार भलए यह योगय नह ॉ िा कक तर भसवा कोई सॉरकषक बनाय,परनत त न सखी बना हदया उनको और उनक पवणिो को यहाा तक कक वह भशकषा को िल गय,और वह ि ह ववनाश क योगय।

उनहोन तो तमह झिला हदया तमहार बातो म,तो तम न यातना को फर सकोग और न अपनी सहायता कर पाओग। और िो िी तम म स अतयाचार करगा हम उस घोर यातना चखायग "

{ सरह फरकान; 17-19},अललामा इबन कसीर रह॰ का इस आयत की तफसीर क ववषय म कहना ह:" उनलोगो न तमहार बातो को झिला हदया,अिाणत: उन पजयो न तमह झिला हदया किनको तम लोग अललाह को छोड कर पित रह,और तमहार इस आथिा को िॉग कर हदया कक वह तमहार अनशॉसक और भसफाररशी ह,और तमह अललाह क कर ब करन म महतवपणण िभमका तनिायग। और न वह तमहार भलए ककसी यातना को दर करन की कषमता रखत ह, न वह थवयॉ की सहायता कर पायग।

और शख अमीन शॉकीती रह॰ न कहा ह:" अललाह तआला न इस आयत म वखणणत ककया ह कक वह परलय क हदन नाकथतको एवॉ काकफरो को एकबरत करगा, और उनको िी इकटठा करगा किनह यह अललाह को छोड कर पित रह, अिाणत सब को िमा करगा, कफर उन माबदो स कहगा: कया तमन मर इन िकतो को कपि कर रखा िा?कया तमन उनह बहका रखा िा कक वह मझ छोड कर तमहार अचणना तिा पिा

Page 135: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

135

कर,या कफर वह थवयॉ गमराह हो गय ि? अिाणत, उन लोगो न कफर ककया, और वह मझ छोड कर थवयॉ ह तमहार पिा करन लग, हालाॉकक न तम न उनह आदश हदया िा, न उनह बहकाया िा?

इस पर वह पजय कहग: त पववर ह,त हर तरह क भमशरण तिा भशकण स पाक ह,और उन चीिो स िी बर ह िो तर सममातनत वयककततव क भलए उधचत नह ॉ ह। " और हमार भलए यह उधचत नह ॉ ह कक तर अततररकत ककसी को सॉरकषक बनाय " अिाणत, मखलक म स ककसी क भलए िी उधचत नह ॉ ह कक तर अततररकत ककसी अनय की िककत कर,न हम कर,न वह कर,बकलक हम न इस भमशरण की ओर आमॉरण िी नह ॉ हदया ह,यह तो इन लोगो न अपनी ओर स ककया ह,हम उन स बर ह,अलग ह और थवतॉर ह,और उनकी पिा स िी हमारा कोई सॉबॉध नह ॉ ह। कफर आग कहा:" लककन तम न उनको और उनक पवणिो को ढ ल द द ", अिाणत उनकी आय बढा द ,यहाा तक कक वह तर रसलो पर अवतररत सॉदशो और आकाशीय पथतको को िल गय किन म एकशवरवाद की भशकषा तिा तर ह िककत का आमॉरण िा। और ववनाश और तबाह क भशकार हए। इबन अबबास का कहना ह:" वह नटि और तबाह हए "।

और हसन बसर और माभलक न जहर स वखणणत ककया:" उनम कोई िलाई और लाि नह ॉ ह "। और अललाह तआला न माबदो क अपन िकतो स दर क ववषय म कहा ह:" और किस हदन वह उनह पकारगा,तो कहगा: कहाा ह मर साझी किनह तम समझ रह ि?तो वह कहग किन पर यह बात भसदध हो चकी ह:" हमार पालनहार! यह ह किनह हमन

Page 136: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

136

बहका हदया,और हमन इनह बहकाया िस हम बहक,और तर समकष हम उनस अलग हो रह ह,यह हमार पिा नह ॉ कर रह ि"। { सरह कसस: 62-64}

अललामा इबन कसीर इसकी तफसीर म कहत ह:"अललाह तआला उन शबदो क ववषय म सचना दत हए कहता ह किनक माधयम स वह काकफरो तिा मशररको को फिकार लगायगा,अतः अललाह कहगा: वह मर साझी कहाा ह किनह तम समझ रह ि? अिाणत वह मततणयाॉ, बत और तिाकधित पजय कहाा ह किनह तम पित ि, कया वह तमहार अिवा थवयॉ की रकषा कर पायग?

और अललाह तआला का यह कहना:" और वह लोग किन पर बात भसदध हो चकी ह कहग " का िावािण ह कक शतान,मरदद और कफर क आमॉरणकार कहग: ह रब! हमन इनह बहकाया िस हम बहक,हम उन स ववरककत का ऐलान करत ह,यह हमार पिा नह ॉ कर रह ि। वह थवयॉ गवाह दग कक उनहो न अपन अनयातययो को पिभरटि ककया,कफर थवयॉ ह कहग कक इन लोगो न हमार पिा नह ॉ की िी। िसा कक अललाह तआला न फरमाया:" उन लोगो न अललाह को छोड कर कई पजय बना भलए ह ताकक वह उनक सहायक हो, कदावप नह ॉ! वह उनकी पिा का इनकार करग और उनक ववरोधी हो िायग।

अललामा इबन कतयम रह॰ का कहना ह:" बॉदो का मखलक पर िरोसा करना और उनपर तककया करना एक तरह स हातन का कारण बनता ह, बकलक यह तो उनकी आशा क ववपर त होता ह। अतः िहाा स सहायता

Page 137: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

137

की आशा रखता ह वह ॉ स रसवाई का सामना करता ह। और िहाा स परशॉसा की उममीद रखता ह वह ॉ स आवशयक रप स तननदा का पार बन िाता ह,और यह बात किस तरह करआन व हद स स परमाखणत ह उसी परकार अनिव,पर कषण एवॉ तिबाण स भसदध ह,अललाह तआला का फरमान ह:" उन लोगो न अललाह क अततररकत अनय पजय बना भलए ताकक उनह अपना सॉरकषक बनाय,कदावप नह ॉ! वह उनकी पिा का इनकार करग और उनक ववरोधी हो िायग "। {सरह मरयम;86-82}और इसी परकार अललाह तआला न कहा:" और उनहोन अललाह क अततररकत बहत स पजय बना भलए,ताकक वह उनकी सहायता करग। वह थवयॉ अपनी सहायता नह ॉ कर सक ग,तिा (यातना) म वह उनकी उपकथित सना रहग"।{सरह यासीन ;74-73},अिाणत वह उन स घणा वयकत करग, और उन स यदध करग,िसा कक फौिी करोधधत होत ह और अपन भमरो की ओर स यदध करत ह,हालाॉकक वह उनकी सहायता नह ॉ कर सक ग,बकलक वह खद उनपर बोझ होग। और अललाह तआला का फरमान ह:" और हम न उन पर अतयाचार नह ॉ ककया,परॉत उनहोन थवयॉ अपन ऊपर अतयाचार ककया। तो उनक वह पजय किनह वह अललाह क अततररकत पकार रह ि,उनक कछ काम न आय िब आप क पालनहार का आदश आ गया,और उनहोन उनको हातन पहॉचान क भसवा कछ िी नह ॉ ककया"। {सरह हद;636},और दसर थिान पर फरमाया:" अतः आप अललाह क अततररकत ककसी अनय को मत पकारो अनयिा आप दॉडडतो म स हो िाओग "।{ सरह शअरा; 264} और एक थिान पर कहा गया ह:" अललाह तआला क साि कोई

Page 138: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

138

दसरा पजय न बना लो,अनयिा बरा और असहाय होकर रह िाओग"। {सरह बनी इसराईल;22}

,वाथतववकता यह ह कक मशररक अपन भशकण स किी सहायता की आशा रखता ह,किी परशॉसा एवॉ आदर की अभिलाषा रखता ह।लककन अललाह तआला न सधचत ककया ह कक मशररक की योिना ववफल हो िाती ह और उसक खखलाफ पडती ह। और उसक पास कवल रसवाई और अपमान ह आता ह। अतः हदय की िलाई, उसकी सधार, परसननता और सफलता अललाह की िककत और उसकी सहायता चाहन म ह। और उसकी तबाह व बरबाद , और उसकी शीघर व ववलॉबबत हातन मखलक की वॉदना और उनस सहायता चाहन म ह"। इगासतललहफान:64, कछ सॉकषप क साि}

म तो कहागा: और सतय कहा ह कहन वाल न ( और िो साझी बनाता हो अललाह का तो मानो वह आकाश स धगर गया,कफर उस पकषी उचक ल िाय अिवा वाय का झोका ककसी दर थिान पर फ क द) {सरह हजि;46}

सतताइसवाा कारण: और अललाह क अततररकत ककसी अनय स दआ करन क गलत होन की तको म स एक तकण यह िी ह किस अललाह न करआन म वखणणत ककया ह कक मशररक नरक म िाकर इस बात को थवीकार करग कक गरललाह स दआ करना उनक भलए धोखा और भरम िा। अललाह तआला का फरमान ह:" वह कहाा ह किन को तम अललाह क अततररकत पकारत ि?वह कहग कक वह हम स खो गय,तिा अपन

Page 139: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

139

ह ववरदध साकषी बन िायग कक वथततः वह काकफर ि "।{ सरह आराफ; 37}

अटठाईसवाा कारण: वह यह ह कक कबर वालो की पिा तिा उन स ववनती स यह समझ म आता ह कक वह अललाह क समान और उसक बराबर ह सनन और िानन की दकटि स,और वह इस भलए कक मतको को पकारन क भलए असॉखय लोग एकबरत हो िात ह,और ववभिनन िाषाओॉ क माधयम स उनह पकारत ह, नाना परकार की वथतएॉ माॉगत ह,ववभिनन थिानो स आत ह,ववभिनन समय म आत ह, और यहद िकत िन ऐसी आथिा नह ॉ रखत कक वह दर और नजद क सब की सनत ह,और यह कक सार लोगो की आवशयकताओॉ की पतत ण करत ह,तो वह कदावप नह ॉ उनह पकारत। और इस आथिा म उन पजयो को अललाह क समान घोवषत करना ह सनन और दखन की दकटि स,और यह पणणतः कफर ह। नऐम बबन हममाद खखजाई रह॰ का कहना ह:" किस न अललाह को उसक मखलक क साि तशबीह द उसन कफर ककया,और किस न उन ववशषताओॉ व गणो का इनकार ककया किसक साि अललाह न थवयॉ को पररिावषत ककया ह उसन िी कफर ककया। और अललाह न थवयॉ को तिा अपन सॉदटिा को किन चीजो स पररिावषत ककया वह तशबीह नह ॉ ह "।{जहबी न इस वखणणत ककया ह पटठ सॉखया 464पर}

और लालकाई न अबदरणहमान बबन अब हाततम स वखणणत ककया ह, कहत ह कक इसहाक बबन राहवय न कहा:" किस न अललाह का गण बयान ककया, और उन गणो म स ककसी िी गण को उसकी मखलक क गण

Page 140: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

140

क साि िोडा,तो उसन कफर ककया। कयोकक वह उसक गणो का थपटि करण ह,और वह अललाह क आदश क समकष मािा िकना और रसल क तनयम क सामन थवयॉ को समवपणत करना ह"। शरह उसल इतकाद अहभलथसननह ; 937}

अतः आवशयक यह ह कक अललाह तआला को सनन और िानन की कितन गण और ववशषता ह उनम अललाह को एक और अदववतीय माना िाय, कयोकक उसक समान कोई िी नह ॉ ह,िसा कक उसन अपनी ककताब क माधयम स हम सधचत ककया ह।

उनतीसवाा कारण: इस बात म कोई सॉदह नह ॉ ह कक सकटि आपस म बराबर नह ॉ होती ह,मखलक एक समान नह ॉ होत ह,तो अपन सकटिकताण क साि उनको बराबर घोवषत करना कस उधचत होगा,उन स सहायता चाहना और कहठन घडडयो म उनकी पनाह हाभसल करना किस परकार अललाह की पनाह हाभसल की िाती ह कस दरथत होगा?और अललाह तआला न सरह नहल म इस दाशणतनक तकण को परथतत करत हए कहा ह:"अललाह तआला न एक उदाहरण परथतत ककया ह: एक पराधीन दास ह,िो ककसी चीज का अधधकार नह ॉ रखता ह,और दसरा थवाधीन वयककत ह किस हम न अपनी ओर स उततम िीववका परदान की ह। और वह उसम स छप और खल वयय करता ह। कया वह दोनो समान हो िायग? सब परशॉसा अललाह क भलए ह, बकलक अधधकतर लोग यह बात नह ॉ िानत।

तिा अललाह न दोनो वयककतओॉ का उदाहरण हदया ह। दोनो म स एक गागा ह। वह ककसी चीज का अधधकार नह ॉ रखता ह,वह अपन थवामी पर

Page 141: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

141

बोझ ह। वह उस िहाा ििता ह कोई िलाई नह ॉ लाता। तो कया वह,और िो नयाय का आदश दता हो,और थवयॉ सीधी राह पर चलता हो बराबर हो िायग?{ सरह नहल; 75-76}

अतः इन दोनो आयतो म अललाह न दो उदाहरण परथतत ककय ह: पहला उदाहरण एक पराधीन दास का ह िो ककसी िी चीज की कषमता नह ॉ रखता ह, और थवतॉर थवाधीन वयककत का ह िो अपन माल म स खल और छप हर दो परकार स वयय करता ह,कया दोनो एक समान हो सकत ह?उततर होगा: कदावप नह ॉ। हालाॉकक दोनो अललाह ह क बॉद ह।

दववतीय उदाहरण एक ऐस वयककत का ह िो गागा ह,न बोल सकता ह न सन सकता ह। और न ककसी बात की कषमता रखता ह। अिाणत: न उसक पास िोडा माल ह न जयादा,बकलक वह अपन माभलक पर बोझ ह,यानी थवयॉ की ह सवा स इस दिाण असमिण ह कक माभलक ह उसकी सवा करता ह। तो कया यह और वह िो समझदार ह, इनसाफ का आदश दता ह, और खद सतय मागण पर अगरसर ह, और उसकी बात म सचचाई और काम म अचछाई ह बराबर हो सकत ह?उततर होगा: बबलकल नह ॉ। िब मखलक आपस म बराबर और एक समान नह ॉ ह,तो उनह उनक खाभलक क साि बराबर बनना कस समझदार वाल बात होगी? कस उधचत होगा कक उन स सहायता परापत की िाय, िसा कक अललाह तआला स परापत करत ह? और यह िी कस थवीकायण होगा कक उनक दामन म पनाह ल िाय िसा कक अललाह तआला क यहाा पनाह लत ह,मानो

