1

Wat te doen bij seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Een handreiking voor leerkrachten en leidinggevenden in het primair onderwijs

2

ColofonDeze brochure is bedoeld voor alle medewerkers van scholen in het primair onderwijs die willen weten wat ze moeten doen bij een vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Daarbij gaat het zowel om seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen leerlingen als om seksueel misbruik door een professional of andere volwassene. In deze brochure worden veel gestelde vragen beantwoord, zoals: hoe weet je of een leerling misbruikt wordt? en: wat moet je als school wel en juist niet doen?

Deze brochure is samengesteld doorGemeente RotterdamDirectie Jeugd en OnderwijsAfdeling OnderwijsPostbus 700143000 KS RotterdamTelefoon: (010) 498 4252Website: www.rotterdam.nljuni 2015

3

Inhoudsopgave

Voorwoord 5

Seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbuik 6

Wat te doen bij vermoedens 14

Bijlagen 20

4

5

Voorwoord

Moet elke leerkracht normaal seksueel gedrag bij jeugdigen kunnen onderschei-den van grensoverschrijdend gedrag en hierop adequaat kunnen reageren?

Het antwoord is volmondig: ja! Dit is echter makkelijker gezegd dan gedaan. Het is vaak al een hele klus om op een goede manier relationele en seksuele vorming op te nemen in het schoolcurriculum. Sinds december 2012 zijn scholen dat verplicht. In de kerndoelen voor het onderwijs staat immers dat leerlingen in het basisonder-wijs (kerndoel 38) en de onderbouw van het voortgezet onderwijs (kerndoel 43) dienen te leren ‘respectvol om te gaan met seksualiteit en diversiteit in de samen-leving, waaronder seksuele diversiteit’.

Praten over gezond relationeel en seksueel gedrag impliceert het signaleren van ongewenst seksueel gedrag. Dat is goed, maar het wordt lastig als blijkt dat opvattingen over seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik zeer kunnen verschillen.

Het onderwijswerkveld vraagt met regelmaat om houvast als het gaat om seksueelgrensoverschrijdend gedrag. Het vraagt zich af hoe normaal seksueel gedrag kan worden onderscheiden van grensoverschrijdend gedrag en hoe hier adequaat op gereageerd kan worden. Die vraag is terecht, want een verkeerde beoordeling of veroordeling kan nare gevolgen hebben. Voor de jeugdige, voor ouders, docenten en de school.

Deze brochure is gemaakt op verzoek van het onderwijswerkveld, in opdracht van Hugo de Jonge, wethouder onderwijs, jeugd en zorg van de gemeente Rotterdam. We hebben ruimschoots gebruik mogen maken van een brochure die de GGD Amsterdam al eerder ontwikkelde.

We hebben ervoor gekozen om deze handreiking te maken in de vraag-antwoord vorm (eerste gedeelte) en in de vorm van stappenplannen (latere gedeelte). We hopen dat dit het leesgemak bevordert en de praktische bruikbaarheid vergroot.

6

Seksueel grensoverschrijdend

gedrag en seksueel misbruik

Wat is het verschil en hoe moeten school en ouders handelen?

7

1. Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Seksueel grensoverschrijdend gedrag is elke vorm van seksueel gedrag dat een jeugdige niet wil. Dat kan verbaal, fysiek of non-verbaal zijn. Denk aan opmerkingen geven over uiterlijk en kleding, vragen naar seksuele ervaringen, seksueel getinte cadeautjes geven, gluren of iemand lastig vallen via social media. Het gaat erom dat degene die het gedrag onder-gaat, dit ongewenst en onplezierig vindt.

Een handige methodiek om te bepalen of seksueel gedrag grensoverschrij-dend is, is het Vlaggensysteem (bijlage II). Dit Vlaggensysteem deelt seksueel gedrag van jeugdigen in verschillende categorieën in, van aanvaardbaar (groen) naar licht (geel) tot ernstig (rood) en zwaar (zwart) seksueel grensoverschrijdend gedrag.

In het Vlaggensysteem helpen zes criteria om te bepalen of seksueel gedrag van jeugdigen al dan niet grensoverschrijdend is. Ze bieden professionals handvatten om het gedrag te duidenen te weten hoe erop te reageren. Bij de grensoverschrijding op één van de zes criteria is er sprake van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

De criteria zijn:• wederzijdse toestemming (duidelijke instemming van beide partijen)• vrijwilligheid (er is geen sprake van dwang of drang)• gelijkwaardigheid (er zijn geen grote verschillen in leeftijd, ontwikkeling, intelligentie)• leeftijdsadequaat (het gedrag past bij de ontwikkelleeftijd van een jeugdige)• contextadequaat (het gedrag stoort niemand, de privacy wordt gerespecteerd)• zelfrespect (het gedrag is niet zelfbeschadigend of vernederend)

2. Is seksueel grensoverschrijdend gedrag hetzelfde als seksueel misbruik?

Nee, de termen zijn niet inwisselbaar. Seksueel misbruik is zonder twijfel een vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar niet iedere vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag kan als misbruik worden bestempeld. Iedere vorm van seksueel misbruik heeft één overeenkomst: een machtsverschil tussen pleger en slachtoffer.

