Warto wiedzie. Stanowienie wyrónie przez samorzdy.
1. Podstawa prawna Zgodnie z parokrotnie nowelizowan ustaw z dnia 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach
(Dz. U. z 2016 r., poz. 38), zwan dalej w tekcie – ustaw, jednostki samorzdu terytorialnego mog
ustanawia, w drodze uchway organu stanowicego danej jednostki, nie tylko wasne herby i flagi,
ale take emblematy oraz insygnia i inne symbole (art. 3 ust. 1 ustawy). Pod t do ogóln nazw,
okrelajc godo, znak, oznak – ustawodawca zezwoli na wprowadzanie przez jednostki samorzdu
terytorialnego take rónego rodzaju wyrónie – odznak honorowych czy te medali honorowych.
Sugesti takiego odczytania wspomnianego przepisu zawiera art. 2 ust. 2 ustawy, w którym
ustawodawca objani, e „odznakami mog by emblematy [...] jeeli sposób ich sporzdzenia
i uywania wskazuje na to, e maj suy celom okrelonym w ust. 1.” Tyle, e przywoany ust. 1 tego
artykuu, okrelajc w pkt 1 litera a, rodzaje odznak honorowych, z mogcych by
uznanymi za samorzdowe wymienia jedynie odznaki stanowice wyrónienie za zasugi „w rozwój
okrelonego województwa”.
Powysze ograniczenie, relikt braku samorzdu terytorialnego w okresie tworzenia ustawy, byo
powodem jej nowelizacji w 2009 r. To wówczas art. 4 ust. 3 nadano obecne brzmienie:
„Odznaki honorowe za zasugi w dziaalnoci pastwowej lub spoecznej na rzecz rozwoju okrelonej
jednostki samorzdu terytorialnego s ustanawiane przez organ stanowicy tej jednostki”. I cho
na skutek niewtpliwego przeoczenia pozostawiono wspomniane wyej w art. 2 ust. 1 pkt 1 lit. a,
sprzeczne z nowelizacj stwierdzenie dopuszczajce odznaki honorowe za zasugi w rozwoju jedynie
województwa, to jednak ustawodawca, poprzez rozszerzenie przepisu zawartego w art. 4, zezwoli
na posiadanie odtd odznak honorowych przez jednostki samorzdu terytorialnego rónego szczebla,
nie tylko przez okrelone województwa, ale take powiaty i gminy (miasta).
Jest to istotna zmiana doprecyzowujca uprawnienia do stanowienia wyrónie przez wszystkie
samorzdy, ograniczone odtd nie ze wzgldu na stopie swego szczebla organizacyjnego, tylko
wymienionymi w ustawie wzgldami merytorycznymi. Najwaniejsze z nich okrela art. 3 ust. 2
ustawy: jednostki samorzdu terytorialnego mog ustanawia swoje wyrónienia, ale jedynie w zgodzie
z zasadami heraldyki i miejscow tradycj historyczn. Ponadto, w wietle art. 3 ust. 3 ustawy,
wzory owych symboli wymagaj zaopiniowania przez ministra waciwego
do spraw administracji publicznej. A zatem jeszcze przed podjciem uchway o ustanowieniu
wyrónienia, samorzd, na podstawie przyjtego tylko projektu takiej uchway, musi otrzyma
opini ministra o proponowanym wyrónieniu. Opini t minister formuuje wycznie
po przedstawieniu mu uchway Komisji Heraldycznej (art. 2a ust. 3 pkt 1 ustawy), bdcej na podstawie
art. 2a ust. 1 ustawy, jego organem opiniodawczo-doradczym w zakresie powyszych spraw. Z tego
wynika, e skadane ministrowi wnioski samorzdowe za kadym razem kierowane s przez niego
z urzdu do Komisji Heraldycznej.
Naczelny Sd Administracyjny wyrokiem z dnia 25 maja 2006 r. I OSK 462/06, stwierdzi
jednoznacznie, e „tylko opinia pozytywna ministra waciwego do spraw administracji publicznej
wydana w oparciu o stanowisko kompetentnego w tej dziedzinie organu jakim jest Komisja
Heraldyczna […] daje podstaw organowi stanowicemu danej jednostki samorzdu terytorialnego
do podjcia uchway o ustanowieniu herbu, flagi czy innych symboli”, a zatem i wyrónienia
(odznaki honorowej, medalu honorowego). Wystawiona wic przez ministra opinia
negatywna o proponowanym znaku samorzdowym, obliguje organ stanowicy
jednostki samorzdowej do ponownego podjcia procedury, przy czym ustawa nie okrela ile razy
mona wystpowa o opini. W praktyce sprowadza si to najczciej tylko do ponownego
wystpienia, bowiem Komisja Heraldyczna formuujc swoje uwagi w trosce nie tylko o poziom
projektowanych odznak, ale take o prawidow tre towarzyszcym im dokumentom, zawsze w swej
uchwale wyranie wskazuje na ewentualne uchybienia, doradzajc jednoczenie kierunek zmian.
Samorzdowe odznaki honorowe s rodzajem odznacze regionalnych czy gminnych (municypalnych).
S one niejako wizytówk spoecznoci zamieszkujcej województwo, powiat albo gmin (miasto),
zatem wnioskodawca, co zrozumiae, winien z najwysz starannoci podejmowa ich projektowanie.
Naley przy tym pamita o przepisie art. 6 ust. 1 ustawy okrelajcym, e organy ustanawiajce
odznak ustalaj nie tylko jej wzór oraz zasady i tryb jej nadawania, ale i noszenia, a skoro tak,
to odznak honorow moe by wycznie znak przewidziany do noszenia.
2. Uchwaa o ustanowieniu odznaki lub medalu W projekcie uchway o ustanowieniu odznaki lub medalu musi znale si podstawa
prawna ustanowienia. Bdzie to przywoanie w przypadku ustanawiania odznaki honorowej
wspomnianego art. 4 ust. 3 ustawy, a w przypadku medalu honorowego, art. 3 ust. 1 ustawy. W uchwale
wane jest okrelenie celu ustanowienia. Jego brak jest wiadectwem nie przemylanej decyzji i rzutuje
na odbiór spoeczny proponowanego wyrónienia. Tu od razu naley zaznaczy, e zgodnie
z obowizujc ustaw z dnia 16 padziernika 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz. U. z 2015 r.,
poz. 475), wyraz „wybitne” jest sownym wyrónikiem zasug nagradzanych wycznie orderami, zatem
okrelajc w projekcie uchway czy regulaminu nadawania zasugi, za które wyrónienie ma by
nadawane, nie mona uy tego zwrotu.
Dokadny, ale zarazem zwizy opis, a w przypadku odznaki na wstce take opis jej kolorystyki, przy
czym wymiary naley planowa raczej w penych milimetrach, winien by zawarty w uchwale
ustanawiajcej. Zacznikiem do niej jest wówczas wycznie wzór graficzny, barwne przedstawienie
obu stron projektowanego wyrónienia (w skali 1:1, ale bez zaznaczania na nim wymiarów).
Nie powtarza si opisu na zaczniku z wzorem graficznym. Natomiast przygotowujc regulamin
nadawania, zacznikami do niego bd formularz wniosku o nadanie oraz wzór dokumentu nadania –
dyplomu ewentualnie dodatkowej, potwierdzajcej prawo do noszenia wyrónienia, legitymacji.
Wana uwaga: wszystkie zaczniki, o czym si zapomina, s integraln czci uchway i nie
mog by w niczym z ni sprzeczne. Przystpujc do opisu najpierw winno si okreli ogólnie ksztat, rodzaj materiau, kolor i wymiary
odznaki czy medalu. Jeeli jest to wyrónienie przewidziane do noszenia na wstce, okrela si rodzaj
zawieszenia, jeeli ma by to odznaka do przypicia wprost na piersi, podaje si rodzaj mocowania.
Wymiary podaje si w penych milimetrach, najpierw wysoko, potem szeroko, ewentualnie
rednic.
Kolejno opisuje si lico (stron licow, awers), nastpnie odwrocie (stron odwrotn, rewers).
W przypadku medali czy odznak jednostronnych, podaje si, e strona odwrotna jest gadka, przy czym
w przypadku odznak jednostronnych tu opisuje si rodzaj mocowania.
Widniejcy na odznace czy medalu herb, albo samo godo herbowe, okrelamy jako „ustalonego
wzoru”, ewentualnie naley przywoa uchwa, któr zosta przyjty. Zawsze jest to jednak wizerunek
herbu lub goda, a nie herb czy te godo. Jeeli wizerunek jest barwny, emaliowany lub pokryty
barwnym lakierem, te naley to poda.
Jeeli wyobraono czyj posta, okrelamy kogo, i czy jest to wizerunek w caej postaci,
czy w popiersiu, na wprost, w profilu (lewym, prawym) albo ¾ w lewo, prawo, patrzc od strony
postaci. Nazwa naley take wizerunki przedstawionych budowli, okreli pejza, w przypadku,
gdy go przedstawiono.