Page 142: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

142

उनकी ववशषताएॉ अललाह की ववशषताओॉ और उनकी शककत अललाह की शककत क समान हो? अललाह तआला इन बातो स बबलकल पाक ह।

और कछ ववशलषको का कहना ह कक दसरा उदाहरण वाथतव म अललाह और उन तिाकधित पजयो का उदाहरण ह किन की अललाह क अततररकत पिा की िाती ह। अतः अललाह न उन पजयो का किनह अललाह क अततररकत पकारा िाता ह- चाह मतत ण हो या मतक- उदाहरण परथतत ककया ह उस गॉग दासी क साि िो ककसी िी चीज की कषमता नह ॉ रखता ह, और अपना उदाहरण परथतत ककया ह उस थवाधीन वयककत क साि िो इनसाफ का आदश दता ह और सीधी राह पर चलता ह। और दोनो उदाहरण सतयता पर आधाररत ह और उददशय की ओर इॉधगत करत ह। और यह अललाह और उसक मखलक क बीच अॉतर का बयान ह और मखलक का ककसी िी परकार की पिा व अचणना का हक नह ॉ रखन का ऐलान ह,चाह वह मखलक ककतनी ह बडी कयॉ न हो।

और िब अललाह तआला इन दोनो उदाहरणो स फाररग हआ तो कहा:" और अललाह ह क पास ह आकाश तिा धरती की तनहहत बात"। अतः इस आयत म मशररको क भलए फिकार ह िब उनहोन ऐस वयककतओॉ की पिा शर कर द िो मखलक की आवशयकताओॉ का कम जञान रखत ह और उस वयककततव की वॉदना को छोड हदया िो आकाश तिा धरती क गब का िानकार ह।

इन बातो का साराॉश यह ह कक किस परकार आदमी एक बराबर नह ॉ होता ह,बकलक कोई छोिा कोई बडा होता ह और सबको एक बराबर नह ॉ ककया

Page 143: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

143

िा सकता ह,उसी परकार बॉदो को अललाह क बराबर नह ॉ ककया िा सकता ह। और किस परकार िीववत और मत बराबर नह ॉ हो सकत ह उसी परकार उन मत लोगो को अललाह क बराबर नह ॉ ककया िा सकता ह, न उनस स कछ लन क भलए सॉपकण थिावपत ककया िा सकता ह,न कोई सॉबॉध बनाया िा सकता ह, बकलक मतको स आवशयकता की पतत ण हत गहार लगाना सबस बडी मखणता और परल दि की बवकफी ह।

तीसव ॉ कारण: गरललाह स ववनती करन का दटपररणाम यह होता ह कक िो इबादत अललाह क भलए ह खास ह उसका रख गरललाह की ओर हो िाता ह। िस िय, इचछा, आशा, उममीद, खशअ व खजअ पर आधाररत इबादत िो कवल अललाह क भलए ह,इस गरललाह की ओर मोडना। उपरोकत चीि इबादत ह,और अललाह न इन इबादतो को अपन ह भलए सीभमत करन का आदश हदया ह,अतः इन इबादतो म स ककसी एक को िी गरललाह क भलए वयवहार म लाना भमशरण तिा भशकण ह। अललाह तआला का फरमान ह:" और हम स परािणना करत ि रधच तिा िय क साि,और हमार आग झक हए ि "। {सरह अॉबबया;93},और दसर थिान पर कहा:" अतः िब अवसर भमल तो आराधना म परयास करो। और अपन रब की ओर धयान मगन हो िाओ"।{ सरह शहण; 7-8}

और इसी परकार दआ अललाह स िय,खौफ और आशा को िी सकममभलत ह िो अललाह क पास ह।और यह िी इबादत ह किसका अललाह न आदश हदया ह और इस क पालनकताण की परशॉसा करता ह। िसा कक अललाह तआला न फरमाया ह:" मझ ह स डरो यहद तम मभमन हो "।

Page 144: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

144

{सरह आल इमरान: 675},और दसर िगह फरमाया:" और उसकी कपा की आशा करत ह "। { सरह इसरा:57}

अतः इन इबादतो का दआ का अभिनन अॉग होना इस बात की ओर इॉधगत करता ह कक दआ कवल अललाह क भलए ह होनी चाहहए, और उसका कोई िी अॉश गरललाह की ओर नह ॉ मोडना चाहहए।

इकतीसवाा कारण: और मखलक स दआ करन क गलत होन की तको म स एक तकण यह िी ह कक सॉदटिा और िो उनक सतय एवॉ तनटठावान अनयायी ह वह बबलकल पसॉद नह ॉ करत ह कक लोग इबादत तिा दआ का कोई िी अॉश उनकी ओर फर।न उनक िीवन म न उनक मरणोपराॉत। न उन स दआ कर, न उन स ववनती कर, न उन क भलए बल चढाय, न उनक भलए नजर मान, न उनक भलए सिदह कर और न इबादत स सॉबॉधधत कोई अनय काम। और उसक उदाहरणो म स एक यह िी ह कक िब मआज बबन िबल मलक शाम स वावपस आय तो अललाह क रसल क भलए सिदह करन लग,आप स॰ न पछा कक यह कया ह मआज?तो उनहोन उततर हदया:"िब म शाम गया तो दखा कक शामवासी अपन सरदारो और धाभमणक गरओॉ क समकष भशश नवात ह,तब मन हदय म ठान भलया कक हम िी आपक साि ऐसा ह करग "। इस पर आप स॰ न कहा:" तम लोग ऐसा मत करो! कयोकक यहद म ककसी को गरललाह क भलए सिदह का आदश दता, तो पतनी को आदश दता की अपन पतत को सिदह कर "।{ इबन मािा शर फ; 6854}

Page 145: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

145

और ऐसा अधधकतर नबी स॰ क समकष हआ और आप पर सखती क साि इस हरकत की तननदा करत रह "।{ दारमी शर फ; नमाज की ककताब, ततरभमजी शर फ;हद स सॉखया,6659} और अॉबबया क उन लोगो स िो उनकी पिा तिा आराधना करत ह करोध और घणा क उदाहरणो म स एक उदाहरण वह ह किस को अललाह न ईसा अलहहथसलाम क सॉबॉध म वखणणत ककया ह:" और िब अललाह (परलय क हदन) कहगा;ह मरयम क पर ईसा! कया तम न लोगो स कहा िा कक अललाह को छोड कर मझ तिा मर माता को पजय बना लो?वह कहगा: त पववर ह, मझ स यह कस सॉिव ह कक ऐसी बात कहा किसका मझ कोई अधधकार नह ॉ?यहद मन कहा होगा,तो तझ उसका अवशय जञान हआ होगा। त मर मन की बात िानता ह और म तर मन की बात नह ॉ िानता। वाथतव म त परोकष(गब) का अतत जञानी ह। मन तो उनस कवल वह कहा िा किस का त न आदश हदया िा कक अललाह की इबादत करो िो मरा पालनहार तिा तम सिी का पालनहार ह "।{ सरह माइदा; 116-117}

और इधर हजरत अल को दखखय! कछ कजनद को

को उनक पास लाया गया- कजनद क वह लोग ह किनहोन हजरत अल की शान को बढा चढा कर पश ककया,यहाा तक कक उनकी पिा करन लग- तो हजरत अल न उनह आग म िलान का आदश हदया "। {फतहल बार ;6922},अललामा इबन तभमया न हजरत अल क उस वयवहार पर िो उनहोन कजनद को क साि ककया और उन हद सो पर िो नबी स॰ कक तरफ स अततशयोककत और मबालगा करन वालो पर फिकार क ववषय

Page 146: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

146

म आई ह,ताल क चढात हए कहा :" यह सॉदटिाओॉ और अललाह क िकतो की शान ह, और इस शान म अततशयोककत और मबालगा आराई अनधचत ढॉग स वह कर सकता ह िो धरती पर अहॉकार को पसॉद करता हो और कफतना व फसाद फलाना चाहता हो,िस कफरऔन,उसकी ववशषता रखन वाल लोग और पिभरटिता और गमराह क वह सरदार किनका उददशय धरती म अहॉकार थिावपत करना,फसाद फलाना,कफतना का बीि बोना,नबबयो और वभलयो क ववषय म भरम पदा करना,उनह अपना पजय बनाना और उनकी पिा म अनय को भमधशरत एवॉ सकममभलत करना ह "। {मिमउल फतावा;27/81} और इमाम बहकी न " दलाइलननबववत" क अॉदर इबन अबबास स ररवायत ककया ह,कहत ह:"अब राफ करजी न कहा किस समय उसक पास ईसाई तिा इसाईयो क महापरष और ववदवान एकबरत हय,और अललाह क रसल न उनह इसलाम का आमॉरण हदया: ह महममद! कया आप चाहत ह कक हम आप की उसी परकार पिा कर किस परकार ईसाई लोग ईसा बबन मरयम की पिा करत ह?

एक निरानवासी ईसाई किस ररबबीस कहा िाता ह बोला: ह महममद! तमहारा यह उददशय ह और तम इसी की ओर आमॉबरत कर रह हो "। तब अललाह क रसल न कहा: म अललाह की पनाह माॉगता हा कक म गरललाह की इबादत करा अिवा उनकी ओर ककसी को आमॉबरत करा ,न अललाह न मझ इसक भलए अवतररत ककया ह न मझ इसका आदश हदया ह। अतः इस परसॉग म अललाह न तनमनभलखखत आयतो को उतारा:" ककसी परष किस क भलए अललाह न पथतक, तनणणयशककत और नबववत द हो उसक भलए उधचत नह ॉ ह कक लोगो स कह कक अललाह तआला

Page 147: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

147

को छोड कर मर दास बन िाओ। अवपत तम अललाह वाल बन िाओ। इस कारण कक तम पथतक की भशकषा दत हो। तिा इस कारण कक उसका अधययन थवयॉ करत रहत हो। {सरह आल इमरान; 79} ( दलाइलननबववत; 4/5/384)

बकलक मखलक की इबादत म तो मखलक ह का अपमान ह,कयोकक उनह उधचत थिान स उठाकर अनधचत थिान पर पहॉचा हदया गया। आप का उस आदमी क ववषय म कया ववचार ह िो अपन भमर स कहता ह: आप हमार शासक एवॉ थवामी ह! तनकशचत रप स वह भमर महसस करगा कक उसका दोथत उस स मजाक कर रहा ह और उसकी शान घिा रहा ह। इसी परकार वह वयककत िो बिगो की पिा करता ह, वाथतव म उनकी इजजत घिा रहा ह, और उनका अपमान कर रहा ह। और उनका सममान कवल वह करता ह िो उनका अनसरण और उनकी भशकषा का पालन करता ह पणय कायण करन म और उनक भलए दआ करन म।न कक वह वयककत उनका सममान करन वाला माना िायगा िो उनकी पिा करगा,और उनह रब का दिाण दगा। और अललाह की जात इन चीिो स बर और पववर ह।

बततीसवाा कारण : और वह यह ह कक नबी स॰ अपनी परशॉसा तिा सममान म अततशयोककत करन स लोगो को रोकत ि। अतः उसकी कया कथितत होगी िो आपको अिवा आप क अततररकत ककसी अनय को अललाह की इबादत म भमधशरत एवॉ शर क करता हो

Page 148: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

148

अबदललाह बबन अबबास स ररवायत ह कक उनहोन उमर रज॰ को भममबर पर कहत हए सना: मन नबी स॰ को फरमात हए सना: मर परतत अततशयोककत मत करो िसा कक ईसाईयो न इबन मरयम क ववषय म ककया। म उसका बॉदा हा, अतः मझ अललाह का बॉदा तिा उसका सॉदटिा कहो "।{बखार शर फ; 2335}

बकलक नबी स॰ अततशयोककत तिा मबालगा क छोि स छोि परकार स िी रोकत ि, कयोकक नबी स॰ न िब बठ कर नमाज पढाई, तो आप क सहाबा न आप क पीछ खड होकर नमाज पढ ,इस पर आप स॰ न उनह मना ककया,और कहा: तम अिी वह काम कर रह ि िो रोम और फारस वाल करत ह, वह अपन बादशाहो क समकष खड होत ह और बादशाह बठ रहत ह। तम ऐसा मत करो "।{मकथलम शर फ;928}इस हद स म हम दखत ह कक इमाम क बठन की कथितत म नबी स॰ मकतहदयो को िी बठन का आदश दत ह,हालाॉकक ऐसा करन स नमाज क रकन म खलल पडता ह। लककन नबी स॰ न इस स रोका ताकक काकफर िो अपन ववदवानो और पवणिो क साि सममान की दकटि स िो वयवहार करत ह उसकी समानता स मसलमान सरकषकषत रह। िब बात ऐसी ह तो कफर ककसी मत वयककत को इबादत म शर क करना कसा होगा?

