Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí3-úö ñèíôè ö÷öí Ùÿéàò áèëýèñè

ôÿííè öçðÿ äÿðñëèéèí

ÌÅÒÎÄÈÊ ÂßÑÀÈÒÈ

33

ЭЦЛЯР МЕЩДИЙЕВАЕСМИРА МУСАЙЕВА

Giriş....................................................................3

Perspektiv planlaşdırma və

inteqrasiya cədvəli............................................33

MÖVZULAR ÜZRƏ DƏRS

NÜMUNƏLƏRİ

DOĞMA MƏKTƏBİMİZ

1. Biz üçüncülərik ............................................36

2. Biz nələrə cavabdehik?.................................37

3. Biz necə davranmalıyıq? ..............................39

4. Kim əsl dost ola bilər?..................................40

5. Hörmət qazanmağın yolu .............................42

6. Məktəbimizin ənənəsi ..................................43

7. Azər nənəsini necə xilas etdi? ......................45

8. Nəzakətli olaq...............................................46 .

9. Sağlamlığımızı qoruyaq ...............................48

10. Qəzalardan mühafizə vasitələri ..................49

11. Şəkil və plan (1-ci dərs)..............................51

Şəkil və plan (2-ci dərs) ..............................52

YER KÜRƏSİ – EVİMİZ

BİZİ ƏHATƏ EDƏN TƏBİƏT

12. Dünya okeanı..............................................54

13. Materiklər və adalar ...................................55

14. Hava okeanı................................................57

TƏBİƏT HADİSƏLƏRİ

15. Külək necə yaranır?....................................58 .

16. Yağış damlasının səyahəti ..........................60

17. Yer kürəsinin hərəkəti (1-ci dərs) ...............61

Yer kürəsinin hərəkəti (2-ci dərs) ...............63

18. Rənglər .......................................................64

19. Təhlükəli təbiət hadisələri ..........................66

CANLILAR ALƏMİ

20. Canlıların müxtəlifliyi (1-ci dərs) ..............67

Canlıların müxtəlifliyi (2-ci dərs) ..............69

21. Bitkilər həyat mənbəyidir...........................70

22. Ağac əkməyə gedirik..................................72

23. Mikroorqanizmlər.......................................73

24. Göbələklər ..................................................75

25. Həşəratlar ...................................................78

26. İnsan ətrafı necə dərk edir? ........................80

27. Texnogen hadisə və canlılar aləmi .............81

AZƏRBAYCAN – YURDUM MƏNİM

28. Müstəqil Azərbaycan..................................83

29. Qədim Azərbaycan .....................................84

30. Azərbaycan ordusu .....................................86

31. Qonşularımız ..............................................87

32. Azərbaycanın təbiəti ...................................89

33. Doğma Xəzər..............................................90

34. Bol nemətli yurdumuz (1-ci dərs) ..............92

Bol nemətli yurdumuz (2-ci dərs) ..............93

DƏYƏRLƏR

35. İnsan və cəmiyyət.......................................95

36. Bayramlarımız............................................96

37. Qayda və qanun..........................................98

38. Yarımçıq qalmış tikmə................................99

39. Mədəni irsimizi qoruyaq ..........................101

40. Dünya dinləri............................................102

41. Ailə büdcəsi ..............................................104

42. Xalqların ünsiyyət qaydaları ....................105

43. Yay tapşırıqları (1-ci dərs)........................106

Yay tapşırıqları (2-ci dərs)........................107

Yay tapşırıqları (3-cü dərs) .......................109

Mənbələr.........................................................111

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Û. Ùÿéàò áèëýèñè òÿëèìèíèí ìÿçìóíó

Öìóìè òÿëèì íÿòèúÿëÿðèÌèëëè Êóðèêóëóì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííè öçðÿ èáòèäàè âÿ öìóìè îðòà òÿùñèë

ñÿâèééÿñè ö÷öí àøàüûäàêû öìóìè òÿëèì íÿòèúÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð:

Èáòèäàè òÿùñèë ñÿâèééÿñè (Û—ÛÂ ñèíèôëÿð) öçðÿ øàýèðä:

— •þç ùöãóãëàðûíû äÿðê åòìÿñèíè, áàøãàëàðûíûí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ùþðìÿòëÿ éà -íàø ìàñûíû, îíó ÿùàòÿ åäÿí èíñàíëàðà ùÿññàñ ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿñèíè íöìàéèø åòäèðèð,ùÿìèí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû øÿõñè ôèêèðëÿðèíè áèëäèðèð;

— •èíñàí ùÿéàòû âÿ ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû èëÿ áàüëû ÿí çÿðóðè òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäà ëà -ðûíû èçàù åäèð;

— •äöçëöê, ÿäàëÿòëèëèê, ùóìàíèñòëèê, ðÿùìäèëëèê íöìàéèø åòäèðèð, áó ìÿíÿâè êåéôèééÿò -ëÿðèí ìàùèééÿòè áàðÿäÿ ìöëàùèçÿëÿðèíè øÿðù åäèð;

— •èãòèñàäè áèëèêëÿðäÿí ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ åäèð;— •òÿáèÿòÿ, åêîëîýèéàéà ùÿññàñ âÿ ãàéüûêåø éàíàøìàãëà òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè öçÿðèíäÿ ìö -

øà ùèäÿëÿð àïàðûð âÿ îíëàðà ìöíàñèáÿò áèëäèðèð;— •úÿìèééÿòäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè þç éàø ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí øÿðù åäèð.«Öìóìè òÿùñèë ïèëëÿñèíèí äþâëÿò ñòàíäàðòû âÿ ïðîãðàìëàðû (êóðèêóëóìëàðû)»íäà

«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííè öçðÿ èáòèäàè âÿ öìóìè îðòà òÿùñèë ñÿâèééÿñè ö÷öí àøàüûäàêû öìóìèòÿëèì íÿòèúÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð:

Ìÿçìóí õÿòëÿðè«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí ìÿçìóíó îíóí ìÿçìóí õÿòëÿðèíèí ÿñàñûíäà ãóðóëóð.Ìÿçìóí õÿòëÿðè — ôÿíí öçðÿ öìóìè òÿëèì íÿòèúÿëÿðèíèí ðåàëëàøäûðûëìàñûíû òÿìèí åò -

ìÿê ö÷öí ìöÿééÿí åäèëÿí ìÿçìóíóí çÿðóðè ùåñàá åäèëÿí ùèññÿëÿðèäèð.«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí, èáòèäàè âÿ ÿñàñ òÿùñèë ñÿâèééÿñè öçðÿ öìóìè òÿëèì íÿòèúÿëÿ -

ðè íÿ ÿñàñëàíàðàã, îíëàðûí ÿëäÿ îëóíìàñûíû òÿìèí åäÿí âÿ ùÿð èêè òÿùñèë ïèëëÿñè ö÷öí öìó -ìè îëàí àøàüûäàêû ìÿçìóí õÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð:

1. Òÿáèÿò âÿ áèç2. Ôÿðä âÿ úÿìèééÿò3. Ìÿíÿâèééàò4. Ñàüëàìëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèê

Òÿáèÿò âÿ áèçÈíñàí ùÿéàòû áîéó äàèì òÿáèÿòëÿ òÿìàñäà îëóð, îíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿ âÿ ïðîñåñëÿð öçÿ -

ðèíäÿ ìöøàùèäÿëÿð àïàðûð, îíëàðûí òÿñèðèíè þç öçÿðèíäÿ ùèññ åäèð, þç ôÿàëèééÿòè èëÿ òÿáèÿòÿòÿñèð ýþñòÿðèð. Áó ìöùèòäÿ èíñàí–òÿáèÿò ìöíàñèáÿòëÿðè ôîðìàëàøûð, èíñàí þçöíö òÿáèÿòèíáèð ùèññÿñè êèìè äÿðê åäèð, îíà ãàéüû âÿ ñåâýè èëÿ éàíàøìàëû îëäóüóíó àíëàéûð. Òÿ áèÿòùàäèñÿëÿðè ùàããûíäà áèëèêëÿð ÿëäÿ åòäèêúÿ, èëêèí òÿäãèãàò÷ûëûã áàúàðûãëàðûíà éèéÿëÿíäèêúÿ,ãàçàíäûüû áèëèê âÿ áàúàðûãëàðäàí ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ èñòèôàäÿ åòäèêúÿ øà ýèðäøÿõñèééÿòè èíêèøàô åäèð. Þçöíäÿ ôèçèêà, àñòðîíîìèéà, êèìéà, áèîëîýèéà, ôèçèêè úîü ðàôèéàâÿ åêîëîýèéàíûí åëåìåíòëÿðèíè åùòèâà åäÿí «Òÿáèÿò âÿ áèç» ìÿçìóí õÿòòè áó ïðîñåñäÿÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéûð.

3

ЭИРИШ

Øàýèðäëÿð áó ìÿçìóí õÿòòè öçðÿ úàíëû âÿ úàíñûç òÿáèÿò, úèñèì, ìàääÿ âÿ ùàäèñÿëÿðèíìöõòÿëèôëèéè, áèòêèëÿð âÿ ùåéâàíëàð àëÿìè, äîüìà äèéàðûí òÿáèÿòè, Éåðèí òÿáÿãÿëÿðè âÿ îí -ëàðäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð, èíñàí ôÿàëèééÿòèíèí ÿòðàô ìöùèòÿ òÿñèðè âÿ åêîëîýèéà ùàããûíäà áèë -ýèëÿð ÿëäÿ åäèðëÿð. Îíëàð òÿáèÿòè ñåâìÿê, îíà ãàéüû èëÿ éàíàøìàã, òÿáèÿòëÿ òÿìàñ âÿ îíäàíèñòèôàäÿ ìÿäÿíèééÿòèíÿ, åâ ùåéâàíëàðûíà ãóëëóã, äåêîðàòèâ âÿ ìÿäÿíè áèòêèëÿðèí áå -úÿðèëìÿñè âÿ ñ. êèìè áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíèð, ìöøàùèäÿëÿð, þë÷ìÿëÿð, òÿúðöáÿëÿð àïàðìàã,íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðìàã, îíëàðû éàçûëû âÿ øèôàùè øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìÿê áàúàðûãëàðû ãàçàíûð, òÿáèÿòùàäèñÿëÿðèíèí èçàù îëóíìàñûíäà åëìèí ðîë âÿ ÿùÿìèééÿòèíè áàøà äöøöðëÿð.

Áó ìÿçìóí õÿòòè àøàüûäàêû àëòõÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèð:♦ Úèñèì, ìàääÿ âÿ ùàäèñÿëÿðèí ìöõòÿëèôëèéè♦ Éåðèí òÿáÿãÿëÿðè âÿ îíëàðäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð♦ Úàíëûëàð àëÿìè♦ ÅêîëîýèéàÚèñèì, ìàääÿ âÿ ùàäèñÿëÿðèí ìöõòÿëèôëèéè àëòõÿòòè ôèçèêà, êèìéà âÿ àñòðîíîìèéàíûí

åëåìåíòëÿðèíäÿí èíòåãðàñèéà îëóíìàãëà, áó ôÿíëÿðèí ñèñòåìëè òÿäðèñèíÿ çÿìèí ùàçûðëàéûð.Øàýèðäëÿð îíóí êþìÿéè èëÿ ìöõòÿëèô úèñèì, ìàääÿ âÿ ùàäèñÿëÿðè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðìÿ -éè, ìàääÿëÿðèí ôèçèêè âÿ êèìéÿâè õàññÿëÿðèíè, îíëàðûí äàõèëè ãóðóëóøóíó, ìöøàùèäÿ åòäèê - ëÿðè ùàäèñÿëÿðè – ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíè ÿâÿçëÿìÿñè, ôÿñèëëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿë ìÿñè, ýö íÿøâÿ àé òóòóëìàëàðû, ìöõòÿëèô ìåõàíèêè, èñòèëèê, åëåêòðîìàãíèò âÿ èøûã ùàäè ñÿ ëÿðèíè ùÿ ðÿêÿò,ãàðøûëûãëû òÿñèð âÿ åíåðæè ÷åâðèëìÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéè þéðÿíèðëÿð.

Éåðèí òÿáÿãÿëÿðè âÿ îíëàðäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð àëòõÿòòèíäÿ øàýèðäëÿð ìöõòÿëèô öñóëëàð -äàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ öôöãöí úÿùÿòëÿðèíè âÿ ëàçûì îëàí ñÿìòè òÿéèí åòìÿéè, ãëîáóñ äàí,õÿðèòÿäÿí, ìÿùÿëëè ïëàíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéè, äîüìà äèéàðûí òÿáèè õöñóñèééÿòëÿðèíè òÿñ âèðåò ìÿéè, áþéöê úîüðàôè îáéåêòëÿðè (ìàòåðèêëÿð, îêåàíëàð, äÿíèçëÿð, ýþëëÿð, ÷àéëàð, äàüëàð,äö çÿíëèêëÿð) âÿ ÿñàñ òÿáèè çîíàëàðû ôèçèêè õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðìÿéè, àòìîñôåð âÿ èãëèì ùàäèñÿ -ëÿ ðèíè, Éåðèí äàõèëè ãóðóëóøóíó, ðåëéåô ÿìÿëÿýÿëìÿ âÿ òîðïàãäà ýåäÿí ïðîñåñëÿðè èçàù åò - ìÿéè þéðÿíèðëÿð. Ìÿçìóíóí áó áþëìÿñè úîüðàôèéà ôÿííèíèí òÿäðèñè ö÷öí çÿìèí éàðàäûð.

Úàíëûëàð àëÿìè àëòõÿòòè öçðÿ áèòêèëÿð âÿ ùåéâàíëàð àëÿìèíèí, ýþáÿëÿêëÿð âÿ ìèêðîîðãà -íèçìëÿðèí ìöõòÿëèôëèéè, ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè, úàíëûëàðûí áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè âÿîí ëàðûí ùÿéàòûíäà èðñèééÿò âÿ ìöùèòèí ðîëó, èíñàí îðãàíèçìèíèí ãóðóëóøó, îíóí ÿñàñ îð -ãàíëàðû âÿ îðãàíëàð ñèñòåìèíèí ôóíêñèéàëàðû, èíñàí ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû âÿìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè áàðÿäÿ áèëèê âÿ áàúàðûãëàðûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè òÿìèí îëóíóð. Áóáþëìÿ ùÿì äÿ áèîëîýèéà ôÿííèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ çÿìèí ùàçûðëàéûð.

Åêîëîýèéà àëòõÿòòèíèí êþìÿéè èëÿ øàýèðäëÿð åêîëîýèéàíû úàíëû âàðëûãëàðëà îíëàðû ÿùà òÿåäÿí ìöùèò, èíñàíëà òÿáèÿò àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð ùàããûíäà åëì êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìÿéè, èíñàíôÿàëèééÿòèíèí òÿáèÿòÿ òÿñèðëÿðèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè, ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëè åêîñèñòåìëÿðäÿ âÿáöòþâëöêäÿ ïëàíåòèìèçäÿ åêîëîæè òàðàçëûüûí ãîðóíìàñûíûí âàúèáëèéèíè, éåðëè âÿ ãëîáàë åêî-ëîæè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè éîëëàðûíû èçàù åòìÿéè þéðÿíèðëÿð. Îíëàðäà òÿáèÿòÿ ñåâýè âÿ ãàéüûèëÿ éàíàøìàã, òÿáèÿòëÿ òÿìàñäàí ùÿçç àëìàã êèìè êåéôèééÿòëÿð ôîðìàëàøûð.

Áó àëòõÿòëÿð öçðÿ áèëèê âÿ áàúàðûãëàð áèð-áèðèëÿ ÿëàãÿëè øÿêèëäÿ ìÿíèìñÿíèëèð âÿ áöòþâ -ëöê äÿ øàýèðääÿ òÿáèè-åëìè äöíéàýþðöøöíöí, òÿáèÿòÿ ãàðøû ìöñáÿò åìîñèîíàë-äÿéÿð ìöíà-ñèáÿòëÿðèíèí, ýöíäÿëèê ùÿéàòäà ëàçûì îëàí ôóíêñèîíàë áèëèê âÿ áàúàðûãëàð ñèñòåìèíèíôîð ìàëàøìàñûíà õèäìÿò åäèð.

4

ЭИРИШ

Ôÿðä âÿ úÿìèééÿò

Èíñàí ùÿéàòû ñàíêè èêè ãöòáëö ìöùèòäÿ êå÷èð: áèð òÿðÿôäÿ îíóí øÿõñè åùòèéàú, ùèññ,äóé üó âÿ ìàðàãëàðû, äèýÿð òÿðÿôäÿ èñÿ öçâö îëäóüó úÿìèééÿòèí ìàðàãëàðû, îíóí èãòèñàäè,ñî ñèàë âÿ ñèéàñè ùÿéàòû. Áó ãöòáëÿð äàèìà áèð-áèðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðèð, èíñàíûí âÿ úÿìèé éÿ -òèí èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ùÿìèí ìöíàñèáÿòëÿð äàõèëèíäÿ èíñàíëàð áèðòÿðÿôäÿí éàøàäûãëàðû ìöùèòÿ — úÿìèééÿòÿ òÿñèð ýþñòÿðèð, îíó äÿéèøäèðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿíäÿ þçëÿðè äÿéèøèð âÿ úÿìèééÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ èíêèøàô åäèðëÿð.