Ozdobniki czy motywy dekoracyjne w ksztacie lici czy wieca zawsze s stylizowane i tak je w opisie
naley okrela. Stylizowany wieniec moe co otacza, ale jeeli nie jest penym, tylko
np. umieszczonym u dou przedstawienia, to bdzie to pówieniec ujmujcy od dou. Wiece mog by
z samych lici, czsto wówczas s przewizywane na krzy, czyli z przewizk krzyow. Moe
ona by w jednym miejscu, czy po przektnych. Te szczegóy równie wymieniamy. Niekiedy wiece
s nie tylko z lici, ale z caych gazek; zawsze to rozrónienie naley podkreli i zarazem okreli
rodzaj roliny.
Napisy, które winny by w caoci pisane wielkimi literami, czyli majusku, okrela si jako napisy
majuskuowe, przy czym trzeba zaznaczy czy napis jest wypuky, czy wklsy oraz poda jego
umiejscowienie, np. w górnym (dolnym) uku. Napis w otoku to wycznie napis biegncy w koo,
zamknity zaznaczonym otokiem, a napis otokowy, to biegncy w koo, ale bez otoku. Niekiedy
pomidzy wyrazami napisu stosuje si przerywniki (dywizory); ich ksztat te naley okreli. Moe
to by np. kropka, gwiazdka czy may ornament rolinny. Opisujc gwiazdki okrela si liczb
ich promieni (nie – ramion!), ornament rolinny zawsze jest stylizowany, a wic opisujc dywizor
w ksztacie róyczki, okrela si go np. jako „w ksztacie stylizowanej, szeciopatkowej róyczki”.
Istotna uwaga: w opisie nie okrela si szczegóowo kroju pisma (rodzaju czcionki) projektowanych
napisów. Projektant moe poda tak informacj, ale tylko w warunkach technicznych przewidzianych
do wykorzystania przez wykonawc.
Wstk do ewentualnego zawieszenia odznaki opisuje si na kocu, podajc rodzaj tkaniny, kolor
oraz szeroko (w milimetrach), a jeeli s na niej paski czy prki, podaje si ich barw, szeroko
i w jakich s odstpach od siebie lub od krawdzi wstki. Pasek, to odmiennej barwy cz
wstki o szerokoci mniejszej od szerokoci caej wstki, ale nie mniejszej ni 5 mm; wsze s
prki – od 4 mm a do pojedynczej nitki, cho na ogó poprzestaje si na najmniejszej ich szerokoci,
najczciej wynoszcej 1 mm. Paski po brzegach wstki, to paski tkane jako przylegajce do jej
krawdzi, cho niekiedy sama krawd wstki moe by jeszcze innej barwy, co naley zaznaczy,
natomiast paski wzdu brzegów, zawsze biegn w jakim odstpie od krawdzi wstki.
Czasami projektuje si wstk w dodatkowe znaki, tkane lub haftowane, co oczywicie zwiksza jej
indywidualno, ale trzeba mie wiadomo, e nie kady wytwórca potrafi j wyprodukowa, nie
mówic ju o podroeniu kosztów. Tak te jest z projektowaniem pasków czy prków z uyciem
nici metalowych, zotych lub srebrnych. Cho wzbogacaj barwy wstki, niestety, wytwórnie krajowe
nie potrafi zrealizowa takiego zamówienia, trzeba zwróci si z tym do wytwórni obcych; nie maj
one z tym problemu.
Nie podaje si dugoci wstki, a jej koce nie zawsze s zszywane, aby wyróniony móg jej dugo
dopasowa do dugoci wstek posiadanych odznacze, obok których bdzie nosi wyrónienie
samorzdowe. Naley jednak pamita, e zwyczajowa dugo (wstki zoonej) wynosi ok. 65 mm,
z kolei jej szeroko winna odpowiada rednicy samej odznaki, ewentualnie moe by nieco szersza,
natomiast nie powinna by od niej wsza. Uwzgldniajc te dane, w takich proporcjach naley
przedstawi wstk w zaczniku z wzorem graficznym odznaki.
W uzasadnieniu do uchway warto zadba o wytumaczenie uytej symboliki, a take poda odniesienie
do zastosowanych barw. Jeeli uyto sentencji aciskiej, dla uniknicia niejasnoci lepiej doda jej
tumaczenie.
Pudeko na przechowywanie odznaki czy medalu (etui) nie wymaga okrelenia wzoru, a dane o jego
wyobraeniu wraz z warunkami technicznymi konieczne s jedynie dla wykonawcy.
Zaczniki, co podkrelono ju wyej, s integraln czci aktu ustawodawczego, dlatego zarówno
w treci projektu uchway, w regulaminie nadawania, jak i w zacznikach
z wzorami graficznymi wyrónienia, dokumentach nadania i formularzach wniosku o nadanie, nazwa
wyrónienia musi wystpowa w tym samym brzmieniu, zgodnym z uchwa o jego ustanowieniu.
Nie trzeba przypomina, e wszystkie okrelenia wystpujce w treci dokumentów musz by
poprawne jzykowo i wyraone zgodnie z zasadami pisowni polskiej. Dlatego nazw wyrónienia nie
mona w caoci zapisywa wersalikami, bo bdzie to bd ortograficzny. Wielk liter wyrónia si
jedynie poszczególne czony nazwy, a zatem powinno si napisa np. Odznaka Honorowa Gminy,
a bdem bdzie zapisanie w uchwale ustanawiajcej nazwy ODZNAKA HONOROWA GMINY.
Okrelenie dodatkowe w nazwie „za Zasugi dla…” jest zbyteczne, ten typ napisu umieszcza si
na samym wyrónieniu. Nie stosuje si w nazwie cudzysowów.
Formuujc projekt uchway czy regulaminu, winno si posugiwa
ustawowymi zasadami techniki prawodawczej. Dotyczy to zwaszcza odpowiedniego podziau
na paragrafy, ustpy i punkty, co dotyczy zwykle bardziej rozbudowanych przepisów regulaminu
nadawania, wymaganego do kompletu dokumentów. Moe on by ustanowiony odrbn uchwa lub
wprowadzony jako zacznik do uchway stanowicej wyrónienie. W przypadku, gdy dotyczy
nadawania odznaki honorowej, musi zawiera okrelony sposób noszenia, natomiast zawsze winno si
poda kto i kiedy wrcza wyrónienie, czy wydaje si jego duplikat i na jakich zasadach, w jakich
warunkach mona go pozbawi.
adn miar organ nadajcy czy tylko opiniujcy nadanie wyrónienia samorzdowego
(o ile przewidziany jest w regulaminie jaki specjalny zespó), nie moe nosi nazwy „Kapitua”.
Tytu ten przysuguje wycznie honorowym zespoom powoywanym przez gow pastwa sporód
kawalerów orderów w tych orderach, w których ustawowo je wprowadzono (por. cytowan wyej
ustaw z dnia 16 padziernika 1992 r. o orderach i odznaczeniach). Nie mona wic nazwy kolegium
stojcego na czele orderów i na stray honoru danego orderu, a wic najwyszych odznacze
pastwowych, stosowa w odniesieniu do gremiów nadawczych wyrónie odrbnej
kategorii i najniszego stopnia, jakimi s odznaki honorowe i medale honorowe. Dopuszczalne s
natomiast inne nazwy, jak Komisja, Kolegium, Konwent, itp.
Wspomniano wyej, e w przypadku odznaki honorowej, w uchwale ustanawiajcej lub w regulaminie
nadawania musi znale si wskazanie sposobu jej noszenia, co oznacza, w którym miejscu
przypinana jest do piersi (wymóg okrelony przepisem art. 6 ust. 1 ustawy). Zasad jest,
e odznaki na wstkach nosi si na lewej piersi, po orderach i odznaczeniach pastwowych, ale przed
posiadanymi odznaczeniami pastw obcych. Odznaki bez wstek mog by noszone na prawej lub
lewej piersi. Ich miniatury, o ile s przewidziane, nosi si wycznie w butonierce na lewej klapie
konierza ubioru z konierzem wykadanym lub na tej wysokoci (butonierka, to dziurka z przeciciem,
jak do zapicia na guzik, dzi czciej markowana przeszyciem). W przypadku miniatur na wstkach,
nosi si je równie po miniaturach orderów i odznacze pastwowych. Suby mundurowe posiadaj
najczciej wasne przepisy regulujce sposób noszenia odznacze i wyrónie, ale adnych miniatur
z zasady nie nosi si na mundurach, chyba, e s to mundury wieczorowe, do których mona przypi
miniatury, ale tylko na wstkach.
Kolejnym zacznikiem do regulaminu, jest wzór dokumentu potwierdzajcego nadanie,
czyli odpowiedniego dyplomu, a w uzasadnionych przypadkach take legitymacji stwierdzajcej
prawo do noszenia wyrónienia, o czym w dalszej czci opracowania. Dokumentów tych nie opisuje
si w regulaminie, odsyajc tylko do zacznika z wzorem graficznym. Ustalone warunki techniczne
ich wykonania przekazuje si wprost wytwórcy.
Koniecznym zacznikiem jest jeszcze formularz wniosku. Winien zawiera tylko podstawowe dane
dotyczce kandydata do wyrónienia, ale przede wszystkim naley w nim przewidzie odpowiednio
duo miejsca na uzasadnienie nadania.