और हजरत अनस रज॰ स वखणणत ह,कहत ह:" सहाबा क नजद क नबी स॰ स अधधक कोई पयारा औरा महबब नह ॉ िा,और आग कहत ह: और वह िब नबी स॰ को दखत ि तो खड नह ॉ होत ि, कयोकक उनह पता िा कक आप इस वयवहार को पसॉद नह ॉ करत ह "।{ ततरभमजी शर फ;

Page 149: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

149

2753}, तो िब नबी स॰ अपन भलए सममान और आदर की दकटि स खडा होन स रोक रह ह,कफर ककसी को आप स दआ करत हए दख ल िसा कक लोग अललाह स करत ह, तो उस पर कया परततककरया वयकत करग? और अबदललाह बबन भशखखीर रज॰ स वखणणत ह, कहत ह:" म बन आभमर क कारवाॉ क साि रसल स॰ क पास गया, कफर हम बोल: आप हमार सरदार ह ,आप न कहा: सरदार अललाह ह िो अतत सममातनत एवॉ परततकटठत ह"। तो हमन कहा: आप हमार उततम लोगो स िी उतम ह और बडो स िी बड ह "। तो आपन कहा: तम िो कहत हो वह कहो, या उसी म स कछ कहो, और तमह शतान कह ॉ मर परतत बहका न द "। {अब दाऊद शर फ: 3836}अतः इस हद स और इसी परकार की अनय हद सो म हम दखत ह कक नबी स॰ एकशवरवाद की सीमा की रकषा तिा अनकशवर क मागो पर बॉध बाॉधत आ रह ह, कयोकक आपन अपन साधियो को अपनी उस परशॉसा स िी रोक हदया िो आप क भलए उधचत िी, िस आप मनटयो क सरदार ह,और लोगो म उततम और शरटठ ह,लककन िब इस तार फ और परशॉसा स आप क वयककततव म अततशयोककत और गल की आशॉका िी तो आप न इस स मना कर हदया,और इस वयवहार की गणना शतान क बहकाव म ककया िो आदम की सॉतान को बहकाता ह।और इस म हमार भलए तकण की बात यह ह कक िब नबी स॰ की शान म अततशयोककत और गल धमण क ववपर त ह,तो कफर आप को तिा ककसी अनय को सहायता क भलए पकारना तिा दआ करना परािभमक रप स अवध होगा। कयोकक मखलक स दआ उसकी बढा चढा कर परशॉसा करन

Page 150: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

150

स िी बडा गल और अततशयोककत ह, बकलक वह तो अततशयोककत और गल का सबस बडा परदशणन ह।

ततीसवाा कारण: और मखलक स दआ करना इस दकटि स िी अवध ह कक किन सॉदटिाओॉ,बजगो और फररशतो को पकारा िाता ह वह थवयॉ ह अललाह क दासी और गलाम ह,वह खद ह पखणत कायण क माधयम स अललाह का सामीपय और उसकी तनकिता परापत करन का परयास करत ह,और िो गलाम हो वह किी इस बात की कषमता नह ॉ रखता ह कक उसकी पिा की िाय,या लोग उसकी करबत तलाश कर। इस परसॉग म अललाह का फरमान ह:" आप कह द कक उनको पकारो किन को तम अललाह क अततररकत पजय समझत हो,न तो वह तम स दख दर कर सकत ह और न ह तमहार दशा बदल सकत ह। वाथतव म किनको यह लोग पकारत ह वह थवयॉ अपन पालनहार का सामीपय परापत करन का साधन खोित ह कक कौन अधधक समीप ह?और उसकी दया की आशा रखत ह। और उसकी यातना स डरत ह। वाथतव म आप क पालनहार की यातना डरन योगय ह "। { सरह बनी इसराईल; 56-57}, अिाणत किन को तम अललाह क अततररकत पकारत हो चाह फररशत हो, ईसा अलहहथसलाम हो या कोई अनय;यह सब थवयॉ ह अललाह क आदशो का पालन करक उस क समीप होन का ितन करत ह। और हर वह नककयाा कर रह ह िो उनह अललाह क तनकि कर द। और आपस म परततयोधगता िी कर रह ह,ताकक िान ल कक इबादत और िककत क माधयम स अललाह क सबस तनकि कौन ह?(और उसकी दया की आशा रखत ह) अिाणत, किस परकार उनक िकत अललाह क दया की आशा रखत ह उसी

Page 151: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

151

परकार यह पजय िी रखत ह।( उसकी यातना स डरत ह) िसा कक अनय लोग डरत ह। (तर रब की यातना डरन योगय ह) अिाणत,अललाह इस योगय ह कक उस स उसका बॉदा डर और ियिीत हो,चाह वह सॉदटिा हो अिवा फररशत"। {जबदतततफसीर म इस आयत की तफसीर दख}

और नबी स॰ हमशा इस आथिा पर जोर दत ि कक आप अललाह क बॉद और उसक सॉदटिा ह,ताकक आप क अनयायी आप की पिा म ल न न हो िाय। आप अपनी तकर र का आरॉि अपन इस किन स करत ि:" म गवाह दता हा कक अललाह तआला क अततररकत कोई अनय पजय नह ॉ ह और म गवाह दता हा कक महममद स॰ अललाह क बॉद और उसक सॉदटिा ह। और अललाह तआला न करआन की ववभिनन आयतो म नबी स॰ को अपना बॉदा बतलाया ह। अतः अललाह कहता ह:" पववर ह वह जात किस न राबर म अपन बॉद को यारा कराई "। और कहा:" और अपन बॉद की ओर वहय की कितना कक ककया "। और एक थिान पर फरमाया: "और यह कक िब अललाह का िकत खडा हआ उस पकारता हआ,तो समीप िा कक वह लोग उस पर वपल पडत "। { सरह किनन ;69}

और यह जञात रह कक िकतो की किी अचणना एवॉ पिा नह ॉ की िाती ह,किस परकार सॉदटिाओॉ को नह ॉ झिलाया िाता ह। और िब यह कथितत नबी स॰ की ह,तो थपटि ह कक आप स कम मतणबा वाल की पिा तो कदावप नह ॉ की िा सकती ह,िस औभलया और सालह न चाह कबर म हो अिवा कबर स बाहर।

Page 152: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

152

चौतीसवाा कारण: किन सॉदटिाओॉ और नक वयककतओॉ की िककत की िाती ह वह सब थवयॉ ह िीववत लोगो क महताि एवॉ आधशरत ह। उनकी दआओॉ और इकथतगफार की उन मत लोगो को आवशयकता ह। कयोकक मतक क नक कायण की शरॉखला समापत हो िाती ह,िसा कक आप स॰ न कहा:" िब मनटय मर िाता ह तो उस क कायण की शरॉखला समापत हो िाती ह, तीन चीि ह किनका पणय परापत होता रहता ह: सदकए िार या, या कफर इलम किस स लोग लािाकनवत हो, या कफर नक सॉतान िो उसक हक म दआ कर। { मकथलम शर फ; 6646}

अतः यह महममद साहब ह- मनटय म उततम एवॉ सवणशरटठ और अललाह तआला क सबस कर बी- हमस अपन ऊपर दरद ििन का आहवान करत ह,चाह िीववत हो या मत,और आप पर दरद ििना आप पर रहमत की वषाण की दआ करना ह। आप स॰ का फरमान ह:" िब तम मअकजजन को अजान दत हए सनो, तो वह शबद कहो िो वह कहता ह,कफर मर ऊपर दरद ििो,कयोकक िो मर ऊपर एक बार दरद ििता ह, अललाह उस पर इस दरद क कारण दस रहमत नाकजल करता ह। कफर मर भलए माधयम(वसीला) का सवाल करो,कयोकक वह थवगण म एक थिान ह और वह कवल अललाह क बॉदो म स ककसी एक को भमलगा,और मझ आशा ह कक वह म ह हा। अतः किसन मर भलए माधयम को माागा उसक भलए अनशॉसा अतनवायण हो गई "।{मकथलम शर फ; 483}

और इसी परकार नबी स॰ न हम भशकषा द ह कक हम आप क भलए तिा आकाश व धरती म उपकथित समथत नक बॉदो क भलए अललाह तआला

Page 153: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

153

स दआ कर, िसा कक " तहहयात " क दौरान " तशहहद " म दआ करन का आदश हदया ह। तहहयात क शबदो का अिण तनमनभलखखत ह: सलामती हो आप पर ह नबी! औरअललाह की रहमत हो और उसकी बरकत हो, हमार ऊपर सलामती हो, और अललाह क नक बॉदो पर। कफर तशहहद क अॉत म दरद पढत ह िो सबको पता ह।

और उसी म स यह िी ह कक नबी स॰ न अपनी उममत को उपदश हदया कक सामानय कथितत म मतको क भलए रहमत और मगकफरत की दआय करत रह ,और अॉततम सॉथकार (नमाज िनाजह) म,और ववशष रप स दफन करन क पशचात। अब हररह रज॰ स वखणणत ह,कहत ह: अललाह क रसल िब िनाजह की नमाज पढत ि तो इन शबदो का उचचारण करत ि: ह अललाह हमार िीववत तिा मतक को कषमा कर द,हमार उपकथित तिा अनपकथित को, हमार छोि तिा बडो को,हमार नर तिा नार को।ह अललाह त हम म स किस को िी िीववत रख उस इसलाम पर िीववत रख, और हम म स किस को िी मतय द ईमान पर मतय द। ह अललाह हम उसक पणय स वॉधचत मत रख,और उसक पशचात हम पिभरटि मत कर। {अब दाऊद शर फ; 4236}

और हजरत उथमान रज॰ स वखणणत ह:" नबी स॰ िब मतक क दफन स फाररग होत तो वहाॉ खड हो िात,और कहत: अपन िाई क भलए कषमा की परािणना करो, और उस क भलए कथिरता की दआ करो, कयोकक अब उस स परशन पछा िायगा "।{ अब दाऊद शर फ; 4226}

Page 154: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

154

िब यह बात भसदध हो गई कक मतक िीववत क महताि ह,तो यह कस उधचत होगा कक मतको स साॉसाररक लाि एवॉ धाभमणक हहत तिा कलयाण की कोई चीज माॉगी िाय?

35वाा कारण; और मतको स दआ करना इस दकटि स िी अवध ह कक नबी स॰ न ऐस वयककतओॉ की परशॉसा की ह किनहोन आप स साॉसाररक लाि एवॉ कलयाण की कोई चीज नह ॉ माागी। और माॉगन वाल पर उस परािभमकता िी द ह। बकलक बहतो की तो आपन तननदा और आलोचना िी की ह किसन आप स उधचत चीिो का सवाल ककया और आप उस दन की कषमता िी रखत ि। बकलक लोगो को ककसी स माॉगन स मना करत ि,ताकक उनका परभशकषण और तरबीयत पर तौर पर अललाह क साि सॉबॉध थिावपत करन पर कर द। अतः उस वयककत क ववषय म कया कहा िायगा िो नबी स॰ अिवा ककसी और की ओर सहायता परापत करन क भलए धयान क हित करता ह किस पर अललाह क अततररकत कोई िी काहदर नह ॉ ह?

बखार तिा मकथलम म अब सईद खदर स एक ररवायत वखणणत ह कक अॉसार क कछ लोगो न नबी स॰ स कछ माागा और आप न द हदया,कफर उन लोगो न माागा कफर आप न हदया, कफर माागा कफर आप न हदया, यहाा तक कक आप क पास िो कछ िी िा समापत हो गया, कफर आप न कहा: मर पास खर की िो चीज िी होगी वह म तम लोगो स बचा कर नह ॉ रखॉगा। और िो आदमी सवाल स बचगा उस अललाह बचायगा,और िो वयककत धयण रखगा अललाह उस धनवान कर दगा। और

Page 155: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

155

िो वयककत धयण का परयास करगा अललाह उस धयण की तौफीक दगा,और ककसी िी वयककत को धयण स बढकर उततम उपहार नह ॉ हदया गया ह "।{ बखार शर फ; 1469/ मकथलम शर फ; 1053}

और इबन मसऊद स वखणणत ह, कहत ह:"अललाह क रसल न फरमाया: किस क यहाा िखमर की कथितत उतपनन हई, और उस लोगो क सामन पश ककया, तो उसकी िखमर किी समापत नह ॉ होगी, और किस क यहाा िखमर आई और उस अललाह क समकष रखा,तो सॉिव ह कक अललाह उस िलद या दर स िीववका परदान कर द:।{ततरभमजी शर फ ;2326/अब दाऊद शर फ; 1452}

औफ बबन माभलक अशिई स वखणणत ह कहत ह:" हम नौ,या आठ या सात आदमी नबी स॰ क पास ि,तो आप स॰ न कहा:तम लोग अललाह क रसल स बअत कयॉ नह ॉ करत? हालाॉकक हम लोग िलद ह बअत ककय हए ि।

हम न कहा:" ऐ अललाह क रसल हम न तो आप स बअत कर ल ।

कफर आप न कहा: कया तम लोग अललाह क रसल स बअत नह ॉ करोग?

हम न कहा: ऐ अललाह क रसल हम न तो आप स बअत कर ल ।

कफर आप न कहा: तम लोग अललाह क रसल स बअत कयॉ नह ॉ करत?

रावी का बयान ह: कफर हम लोग हाि फला हदए, और बोल: हमन बअत कर ल ऐ अललाह क रसल, अब हम ककस बात पर आप स बअत कर?

Page 156: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

156

आप न कहा: इस बात पर कक तम लोग अललाह की इबादत करोग, और उस क साि ककसी को साझी नह ॉ बनाओग। पााच समय की नमाज पढोग, और आदश का पालन करोग, - और कछ तनहहत शबद िी कह-, और लोगो स कछ िी न माॉगोग।

अतः मन उनम स कछ लोगो को दखा कक उनक कोड हाि स धगर िात ह,लककन वह ककसी स िी उठा कर दन की ववनती नह ॉ करत ह "।{मकथलम शर फ; 1043}

और िब हजरत अब बकर भसदद क की ऊा िनी का नकील धगरा;तो उनहोन अपनी ऊा िनी को रोका और नकील उठाया,लोगो न आप स कहा: आपन हम आदश कयॉ नह ॉ हदया कक हम उठाकर द दत? उनहोन उततर हदया:मर महबब महममद साहब न मझ आदश हदया ह कक म ककसी स कछ न मााग "।{ इस अहमद न ररवायत ककया ह;1/11,और मसनद क शोधकताणओॉ न उस " हसन भल गररह " कहा ह}

छततीसवाा कारण: और गरललाह स परािणना करना इस दकटि स िी अवध ह कक बॉदा कितना अधधक एकशवरवाद होगा,अललाह क समकष झकगा,और उसका महताि होगा,उतना ह जयादा अललाह क कर ब होगा,उसक यहाा सममातनत होगा और उसक यहाा एहतराम का मथतहहक होगा। अललामा इबन तभमया का कहना ह:" बॉदा कितना जयादा अललाह तआला क भलए ववनमरता अपनायगा, उस पर आधशरत होगा, और उसक सामन शीश नवायगा, उतना ह अललाह क तनकि होगा,उसकी दकटि म सममातनत होगा और उसक यहाा एहतराम का मथतहहक होगा। अतः मखलक म

Page 157: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

157

सबस बडा वह ह िो अललाह क आग सबस जयादा झकन वाला ह,और िहाा तक मखलक की बात ह,तो िसा कक कहा गया ह:" किस क सामन चाहो जररत बयान करो,तम उसका गलाम बन िाओग,और किस स चाहो बनयाजी बरतो,तम उसक बराबर बन िाओग, और किस क साि चाहो उपकार करो, तम उसका शासक और अमीर बन िाओग ",अतः परततटठा की दकटि स मखलक म वह वयककत सबस बडा ह िो ककसी क पास हाि न फलाता हो ककसी िी चीज क भलए। यहद तम उन पर उपकार करो बबना ककसी लाि और लालच क तो तम उनक यहाा बहत बड बन िाओग,और िब तम उनकी ओर आवशयकता की चादर फलाओग- चाह पानी क एक घोि ह क भलए सह - तो उनकी ओर आवशयकता क अनपात म तमहार इजजत िी उनकी नजर म घि िायगी।और यह अललाह की बदधधमतता,चतराई और उसकी कपा म स ह ताकक द न पर क पर तौर पर उसी का हो िाय, और कोई उसक साि भशकण न कर "।{मिमउल फतावा;1/11}