8

Er is sprake van seksueel misbruik als:• er geen wederzijdse toestemming is en/of• het seksueel gedrag niet vrijwillig is (op de een of andere manier afgedwongen, betaald of met dreigementen of chantage verkregen) en/of• de partners niet gelijkwaardig genoeg zijn (het seksuele contact betreft bijvoorbeeld iemand die veel jonger is of die in een afhankelijkheids- relatie staat, er is een lichamelijke, relationele, cognitieve of emotionele disbalans).

Als we het Vlaggensysteem hanteren, is van seksueel misbruik sprake bij een rode of zwarte vlag waarbij ten minste sprake is van een van de drie hierboven genoemde criteria.

3. Zijn seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik strafbaar?

Het Nederlands strafrecht stelt in verschillende artikelen seksueel contact met minderjarigen strafbaar.

Verboden zijn:• geslachtsgemeenschap of ontuchtige handelingen met iemand jonger dan 16 jaar (art. 244 en art 247)• het verleiden (met giften of beloften) of door misbruik van de positie bewegen van iemand jonger dan 18 tot het dulden of plegen van ontuchtige handelingen (art. 248)• het plegen van ontucht met een (stief)minderjarige, pleegminderjarige of een andere persoon onder de 18 die aan het gezag onderworpen of aan de waakzaamheid toevertrouwd is (geldt voor werkers van instellingen, leerkrachten, sporttrainers en begeleiders in het vrijwilligerswerk art. 249)

In principe zijn alle contacten met en tussen mensen jonger dan 16 jaar strafbaar, ook als het om gewenst contact tussen twee 15-jarigen gaat. Er is een verhoorplicht, maar er hoeft niet altijd te worden overgegaan tot vervolging.

Vanaf 1 januari 2010 is het ook strafbaar om minderjarigen opzettelijk seksuele handelingen te laten zien. Ook is het strafbaar om op internet opzettelijk minderjarigen te verleiden tot seksuele handelingen. Verder mogen opnames niet verspreid worden zonder toestemming van degene die gefotografeerd of gefilmd is.Vriendjes die hun ex of anderen ongevraagd te kijk zetten op internet of op het prikbord zijn daarmee strafbaar.

9

4. Wat kan de school doen om seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen?

Een veilig schoolklimaat is belangrijk. De school is immers verantwoordelijk voor de veiligheid van leerlingen. Er zijn verschillende manieren om dit veilige klimaat te creëren. Schoolbeleid over seksueel grensoverschrijdend gedrag zorgt ervoor dat hier op alle niveaus op dezelfde manier mee wordt omgegaan.• Zorg dat de vertrouwenspersonen deskundig zijn op het gebied van normale relationele seksuele vorming en seksueel grensoverschrijdend gedrag.• Maak van seksueel grensoverschrijdend gedrag een vanzelfsprekend aandachtspunt in het School Ondersteunings Team (SOT).• Zorg dat medewerkers worden getraind en gecoacht op het gebied van normale relationele seksuele vorming en seksueel grensoverschrijdend gedrag.• Zorg dat de school een protocol heeft over het omgaan met (vermoedens van) seksueel grensoverschrijdend gedrag.• Zorg voor deskundigheidsbevordering bij leerkrachten, ouders en leerlingen over normale seksuele ontwikkeling, visie en beleid op school.

5. Wat moet een leerkracht doen als een leerling over de grens gaat?

Praat erover met de betrokken leerlingen als er ongewenst seksueel gedrag wordt vertoond. Net als bij andere confrontaties zoals ruzies en pesterijen kan de school grenzen stellen aan het gedrag en kan er gewezen worden op de gedragsregels. Een docent die het lastig vindt om te reageren kan contact opnemen met een aandachtsfunctionaris of de vertrouwensinspec-teur van de onderwijsinspectie.

6. Hoe weet je of een leerling misbruikt wordt?

De ervaring leert dat seksueel misbruik bijna nooit zichtbaar is. Jeugdigen die misbruikt worden, zullen daar niet gemakkelijk over spreken uit schaam-te en loyaliteit. Jeugdigen proberen bovendien niet herinnerd te worden aan hun traumatische ervaringen, ze zullen proberen die te verdringen. Het is echter belangrijk om snel in te grijpen wanneer er sprake is van actueel misbruik.

10

7. Welke signalen kunnen wijzen op seksueel misbruik?

Jeugdigen kunnen lichamelijke klachten ontwikkelen, bang of depressief worden of reageren met brutaal, agressief gedrag. Ze zitten vaak gespan-nen in hun lijf en zijn niet weerbaar. Ook vertonen ze soms seksueel gedrag dat niet past bij hun leeftijd. Zie bijlage I voor een uitgebreide beschrijving van signalen bij jeugdigen tussen 4 en 12 jaar.