Nie powinno si da od osoby zaproponowanej do wyrónienia zgody na przetwarzanie danych
osobowych. O takie owiadczenie, o ile bdzie to konieczne, mona wystpi dopiero po nadaniu
wyrónienia. Tym bardziej nie mona da owiadcze o niekaralnoci. Wyrónienia z zaoenia
nadaje si osobom moralnie nieskazitelnym, za dziaalno publiczn nie budzc wtpliwoci,
a przynoszc korzy danej spoecznoci. Nie mona da skadania owiadcze lustracyjnych.
Nie stosuje si take wymogu skadania przez osoby przewidziane do wyrónienia owiadcze
zawierajcych zgod na uhonorowanie. Gdyby jednak wnioskodawca mimo wszystko chcia si
upewni, czy wyrónienie zostanie zaakceptowane, to wywiad winien by przeprowadzony w sposób
dyskrecjonalny, poprzez osobisty kontakt, a nie przez skadanie sformalizowanego owiadczenia.
Naley jednak mie wiadomo, e kady taki kontakt jest równoznaczny z wczeniejszym
poinformowaniem osoby przewidzianej do wyrónienia o czekajcym j zaszczycie, co w razie
odrzucenia wniosku prze gremium opiniujce, stworzy dla obu stron kopotliw sytuacj. Warto
przypomnie, e nie zgoszenie si po odbiór wyrónienia, nie uniewania nadania. Osoba pozostaje
wyrónion, a tylko zrezygnowaa z dekoracji.
Po uzyskaniu pozytywnej opinii ministra o przedoonym wniosku, w przypadku odznaki honorowej
samorzd powinien nastpnie zwróci si do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej poprzez jego
Kancelari (Biuro Odznacze i Nominacji), o wyraenie zgody na ustalony wzór odznaki honorowej
oraz sposób jej noszenia (przepis ten zawarty jest w art. 6 ust.1 ustawy). Dopiero
otrzymana przez samorzd zgoda Prezydenta Rzeczypospolitej na wzór odznaki i sposób jej noszenia,
uprawnia do podjcia uchway o ustanowieniu wyrónienia, koczcej cay proces legislacyjny.
Z oczywistych wzgldów medale honorowe, które nie s wyrónieniami noszonymi, takiej zgody nie
wymagaj.
Naley mie wiadomo, e minister wydajc swoj opini o proponowanej odznace honorowej,
jednoczenie przekazuje jej tre do wiadomoci Kancelarii Prezydenta RP oraz waciwego wojewody.
W ten sposób zarówno organ nadzorczy nad organami samorzdu terytorialnego, jak i Kancelaria
Prezydenta, s informowani nie tylko o opinii pozytywnej, ale take negatywnej.
Z powyszego wynika jednoznaczne stwierdzenie, e odznaka honorowa, która nie uzyskaa zgody
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na jej wzór i sposób noszenia, wyraonej po uprzednim
zaopiniowaniu przez ministra waciwego do spraw administracji na podstawie uchway
Komisji Heraldycznej, jest w wietle prawa wyrónieniem nielegalnym.
3. Rodzaje wyrónie samorzdowych – odznaka honorowa i medal honorowy a) odznaka w polskim systemie odznaczeniowym
W polskim systemie odznaczeniowym obejmujcym znaki przewidziane do noszenia, najwyszymi s
ordery, bezporednio niszymi od orderów s odznaczenia, od których nisze s odznaki. Naley
przy tym pamita, e odznak – najnisz form odznaczenia, jest wycznie odznaka honorowa, mog
bowiem by take odznaki organizacyjne i odznaki okolicznociowe; por. art. 2 ust. 1 pkt 2 i pkt 3
ustawy.
uczestnikom. Nie maj zatem charakteru wyrónienia, cho niekiedy mog mie jednak takie znamiona,
czego przykadem jest do popularny swego czasu Medal Pro Memoria. Ustanowiony decyzj z dnia
25 stycznia 2005 r. kierownika Urzdu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych jako odznaka
okolicznociowa z okazji 60.rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej, rozdawany by przez ten urzd
i w nastpnych latach, przez co sta si w istocie resortow odznak honorow. Take ustanowiony
zarzdzeniem kierownika tego samego UKiOR z dnia 1 wrzenia 2011 r. i nadawany w miejsce
poprzedniego Medal Pro Patria, te zosta sklasyfikowany jako odznaka okolicznociowa. Nic nie
stoi na przeszkodzie, aby i samorzd ustanowi odznak pamitkow, upamitniajc jednorazowo
jakie wydarzenie, ale trzeba mie wówczas wiadomo, i uprawnienia do niej moe mie bardzo
liczna grupa miejscowej spoecznoci, chyba, e przewidzi si odpowiednie ograniczenia w jej
regulaminie.
Odrbn kategori stanowi nie wymienione w ustawie odznaki pamitkowe jednostek (instytucji)
wojskowych. S one zaliczane do znaków Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej i pozostaj
pod szczególn ochron prawa.
Trójstopniowy podzia (ordery-odznaczenia-odznaki) w Polsce funkcjonuje tylko w odniesieniu
do odznacze pastwowych, a za takie uznaje si nadawane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
ordery i odznaczenia oraz odznaki honorowe nadawane przez kierowników pastwowych
urzdów centralnych. Zarazem wszystkie te wyrónienia odróniane s jedynie wedug przepisów,
którymi zostay ustanowione, zawierajcych ich nazw, opis oraz sposób noszenia. Nie istnieje
natomiast inne, zewntrzne kryterium, pewien specjalnie okrelony wygld czy te zastrzeony,
odmienny sposób noszenia. Ilustruje to poniszy przykad.
Tylko wysze klasy orderów (a tylko ordery dzielimy na klasy, co wynika z przesanek
historycznych), noszone s w sposób odmienny od odznacze i odznak, które mog mie
z kolei stopnie, najczciej trzy: zoty, srebrny, brzowy, co jest tradycj wykonywania ich dawniej
z odpowiadajcych tym nazwom metali. Najwysze – w wikszoci pastw pierwsze klasy orderów –
zakada si na tzw. wielkiej wstdze przewieszonej z ramienia przez pier do boku, z odznak orderow
zawieszon na niej na wysokoci biodra. Ustawa okrela, czy ma to by bok lewy (jak w przypadku
Krzya Wielkiego Orderu Odrodzenia Polski), czy te prawy bok (Order Ora Biaego). W niektórych
orderach innych pastw klas specjaln, traktowan zwykle jako najwysze wyrónienie, jest acuch,
zakadany na ramiona. Take drugie i czasami trzecie klasy, przy najczciej stosowanym podziale
orderu na pi klas, nosi si odmiennie: przez mczyzn (oraz kobiety w mundurach) na wstdze
na szyi, natomiast przez kobiety – na wizanej z wstgi kokardzie, przypinanej wysoko na lewej piersi.
S to tzw. komandorie, cho w polskim Orderze Krzya Wojskowego, Krzy Wielki noszony jest
na szyi tak samo, jak i Krzy Komandorski. Ale ju odznaki orderowe niszych klas, czwartych
i pitych – w przykadowym Orderze Odrodzenia Polski jest to Krzy Oficerski i Krzy Kawalerski –
przypina si na wstce do lewej piersi, czyli tak, jak odznaki niszych od orderów odznacze,
np. trzystopniowego Krzya Zasugi, czy te odznak honorowych, których znaki, jak o tym bya ju
mowa, mog by te zawieszane na wstkach.
b) kryterium kwalifikujce odznak; ochrona prawna znaków wczeniej ustanowionych, cznie
z barwami wstek
wyrónienie zaliczymy do orderów, odznacze, czy odznak honorowych, jest
wyraona w odpowiednim akcie legislacyjnym wyczna wola ustawodawcy. W przypadku wyrónie
samorzdowych polski ustawodawca, co prawda, zdecydowa, e mog one by tylko w randze
odznaki, ale nie przesdzi o ich formach, ani o sposobie noszenia – przypinane bezporednio
do piersi czy zawieszane na wstce przypitej do piersi.
Zastrzeeniem, skdind oczywistym, jest tylko warunek zawarty w art. 6 ust. 2 ustawy:
odznaki ksztatem i wymiarami musz wyranie odrónia si od orderów, odznacze
i medali ustanawianych na podstawie odrbnych przepisów. Chodzi tu, co zrozumiae, o ochron
prawn wzorów odznacze pastwowych, ale take kadych innych, np. odznak organizacyjnych,
wczeniej stanowionych.
Mimo braku formalnych zastrzee ze strony ustawodawcy, projektowanym odznakom samorzdowym
nie mona jednak nadawa form analogicznych do wyszych klas orderów, tylko dla nich
charakterystycznych, czyli wspomnianych komandorii noszonych na szyi lub w damskiej odmianie –
noszonych na kokardzie na piersi. Tym bardziej, bez naraenia si na mieszno, nie mog one
otrzymywa formy odznaki zawieszonej na zakadanej przez pier wielkiej wstdze.