और अललामा इबन तभमया न आग कहा ह:" और कोई िी वयककत िो अपना हदय मखलक क साि थिावपत कर इस आशा क साि कक वह उसकी सहायता करगी,या उस िीववका परदान करगी, या उसका मागणदशणन करगी; तो उसका हदय उसी की ओर ककनित हो िाता ह, और उसी क हहसाब स उसम दासता और गलामी पदा हो िाती ह,यदयवप ऊपर थतर पर उनका अमीर,शासक और उनका सॉचालक ह कयॉ न हो। एक बदधधमान वयककत वाथतववकता पर नजर रखता ह, वह चीजो क जाहहर पहल पर धयान क हित नह ॉ करता।इसी भलए ककसी वयककत का हदल िब ककसी

Page 158: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

158

औरत पर आ िाय चाह वह उस क भलए हलाल ह कयॉ न हो; उस मदण का हदल उस औरत का गलाम बन िाता ह,और वह औरत उस पर हकमत करन लगती ह, और िस चाहती ह मदण को घमाती ह। हालाॉकक वह मदण दखन म उस औरत का सरदार होता ह, कयोकक वह पतत होता ह, लककन वाथतव म वह उस औरत का गलाम एवॉ सवक होता ह। ववशषतः िब वह पतत की वववशता और उस क साि अनॉत और असीम पयार का आिास कर ल,और पतत क पास उस पकतन का कोई ववकलप न हो, तो ऐसी कथितत म मदण पर ऐस शासन चलाती ह िस कोई अतयाचार शासक अपन पीडडत नौकर पर चलाता ह िो उस शासक स बच तनकलन की कषमता नह ॉ रखता ह। बकलक सबस बडी बात यह ह कक हदल की दासता और गलामी शर र की गलामी स बढकर ह,और हदल को दासी बनाना शर र को दासी बनान स बडा ह। कयोकक किस क शर र को दास बना भलया गया और उस चरा भलया गया,तो कोई फरक नह ॉ पडगा यहद उसका हदय आराम तिा सॉतकटि की कथितत म हो,बकलक वह हर माधयम अपनायगा उस स तनकलन क भलए। लककन िब हदय- िो बादशाह ह- दास बन िाय, और गरललाह की ओर ककनित हो िाय तो यह रसवाई और वाथतववक दासता ह,और उन चीिो की पिा ह किसका हदल दासी ह"। { मिमउल फतावा; 10/185-186} और अललामा इबन तभमया न आग कहा:" और कोई िी हदय समथत मखलक स बनयाज नह ॉ हो सकता ह,मगर यह कक वह अललाह स सहायता परापत कर िो उसका माभलक ह, और कवल उसी की इबादत कर, और उसी स मदद की गहार लगाय, और उसी पर िरोसा कर, और उनह ॉ चीजो स परसनन

Page 159: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

159

हो किस स अललाह परम करता ह और खश होता ह।और उनह चीिो स घणा वयकत कर किस स अललाह घणा करता ह और नापसॉद फरमाता ह। और भमर िी उसी को बनाता ह किस स अललाह भमरता थिावपत करता ह और शरता उसी स बनाता ह किस को अललाह शर समझता ह। और महबबत कवल अललाह स करता ह। और ककसी स घणा करता ह तो अललाह क भलए, और ककसी को दता ह तो िी अललाह क भलए, और ककसी को दन स इनकार करता ह तो िी अललाह क भलए। अतः उसक द न म अललाह क भलए तनटठा कितनी शककतशाल होगी,उसकी बॉदगी उतनी ह मकममल होगी,और वह मखलक स उतना ह बनयाज रहगा। और अललाह तआला की बॉदगी म कितना कमाल पदा होगा,उतना ह अललाह तआला उसको अहॉकार तिा भशकण स पाक रखगा "।{ मिमउल फतावा; 10/198}

और उपरोकत बातो स यह जञात हआ कक गरललाह स परािणना करन का पररणाम कवल अपमान,रसवाई,तौह न और दतनया तिा आखखरत की बरबाद होता ह। और िो वयककत अललाह की बॉदगी म तनटठावान होता ह,तो िान ल कक अललाह शककतशाल ह,और वह इस भलए कक अललाह तआला न इसलाम धमण को तनयम क रप म परथतत ककया ताकक लोगो को मनटय की िककत स तनकाल कर मनटय क पालनहार की इबादत की ओर मोड द,और मखलक की दासता स मकत कराकर खाभलक की गलामी की ओर लाय,और यह सबस बडा सममान ह। अतः किसन गरललाह की इबादत की,उसक समकष भशश नवाया, उस कोई सममान नह ॉ भमलगा,कफर आखखरत म वह तबाह होगा िब उसका पजय उस स ववरककत तिा

Page 160: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

160

बराअत का एलान करगा। और किस न अललाह की िककत की,तो उसन थवयॉ को लोगो की ओर स रसवाई स इस सॉसार म बचा भलया,और आखखरत म निात पान वालो क साि वह िी होगा। अतः इबादत क समथत परकारो को अललाह क भलए खास करन स दतनया तिा आखखरत म सममान भमलता ह,और कहन वाल न सतय कहा ह:" िो इजजत का इचछक हो तो िान ल कक सार इजजत अललाह ह क भलए ह "।{सरह फाततर;10 ,इस आयत की तफसीर म अललामा शॉकीती क किन का अधययन कर}

और इबादत को अललाह क भलए खास करन का दसरा लाि यह ह कक अललाह अपन िकतो क भलए काफी और पयाणपत हो िाता ह। और वह इस परकार ह कक बॉदा िब अपनी िककत म तनटठावान होता ह,तो अललाह उसक भलए पयाणपत हो िाता ह,और उस हर परकार की कहठनाई और कटि स मकत करता ह। िसा कक अललाह तआला न फरमाया:( कया अललाह अपन बॉदो क भलए पयाणपत नह ॉ ह),अतः बॉदगी म कितनी बदधध होगी,उतनी ह अललाह की ककफायत और बचाव म बढोतर होगी। और िहाा तक उन लोगो की बात ह िो अपनी आवशयकता को अपन ह समाम मखलक क समकष परथतत करत ह,तो ऐस लोग हमशा महताि,तनधणन और आधशरत रहत ह,उनकी आवशयकता की पतत ण नह ॉ हो पाती ह। और अरबो का यह थविाव िा कक िब ककसी वाद म परवश करत,अिवा ककसी ववधचर थिान पर पहॉचत,तो उस िगह क किन स पनाह तलब करत ताकक उनह कोई कटि न पहॉच। िब किननातो न यह कथितत दखी, तो उनक िय और डर म और बदधध कर डाल , िसा कक

Page 161: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

161

अललाह तआला न कहा:" और वह यह कक मानव िातत क लोग किननातो क मदो स पनाह तलब करन लग,अतः किननातो न उनह और ियिीत ककया "। और यह एकशवरवाद की तको म स ह ताकक द न पणण रप स अललाह क भलए हो िाय,और उसकी िककत म कोई ककसी को भमधशरत न कर।

सतीसवाा कारण: और गरललाह स परािणना करना इस कारण िी गलत ह कक सॉदटिा लोग इस तरह क लोगो स दर बना कर रखत ि,अतः इबराहहम अ॰ न अपनी कौम स कहा:" और म तम सब को तिा किन को तम पित हो अललाह क भसवा छोडता हा,और परािणना करता हा अपन पालनहार स। मझ ववशवास ह कक म अपन रब स परािणना करक असफल नह ॉ हॉगा"।{सरह मरयम;38} ,इस आयत म इस बात की ओर सॉकत ह कक इबराह म अलहहथसलाम न सवणपरिम उन लोगो स पिकता की बात कह , कफर उनक पजयो स दर बनान का एलान ककया।

अललामा इबन कसीर रह॰ न अललाह तआला क इस फरमान( और कौन होगा िो इबराह म क धमण स ववमख हो िाय परॉत वह िो थवयॉ को मखण बना ल?) क ववषय म कहा ह :" अललाह तआला काकफरो क भशकण व बबदअत पर आधाररत कायो की तननदा करता ह,िो इबराह म अलहहथसलाम क तनयम एवॉ भसदधानत क ववरदध ह,और इबराह म अलहहथसलाम द न हनीफ क पशवा ह,कयोकक उनहोन एकशवरवाद को अनकशवरवाद स पाक ककया।न उनहोन अललाह क साि ककसी को पकारा,न एक कषण क भलए अललाह की इबादत म ककसी को शर क ककया। और अललाह तआला क

Page 162: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

162

अततररकत समथत पजयो स ववरककत तिा बराअत का एलान ककया। और इस ववषय म अपनी िातत का ववरोध िी ककया। अतः इबराहहम अलहहथसलाम न कहा:" ह मर िातत क लोगो! तन:सॉदह म उस स ववरकत हा किस तम साझी बनात हो।

मन तो अपना मख एकागर होकर उसकी ओर कर भलया ह किसन आकाशो तिा धरती की रचना की ह। और म मशररको म स नह ॉ हा "।{सरह अनआम; 78-79},और एक थिान पर फरमाया:" और उस समय को याद करो िब इबराह म अलहहथसलाम न अपन वपता तिा अपनी िाती स कहा :तनशचय म ववरकत हा उस स किस की वॉदना तम करत हो। उसक अततररकत किसन मझ पदा ककया ह। वह मझ राह हदखायगा"।{ सरह जखरफ; 26-27} ,और एक थिान पर और फरमाया:" और इबराह म अलहहथसलाम का अपन वपता क भलए कषमा की परािणना करना कवल इस भलए हआ कक उस न उसको इसका वचन हदया िा। और िब उस क भलए थपटि हो गया कक वह अललाह का शर ह तो उस स ववरकत हो गया। वाथतव म इबराह म बडा कोमल हदय वाला और सहनशील िा "।{सरह तौबा;663},और एक थिान पर और कहा:" वाथतव म इबराह म एक समदाय िा,अललाह का आजञाकार और एकशवरवाद िा। और भमशरणवाहदयो म स नह ॉ िा। उसक उपकारो को मानता िा,उस न उस चन भलया,और उस सीधी राह हदखा द । और हम न उस सॉसार म िलाई द , और वाथतव म वह सदाचाररयो म स होगा "। {सरह नहल; 623- 622}

Page 163: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

163

और इसी परकार क लोगो क ववषय म अललाह न फरमाया:(और इबराह म क धमण स कौन ववमख होगा?)।अिाणत उसक मागण स ििकगा,उसक भसदधानत को छोडगा,उसक ववरदध िायगा और उस स मॉह मोडगा ।(परनत वह िो मखण होगा) यानी िो अपन नफस पर अतयाचार करगा अपनी मखणता तिा गलत ववचार क कारण। और सतय को तयाग कर झि को अपनान क कारण। यहाा तक कक वह उस महान वयककत क मागण स ववमख होता ह किस दतनया म मागणदशणन और हहदायत क भलए चयतनत ककया गया ह। िो बचपन स लकर अललाह का भमर बनन तक इस पववर कायण म सॉलगन रहा। और आखखरत म वह सदाचाररयो म स होगा। अतः िो उसक मागण स ववमख हआ, उसक पि स हिा, और उसकी िातत स दर बनाता ह, उस स बढकर मखण कौन होगा? अिवा इस स बढकर अतयाचार और कया होगा?िसा कक अललाह तआला न फरमाया:"वाथतव म भशकण सबस बडा पाप ह "।{तफसीरल करआतनल अजीम; सरह बकरह:643}

और अललाह तआला न करआन क दसर थिान पर सरह कहफ म मशररकीन और उनक पजयो क मधय दर को बयान ककया ह,अतः कहफ वालो क ववषय म कहा ह:" और िब तम उनस ववलग हो गय, तिा अललाह क अततररकत उनक पजयो स, तो अब अमक गफा की ओर शरण लो, अललाह तमहार भलए अपनी दया फला दगा, तिा तमहार भलए तमहार ववषय म िीवन क साधनो का परबॉध करगा "।{ सरह कहफ; 66},और वाथतव म यह एकशवरवाद की हकीकत तिा सतय ववशवास की पहचान ह।

Page 164: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

164

और नबी स॰ को दखखय, िब आप मकका को पराकित करत ह,तो उन समथत बतो को तोड दत ह किन की अललाह क अततररकत पिा की िाती िी, और इसी परकार उन मततणयो को िी िो काबा क िीतर रखी गई िीॉ,और िो काबा क पररवश म िीॉ इतयाद । और अललाह क रसल क इस कायण और मागणदशणन का सहाबा न िी पालन ककया।

अडतीसवाा कारण: उपकार करन वाल का अधधकार और हक यह ह कक उसका आिार परकि ककया िाय,और उसका शककरया अदा ककया िाय,और अललाह का शककरया कवल उसकी तनटठापवणक इबादत ह स अदा ककया िा सकता ह,किस म ककसी को िी साझी न बनाया गया हो। िसा कक मआज बबन िबल की हद स म वखणणत ह कक अललाह क रसल न फरमाया:" अललाह तआला का अधधकार बॉदो पर यह ह कक वह उसकी इबादत कर और उसम ककसी को साझी न ठहराय "।{बखार शर फ; 2856/मकथलम शर फ43},अतः किस न गरललाह की िककत की,उसन उसका आिार परकि ककया और अललाह की अपन ऊपर नमतो का इनकार ककया।

और अललाह क नबी यहया बबन जकररया अलहहथसलाम न उस मशररक का उदाहरण िो इबादत को गरललाह की ओर मोडता ह एक ऐस वयककत क साि परथतत ककया ह िो पररशरम करता ह,और अनाि को माभलक क अलावा ककसी और क सपदण करता ह।हजरत हाररस अशअर स वखणणत ह कक अललाह क रसल न हजरत जकररया क ववषय म कहा कक उनहोन गरललाह की िककत करन वालो का उदाहरण परथतत ककया,अतः हजरत

Page 165: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

165

जकररया न कहा:" उस वयककत का उदाहरण ऐस वयककत की तरह ह किस न अपनी शदध सॉपवतत सोना अिवा चााद क बदल एक गलाम खर दा, वह गलाम काम करन लगा और गलला अपन माभलक क अततररकत ककसी अनय को दन लगा,तो आप म स ककस को अचछा लगगा कक उसक पास इस थविाव का गलाम रह?और यह सतय ह कक अललाह न तमहार रचना की,तमह िीववका परदान ककया,अतः तम उसी की पिा करो और उसकी िककत म ककसी को भमधशरत न करो "।{ततरभमजी शर फ;2864}

उनचाभलसवाा कारण: गरललाह स ववनती क अवध होन और उस कफरीया अमल होन की तको म स एक तकण यह िी ह कक िब नबी स॰क दहानत क पशचात अरब क कछ वयककतओॉ न जकात अदा करन स इनकार कर हदया, तो हजरत अब बकर न उनस यदध ककया िस ककसी धमण स ववमख वयककत स करत ह। तो िला उस वयककत क परतत आप की कया परततककरया होती िो इबादत को उसक वाथतववक थिान स उठाकर अनधचत िगह ल िाता ह,अिाणत गरललाह स दआ करता ह?