8. Waarom praten jeugdigen niet over misbruik?

Jeugdigen durven er vaak niet over te praten. Ze schamen zich en hebben het idee dat ze zelf schuldig of medeplichtig zijn. Vaak is de pleger een bekende. Uit loyaliteit naar hem of haar praten ze er niet over. Soms wordt een jeugdige het zwijgen opgelegd door chantage of dreiging met geweld. En soms is een jeugdige bang niet geloofd te worden of merkt een jeugdige dat zijn of haar pogingen om over het misbruik te praten, niet worden gehoord. Ook komt het voor dat slachtoffers niet weten bij wie ze terecht kunnen. Daarom is het belangrijk dat de school helder aangeeft bij wie leerlingen binnen de school terecht kunnen als ze worden misbruikt.

9. Hoe is er toch over te praten met een jeugdige?

Laat bezorgdheid merken maar zet de jeugdige niet onder druk om te praten. Dwing geen verklaringen af. Respecteer het tempo van de jeugdige. Een jeugdige die al langere tijd slachtoffer is van misbruik heeft bepaalde manieren ontwikkeld om het voor zichzelf vol te houden. Als je te snel gaat, kunnen de overlevingsmechanismen van de jeugdige geforceerd worden waardoor hij of zij nog meer uit balans kan raken. Het is dus van belang het tempo van de jeugdige te volgen en ruimte te geven om voor zichzelf te beslissen om erover te praten.

10. Kan een docent geheimhouding beloven?

Als een jeugdige een leerkracht in vertrouwen neemt over wat er thuis of op school gebeurt, heeft de docent misschien de neiging om dit vertrouwen te belonen door geheimhouding te beloven. Doe dat niet. Beter is om uit te leggen dat hij of zij niet geholpen kan worden als de situatie niet met anderen besproken kan worden. Wat de leerkracht wel kan beloven is dat er geen stappen zullen worden gezet zonder overleg met de jeugdige zelf. Wordt de situatie erg onveilig of gaat het misbruik door, dan moet er wat gebeuren. Overleg met collega’s van het School Ondersteunings Team (SOT) of met Veilig Thuis.

11

11. Kan de school zelf een onderzoek instellen als er sprake is van seksueel grensoverschrijdend gedrag op school?

Het is beter dit niet te doen. Scholen hebben geen opsporingsbevoegdheid en zijn over het algemeen ook niet opgeleid om getuigenverklaringen af te nemen en de vermoedelijke pleger te verhoren. Als je als school toch op onderzoek uitgaat, bestaat het risico dat het eventueel daarop volgende strafrechtelijke onderzoek ernstig belemmerd wordt. Dat komt omdat de pleger gealarmeerd wordt en de gelegenheid krijgt om zichzelf in te dekken voordat de politie op de stoep staat voor verhoor. Daarnaast is het met name bij zedenzaken van belang dat wederzijdse beïnvloeding van getuigen - zoals slachtoffers of ouders - wordt voorkomen. Dit risico wordt kleiner als het horen van getuigen zo snel mogelijk gebeurt door het daarvoor bevoegde gezag.

12. Mogen ouders hun kinderen ondervragen als er een vermoeden is van seksueel misbruik door een medewerker van school?

Nee, het is beter als ouders hun kind zo min mogelijk bevragen zodat alle schijn van beïnvloeding van de getuige wordt vermeden. Hiermee wordt voorkomen dat er later door de advocaat van de verdachte of door de rechter geconstateerd wordt dat er sprake is geweest van getuigenbeïn-vloeding.

13. Wie beschermt de aangeklaagde als er een vermoeden is van seksueel misbruik door een medewerker van school?

De schooldirectie heeft de plicht om een goed werkgever te zijn. Het is deverantwoordelijkheid van de school om een vertrouwenspersoon voor de aangeklaagde ter beschikking te stellen. De aangeklaagde moet bij iemand zijn of haar verhaal kwijt kunnen en op de hoogte gehouden worden van verdere ontwikkelingen, mits deze informatie het politieonderzoek niet schaadt.

Maar de directie heeft ook de plicht om te zorgen voor het welzijn van leerlingen en deze laatste plicht gaat vóór bij een vermoeden van seksueel misbruik, weliswaar met inachtneming van goed werkgeverschap. Als school dien je dus vóór alles het vermoedelijke slachtoffer in bescherming te nemen en te voorkomen dat het er meer worden.

12

14. Hoe moeten school en ouders omgaan met de pers als er een vermoeden is van seksueel misbruik door een medewerker van school ?