Tych tradycyjnych, wizualnych wyróników orderów – wielkiej wstgi i wstgi komandorskiej,
nie mona przyjmowa, co trzeba wyranie podkreli, dla najniszych w hierarchii wyrónie,
jakimi s lokalne odznaki honorowe.
Naley natomiast pamita, e warunek zawarty w przepisie art. 6 ust. 2 ustawy dotyczy zakazu
kopiowania wygldu caej odznaki orderowej czy odznaczeniowej, czyli wraz ze wstk, na której
bywa zawieszana. Wstka jest zawsze, o czym mao kiedy si pamita, integraln czci kadego
odznaczenia. Dlatego te kolorystyka wstki w powizaniu z rodzajem tkaniny, z której
j sporzdzono, nie moe by dowolnie przejmowana.
Wyczne prawo do powtórzenia wstki w okrelonych barwach ma tylko ten ustawodawca, który
wprowadzi j po raz pierwszy. Nie moe wic tak si zdarzy, e odznaka samorzdowa zostaje
zawieszona na wstce powtarzajcej barwy którego z odznacze pastwowych.
Np. jednobarwna wstga z jasnobkitnej mory jest oznak konkretnego polskiego odznaczenia,
najwyszego orderu Rzeczypospolitej – Orderu Ora Biaego. Zblion barw chabrow mia
z kolei nadawany w II Rzeczypospolitej Medal Dziesiciolecia Odzyskanej Niepodlegoci.
Niektóre wstki odznaczeniowe jednego i tego samego odznaczenia w zalenoci od daty
ich produkcji wykonywano albo z mory, albo z rypsu. Przykadowo Medal za Dugoletni Sub
w okresie II Rzeczypospolitej posiada biao-amarantow wstk z mory, obecna, po wznowieniu tego
odznaczenia w 2007 r., wykonywana jest z rypsu. Jednake w adnym przypadku nie mona uy
wstki odznaczeniowej ju istniejcej, obojtnie z jakiej tkaniny zostaa wykonana,
ale o konkretnych barwach i kompozycji – paski, prki, dla zawieszania na niej swojego
wyrónienia. Byby to nie tylko przejaw braku szacunku dla odznacze naszego pastwa, ale i braku
rozumienia znaczenia tych symbolicznych treci, które zawieraj wstki odznaczeniowe, nigdy nie
bdce przypadkowym zestawem barw.
Na podobnej zasadzie nie mona kopiowa wstek, na których zawieszane s odznaki honorowe
np. stowarzysze, bowiem tylko organizacje, które je wprowadziy, maj do nich prawo.
Z powyszego wynika, e uycie wstki o istniejcej ju kolorystyce bdzie takim samym naruszeniem
prawa, jak w przypadku powtórzenia wzoru odznaki na niej zawieszanej.
Zastrzeenie kopiowania wzorów istniejcych odznacze, dotyczy take odznacze historycznych.
Nie mona dzi przejmowa i powtarza wzorów odznak wygasych orderów, odznacze
czy odznak i tworzy z nich nowe odznaczenia, zamieniajc je np. w samorzdowe
odznaki honorowe. Ewentualne prawo ich wznowienia przysuguje bowiem wycznie tej wadzy, która
jest spadkobierc dawnego organu stanowicego dany znak (króla, prezydenta, sejmu). W dawnej
Rzeczypospolitej król stanowi ordery i odznaczenia. W 1919 r. Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej
Polskiej bdc emanacj wadzy Narodu przej uprawnienia królewskie i przywróci order nazwany
Virtuti Militari (Order Wojskowy „Virtuti Militari”, od 1933 r. Order Wojenny „Virtuti Militari”, od
1992 r. nazwa pisana bez cudzysowu) ustanowiony – jak to ujto w ustawie restytucyjnej – „wadz
królewsk”. I tylko takie przypadki s uprawnione. Naduyciem bdzie take powtarzanie dewiz,
czyli hase wystpujcych na odznakach dawnych odznacze, byy one bowiem zawsze wyznacznikiem
celów przywiecajcych przy ustanawianiu konkretnego odznaczenia.
Projektujc dzi wyrónienia trzeba zatem pamita o powyszych zasadach, a jeeli projektant (grafik,
medalier) przedoy wzór bdcy powtórzeniem np. historycznej odznaki, i zaproponuje j
dla jednostki nie majcej do niej udokumentowanych praw, adn miar nie mona dopuci
do przyjcia takiego znaku. Klarowna pod tym wzgldem sytuacja jest w Wojsku Polskim. Prawa
do odznak pamitkowych historycznych oddziaów wojskowych nabywaj wycznie te oddziay
wojska, które dziedzicz tradycje swoich poprzedników potwierdzone specjaln decyzj Ministra
Obrony Narodowej.
Z równie zrozumiaych wzgldów, jak omówione, nie wolno kopiowa odznacze pastw obcych.
Byoby to w konsekwencji naraenie naszego pastwa na konflikt dyplomatyczny.
c) medal honorowy
Wyjanienia wymaga jeszcze pojcie medalu honorowego. Cytowany ju wyej art. 6 ustp 2 ustawy
zawiera przepis, e wprowadzane odznaki powinny odrónia si od orderów, odznacze
i medali ustanawianych innymi przepisami. Wymienienie na równi z orderami i odznaczeniami medali,
tworzy z nich odrbn kategori wyrónie co oznacza, i projektowane nowe odznaki nie mog
powtarza take wzorów istniejcych medali, czyli tego rodzaju wyrónie, które zachowujc swoje
znaczenie zaszczytnej nagrody, nie s przewidziane do noszenia, a tylko do wrczania. I to te wanie
medale klasyfikuje si jako medale honorowe.
Powysze wyjanienia s istotne, bo cho w ustawie stosuje si w zasadzie tylko termin „odznaka”,
jedn z nowel dodano, e jednostki samorzdu terytorialnego mog ustanawia „i inne symbole”
(art. 3 ust.1 ustawy). Samorzd moe zatem wprowadzi jako swoje wyrónienie albo odznak
honorow (noszon), albo tylko wrczany medal honorowy, albo rozbudowujc swój system
wyrónie – obie formy. Mona zatem wyrónia wspóobywateli zarówno odznak honorow,
jak i medalem honorowym. Medal honorowy moe take stanowi wyrónienie powizane
z przyznaniem godnoci obywatela honorowego. Niekiedy do medalu honorowego dodaje si znak
przewidziany do noszenia, najczciej miniaturowy, unaoczniajcy nadane wyrónienie. Znak
taki to oznaka (nie – odznaka!). Odrbna oznaka moe te by wizualnym znakiem przyznanego tytuu
obywatela honorowego.
Warto w tym miejscu przypomnie, e termin „odznaczony” stosujemy wycznie w stosunku
do nagrodzonych odznaczeniami. Odznaki i medale to wyrónienia, zatem osoba fizyczna,
czy te prawna nagrodzona odznak honorow lub medalem honorowym, jest „wyrónion”.
4. Projektowanie odznak a) zgodno z zasadami heraldyki i miejscow tradycj historyczn
Przystpujc do zaprojektowania odznaki honorowej, organ stanowicy jednostki samorzdu
terytorialnego winien pamita, na co zwrócono ju uwag wyej, e naley to czyni w zgodzie
z zasadami heraldyki i miejscow tradycj historyczn (art. 3 ust. 2 ustawy). Heraldyka, cho dzi jest
nauk zajmujc si wycznie herbami, daa podstawy wyodrbnionemu z niej z czasem
orderoznawstwu, czciej obecnie zwanym falerystyk, czyli nauce pomocniczej historii zajmujcej si
wszelkimi znakami wyróniajcymi i odróniajcymi. Ta wiadomo wana jest przy tworzeniu
odznaki, bo przy jej projektowaniu dopuszczalne s waciwie wszystkie pochodne od gode
heraldycznych figury geometryczne i pod tym wzgldem nie ma ogranicze. Odznaka moe by
np. w formie krzya o dowolnej liczbie ramion, owalnego medalionu, okrgego, prostoktnego,
kwadratowego lub romboidalnego medalu, czy rónopromiennej (nie – ramiennej!) gwiazdy.
Wyobraony symbol niekoniecznie musi by zamknity opisan form i czci znaku mog wystawa
poza jej obrb, natomiast elementy zawieszenia odznaki (jeeli przewidywana jest wstka, któr si
przewleka przez takie zawieszenie), o ile traktowane s odrbnie, mog mie formy nawet fantazyjne,
cho w przypadku zawieszenia np. w ksztacie wieca, bdzie ono figur regularn, kolist lub owaln.
Odznaka w zalenoci od sposobu jej noszenia moe mie widoczn jedn lub dwie strony: stron
licow (lico, awers) oraz stron odwrotn (odwrocie, rewers). Tradycyjnie stron honorow jest lico
i tu umieszcza si wizerunek herbu województwa czy gminy. W praktyce obie strony maj znaczenie,
ale tylko gdy odznak zawiesimy na wstce. Po prostu znak na wstce mona zaprezentowa
w kadej chwili, odwracajc odznak. W przypadku odznaki przypinanej bezporednio do ubioru, przy
pomocy rubki i nakrtki, bd zapicia agrafkowego, wane jest tylko lico, a odwrocie moe
ewentualnie suy pomocniczo do naniesienia na nim, wybicia czy te wygrawerowania, np. kolejnego
numeru nadania.