अब हररह रज ॰ स वखणणत ह,कहत ह:" िब अललाह क रसल की मतय हई और अब बकर भसदहदक खल फा हए,और अरब क कछ लोग धमण पररवतणन करन लग( हजरत अब बकर उन स यदध की योिना बनान लग) तो हजरत उमर न कहा: आप ककस आधार पर लोगो स यदध करग,हालाॉकक अललाह क रसल न फरमाया ह:मझ लोगो स उस समय तक यदध करन को कहा गया ह िब तक कक वह इस बात की गवाह

Page 166: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

166

न दद कक अललाह क अततररकत कोई पजय नह ॉ ह,अतः िो वयककत इन शबदो का उचचारण करगा उसकी िान और सॉपवतत मर ओर स सरकषकषत रहगी,परनत ककसी का हक हो ( तो वह भलया िायगा) और उसका हहसाब अललाह क दातयतव म होगा?

तब हजरत अब बकर भसदहदक न कहा: अललाह की कसम म उस वयककत स यदध करा गा िो नमाज और जकात म अॉतर करगा, कयोकक जकात माल का हक ह, और अललाह की कसम यहद वह उस रथसी को िी रोक ल िो रसल स॰ क िीवन म हदया करत ि, तो म उसक रोकन पर उन स यदध करा गा। हजरत उमर न कहा: अललाह की कसम,सतय यह ह कक अललाह न अब बकर का सीना खोल हदया ह,अब मझ समझ म आया कक वाथतववकता यह ह "।{ बखार शर फ; 1399,1400}

और इसी आधार पर महममद बबन अबदल वहहाब रह॰ न कहा ह:" िब जकात का रोकना कलम का हक रोकन िसा ह;तो कफर िला कबरो की पिा, किननातो क भलए बल ,और वभलयो स दआ इतयाहद िो मशररको का धमण और आथिा ह क ववषय म कया कहा िायगा?।{अददरर अथसननीयह;2/48}

चाल सव ॉ कारण: इस तथय म कोई सॉदह नह ॉ ह कक मदो स दआ करना तिा सहायता हत उनकी ओर धयान क हित करना सॉदटिाओॉ की कबरो को िककत- थिान बनान स िी बडा पाप ह। और यह नबी स॰ क हवाल स भसदध हो चका ह कक आप उन लोगो पर लानत िित ि िो अपन सॉदटिाओॉ की कबरो को सिदहगाह बनात ि, यानी वहाा पर नमाज पढत

Page 167: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

167

ि, और अललाह को पकारत ि। अतः िो वयककत उन कबरो को सिदहगाह बनाता ह, उस म अललाह क भलए नमाज पढता ह और उस िगह पर अललाह स दआ करता ह तो मलऊन करार पाता ह,तो कफर वह वयककत िो वहाॉ क भलए यारा करता ह, ताकक उस थिान पर गरललाह स परािणना कर, उस क समकष अपना दःख वयकत कर और उसक आग शीश नवाय, तो ऐसा वयककत तो अधधक लानत और अभिशाप का पार ठहरगा। और यह िी एक तकण ह गरललाह स परािणना करन क गलत होन पर।

इकताल सवाा कारण: यह बात उधचत नह ॉ ह कक ककसी गलाम क एक स अधधक माभलक हो िो उस पर शासन करत हो। कयोकक कई माभलको क आदश एवॉ तनषध उसक भलए सॉदह तिा दववधा की कथितत उतपनन कर दग। अतः परािभमकता की बात यह ह कक उसक भलए एक ह माभलक हो किस की वह सवा कर,एक ह पजय हो किस की वह पिा कर। अललाह तआला का फरमान ह:" अललाह तआला न एक उदाहरण परथतत ककया ह एक वयककत का किस म बहत स परथपर ववरोधी साझी ह। तिा एक वयककत परा एक वयककत का दास ह। तो कया इस दशा म दोनो समान हो िायग?{सरह जमर;29},अिाणत कया वह वयककत किस का एक ह माभलक हो उसी वयककत क समान होगा किस क कई सरदार हो? इसी परकार वह भमशरणवाद िो अललाह क साि अनय को साझी बनाता ह,और वह तनटठावान मसलमान िो कवल अललाह ह की इबादत करता ह,दोनो बराबर नह ॉ हो सकत ह। अतः उसकी तलना इस स कस सॉिव ह?

Page 168: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

168

और िब यह बात थपटि होगई,तो आग अललाह न कहा:" समथत परकार की परशॉसा अललाह क भलए ह "। यानी अललाह तआला की परशॉसा ह मशररको पर तकण को थिावपत करन पर। ( बकलक अधधकतर लोग नह ॉ िानत ह) अिाणत: जञान क अिाव क कारण भशकण की खाई म धगर गय। {तफसीर इबन कसीर; सरह जमर,आयत न॰ 29}

बयाल सवाा कारण:यह सतय ह कक इनसान अपन भलए यह पसॉद नह ॉ करगा कक उसक गलामो म स कोई उसकी सॉपवतत तिा िायदाद म िागीदार हो, तो कफर वह अललाह क भलए कस पसॉद करता ह कक वह अपन बॉदो म स ककसी को उन चीिो म शर क कर किस का वह अकल माभलक ह, और वह उसकी परािणना तिा वॉदना ह किस म कोई उसका साझी नह ॉ ह?अललाह तआला का फरमान ह:"सन लो! शदध धमण अललाह ह क भलए ह "। और दसर थिान पर फरमाया:"और अललाह न तम म स कछ को कछ पर िीववका म परधानता द ह,तो किनह परधानता द गयी ह व अपनी िीववका अपन दासो की ओर फरन वाल नह ॉ ह कक वह उस म बराबर हो िाय,तो कया वह अललाह क उपकारो को नह ॉ मानत?{सरह नहल ;71}और दसर थिान पर कहा:" कया तमहार दासो म स तमहारा कोई साझी ह उस म िो िीववका हम न तम को परदान की ह, तो तम उसम उसक बराबर हो?{ सरह रम; 28}

अललामा इबन कतयम न कहा ह:" सबस बडा अतयाचार यह ह कक बॉदा अललाह का अधधकार ककसी अनय को समवपणत कर द,या कफर उस अधधकार म अललाह क साि औरो को िी शर क कर,और ववशष रप स वह वयककत

Page 169: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

169

िो शर क बनाता ह िब अपन माभलक का दास तिा गलाम हो,तो यह और घोर पाप बन िाता ह। िसा कक अललाह तआला न फरमाया ह:" और उस न एक उदाहरण परथतत ककया ह थवयॉ तमहारा:कया तमहार दासो म स तमहारा कोई साझी ह उस म िो िीववका हम न तम को परदान की ह,तो तम उसम उसक बराबर हो,उन स डरत हो िस अपनो स डरत हो?इसी परकार हम वणणन करत ह आयतो का उन लोगो क भलए िो समझ रखत ह "।{ सरह रम; 28} ,अिाणत िब तम म स कोई नह ॉ पसॉद करता ह कक उस का गलाम उस की िीववका म साझीदार हो, तो तम मर बॉदो म स मरा शर क कयोकर बनात हो, हालाॉकक म समथत चीिो का बबना साझी क थवामी हा, और वह थवाभमतव तिा खदाई ह िो मर अततररकत ककसी अनय क भलए उधचत नह ॉ ह, और न कोई उस का योगय ह?और किस न िी ऐसी आथिा रखी, उसन मरा उधचत सममान नह ॉ ककया,न मर वयककततव क अनसार मरा आदर ककया,न मझ उन चीजो म एकता िाना किस म म एकता तिा अदववतीय हा,और सकटि म कोई मरा साझी नह ॉ ह।

और उस वयककत न िी अललाह का उधचत आदर नह ॉ ककया किस न अललाह क साि-साि औरो की िी िककत की,िसा कक अललाह तआला न फरमाया ह:" ह लोगो! एक उदाहरण हदया गया ह इस धयान स सनो,किनह तम अललाह क अततररकत पकारत हो,वह सब एक मकखी नह ॉ पदा कर सकत यदयवप सब इस क भलए एकबरत हो िाय। और यहद उन स मकखी कछ छीन ल तो उस स वावपस नह ॉ ल सकत। माॉगन वाल तनबणल, और किन स माानगा िाय वह दोनो ह तनबणल ह। उनहोन

Page 170: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

170

अललाह का आदर ककया ह नह ॉ िस उसका आदर करना चाहहए। वाथतव म अललाह अतत शककतशाल परितवशाल ह "।{ सरह हजि; 73-74} ( अददाअ व अददवा;212-213)

कफर आग कहा:" इस म सकषम सॉकत ह उस रहथय की ओर किस क कारण भशकण अललाह की दकटि म सबस बडा पाप ह,और अललाह तआला मशररक को इस स तौबा ककय बबना कषमा परदान नह ॉ करगा। और यह बात िी ह कक भशकण क कारण मशररक सदव क भलए नरक म रहगा। और भशकण गलत कवल इस भलए नह ॉ ह कक अललाह न उस स रोका ह,बकलक अललाह क वयककततव क भलए असॉिव ह कक अपन अततररकत ककसी अनय की पिा क भलए अपन बॉदो को अनमतत द,किस परकार उस क भलए यह सॉिव नह ॉ ह कक अपनी तनपणता,ववशषता और कषमता क ववरदध कोई बात बदाणशत कर। और उस वयककततव क ववषय म यह कस गमान ककया िा सकता ह िो अपनी परततटठा,सममान और शासन म अदित एवॉ अदववतीय ह कक अपनी जात म भमशरण तिा भशकण त की अनमतत द, या उस पसॉद कर? अललाह तआला इन चीिो स पणणतः पववर ह:।{ अददाअ व अददवा; पटठ सॉखया: 217- 219}

तताल सवाा कारण:हदय का सधार कवल उसी समय सॉिव ह िब बॉदा इबादत क समथत परकार को अललाह ह क भलए खास कर, और ववशष रप स दआ को अललाह ह क भलए खास करना परम आवशयक ह। और िब बॉदा गरललाह स सॉबॉध थिावपत करगा और उस स धाभमणक सीमा लाॉघ कर पयार करगा,तो यह वयवहार और कतय उस हातन

Page 171: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

171

पहॉचायगा। अललामा इबन रिब हॉबल न " िाभमउल उलम वल हहकम " म कहा ह:" हदय का सधार तिा शदधता कवल उसी समय सॉिव ह िब उस म अललाह की पहचान,उसकी परततटठा,उसका परम, उस का िय, उस का डर, उस स आशा और उस पर िरोसा बठ िाय।और उन चीिो स हदय को सॉतकटि परापत हो। और यह एकशवरवाद की वाथतववकता ह,और " लाइलाह इललललाह " का िावािण एवॉ साराॉश िी यह ह। हदय म शदधता आ ह नह ॉ सकती ह िब तक कक उस का पजय किस को वह पिता ह, पहचानता ह, पयार करता ह और डरता ह वह अललाह हो किस का कोई साझी और सहायक नह ॉ ह। और यहद आकाश तिा धरती म अललाह क अततररकत कोई और पजय होता,तो इस कारण आकाशो तिा धरती म उपिव तिा फसाद पदा हो िाता। िसा कक अललाह तआला न फरमाया ह:" यहद उन दोनो म अललाह क अततररकत अनय पजय होत तो तनशचय दोनो की वयवथिा बबगड गयी होती,अतः पववर ह अललाह,भसॉहासन का थवामी उन बातो स िो यह बता रह ह "।{सरह अॉबबया;22},इस स जञात हआ कक एक ह साि दोनो सॉसार म सधार उसी समय हो सकता ह िबकक धरती वालो की समथत गततववधधयाॉ अललाह ह क भलए खास हो िाय,और शर र की हरकत हदल और उसकी चाहत की हरकत क अनसार होती ह।अतः यहद हदय की हरकत और उसकी इचछा अललाह क आदश क अनसार होगी;तो वह ठीक और सीधा रहगा,और शर र की पर गततववधधयाॉ ठीक रहगी,और यहद हदय की हरकत और उसकी इचछा गरललाह क तनदशानसार होगी,तो वह खराब

Page 172: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

172

हो िायगा,और हदय की हरकत की खराबी क अनपात म शर र की हरकत िी असॉतभलत हो िायगी।

अललामा इबन कतयम रह ॰न कहा ह:" बॉदो का गरललाह स हदय िोडना हातनकारक ह िब उस म तनधाणररत सीमा को पार ककया िाय। और उस सॉबॉध स अललाह क आदशो क पालन म कोई सहायता न ल िाय। िब खाना,पानी,वववाह और वथर स आवशयकता स अधधक लाि उठाया िाय तो यह कटिदायक और हातनकारक भसदध होता ह। और यहद कोई गरललाह स असीम पयार करन लग,तो यह अतनवायण रप स उस कटि पहॉचायगा और उस स दर बनायगा,और यहद अललाह क अततररकत ककसी और क भलए महबबत कर तो उसकी यह महबबत उस हातन पहॉचायगी,और महबब क कारण या तो दतनया और या आखखरत म यातना स दो-चार होगा। और अधधक सॉिावना तो यह ह कक दोनो िगह उस यातना द िायगी। अललाह तआला का फरमान ह:" और िो लोग सोना- चााद एकबरत कर क रखत ह और उस म स अललाह की राह म दान नह ॉ करत ह,उनह दखदायी यातना की शि सचना सना दो । किस हदन उस नरक की अकगन म तपाया िायगा, कफर उस स उनक मािो तिा पाशणवो और पाठो को दागा िायगा, यह ह किस तम एकबरत कर रह ि, तो अब अपन सॉधचत ककय धनो का थवाद चखो "।{ सरह तौबा; 34-35} और दसर थिान पर कहा:" अतः आप को उनक धन तिा उनकी सॉतान चककत न कर। अललाह तो यह चाहता ह कक उनह इनक दवारा साॉसाररक िीवन म यातना द, और उनक पराण इस दशा म तनकल कक वह काकफर हो "।{ सरह तौबा;55}