Overleg met de Zedenpolitie hoe je onrust bij ouders kunt voorkomen. Bij een vermoeden van ernstig seksueel grensoverschrijdend gedrag door een medewerker start de Zedenpolitie een strafrechtelijk (voor)onderzoek. Indien nodig, kan de politie samen met het KIZ-team (Kleinschalige Inciden-ten en Zedenzaken) van het regionaal coördinatieteam van de GGD de school ondersteunen bij het maken van een plan van aanpak.

15. Werk samen met anderenHet voorkomen en stoppen van seksueel grensoverschrijdend gedrag kun je als school niet alleen. Zorg voor een goede samenwerking met de leerplichtambtenaar: waarom komt een jeugdige niet op school? Dat geldt ook voor de ketenpartners in de zorg en hulpverlening:het wijkteam, Veilig Thuis, de GGD, experts van de vertrouwensinspectie(onderwijsinspectie) en van de afdeling Onderwijs van de gemeente, politie en organisaties voor wijk- en jongerenwerk.

13

14

Wat te doen bij vermoedens?

15

Bij vermoedens van seksueel grensoverschrijdend gedrag is een juiste beoordeling van de feiten van cruciaal belang. Het eerste advies luidt dan ook: blijf rustig en handel nooit overhaast. Om een juiste afweging te maken, is onderstaand stroomschema samengesteld. Deze stappen kunnen de school helpen de situatie te duiden en adequaat te reageren.

Op school

Seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen jeugdigen

Stap 1: breng het gedrag in kaartStap 2: meld het gedrag bij de zorgcoördinatorStap 3: handel naar de ernst van het gedragStap 4: bied nazorg en evalueer en doe bij rood of zwart gedrag een signalering in SISA(conform vlaggensysteem, bijlage II)

Op school

Rood of zwart seksueel grensoverschrijdend gedrag van een mede-werker van school bij een leerling

Stap 1: meld het aan de directeurStap 2: meld het aan de vertrouwensinspecteur van de onderwijsinspectie (deze beoordeelt onder andere of de school aangifte moet doen)Stap 3: informeer de ouders direct en doe een signalering in SISA

Thuis

Rood of zwart seksueel grensoverschrijdend gedrag van een volwas-sene bij een leerling in de thuissituatie

Stap 1: breng het gedrag in kaartStap 2: raadpleeg een collega en Veilig ThuisStap 3: ga in gesprek met leerling en oudersStap 4: weeg aard en ernst van het gedragStap 5: geeft terugkoppeling aan Veilig Thuis en doe eventueel een officiële melding van het misbruik en doe een signalering in SISA

16

Vervolgtraject

Voor alle situaties die in dit stroomschema staan beschreven geldt dat de school zowel een collectief vervolgtraject (preventiebeleid op- of bijstellen) als een individueel vervolgtraject (leerling volgen via het Onderwijs Zorg Overleg) moet ingaan.

EindverantwoordingDe eindverantwoording voor het proces ligt bij het schoolbestuur of de schooldirecteur.

KIZ-teamBij dreigende escalatie of onrust in en rondom de school, is het advies aan scholen om altijd advies in te winnen bij het team Kleinschalige Incidenten en Zedenzaken (KIZ) van de GGD Rotterdam-Rijnmond.

Op school

Seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen jeugdigen op school

Stap 1: Breng het gedrag in kaartDe leerkracht:• signaleert seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik;• objectiveert en concretiseert signalen aan de hand van het Vlaggen- systeem (het Vlaggensysteem deelt seksueel gedrag van jeugdigen in verschillende categorieën in, zie bijlage II);• stelt vast om welk gedrag het gaat en welke vlagkleur (Vlaggensysteem) daarbij hoort en bespreekt signalen met een collega en/of de zorgcoör- dinator, zie hiervoor bijlage II);• registreert het incident, het proces en de vervolgstappen in het leerling- dossier.

Stap 2: Meld het het gedrag bij de zorgcoördinator• de leerkracht en zorgcoördinator taxeren het gedrag nogmaals;• bij grensoverschrijdend gedrag bespreken de leerkracht en zorgcoör- dinator de vervolgstappen;• de leerkracht en zorgcoördinator registreren de vervolgstappen in het leerlingdossier.

17

Stap 3: Handel naar de ernst van het gedragBij groen of eenmalig geel gedrag tussen jeugdigen:• de leerkracht bespreekt het gedrag met alle betrokken ouders en jeugdigen;• de leerkracht geeft tips en maakt desgewenst vervolgafspraken met ouders en betrokken professionals.

Bij herhaald geel gedrag tussen jeugdigen:• de zorgcoördinator raadpleegt eventueel de GGD of Veilig Thuis;• de zorgcoördinator gaat samen met een collega in gesprek met de betrokken ouders en jeugdigen;• de zorgcoördinator maakt een verslag van dit gesprek;• de zorgcoördinator registreert het incident, het proces en de vervolg- stappen in het leerlingdossier.

