weetjes en verhalen over paddenstoelen hans vermeulen & wim veraghtert natuurpunt educatie...

Weetjes en verhalen over paddenstoelen

Hans Vermeulen & Wim VeraghtertNatuurpunt Educatie

Graatakker 11

2300 Turnhout

2Met de steun van de Vlaamse minister van Cultuur,

Jeugd, Sport en Brussel

Over deze cursus…

• Mengeling van disciplines: antropologie, etnomycologie, mythologie, …

• Wetenschappelijk onderbouwd?



Inhoud

• Algemene inleiding

• Van hekserij tot wetenschap– Historisch overzicht– Wijdverbreide misvattingen

• Weetjes en verhalen

per soort



Inleiding

• Mycologie

• Uitgebreide soortgroep

• Zwam als organisme



Voortplanting



Ecologie: ecologische groepen

• 1 Parasieten

• 2 Saprofyten

• 3 Symbionten



Parasieten

• Op bomen of planten

• Op dieren of mensen

• Op paddestoelen



Saprofyten

• Op dood organisch materiaal

• Bruinrotters: verteren cellulose

• Witrotters: verteren cellulose en

lignine



Symbionten

• Uitwisseling van voedingsstoffen tussen plant (boom) en zwam

• Ectomycorrhiza en endomycorrhiza



Classificatie

Chytrid iom yceten

Jukzw am m en

Deuterom yceten

Zakjeszw am m en

Steeltjeszw am m en

Zw am m enrijk

Oöm yceten

Stram enophila

Slijm zw am m en

Plasm odiophorom yceten

Protisten



Paddenstoelen kijken



Tussen angst & nieuwsgierigheid

• Natuurlijke angst voor zwammen?– Giftigheid– Vernietigende werking (rottingsproces,

parasieten)




• Nieuwsgierigheid > angst ?– Eten van eetbare & hallucinogene soorten– 3 attitudes

• Germanen: mycofoob• Romeinen: mycofiel• Slavische volkeren: fervente mycofagen




• Liminele organismen– Zwammen ontstaan uit het niets!?– Pietro Antonio Micheli (1729)



Paddenstoelen in de oudheid

• Bij de Grieken– Term ‘mykes’– Homerus (800-750 vC):

lucht + aarde– Athanaeus (190-250 nC) – Galenus (129-199 nC)




• Bij de Romeinen– Term ‘fungus’

(< funus & ago?)– Apicius: De re coquinaria




Romeinse naam

Nederlandse naam

Wetensch. naam

Boletus Keizersamaniet Amanita caesarea

Suillus Eekhoorntjesbrood Boletus edulis

Agaricus Lorkenzwam Laricifomes officinalis

Funguli Weidekringzwam Marasmius oreades

Amanita Weidechampignon Agaricus campestris

Merulius Morielje Morchella sp.

Lingua bovina Biefstukzwam Fistulina hepatica




• Keizersamaniet vs. Groene knolamaniet– 54 nC: Claudius vermoord (Agrippina minor)– Complot Nero & Agrippina




• Herkenning van eetbare zwammen– Horatius: weidesoorten– Plinius: giftig = vale kleur– Dioscorides: giftig = sneller

rottend



Paddenstoelen in de ME

• Wetenschap boekt weinig vooruitgang in Europa

• Sint-Antoniusorde (°1095): Moederkoren



Paddenstoelen in de ME



16e Eeuw

• Renaissance in Europa– Beperkte vooruitgang – Clemens VII († 1534)– Hadrianus Junius

(1511-1593)



17e eeuw

• 17e eeuw: onstabiele periode

• ‘oude wijn in nieuwe zakken’

• John Parkinson (Theatrum botanicum)



17e eeuw

• Franciscus van Sterbeeck (1631-1693)

• 1675: Het toneel van de campernoelien



18e eeuw

• Micheli (1729)• Carl von Linné, alias

Linnaeus (1707-1758)– Binominale nomenclatuur– Classificatie o.b.v.

voortplantingsorganen



19e eeuw: Pioniers

• Christian Hendrik Persoon (1761-1836)