Page 173: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

173

चौवाल सवाा कारण: और मखलक स दआ करना इस दकटि स िी अवध ह कक िो लोग ऐसा करत ह वह न तो अपन कायण क परतत तनकशचत होत ह,और न उस पर कथिर रहत ह। बकलक आप दखग कक ववभिनन पजयो क यहाा चककर लगात रहत ह। किी एक मद को पकारत ह तो किी दसर को, और कछ लोग तो खशहाल क समय गरललाह की परािणना करत ह,लककन िब कहठनाई आती ह तो अललाह को पर तनटठा क साि पकारन लगत ह,और अपन सरदारो तिा माबदो को िल िात ह िसा कक पहल यग क मशररकीन ककया करत ि किन क ववषय म अललाह न फरमाया ह:"िब वह कशती म सवार होत ि तो पर तनटठा क साि अललाह को पकारत ि, लककन िब अललाह उनह रकषा परदान कर दता तो कफर भशकण करन लगत "।

और इस नफसानी धोखा स अवगत होन क बाविद िी वह गरललाह स परािणना करत रहत ि। और इसका मखय कारण अॉधिककत,तनधणन कथितत और अललाह स कमिोर सॉबॉध का होना िा। और यह थपटि ह कक िब तनधणन और अिावगरसत वयककत कमजोर ईमान अिवा ईमान स वॉधचत हो;तो कवल अपनी आवशयकता की पतत ण हत सोचता ह,और उसक भलए ककसी िी माधयम को अपनान स दरग नह ॉ करता ह, चाह वह माधयम धाभमणक दकटि स उधचत हो अिवा अनधचत।

और ववभिनन माबदो क दर पर उपकथित होना और ववचभलत अवथिा म रहना गरललाह स परािणना क गलत होन का तकण एवॉ परमाण ह। हालाॉकक िो वयककत तनरॉतर अललाह तआला की इबादत करता ह और उसी स

Page 174: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

174

दआ माॉगता ह वह इस तरह गमराह म नह ॉ फॉ सता ह,बकलक वह अपन कायण स सॉतटि रहता ह। अगर अललाह न उसकी ववनती थवीकार कर ल तो सार परशॉसा अललाह क भलए ह कक उस वयककत की इचछा की पतत ण हई,और यहद उसकी परािणना थवीकार नह ॉ होती ह तो उसक बदल म अललाह उसको आखखरत म नवाजता ह,या कफर दतनया म उसकी कोई बला िाल दता ह। और अललाह क रसल की एक हद स िी इस बात का समिणन करती ह:" कोई िी मसलमान िब दआ करता ह और उसम पाप तिा सॉबॉध ववचछद की बात नह ॉ होती ह, तो उस दआ को अललाह तीन रप म थवीकार करता ह: या तो िलद उसकी मराद पर कर दता ह, या कफर उस आखखरत क भलए सॉधचत कर लता ह, या कफर उसी परकार की कोई बला उसक सर स िाल दता ह।

सहाबा न कहा: हम अधधक मारा म दआ करग।

आप न कहा: अललाह अधधक दन वाला ह"।{ अहमद शर फ:3/18, इसकी सनद को ववदवानो न अचछी कहा ह}

समथत परशॉसा अललाह क भलए ह एकशवरवाद की ओर मागणदशणन करन वाल नमत पर।

शख महममद अमीन शॉकीती रह ॰ न अललाह क इस फरमान:" और िब सागर म तम पर कोई आपदा आ पडती ह,तो अललाह क अततररकत किन को तम पकारत हो उस िल िात हो"।{सरह बनी इसराईल; 67} की तफसीर म कहा ह:" इस आयत म अललाह न थपटि ककया ह कक काकफरो

Page 175: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

175

को िब सागर म कोई कहठनाई पहाचती ह,अिाणत उन की सवार पर हवा का ियावह आकरमण होता ह,और िॉवर उनह चोरो ओर स अपनी चपि म ल लता ह िस कोई पहाड खडा हो,और वह सोचन लगत ह कक इस स छिकारा पान का अब कोई माधयम नह ॉ ह। ( उन स गम हो िात ह) अिाणत उनक मकथतटक और हदय स वह सार पजय गायब हो िात ह किन की वह अललाह क अततररकत पिा करत ि,अतः उस ियावह आपदा म कवल अललाह ह को पकारत ह, कयोकक उनह पता होता ह कक इस परकार की दखद अवथिा स कवल अललाह ह सरकषा द सकता ह। और इसी तथय को दकटि म रखत हए पिा और िककत को इस हदयववदारक कथितत म िो उन पर चारो ओर स वयापत होती ह अललाह ह क भलए खास करन लगत ह। और िब अललाह उनह रकषा परदान कर दता ह,और मागण परशथत कर दता ह और वह सरकषकषत रप स िल तक पहॉच िात ह तो कफर कफर वाल उसी अवथिा म लौि िात ह। िसा कक अललाह तआला न कहा:" और िब तमह बचा कर िल तक पहॉचा दता ह तो मख फर लत हो। और मनटय ह ह अतत कतधन "।{सरह बनी इसराईल; 67}

और इस आयत म वखणणत अिण को अललाह तआला न बहत सार आयतो म थपटि रप स बयान ककया ह ---

कफर अललाह तआला न इस थिान पर किस क ववषय म हमारा वाताणलाप चल रहा ह काकफरो की घहिया सोच और मखणता प आधाररत बदधध का वणणन ककया ह, और यह कक िब वह अपन थिान पर पहॉच िात ह और

Page 176: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

176

समनदर की खतरनाकी स मककत भमल िाती ह तो अपनी कफर वाल उसी अवथिा म लौि िात ह और थवयॉ को अललाह की यातना स सरकषकषत समझत ह हालाॉकक अललाह सकषम ह कक िल तक पहॉचन क बाद उनह नटि कर द या तो िल क िल स भमल हए िाग को धॉसा करक कक धरती उनह अपन िीतर दबोच लया कफर उन पर आकाश स पतिर की वषाण करक िो उनह मतय क घाि उतार द,या कफर उनह दोबारा सागर म लौिा कर किसक बकाब िॉवर उनह डबो द। िसा कक अललाह तआला न उनकी सरकषा और िल तक पहॉचन क बाद कफर वाल हरकत पर तननदा करत हए कहा ह:" कया तम तनिणय हो गय हो कक अललाह तमह िल ह म धॉसा द?अिवा तम पर पिर ल आाधी िि द?कफर तम अपना कोई रकषक न पाओ।{ सरह बनी इसराईल; 68} यानी वषाण अिवा हवा िि द किस म पतिर हो। और इसी आयत म आग कहा:" या तम तनिणय हो गय हो कक कफर उस सागर म तम को दसर बार ल िाय,या तम पर वाय का परचणड झोका िि द,उस कफर क बदल िो तम न ककया ह। कफर तम अपन भलए उस नह ॉ पाओग िो हम पर इसका दोष धर"।अिाणत तम अपन कफर क कारण तबाह और यातना क िागी होग। शख अमीन शॉकीती की बात पर हई।

पताभलसवाा कारण: गरललाह का िकत अपन पजय स कषखणक तिा औपचाररक परम करता ह,िॉह महबबत का यह बॉधन ििता ह ककसी और माबद की ओर धयान मगन हो िाता ह। या कफर उन माबदो को िब कोई घिना या मतय अपनी चपि लती ह तो कफर िकत उन स दर हो िात ह। और िहाा तक अललाह क िकतो की बात ह,तो वह उस स

Page 177: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

177

हमशा महबबत करत ह,बकलक उनकी महबबत और अललाह स सॉबॉध और परगाढ और मजबत हो िाता ह िब वह ककसी कहठनाई म फॉ सत ह और फॉ सन क बाद उस स मककत परापत करत ह। और यह एकशवरवाद की तको म स ह,और इस क वणणन का उददशय इबादत को हमशा अललाह क भलए खास और खाभलस करन का ह।

छयाभलसवाा कारण:यह सतय ह कक सबस बड कायण िस वषाण नाकजल करना और अजाब को िालना अललाह स खाभलस ववनती क बबना असॉिव ह। अललाह तआला का फरमान ह:" (ह नबी!) उन स कहो कक यहद तम पर अललाह का परकोप आ िाय अिवा तम पर परलय आ िाय तो कया तम अललाह क अततररकत ककसी और को पकारोग, यहद तम सचच हो?

बकलक तम उसी को पकारत हो,तो वह दर करता ह उसको किस क भलए तम पकारत हो,यहद वह चाह,और तम उस िल िात हो किस साझी बनात हो "।{सरह अनआम;33-36},अलबतता कबर वालो और उनह ॉ क समान अनय लोगो स परािणना करन स कवल घहिया और तचछ चीि ह परापत होती ह किन पर किननात तिा शतान अधधकार रखत ह,िो कबरो क नजद क पकारन वालो की पकार को सनत ह,उस का उततर दत ह और उस स बात करत ह,ताकक उस पिभरटि कर सक । और इस भलए िी ताकक वह पकारन वाला यह गमान कर कक वाथतव म यह कबर वाल ह ह िो उसकक पकार का उततर द रह ह,या वह अललाह तक दआ पहॉचान का माधयम ह। बकलक किी किी अललाह तआला अपन मिबर और असहाय बॉदो की दआओॉ का आशचयणिनक पररणाम दता ह,िसा कक

Page 178: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

178

हजरत जकररया अलहहथसलाम क भलए हआ िब उनहोन अललाह स दआ की कक उनह बिा स नवाज,हालाॉकक उस समय उनकी आय बहत जयादा िी और उनकी पतनी िी बााझ िीॉ किन म बचचा पदा करन की कषमता नह ॉ िी,कफर िी अललाह न उनकी दआ सनी।

इमाम बहकी न " दलाइलननबववत "म हजरत अनस बबन माभलक स वखणणत ककया ह कक उमर बबन खतताब रज • न एक लशकर की तयार की, और अला बबन हजरमी को सना की इस िकडी का सरदार बनाया, िब फौि राथत म कह ॉ पहॉचा तो उनह सखत ठॉडी का सामना करना पडा, अतः वह िी िक गय और उनकी सवार याा िी।उन लोगो न पानी की दआ की,पररणामतः बादल बरस पडा,और वह सब सराब हए यहाा तक कक तालाब और घाहियाा पानी स िर गई। िब वह अपन शरओॉ क पास पहॉच- और उन लोगो न िजीरह की ओर सागर म खल ि को पार ककया िा- अतः वहिजीरह पर खड हए, और आवाज लगाई: (ऐ महान,ऐ शरटठ,ऐ सहनशील,ऐ दाता )कफर बोल: (अललाह का नाम लकर घस िाओ),हजरत अनस रज न कहा: हम समनदर पार कर गय और पानी हमार मवभशयो क खर को िी न लगा। हम चपक स शरओॉ पर आकरमण ककय,उनह कतल ककय,कद बनाय और उनक बचचो और कथरयो को हहरासत म ल भलय, कफर खल ि पर लोि। कफर उनहोन वह शबद दहराया, हम खल ि पार कर गय और पानी हमार मवभशयो क खर को िी न लगा "। { दलाइलननबववत ; 6/54}

Page 179: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

179

उपरोकत बातो का साराॉश यह ह कक कितन िी आशचयणिनक कायण,बडी सफलता और करामात ह वह सब अललाह ह क एखतयार म ह ,और वह बबना ककसी भशकण त क उस पर आधधपतय रखता ह, और इन चीिो म स ककसी िी चीज की पराकपत अललाह स दआ क बबना असॉिव ह।

सताभलसवाा कारण: िो लोग कबर वालो की पिा करत ह,उनस दआएॉ करत ह,बहत कम ह उन लोगो की दआएॉ कबल की िाती ह,बकलक अधधकाॉशतः रदद ह कर द िाती ह। और यह िी धयान रह कक िो उनकी दआओॉ का उततर दता ह वह अललाह ह तआला ह,और किी किी उनकी दआओॉ का उततर द दता ह उनह और पिभरटि करन क भलए,और उनह ढ ल दन क भलए,ताकक गमराह म और आग तनकल िाय। और यह सजा ह पहल बार अललाह स दआ करन स कतरान क कारण। और अललाह सबस बहतर न ह ला और तदबीर करन वाला ह। अतः उसका फरमान ह:"और वह षडयॉर रच रह ि,और अललाह अपना उपाय कर रहा िा। और अललाह का उपाय सबस उततम ह "। {सरह अनफाल;30},और दसर थिान पर फरमाया:"और किन लोगो न हमार आयतो को झिला हदया ,हम उनह करमशः( ववनाश तक) ऐस ल िायग कक उनह इस का जञान िी नह ॉ होगा।और उनह अवसर दग,तनशचय मरा उपाय बडा सदढ ह "।{ सरह आराफ; 181-182}

और िहाा तक एकशवरवाद लोगो की बात ह िो कवल अललाह ह स माॉगत ह,तो थपटि रह कक उन की दआ एक एक करक कबल की िाती ह। और कोई दआ असफल नह ॉ होती ह,परनत किस म ककसी परकार की

Page 180: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

180

कोई रकावि हो। और यह िी तौह द की तको म स ह,और परथतत करन का उददशय यह ह कक लोग अललाह स ह कवल दआ कर।

अडताभलसवाा कारण: और गरललाह स परािणना करना इस दकटि स िी अवध ह कक कछ काकफर कबरो क पिाररयो को कबरो क पास दआ करत हए और कछ माागत हय दख कर आशचयण करत ह। उनह कबर वालो क पास हाि फलात दख कर हरत होती ह। शख अबदरणहमान बबन काभसम न कहा ह:" बहत सार यहद और ईसाई उन लोगो की तननदा और तरद द करत ह िो इसलाम का दावा करत ह और कबरो क पास अवध कायण करत ह, वह कहत ह: यहद तम लोगो का सॉदटिा इस का आदश हदय ह, तो वह सतय सॉदटिा नह ॉ ह ।और यहद इस स मना ककय ह, तो कफर तम लोगो न उनकी नाफरमानी की ह, और सामानय तिा ववशष- बकलक यहद ,ईसाई और भमशरणकार िी- इस तथय को िानत ह कक महममद स• को इस सॉदश और आदश क साि ििा गया िा कक एक अललाह की इबादत का आमॉरण द। और अललाह तआला क अततररकत ककसी अनय की पिा स रोक और उनकी खदाई का इनकार कर "।{अथसफल मथलल अला आबबहदरणसल;11} और अमररकी लखक लोसरोब थिडाडण िो उन मथतशररक इततहासकारो म स ह किनहो न इथलामी दतनया क अॉदर अठारहवीॉ शताबद म कबर- पिा और उसकी ओर यारा का वणणन ककया ह ,इसलाभमक दतनया की सामाकिक कथितत और रािनततक दशा को को बयान करत हए कहत ह:" धमण पर काला परदह पड गया ,और किस एकशवरवाद का पाठ अललाह क रसल न पढाया िा उस पर खराफात और सॉतवाद की चादर डाल द गयी, मकथिद नमाकजयो स खाल हो

Page 181: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

181

गयीॉ, धमण क अभशकषकषत परचारको, और तनधणनो तिा दरवशो का एक बडा समह पदा हो गया,िो एक थिान स दसर थिान पर परथिान करता रहता ह। उनकी गरदनो म तावीज,िादई मालाएॉ तिा तथबीह क दान हआ करती ह। और गलत तिा गडमड चीिो क माधयम स लोगो को भरभमत करत ह। और लोगो को औभलया की कबरो की ओर यारा का आमॉरण दत ि,और कबरो म मदफन मतको स अनशॉसा क भलए लोगो को उिारत ि। और सतय तो यह ह कक लोगो क हदय स करआन का महतव तनकल चका िा। पररणामथवरप वह हर थिान पर शराब,अफीम और मादक पदािो का सवन करत ि,और बराइयाा िी समाि म वयापत हो चकी िीॉ। और हया की चादर उतार कर और अललाह तआला का खौफ हदल स तनकाल कर गनाह का कायण ककया िा रहा िा। और सामहहक रप स दखा िाय तो मकथलम गरमकथलम म पररवततणत हो गया िा। और इतना धगर चका िा कक न वहाॉ सकन िा न सॉतकटि। और यहद सॉदशवाहक स• उस समय धरती पर वावपस आत और इसलाम की कथितत को दखत ,तो बहत नाराज होत और उन लोगो पर लानत िित िो लानत-मलामत क योगय ह,िसा कक धमण स ववमख वयककतओॉ और मतीपिको पर िित ि "।{ हाकिरल आभलभमल इथलामी; 1/259-60 ,सॉकषप क साि}

और शख अबदललाह अबाबतीन न कहा ह:" हमन बहत सार यहहदयो स सना ह कक वह मसलमानो की तननदा करत ह कबरो और मजारो पर अधमण कायण करन क कारण। वह कहत ह: अगर तमहार नबी न इस बात का आदश हदया ह तो वह नबी नह ॉ ह,और यहद उसन मना ककया ह, तो

Page 182: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

182

कफर तम लोग उस की भशकषा की अवहलना कर रह हो। अललाह पववर ह, ककतनी ववधचर बात ह!