Bij rood en zwart gedrag tussen jeugdigen:• de directie legt een draaiboek aan en raadpleegt het dossier (geschiedenis);• de directie schakelt experts in zoals de vertrouwensinspecteur van de onderwijsinspectie, de GGD en Veilig Thuis (in overleg met hen wordt bepaald of de school aangifte moet doen);• de directie doet een signalering in SISA;• de directie organiseert zorg voor jeugdigen en ouders;• de directie gaat in gesprek met ouders van direct betrokken jeugdigen en ouders;• de directie stelt een indien noodzakelijk een intern vervolgonderzoek in, in overleg met de vertrouwensinspecteur van de onderwijsinspectie;• de directie beslist naar aanleiding van het onderzoek over de opvang van betrokken jeugdige(n);• de directie verzorgt indien gewenst samen met instellingen informatie voor ouders en betrokkenen uit de schoolomgeving;• de school neemt extra veiligheidsmaatregelen.

Stap 4: Bied nazorg en evalueerDe directie of het bestuur van de school:• biedt nazorg voor betrokken ouders, jeugdigen en leerkrachten;• organiseert vervolginformatie, bijvoorbeeld via voorlichtingsbijeen- komsten;• verwijst betrokkenen door naar externe hulp;• evalueert de procedures en registreert het incident, het proces en de vervolgstappen in het leerlingdossier.

18

Op school

Rood of zwart seksueel grensoverschrijdend gedrag van een mede-werker van school bij een leerling

Stap 1: Meld het aan de directeurIedere leerkracht is verplicht om een vermoeden van seksueel misbruik van een jeugdige onder de 18 jaar door een medewerker te melden aan de directeur van de school. Deze meldplicht geldt ook voor stagiairs, uitzend-krachten, vrijwilligers en schoonmaakpersoneel.

Stap 2: Meld het aan de vertrouwensinspecteurDe school is wettelijk verplicht om een vermoeden van seksueel misbruik te melden bij de vertrouwensinspecteur van de onderwijsinspectie, ook als niet meteen duidelijk is of er sprake is van een strafbaar feit. De vertrou-wensinspecteur kan de school ondersteunen en adviseren en heeft geheimhoudingsplicht bij klachten over seksueel misbruik. Hij/zij maakt met de school afspraken over de verdere stappen die moeten worden gezet en beoordeelt ook of de school aangifte moet doen.

Stap 3: Informeer de ouders en signaleer in SISADe directie moet de ouders van het slachtoffer direct informeren.In dit gesprek dient het volgende aan de orde te komen:• informatie over de concrete maatregelen die getroffen zijn• wie de persoon binnen school is bij wie ouders terecht kunnen met vragen• ruimte voor emoties• het dringende advies de jeugdige niet extra te belasten, dat wil zeggen de jeugdige te laten vertellen wat hij/zij uit zichzelf vertelt maar niet uit te vragen• ouders wijzen op de mogelijkheid van hulpverlening en/of ondersteuning door het wijkteam en aangifte bij de politie• doe ook een signalering in SISA

Thuis

Rood of zwart seksueel grensoverschrijdend gedrag van een volwas-sene bij een leerling in de thuissituatie

Stap 1: Breng de signalen in kaartLeg de signalen die een vermoeden van seksueel misbruik bevestigen of ontkrachten vast. Gebruik hierbij het signaleringsinstrument van uw organisatie, bijvoorbeeld het Vlaggensysteem.

19

Stap 2: Raadpleeg een collega en Veilig ThuisBespreek de signalen binnen de eigen instelling met een deskundige collega, zodat u de signalen goed kunt duiden. Vraag op basis van anonie-me leerlinggegevens advies aan Veilig Thuis.

Stap 3: Ga in gesprek met de leerling en oudersBespreek de adviezen van Veilig Thuis met ouders en zet de vervolgstap-pen in gang. Doe dit altijd in aanwezigheid van de verantwoordelijke directeur. Veilig Thuis kan advies geven over hoe een dergelijk gesprek gevoerd kan worden.

Stap 4: Weeg aard en ernst van het gedragWeeg de aard en de ernst van het seksueel misbruik, de veiligheid van de leerling en de personen in zijn of haar directe omgeving op basis van de signalen, het ingewonnen advies en het gesprek met de leerling en ouders.

Stap 5: Koppel terug aan Veilig Thuis en doe signalering in SISAKoppel uw bevindingen terug aan Veilig Thuis en beslis in overleg met hen of de school een officiële melding doet van seksueel misbruik. Volg dan de adviezen op van Veilig Thuis en meld het als u vermoedt dat er een acuut gevaar is voor de jeugdige. Doe ook een signalering in SISA.

VervolgtrajectVoor alle situaties geldt dat de school zowel een collectief vervolgtraject als een individueel vervolgtraject moet ingaan. Concreet houdt dat in het preventiebeleid op of bijstellen. Medewerkers van de afdeling Onderwijs van de gemeente kunnen u hierbij helpen. Ook betekent het dat de school de leerling volgt via het Onderwijs Zorg Overleg.