• Elias Magnus Fries (1794-1878)– 4 monumentale werken met 2770 soorten



19e eeuw

• Adalbert Ricken (1915) > Rickenella fibula



20ste en 21ste eeuw

• Microscopische revolutie– Classificatie wijzigt o.i.v. microscopie

• Chemische revolutie– Chemicaliën gebruikt bij determinatie

• Genetische revolutie– DNA-onderzoek wijzigt

taxonomische inzichten



20ste en 21ste eeuw

• Specialisatie– Beperken tot studie van 1 genus

• Verruiming van het toepassingsveld– Bijv. inzet van fungi in

farmaceutische industrie– Fytopathologie: studie van

plantenziekten



Wijdverbreide misvattingen

• Als paddenstoelen uit de grond schieten– Ontwikkeling primordium – volgroeide zwam:

meerdere dagen tot een week



Wijdverbreide misvattingen

• Giftigheid– Dodelijk vs. culinair waardevol– Geen simpele trucjes om giftigheid te

achterhalen



Pertinent onjuiste beweringen

• Giftige paddenstoelen zijn slijmerig• Giftige paddenstoelen smaken bitter• Giftige paddenstoelen verkleuren bij kneuzen• Giftige paddenstoelen doen peterselieblaadjes

geel verkleuren• Giftige paddenstoelen stremmen de melk• Giftige paddenstoelen doen een ui bij het

meekoken bruin verkleuren• Giftige paddenstoelen worden niet aangevreten

door dieren• Giftige paddenstoelen zijn jong wel eetbaar



Eetbaar of giftig?



Voedingswaarde

• Paddenstoelen als vleesvervangers?– Vers product: vlees heeft hogere

voedingswaarde– Droog product: vlees = paddenstoelen

MAAR: - Mensen eten geen gedroogd(e)

vlees/zwammen- Snel verbrandende vetten



Fungilore

• Legenden– Naamgeving– Paddenstoelen in

de mythologie?– Weinig echte

legenden!– Namen vaak van

recente oorsprong



Christendom en zwammen

• Paddenstoelen wel belangrijk in volksgeloof

• Vanwaar connotatie tussen zwammen en demonische wezens?



Christendom en zwammen

• Heksen en elfen aanvankelijk nuttig

• Kentering in de vroege middeleeuwen

• Kelten/Germanen: natuurgodsdienst

• Christendom: antropocentrisch



Over padden, zwammen en onweer

• Padden: in vele culturen positief; vooroudercultus

• Relatie pad & zwam: NL, GB & DK

• Zwammen met vooroudergeest

• Zwam als poort naar dodenwereld

• Demonisering door christendom



Over padden, zwammen en onweer

• Plinius: °paddenstoelen waar bliksem de bodem raakt

• Paddenstoel als goddelijk mysterie

• Relatie met goden donder en bliksem: Thor of Donar, Taranis, Zeus, Jupiter, …

• Intermediaire plaats tss. aarde, onderwereld en hemel



Het kleine volkje

• Mythische wezens met kleine menselijke gestalte

• Germaanse mythologie

• Elfen, kobolden, trollen

en aardmannen



Het kleine volkje

• Lichtelfen



Het kleine volkje

• Kobolden, trollen en aardmannen



Het kleine volkje

• Dwerggestalte:– Animistische

natuurbeleving (bijna wereldwijd)

– 2 verklaringen:• Kleine volkje: ziel van de

mens (cfr. hallucinaties)• Kleine volkje: symbool vr

natuur- en zwamgeesten



Het kleine volkje

• Demonisering– Evolutie van goedaardig naar duivels– Alleen de mens bezit een ziel



Tovenaars, heksen en heksenkringen

• Kelten: druïden en vates (zieners/-essen)

• Top van de maatschappij

• ME:– Druïden → tovenaars– Vates → heksen



Tovenaars, heksen en heksenkringen

• Heksenkring



Paddenstoelen herkennen

• Vorm vruchtlichaam

• Kleur sporenpoeder

• Voelen, ruiken, proeven, …

• Plukken?