Podobnie na licu umieszcza si przedstawienia portretowe, ale te ostatnie zawsze bd ustpowa
pierwszestwa wizerunkowi herbu. Z wszystkich symboli samorzdowych herb jest najwaniejszym.
Wyrónie nie podpisuje si, dlatego nie umieszcza si na nich adnych napisów typu ODZNAKA,
czy MEDAL HONOROWY ZA ZASUGI. Nie przeczy to umieszczeniu samego napisu,
np. ZA ZASUGI DLA… czy te ZASUONEMU DLA… Taki napis, czy inne krótkie haso
(stwierdzenie, sentencja) w jzyku polskim lub aciskim, traktuje si jako dewiz wyrónienia. Dewiz
mona umieci na stronie licowej, cho nie jest to regu i czasem stosuje si to na odwrocie. Naley
jednak zwróci uwag projektantowi, e wszelkie napisy na odznace winny by majuskuowe,
czyli pisane wielkimi literami (wersalikami). Jest to tradycja honorowania zasug na tablicach
memoratywnych, dlatego nie naley godzi si na napisy minuskuowe (maymi literami – tzw. „pismo
gazetowe”), które zawsze bd dysonansem na zaszczytnej odznace przypinanej do piersi.
Zgodno z zasadami heraldyki ma natomiast podstawowe znaczenie w przypadku uycia na odznace
znaków heraldycznych – wizerunku herbu lub samego goda. Herb i godo to istotne rozrónienie
terminologiczne, którego niezrozumienie zaowocowao bdnym przepisem art. 28 ust. 1
Konstytucji RP. Otó godem jest sam znak heraldyczny wystpujcy bez tarczy herbowej. Ten sam
znak umieszczony w polu tarczy herbowej tworzy ju herb. Tak wic godem Polski jest biay
ukoronowany Orze, ale tene Orze na tarczy w polu czerwonym jest ju herbem Rzeczypospolitej,
zwanym w polskiej heraldyce, która stosuje nazwy wasne herbów – Orem Biaym.
Wymóg uwzgldnienia tradycji miejscowej odnosi si take do przestrzegania tradycji heraldycznej.
Nie mona czarnego Ora dolnolskiego, albo czerwonego brandenburskiego, przedstawia jako
biaego, bo bdzie to fasz historyczny. W pierwszych latach po II wojnie wiatowej czsto tak
czynili polscy wygnacy osiedlani na tzw. ziemiach odzyskanych. I czynili tak na ogó ze szlachetnych
pobudek – chciano spolszczy owe inne ory; niemniej by to fasz. Warto pamita, e czarny orze
dolnolski czy take czarny, tzw. orze mieczowy pruski, s równie historycznymi orami polskimi, jak
biae ory wielkopolskie, maopolskie czy mazowieckie (czarny orze lski to godo Piastów lskich,
czarnego ora mieczowego nada Prusom król polski).
Chcc zaznaczy na odznace, e wyrónienie nadawane jest za zasugi, naley pamita, e symbolem
zasugi jest wawrzyn (laur) majcy lancetowate licie przedstawiane niekiedy z kulistymi owocami,
natomiast licie dbu symbolizuj mstwo, std ani licie, ani same owoce dbu (odzie) nie nadaj
si do wykorzystania w emblematach wyrónie samorzdowych, chyba, e wystpuj jako godo
herbowe w herbie gminy. Ich ukad na projektowanej odznace nie powinien wówczas sugerowa, i jest
to nagroda mstwa. O ile zamieszczane na odznace wizerunki gode herbowych winny cile
odpowiada przyjtemu wzorowi, to wszelkie inne znaki poddaje si stylizacji; dotyczy to zwaszcza
wspomnianego wawrzynu, lub innej roliny, wykorzystanej do zdobie.
b) projektowanie medali honorowych
Wskazane wyej zastrzeenia dotycz gównie odznak. Nieco inaczej postpuje si przy projektowaniu
medali honorowych, wspomnianych wyrónie nie przewidzianych do noszenia. I tu obowizuje
zgodno z miejscow tradycj historyczn, a w przypadku uycia na medalach symboli zwizanych
z dan spoecznoci, np. wizerunków herbów, musi to by zgodno z zasadami heraldyki, cho
dopuszcza si tu moliwo stylizacji medalierskiej dostosowanej do caoci wyrobu. Forma medalu
moe by natomiast cakowicie dowolna. Moe to by klasyczny medal, a wic okrgy, dwustronny,
ale take jednostronna plakieta o formach cakowicie nieregularnych, podyktowanych tylko inwencj
artystyczn. Róny moe by take materia i wykonanie, np. srebro, brz bity lub lany, tombak
srebrzony czy zocony, zawsze jednak winien to by produkt artystyczny, który swym ewentualnym,
zbyt daleko posunitym nowatorstwem i ekscentryczn form, nie naruszy zasad dobrego smaku.
W kadym przypadku naley mie na wzgldzie, e ma to by wyrónienie honorowe, którym
dana spoeczno bdzie nagradza zasugi. Nie mona pozwoli na naraenie emitenta na niepochlebne
uwagi.
W przypadku projektowania medalu, którym samorzd bdzie chcia honorowa nie tylko tzw. osoby
prawne, ale take osoby fizyczne, mona tylko dla nich przewidzie odrbny, niewielki znak, który
noszony na ubiorze bdzie wiadczy, e dana osoba zostaa wyróniona medalem honorowym. Znak
ten nazywamy oznak (nie odznak!) medalu. W kompozycji oznaki wskazane jest signicie
do symboliki uytej na medalu, a najprostszym rozwizaniem jest powtórzenie
w wersji zminiaturyzowanej lica medalu. Tak oznak nosi si jak kad inn miniatur, czyli wpit
w klap ubioru.
c) rola artysty-projektanta
Decydujc o rodzaju wyrónienia (odznaka honorowa, medal honorowy) i majc jego wizj, naley
zwróci si o zaprojektowanie znaku do profesjonalnego artysty grafika czy medaliera. Jest to bardzo
istotne, czy wyrónienie bdzie zaprojektowanym przez przypadkow, nie posiadajc plastycznego
wyczucia osob, tuzinkowym, tanim znaczkiem, jakie czsto spotyka si przy rónych okazjach, czy te
bdzie maym dzieem sztuki medalierskiej, budzcym uznanie sw wyszukan form. Tak gwarancj
daje artysta rzebiarz specjalizujcy si zwaszcza w tworzeniu maych form rzebiarskich,
jednoczenie znajcy uwarunkowania wytwórni, bo ona wpywa na efekt kocowy wyrobu.
Coraz bardziej powszechne programy komputerowe suce do projektowania utwierdzaj kadego,
mniej czy wicej obeznanego z komputerem uytkownika, e i jego produkt moe by konkurencyjny.
Jednake praca taka nigdy nie zastpi projektu opartego na autentycznej inwencji artysty
uksztatowanego, dla którego program komputerowy jest tylko narzdziem do realizacji jego
wizji artystycznej. Emitent planowanego wyrónienia musi by wiadomy spoecznego odbioru tak
zaprojektowanego znaku, dlatego koszty projektu nie mog by jedynym kryterium zamówienia.
Warto pamita, e istnieje take sprzenie zwrotne pomidzy iloci nada, a znaczeniem odznaki.
Ograniczona liczba nada wpywa na wyszy walor odznaki. Jeeli wyjtkowo (rzadko)
planowanych nada, uda si poczy z odpowiednim, piknym ksztatem plastycznym, przedsiwzicie
zakoczy si sukcesem, i takie wyrónienie bdzie oczekiwanym i podanym, nie tylko
przez miejscow spoeczno.
d) rola wykonawcy
Na ostateczny rezultat bdzie te miao wpyw komu zleci si realizacj projektu artysty.
Wykonawstwem odznak trudni si najczciej zakady grawerskie. Zakad majcy dusze tradycje
i zatrudniajcy grawera (rytownika) o wysokich umiejtnociach, jest niewtpliwym gwarantem
jakoci wyrobu. Tylko wykonanie odznaki klasyczn metod bicia, wymagajc sporzdzenia
uprzednio matrycy, daje rkojmi ostatecznego, podanego efektu. I tak jednak projektant (artysta
plastyk, grafik czy medalier) w porozumieniu ze zleceniodawc winien mie zastrzeony w umowie
dozór autorski nad caoci prac grawera.
Stanowczo natomiast naley odradzi zwracanie si o wykonawstwo do zakadów grawerskich
posugujcych si przy powielaniu zamiast toczenia odznak z matryc, inn, uatwiajc realizacj
projektu technik. Jedynym atutem takich zakadów s tylko nisze koszty wyrobu. Cho zamówienie
matrycy jest istotnie droszym wydatkiem, rytuje si j przecie raz, i mona jej uywa przez wiele lat.