20

Bijlagen

21

Bijlage I

Mogelijke signalen voor seksueel misbruik van kinderen in de basisschoolleeftijd (4-12 jaar)

Relationele problemen• slechte ouder-kind relatie• isolement ten opzichte van leeftijdsgenootjes: speelt niet met andere kinderen, is niet geliefd bij andere kinderen, trekt zich terug in fantasiewereld• angst voor anderen of voor een bepaalde man of vrouw in het bijzonder• sterk verzorgend gedrag, niet passend bij de leeftijd van het kind, ook tegenover de eigen ouders• geen vertrouwen in anderen, zowel volwassenen als kinderen

Ontwikkelingsstoornissen• niet zindelijk zijn, zowel voor urine als voor ontlasting• ander regressief gedrag• achteruitgang spraak-taal ontwikkeling• achteruitgang motoriek, houterige beenbewegingen• plotselinge en onverklaarbare achteruitgang van schoolprestaties• geheugen- spraak- taal- en /of concentratiestoornissen

Andere gedragssignalen• slaapstoornissen, vermoeidheid ten gevolge van slapeloosheid• nachtmerries• labiel gedrag• hyperactief of apathisch gedrag• ongevalgevoelig• geen of nauwelijks spontaan spel, geen interesse in spel• eetproblemen• ongegronde schuldgevoelens• lage zelfwaardering• angstig gedrag, bijvoorbeeld angstig voor mannelijke volwassenen• negatief lichaamsbeeld: ontevredenheid over, boosheid op of schaamte voor het eigen lichaam• angst om op de rug te liggen• angst bij aanraken van de bovenbenen, billen en buik• spijbelen• weglopen en ander ‘acting-out’ gedrag (bijvoorbeeld kleine criminaliteit)• psychiatrische problematiek (bijvoorbeeld fobieën, depressief gedrag, zelfhaat of automutilatie)

22

Afwijkend seksueel gedrag• preoccupatie met de genitalia of anus• excessief of dwangmatig masturberen of masturberen met voorwerpen• angst voor lichamelijk contact, of juist (excessief) zoeken van seksueel getint lichamelijk contact

Niet-leeftijdsadequaat seksueel gedrag• herhaalde pogingen anderen te betrekken bij seksueel gedrag dat niet overeen komt met de leeftijd van het kind• seksueel agressief en dwingend gedrag tegenover andere kinderen• vroegrijp gedrag of duidelijk provocerend seksueel gedrag (gezinsleden willen tongzoenen, likken, in het kruis pakken etc.)• niet-leeftijdsadequaat seksueel spel met poppen

Niet-leeftijdsadequate kennis van seksualiteit• gedetailleerde, voor de leeftijd ongebruikelijke, kennis van seksualiteit• herhaalde en consistente beschrijving van niet-leeftijdsadequate seksuele ervaringen• niet zozeer tonen van niet-leeftijdsadequate kennis maar tonen van angstige en vermijdende reacties op platen met tekeningen van al dan niet blote jongens en meisjes of kinderen in bad

23

Bijlage II

Het Vlaggensysteem

Het Vlaggensysteem geeft antwoord op de vraag hoe men pedagogisch moet omgaan met seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van jeugdigen. Het Vlag-gensysteem is ontwikkeld door het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid Sensoa in samenwerking met Movisie, het Nederlandse kennisinstituut voor maatschappelijke ontwikkeling. De methodiek gaat uit van een zestal criteria voor seksueel gezond en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Zes criteria helpen te bepalen of seksueel gedrag van jeugdigen al dan niet grensoverschrij-dend is en bieden een professional handvatten om het gedrag te duiden en te weten hoe erop te reageren.

De criteria zijn:1. wederzijdse toestemming (duidelijke instemming van beide partijen)2. vrijwilligheid (er is geen sprake van dwang of drang)3. gelijkwaardigheid (er zijn geen grote verschillen in leeftijd, ontwikkeling, intelligentie)4. leeftijdsadequaat (het gedrag past bij de ontwikkelleeftijd van een jeugdige)5. contextadequaat (het gedrag stoort niemand, de privacy wordt gerespecteerd)6. zelfrespect (het gedrag is niet zelfbeschadigend of vernederend)

Er kan sprake zijn van seksueel grensoverschrijdend gedrag als slechts één van deze criteria niet aanwezig is. Het Vlaggensysteem zet deze criteria op een rij, bouwt per criterium een gradatie in en koppelt dit aan een gekleurde vlag.• de groene vlag staat voor gezond seksueel gedrag• de gele vlag staat voor licht seksueel grensoverschrijdend gedrag• de rode vlag heeft betrekking op ernstig seksueel grensoverschrijdend gedrag• de zwarte vlag heeft betrekking op zwaar seksueel grensoverschrijdend gedrag