Èíñàíûí þçöíö áèð ñîñèàë âàðëûã îëàðàã ðåàëëàøäûðìàñû áèð òÿðÿôäÿí îíóí øÿõñè êåé-ôèééÿòëÿðè, ÿëäÿ åòäèéè áèëèê, áàúàðûã âÿ äÿéÿðëÿðëÿ áàüëûäûðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ éàøàäûüûâÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ìöùèòäÿí — àèëÿ, êîëëåêòèâ âÿ úÿìèééÿòäÿí àñûëûäûð. Èíñàí—úÿ-ìèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðè èñÿ çàìàí êå÷äèêúÿ äàùà äà ýåíèøëÿíèð âÿ ìöðÿêêÿáëÿøèð. Îíà ýþðÿäÿ øàýèðäëÿðèí ýÿëÿúÿê úÿìèééÿòÿ ùÿðòÿðÿôëè ùàçûðëàíìàñû ïðîñåñèíäÿ îíëàðà èíñàí—úÿ-ìèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äöçýöí àøûëàíìàñû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

«Ôÿðä âÿ úÿìèééÿò» ìÿçìóí õÿòòèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ äÿ áàøëûúà ìÿãñÿäìÿùç øàýèðäëÿðèí þçëÿðèíè ñîñèàë âàðëûã êèìè äÿðê åòìÿëÿðèíÿ, úÿìèééÿòÿ àäàïòàñèéà ö÷öíëàçûì îëàúàã çÿðóðè áèëèê, áàúàðûã âÿ äÿéÿðëÿðÿ éèéÿëÿíìÿëÿðèíÿ êþìÿê ýþñòÿðìÿêäÿí èáà-ðÿòäèð. Øàýèðäëÿð áó õÿòòèí êþìÿéè èëÿ èíñàí—èíñàí, èíñàí—àèëÿ, èíñàí—úÿìèééÿò âÿèíñàí—äþâëÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíè, úÿìèééÿòäÿ ýåäÿí èãòèñàäè, ñîñèàë, ñèéàñè âÿ ùöãóãè ïðî-ñåñëÿðè þéðÿíèð âÿ îíëàðäàí äöçýöí ôàéäàëàíìà áàúàðûãëàðûíà éèéÿëÿíèðëÿð.

Áó ìÿçìóí õÿòòè öçðÿ áèëèê âÿ áàúàðûãëàð øàýèðäèí àèëÿñèíè, õàëãûíû âÿ Âÿòÿíèíè ñå -âÿí, îíëàðûí èíêèøàôû âÿ ðèôàùû ö÷öí íÿ åäÿ áèëÿúÿéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí äåìîêðàòèê äö -øöí úÿëè øÿõñèééÿò êèìè ôîðìàëàøìàñûíà éàðäûì åäèð.

Ìÿçìóí õÿòòè àøàüûäàêû àëòõÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèð:♦ Ôÿðä, àèëÿ, úÿìèééÿò âÿ äþâëÿò♦ Úÿìèééÿòèí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòû♦ Èíñàí ùöãóãëàðû âÿ âÿòÿíäàøëûãÔÿðä, àèëÿ, úÿìèééÿò âÿ äþâëÿò àëòõÿòòè öçðÿ ìÿçìóíóí âàñèòÿñèëÿ øàýèðäëÿð èíñàíû

äèýÿð úàíëûëàðäàí ôÿðãëÿíäèðìÿéèí, îíó ñîñèàë âàðëûã êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿéèí, þç òàðèõèêþêëÿðèíè òÿñâèð åòìÿéèí, éàøàäûüû ìöùèòè áèëèê, áàúàðûã âÿ çÿùìÿò ÿñàñûíäà äÿéèøäèð ìÿ -éèí ìöìêöíëöéöíö äÿðê åäèð, ãðóïëàðäà áèðýÿ èøëÿìÿê âÿ ïðîáëåìëÿðè áèðëèêäÿ ùÿëë åòìÿêâÿðäèøëÿðèíÿ éèéÿëÿíèðëÿð.

Øàýèðäëÿð èíñàí—úÿìèééÿò—äþâëÿò ìöíàñèáÿòëÿðè, ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ôÿðãëèëèéè âÿ öìóìèúÿùÿòëÿðè, äþâëÿòèí úÿìèééÿò ùÿéàòûíäà îéíàäûüû ðîë, îíóí ôóíêñèéàëàðû âÿ ùàêèìèééÿòãóðóëóøó ùàããûíäà áèëýèëÿð àëûð, äöíéàäà ýåäÿí èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíè òÿùëèë åòìÿéèþéðÿíèð âÿ äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿðè (òîëåðàíòëûã, ïëöðàëèçì, ùÿññàñëûã) ìÿíèìñÿìÿêëÿ þçëÿ-ðèíèí áó ïðîñåñäÿ èøòèðàê ôîðìàëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèðëÿð.

Úÿìèééÿòèí ñîñèàë-èãòèñàäè ùÿéàòû àëòõÿòòè öçðÿ øàýèðäëÿð ðåñóðñëàðûí ìÿùäóäëóüóíó,îíëàðäàí ãÿíàÿò âÿ ãàéüû èëÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíûí çÿðóðèëèéèíè, èãòèñàäè âàñèòÿëÿðè (ïóë,ãèéìÿò, ÿìòÿÿ, òèúàðÿò, âåðýè, ñûüîðòà) ôÿðãëÿíäèðìÿéè þéðÿíèð, øÿõñè âÿ àèëÿ áöäúÿëÿðèíèèäàðÿ åòìÿê áàúàðûãëàðû ãàçàíûðëàð.

Øàýèðäëÿðÿ áàçàð èãòèñàäèééàòû øÿðàèòèíäÿ òÿëÿá âÿ òÿêëèôèí, èñòåùëàê âÿ èñòåùñàëûí, ìÿí-ôÿÿò âÿ ýÿëèðèí, êðåäèòèí ìàùèééÿòè âÿ ðîëó àøûëàíûð, îíëàðäà ñàäÿ èãòèñàäè ëàéèùÿëÿðè ãóðóáðåàëëàøäûðìàã áàúàðûãëàðû ôîðìàëàøäûðûëûð.

5

ЭИРИШ

Øàýèðäëÿð ìöùöì ñîñèàë-èãòèñàäè ïðîñåñëÿðè ôÿðãëÿíäèðìÿê, áóíëàðûí úÿìèééÿòèí èíêè-øàôûíà ãûñà âÿ óçóí ìöääÿòëè òÿñèðèíè òÿùëèë åòìÿê, ñÿáÿá âÿ íÿòèúÿëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèð-ìÿê âÿðäèøëÿðè ãàçàíûðëàð.

Èíñàí ùöãóãëàðû âÿ âÿòÿíäàøëûã àëòõÿòòè öçðÿ øàýèðäëÿð ÿñàñ èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûã ëà -ðûíû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäà âÿ Áåéíÿëõàëã Óøàã Ùö ãóã ëàðûÊîíâåí ñèéàñûíäà òÿñáèò îëóíìóø ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè þéðÿíèð, þçëÿðèíèí âÿ áàøãàëàðûíûíùöãóãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿê âÿ áóíó áàøãàëàðûíäàí äà òÿëÿá åòìÿê áàúàðûãëàðû ãàçàíûðëàð.

ÌÿíÿâèééàòÁó ìÿçìóí õÿòòèíèí ôÿííÿ äàõèë åäèëìÿñèíäÿ áàøëûúà ìÿãñÿä ìÿêòÿáèí ãàðøûñûíäà

äóðàí ÿí ìöùöì âÿçèôÿëÿðäÿí áèðèíèí–ìèëëè âÿ áÿøÿðè äÿéÿðëÿðÿ ÿñàñëàíàí òÿðáèéÿíèíäàùà äîëüóí, äàùà ñèñòåìëè âÿ íÿòèúÿéþíöìëö øÿêèëäÿ ìÿíèìñÿäèëìÿñèäèð.

Îíà ýþðÿ äÿ áóðàäà ÿñàñ äèããÿò øàýèðäëÿðèí þçëÿðèíè ìÿíÿâè òÿðÿôäÿí êÿøô åòìÿëÿðèíÿ,ñàùèá îëäóãëàðû êåéôèééÿòëÿðè âÿ äÿéÿðëÿðè òàíûìàëàðûíà, îíëàðäà õàëãûìûçûí âÿ áÿøÿðèé -éÿòèí èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè éöêñÿê ÿõëàãè äÿéÿðëÿðÿ ÿñàñëàíàí éåíè äàâðàíûø âÿöíñèééÿò áàúàðûãëàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà éþíÿëäèëèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ øàýèðäëÿð þçìÿíÿâè ùàãã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè äÿðê åäèð, îíëàðû ðåàëëàøäûðìàüûí éîëëàðûíû ìÿíèìñÿéèð, òî-ëåðàíò, ñÿðáÿñò äöøöíÿí, ìÿíñóá îëäóãëàðû àèëÿéÿ, õàëãà âÿ äþâëÿòÿ ôàéäàëû øÿõñèééÿòëÿðêèìè éåòèøèðëÿð.

Áöòöí áóíëàðû ðåàëëàøäûðìàã ö÷öí àøàüûäàêû èñòèãàìÿòëÿðäÿ áàúàðûã âÿ äÿéÿðëÿðèí ôîð-ìàëàøäûðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð:

— èíñàíû äèýÿð âàðëûãëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿõëàãè êåéôèééÿòëÿðè, ùèññ âÿ äóéüóëàðû òà -íûò ìàã, îíëàðû èäàðÿ åòìÿê;

— èíñàíëàðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ çÿðóðè îëàí ÿäÿá âÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû ìÿíèìñÿìÿê;— äèíè äÿéÿðëÿðè äöçýöí äÿðê åòìÿê âÿ ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà îí -

ëàð äàí ôàéäàëàíìàã, äèíëÿ õóðàôàò àðàñûíäà ôÿðãè àéûðä åòìÿê.

Áó ìÿçìóí õÿòòè àøàüûäàêû àëòõÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèð:♦ Àèëÿ, ìÿèøÿò âÿ úÿìèééÿòäÿ ÿäÿá âÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðû♦ Äèí. ßõëàãûí ôîðìàëàøìàñûíäà äèíèí ðîëó

Àèëÿ, ìÿèøÿò âÿ úÿìèééÿòäÿ ÿäÿá âÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðû àëòõÿòòè âàñèòÿñèëÿ øàýèðäëÿðþç âàðëûãëàðûíûí ÿñë ìàùèééÿòèíè âÿ ãàéÿñèíè àíëàéûð, ìÿíÿâè ìÿñóëèééÿò âÿ âÿçèôÿëÿðèíèòàíûéûð, îíëàðû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí áàúàðûã âÿ äÿéÿðëÿðÿ éèéÿëÿíèðëÿð. Îíëàðìöøàùèäÿ âÿ ìöãàéèñÿëÿð àïàðìàãëà èíñàíûí òÿáèÿòäÿ ÿí öñòöí êåéôèééÿòëÿðÿ ñà ùèá âàðëûãîëäóüóíó äÿðê åäèð, áöòöí âàðëûãëàðûí þçöíÿìÿõñóñ âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèð äèêëÿðèíè ãàâ -ðàìàãëà ÿí ìÿñóë âÿçèôÿëÿðèí èíñàíà àèä îëäóüó ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèðëÿð.

Øàýèðäëÿð ùÿì äÿ ìÿíÿâè ïîòåíñèàëëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åòìÿê, ùèññ âÿ äóéüó -ëà ðûíû äöçýöí èäàðÿ åëÿìÿê, ìèëëè âÿ áÿøÿðè ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè ìÿíèìñÿìÿêëÿ àèëÿäÿ, ìÿê -òÿáäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ ëàçûì îëàí öñòöí ÿäÿá, äàâðàíûø âÿ öíñèééÿò áàúàðûãëàðûíà éèéÿ ëÿ- íèðëÿð.

Äèí. ßõëàãûí ôîðìàëàøìàñûíäà äèíèí ðîëó àëòõÿòòè öçðÿ øàýèðäëÿð iñëàì âÿ äèýÿð äöí -éà äèíëÿðèíÿ àèä äÿéÿðëÿðè, îíëàðûí îðòàã âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíè, äèíëÿðèí ÿõëàãà òÿñèðèíèþéðÿíèð, èíñàíûí ìÿíÿâè ýöúöíöí ìÿíáÿëÿðèíè àøêàð åäèð, îíëàðäàí äöçýöí èñòèôàäÿåòìÿê âÿðäèøëÿðèíÿ éèéÿëÿíèðëÿð. Îíëàð äèíëÿ õóðàôàò àðàñûíäàêû ôÿðãëÿðè àéûðä åäèð, äèí-

6

ЭИРИШ

äÿí ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿúÿéèíè âÿ áåëÿ òÿìàéöëëÿðäÿí óçàã äóð-ìàüû þéðÿíèðëÿð.

Ñàüëàìëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèêÕÕ ÿñðäÿ áàøëàìûø âÿ ýåòäèêúÿ ñöðÿòëÿíìÿêäÿ îëàí åëìè-òåõíèêè èíêèøàô èíñàíëàð ö÷öí

ðèôàù âÿ ðàùàòëûã ýÿòèðìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ òÿùëöêÿ ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëìÿêäÿäèð. Àðòûãòåõíîýåí õàðàêòåðëè ãÿçàëàð åêîëîæè òàðàçëûüû éàëíûç ðåýèîíàë äåéèë, ùÿì äÿ ãëîáàë ìèã -éàñäà ïîçìàãäàäûð. Áó èñÿ éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí àðòìàñû âÿ òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðèí èíòåí-ñèâëÿøìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Îíà ýþðÿ äÿ øàýèðäëÿðèí ùÿëÿ èáòèäàè ìÿêòÿá ñÿâèééÿñèíäÿíáàøëàéàðàã þç ñàüëàìëûãëàðû âÿ òÿùëöêÿñèçëèêëÿðè èëÿ áàüëû áèëèê âÿ áàúàðûã ëàðà ñèñòåìëè øÿ-êèëäÿ éèéÿëÿíìÿñè çÿðóðè ùÿéàòè òÿëÿáàò êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð.

Áó ìÿçìóí õÿòòè ñàüëàìëûüû òÿìèí åäÿí âÿ îíà òÿùëöêÿ òþðÿäÿí àìèëëÿð áàðÿäÿ áè ëèê -ëÿðèí ÿëäÿ îëóíìàñûíû, áàúàðûãëàðûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíû òÿìèí åòìÿéÿ õèäìÿò åäèð. Áó -íóíëà äà ñàüëàìëûã õÿñòÿëèêëÿðèí âÿ ôèçèêè ãöñóðëàðûí îëìàìàñû êèìè éîõ, ùÿì äÿ ôè çèêè,ìÿíÿâè âÿ ñîñèàë ðèôàùûí ÿñàñû êèìè äÿðê îëóíìàëûäûð.

Ùÿð áèð øàýèðä ôþâãÿëàäÿ âÿ òÿùëöêÿëè ùàäèñÿëÿð çàìàíû äöçýöí äàâðàíìàüû, þçöíöâÿ éàõûíëàðûíû ìöùàôèçÿ åòìÿéè áàúàðìàëûäûð. Îíà ýþðÿ äÿ áó ìÿçìóí õÿòòèíäÿ äèããÿòéåòèðèëÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ øàýèðäëÿðèí þç ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíäÿ òÿùëöêÿñèçëèêìÿñÿëÿëÿðèíèí ðîëóíó äÿðê åòìÿëÿðè, áó ïðîáëåìëÿ öçëÿøäèêäÿ îíó øÿõñè âÿ úÿìèééÿò ìÿ-íàôåéèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ ùÿëë åòìÿéè áàúàðìàëàðûäûð.

Áó ìÿçìóí õÿòòè àøàüûäàêû àëòõÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèð:♦ Ñàüëàì ùÿéàò òÿðçè♦ Ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí òÿùëöêÿñèçëèéè♦ Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðäà ìöùàôèçÿÑàüëàì ùÿéàò òÿðçè àëòõÿòòè öçðÿ áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíìÿêëÿ øàýèðäëÿð ñàíèòàð,

ýèýèéåíèê ãàéäàëàðà ÿìÿë åäÿí, ùÿð úöð çÿðÿðëè âÿðäèøëÿðäÿí (ñèãàðåò ÷ÿêìÿê, àëêîãîë âÿíàðêîòèê ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ) óçàãëàøìàüû, ëàçûì ýÿëäèêäÿ þçöíÿ âÿ éîëäàøëàðû íà éàð-äûì åòìÿéè áàúàðàí ôÿðäëÿð êèìè ôîðìàëàøûðëàð. Îíëàð ðåïðîäóêòèâ ñàüëàìëûüûí ãî ðóíìàñûéîëëàðûíû ìÿíèìñÿéèð, ùÿì þç ñàüëàìëûãëàðû, ùÿì äÿ ýÿëÿúÿê íÿñëèí ñàüëàìëûüû ö÷öí ìÿ-ñóëèééÿòè þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðìÿ áàúàðûãëàðûíà éèéÿëÿíèðëÿð.

Øàýèðäëÿð ìöõòÿëèô ïàðàçèòàð èíôåêñèîí âÿ äèýÿð éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðäÿí ãîðóíìà âÿð -äèøëÿðè ãàçàíûð, èíñàíäà èììóíîäåôèñèò âèðóñó (ÈÈÂ) âàñèòÿñèëÿ òþðÿíÿí ÃÈ×Ñ (ãàçàíûëìûøèììóí ÷àòûøìàçëûüû ñèíäðîìó) õÿñòÿëèéè áàðÿäÿ áèëýèëÿð àëûð, îíäàí ãîðóíìà éîëëàðûíûþéðÿíèðëÿð.

Ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí òÿùëöêÿñèçëèéè àëòõÿòòè âàñèòÿñèëÿ øàýèðäëÿð åâäÿ, êö÷ÿäÿ, ìÿê-òÿáäÿ, èúòèìàè éåðëÿðäÿ, ÷þëäÿ òÿùëöêÿñèç äàâðàíûø ãàéäàëàðû áàðÿäÿ áèëýèëÿð ãàçàíûð, òÿù-ëöêÿëÿðäÿí âÿ õîøàýÿëìÿç ùàëëàðäàí ãîðóíìà áàúàðûüûíà éèéÿëÿíèðëÿð.

Îíëàð áöòöí íþâ ìèíàëàðûí âÿ ïàðòëàìàìûø ùÿðáè ñóðñàòëàðûí èíñàí ùÿéàòû ö÷öí òÿùëö -êÿñèíè âÿ áó òÿùëöêÿ èëÿ öçëÿøäèêäÿ íÿ åòìÿê ëàçûì îëäóüóíó þéðÿíèðëÿð.

Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðäà ìöùàôèçÿ àëòõÿòòè âàñèòÿñèëÿ øàýèðäëÿð ðåýèîíäà (ðàéîíäà) ÿí ÷îõåùòèìàë îëóíàí, éàõóä áàø âåðÿí òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðèí, ýöúëö èñòåùñàëàò ãÿçàëàðûíûí ñÿ úèé -éÿâè õöñóñèééÿòëÿðè, ùàáåëÿ éàõûíëûãäàêû ìöÿññèñÿëÿðäÿ èøëÿäèëÿí òÿùëöêÿëè êèìéÿâè ìàä - äÿëÿðèí íþâëÿðè âÿ çÿäÿëÿéèúè õàññÿëÿðè áàðÿäÿ áèëèêëÿðÿ éèéÿëÿíèð, áåëÿ ãÿçàëàð âÿ ôÿ ëà êÿòëÿðçàìàíû þçöíöãîðóìà, ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿåòìÿ âÿ òÿùëöêÿëè éåðëÿðäÿí êþ -÷öðöëÿðêÿí ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàëàðà óéüóí äàâðàíìàã áàúàðûãëàðû ãàçàíûðëàð.

7

ЭИРИШ

Ôþâãÿëàäÿ øÿðàèòäÿ, ìÿñÿëÿí, çÿùÿðëÿíìÿ, éàíûã, äîíâóðìà, ÿçèëìÿ, ñûíûã, ãàíàõìà,åëåêòðèê çÿäÿëÿíìÿëÿðè âÿ ñ. ùàëëàðäà èëê òèááè éàðäûì âÿ ãàðøûëûãëû éàðäûì áàúàðûãëà ðûíàéèéÿëÿíèðëÿð.

Ìÿçìóí õÿòëÿðè öçðÿ òÿëèì íÿòèúÿëÿðèÈáòèäàè òÿùñèë ñÿâèééÿñè (Û-ÛÂ) öçðÿ ìÿçìóí õÿòëÿðèíÿ àèä òÿëèì íÿòèúÿëÿðè

Òÿáèÿò âÿ áèçØàýèðä:♦ Þçöíö òÿáèÿòèí áèð ïàð÷àñû êèìè ýþðÿ áèëèð.•♦ Òÿáèÿòè þéðÿíìÿíèí ÿùÿìèééÿòèíè àíëàéûð.•♦ Áèëìÿäèêëÿðèíè, éàðûì÷ûã áèëäèêëÿðèíè âÿ áèëäèêëÿðèíè àéûðä åäèð.•♦ Òÿáèÿòëÿ òÿìàñäà ãàçàíäûüû áèëèê âÿ áàúàðûãëàðäàí ôàéäàëàíà áèëèð.•♦ Èíñàí áÿäÿíèíèí ãóðóëóøóíó âÿ ÿñàñ îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.♦ Éàøàäûüû ÿðàçèíèí åêîëîæè âÿçèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ñàäÿ ëàéèùÿëÿð ùà -

çûð ëàéûá òÿãäèì åäèð.•♦ Éàøàäûüû ÿðàçèíèí âÿ Àçÿðáàéúàí òÿáèÿòèíèí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð.

Ôÿðä âÿ úÿìèééÿòØàýèðä:♦ Èíñàíû ñîñèàë âàðëûã êèìè õàðàêòåðèçÿ åäÿ áèëèð.♦ Èíñàíëàðûí ôÿðãëè èúìàëàðäà ôîðìàëàøäûüûíû áèëèð âÿ áó ôÿðãëèëèêëÿðÿ òîëåðàíò éà íà øûð.♦ Èñòèôàäÿ åòäèéè ðåñóðñëàðà ãÿíàÿòëÿ éàíàøìàíû àèëÿ âÿ äþâëÿò áöäúÿëÿðèíÿ ãÿíàÿòëÿ

ÿëà ãÿëÿíäèðÿ áèëèð.♦ Áèðëèêäÿ ÷àëûøìàíûí ôàéäàñûí àíëàéûð, ìöÿééÿí ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè ö÷öí éîëäàøëàðû

èëÿ ãðóï éàðàäà áèëèð.•♦ Äþâëÿò, îíóí àòðèáóòëàðû âÿ ãóðóëóø ôîðìàëàðû ùàããûíäà èëêèí áèëèêëÿðÿ ñàùèá îë äó -

üóíó íöìàéèø åòäèðèð.♦ Þç ùöãóãëàðûíû áèëèð, îíëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð, áàøãàëàðûíûí ùöãóãëàðûíà ùþðìÿòëÿ éà íàøûð.

ÌÿíÿâèééàòØàýèðä:•♦ Èíñàíëàðàðàñû öíñèééÿò åòèêåòëÿðèíÿ øöóðëó øÿêèëäÿ ÿìÿë åäèð, åòèêåòÿ çèää äàâðàíûø -

ëàðà òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áèëäèðèð.♦ Ãàçàíäûüû ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè àèëÿäÿ, ìÿêòÿáäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ þç ùÿðÿêÿò âÿ äàâ -

ðàíûøëàðû èëÿ íöìàéèø åòäèðèð.♦ Äöíéàíûí éàðàíìàñû èëÿ áàüëû ÿñàñ åëìè âÿ äèíè äöíéàýþðöøëÿðè áèëèð.♦ Äèíëÿðèí òÿáëèü åòäèéè ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðè àíëàéûð âÿ îíëàðû õóðàôàòëàðäàí àéûðä åäÿ áèëèð.

Ñàüëàìëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèêØàýèðä:•♦ Ñàüëàìëûüû âÿ îíóí ìöùàôèçÿñè èëÿ áàüëû áÿçè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèíÿ

ýþ òöðöð.•♦ Ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíÿ çèää îëàí çÿðÿðëè âÿðäèøëÿðè òàíûéûð.•♦ Éîë íèøàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ êö÷ÿäÿ ñÿðáÿñò ùÿðÿêÿò åäèð.

8

ЭИРИШ

••♦ Ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿùäèä åäÿí àìèëëÿðè òàíûéûð âÿ þéðÿíäèéè òÿù-ëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíà ýöíäÿëèê ùÿéàòûíäà ÿìÿë åäèð.

•♦ Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðäà ôÿðäè âÿ êîëëåêòèâ ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè áà -úà ðûð.

ÛÛÛ ñèíôèí ñîíóíäà øàýèðä:

— •âàðëûã âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè øÿðù åäèð, ìàääÿëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿ áèÿ -òèíè þéðÿíìÿê ö÷öí êè÷èê òÿúðöáÿëÿð àïàðûð âÿ íÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð;

— •úîüðàôè îáéåêòëÿðè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð;— •ñàäÿ ÿøéàëàðûí âÿ åâèíèí ïëàíûíû ÷ÿêèð;— •úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè, ÿòðàô àëÿìèí äÿðê åäèëìÿñèíäÿ äóéüó îðãàíëàðûíûí ðî -

ëó íó èçàù åäèð;— •ÿòðàô ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñûíäà áèòêè þðòöéöíöí ðîëóíó èçàù åäèð;— •òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð;—• «úÿìèééÿò» àíëàéûøû âÿ îíóí òÿðêèáè áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíè øÿðù åäèð;— •ìþâúóä ðåñóðñëàðäàí (ÿðçàã, ñó, ãàç, åëåêòðèê åíåðæèñè) ãÿíàÿòëÿ èñòèôàäÿ, «ýÿëèð»,

«õÿðú» âÿ «àèëÿ áöäúÿñè» àíëàéûøëàðû áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíè øÿðù åäèð;— •Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ðÿìçëÿðèíè òàíûäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð;— «ãàéäà» âÿ «ãàíóí» àíëàéûøëàðûíûí ôÿðãèíè èçàù åäèð;— •óøàã ùöãóãëàðû ùàããûíäà ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðè ñàäàëàéûð;•— öíñèééÿò çàìàíû íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åäèð;— •äèýÿð õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðûíà òîëåðàíò éàíàøûð;— •ìÿíÿâèééàòà çèää õöñóñèééÿòëÿðÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèð;— •ìöõòÿëèô äèíëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðèíè âÿ ñÿìàâè êèòàáëàðûíû òàíûéûð, äèíëÿðèí òÿáëèü

åòäèéè äÿéÿðëÿðè øÿðù åäèð;— •ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà áèëèêëÿðèíè ùÿéàò òÿúðöáÿñè, èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè ÿñàñûíäà øÿðù åäèð;— •ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíÿ çèää îëàí âÿðäèøëÿðäÿí, ìþâñöìÿ ýþðÿ éàéûëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿí

ãîðóíìà éîëëàðûíû øÿðù åäèð;— •ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ãàç, åëåêòðèê àâàäàíëûãëàðûíäàí, âàõòû þòìöø ãèäà ìÿù-

ñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿíèí òÿùëöêÿëè îëìàñû áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíè øÿðù åäèð;— •íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðû áàðÿäÿ áèëèê âÿ áàúàðûãëàðûíû íö ìà -

éèø åòäèðèð;— •ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðû ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èçàù åäèð âÿ ãÿçàëàðäàí ìöùàôèçÿ

ãàéäàëàðûíû áèëèð.

Ìÿçìóí õÿòëÿðè öçðÿ ÿñàñ âÿ àëòñòàíäàðòëàð

1. Òÿáèÿò âÿ áèç1.1. Ìöøàùèäÿ åòäèéè âàðëûãëàðûí âÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí ìàùèééÿòèíè àíëàäûüûíû

íö ìàéèø åòäèðèð.1.1.1. Âàðëûãëàð, ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð.1.1.2. Ìàääÿëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿáèÿòèíè þéðÿíìÿê ö÷öí êè÷èê òÿúðöáÿëÿð àïàðûð âÿ

íÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð.1.1.3. «Çàìàí», «ìÿêàí» âÿ «ùÿðÿêÿò» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

9

ЭИРИШ

1.2. Ñàäÿ úîüðàôè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.1.2.1. Úîüðàôè îáéåêòëÿðè (äÿíèç, îêåàí, àäà, ìàòåðèê) ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð.1.2.2. Àçÿðáàéúàíûí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð.1.2.3. Ñàäÿ ÿøéàëàðûí âÿ åâèíèí ïëàíûíû ÷ÿêèð.

1.3. Úàíëûëàð àëÿìè ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.1.3.1. Áèòêèëÿðè âÿ ùåéâàíëàðû ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð.1.3.2. Úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè èçàù åäèð.1.3.3. ßòðàô àëÿìèí äÿðê åäèëìÿñèíäÿ äóéüó îðãàíëàðûíûí ðîëóíó èçàù åäèð.

1.4. Åêîëîæè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.1.4.1. ßòðàô ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñûíäà áèòêè þðòöéöíöí ðîëóíó øÿðù åäèð.1.4.2. Òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð.

2. Ôÿðä âÿ úÿìèééÿòØàýèðä:2.1. Èíñàíû ñîñèàë âàðëûã êèìè äÿðê åòäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.2.1.1. Ôÿðä—àèëÿ âÿ ôÿðä—êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèð.2.1.2. «Úÿìèééÿò» àíëàéûøû ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíè èôàäÿ åäèð.2.1.3. Úÿìèééÿòèí òÿðêèáè (àèëÿ, êîëëåêòèâ) áàðÿäÿ áèëèêëÿðèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

2.2. Ñàäÿ èãòèñàäè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.2.2.1. Ìþâúóä ðåñóðñëàðäàí (ÿðçàã, ñó, ãàç, åëåêòðèê åíåðæèñè) ãÿíàÿòëÿ èñòèôàäÿ áàðÿäÿ

ôèêèðëÿðèíè èôàäÿ åäèð.2.2.2. «Ýÿëèð» âÿ «õÿðú», «àèëÿ áöäúÿñè» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.2.2.3. Äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ïóë íèøàíëàðûíû òàíûéûð.

2.3. Äþâëÿò ðÿìçëÿðèíè òàíûäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.2.3.1. Âåðèëìèø ÿëàìÿòëÿðÿ óéüóí îëàðàã Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òÿñâèð åäèð.

2.4. Ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.2.4.1. «Ãàéäà» âÿ «ãàíóí» àíëàéûøëàðûíûí ôÿðãèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.2.4.2. Óøàã ùöãóãëàðû ùàããûíäà ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðè (Óøàã Ùöãóãëàðû Êîíâåíñèéàñû,

Óøàã Ùöãóãëàðû Áÿéàííàìÿñè, Óøàã Ùöãóãëàðû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ãàíó íó)ñàäàëàéûð.

3. ÌÿíÿâèééàòØàýèðä:3.1. Öíñèééÿò ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà òÿñÿââöðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.3.1.1. Öíñèééÿò çàìàíû íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà (ìöñàùèáèíè ñîíàäÿê äèíëÿìÿê, ñþçöíö

êÿñìÿìÿê, ìöñàùèáèíÿ òÿøÿêêöð åòìÿê) ÿìÿë åäèð.3.1.2. Áàøãà õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðûíäàêû ìèëëè öíñèééÿò åòèêåòëÿðèìèçÿ óéüóí

ýÿëìÿéÿí ôÿðãëèëèêëÿðÿ òîëåðàíò éàíàøûð.

3.2. Èíñàí ìÿíÿâèééàòûíû øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿðè àíëàäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.3.2.1. Øÿõñèééÿòè ôîðìàëàøäûðàí ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè (ñàäÿëèê, òÿâàçþêàðëûã, ñÿáèðëè-

ëèê, èðàäÿëèëèê, ÷ÿòèí âÿçèééÿòëÿðäÿ þçöíö èòèðìÿìÿê) øÿðù åäèð.3.2.2. Ìÿíÿâèééàòà çèää õöñóñèééÿòëÿðÿ (ëîâüàëûã, ãîðõàãëûã, õÿéàíÿò) ìöíàñèáÿò áèë-

äèðèð.

10

ЭИРИШ

3.3. Ìÿíÿâèééàòûí ôîðìàëàøìàñûíäà äèíèí ðîëóíó àíëàäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.3.3.1. Äèíèí ìàùèééÿòèíè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð.3.3.2. Äèíëÿðèí òÿáëèü åòäèéè äÿéÿðëÿðè øÿðù åäèð.3.3.3. Ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ ñÿìàâè êèòàáëàðû òàíûéûð.3.4. Ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.3.4.1. Ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà áèëèêëÿðèíè íöìóíÿëÿð (ùÿéàòè, áÿäèè âÿ òÿñâèðè ñÿíÿò ÿñÿð-

ëÿðè) ÿñàñûíäà øÿðù åäèð.

4. Ñàüëàìëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèêØàýèðä:4.1. Ñàüëàìëûüûí ìöùàôèçÿñè âÿ ñàüëàì ùÿéàò òÿðçè ùàããûíäà áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà

ìà ëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.4.1.1. ßòðàô ìöùèòäÿ îðãàíèçìÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðè, ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíÿ

çèää îëàí âÿðäèøëÿðè èçàù åäèð.4.1.2. Ìþâñöìÿ ýþðÿ ýåíèø éàéûëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿí ãîðóíìà éîëëàðûíû èçàù åäèð.

4.2. Ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûã ö÷öí òÿùëöêÿ òþðÿäÿí ìÿíáÿ âÿ îáéåêòëÿðè òàíûéûð âÿ íÿ-çÿðÿ àëûð.

4.2.1. Ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ãàç âÿ åëåêòðèê àâàäàíëûãëàðûíäàí, ùàáåëÿ àëûøäûðûúû,äåøèúè âÿ êÿñèúè àëÿòëÿðäÿí òÿùëöêÿñèç èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíû ñàäàëàéûð.

4.2.2. Âàõòû þòìöø ãèäà ìÿùñóëëàðûíäàí, äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíäàí èúàçÿñèç èñ òèôà äÿ -íèí ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿëè îëäóüóíó èçàù åäèð.

4.2.3. Çÿðóðè éîë íèøàíëàðûíû (õÿáÿðäàðëûã, ãàäàüàí, ìÿëóìàòâåðèúè) ôÿðãëÿíäèðèð.4.2.4. Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ (ýÿìè, òÿééàðÿ) òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû (ýþéÿðòÿíèí

êÿíàðëàðûíà éàõûíëàøìàìàã, õèëàñåäèúè ýþäÿêúÿäÿí âÿ òÿùëöêÿñèçëèê êÿìÿðèí-äÿí èñòèôàäÿ, àéàãöñòÿ äóðìàìàã, ìîáèë òåëåôîíäàí âÿ äèýÿð òåõíèêè âàñèòÿ-ëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿìÿê) èçàù åäèð.

4.3. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð áàðÿñèíäÿ èëêèí òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.4.3.1. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðû ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èçàù åäèð.4.3.2. Ãÿçàëàðäàí ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíû øÿðù åäèð.4.3.3. Éåðëè øÿðàèòÿ óéüóí ñöíè éàðàäûëìûø åêñòðåìàë âÿçèééÿòëÿðäÿ (ÿëåéùãàç, éàí -

üûí ñþíäöðìÿ áàëîíó) þçöíöìöùàôèçÿ áàúàðûãëàðû íöìàéèø åòäèðèð.

Ôÿíäàõèëè âÿ ôÿíëÿðàðàñû èíòåãðàñèéà

«Öìóìè òÿùñèë ïèëëÿñèíèí äþâëÿò ñòàíäàðòû âÿ ïðîãðàìëàðû (êóðèêóëóìëàðû)»íäà èñòÿðöìó ìè òÿùñèëèí, èñòÿðñÿ äÿ îíóí àéðû-àéðû ñÿâèééÿëÿðèíèí ìÿãñÿäëÿðè âÿ öìóìè òÿëèì íÿ -òèúÿëÿðè àéäûí øÿêèëäÿ òÿñáèò åäèëìèøäèð. Ùÿìèí ìÿãñÿäëÿðÿ ÷àòìàã âÿ ìöÿééÿí îëóíìóøíÿòèúÿëÿðè ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí áó ñÿâèééÿëÿðäÿ òÿäðèñ åäèëÿí ôÿíëÿð âÿ îíëàðûí ùÿð áèðèíèíöìóìè òÿëèì íÿòèúÿëÿðèíäÿ ïàéû äà ýþñòÿðèëìèøäèð. Øöáùÿñèç êè, òÿùñèë ïðîñåñèíäÿ øàýèðä-ëÿðèí ýöíäÿëèê ùÿéàòëàðûíäà òÿòáèã åäÿ áèëÿúÿêëÿðè áèëèê, áàúàðûã âÿ âÿðäèøëÿðèí ôîðìàëàø-äûðûëìàñû ùÿì áó ôÿíëÿðèí, ùÿì äÿ îíëàðûí ÿùàòÿ åòäèêëÿðè ìþâçóëàðûí ÿëàãÿëè-èíòåãðàòèâøÿêèëäÿ òÿäðèñèíè òÿëÿá åäèð.