यहद लोग भशकण प आधाररत इन कायो की तननदा करत ह,और कहत ह:" कोई नबी इस तरह की बात लकर अवतररत नह ॉ हो सकता ह,लककन ववडॉबना यह ह कक आि क यग क बहत सार धाभमणक गर इस भशककण या काम की अनमतत दत ह। और उसक पकष म अनधचत तकण पश करत ह,और िो लोग इस बराई को बयान करत ह,उनह बरा िला कहत ह "।{ -الجوزي إبن دار ص: لمشركينا عن المجادل على والرد الله لحزب الانتصار {पटठ सॉखया:40 الدمام

उनचासवाा कारण: और गरललाह स परािणना करना इस दकटि स िी अवध ह कक कबरो की पिा,उसकी परततटठा,मान सममान और उसक समकष भशश नवान स मसलमानो पर धरती की आबाद स सॉबॉधधत महतवपणण बातो म बरा परिाव पडता ह। और इसी बात का आदश अललाह तआला न अपन फरमान म हदया ह:"उसी न तम को धरती स उतपनन ककया,और उसम तम को बसा हदया"।{सरह हद;61},और दसर थिान पर फरमाया:" वह ह किस न तमहार भलए धरती को वशवती बनाया,तो चलो कफरो उसक कषरो म तिा खाओ उसकी परदान की हई िीववका। और उसी की ओर तमह कफर िीववत होकर िाना ह "।{ सरह मलक; 15}

और इस कारण का वववरण यह ह कक कछ समाि म िहाा गरललाह स सॉबॉध थिावपत करन का वातावरण ह वहाा पर उपचार स सॉबॉधधत भशकषा गरहण करन की मानभसकता बहत ह कम ह,कयोकक वह लोग समझत ह

Page 183: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

183

कक वाथतववक उपचार मतको क हाि म ह,और इसी भलए मतको की तनकिता परापत करन क भलए वह चीज परथतत करत ह िो कवल अललाह ह क भलए खास ह,अतः उन स दआएॉ करत ह,उनक भलए जबह करत ह,और नजर व नयाज पश करत ह । और इस ववषय म एक शोधकताण अल जहरानी कहत ह:" और इसी तरह लोग मदो की सवा की ओर ककनित हो गय,उन की कबर बना करक,और उन पर गॉबद बना कर। और उस म पररशरम और दौलत खब खचण ककय। और यह सब कछ कजनदो क भशकषण-परभशकषण क नाम पर,उनक भलए खशहाल िीवन क साधन परदान करन क नाम पर और उस कौम को मजबत तिा सदढ करन क नाम पर हआ किस का दशमन बाहर उस क भलए घात म बठा ह"।{ अल इनहराफात अल अकद या; पटठ सॉखया: 310} बकलक आथिा स सॉबॉधधत इस खतरनाक गमराह और पिभरटि ववचार न बीत शताबद म लोगो को सल बी यदध क हािो पराकित करा हदया,कयोकक शहर वाल अपन शहर की रकषा हत मदो पर ववशवास करत ि। अतः अललाह न उनको मदो ह क सपदण कर हदया। और उसका एक उदाहरण यह िी ह कक िब अॉगरिो न िाॉप भलया कक सफीवाद और कबर पिा का ववचार लोगो क हदमाग को फरन ,अॉगरजो क सॉग यदध स रोकन, यहाा तक कक िरोसा,िववटय पर ववशवास, दतनया स दर ,िीवन की रॉगीतनयो स पिकता और दतनया स बचन क नाम पर अॉगरजो क साि हथतकषप नह ॉ करन म महतवपणण िभमका तनिा सकता ह,तो कबर ववचार को सदढ करन क भलए उनहोन यिासॉिव परयास ककया,ताकक मसलमान धरती पर पथत पड िाय,और अिनबी शासन की दासता स हवषणत तिा परसनन हो ",और

Page 184: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

184

इसी कारण भमसर इतयाहद कषरो म जबरदथती िभम गरहण करन वाल लोगो की यह इचछा रह कक तसववफ क मागण पर चलन वालो को बबलकल थवतॉर छोड हदया िाय,ताकक वह अपनी बर आथिा पर अमल करत रह। और दश क आॉतररक वविाग पर इन गाभसबो और जाभलमो क आधधपतय और कबजा न अधधक योगदान हदया,िो आग चलकर इनह सकषम बना हदया कक उन मागो पर कबिा िमाय, उन की गततववधधयो की िानकार रख,उनक तौर-तर क को पहचान और उन सफीयो को उस हदशा म ल िाय िहाा इन जाभलमो की जयादह स जयादह सवा सॉिव हो। अतः इन अतयाचाररयो न शहरो म सफी भसदधानतो को अपनाया किस न इनक शासन को सार िगहो पर फला हदया "।{अततसववफ बनल हकक वल खलक;महममद फहर शकफा: 211}अतः इस तरह उस मलक पर शासन करना उन लोगो क भलए सरल हो गया।

और उसका एक उदाहरण फराॉसीभसयो क यहाा िी भमलता ह किस को भमसर का नायक मथतफा कमाल न अपनी ककताब " अलमसअलतशशरईया "म बयान ककया ह। उनहोन एक आशचयणिनक कहानी बयान ककया ह,वह कहत ह:" टयनीभशया क शहर करवान पर फराॉसीभसयो क आधधपतय का एक परभसदध वाकय ह कक एक फराॉसीसी वयककत इसलाम धमण को सवीकार ककया,और अपना नाम सयद अहमद हाद रखा,और धाभमणक भशकषा गरहण करन का यिासमिव परयास ककया,यहाा तक कक उस म तनपणता और महारत हाभसल कर ल ,और करवान की ककसी बडी मकथिद का इमाम बन गया,िब फराॉसीसी फौि शहर स कर ब पहाची,तो शहर वाल शहर की रकषा क भलए तयार हय,और सयद अहमद हाद क पास कहन पहाच कक

Page 185: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

185

मकथिद म मदफन शख स परामशण कर किन म वह आथिा रखत ि,सयद अहमद हाद मजार क िीतर परवश ककय,कफर उनह िववटय म पहॉचन वाल कटि स डरान लग,और बोल: बाबा तम लोगो को आतमसमपणण का उपदश द रह ह,कयोकक शहर का पराकित होना अतनवायण हो गया ह। उस िोल िनता न उसकी बात मान ल , और अपन शहर की रकषा बबलकल नह ॉ की,पररणामथवरप फराॉसीसी फौि शाॉततपवणक 26/अकतबर,सन 1888ई,को करवान म परवश कर गई। {अततसववफ बनल हकक वल बाततल;211}

और शख अबदल अजीज बबन फसल अराणिह न कहा:" बीत शताबद म सल बी ईसाईयो न इन बराइयो को फलान का यिासमिव परयास ककया,और लोगो को उनक धमण स ववमख करक मतत ण पिा की ओर मोडन म महतवपणण िभमका तनिाई,और मलक क बाभशॉदो क परतत उनका िो दातयतव िा उस स उनह गाकफल कर हदय,कबरो क पास ककय िान वाल खराफात को उनकी तनगाहो म अचछा बना कर।यहाा तक कक िजाएर क कछ लोगो न मझ बतलाया कक िब फराॉसीसी लोग िजाएर पर अपना आधधपतय थिावपत ककय तो कछ कबरो और मजारो का सहारा भलया किन म मदफन लोगो की नकी और ईमानदार चचाण का ववषय बनी हई िी।अतः वह लोग लोगो को कबरो पर एकबरत करत ि,कफर उस की ओर तोप का तनशाना लगात ि,यह परदभशणत करत हए कक वह उन मजारो को धवथत करना चाहत ह ,हालाॉकक तोप खाल होता िा- उददशय कवल धोखा दना िा- कफर तोप दागत ि, अतः तोप की आवाज गॉिती िी,और लोगो को ऐसा गमान होता िा कक मजार पर आकरमण ककया गया

Page 186: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

186

ह,हालाॉकक िब वह मजार की ओर दखत ि तो वह अपन थिान पर बाकी रहता िा,इस तरह लोगो का सॉबॉध मजार स और सदढ हो िाता िा और उन की आथिा म बदधध होती िी।

शख अहमद बबन हसन बाकर भमसरी अजहर (मतय 1405 हहिर )न कबरो की सिावि,उस पर गॉबद बनान,और मकथिद क तनमाणण क हराम होन क ववषय म अपन एक फतवा म कजकर ककया ह कक परब क ककसी बड आदमी न एभशया म नई बकथतयो क कछ शभलयो क बार म बतलाया। अतः उसन वाकय को वयकत करत हए कहा कक सामराजयवाद लोग हहनदथतान स चौडी सडको क राथत बगदाद की ओर आन वाल वयापाररयो को रोक कर एक नय मागण पर चलाना चाहत ि,िहाा उनक उददशय की पतत ण होती नजर आती िी,उनका यिासॉिव परयास होता िा कक काकफला परानी हदशा क बिाय नई हदशा की ओर अगरसर हो, लककन इस म वह असफल रहत, यहाा तक कक उनह एक ऐसा बहाना भमल गया किसन उस काकफल को अपनी हदशा बदल कर एक नई हदशा की ओर चलन पर तयार कर हदया,और वह यह कक उन सामराजयवाद लोगो न उस नय मागण पर िहाा वह काकफला को मोडना चाहत ि,िगह िगह मजारो और गॉबदो का तनमाणण करवा हदया,कफर यह अफवाह फलाया कक उन मजारो म नक औभलया ह,और यह कक उनकी ऐसी और ऐसी करामत दखी गई ह। कफर यह अफवाह चारो ओर फल गया, हर बथती और शहर म यह खबर फल गई, अतः उन मागो पर िीड लग गई और आबाद कायम होगई ।

Page 187: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

187

इस किा को अललामा अलबानी न वखणणत ककया ह और उस अललामा बाकर स सॉबॉधधत ककया ह,िसा कक " तहजीरथसाकिद " पटठ सॉखया 138-139 म उपकथित ह।

और उन दरवशो न उन आकरमणकार सामराजयवाद यो को ढर सार उपहारो स नवाजा,अतः यह दरवश सामराजयवाद यो क अकथततव का धाभमणक दकटि स महतव बयान करत ि,और मलक म उनकी उपकथित को उधचत और लािदायक बतलात ि,ताकक लोगो क भलए उन की उपकथितत का महतव थपटि हो िाय।बकलक बात यहाा तक पहॉच गई िी कक भमसर क कछ सफी िन 1919 ई क इनकलाब म लोगो का हथताकषर करान लग किस म यह अनरोध ककया गया िा कक भमसर म अॉगरिो को रहन हदया िाए। और उन सनयाभसयो म महममद बबन इबराह म िमल िी ि िो सफीयो क सरदार मान िात ह।

उपरोकत बातो का साराॉश यह ह कक कबरो और मजारो को मान सममान और अनधचत परततटठा दना ह सबस बडा कारण िा मसलमानो क शरओॉ क अधधन आन का,और यह चीज कई शताबद तक धरती को इथलाम स खाल होन का कारण बनी रह । बस अललाह ह स सहायता की ववनती ह।

पचासव ॉ कारण:

उन लोगो का तकण और आधार िो गरललाह की िककत,पिा और इबादत करत ह पणण रप स या तो शक व सॉदह वाल बातो पर आधाररत ह,िस

Page 188: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

188

झठी हद स और मॉघडणत बात। या कफर दाशणतनक तकबॉद और अकल शबहात पर आधाररत ह,या कफर तचछ अनिवो पर,या कफर ककथसो और कहातनयो पर,या कफर खवाबो व थवपनो पर। और इन तमाम चीिो पर न धमण क उसल म न उसक फरअ म िरोसा ककया िा सकता ह। अललामा इबन तभमया का कहना ह:" यह पिभरटि लोग ईसाई मशररको क समान ह,उनका तकण या तो कमजोर हद स ह, या गढ हई, या कफर ऐस लोगो स वखणणत की हई किन की बातो पर ववशवास नह ॉ ककया िा सकता ह। या तो उन लोगो पर झठ बाॉधी िाती ह,या कफर उनकी गलत बात बयान की िाती ह। और यह अववशवसनीय बात ह एक ऐस वयककत की ओर स किस स झठ िी सॉिव ह। और यहद वह नबी स• स भसदध ककसी बात का वणणन करत ह तो उसक अिण को उसक उधचत थिान स फर दत ह,और सॉदह वाल बातो को पकड लत ह,और थपटि बातो को छोड दत ह,िसा कक ईसाईयो का वयवहार िा। {अल इथतगासह कफरणदद अलल बबकरी; 2/587}