Bij elk type gedrag (groen, geel, rood, zwart) hoort een aangepaste reactie. Naargelang de kleur van de vlag, zal de pedagogische reactie anders zijn. Bij een groene vlag wordt er niet of positief gereageerd, bij een gele vlag wordt er gewaarschuwd of begrensd, bij een rode vlag gaat men verbieden en bij een zwarte vlag straffen of ingrijpen. De bedoeling is dat groen seksueel gedrag ruimte kan krijgen en dat men binnen het team tot een betere afstemming kan komen over de pedagogische lijn die gevolgd wordt. Het Vlaggensysteem kan tevens een hulpmiddel zijn om neutraler en objectiever over seksueel gedrag van jeugdigen te communiceren. Ook in het praten met ouders kan het Vlaggensysteem als uitgangspunt worden genomen.

In het boek over het Vlaggensysteem worden naast de handleiding een aantal tekeningen gepresenteerd die gekoppeld zijn aan de methodiek van het Vlag-

24

gensysteem. Deze tekeningen helpen bij het concretiseren van de pedagogische interventie. De tekeningen geven een veertigtal situaties weer van jeugdigen betrokken bij seksueel (grensoverschrijdend) gedrag. Bij elke tekening kan men beoordelen of het seksueel gedrag al dan niet grensoverschrijdend is en waarom. De criteria om het gedrag objectief te kunnen plaatsen worden besproken en er wordt achtergrondinformatie verstrekt. Bij dit boek hoort ook een cd-rom met daarop de tekeningen, een uitgebreide normatieve lijst van seksuele gedragingen en hand-outs voor de methodieken.

Vlaggensysteem, Praten met kinderen en jongeren over seks en seksueel grens-overschrijdend gedrag, Auteurs: Erika Frans en Thierry Franck, Sensoa en GarantUitgevers. Movisie ontwikkelde ook een training om te leren werken met het Vlaggensysteem.Te bestellen via de boekhandel of via de site van Movisie: www.movisie.nl.

Bijlage IIISchematisch overzicht van de seksuele ontwikkeling vankinderen in de basisschoolleeftijd (PPSI)

25

Bijlage IVBelangrijke organisaties en websites

Veilig Thuis (advies- en steunpunt huiselijk geweld en kindermishandeling)Telefoon: 0800-2000www.vooreenveiligthuis.nlVeilig Thuis is ontstaan door de samenvoeging van het Advies- en SteunpuntKindermishandeling (AMK) en het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld (ASHG).Veilig Thuis geeft advies en ondersteuning bij vragen over huiselijk geweld,kindermishandeling en seksueel misbruik. Hierbij blijven de betrokkenen anoniem, wel worden gegevens van de beller genoteerd. Er kan ook een melding worden gedaan. In dat geval is het nodig dat de persoonsgegevens van de betrokkenen worden gegeven. Veilig Thuis handelt volgens een landelijk handelingsprotocol en heeft de mogelijkheid om onderzoek te doen naar vermoedens van seksueel misbruik. Uitgangspunt is dat ouders geïnformeerd worden over de melding tenzij er dringende redenen zijn dit niet (op dat moment) te doen. Veilig Thuis schakelt, indien nodig, passende hulpverlening in voor de jeugdige en de ouders. Indien ouders deze hulp niet willen of kunnen accepteren en de veiligheid van de jeugdige wordt ernstig bedreigd dan kan Veilig Thuis aan de Raad voor de Kinderbescherming een verzoek tot onderzoek indienen, wat kan leiden tot een door de rechter opgelegde bescher-mingsmaatregel. Volg in de afweging of Veilig Thuis moet worden ingeschakeld de stappen van de Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling (www.werken-metdemeldcode.nl).

Het wijkteamSinds januari 2015 zijn er in Rotterdam 42 wijkteams actief. In de wijkteams zijn jeugd- en gezinscoaches werkzaam die jeugdhulp dichtbij de jeugdige en de ouders kunnen aanbieden. Samen met het gezin wordt bepaald welke hulp nodig is en in veel gevallen kunnen de jeugden gezinscoaches die hulp ook zelf geven. Indien nodig schakelt de jeugd- en gezinscoach specialistische hulp in. Ook in de omrin-gende gemeenten komen dergelijke lokale teams.Meer informatie hierover vindt u op www.rotterdam.nl/wijkteamsjeugdgezin of opwww.rotterdam.nl/hulpdichtbij.

Centraal Meldpunt VertrouwensinspecteursT: 0900 111 3111www.onderwijsinspectie.nlBij de Inspectie van het Onderwijs werkt een klein team van vertrouwensinspec-teurs. Ouders, leerlingen, leerkrachten, directies en besturen kunnen de vertrou-wensinspecteur benaderen wanneer zich in of rond de school problemen voordoen op het gebied van seksuele intimidatie en seksueel misbruik, lichamelijk geweld, grove pesterijen, extremisme en radicalisering. Ernstige klachten die vallen binnen deze categorieën kunnen voorgelegd worden aan de vertrouwensinspecteur. Deze zal adviseren en informeren. Zo nodig kan de vertrouwensinspecteur ook begeleiden in het traject naar het indienen van een formele klacht of het doen van aangifte.