Ìöàñèð òÿùñèë òÿúðöáÿñè ýþñòÿðèð êè, òÿëèì ïðîñåñèíäÿ ìöõòÿëèô èíòåãðàñèéà ìåòîäëà -ðûí äàí èñòèôàäÿ åòìÿäÿí ùÿð ùàíñû áèð ôÿííèí, õöñóñÿí äÿ ùÿéàòè áàúàðûãëàð ôîðìàëàøäûð-

11

ЭИРИШ

ìàã ìÿãñÿäè äàøûéàí «Ùÿéàò áèëýèñè»íèí òÿäðèñèíäÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ÿëäÿ åòìÿê ìöì êöíäåéèë. Òÿëèì ïðîñåñèíäÿ ìîòèâàñèéàíûí éàðàäûëìàñû, ñèíèôäÿ ôÿàëëûüûí àðòûðûëìàñû, ìÿç-ìóíóí ùÿðòÿðÿôëè àøûëàíìàñû âÿ øàýèðäëÿðäÿ ìöàñèð äöíéàýþðöøöí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíäàîíóí ðîëó äàíûëìàçäûð. Èíòåãðàñèéà ùÿì äÿ ìÿêòÿáäàõèëè âÿ ìÿêòÿáäÿíêÿíàð òÿëèìëÿðèíòÿòáèãè àðàñûíäàêû ôÿðãëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûð.

Èíòåãðàñèéà — ìöÿééÿí òÿùñèë ñèñòåìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ øàýèðäëÿðèí òÿôÿêêöðöíäÿ äöí -éàíûí áöòþâ âÿ áþëöíìÿç îáðàçûíû ôîðìàëàøäûðìàã, îíëàðû èíêèøàôà âÿ þçöíöèíêèøàôàèñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ òÿëèìèí áöòöí ìÿçìóí êîìïîíåíòëÿðè àðàñûíäà ñòðóê-òóð ÿëàãÿëÿðè ãóðìàã âÿ îíëàðû ñèñòåìëÿøäèðìÿêäèð.

Ìöàñèð äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ, ÿñàñÿí, èíòåãðàñèéàíûí 3 ñÿâèééÿñè ôÿðãëÿíäèðèëèð:Ôÿíäàõèëè èíòåãðàñèéà — ìöÿééÿí áèð ôÿííèí àøûëàäûüû àíëàéûø, áèëèê âÿ áàúàðûãëàðûí

ÿëà ãÿëÿíäèðèëìÿñè — ôÿíí äàõèëèíäÿêè ôàêòëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèäèð. Áåëÿ ñÿâèééÿäÿ èí -òåã ðàñèéàíû âåðèëìèø ìàòåðèàëûí àéðû-àéðû òÿäðèñ âàùèäëÿðèíäÿ úÿìëÿøäèðèëìÿñè äÿ ùåñàáåò ìÿê îëàð. Áó èñÿ ñîí íÿòèúÿäÿ ôÿííèí ìÿçìóíóíóí, ñòðóêòóðóíóí äÿéèøäèðèëìÿñèíÿýÿòè ðèá ÷ûõàðûð. Áó ìÿíàäà, èíòåãðàñèéà îëóíìóø ìÿçìóí èíôîðìàòèâ úÿùÿòäÿí äàùà òó -òóìëó îëóð, øàýèðäëÿðèí äàùà ÿùàòÿëè êàòåãîðèéàëàðëà äöøöíìÿ áàúàðûãëàðû ôîðìàëàøäûð -ìà ëàðûíà êþìÿê åäèð. Èáòèäàè òÿùñèë ñÿâèééÿñèíäÿêè ôÿíëÿðèí òÿäðèñèíäÿ ýåíèø øÿêèëäÿèñ òè ôàäÿ îëóíàí ôÿíäàõèëè èíòåãðàñèéà ö÷öí êîíñåíòðèê ïðèíñèïÿ ÿñàñëàíàí ñïèðàëâàðû ãó -ðó ëóø äàùà õàðàêòåðèêäèð.

Áó úöð èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíäÿ äÿéÿðëÿðèí äÿðê îëóíìàñû õöñóñèäÿí öìóìèéÿ âÿ éà -õóä öìóìèäÿí õöñóñèéÿ äîüðó îëà áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿçìóí ýåò-ýåäÿ éåíè ìÿëóìàòëàðëàçÿíýèíëÿøèð, ìþâçóëàðàðàñû áàüëûëûãëàðëà äàùà ìàðàãëû ùàëà ýÿëèð. Áó ôîðìàíûí öñòöí õö -ñóñèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, øàýèðäëÿð áàøëàíüûú ïðîáëåìè äèããÿòäÿí ãà÷ûðìàäàí îíóí -ëà áàüëû îëàí áèëýèëÿðèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèð âÿ äÿðèíëÿøäèðèðëÿð. Ôÿíäàõèëè èíòåã ðà ñèéàùÿì öôöãè, ùÿì äÿ øàãóëè îëà áèëÿð.

Ôÿíëÿðàðàñû èíòåãðàñèéà — èêè âÿ éà äàùà àðòûã ôÿííèí ÿùàòÿ åòäèéè àíëàéûø, áèëèê, áà - úàðûã âÿ ïðèíñèïëÿðèí ñèíòåçèäèð. Áó èíòåãðàñèéà áèð ôÿííÿ àèä îëàí ãàíóí, íÿçÿðèééÿ âÿìåòîäëàðûí áàøãà áèð ôÿííèí þéðÿäèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.

Ìÿçìóíóí áó ìîäåëÿ óéüóí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè øàýèðäëÿðèí òÿôÿêêöðöíäÿ äöíéàíûíáö òþâ âÿ áþëöíìÿç îáðàçûíûí éàðàäûëìàñû èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ öìóìåëìè àíëàéûøëàð, êà -òå ãîðèéàëàð âÿ éàíàøìàëàðëà õàðàêòåðèçÿ îëóíàí éåíè òèï áèëèêëÿðèí nîð ìà ëàø äû ðûë ìà ñûíàòÿ êàí âåðèð. Ìöõòÿëèô ôÿíëÿðÿ àèä îõøàð âÿ áèð-áèðèíè òàìàìëàéàí ìþâçóëàð åëÿ ïëàíëàøäû -ðûëûð âÿ òÿäðèñ îëóíóð êè, ìöÿééÿí áèð ÷ÿð÷èâÿ éàðàíûð, éÿíè îíëàð åéíè âàõòäà òÿäðèñ îëó-íóð.

Èáòèäàè òÿùñèë ñÿâèééÿñèíäÿ áöòöí ôÿíëÿð åéíè ìöÿëëèì òÿðÿôèíäÿí òÿäðèñ åäèëäèéè ùàë -äà, «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí ÿñàñ òÿùñèë ñÿâèééÿñèíäÿ òÿäðèñè ïðîñåñèíäÿ ìöõòÿëèô ôÿííìöÿëëèìëÿðè àðàñûíäà áèðáàøà ÿìÿêäàøëûã âÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð òÿëÿá îëóíóð. Áó àìèë ìöÿë-ëèìÿ òÿëèì ïðîñåñèíäÿ ôÿíëÿð âÿ ìþâçóëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè àñàíëûãëà èçëÿ ìÿ éÿ, öìóìèúÿùÿòëÿð òàïìàüà èìêàí âåðèð. Î, àéðû-àéðû ôÿíëÿðÿ àèä öìóìè òÿëèì íÿòèúÿëÿðèíè áèðëèêäÿíÿçÿðäÿí êå÷èðèð, ôÿíëÿðàðàñû àíëàéûø âÿ áàúàðûãëàðûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíäà áó ÿëàãÿëÿðäÿíéàðàäûúûëûãëà áÿùðÿëÿíèð.

Ôÿíëÿðöñòö (òðàíñôÿíí) èíòåãðàñèéà — èíòåãðàñèéàíûí ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿñè îëìàãëàþçöíäÿ òÿëèìèí ÿùàòÿ åòäèéè ÿñàñ âÿ ÿëàâÿ ìÿçìóí êîìïîíåíòëÿðèíèí ñèíòåçèíè åùòèâàåäèð. Éÿíè áó èíòåãðàñèéà èëÿ øàýèðäëÿðèí ìÿêòÿáäÿ þéðÿíäèêëÿðè ìÿçìóíëà ìÿêòÿáäÿíêÿíàðäà àëäûãëàðû ìÿçìóí ñèíòåç åäèëèð.

12

ЭИРИШ

Èíòåãðàñèéàíûí áåëÿ ñÿâèééÿñèíè øÿáÿêÿñè ýåòäèêúÿ àðòìàãäà îëàí ìÿêòÿá-êîìïëåêñëÿð -ëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ òÿùñèë ïàðàäèãìàëàðûíûí äÿéèøìÿñè âÿ éåíè íÿñëèí èúìàëàðäà ôîðìà ëàø -äûðûëìàñû èäåéàñû äà òÿëÿá åäèð. Áåëÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿðñ ýöíöíöí ìÿçìóíó øàýèðä ö÷öíâàùèä òÿëèì ïðîñåñè êèìè ãóðóëóð.

«Ùÿéàò áèëýèñè» êèìè èíòåãðàòèâ ôÿíëÿðèí òÿäðèñè éàëíûç ôÿíäàõèëè, ôÿíëÿðàðàñû âÿ ôÿíëÿð -öñòö èíòåãðàñèéàíû éîõ, ùÿì äÿ òÿëèì òåõíîëîýèéàëàðûíûí èíòåãðàñèéàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

Ôÿíëÿðàðàñû èíòåãðàñèéà èìêàíëàðû

13

1. Òÿáèÿò âÿ áèç

1.1. Ìöøàùèäÿ åòäèéè âàðëûãëàðûí âÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí ìàùèééÿòèíè àíëàäûüûíû íö -ìàéèø åòäèðèð.

1.1.1. Âàðëûãëàð, ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð. À.ä. 2.1.1.

1.1.2. Ìàääÿëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿáèÿòèíè þéðÿíìÿê ö÷öí êè÷èê òÿúðöáÿëÿð àïàðûð âÿíÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð. Ðèé. 5.2.1., Ò.è. 3.1.2.

1.1.3. «Çàìàí», «ìÿêàí» âÿ «ùÿðÿêÿò» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð. Ðèé. 1.1.6.,1.1.7., 1.3.1., 2.2.2., 2.3.2., 4.2.4.

1.2. Ñàäÿ úîüðàôè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

1.2.1. Úîüðàôè îáéåêòëÿðè (äÿíèç, îêåàí, àäà, ìàòåðèê) ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð.Ðèé. 1.2.8., 1.3.3., 4.2.2., Òåõí. 4.1.1., À.ä. 1.2.1., 4.1.3.

1.2.2. Àçÿðáàéúàíûí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð. À.ä. 3.1.4., Ò.è. 1.1.3.

1.2.3. Ñàäÿ ÿøéàëàðûí âÿ åâèíèí ïëàíûíû ÷ÿêèð. Ðèé. 1.2.3., 1.2.4., 1.3.3., 3.1.1., Ò.è. 3.1.2.

1.3. Úàíëûëàð àëÿìè ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

1.3.1. Áèòêèëÿðè âÿ ùåéâàíëàðû ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð. Ðèé. 2.2.1., 5.1.2.

1.3.2. Úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè èçàù åäèð. Èíô. 1.1.2.

1.3.3. ßòðàô àëÿìèí äÿðê åäèëìÿñèíäÿ äóéüó îðãàíëàðûíûí ðîëóíó èçàù åäèð. Èíô. 1.1.1.

1.4. Åêîëîæè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

1.4.1. ßòðàô ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñûíäà áèòêè þðòöéöíöí ðîëóíó øÿðù åäèð. Èíô. 1.1.1., Òåõí. 3.1.2.

1.4.2. Òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð. Ðèé. 5.1.2.

ЭИРИШ

14

2. Ôÿðä âÿ úÿìèééÿò

2.1. Èíñàíû ñîñèàë âàðëûã êèìè äÿðê åòäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

2.1.1. Ôÿðä-àèëÿ âÿ ôÿðä-êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèð. Ô.ò. 4.1.2., Èíô. 1.1.4.

2.1.2. «Úÿìèééÿò» àíëàéûøû ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíè èôàäÿ åäèð. Ô.ò. 1.1.8., Èíô. 1.1.4.

2.1.3. Úÿìèééÿòèí òÿðêèáè (àèëÿ, êîëëåêòèâ) áàðÿäÿ áèëèêëÿðèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

2.2. Ñàäÿ èãòèñàäè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

2.2.1. Ìþâúóä ðåñóðñëàðäàí (ÿðçàã, ñó, ãàç, åëåêòðèê åíåðæèñè) ãÿíàÿòëÿ èñòèôàäÿ áàðÿ -äÿ ôèêèðëÿðèíè èôàäÿ åäèð. Ðèé. 1.3.4., 2.1.4., 5.1.3., Èíô. 3.3.5.

2.2.2. «Ýÿëèð» âÿ «õÿðú» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð. Òåõí. 4.1.1., Ðèé. 1.2.8.,1.2.5., 1.2.7., 1.2.8., 1.3.4., 2.2.2.

2.2.3. Äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ïóë íèøàíëàðûíû òàíûéûð. Ðèé. 1.2.8., 2.1.5., Èíô. 4.2.3., 4.1.3.

2.3. Äþâëÿò ðÿìçëÿðèíè òàíûäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.

2.3.1. Âåðèëìèø ÿëàìÿòëÿðÿ óéüóí îëàðàã Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òÿñâèð åäèð. Èíô. 2.2.3.,1.2.2., 4.1.3.

2.4. Ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

2.4.1. «Ãàéäà» âÿ «ãàíóí» àíëàéûøëàðûíûí ôÿðãèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð. Ðèé. 1.2.6.,5.1.3., Èíô. 1.1.2., 4.1.3.

2.4.2. Óøàã ùöãóãëàðû ùàããûíäà ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðè (Óøàã Ùöãóãëàðû Êîíâåíñèéàñû,Óøàã Ùöãóãëàðû Áÿéàííàìÿñè, Óøàã Ùöãóãëàðû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ãàíóíó)ñàäàëàéûð. Èíô. 4.1.3.

3. Ìÿíÿâèééàò

3.1. Öíñèééÿò ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà òÿñÿââöðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

3.1.1. Öíñèééÿò çàìàíû íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà (ìöñàùèáèíè ñîíàäÿê äèíëÿìÿê, ñþçö êÿñ -ìÿìÿê, ìöñàùèáèíÿ òÿøÿêêöð åòìÿê) ÿìÿë åäèð. À.ä. 1.2.2., Ðèé. 5.1.1., 5.1.3.,Õ.ä. 1.1.3.

3.1.2. Áàøãà õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðûíäàêû ìèëëè öíñèééÿò åòèêåòëÿðèìèçÿ óéüóíýÿëìÿéÿí ôÿðãëèëèêëÿðÿ òîëåðàíò éàíàøûð. Èíô. 1.2.1.,1.2.2., 2.2.3.

3.2. Èíñàí ìÿíÿâèééàòûíû øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿðè àíëàäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.

3.2.1. Øÿõñèééÿòè ôîðìàëàøäûðàí ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè (ñàäÿëèê, òÿâàçþêàðëûã, ñÿáèðëèëèê,èðàäÿëèëèê, ÷ÿòèí âÿçèééÿòëÿðäÿ þçöíö èòèðìÿìÿê) øÿðù åäèð. Èíô. 1.1.4., Ðèé. 5.1.3.

3.2.2. Ìÿíÿâèééàòà çèää õöñóñèééÿòëÿðÿ (ëîâüàëûã, ãîðõàãëûã, õÿéàíÿò) ìöíàñèáÿòáèëäèðèð. À.ä. 1.1.2.

ЭИРИШ

15

3.3. Ìÿíÿâèééàòûí ôîðìàëàøìàñûíäà äèíèí ðîëóíó àíëàäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.

3.3.1. Äèíèí ìàùèééÿòèíè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð. Èíô. 1.1.1., 1.1.2.

3.3.2. Äèíëÿðèí òÿáëèü åòäèéè äÿéÿðëÿðè øÿðù åäèð. Èíô. 1.1.1., 1.1.2., 2.2.1.

3.3.3. Ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ ñÿìàâè êèòàáëàðû òàíûéûð. Èíô. 1.2.1.

3.4. Ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

3.4.1. Ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà áèëèêëÿðèíè íöìóíÿëÿð (ùÿéàòè; áÿäèè âÿ òÿñâèðè ñÿíÿò ÿñÿð -ëÿðè) ÿñàñûíäà øÿðù åäèð. Èíô. 2.2.3., Ðèé. 5.1.3.

4. Ñàüëàìëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèê

4.1. Ñàüëàìëûüûí ìöùàôèçÿñè âÿ ñàüëàì ùÿéàò òÿðçè ùàããûíäà áèëèê âÿ áàúàðûãëàðàìà ëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

4.1.1. ßòðàô ìöùèòäÿ îðãàíèçìÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðè, ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíÿçèää îëàí âÿðäèøëÿðè èçàù åäèð. Ô.ò. 1.1.2., 1.1.3.

4.1.2. Ìþâñöìÿ ýþðÿ ýåíèø éàéûëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿí ãîðóíìà éîëëàðûíû èçàù åäèð.Ô.ò. 1.1.2., 1.1.3.

4.2. Ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûã ö÷öí òÿùëöêÿ òþðÿäÿí ìÿíáÿ âÿ îáéåêòëÿðè òàíûéûð âÿ íÿçÿðÿàëûð.