Jak ju wspomniano, odznaka regionalna, czy miejska jest niczym innym, jak wojewódzkim,
powiatowym albo gminnym wyrónieniem. Taka odznaka wykonana tradycyjnie jako toczona,
wypuka, wieloczciowa (minimum z dwóch nakadanych na siebie czci), srebrzona lub zocona,
o specjalnie dobranej patynie, ewentualnie wzbogacona emali, bdzie prezentowa si zawsze
szlachetniej i tych walorów nie zastpi wyrób jednoczciowy, paski, jedynie lakierowany.
Obok wyspecjalizowanych zakadów grawerskich, wysok jako wyrobów wykonywanych tradycyjn
metod, gwarantuje take Mennica Polska SA (dawna Mennica Pastwowa).
e) rodzaje mocowania (zawieszenia)
Swoje znaczenie ma take sposób mocowania odznaki. Naley unika lutowania na odwrociu
szpilki lub popularnego klipsu (zacisku na sztyfcie). Wymienione rodzaje zapi mona zastosowa
tylko w przypadku wykonywania odznaki równie w miniaturze, czyli odznaki pomniejszonej (take
oznaki medalu), do noszenia na ubiorze codziennym. Odznaka naturalnej wielkoci powinna by
przypinana bezporednio do piersi przy pomocy umieszczonej na odwrocie rubki i nakrtki lub
zapicia agrafkowego, ewentualnie zawieszona na wstce. Te ostatnie przypina si w momencie
dekoracji tak, jak kade inne odznaczenie tego rodzaju, to jest przy pomocy zwykej szpilki.
Mona take na górnym kocu wstki zaprojektowa rodzaj okucia czy ramki majcej na odwrocie
zapicie agrafkowe, albo przewidzie specjalne zapicie szpilkowe w ksztacie odwróconej litery „U”
wpitej od góry w spodni cz zszytej ju wstki. Wówczas podczas dekoracji zapina si agrafk lub
wpina koce podwójnej szpilki w ubiór osoby dekorowanej. W zapicie w ksztacie litery „U”
przylutowane do metalowej poprzeczki zacinitej na spodniej czci wstki, zaopatrzone s obecnie
odznaki orderów i odznacze wydawanych przez Kancelari Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
Nie do przyjcia jest projektowanie odznak zawieszonych bezporednio na metalowej poprzeczce,
niesusznie zwanej „baretk” i to obojtnie, czy poprzeczk t pokryje si emali, czy obcignie
wstk. Wbrew potocznemu mniemaniu, takie rozwizanie jest obce polskim tradycjom
odznaczeniowym i zostao wymuszone deniami do unifikacji wszystkich dziedzin ycia
w tzw. obozie socjalistycznym. Jest bezporednim naladownictwem sposobu zawieszania wyrónie
stosowanym w ZSRS, wprowadzonym w odznaczeniach sowieckich w 1938 r., rozszerzonym nastpnie
na kraje tzw. demokracji ludowej, a po Chiny. W Polsce pierwszy raz zastosowano je w 1950 r.
w Odznace „Mistrz Sportu” i „Zasuony Mistrz Sportu”. Metalowe poprzeczki ostatecznie
wprowadzono do systemu odznacze pastwowych PRL wraz z Medalem 10.lecia Polski Ludowej
w 1954 r. i odtd powielano w rónych odznakach typu „Zasuony Górnik PRL” z 1955 r.,
czy „Zasuony Trener” z 1985 r. Po odzyskaniu suwerennoci z oczywistych wzgldów nie stosuje si
ju tych obcych zawiesze dla tworzonych nowych wyrónie.
Metalowych imitacji pomniejszonych wstek wykonanych w emalii nie naley take stosowa
do miniatur odznak, które w oryginale noszone s na wstce. Zawsze winna to by zmniejszona,
w odpowiednich proporcjach, zwyka tkana wsteczka.
f) indywidualizacja znaków
Stosunkowo atwo to uczyni zaopatrujc nadawane odznaki honorowe w numery nada, oczywicie
powtarzane nastpnie w dokumentach towarzyszcych nadaniu (dyplomie lub legitymacji). Numery
(bite albo grawerowane) umieszcza si bezporednio lub w odpowiednio wyodrbnionym miejscu
na odwrocie odznaki. Mona take zastosowa grawerowanie imienia i nazwiska wyrónionego
z ewentualn dat nadania. I te znamiona stosuje si na odwrocie, a w przypadku odznaki w ksztacie
zawieszanego medalu, dane te najlepiej wygrawerowa na obrzeu – popularnie, aczkolwiek bdnie –
zwanym rantem medalu. Jest to cenne uzupenienie znaku, dziki któremu nawet po latach
i bez dokumentów, bdzie mona zidentyfikowa osob wyrónion odznak.
Podobnie jest w przypadku medali honorowych. Medal wrczony identyfikuje si z osob wyrónion
dopóty ta osoba jest jego dysponentem i potrafi si z niego wylegitymowa, ale nic tak nie
zindywidualizuje wyrónienia, jak zaopatrzenie go w numer oraz w nazwisko wyrónionego, najlepiej
z dat nadania. Obecne moliwoci techniczne grawerunku laserowego nie stanowi problemu
i stosunkowo szybko mona medal zaopatrzy przed jego wrczeniem w odpowiedni napis; nie
zwiksza to w zasadniczy sposób kosztów wytworzenia medalu. Taki napis imienny umieszcza si albo
na licowej stronie medalu, albo na odwrotnej, natomiast jego numer wycznie na stronie odwrotnej
medalu, ewentualnie na obrzeu. Jeeli na medalu z miejscem przewidzianym na nazwisko znajduje si
napis „zasuonemu” czy „za zasugi”, to imi i nazwisko wyrónionego winno grawerowa si
w trzecim przypadku (Janowi Kowalskiemu za zasugi dla Gminy.. 1 stycznia 20…).
g) etui (pudeka-futeray)
Zarówno do odznaki, jak i medalu, winno si zamówi chronice je etui. Jest to odpowiedniej
wielkoci zamykane pudeko chronice odznak wówczas, gdy nie jest noszona. Do odznaki na wstce
naley wykona lub dobra etui tej wielkoci, by wstka swobodnie, bez zaginania, miecia si
wewntrz pudeka, i nie bya podwijana pod odznak. W przypadku medalu honorowego
dwustronnego, celem prezentacji jego odwrocia w etui powinna znale si wklejona jednym kocem
wsteczka podkadana pod medal i uatwiajca jego wydobycie z lekko dopasowanego wgbienia
w dnie pudeka. Natomiast jednostronna plakieta moe by ju wcinita na stae w odpowiednie
zagbienie wykrojone w dnie pudeka i cile dopasowane sw form do ksztatu plakiety.
Staranno wykonawstwa nawet tak prozaicznego przedmiotu, jak etui, ma znaczenie w ogólnym
odbiorze kadego wyrónienia. Dobrze jest, jeeli kolory materiau, z którego etui jest wykonane, nie
s przypadkowe, lecz maj odniesienie np. do barw gminnych czy wojewódzkich organu nadajcego
odznak czy medal. Na wieczku etui z zewntrz lub wewntrz mona wytoczy herb lub dewiz
(sentencj) uywan przez miejscow spoeczno, w adnym wypadku nie moe to by jednak orze
pastwowy; ten znak toczony jest na etui wycznie do odznacze pastwowych.
h) dokumenty nada
Nie jest obojtne, jaki dokument bdzie towarzyszy wyrónieniu. Jednoczenie z projektowaniem
odznaki czy medalu, naley zatem zadba o zaprojektowanie stosownego, uroczystego w formie
dokumentu nadania. Zawsze winien to by odpowiedni dyplom, zarówno do odznaki, jak i wrczanego
medalu. Warto zadba o wykonanie go na specjalnym papierze, np. czerpanym czy eberkowym,
ewentualnie gadkim kartonie o odpowiednim kolorze (dobrze prezentuje si kolor ecru, odpowiadajcy
barwie koci soniowej) ze starannie wykonanym drukiem, bez przesadnej dekoracyjnoci dobranego
kroju pisma, które moe by przez to nieczytelne. Szlachetna antykwa czy tzw. angielska pisanka bdzie
lepiej si prezentowa, ni pismo gotyckie w powszechnym, ale prymitywnym odbiorze uosabiajce
„staroytno”. Nie naley take przesadza z zastosowanymi zdobieniami, by dyplom nie zamieni si
w krzykliwy druk reklamowy. Nie mniej starannie dyplom musi by wypeniony. Uwaga: nigdy
dugopisem! To narzdzie jest do polednim i wpisanie nawet na najpikniej wydrukowanym
dyplomie nazwiska wyrónionego dugopisem, psuje efekt. Nie jest to te narzdzie trwae i po latach
blaknie. Lepiej ju, przy dzisiejszych moliwociach, cao tekstu nadania, cznie z nazwiskiem
wyrónionego, drukowa przy pomocy komputera, cho najbardziej szlachetnym w odbiorze bdzie
wypenienie blankietu dyplomu starannym pismem odrcznym, tuszem, lub choby atramentem. Pióro
zachowuje dzisiaj przez swój niepowtarzalny charakter pewne znami szlachetnoci. Zreszt, im mniej
ozdób, zwaszcza wybieranych z zasobów programów komputerowych, tym dyplom bdzie lepiej si
prezentowa, i by moe, wyróniony z przyjemnoci zawiesi go u siebie w reprezentacyjnym miejscu.