Zakjeszwammen



Steeltjeszwammen

• Zwamdraden met chitine

• Sporen op basidia

• Steriele cellen: cystiden

• Grote diversiteit aan vruchtlichamen



Plaatjeszwammen

• Plaatjes op onderzijde van de hoed

• Kleur sporee?



Veldkenmerken plaatjeszwammen



Weetjes per soort

• Amanieten

• Bekerzwammen en truffels

• Boleten en krulzomen



Amanieten

• Kenmerken– Plaatjeszwammen met witte sporen– Vrije plaatjes– Velum: plakjes, beurs en/of ring

• Amaniet < Amanos



Gele knolamaniet

• Verwarring met groene knolamaniet

• Onschuldig!– Planchon (1887)– Chauvin (1922)– Société mycologique de

France (1927)



Gele knolamaniet

• Zaak Girard (1917)



Groene knolamaniet

• 95% van dodelijke vergiftigingen

• Niet zeldzaam!

• Kenmerken



Groene knolamaniet

• Vergiftiging– Medisch niet traceerbaar– Latentietijd 6 tot 48 uur

• Duizeligheid & kortademigheid• Zware spijsverteringsstoornissen & zweten• Spasmen en neerslachtigheid• Schijnbaar herstel• Leverstoornissen, falen van de nieren, coma



Groene knolamaniet

• Phalloïdine-vergiftiging– Complexe vergiftiging

• Amatoxinen: spijsverteringsstoornissen• Phallotoxinen: aantasting lever en nieren



Groene knolamaniet

• Gedroogde exemplaren even giftig

• Sommige dieren verdragen gifstoffen wel

• Misvattingen bij de Romeinen– Dioscorides: thee van marjolein/kippendrek

met honing– Plinius: eten van schors en perenbloesems



Groene knolamaniet

• Behandeling vergiftiging divers– Bloedtransfusie (o.a. tegen hypoglycemie)– Lever: intraveneuze inspuitingen, enzymen

& ATP– Krachtige antibiotica

• Wetenschappelijk onderzoek naar stoffen die gifstoffen neutraliseren



Groene knolamaniet

• Beroemde slachtoffers– Keizer Claudius (54 nC)– Clemens VII (1478-1534)– Karel VI (1685-1740)



Keizersamaniet

• Culinair gegeerd bij de Romeinen

• Lofzangen Horatius, Cicero, Plinius

• Recept Apicius

• ‘Amanita caesarea’



Keizersamaniet vs. Vliegenzwam



Parelamaniet

• Meest algemene amaniet

• Eetbaar, mits koken

• Hemolytische stoffen



Vliegenzwam

• Verspreiding

• Kenmerken



Vliegenzwam

• Collectief geheugen Indo-Eur. volkeren



Vliegenzwam

• Vliegenvanger– Vliegenzwam in gesuikerde melk bedwelmt– Muscaria: < musca = vlieg– Amanite tue-mouche, Fliegenpilz, Fly agaric



Vliegenzwam

• Naam < hallucinogene werking?– ‘de zwam die gek maakt’– Gaspard (ca. 1600)– Catalanen: ‘oriol foll’– R.G. Wasson: vliegen i.v.m. gekte



Vliegenzwam

• Vanaf 17e E: bewijzen van gebruik van vliegenzwam (NO-Eur. & Siberië)

• Hallucinogene werking rendieren

• Sjamanisme



Vliegenzwam

• Sjamanisme– Contacten met doden- en

godenwereld– Nuttigen van 3 tot 7

vliegenzwammen– Vruchten van de

levensboom– Drinken van urine



Vliegenzwam

• … in Indië– Rigveda over god Soma– R.G. Wasson (1968): Soma

= vliegenzwam



Vliegenzwam

• …bij de Germanen– Germaanse mythologie: vliegende dieren,

elfen, roesverwekkende drankjes– Wodan & vliegende witte hengst– Krijgers van Wodan: Berserkers– Uitzinnig door mede?