4.2.1. Ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ãàç âÿ åëåêòðèê àâàäàíëûãëàðûíäàí, ùàáåëÿ àëûøäûðûúû,äåøèúè âÿ êÿñèúè àëÿòëÿðäÿí òÿùëöêÿñèç èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíû ñàäàëàéûð. Ô-ò. 1.1.6.,Òåõ. 2.1.2., 2.1.3.

4.2.2. Âàõòû þòìöø ãèäà ìÿùñóëëàðûíäàí, äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíäàí èúàçÿñèç èñòè ôà äÿ -íèí ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿëè îëäóüóíó èçàù åäèð. Èíô. 1.2.3., Ðèé. 1.3.3.

4.2.3. Çÿðóðè éîë íèøàíëàðûíû (õÿáÿðäàðëûã, ãàäàüàí, ìÿëóìàòâåðèúè) ôÿðãëÿíäèðèð. Èíô.2.2.3., 2.1.1.

4.2.4. Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ (ýÿìè, òÿééàðÿ) òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû (ýþéÿðòÿíèíêÿíàðëàðûíà éàõûíëàøìàìàã, õèëàñåäèúè ýþäÿêúÿäÿí âÿ òÿùëöêÿñèçëèê êÿ ìÿ ðèí -äÿí èñòèôàäÿ, àéàãöñòÿ äóðìàìàã, ìîáèë òåëåôîíäàí âÿ äèýÿð òåõíèêè âàñèòÿ -ëÿð äÿí èñòèôàäÿ åòìÿìÿê) èçàù åäèð. Èíô. 2.1.1., 4.1.3., Ðèé. 5.2.2.

4.3. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð áàðÿñèíäÿ èëêèí òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

4.3.1. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðû ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èçàù åäèð. Èíô. 1.2.2., Ðèé. 5.1.2.

4.3.2. Ãÿçàëàðäàí ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíû øÿðù åäèð. Èíô. 1.2.2.,2.2.3.

4.3.3. Éåðëè øÿðàèòÿ óéüóí ñöíè éàðàäûëìûø åêñòðåìàë âÿçèééÿòëÿðäÿ (ÿëåéùãàç, éàí -üûí ñþíäöðìÿ áàëîíó) þçöíöìöùàôèçÿ áàúàðûãëàðû íöìàéèø åòäèðèð. Èíô. 2.2.2.,Ðèé. 5.1.1., 5.2.2.

ЭИРИШ

ÛÛ. Òÿëèì ñòðàòåýèéàëàðû

Òÿëèì ñòðàòåýèéàëàðû — ìöÿëëèìèí òÿëèì ïðîñåñèíäÿ èñòèôàäÿ åòäèéè ôîðìà, ìåòîä âÿòåõ íèêàëàðû ÿùàòÿ åäèð. Áó âàõòà ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí ïåäàãîæè ÿäÿáèééàòûíäà ùÿìèí àíëà-éûø äàí èñòèôàäÿ åäèëìèðäè. Ëàêèí ñîí âàõòëàð òÿùñèë èñëàùàòûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè áèð äþâð - äÿ ôÿíí êóðèêóëóìëàðû ùàçûðëàíàðêÿí òÿëèì ñòðàòåýèéàñû àíëàéûøûíà ìöðàúèÿò åäèë ìÿ éÿáàøëàíûëìûøäûð.

Éåíè êóðèêóëóìëàðäà òÿëèì ñòðàòåýèéàëàðû àíëàéûøûíûí èøëÿíìÿñè âÿ ïåäàãîæè ïðîñåñèíòÿøêèëèíäÿ îíäàí äàùà ñÿìÿðÿëè øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû, èëê íþâáÿäÿ, ÿñàñ ïåäàãîæèàíëàéûøëàðäàí áèðè êèìè òÿùñèëèí ìöàñèð òÿëÿáëÿð áàõûìûíäàí èçàùûíû òÿëÿá åäèð. Áàøãàñþç ëÿ, òÿùñèëÿ òÿêúÿ íÿòèúÿ, éàõóä ñàäÿúÿ ïðîñåñ êèìè äåéèë, äàùà ýåíèø ìÿíà ÷àëàðûíàìà ëèê èôàäÿ òÿðçè êèìè éàíàøûëìàñû ëàçûì ýÿëèð.

Èëê íþâáÿäÿ, òÿùñèëÿ äèëè, ìåíòàëèòåòè, ìèëëè êåéôèééÿòëÿðè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè þçöíäÿ åùòè -âà åäÿí äÿéÿð êèìè áàõûëûð. Áó äÿéÿðëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà øÿõñèééÿòèí èñòèãàìÿò ëÿí äè -ðèë ìÿñè, ìÿäÿíèééÿòëèëèê, êîëëåêòèâ÷èëèê, ñèñòåìëèëèê, áöòþâëöê ÿñàñ àïàðûúû ïðèíñèïëÿð êè ìè÷ûõûø åäèð.

Þçöíÿìÿõñóñ ñèñòåìÿ ìàëèê îëàí òÿùñèë ïèëëÿëÿðè èëÿ ìþâúóääóð. Ýþçëÿíèëÿí íÿòè úÿ ëÿ -ðèëÿ ôÿðãëÿíÿí áó ïèëëÿëÿð áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð âÿ àðäûúûë ñûðàëàíìàãëà òÿùñèëèí öìó ìèñèñòåìèíè òÿøêèë åäèð. Îíà ýþðÿ äÿ òÿùñèëÿ áèð ñèñòåì êèìè áàõûëûð. Áó çàìàí äå ìîê ðà -òèêëÿøìÿ, ùóìàíèñòëÿøìÿ, äèôåðåíñèàñèéà, ôÿðäèëÿøìÿ, ñîñèàëëàøäûðìà, âàðèàòèâëèëèê âÿèíêëöçèâëèê àïàðûúû ïðèíñèïëÿð êèìè ÿñàñ ðîë îéíàéûð.

Òÿùñèë èíñàíûí ñîñèàëëàøìà ïðîñåñèíäÿ öìóìáÿøÿðè âÿ ìèëëè äÿéÿðëÿðÿ éèéÿëÿíìÿñèíèäàâàìëû áèð ôÿàëèééÿò êèìè ÿùàòÿ åòäèéèíäÿí îíà ùÿì äÿ ïðîñåñ êèìè éàíàøûëûð. Îíóíäèäàêòèê ÿñàñûíû èñÿ òÿáèÿòÿ ìöâàôèãëèê, ïðàêòèêëèê, èñòèãàìÿòëèëèê, âàðèàòèâëèê, ìÿð ùÿ ëÿ -ëè ëèê, ôàñèëÿñèçëèê âÿ ôÿðäè åùòèéàúëàðûí íÿçÿðÿ àëûíìàñû òÿøêèë åäèð.

Òÿùñèë ùÿì äÿ áöòþâëöêäÿ ìöÿëëèì âÿ øàýèðä ôÿàëèééÿòèíèí éåêóíó îëäóüóíäàí îíàíÿ òèúÿ êèìè áàõûëûð. Î áöòþâ áèð ìÿðùÿëÿëè ïðîñåñèí ñîíó êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð.

Éåíè ôÿíí êóðèêóëóìëàðûíäà òÿëèì ñòðàòåýèéàëàðû àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð:♦ ïåäàãîæè ïðîñåñèí òÿøêèëè ïðèíñèïëÿðè;♦ ôÿíí öçðÿ òÿëèìèí ïëàíëàøäûðûëìàñû;♦ òÿëèìèí òÿøêèëèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ôîðìà âÿ öñóëëàð.

Ùÿéàò áèëýèñè òÿëèìèíèí òÿøêèëèíÿ âåðèëÿí ÿñàñ òÿëÿáëÿð

Òÿëèì ïðîñåñè äàèì àðäûúûë îëàðàã èíêèøàô åäèð, ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà þçöíÿìÿõñóñõà ðàêòåð êÿñá åäèð. Øÿõñèééÿòéþíöìëö òÿùñèë ñèñòåìèíäÿ ïåäàãîæè ïðîñåñèí ìÿðêÿçèíäÿäà éàíàí ìöÿëëèì âÿ øàýèðäëÿðèí ôóíêñèéàëàðû äÿéèøèð. Îíëàðûí ôÿàëèééÿòè ÿââÿëúÿäÿí ìöÿé - éÿí îëóíìóø íÿòèúÿëÿðÿ ÿñàñÿí ãóðóëóð.

Ìöÿëëèì êóðèêóëóìëàðà óéüóí èíòåãðàñèéà îëóíìóø ïëàíëàðëà éàíàøû, éåíè òåõíî ëî -ýèéàëàð ùàçûðëàéûð, éàõóä ìþâúóä îëàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí ÿí ìöíàñèáèíè ñå÷èð. Áó òåõíî-ëî ýèéàëàðûí ìöÿééÿí îëóíìàñûíäà ìöÿëëèì âÿ øàýèðä øÿõñèééÿòè òÿëèìèí àïàðûúû ñóá éåê òèêèìè ÷ûõûø åäèð. Ìöíàñèáÿòëÿð «ñóáéåêò+ñóáéåêò» ôîðìóëàñûíà óéüóí öôöãè èñòèãàìÿò äÿãóðóëóð. Áó çàìàí øàýèðäëÿð þç òÿôÿêêöðöíöí, äöøöíúÿñèíèí, ìöÿëëèìëÿð èñÿ øàýèð äèíèíêèøàôû ö÷öí øÿðàèòèí òÿøêèëàò÷ûñû îëóð. Ìöÿëëèìëÿðèí ðÿùáÿðëèê ôóíêñèéàñû äÿéèøèð,

16

ЭИРИШ

èíôîðìàñèéà âåðìÿê ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè ìÿùäóäëàøûð. Î äàùà ÷îõ ñèíèô øÿðàèòèíäÿ òÿ -ëèì ôÿàëèééÿòèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí, èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí ìÿñëÿùÿò÷è êèìè øàýèðäëÿðèí ìöñòÿãèëèäðàêè ôÿàëèééÿòèíè, ôÿàë éàðàäûúûëûüûíû òÿøêèë åäÿí ñóáéåêòÿ ÷åâðèëèð. Ïåäàãîæè ïðîñåñèí äöç -ýöí ãóðóëìàñûíäà ìöùöì äèäàêòèê ïðèíñèïëÿðÿ èñòèíàä îëóíóð.Éåíè êó ðèêó ëóìëàðà óé üóíïåäàãîæè ïðîñåñèí òÿøêèëèíäÿ àøàüûäàêû ïðèíñèïëÿrèí ÿñàñ ýþòö ðöë ìÿñè çÿðóðè ùåñàá åäèëèð:

ïåäàãîæè ïðîñåñèí òàìëûüû — ïåäàãîæè ïðîñåñäÿ òÿëèì ìÿãñÿäëÿðè êîìïëåêñ (èíêè øàôåò -äèðèúè, þéðÿäèúè, òÿðáèéÿåäèúè) ùÿéàòà êå÷èðèëèð, ðåàë íÿòèúÿëÿðëÿ éåêóíëàøàí ìöÿëëèì âÿøàýèðä ôÿàëèééÿòèíè ÿùàòÿ åäèð;

òÿëèìäÿ áÿðàáÿð èìêàíëàðûí éàðàäûëìàñû — áöòöí øàýèðäëÿðÿ åéíè òÿëèì øÿðàèòè éà -ðà äûëûð âÿ ïåäàãîæè ïðîñåñ îíëàðûí ïîòåíñèàë èìêàíëàðû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà òÿíçèìëÿíèð;

øàýèðäéþíöìëöëöê — øàýèðä ïåäàãîæè ïðîñåñèí ìÿðêÿçèíäÿ äàéàíûð. Áöòöí òÿäðèñ âÿòÿëèì èøè øàýèðäëÿðèí ìàðàã âÿ òÿëÿáàòëàðûíûí þäÿíèëìÿñèíÿ, îíëàðûí èñòåäàä âÿ ãàáèëèé -éÿòëÿðèíèí, ïîòåíñèàë èìêàíëàðûíûí èíêèøàôûíà éþíÿëäèëèð;

èíêèøàôéþíöìëöëöê — øàýèðäëÿðèí èäðàê ôÿàëëûüû èçëÿíèëèð, íàèëèééÿòëÿðè òÿùëèë åäèëèð,áè ëèê, áàúàðûã âÿ âÿðäèøëÿðèíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñè òÿíçèìëÿíèð;

ôÿàëèééÿòèí ñòèìóëëàøäûðûëìàñû — ïåäàãîæè ïðîñåñèí ñÿìÿðÿëè âÿ åôôåêòèâ ãóðóëìàñû,øàýèðäëÿðèí òÿëèìÿ ìàðàüûíûí àðòûðûëìàñû ö÷öí îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿêè áöòöí èðÿëèëÿ éèø -ëÿð ãåéä îëóíóð âÿ äÿéÿðëÿíäèðèëèð, íÿòèúÿ åòèáàðû èëÿ øàýèðäëÿðèí äàùà óüóðëó òÿëèì íÿòè -úÿ ëÿðèíÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìÿñè òÿìèí îëóíóð;

äÿñòÿêëÿéèúè ìöùèòèí éàðàäûëìàñû — ïåäàãîæè ïðîñåñèí ìöíàñèá ìàääè-òåõíèêè áàçàÿñàñûíäà âÿ ñàüëàì ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè ìöùèòäÿ òÿøêèë åäèëìÿñè êåéôèééÿòèí âÿ ñÿìÿðÿ ëè ëè -éèí éöêñÿëäèëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè âÿ òÿùëöêÿñèç òÿëèì øÿðàèòè éàðàäûð.

Àéðû-àéðû ôÿíëÿðèí òÿëèìèíäÿ áó ïðèíñèïëÿðëÿ éàíàøû, õöñóñè ìåòîäèê ïðèíñèïëÿðèí äÿìöÿé éÿí îëóíìàñû äèäàêòèê úÿùÿòäÿí ÿùÿìèééÿòëè ùåñàá åäèëèð.

Ùÿéàò áèëýèñè òÿëèìèíèí òÿøêèëèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ôîðìà âÿ öñóëëàð áàðÿäÿ

Ñòàíäàðòëàð íÿòèúÿéþíöìëö âÿ øàýèðäéþíöìëö îëäóüóíäàí îíëàðûí ðåàëëàøäûðûëìà ñûí -äà ôÿàë òÿëèì ìåòîäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá åäèëèð. Ôÿàë òÿëèìøàýèðäëÿðèí èäðàê ôÿàëèééÿòèíÿ ÿñàñëàíàí âÿ òÿùñèë ïðîñåñèíèí äèýÿð èøòèðàê÷ûëàðû èëÿ ÿìÿê - äàøëûã øÿðàèòèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿëèìè íÿçÿðäÿ òóòóð. Øàýèðäëÿðèí ïàðòà àðõàñûí äà îòó -ðàðàã êèòàá îõóìàñû, èø âÿðÿãëÿðèíè äîëäóðìàñû, ìöÿëëèìè äèíëÿìÿñèëÿ éàíàøû, åé íèçà ìàí äà êèòàáõàíàäà, êîìïöòåðäÿ ãðóï âÿ éà ôÿðäè øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè îíóíÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí ùåñàá åäèëèð. Ôÿàë òÿëèì ìöàñèð øÿðàèòäÿ ïåäàãîæè ïðîñåñèí ãó ðóë ìà -ñûíà éåíè éàíàøìàäûð. Áåëÿ éàíàøìà òÿðçèíäÿ òÿëèì øàýèðäëÿðèí òÿêúÿ éàääàøû íûí éå íèåëìè áèëèêëÿðëÿ (èíôîðìàñèéà èëÿ) çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñèíÿ äåéèë, ùÿì äÿ òÿôÿêêöðöí èíêèøàôåòäèðèëìÿñèíÿ, ÿí ìöùöì áàúàðûã âÿ âÿðäèøëÿðèí ÿëäÿ îëóíìàñûíà éþíÿëäèëèð. Áó çà ìàíøàýèðäëÿð à÷ûã ñóàë âåðìÿê, ïðîáëåìëÿðè àðàøäûðìàã, òÿäãèãàò àïàðìàã âÿ ìö çà êèðÿåòìÿê èìêàíû ãàçàíûðëàð. Îíëàð òÿëèì ìàòåðèàëëàðûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ïðîñå ñèí äÿ ôàêòâÿ ùàäèñÿëÿðèí ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿëÿðèíè, ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû àøêàð åòìÿéè, íÿ òè úÿ ÷û -õàð ìàüû, öìóìèëÿøäèðìÿëÿð àïàðìàüû þéðÿíèðëÿð. Áåëÿëèêëÿ, óøàãëàð ùÿì òÿä ðèñ, ùÿì äÿñîñèàë õàðàêòåðëè ïðîáëåìëÿðèí ìöñòÿãèë ùÿëëèíÿ úÿëá îëóíóð, ìöõòÿëèô èíôîð ìà ñè éà ìÿí -áÿ ëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð, ñèñòåìàòèê îëàðàã ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ áèëèê åùòèéàòûíû àðòûðûðëàð.

17

ЭИРИШ

Ôÿàë òÿëèì ìåòîäëàðûíûí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðè:1. Äèããÿò, èëê íþâáÿäÿ, øàýèðä øÿõñèééÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà éþíÿëèð.2. Ìöÿëëèì òÿëèì ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèúèñè, øàýèðäëÿðèí áÿëÿä÷èñè âÿ êþìÿê÷èñè

êèìè ÷ûõûø åäèð.3. Ïðîáëåìèí ùÿëëè ïðîñåñèíäÿ øàýèðäëÿð ôÿàë òÿäãèãàò÷û îëóð.4. Áèëèê âÿ áàúàðûãëàð øàýèðäëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöñòÿãèë ÿëäÿ åäèëèð.5. Ìöÿëëèì—øàýèðä, øàýèðä—øàýèðä àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã ö÷öí øÿðàèò éàðàíûð.6. Äÿðñëÿðèí èíòåãðàòèâ òÿøêèëèíÿ öñòöíëöê âåðèëèð.7. Ãåéðè-ñòàíäàðò äÿðñëÿðèí òÿòáèãèíÿ ýåíèø éåð âåðèëèð.