Natomiast tylko odznaka z racji jej charakteru znaku noszonego, niekiedy wymaga dodatkowo
legitymacji. I nie jest to pomniejszony dyplom, tylko odrbny, uproszczony dokument, stwierdzajcy
jedynie prawo do noszenia odznaki, w przeciwiestwie do dyplomu, który jest aktem potwierdzajcym
nadanie. Wbrew pozorom te dwa dokumenty nie s tosame. Otó wyrónieniem w rozumieniu
czynnoci, jest podjcie przez organ uprawniony decyzji o wyrónieniu (przyznaniu odznaki). I dyplom
jest tego aktu uroczystym potwierdzeniem. Natomiast legitymacja jest zwykym drukiem
manipulacyjnym (std jej porczny, ksieczkowy ksztat), wydawanym w celu wylegitymowania si
przez wyrónionego z prawa do noszenia odznaki, zwaszcza wówczas, gdy posiadanie odznaki nadaje
jakie specjalne uprawnienia wyrónionemu, ulgi, np. zniki na przejazd
gminnymi rodkami komunikacji. Gdy tych ulg nie ma, to legitymacja jest w zasadzie zbyteczna.
Oczywicie na obu dokumentach winna znale si prawidowa nazwa wyrónienia, nazwa organu
nadajcego, nazwisko wyrónionego i daty – wyrónienia i wystawienia dokumentu. Uwaga:
legitymacji nie podpisuje osoba nadajca wyrónienie, jej podpis obowizkowo winien znale si
na dyplomie. Legitymacj podpisuje natomiast osoba prowadzca ewidencj wyrónie, przeoony
odpowiedniej komórki w urzdzie.
Ostatnio szerzy si maniera pisania nazw wyrónie w dokumentach nada w caoci tzw. wersalikami,
czyli z uyciem samych wielkich liter. Jest to bd, bowiem w ten sposób gubi si pisowni nazwy
wynikajcej z uchway o wprowadzeniu znaku. Naley zatem pamita o konsekwentnym stosowaniu
we wszystkich czynnociach kancelaryjnych zwizanych z wyrónieniem nie tylko takiej samej
pisowni (z uyciem wielkich i maych liter), ale zawsze takiej samej nazwy wyrónienia. A zatem nie
tylko w uchwale o ustanowieniu wyrónienia i w regulaminie nadawania, ale i na dyplomie lub
legitymacji, nazwa odznaki honorowej czy medalu honorowego musi by o tym samym brzmieniu.
Pamitajmy, e na okadkach dyplomów i legitymacji do odznak samorzdowych nie toczy si
wizerunku goda pastwowego, natomiast wskazane jest, by umieci na nich odpowiednio herb
województwa czy gminy (miasta).
i) waciwe nazewnictwo
Wspomniano ju o tym wyej, e istotne jest stosowanie adekwatnego dla danej kategorii wyrónienia
nazewnictwa. Równie odpowiednio okrela si czynnoci samego wyróniania. Odznak honorow
(medalem honorowym) wyróniamy i std osoba (take tzw. osoba prawna) jest wyrónion.
Odznaczamy natomiast odznaczeniem, a osoba, która dostpia odznaczenia, jest odznaczon. Inaczej
jest z orderami. Zgodnie z tradycj rozumienia tego aciskiego terminu oznaczajcego zakon, order
to instytucja, zgromadzenie osób najbardziej w pastwie zasuonych, na których czele
stoi przewodzcy z tytuem wielkiego mistrza, majcy do pomocy rad, czyli kapitu. Czonków takich
zgromadze czyli orderów, majcych swoje odróniajce je od innych nagród nazwy (w Polsce: Order
Ora Biaego, Order Wojenny Virtuti Militari, Order Odrodzenia Polski, Order Krzya Wojskowego,
Order Krzya Niepodlegoci i Order Zasugi RP), wyrónia od pozostaych obywateli nadawana im
odpowiednia oznaka przynalenoci, czyli odznaka orderowa i to ona potocznie zwana jest orderem.
Dlatego nadanie orderu w istocie jest zaliczeniem w poczet kawalerów danego orderu z jednoczesnym
nadaniem odznaki orderowej odpowiedniej klasy. Zaliczony do orderu staje si w ten sposób kawalerem
orderu, kobieta – dam orderu, cho w polskim systemie odznaczeniowym ów tradycyjny kobiecy
odpowiednik tytuu kawalera prawnie nie istnieje.
Z powyszego wynika, e na dyplomie do samorzdowej odznaki honorowej
(i w legitymacji do odznaki), a take na dyplomie do medalu honorowego piszemy wycznie
o wyrónieniu, a nie odznaczeniu, jak to si czasami bdnie zdarza. Mówienie za, e kto zosta
kawalerem odznaki czy medalu w gminie, jest przejawem ignorancji i naraa na mieszno zarówno
wyrónionego, jak i nadajcego taki nieuprawniony tytu.
5. Uroczysto dekoracji, postpowanie z nadaniami pomiertnymi Sam moment dekoracji wyrónieniami powinien by zawsze starannie przygotowany. Wszelka
improwizacja podczas uroczystej dekoracji osabia wymow otrzymywanego wyrónienia. Wane jest
wszystko. Take dobór dnia nie moe by przypadkowy. Jeeli jest to medal honorowy miasta,
wrczenie powinno mie miejsce tylko w dniu wita miasta, a nie w obojtnie jakim dniu roku.
W przypadku dekoracji odznak wojewódzk moe to by dzie wita narodowego.
Odznaki te z zasady powinny by nadawane tylko raz w roku, a uroczysto powinna odbywa si
w siedzibie organu nadajcego. Medal miejski wrcza winien prezydent (burmistrz) miasta w ratuszu,
w obecnoci rady z jej przewodniczcym, odznak wojewódzk marszaek, w siedzibie sejmiku
wojewódzkiego, moe podczas uroczystej sesji. Za jedyny usprawiedliwiony wyjtek przyjmuje si
sdziwy wiek lub przewlek chorob wyrónionej osoby, i tylko w takim przypadku wrcza si
wyrónienie poza urzdem.
Wane, by wrczajcy wystpowa z insygniami penionej funkcji (np. z zaoonym acuchem
prezydenta miasta) i nie cedowa swoich uprawnie na inne osoby, choby byy jego
urzdowymi zastpcami. Wyróniony ma prawo do odebrania wyrónienia z rk tego, kto jest
najwyszym reprezentantem spoecznoci nadajcej wyrónienie.
Winno si take zadba o odpowiedni dekoracj sali, w której obok symboli jednostki samorzdowej,
nigdy nie powinno zabrakn umieszczonych na pierwszym miejscu herbu i flagi Rzeczypospolitej.
Dla przypomnienia, pierwsze miejsce to miejsce wysze i po prawej stronie, przy czym strona prawa
bdzie dla patrzcego na symbole stron lew. Jest to tzw. zasada heraldyczna. Najprociej t zasad
zapamita patrzc na wizerunek Ora Biaego: w któr stron ma zwrócon gow, tam jest
strona prawa, waniejsza. A zatem wyej, czyli na pierwszym miejscu zawieszamy wizerunek herbu
Rzeczypospolitej, poniej (miejsce drugie) herb danej jednostki samorzdowej, natomiast flag
pastwow ustawiamy pod cian na prawo od Ora (tam gdzie Orze patrzy) i tu obok niej, ale z jej
lewej (heraldycznie) strony, stawiamy flag samorzdow. Niekiedy wraz z herbem wieszany jest
krzy. Jest to jedyny znak, który moe by umieszczony ponad herbem.
Jeeli organizator zechce doda jeszcze inn flag, np. Unii Europejskiej, to wówczas kolejno
prezentowania wymienionych weksyliów zmienia si. Najwaniejsze, pierwsze miejsce, jest rodkowe
i te zajmuje polska flaga pastwowa, na prawo od niej, czyli na drugim miejscu, znajdzie si flaga danej
jednostki samorzdowej, a na lewo, czyli na miejscu trzecim – flaga UE. Wszystkie okrelenia stron
podajemy z pozycji, jak okrelono wyej (tam gdzie Orze patrzy).
Mówic o fladze pastwowej mamy na myli wycznie flag biao-czerwon, o ustawowych
proporcjach boków jak 5:8, bez herbu na biaym pasie. Ta druga flaga z herbem, zwana ustawowo
„flag pastwow z godem”, której wzór jest identyczny z bander cywiln uywan
przez statki polskie, nie jest dopuszczona do powszechnego uytku w kraju. Suy polskim
przedstawicielstwom dyplomatycznym w innych pastwach, podnoszona jest w portach morskich
i lotniczych. Wyjtkiem jest Wojsko Polskie mogce j uywa na terenie kraju, ale tylko w kontaktach
midzynarodowych. Nie trzeba dodawa, e wszystkie flagi musz by zawsze czyste i wyprasowane.