26

GGD Rotterdam – Rijnmond, Kleinschalige Incidenten en Zedenzaken (KIZ)http://www.ggdrotterdamrijnmond.nl

Het KIZ-team kan een school ondersteunen bij een incident of zedenzaak (seksu-eel grensoverschrijdend gedrag). Het KIZ-team wordt ingezet wanneer er sprake is van (een dreiging van) maatschappelijke onrust als gevolg van een incident. Aan het KIZ-team kunnen verschillende organisaties deelnemen zoals politie, crisis-dienst Centrum voor Dienstverlening, Algemeen Maatschappelijk Werk, Slachtof-ferhulp, GGZ, Veilig Thuis en GGD Rotterdam–Rijnmond.Het KIZ-team ondersteunt de school onder andere door coördinatie en inzet van hulpverlening, bieden van opvang, ondersteuning en begeleiding, crisisinterventie, omgaan met de media en samenwerking met justitie. Om te bepalen of het KIZ-team kan worden ingezet kunt u bellen met de GGD Rotterdam–Rijnmond via telefoonnummer (06) 51723568.

Het Netwerk Aanpak Seksueel Geweld biedt een platform aan leerkrachten en andere professionals in de regio Rotterdam-Rijnmond. Het doel is om vroegtijdig (preventief), gezamenlijk en doorlopend maatregelen te treffen om seksueel geweld tegen te gaan. Het netwerk wil hulpverlening aan slachtoffers van seksueel geweld effectief en efficiënt organiseren. Informatie over (deskundigheidsbevorde-ring in) de Aanpak Seksueel Geweld kan worden verkregen bij de netwerkcoördi-nator, GGD Rotterdam-Rijnmond, 06 13092581

CJG Rijnmondwww.cjgrijnmond.nlT:010 – 2010 110Bij het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) kunnen ouders terecht voor advies en ondersteuning over opvoeden, opgroeien en gezondheid. CJG Rijnmond verleent basale medische (publieke) zorg en voert het Rijksvaccinatieprogramma uit.

Politie Rotterdam Rijnmond ZedenpolitieT: 0900 8844 (vraag naar Bureau Zedenpolitie)www.politie.nlDe Zedenpolitie heeft de beschikking over een verhoorstudio en een aantal speciaal opgeleide deskundigen. Ook (zeer) jonge kinderen en mensen met een verstandelijke beperking kunnen onder optimale omstandigheden gehoord worden.

Raad voor de KinderbeschermingT: 010- 4431100www.kinderbescherming.nlVeilig Thuis kan de Raad voor de Kinderbescherming inschakelen als zorgen om een jeugdige niet opgelost kunnen worden in het vrijwillige kader. De Raad kan aan de rechter vragen hulp verplicht te stellen door het uitspreken van een maatregel van kinderbescherming. Deze maatregel wordt uitgevoerd door een medewerker van de gezinsvoogdij-instelling.

27

Gemeente RotterdamDirectie Jeugd en OnderwijsAfdeling OnderwijsPostbus 700143000 KS RotterdamT: (010) 498 4251

RotterdamV Kenniscentrum voor Homo-emancipatieWeena 877. Postbus 2566, 3000 CN RotterdamTel. 010 - 414 94 06www.rotterdamv.nl

Relevante websiteswww.jbrr.nlVoor informatie over Jeugdbescherming Rotterdam Rijnmond.

www.sisa.rotterdam.nl

www.werkenmetdemeldcode.nlVoor informatie over de Meldcode Huiselijk geweld en Kindermishandeling Rijnmond en over het gebruik van de verwijsindex SISA. Op deze website is daarnaast informatie te vinden over Rotterdamse scholingsmogelijkheden met betrekking tot de meldcode.

www.meldcode.nl

www.meldcodeopschool.nlVoor ondersteuning bij het gebruik van de meldcode.

www.ppsi.nlVoor een schematisch overzicht van de seksuele ontwikkeling van jeugdigen in debasisschoolleeftijd.

www.schoolenveiligheid.nlVoor informatie en beleidsadviezen over diverse thema’s zoals seksuele intimida-tie, loverboy problematiek, veilig internet en gedragscodes voor sociale media.

www.movisie.nlMovisie biedt toepasbare kennis, adviezen en oplossingen bij de aanpak van sociale vraagstukken op het terrein van welzijn, participatie, zorg en sociale veiligheid. Concrete producten zijn adviezen, trainingen en cursussen, publicaties en methodieken.

Wat te doen bij seksueel grensoverschrijdend gedrag?Een handreiking voor leerkrachten en leidinggevenden in het primair onderwijs