Ùÿéàò áèëýèñè ôÿíí êóðèêóëóìóíóí ðåàëëàøäûðûëìàñûíäà ôÿàë äÿðñèí ìÿðùÿëÿëÿðè:

Û ìÿðùÿëÿ: ìîòèâàñèéà, ïðîáëåìèí ãîéóëìàñû «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí òÿäðèñè ïðîñåñèíäÿ ùÿð áèð òÿäãèãàò ïðîáëåìè ìöÿééÿí ëÿø äèð -

ìÿêëÿ áàøëàéûð. ßñë ïðîáëåì ùÿìèøÿ ÷îõñàéëû ôÿðçèééÿëÿð, åùòèìàëëàð äîüóðóð âÿ áóíëàðûéîõëàìàã ö÷öí, èëê íþâáÿäÿ, òÿäãèãàò ñóàëûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû ëàçûì ýÿëèð. ×öíêè òÿä -ãè ãàò ñóàëû éåíè áèëèêëÿðèí êÿøô îëóíìàñûíäà áÿëÿä÷è êèìè ÷ûõûø åäèð.

Áó ìÿðùÿëÿ øàýèðäëÿðè äöøöíìÿéÿ, èäðàêè ôÿàëëûüà ñþâã åòäèéèíäÿí ùÿì äÿ ìîòè âà ñè -éà àäëàíäûðûëûð. Áó ïðîñåñäÿ óøàã þç ôèêðèíè «Çÿííèìúÿ», «Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè», «Ìÿíáåëÿ ùåñàá åäèðÿì êè» ñþçëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ èôàäÿ åäèð.

«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíäÿ ìîòèâàñèéàíûí óüóðëó àëûíìàñû ö÷öí àøàüûäàêû øÿðòëÿðÿ ÿìÿëîëóíìàñû òþâñèéÿ åäèëèð:

1. Ìîòèâàñèéà ö÷öí ñå÷èëÿí ìàòåðèàë ãåéðè-àäè, ìàðàãëû îëìàëû;2. Ôÿðçèééÿëÿðè éîõëàìàã, òÿäãèãàò àïàðìàã âÿ éàðàäûúûëûã ö÷öí èìêàí âåðìÿëè;3. Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ éþíÿëäèúè ñóàëëàð âåðìÿëè, ôÿðçèééÿëÿðè èðÿëè ñöðÿðêÿí îí ëàðû ùÿ -

âÿñëÿíäèðìÿëè;4. Òÿäãèãàò ñóàëû òÿëèì ñòàíäàðòëàðûíà ÿñàñÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿëè âÿ äÿðñèí ìÿãñÿ -

äè íÿ éþíÿëäèëìÿëè;5. Ìöõòÿëèô àóäèîâèçóàë âàñèòÿëÿðëÿ øàýèðäëÿðèí äèããÿòèíè ÷ÿêÿðÿê ìàðàã îéàò ìà ëû äûð.

ÛÛ ìÿðùÿëÿ: òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû

Äÿðñèí ìÿãñÿäèíÿ âÿ òÿäãèãàò ñóàëûíà óéüóí èø öñóëëàðû ñå÷èëèð. Òÿäãèãàò ñóàëûíà úà -âàá âåðìÿéÿ êþìÿê åäÿúÿê ôàêòëàðû òàïìàã ö÷öí ìÿãñÿäéþíëö èø àïàðûëûð. Øàýèðäëÿðÿìöõ òÿëèô ÷àëûøìàëàð âåðèëèð. Áåëÿëèêëÿ, òÿäãèãàò ñóàëûíà úàâàá òàïìàã ö÷öí çÿìèí éà ðà -íûð. Òîïëàíìûø ôàêòëàð ÿñàñûíäà òÿãäèìàòëàð ùàçûðëàíûð.

Òÿäãèãàòûí íÿòèúÿëÿðè àøàüûäàêû òÿãäèìàò ôîðìàëàðûíäà öìóìèëÿøäèðèëèð:

♦ òÿñâèðëÿð, ÿñÿðëÿð, åññåëåð;♦ ñõåìëÿð, úÿäâÿëëÿð, ãðàôèêëÿð;♦ èëëöñòðàñèéàëàð, êèòàáëàð, ãÿçåòëÿð;♦ àòàëàð ñþçëÿðè, çÿðáè-ìÿñÿëëÿð;♦ òÿúðöáÿëÿð, åêñïåðèìåíòëÿð;♦ ìàêåòëÿð, ìîäåëëÿð, ðÿìçëÿð;♦ ëàéèùÿëÿð;

18

ЭИРИШ

♦ ãàéäàëàð, ãàíóíàóéüóíëóãëàð;♦ ñÿùíÿëÿøäèðìÿëÿð;♦ ðåôåðàòëàð;♦ êðîññâîðäëàð, ðåáóñëàð âÿ ñ.

Òÿäãèãàò ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà: áþéöê, êè÷èê ãðóïëàðäà, úöòëöê øÿêëèíäÿ âÿ ôÿðäè ãàé - äàäà àïàðûëà áèëÿð.

ÛÛÛ ìÿðùÿëÿ: èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè

«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíäÿí âåðèëìèø ïðîáëåìÿ àèä òÿäãèãàò ö÷öí àéðûëìûø âàõò áèò äèê -äÿí ñîíðà ìöÿëëèì òàïøûðûüûí èúðàñûíûí áàøà ÷àòäûüûíû áèëäèðèð. Áóíäàí ñîíðà øà ýèðä ëÿðèíôîðìàñèéàíûí òÿãäèìàòûíà áàøëàéûð, ÿëäÿ åòäèêëÿðè éåíè èíôîðìàñèéàëàðû äèýÿð èøòè -ðàê÷ûëàðëà áþëöøöðëÿð. Ùÿìèí òÿãäèìàòëàðûí ÿêñ îëóíäóüó èø âÿðÿãëÿðè ëþâùÿäÿí àñûëûð.

ÛÂ ìÿðùÿëÿ: èíôîðìàñèéàíûí ìöçàêèðÿñè âÿ òÿøêèëè

Ìþâúóä ìÿðùÿëÿíèí ìÿãñÿäè éåíè ÿëäÿ åäèëìèø èíôîðìàñèéàíû ñèñòåìëÿøäèðìÿê âÿ ãðóï - ëàðûí ùàçûðëàäûãëàðû òÿãäèìàòëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè öçÿ ÷ûõàðìàãäûð.

Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöÿëëèì êþìÿê÷è ñóàëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÿëäÿ îëóíìóø ôàêòëàðûíìÿãñÿäéþíëö ìöçàêèðÿñèíè òÿøêèë åäèð. Ìÿëóìàò ñõåì, ãðàôèê, úÿäâÿë, òÿñíèôàò âÿ ñ. ôîð -ìàëàðäà òÿãäèìàòëàð äèíëÿíèëèð. Íÿòèúÿäÿ òÿäãèãàò ñóàëûíà úàâàá àéäûíëàøûð.

Ìöçàêèðÿ ïðîñåñèíäÿ ìöÿëëèì þç ôèêèðëÿðèíè øàýèðäëÿðÿ çîðëà ãÿáóë åòäèðìÿìÿëèäèð.Îí ëàðà äöçýöí èñòèãàìÿò âåðìÿêëÿ äöçýöí íÿòèúÿíè ÿëäÿ åòìÿéÿ íàèë îëìàëûäûð.

 ìÿðùÿëÿ: íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ

Àïàðûëàí òÿäãèãàòäàí ñîíðà íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê ö÷öí ìöÿëëèì øàýèðäëÿðèí êþìÿéè èëÿ éå -íè áèëèêëÿðè, ÿëäÿ åäèëìèø èäåéàíû òÿäãèãàò ñóàëû èëÿ (î áó ñóàëà úàâàá âåðèðìè?) âÿ øà -ýèðäëÿðèí èëêèí ôÿðçèééÿëÿðè èëÿ (áóíëàðûí àðàñûíäà äöçýöí îëàíëàðû âàðìû?) ìöãàéèñÿåäÿðÿê öìóìèëÿøäèðèð.

ÂÛ ìÿðùÿëÿ: éàðàäûúû òÿòáèãåòìÿ âÿ åâ òàïøûðûãëàðû

«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíäÿ éàðàäûúû òÿòáèãåòìÿ áèëèéè ìþùêÿìëÿíäèðèð, îíóí ïðàêòèêèÿùÿìèééÿòèíè àðòûðûð. Áó ìÿãñÿäëÿ øàýèðäëÿðÿ ùÿéàòëà ÿëàãÿëè ïðàêòèê òàïøûðûãëàð âåðèëèð.ßýÿð éàðàäûúû òÿòáèãåòìÿíè äÿðùàë èúðà åòìÿê ìöìêöí îëìóðñà, î, ñîíðàêû äÿðñëÿðäÿ ùÿ -éàòà êå÷èðèëèð.

Äÿðñäÿ àëûíìûø áèëèê, áàúàðûã âÿ âÿðäèøëÿðèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ÿí ýåíèø éà -éûëìûø ñÿðáÿñò èø ôîðìàñû åâ òàïøûðûãëàðûäûð. «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííè ùÿéàòëà ÿëàãÿäàð îë äó -üó ö÷öí äèýÿð ôÿíëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, áó ôÿíäÿ åâ òàïûøðûãëàðû äàùà ÷îõ þíÿ ÷ÿêèëèð.Øàýèðäëÿðèí ýöíäÿëèê ùÿéàòäà ðàñòëàøäûãëàðû ùàäèñÿ âÿ ïðîñåñëÿð åâ òàïøûðûãëàðûíäà þç ÿê -ñèíè òàïûð. Ôÿàë òÿëèì ïðîñåñèíäÿ áåëÿ òàïøûðûãëàðäàí èñòèôàäÿ çÿðóðèäèð. Îíëàðûí äàùà ÷îõòÿäãèãàò âÿ éàðàäûúûëûã åëåìåíòëÿðè (ìöõòÿëèô éàðàäûúû èøëÿð, ðåôåðàòëàð, ëàéèùÿëÿð, òÿä -ãèãàòëàð âÿ ñ.) èëÿ çÿíýèí îëìàñûíà äèããÿò éåòèðèëèð.

19

ЭИРИШ

Ãèéìÿòëÿíäèðìÿ Ãèéìÿòëÿíäèðìÿ øàýèðäëÿðèí òÿëèìäÿêè íàèëèééÿòëÿðèíèí äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñè ïðîñåñèäèð.

Ãèéìÿòëÿíäèðìÿ êîíêðåò ìåéàðëàð öçðÿ àïàðûëìàëûäûð. Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðè ÿââÿëúÿäÿí áóìåéàðëàðëà òàíûø åòìÿëèäèð.

ÐåôëåêñèéàÐåôëåêñèéà — òÿëèì ïðîñåñèíèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíè òÿùëèë åòìÿéÿ âÿ îíó äÿðèíäÿí áà -

øà äöøìÿéÿ èìêàí âåðèð.Øàýèðäëÿðÿ äÿðñ çàìàíû òÿëèì ôÿàëèééÿòèíè èçëÿìÿéÿ êþìÿê åäÿ áèëÿúÿê áèð íå÷ÿ ñóàë

âåð ìÿêëÿ (ìÿñÿëÿí: Áèç íÿòèúÿéÿ íåúÿ ýÿëèá ÷ûõäûã? Áèç íÿ åòäèê? Ãàðøûéà ãîéóëìóø ïðîá -ëåìèí ùÿëëèíäÿ ñèçÿ íÿ êþìÿê åòäè? âÿ ñ.) îíëàðûí ôèêèðëÿðèíè ñèñòåìëÿøäèðìÿê ìöìêöíîëóð. Íÿòèúÿäÿ øàýèðä þç òÿäãèãàò ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ ìÿðùÿëÿëÿðèíè áèð äàùà íÿçÿðäÿíêå÷èðèð.

Òÿëèì ôîðìàëàðû«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí òÿäðèñè ïðîñåñèíäÿ ìöõòÿëèô èø ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèë -

ìÿñè ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Èø ôîðìàëàðû äåäèêäÿ ôÿðäè, úöòëÿðëÿ, ãðóïëàðëà âÿ êîëëåêòèâëÿ èøíÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ãðóïëàðëà âÿ úöòëÿðëÿ èø ôÿàë òÿëèì ôîðìàëàðû ùåñàá åäèëèð.

Ôÿðäè èø«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí òÿäðèñè çàìàíû ôÿðäè îëàðàã øàýèðäëÿðèí èøÿ úÿëá îëóíìàñû

îí ëà ðûí ôÿðäè èìêàíëàðûíûí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè ôîðìàäûð. Áÿçÿí ôÿàë òÿëèìäÿãðóï âÿ úöòëÿðëÿ èøÿ ýåíèø éåð àéðûëäûüûíäàí åùòèéàú äóéóëóð êè, ôÿðäè èøëÿðÿ äÿ éåð àé -ðûëñûí.

Úöòëÿðëÿ èø«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí òÿäðèñè çàìàíû âåðèëÿí òàïøûðûãëàðà óéüóí îëàðàã äÿðñ ïðî -

ñå ñèíäÿ øàýèðäëÿð èêè-èêè ãðóïëàøàðàã òÿëèì òàïøûðûãëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ áèðýÿôÿà ëèé éÿò ýþñòÿðèðëÿð. Áó ùàëäà îíëàð áèð-áèðèíè äàùà éàõøû áàøà äöøöð, ÿìÿêäàøëûã åäèðâÿ ìÿñóëèééÿòëÿðèíè äÿðê åäèðëÿð.

Ãðóïëàðëà èøØàýèðäëÿð (3—6 íÿôÿð) êè÷èê ãðóïäà áèðëÿøèð âÿ ùÿð ùàíñû ïðîáëåìè ùÿëë åòìÿê ö÷öí

áèð ýÿ ôÿàëèééÿòÿ úÿëá îëóíóðëàð. Ìÿñÿëÿí, éîë ùÿðÿêÿò ãàéäàëàðûíà àèä ãðóïëàðà òàïøûðûãâå ðèëèð. Øàýèðäëÿð òàïøûðûãëà ÿëàãÿäàð þç ôèêèðëÿðèíè ñþéëÿéèðëÿð. Áó èø ôîðìàñû åéíè çà -ìàí äà áàøãàëàðûíû äèíëÿìÿéÿ, þçöíöí âÿ äèýÿðëÿðèíèí èøèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí éà -ðàäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíëàð åéíè áèð ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ìöõòÿëèô áàõûø âÿ éàíàøìàëàðûíîë ìàñû áàðÿäÿ òÿñÿââöðÿ éèéÿëÿíèðëÿð.

Êîëëåêòèâ èø«Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí òÿäðèñè çàìàíû òÿòáèãèíÿ åùòèéàú äóéóëàí ôîðìàëàðäàí áèðè

äÿ êîëëåêòèâ èøäèð. Êîëëåêòèâ èøèí òÿòáèãèíäÿ áöòöí ñèíèô ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ úÿëá îëóíàðàãìöõ òÿëèô ôÿðçèééÿëÿð èðÿëè ñöðöð. Òÿôÿêêöðöí èíêèøàôûíà èìêàí éàðàäàí áó ïðîñåñ ùÿì -÷èíèí êîëëåêòèâäÿ èøëÿìÿ áàúàðûüû ôîðìàëàøäûðûð.

20

ЭИРИШ

Ñòàíäàðòëàðûí øÿðùè

21

Ñòàíäàðòëàð Øÿðùè À÷àð ñþç

1. Òÿáèÿò âÿ áèç

1.1. Ìöøàùèäÿ åòäèéè âàðëûãëàðûí âÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí ìàùèééÿòèíè àíëàäûüûíû íö -ìàéèø åòäèðèð.

1.1.1. Âàðëûãëàð, ùà -äèñÿëÿð àðàñûíäàêûÿëà ãÿëÿðè ñàäÿ ôîðìà -äà øÿðù åäèð.

Úàíëû-úàíëû, úàíëû-úàíñûç, úàíñûç-úàí ñûçàðà ñûíäàêû ÿëàãÿëÿðèí èçàù åäèëìÿñè. Ôÿ -ñèëëÿðàðàñû ÿëàãÿíèí, ýöíÿøèí úàíëûëàðà,éàüûøûí òîðïàüà, ñóéà, úàíëûëàðà òÿñèðèíèíèçàù åäèëìÿñè.

âàðëûã, ùàäèñÿ, ÿëà -ãÿ

1.1.2. Ìàääÿëÿðèíâÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿáèÿ -òèíè þéðÿíìÿê ö÷öíêè÷èê òÿúðöáÿëÿð àïà -ðûð âÿ íÿòèúÿëÿðèèçàù åäèð.

Ñóéóí äÿéèøìÿñè (ñóéóí ö÷ ùàëû), òîðïà-üûí òÿðêèáè, ùàâàíûí ùÿðàðÿòèíèí àðòûá-àçàëìàñû, áèòêèëÿðèí èíêèøàôûíà äàèð êè÷èêòÿúðöáÿëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè.

ñó, òîðïàã, ùàâà,áóç, áóõàð

1.1.3. «Çàìàí»,«ìÿ êàí» âÿ «ùÿðÿ-êÿò» àíëàéûøëàðûíû ñà - äÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

Ùàíñû çàìàíäà, ùàðàäà éàøàäûüûìûçû, ÿò - ðàô ìöùèòäÿ áèçè ÿùàòÿ åäÿí âàðëûãëàðûííåúÿ ùÿðÿêÿò åòìÿñèíèí èçàù åäèëìÿñè.

çàìàí, ìÿêàí, ùÿðÿ-êÿò

1.2. Ñàäÿ úîüðàôè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

1.2.1. Úîüðàôè îá -éåêò ëÿðè (äÿíèç,îêå àí, àäà, ìàòå-ðèê) ÿëàìÿòëÿðèíÿýþ ðÿ ôÿðãëÿíäèðèð.

Âåðèëÿí úîüðàôè îáéåêòëÿðèí áþéöê, êè÷èê(ñàùÿñè), äÿðèí, äàéàç, ùàðàäà éåðëÿøìÿ-ñèíÿ, íÿ èëÿ ÿùàòÿ îëìàñûíà ýþðÿ ôÿðãëÿí-äèðèëìÿñè.