लखक का कहना ह,अललाह उनह कषमा परदान कर:" नबी स• पर गढ गई हद सो म यह हद स िी ह:(िब तमहार साि कोई कहठनाई उतपनन हो तो कबर वालो स सहायता की परािणना करो), इस हद स को इबन कमाल बाशा न अपनी ककताब " अल अरबईन " म बयान ककया ह,हद स सॉखया तीन ह।

और दसर शबदो म वखणणत ह: िब परशातनयाॉ तमह िका द तो कबर वालो स तनकिता बना लो।

Page 189: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

189

और इन शबदो म िी वखणणत ह: कबर वालो स सहायता की गहार लगओ।

अललामा इबन तभमया न " अततवथसल वल वसीला " िाग सॉखया २पटठ सॉखया २९७ म कहा ह:" यह हद स नबी स• पर गढा गया झठ ह,और हद स- भशकषा म पारॉगत वयककत इस क झठ होन पर सहमत ह। भशकषकषत लोगो म स ककसी न िी उस वखणणत नह ॉ ककया ह।और हद स की ककसी िी ववशवसनीय पथतक म इस का उललख नह ॉ ह"। अललामा इबन तभमया की बात पर हई।

लखक का कहना ह:" और इसी परकार यह हद स:(यहद तम म स कोई अपना ववशवास पतिर पर िी बहाल कर ल,तो अललाह उस पतिर क माधयम स उस लाि पहॉचायगा " बबलकल झठी ह, इस की कोई वाथतववकता नह ॉ ह। और " मिमउल फतावा " िाग २४पटठ सॉखया ३३५ म इबन तभमया न उस पर मौज (गढ हई) होन का हकम लगाया ह। और दसर थिान पर कहा ह: और वह हद स किस कछ झठ लोग बयान करत ह:( यहद तम म स कोई अपनी आथिा ककसी पतिर क साि अचछी रख,तो अललाह उस पतिर क माधयम स उस लाि परदान करता ह),बबलकल झठ ह और ववदवान लोग उसक झठ होन पर सहमत ह। और वाथतव म यह उन मतीपिको की बात ह िो पतिरो और मततणयो क साि अचछा गमान रखत ह। और अललाह तआला का फरमान ह:" तनशचय तम सब तिा वह किन की तम पिा करत हो अललाह क अततररकत नरक क ईधन ह,तम सब वहाा पहाचन वाल हो"।{सरह अॉबबया: 98} और दसर थिान पर फरमाया:"तो तम उस अगनी स बचो किस का

Page 190: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

190

ईधन मानवता तिा पतिर होग "।{सरह बकरह;23},और इबराह म अलहहथसलाम न कहा:" िब उसन कहा अपन वपता स: ह मर वपरय वपता! कयॉ आप उस पित ह, िो न सनता ह और न दखता ह, और न आप क कछ काम आता ह "।{ सरह मरयम;34},और अललाह तआला न बछडा पिन वालो क ववषय म कहा :" कया उनहोन यह नह ॉ सोचा कक न तो वह उनस बात करता ह और न ककसी परकार का मागणदशणन दता ह"। {सरह आराफ;638},और अललाह तआला न इबराह म अलहहथसलाम क ववषय म कहा ह कक उनहोन अपनी िातत क लोगो स कहा:" यह परततमाएॉ कसी ह किन की पिा म तम लग हए हो?{सरह अॉबबया;52} अतः उन मशररको न पतिरो पर अपना ववशवास िताया,उनक परतत अचछा गमान रखा, और इस का पररणाम यह ह कक वह सदव क भलए नरक म रहग। और सतय यह ह कक गलाम अपन पालनहार क साि अचछा गमान रखता ह--- सह ह मकथलम शर फ म हजरत िाबबर रि• स वखणणत ह कक नबी स• न कहा:(तम म स ककसी आदमी की मतय न हो,परॉत उस कथितत म कक वह अललाह स अचछा गमान रखता हो){मकथलम शर फ;2877}अललामा इबन तभमया की बात पर हई।{िाभमउल मसाइल भल शखखल इसलाम इबन तभमया; अलमिमअ तल खाभमसा, पटठ सॉखया, 104- 106}

और अललामा इबन कतयम रह • न कबरो स उतपनन कफतनो क कारणो का उललख करत हए कहा ह:" और कफतनो क उन कारणो म स एक गढ गई झठी हद स िी ह किनह कबरो क पिाररयो और उनह िस लोगो न नबी स• पर गढा ह। यह हद स अललाह क रसल और उनकी लाई हई

Page 191: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

191

शर यत क ववपर त ह,िस यह हद स:(िब तमह परशातनयाॉ िका द तो कबर वालो स सहायता की गहार लगओ) ,और इसी परकार यह हद स :(यहद तम म स कोई िी ककसी पतिर क साि अचछा गमान रखता ह,तो वह लािदायक भसदध होगा),और इसी परकार की अनय हद स िो इसलाम धमण क ववपर त ह किनह मशररको न गढा ह। और यह झठी हद स उनह िस अभशकषकषत और अजञातनयो क बीच फल गई। और अललाह तआला न अपन रसल को उनह ॉ लोगो की हतया क भलए अवतररत ककया िा किनहो न पतिरो क साि आथिा बना रखा िा,और अपनी उममत को आप स• न हर परकार स कबरो क कफतनो स बचाया।{ इगासतललहफान; ३८७-३८८}

और इसी परकार मौज हद सो का उललख करत हए उनहोन कहा:" और हद स: ( यहद तम म स कोई ककसी पतिर क साि अचछा गमान रख,तो वह पतिर उस लाि परदान करगा "),मशररक लोगो और कबरो क पिाररयो की गढ हई हद सो म स ह"।{नकदल मनकल वल महकल ममयज बनल मरदहद वल मकबल; पटठ सॉखया; १३२}

और इबन हिर अथकलानी न कहा ह:" इस हद स की कोई वाथतववकता नह ॉ ह"।{ मलला अल कार न ( अल असरारल मरफआ कफल अखबाररल मौजआ) म इस का उललख ककया ह। और यह (अल मौजआतल कबरा) स परभसदध ह। पटठ सॉखया ३७६ ह और महममद बबन लतफी सबबाग की तहकीक ह। अल मकतबल इथलामी स परकाभशत ह}

Page 192: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

192

और शख अलबानी न कहा ह:" मौज ह"।{अकथसलभसलतथसह हह ४५०} और इसी परकार शख मरआ अल करमी अपनी ककताब ( अल फवाइदल मौजआ कफल अहाद भसल मौजआ,पटठ सॉखया,१८८,अबदल वहहाब अबदल लतीफ की तहकीक क साि) म,और फततनी न अपनी ककताब ( तजककरतल मौजआ;पटठ सॉखया,२८),और इसी परकार अजहर अपनी ककताब ( तहजीरल मकथलभमन भमनल अहाद भसल मौजआ अला सतयहदल मरसल न,पटठ सॉखया;१२८) म उललख ककया ह। और इसी परकार अललामा सखावी न ( अलमकाभसदल हसनह, पटठ सॉखया; ८८३,महममद उथमान अल खखशत क सॉशोधन क साि) म, और मलला अल कार न अपन ( मौजआत, पटठ सॉखया; ३८६),और अिलनी की ( कशफल धगताअ; पटठ सॉखया, २०८७ )म वखणणत ककया ह।

उपरोकत बातो का साराॉश और पररणाम यह ह कक यह हद स हद स की ककसी िी ववशवसनीय पथतक म वखणणत नह ॉ ह,बकलक उस की कोई सनद िी नह ॉ ह। यह कवल कबर क पिाररयो तिा उनकी सॉतान और बालको की जबानो पर घमती रह ,और एक नथल क पशचात दसर नथल तिा एक शताबद क पशचात दसर शताबद म चधचणत रह । और वाथतववकता तो यह ह कक यह हद स नबी स• पर गढ गई एक झठी हद स ह।

कफर यह और इसक अिण म उपकथित अनय हद स धमण क थतॉि तिा उसकी वाथतववकता क बबलकल ववपर त ह,कयॉकक द न क परतत िल िाॉतत सबको पता ह कक उसका असल अललाह की इबादत तिा गरललाह की िककत स दर पर आधाररत ह।

Page 193: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

193

और यह िी थपटि रह कक उपरोकत झठी हद सो क अततररकत गरललाह की िककत, उस की पिा तिा उन स परािणना क परसॉग म अनय हद स िी परथतत की िाती ह, लककन उन सब क वणणन का यहाा थिान नह ॉ ह। अतः आवशयकता इस बात की ह कक परतयक कथितत म उन पजयो स बचा िाए,कयोकक हर वह चीज िो द न क ककसी िी उसल का ववरोध करती हो वह वाथतव म नबी स• पर गढ गई एक झठी हद स ह,और सतय यह ह कक अललाह क द न म कोई ववरोधािास नह ॉ ह।

इकयावनवाा और अॉततम कारण:

और गरललाह स परािणना करना इस दकटि स िी अवध ह कक ऐसा करन वाला अललाह की ओर ककनित होन स अललाह िो परसनन होता ह,उस परसननता स थवयॉ को वॉधचत कर लता हअललाह की ओर झकन स िो आननद परापत होता ह उस आननद स थवयॉ को दर कर लता ह,और अललाह स परािणना करन स किस खशी का आिास होता ह उस स खद को महरम कर लता ह। और इतनी बडी खशी को अपन ह िस मखलक की दासता और उसकी िककत स बदल लता ह,किस क पास कोई िी शककत तिा लाि नह ॉ ह,और न वह उसको अललाह तआला क कर ब करन की कषमता रखत ह। और यह बबलकल थपटि ह कक अललाह तआला अपन बॉद स िब वह उसकी ओर ककनित होता ह,तो बहत हवषणत होता ह,यदयवप उसक गनाह आकाश की चोि को ह कयॉ न छता हो। अललाह तआला न एक कदसी हद स म किस को हजरत अब हररह रज• न ररवायत ककया ह, कहता ह:" म अपन बॉद क पास अपन साि गमान क

Page 194: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

194

अनसार होता हा,और म उस क साि होता हा िब वह मरा थमरण करता ह,यहद वह अपन हदय म याद करता ह तो म िी उस हदय म याद करता हा। और यहद वह मझ सिा म याद करता ह तो म िी उस उस स उततम सिा म याद करता हा। और यहद वह मर तनकि एक इॉच आता ह,तो म उसक तनकि एक हाि आता हा,और यहद वह मझ स एक हाि तनकि आता ह,तो म उस स दो हाि तनकि आता हा। और यहद वह मर पास चलकर आता ह, तो म उसक पास दौड कर आता हा"।{बखार शर फ; ७४०५- मकथलम शर फ; २६७५}

ऊपर वखणणत पथतकीय तिा दाशणतनक तको क माधयम स यह थपटि हआ कक गरललाह स परािणना करना तिा उनकी पिा एवॉ िककत करना अवध ह,और सबस बडा भशकण ह किस क कारण आदमी इसलाम की सीमा स तनटकाभसत हो िाता ह ।और उसका करन वाला यहद ,ईसाई तिा मतीपिको क समान होता ह, चाह वह नमाज अदा कर, रोजा रख और कलपना कर कक वह मकथलम ह।

अललाह की परशॉसा और उसकी सहायता स यह ककताब (गरललाह स दआ की रहि पर पचास तक ) पणण हई। अललाह तआला इस क माधयम स इसक लखक, इसक अधययनकताण,और इस क परकाशक को लाि परदान कर, और अललाह ह बडा जञानी ह। और दरद हो हमार सॉदटिा महममद साहब पर, आप की सॉतान पर और आपक समथत साधियो पर, और ढर सारा सलाम हो। अललाह की तौफीक स ककताब पर हई।

Page 195: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

195

महतवपणण पथतक किन स अधययन ककया गया:

१- अल ककताबल मसननफ कफल हद भस वल आसार,अबदललाह इबन अबी शबा,तहकीक महममद बबन अबदथसलाम बबन शाह न,परकाशक: मकतबा दारल बाज- मकका

२- अलमनतखब भमम मथनहद अबद इबन हमद, तहकीक मथतफा अदवी, परकाशक: दार बलॉभसया- ररयाज

३- दलाइलननबववत, अहमद बबन हसन बहकी, तहकीक ड • अबदल मअती अमीन कलअिी, परकाशक: दारल कतबल इकलमया ,बरत, दववतीय परकाशन

४- अथसह ह अलमथनद भमममा लस कफथसह हन, मकबबल बबन हाद अलवादई, परकाशक: दारल आसार- सनआ, सन १४२६ हहिर ।

५-अरणदद अलल इखनाई, इबन तभमया, तहकीक अहमद बबन मसा अॉजी, परकाशक: दारल खराज- िददह

६- अल इथतगासह कफरणदद अलल बबकरी, इबन तभमया, तहकीक अबदललाह अथसहल , परकाशक: मदारल वतन- ररयाज, परिम परकाशन

७- इगासतललहफान भमममसाइहदशशतान, इबन कतयम,तहकीक अल बबन हसन बबन, अबदल हमीद परकाशक:दार इबन िौजी- दममाम

Page 196: vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds ...vYykg ds vfrfjä ls izkFkZuk djuk voS/k gS ipkl rdkZas ds vkyksd esa ys[kd % “kS[k ekftn fcu lqyseku vy jLlh tqekny Åyk

196

८- अददाअ व अददवा, इबन कतयम,तहकीक अल हसन अबदल हमीद, परकाशक: दार इबन िौजी- दममाम, सन १४२५ हहिर

९- मदाररिथसाभलकीन, इबन कतयम,सॉशोधन, अबदल अजीज बबन नाभसर अल िल ल, परकाशक: दार ततयबा- ररयाज

१०- अल मिमउल मफीद कफ नककजल कबररयह व नसरततततौह द, ड •महममद बबन अबदरणहमान अलखमीस ,परकाशक: दार अतलस- ररयाज

११- तासीसततकद स कफ कशकफ तकलबभस दाऊद बबन िरिीस, अबदललाह अबाबतीन, परकाशक: मअथससतररणसालह ,बरत

१२- अथसफल मथलल अला आबबहदरणसल, अबदरणहमान बबन महममद काभसम

१३- सफललाह अला मन कजब अला औभलयाइललाह, सनउललाह बबन सनउललाह हनफी, सॉशोधन, अल रजा बबन अबदललाह बबन अल रजा, परकाशक: मदारल वतन- ररयाज

१४- दमअतन अलततौह द, परकाशक: अलमनतदा अल इथलामी- लॉदन

१५-िहद उलमाइल हनफीयह भलइबताभल अकाइहदल

कबररयह, शमसदद न अफगानी, परकाशक: दारथसमीई- ररयाज

१६-कजयारतल कबर इॉदल मकथलभमन, साभलम बबन कतवान अल अबदान, परकाशक: दार गरास - कवत