Dugo flag ustawionych w stojakach powinna by tak dobrana, by swobodnymi kocami nie dotykay
podoa.
Jest spraw oczywist, e poczwszy od organizatorów, wszystkich
uczestników uroczystoci dekoracji wyrónieniami obowizuje strój wizytowy. Na wszelki jednak
wypadek jego wymóg naley zaznaczy w zaproszeniach (dopisek u dou z lewej: Strój wizytowy).
Dopuszczenie do udziau w uroczystoci osób nieodpowiednio ubranych wiadczy o braku szacunku dla
wasnych symboli. Dotyczy to równie przedstawicieli mediów, niestety, nazbyt chtnie pojawiajcych
si w ubiorach wywoujcych w tych okolicznociach zaenowanie.
Podczas uroczystoci, specjalnie dobrana osoba z dobr dykcj, odczytuje najpierw tre dyplomu
wyrónionemu, potem inna osoba towarzyszca bezporednio dekorujcemu odznak (marszakowi,
burmistrzowi) przedstawia dekorujcemu trzymajc w obu rkach, aby zapobiec przypadkowemu
upadkowi, otwarte etui, a dekorujcy wyjmuje z niego odznak i przypina wyrónianemu zgodnie
z przepisem przewidzianym w regulaminie odznaki. Nastpnie ta sama osoba towarzyszca wrcza
wyrónionemu, podany sobie dyplom, który moe by albo w odpowiednich okadkach, albo ju
zwinity w tubie (dobrze, jeeli okadka lub tuba sporzdzone s z analogicznych w barwie materiaów,
co etui). Wyróniony przekada dyplom do lewej rki i odbiera od dekorujcego gratulacje, a osoba
towarzyszca dekorujcemu, podaje na koniec wyrónionemu zamknite ju, puste
etui wraz z ewentualn legitymacj. Dyplomu, legitymacji, ani tym bardziej pudeka, nie wrcza osoba
dekorujca.
Wrczajc medal honorowy, czyli znak nie do noszenia, podaje si go w otwartym etui, otwarciem
w stron odbierajcego, i tu wrczajcy podaje go wraz z etui, jako jego integraln czci, natomiast
z dyplomem do medalu postpuje si tak samo, jak podczas dekoracji odznak.
Naley zadba, by wraz z dyplomem zawsze przekazywa wydrukowany regulamin
odznaki czy medalu. Moe znajdowa si w okadkach pod dyplomem lub wraz z nim zwinity w tubie.
Dekorowany ma prawo zna przepisy dotyczce otrzymanego znaku i jest to najwaciwszy moment
do przekazania ich wraz z wyrónieniem.
Niekiedy podejmuje si decyzje o wyrónieniu osoby zmarej. Odznak lub medal honorowy
z dyplomem z adnotacj o nadaniu pomiertnym (legitymacji w takim przypadku nie wystawia si),
przekazuje si przedstawicielowi rodziny zmarego podczas tej samej uroczystoci, podczas której
odbywa si dekoracja wyrónionych. Z odznak honorow postpuje si wówczas wedug opisanego
wyej sposobu wrczania medalu honorowego, tj. nie dekoruje si ni przedstawiciela rodziny
zmarego, ale tylko wrcza mu si odznak w otwartym etui. Z tradycyjnych wzgldów okazywania
szacunku dla zmarego, wrczenie wyrónienia jego rodzinie winno poprzedzi dekoracje osób
wyrónionych, chyba, e podczas tej samej uroczystoci odbywaj si dekoracje
odznaczeniami pastwowymi. Wówczas one maj pierwszestwo, a wrczeniem odznaki nadanej
pomiertnie poprzedza si tylko pozostae dekoracje. O ile zdecydowano przekazanie wyrónienia
podczas uroczystoci pogrzebowych, odznak honorow mona wówczas przypi do odrbnej
poduszki odznaczeniowej. W adnym wypadku nie dopina si odznaki honorowej do poduszki,
na której ju jest przypita odznaka orderowa; odznaki orderów zawsze wymagaj osobnych poduszek.
Natomiast medal honorowy tylko wrcza si przedstawicielowi rodziny zmarego. adnych wyrónie
nigdy nie kadzie si na trumnie.
6. Sposób noszenia Odznaki penej wielkoci nosi si wycznie na ubiorze wizytowym, podczas wit regionalnych
i pastwowych, spotka z gow pastwa, w dniu dekoracji kolejnym odznaczeniem, itp. Wystpujcy
w mundurach, zakadaj odznaki zgodnie ze swoimi przepisami mundurowymi. Zasad jest, e odznaka
honorowa regionalna zawieszona na wstce, przypinana jest na lewej piersi, po wszystkich
posiadanych odznaczeniach pastwowych, a przed odznakami honorowymi stowarzysze i organizacji.
Zawsze jednak przed kadym znakiem obcym, choby byy to odznaki orderowe. Po prostu dekoracje
swego kraju maj w kadej sytuacji pierwszestwo przed obcymi. Z kolei zwyczaj dyplomatyczny,
który honoruje stanowisko nuncjusza, jako dziekana korpusu dyplomatycznego, ma odzwierciedlenie
w tradycji przypinania odznacze papieskich przed innymi odznaczeniami pastw obcych, ale i w tym
przypadku kada krajowa odznaka honorowa bdzie zawieszona przed odznaczeniem papieskim,
noszonym na wstce.
Odznaki honorowe przypinane bezporednio do ubioru, bez wstek, w zalenoci od uchwalonego
regulaminu zakada si na lew, rzadziej na praw pier, cho gdy nie nosi si adnych innych,
na ubiorze wizytowym pojedyncz odznak mona wpi do butonierki w lewej klapie ubioru.
Natomiast do trzech odznak naturalnej wielkoci (bez wstek) mona przypi, ukadajc je na ksztat
trójkta z najwaniejsz wyej, na lewej piersi, poniej rzdu odznacze noszonych na wstkach.
Butonierka jest jedynym miejscem sucym do noszenia miniatur. Obecnie rzadko spotyka si
prawidowo wykonan butonierk, to jest odpowiednio obrbion dziurk z odchodzcym od niej
przeciciem. Czciej jest ona tylko markowana, ale chcc poprawnie zaoy jakkolwiek dekoracj,
naley chocia przeku w tym miejscu klap ubioru. Nie przypina si adnych znaków ani powyej
butonierki, ani poniej, natomiast na wysokoci butonierki mona nosi w jednym szeregu dowoln
liczb miniatur jednoczenie, ale tylko odznak na wstkach. Obowizuje oczywicie ta sama kolejno,
co przy zakadaniu penych dekoracji. Kolejno obowizuje ta sama równie wówczas, gdy miniatury
zamiast na wstkach, nosi si na acuszku. Istotna uwaga: z miniatur posiadanych odznak
honorowych przypinanych wprost do ubioru (nie na wstce), mona zaoy w butonierce tylko jedn,
tak jak normalnej wielkoci. Dzi przepisy ubiorcze wprowadzane w subach mundurowych,
wbrew tradycji polskiego munduru zezwalaj na noszenie miniatur take na mundurach, najczciej
na klapce lewej kieszeni. Nie jest to rozwizanie prawidowe. Wedug midzynarodowych
zwyczajów miniatury orderów i odznacze na wsteczkach lub na wspólnym acuszku, mona nosi
jedynie na mundurach bdcych strojem wieczorowym – frakach i pófrakach mundurowych, a takie s
wspóczenie wprowadzone w Wojsku Polskim.
Zawsze wskazany jest umiar w noszeniu posiadanych wyrónie i zawsze staranne
dostosowywanie si do okolicznoci, które z nich i kiedy bdzie si prezentowao. Jest
to wiadectwo naszej kultury.
do spraw administracji publicznej w zakresie opiniowania wzorów insygniów i symboli, o których
mowa w ustawie o odznakach i mundurach, oczekuje od wnioskodawców wystpujcych w sprawie
samorzdowych odznak (medali) honorowych, nastpujcych dokumentów:
1) projektu uchway organu stanowicego jednostki samorzdowej wyraajcej celowo
wprowadzenia odznaki honorowej (medalu honorowego) oraz okrelajcej wizerunek znaku;
2) projektu regulaminu okrelajcego cel ustanowienia znaku, zasady i tryb jego przyznawania
oraz sposób noszenia (uywania, w przypadku medali nie przewidzianych do noszenia);
3) barwnego wzoru znaku z zaznaczon skal; dotyczy take ewentualnej miniatury proponowanego
znaku; wskazane jest przedstawienie wzoru w skali 1:1, a dla lepszego uwidocznienia szczegóów, take
w skali 2:1
Powysze zasady dotycz take kadego innego wnioskodawcy wystpujcego do Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej o ustalenie wzoru odznaki honorowej i sposobu jej noszenia. Kancelaria
Prezydenta wymaga przedoenia wraz z wnioskiem uprzedniej opinii Komisji Heraldycznej.
[opracowa Tadeusz Jeziorowski, czonek Komisji Heraldycznej przy Ministrze Spraw Wewntrznych
i Administracji]
Dodatkowe informacje:
tel. (+48) 22 601 44 07
e-mail: grzegorz.latos@mswia.gov.pl