äÿíèç, îêåàí, àäà,ìàòåðèê

1.2.2. Àçÿð áàéúà -íûí ñàäÿ úîüðàôèòÿñ âèðèíè âåðèð.

Àçÿðáàéúàíûí Àâðàñèéà ìàòåðèêèíäÿ éåð-ëÿøäèéèíèí, ùàíñû þëêÿëÿðëÿ ùÿìñÿðùÿä îë -ìàñûíûí, áóðàäà ùàíñû òÿáèè çîíàëàðûíìþâ úóä îëìàñûíûí ñàäàëàíìàñû.

õÿðèòÿ, äàü, äöçÿí-ëèê, ÷àéëàð, ýþëëÿð,äÿíèç

1.2.3. Ñàäÿ ÿøéàëà-ðûí âÿ åâèíèí ïëà-íûíû ÷ÿêèð.

Ïëàíëà øÿêëèí ôÿðãèíèí èçàù åäèëìÿñè. Éà-øàäûüû åâèí âÿ âàðëûãëàðûí ïëàíûíûí âÿøÿêëèíèí ñàäÿ ôîðìàäà ÷ÿêèëìÿñè.

ïëàí, øÿêèë

1.3. Úàíëûëàð àëÿìè ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

1.3.1. Áèòêèëÿðè âÿùåéâàíëàðû ñÿúèé -éÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿýþðÿ ãðóïëàøäûðûð.

Áèòêèëÿðèí – àüàúëàðûí (èéíÿéàðïàãëû, åí -ëèéàðïàãëû, ãîðóíàí), êîëëàðûí (àäè âÿ äÿð -ìàí), éåìÿëè âÿ çÿùÿðëè ýþáÿëÿêëÿðèí,÷è÷ÿê ëÿðèí (éàáàíû âÿ ìÿäÿíè) íþâëÿðèíÿýþ ðÿ ñå÷èëìÿñè. Ùåéâàíëàðûí – åâ âÿ ÷þë,âÿùøè âÿ éûðòûúû, ùÿøÿðàòëàðûí çÿðÿðëè âÿõåéèðâåðÿí êèìè ãðóïëàðà ýþðÿ àéðûë ìàñû.

áèòêè, ùåéâàí

ЭИРИШ

22

1.3.2. Úàíëûëàð àðà-ñûíäàêû ÿëàãÿíè èçàùåäèð.

Úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíèí èíñàíëàðûí áèò -êè âÿ ùåéâàíëàðëà ãèäàëàíìàñû, ùåé âàí ëà ðûíáèòêè âÿ ùåéâàíëàðëà ãèäàëàíìà ñû, áèò êèëÿðèíòîçëàíìàñû âÿ ñ. êèìè èçàù åäèë ìÿñè.

èíñàí, ãèäàëàíìà,áèòêè, òîçëàíìà

1.3.3. ßòðàô àëÿìèíäÿðê åäèëìÿñèíäÿäóéüó îðãàíëàðûíûíðîëóíó èçàù åäèð.

Ýþç, ãóëàã, áóðóí, äèë âÿ äÿðèíèí ÿñàñ ùèñ -ñèééàò îðãàíëàðû (ýþðìÿ, åøèòìÿ, èé áèë ìÿ,äàäáèëìÿ, ÿëëÿ òîõóíìà) îëìàñûíûí äÿðêåäèëìÿñè âÿ îíëàðûí ãóðóëóøóíóí èçàùåäèëìÿñè.

äóéüó îðãàíëàðû

1.4. Åêîëîæè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

1.4.1. ßòðàô ìöùèòèíñàüëàìëàøäûðûëìà-ñûíäà áèòêè þð òö éö -íöí ðîëóíó øÿðù åäèð.

Àüàúëàðûí, êîëëàðûí, äèá÷ÿê ýöëëÿðèíèí,÷è÷ÿêëÿðèí ÿêèëìÿñèíèí ùàâàíûí òÿìèçëÿí-ìÿñèíÿ, îêñèýåíëÿ çÿíýèíëÿøäèðèëìÿñèíÿ,éàðüàíëàðûí, ñåëèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà,åéíè çàìàíäà ÿòðàôûìûçûí åñòåòèê ýþ ðö -íö øöíÿ òÿñèðèíèí èçàù åäèëìÿñè.

ñàüëàìëûã, áèòêè, ìö - ùèò

1.4.2. Òÿáèÿòèìèçèíãîðóíìàñûíäà Àçÿð -áàéúàí äþâëÿòèíèíðîëóíó èçàù åäèð.

Òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà äþâëÿòèí ðî -ëóíóí ÿñàñ âÿ ìöâÿããÿòè ãîðóãëàðûí âÿ ùåé -âàíõàíàëàðûí éàðàäûëìàñû, Ãûð ìû çû êè òà áàäàõèë åäèëÿí íàäèð âÿ íÿñëè êÿñèë ìÿê äÿ îëàíúàíëûëàðûí ãîðóíìàñû êèìè èçàù åäèëìÿñè.

òÿáèÿò, ãîðóìàã

2. Ôÿðä âÿ úÿìèééÿò

2.1. Èíñàíû ñîñèàë âàðëûã êèìè äÿðê åòäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

2.1.1. Ôÿðä—àèëÿ âÿôÿðä—êîëëåêòèâ ìö - íà ñèáÿò ëÿðèíè øÿðùåäèð.

Ùÿð áèð óøàüûí àèëÿíèí, ùÿð áèð øàýèðäèíìÿêòÿá êîëëåêòèâèíèí öçâö îëìàñûíûí âÿáóíëàðûí áèð-áèðèíèí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèé -éÿò äàøûìàñûíûí øÿðù åäèëìÿñè.

ôÿðä, àèëÿ, êîëëåêòèâ

2.1.2. «Úÿìèééÿò»àí ëàéûøû ùàããûíäàòÿ ñÿââöðëÿðèíè èôà -äÿ åäèð.

Àèëÿíèí âÿ ñèíèô êîëëåêòèâèíèí äÿ êè÷èê áèðãóðóì îëìàñûíûí, õàëãû ãàðøûñûíäà ìöÿé -éÿí áèð âÿçèôÿ äàøûìàñûíûí èôàäÿ åäèë-ìÿñè.

àèëÿ, ñèíèô, êîëëåê-òèâ, úÿìèééÿò

2.1.3. Úÿìèééÿòèíòÿð êèáè (àèëÿ, êîëëåê -òèâ) áàðÿäÿ áè ëèê ëÿ ðè íèñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

Àèëÿäÿ áþéöéöá òÿðáèéÿ àëàí, ìÿêòÿáäÿòÿùñèë àëàí ùÿð áèð óøàüûí ýÿëÿúÿêäÿ úÿ -ìèé éÿòèí áèð öçâö îëìàñûíûí øÿðù åäèë-ìÿñè.

àèëÿ, êîëëåêòèâ, úÿ -ìèééÿò

2.2. Ñàäÿ èãòèñàäè áèëèê âÿ áàúàðûãëàðà éèéÿëÿíäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

2.2.1. Ìþâúóä ðå -ñóðñ ëàðäàí (ÿðçàã,ñó, ãàç, åëåêòðèêåíåð æèñè) ãÿíàÿòëÿèñòè ôàäÿ áàðÿäÿ ôè -êèð ëÿðèíè èôàäÿ åäèð.

Ãÿíàÿò ñþçöíöí ìÿíàñûíûí èçàù åäèëìÿñè,ÿòðàôäàêû ðåñóðñëàðà íåúÿ ãÿíàÿò åäèëäè-éèíèí øÿðù åäèëìÿñè.

ðåñóðñ, ãÿíàÿò

ЭИРИШ

23

ЭИРИШ

2.2.2. «Ýÿëèð» âÿ «õÿðú»àí ëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿèçàù åäèð.

«Ýÿëèð» âÿ «õÿðú» àíëàéûøëàðûíûíñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèëìÿñè.

ïóë, ýÿëèð, õÿðú

2.2.3. Äèýÿð äþâëÿòëÿðèíïóë íè øàí ëà ðûíû òàíûéûð.

Áàøãà äþâëÿòëÿðèí ïóë íèøàíëàðûíûí(ëèðÿ, äèíàð, äîëëàð, àâðî, ðóáë) òà -íûíìàñû.

ïóë

2.3. Äþâëÿò ðÿìçëÿðèíè òàíûäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.

2.3.1. Âåðèëìèø ÿëàìÿòëÿðÿóéüóí îëàðàã Àçÿð áàé úàíäþâ ëÿòèíè òÿñâèð åäèð.

ßðàçè, îðäó, ìèëëè ïóë âàùèäè, ðÿù-áÿðè, ïàé òàõòûíà ýþðÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñïóá ëè êàñûíûí òÿñâèð åäèëìÿñè.

îðäó, ïóë, ÿðàçè

2.4. Ùöãóãè ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

2.4.1. «Ãàéäà» âÿ «ãà íóí»àíëàéûøëàðûíûí ôÿðãèíè ñà -äÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

«Ãàéäà» âÿ «ãàíóí» àíëàéûøëàðû-íûí àé ðû-àéðûëûãäà à÷ûëìàñû, îíëà-ðûí ôÿðãèíèí ýþñ òÿðèëìÿñè.

ãàéäà, ãàíóí

2.4.2. Óøàã ùöãóã ëàðû ùàã -ãûíäà ìö âà ôèã ñÿíÿäëÿðè(Óøàã Ùöãóãëàðû Êîí âåí -ñè éàñû, Óøàã Ùö ãóãëà ðûÁÿ éàí íà ìÿñè, Óøàã Ùö - ãóã ëà ðû ùàã ãûíäà Àçÿð áàé - úàí Ãàíóíó) ñà äà ëàéûð.

Óøàã ùöãóãëàðû ùàããûíäà ìöâàôèãñÿ íÿä ëÿðèí — Óøàã Ùöãóãëàðû Êîí -âåí ñè éà ñû, Óøàã Ùöãóãëàðû Áÿéàí -íà ìÿñè, Óøàã Ùöãóãëàðû ùàããûíäàÀçÿðáàéúàí Ãà íó íó íóí òàíûíìàñû.

ùöãóã, óøàã, ãà -íóí

3. Ìÿíÿâèééàò

3.1. Öíñèééÿò ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà òÿñÿââöðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

3.1.1. Öíñèééÿò çà ìàíûíÿ çà êÿò ãàéäàëàðûíà (ìö -ñà ùè áèíè ñîíàäÿê äèíëÿìÿê,ñþ çöíö êÿñìÿìÿê, ìö ñà -ùè áè íÿ òÿ øÿêêöð åò ìÿê)ÿìÿë åäèð.

Äàíûøàðêÿí ìÿäÿíè äàíûøûã ãàéäà-ëàðûíà (Áóéóðóí. Ñèçè äèíëÿéèðÿì.Õàùèø åäèðÿì, äàâàì åäèí. Ìèí -íÿò äàðàì) ÿìÿë åäèëìÿñè.

öíñèééÿò, íÿçàêÿò

3.1.2. Áàøãà õàëã ëà ðûíöíñèééÿò ãàéäàëàðûíäàêûìèë ëè öí ñèééÿò åòèêåòëÿðèìè -çÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí ôÿðã-ëèëèêëÿðÿ òî ëåðàíò éà íà øûð.

Ùÿð áèð õàëãûí þçöíÿìÿõñóñ äàâ -ðàíûø ãàéäàëàðûíûí (ãîíàã ãÿáóëåòìÿê, òîé, éàñ ìÿðàñèìëÿðè, äèíèìÿðàñèìëÿð âÿ ñ.) îëìàñû âÿ áóãàéäàëàðà ùþðìÿòëÿ éà íà øûëìàñû.

äàâðàíûø, åòèêåò

3.2. Èíñàí ìÿíÿâèééàòûíû øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿðè àíëàäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.

3.2.1. Øÿõñèééÿòè ôîðìà-ëàøäûðàí ìÿíÿâè êåéôèé -éÿòëÿðè (ñàäÿëèê, òÿâà çþ -êàð ëûã, ñÿáèðëèëèê, èðàäÿëèëèê,÷ÿòèí âÿçèééÿòëÿðäÿ þçö íöèòèðìÿìÿê) øÿðù åäèð.

Þçöíö áàøãàëàðûíäàí öñòöí òóò-ìàã, þéöíìÿê, äþçöìñöçëöê âÿúÿñàðÿòñèçëèéèí ìÿíôè ùàë îëäóüó-íóí øÿðù åäèëìÿñè.

ñàäÿëèê, èðàäÿëèëèê,òÿâàçþêàðëûã

3.2.2. Ìÿíÿâèééàòà çèääõöñóñèééÿòëÿðÿ (ëîâüàëûã,ãîðõàãëûã, õÿéàíÿò) ìö íà - ñèáÿò áèëäèðèð.

Ìÿíÿâèééàòà çèää õöñóñèééÿòëÿðèí(òÿêÿááöðëö îëìàã, úÿñàðÿòñèç îëìàã,ñàòãûí îëìàã) èíñàíû ýþçäÿí ñàëäûüû -íà ìöíàñèáÿòèí íöìàéèø åò äè ðèëìÿñè.

ëîâüàëûã, ãîðõàãëûã,õÿéàíÿò

24

3.3. Ìÿíÿâèééàòûí ôîðìàëàøìàñûíäà äèíèí ðîëóíó àíëàäûüûíû íöìàéèø åòäèðèð.

3.3.1. Äèíèí ìàùèééÿòèíèñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð.

Äèíÿ åòèãàò, òÿêàëëàùëûëûã (Àëëàùûíâàðëûüûíà èíàì, Àëëàùûí òÿêëèéèíÿèíàì), ÷îõàëëàùëû äèíëÿð (àòÿøïÿ-ðÿñòëèê, áóääèçì, èíäóèçì) âÿ áóäèíëÿðèí èíñàíëàðûí ìÿíÿâè àëÿìèíÿòÿñèðè ùàããûíäà äàíûøûëìàñû.

äèí, òÿêàëëàùëûëûã,ãåéðè-äèíëÿð

3.3.2. Äèíëÿðèí òÿáëèü åò -äèéè äÿéÿðëÿðè øÿðù åäèð.

Äèíëÿðèí èíñàíëàðû ïàêëûüà, äöç ëö éÿ,õåéèðÿ ÷àüûðäûüûíûí øÿðù åäèëìÿñè.

äèí, äöçëöê, ïàêëûã

3.3.3. Ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿñÿìàâè êèòàáëàðû òàíûéûð.

Èñëàì, õðèñòèàí, èóäàèçì, áóääèçìäèíëÿðèíè òÿìñèë åäÿí ïåéüÿìáÿðëÿ -ðèí (Ìÿùÿììÿä, Èñà, Ìóñà, Áóääà)âÿ îíëàðûí êèòàáëàðûíûí (Ãóðàíè-Êÿ -ðèì, Èíúèë, Òþâðàò) ñàäàëàíìàñû.

ïåéüÿìáÿð, ñÿìàâèêèòàáëàð

3.4. Ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

3.4.1. Ìÿíÿâè áîðú ùàã -ãûí äà áèëèêëÿðèíè íöìóíÿ-ëÿð (ùÿéàòè, áÿäèè âÿòÿñ âè ðè ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè) ÿñà-ñûíäà øÿðù åäèð.

Ùÿéàòäà ðàñòëàøäûüû ùÿð ùàíñû áèðñèòóàñèéàäà (ìÿñÿëÿí, éûõûëàíû ãàë -äûð ìàã, íÿãëèééàòäà þçöíäÿí áþéöê - ëÿðÿ, éàõóä äà õÿñòÿ âÿ øè êÿñò ëÿ ðÿéåð âåðìÿê âÿ ñ.) ìÿíÿâè ùèñ ëÿ ðèíðîë îéíàäûüû âÿ ìÿíÿâè áîðúà åùòè-éàú îëäóüó ìÿãàìëàðûí áÿäèè ÿñÿðâÿ ôèëìëÿðäÿí íöìóíÿëÿð ýÿòèð-ìÿêëÿ øÿðù åäèëìÿñè.

ìÿíÿâè áîðú, åùòè-éàú, íöìóíÿ

4. Ñàüëàìëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèê

4.1. Ñàüëàìëûüûí ìöùàôèçÿñè âÿ ñàüëàì ùÿéàò òÿðçè ùàããûíäà áèëèê âÿ áàúàðûãëàðàìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

4.1.1. ßòðàô ìöùèòäÿ îð -ãàíèçìÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñ -òÿðÿí àìèëëÿðè, ñàüëàìùÿ éàò òÿðçèíÿ çèää îëàíâÿð äèøëÿðè èçàù åäèð.

Êåéôèééÿòñèç ãèäàíûí, ÷èðêëè ùàâà-íûí, ÷èðêëè ñóéóí, éóõóñóçëóüóí,àú ãàëìàüûí, ÷îõ òåëåâèçîð âÿ êîì -ïöòåðäÿí èñòèôàäÿíèí çèéàíëàðûíûí,àëêîãîë, ñèãàðåò, íàðêîòèêèí îðãà-íèçìÿ, ùÿòòà ÿòðàôûíäàêûëàðà ìÿíôèòÿñèðèíèí èçàù åäèëìÿñè.

ñàüëàì ùÿéàò òÿðçè,ãèäà, ñó, àëêîãîë

4.1.2. Ìþâñöìÿ ýþðÿ ýå -íèø éàéûëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿíãîðóíìà éîëëàðûíû èçàùåäèð.

Ìþâñöìÿ ýþðÿ ýåíèø éàéûëàí õÿñ -òÿ ëèêëÿðäÿí ãîðóíìàã ö÷öí äöç ýöíýåéèìèí, èììóíèòåòèí ýöúëÿíäèðèë -ìÿñè ìÿãñÿäèëÿ âèòàìèíëÿðèí ãÿ áó -ëóíóí âàúèáëèéèíèí, éóõóñóçëóã, àúãàëìàã, ÷îõ òåëåâèçîð âÿ êîìïö òåð -äÿí èñòèôàäÿíèí çèéàíëàðûíûí èçàùåäèëìÿñè.