Vliegenzwam

• … en de Sint– Sint-Nikolaas (Myra, 4e eeuw); barmhartig– Naamfeest 6 december– Vanaf 13e eeuw schoen zetten– Vanaf 16e eeuw uit Spanje (met Piet)



Vliegenzwam

• De sint als sjamaan– Witte hengst die kan vliegen– Geschenken uitdelen– Komt binnen langs rookgat



Vliegenzwam

• … en Kerst– Kerstman

• 1930 (Sundblom)• Bedrijfskleuren



Vliegenzwam

• Kerstman– 1611 Nieuw Amsterdam– Santa Claus– Paard naar slede– 1821 rendiernamen– Spanje, Noordpool of Finland– 1939: 9de rendier



Vliegenzwam

• Kerstman– WOII: Santa Claus in Europa– MAAR: echte kerstmannen in Europa

• DK: Julemand met elfen• S: Jultomten (kabouter met geitenbokken)• SF: Joulupukki• ISL: 13 Yule Lads (plagende trollen & kerstkat)

– Yulefeest (godin Freyr): 12 tot 25 december• Joeldrinken (900, Haraldskvaedi)• Echte kerstmannen: trollen, kabouters & elfen



Vliegenzwam

• Kerst– Jezus in Nazareth– Koude kerstnacht?– Kerstboom in NT?



Vliegenzwam

• Kerstboom– Altijdgroene boom met geschenk van goden– Fijnspar in Midden-Europa– Berk en zomereik in NW-Europa– Pakjes onder kerstboom: vrucht van de

levensboom– Vliegenzwam als geluksbrenger

• Veel geloof rond winterzonnewende > geboorte Jezus op 25 december



Vliegenzwam

• Genesis: O.T.

• Adam & Eva

• Erfzonde

• Plaincourault

• Theorie Allegro



Vliegenzwam

• Heksenzalf– Op basis van vliegenzwam– Opname hallucinogene stoffen– Recept?– Heksenvervolging



Vliegenzwam

• Gifstoffen:– Muscarine– Iboteenzuur



Vliegenzwam

• Gebroeders Grimm

• Prinses van Conti (1751)



Over bekerzwammen en truffels

• Ascomyceten– Bekerzwam: beker- of napvormig– Truffels: ondergrondse, knolvormige

paddenstoelen



Kopergroenbekerzwam

• Mycelium kleurt hout (xylindeïne)

• Tunbridge ware (Kent)



Perigordtruffel

• Meest bekende eetbare truffel

• Afrodisiacum uit Kroätië



Perigordtruffel

• Romeinen:– Truffel = vereelting van de aarde (Plinius)– Plutarchus: conglomeraat ° door inwerking

van bliksem, warmte en water op mineralen– Knolvormige wortel van een plant

(Dioscorides)



Geheimen van de truffelzoeker

• Meer dan 1 soort truffel: 50 Tubers

• Ook bij ons!• Truffels zoeken met

zeug• Truffels zoeken met

hond• Truffelvlieg



Truffels kweken

• Auguste Rousseau (1855)

• Infecteren van eik met mycelium

• Kweekcentra Perigord, Poitou, Provence

• 1892: 2000 ton truffels in Frankrijk

• Anno 2008: ca. 100 ton



Over boleten

• Populaire groep

• Smakelijk

• Relaxerende werking



Over boleten

• Blauwverkleuring = oxydatie– Boletol (chromogeen)– Laccase (enzym)



Gewone heksenboleet

• Eetbaar

• Sterk blauwverkleurend



Gewoon eekhoorntjesbrood

• Gekende soort

• Kenmerken

• Cèpe (de Bordeaux)

• Porcini

• Soortcomplex



Eekhoorntjesbrood



Koeienboleet

• Slijmboleet

• Bolet bovin

(Aquitaine)



Satansboleet

• In Vlaanderen?

• Sterk giftig

• 1831 Lenz



Gewone krulzoom

• Plaatjeszwam of boleet?

• Eetbaar?

weetjes en verhalen over paddenstoelen hans vermeulen & wim veraghtert natuurpunt educatie...

Documents