ýåéèì, èììóíèòåò,âèòàìèí

ЭИРИШ

25

ЭИРИШ

4.2. Ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûã ö÷öí òÿùëöêÿ òþðÿäÿí ìÿíáÿ âÿ îáéåêòëÿðè òàíûéûð âÿ íÿçÿðÿ àëûð.

4.2.1. Ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿîëó íàí ãàç âÿ åëåêòðèê àâà -äàí ëûãëàðûíäàí,ùàáåëÿàëûø äûðûúû, äåøèúè âÿ êÿñèúèàëÿòëÿðäÿí òÿùëöêÿñèç èñ òè -ôàäÿ ãàéäàëàðûíû ñàäàëàéûð.

Ãàç âÿ åëåêòðèê àâàäàíëûãëàðûíäàí,ùàáåëÿ àëûøäûðûúû, äåøèúè âÿ êÿñèúèàëÿòëÿðäÿí íÿçàðÿò àëòûíäà èñòèôàäÿ,åùòèéàòëà äàâðàíûø ãàéäàëàðûíûí ñà -äàëàíìàñû.

ãàç, åëåêòðèê, àëÿò

4.2.2. Âàõòû þòìöø ãèäàìÿùñóëëàðûíäàí, äÿðìàíïðåïàðàòëàðûíäàí èúàçÿñèçèñòèôàäÿíèí ùÿéàò ö÷öí òÿù -ëöêÿëè îëäóüóíó èçàù åäèð.

Çÿùÿðëÿíìÿ âÿ þëöì ùàëëàðûíûíâàõòû þòìöø ãèäà âÿ äÿðìàí ïðå-ïàðàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ çàìàíû áàøâåðäèéèíèí èçàù åäèëìÿñè.

çÿùÿðëÿíìÿ,äÿð-ìàí, ãèäà

4.2.3. Çÿðóðè éîë íèøàíëà-ðûíû (õÿáÿðäàðëûã, ãàäàüàí,ìÿëóìàòâåðèúè) ôÿðã ëÿí äè -ðèð.

Éîë íèøàíëàðûíûí òàíûíìàñû, ùÿ -éàòëà ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè, èñòèôàäÿãàé äàëàðûíûí èçàù åäèëìÿñè âÿ ôÿðã -ëÿíäèðèëìÿñè.

èøûãëàð, ïèéàäà êå -÷èäè, éîë íèøàíëàðû

4.2.4. Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿ -ðèíäÿ (ýÿìè, òÿééàðÿ) òÿù -ëöêÿ ñèçëèê ãàéäàëàðûíû(ýþéÿðòÿíèí êÿíàðëàðûíàéàõûíëàøìàìàã, õèëàñåäèúèýþäÿêúÿäÿí âÿ òÿùëöêÿñèç -ëèê êÿìÿðèíäÿí èñòèôàäÿ,àéàãöñòÿ äóðìàìàã, ìî -áèë òåëåôîíäàí âÿ äèýÿðòåõíèêè âàñèòÿëÿðäÿí èñòè-ôàäÿ åòìÿìÿê) èçàù åäèð.

Ýÿìè âÿ òÿééàðÿäÿ òÿùëöêÿñèçëèêãàéäàëàðûíûí (ýþéÿðòÿíèí êÿíàðëà-ðûíà éàõûíëàøìàìàã, õèëàñåäèúèýþäÿê úÿäÿí âÿ òÿùëöêÿñèçëèê êÿ ìÿ -ðèíäÿí èñòèôàäÿ, àéàãöñòÿ äóðìà-ìàã, ìîáèë òåëåôîíäàí âÿ äèýÿðòåõ íèêè âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åò ìÿ -ìÿê) èçàù åäèëìÿñè.

íÿãëèééàò, ýÿìè,òÿé éàðÿ

4.3. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð áàðÿñèíäÿ èëêèí òÿñÿââöðëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèð.

4.3.1. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðûñÿúèé éÿâè õöñóñèééÿòëÿðè -íÿ ýþðÿ èçàù åäèð.

Òÿáèè âÿ òåõíîýåí ôþâãÿëàäÿ ùàëëà-ðûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ (ó÷ -ãóí, äàüûíòû, õÿñàðÿò, ôÿëàêÿò âÿ ñ.)ýþðÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè, ñå÷èëìÿ -ñè âÿ ãðóïëàøäûðûëìàñû.

ôþâãÿëàäÿ ùàë, ôÿëà-êÿò, äàüûíòû

4.3.2. Ãÿçàëàðäàí ìöùà-ôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòè-ôàäÿ ãàéäàëàðûíû øÿðùåäèð.

ßëåéùãàç, ðåñïèðàòîð, éàíüûíñþí -äöðìÿ áàëîíó, ñó, ãóì êèìè ìö -ùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ ãàé -äàëàðûíûí øÿðù åäèëìÿñè.

ãàéäàëàð, ÿëåéùãàç,ðåñïèðàòîð, éàíüûí-ñþíäöðìÿ áàëîíó

4.3.3. Éåðëè øÿðàèòÿ óé üóíñöíè éàðàäûëìûø åêñòðåìàëâÿçèééÿòëÿðäÿ (ÿëåéù ãàç,éàíüûíñþíäöðìÿ áàëîíó)þçöíöìöùàôèçÿ áàúàðûã -ëàðû íöìàéèø åòäèðèð.

Ñèíèôäÿ âÿ éàõóä ìÿêòÿá äàõèëèíäÿñöíè éàðàäûëìûø åêñòðåìàë âÿ -çèééÿòëÿðäÿ (ìÿñÿëÿí, éàíüûí ùÿ éÿ -úàíû, çÿëçÿëÿ âÿ ñ.) þçöíöìöùàôèçÿáàúàðûãëàðûíûí íöìàéèø åòäèðèë-ìÿñè.

åêñòðåìàë âÿçèé éÿò,þçöíöìöùàôèçÿ

Äÿðñëèê êîìïëåêòè ùàããûíäà

Áó, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿù ñèë Íà çèð ëèéèíèí òÿñäèã åòäèéè «Àçÿðáàéúàí Ðåñ ïóá -ëèêàñûíûí öìóìòÿùñèë ìÿê òÿáëÿðè ö÷öí Ùÿ éàò áèëýèñè êóðèêóëóìó (Û—ÛÂ ñèíèôëÿð)» ÿñà -ñûíäà ùàçûðëàí ìûø ÛÛÛ ñèíèô ö÷öí «Ùÿéàò áèëýèñè» äÿðñëèê êîì ïëåê òè íèí èðàä âÿ òÿêëèô ëÿð,ôàéäàëû òþâñèéÿëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà òÿêìèë ëÿø äè ðèë ìèø éåíè íÿøðèäèð.

Äÿðñëèêäÿ «Äîüìà ìÿêòÿáèìèç», «Éåð êöðÿñè — åâèìèç», «Àçÿðáàéúàí—éóð äóì ìÿ -íèì» âÿ «Äÿéÿðëÿð» àäëàíäûðûëìûø òÿäðèñ âàùèäëÿðèíäÿ âåðèëÿí ìþâ çóëàð ìÿç ìóí õÿòëÿðèöçðÿ ÿñàñ ñòàíäàðòëàðûí áöòöí àëòñòàíäàðòëà ðûíû ÿùàòÿ åäèð. Ìÿçìóí âà ùèä ëÿðèíäÿ âÿ ìþâ -çóëàðäà ñèñòåìëèëèê, àðäûúûëëûã ýþçëÿíèëìèøäèð. Ìþâçóëàðûí ÿââÿëèíäÿ øà ýèðäëÿðè ìÿòíè îõó-ìàüà éþíëÿíäèðÿí ìîòèâàñèéà õàðàêòåðëè ñóàëëàð ãîéóëìóøäóð. Äÿðñëèêäÿ âåðèëÿí áóñóàëëàðû òÿäãèãàò ñóàëëàðû èëÿ ãàðûøäûðìàã ëàçûì äåéèë. ×öíêè ùÿìèí ñóàëëàð éàëíûç øà -ýèðäëÿðäÿ ìÿòíè îõóìàüà ìàðàã éàðàòìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð. Ìöÿëëèì ö÷öí ìåòîäèê âÿ-ñàèòäÿ ãîéóëàí òÿäãèãàò ñóàëëàðû èñÿ äàùà ÿùàòÿëè îëóá ñòàíäàðòûí ðåàëëàø äû ðûë ìàñûíàõèäìÿò åäèð. Ìþâçóëàðûí ñîíóíäà âåðèëÿí ñóàë âÿ òàïøû ðûã ëàð, ÿñà ñÿí, ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿïðèíñèïè ÿñà ñûí äà ãóðóë ìóøäóð.

Ìöÿëëèì ö÷öí ìåòîäèê âÿñàèòäÿ ùÿð áèð äÿðñ èú ìàëû éåíè òÿ ëèìëÿ êå÷èðèëÿí äÿð ñèí ñòðóê -òóðóíó þçöíäÿ òàì ÿêñ åòäèðèð. Òÿáèè êè, ùÿð áèð äÿðñ ìöÿë ëèìèí éà ðà äûúûëûã ìÿù ñó ëóäóð.Îíà ýþðÿ äÿ âÿ ñàèò äÿ âåðèëìèø äÿðñ èú ìàëëàðû éàëíûç ìöÿë ëèìëÿðÿ ôÿàë äÿð ñèí êå÷èðèëìÿñèìî äå ëèíè òÿãäèì åòìÿê ìÿã ñÿ äè äàøû éûð.

Òÿãäèì åäèëÿí âÿñàèòäÿ ìîòèâà ñèéà ìÿðùÿëÿñèíäÿ, ÿñàñÿí, áåéèí ùÿìëÿñè èø öñó ëóíäàíèñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Øàýèðäëÿð òÿðÿôèíäÿí èäåéàëàðûí éàðàäûëìàñû âÿ ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè âà -ñèòÿñè êèìè òÿêëèô îëóíàí áåéèí ùÿìëÿñè øàýèðäëÿðäÿ ñÿðáÿñòëèéè, ôèêèð àçàäëûüûíû èíêèøàôåòäèðìÿéÿ éþ íÿëÿí áèð öñóë êèìè, ùÿì äÿ îíëàðäà þçöíÿèíàì ùèññèíè ñòèìóëëàøäûðìàüà,ìöñòÿãèë äöøöí úÿíè èíêèøàô åòäèðìÿéÿ õèäìÿò åäèð.

Áó öñóëóí òÿòáèãè çàìàíû ìöÿëëèì ïðîáëåìè åëàí åäèð:

∇ èäåéàëàðû ãåéä åòìÿê ö÷öí àïàðûúû ìöÿééÿí îëóíóð;∇ øàýèðäëÿðÿ ïðîáëåìèí ùÿëëè ö÷öí àüûëëàðûíà ýÿëÿí èäåéàëàðû ñöðÿòëÿ, ãûñà âÿ êîí êðåò

èôàäÿëÿðëÿ áèëäèðìÿê òÿêëèô îëóíóð (ßñàñ ìÿãñÿä ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõ ôèêèð òîï ëà -ìàãäûð.);

∇ àïàðûúû èäåéàëàðû ãåéäÿ àëûð (ëþâùÿäÿ, êàüûçäà âÿ ñ.);∇ èäåéàëàð òÿùëèë åäèëèð;∇ èäåéàëàð öìóìèëÿøäèðèëèð.Áåéèí ùÿìëÿñè çàìàíû ùÿð ùàíñû òÿíãèä ãàäàüàíäûð. Âàõò ìàêñèìóì 10 äÿ ãèãÿ îëà

áèëÿð.Ìöçàêèðÿ äÿ âÿñàèòäÿ ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí èø öñóëëàðûíäàí áèðèäèð. Ìöçàêè ðÿ íèí ÷îõëó

ìåòîäëàðû âàð. Ìöõ òÿëèô ìåòîäëàð áó èø öñóëóíó áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû òÿòáèã åòìÿéÿèìêàí âåðèð. Äèñêóññèéà, äåáàòëàð, ìöçàêèðÿ õÿðèòÿëÿðè, «Àê âà ðèóì» òÿðòèá åòìÿêëÿ ñÿ-ìÿðÿëè íÿòèúÿëÿðÿ íàèë îëìàã ìöì êöí äöð.

ÁÈÁÞ äÿ âÿñàèòäÿ ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí òÿäãèãàò öñóëóäóð. Áó öñóë ÿââÿëêè áèëèêëÿðëÿéåíè áèëèêëÿð àðàñûíäà ÿëàãÿ éàðàòìàüà âÿ éå íè áèëèêëÿð ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí øàýèðäëÿðèíäöøöíúÿñèíè îïòèìàëëàøäûðìàüà èìêàí âåðèð. Áþéöê, êè÷èê ãðóïëàð âÿ úöòëÿðëÿ èøëÿìÿêö÷öí ÁÈÁÞ ñÿ ìÿðÿëè áèð öñóëäóð. Òÿáèè êè, áóíëàð éàëíûç òþâñèéÿëÿðäèð. Ìöÿëëèì èøÿ éàðà -äûúûëûãëà éàíàøàðàã äÿðñ ëÿðäÿ äà ùà óéüóí áèëäèéè òÿëèì òåõíî ëî ýèéàëàðûíäàí èñòè ôàäÿ åäÿáèëÿð.

26

ЭИРИШ

Áóíóíëà áåëÿ èíòåðàêòèâ öñóëëàðäàí èñòèôàäÿíèí ñÿìÿðÿëèëèéè ö÷öí ìöÿëëèì:∇ òÿëèì ìàòåðèàëûíû ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíìÿëè âÿ äÿðñè òÿôÿððöàòû èëÿ ïëàí ëàø äûð ìàëûäûð;∇ èíòåðàêòèâ öñóëëàðû òÿòáèã åäÿðêÿí øàýèðäëÿðÿ òàïøûðûüû éàõøû áàøà äöø ìÿ ëÿ ðè ö÷öí

âàõò âåðìÿëèäèð; ∇ ùÿð øàýèðäèí áàúàðûãëàðûíû âÿ èø òåìïèíè íÿçÿðÿ àëìàëûäûð. Èíòåðàêòèâ òàïøûðûüû òàì

áàøà ñàëìàéûíúà íþâáÿòè ìÿðùÿëÿéÿ êå÷ìÿìÿëèäèð;∇ äÿðñäÿ áèð, éà äà ìàêñèìóì èêè èíòåðàêòèâ öñóëäàí èñòèôàäÿ åòìÿëèäèð;∇ äÿðñèí ñîíóíäà òÿëÿñìÿäÿí òàïøûðûüûí íÿòèúÿëÿðèíè ìöçàêèðÿ åòìÿëèäèð.

Òÿãäèì îëóíàí âÿñàèòäÿ êè÷èê ãðóïëàðäà èø ôîðìàñû ýåíèø òÿòáèã îëóíóð. Áó öñóë äàíèñ òèôàäÿ åäèëìÿñè áöòöí øàýèðäëÿðèí äÿðñäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿñè, äèíëÿìÿ âÿ éà öìó ìèôèêðÿ ýÿë ìÿ áàúàðûãëàðûíûí òÿúðöáÿäÿ òÿòáèãè ö÷öí äàùà ÿëâåðèøëè øÿ ðàèò éàðà äûð. Êè÷èêãðóïëàðäà ìÿøüÿëÿëÿð øà ýèðä ëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûã áàúàðûüû âÿ çÿðóðè öí ñèé éÿò âÿð äèøëÿðèíèíôîðìàëàøìàñûíà èì êàí éàðàäûð. Ãðóïëàðäà èø øàýèðäëÿðè òîëå ðàíò ëûüà (äþ çöìëöëöéÿ) âÿíÿçàêÿòëèëèéÿ àëûø äû ðûð.

Ãðóïëàðà áþëöíìÿ òåõíèêàëàðû Øàýèðäëÿðè êè÷èê ãðóïëàðà áþëìÿéèí ìöõòÿëèô éîëëàðû âàð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðèíè ìöÿë -

ëèìëÿðèí ñå÷èìè ö÷öí òÿêëèô åäèðèê. ∇ «Ñàé» öñóëó: Ãðóïëàðûí ñàéûíû íÿçÿðäÿ òóòàðàã øàýèðäëÿðÿ 1-äÿí 5-äÿê, éà õóä

1-äÿí 4-äÿê ñàéìàã òÿêëèô îëóíóð. Åéíè ðÿãÿìè ñþéëÿéÿí øàýèðäëÿð áèð ãðóïäà áèð-ëÿøèðëÿð. (Áöòöí 1-ëÿð Û ãðóïó, 2-ëÿð ÛÛ ãðóïó âÿ ñ. òÿøêèë åäèð ëÿð.)

∇ «Ïöøêàòìà» öñóëó: Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðèí àäëàðûíû êè÷èê êàüûç ïàð÷àëàðûíà éàçûð,ãàòëàéûá ïàêåòèí è÷ÿðèñèíÿ ãîéóð, ãàðûøäûðûð. Ñîíðà áèð-áèð ïàêåòäÿí ÷ûõàðàðàã ãðóï -ëàðûí ñàéûíà ýþðÿ ìàñàíûí öñòöíÿ ãîéóð. Êàüûçëàð à÷ûëûð âÿ ùàíñû øàýèðäëÿðèí áèðãðóïäà áèðëÿøìÿñè åëàí åäèëèð.

∇ «Ðÿíýëè âÿðÿãëÿð» öñóëó: Ãðóïëàðûí ñàéûíà ýþðÿ ðÿíýëÿð ñå÷èëèð. Øà ýèðä ëÿðèí ñà éûíàóéüóí îëàðàã ðÿíýëè âÿðÿãëÿð ùàçûðëàíûá ïàêåòÿ ãîéóëóð. Øà ýèðäëÿð ïàêåòäÿí âÿðÿã-ëÿðè ÷ÿêèðëÿð. Åéíè ðÿíýëè âÿðÿãëÿðè ÷ÿêÿí øàýèðä ëÿð áèð ãðóïäà áèðëÿøèð ëÿð.

∇ «Ìîçàèêà» öñóëó: Ãðóïëàðûí ñàéûíà óéüóí ðÿíýëè øÿêèëëÿð ñå÷èëèð. Øÿêèëëÿð øà ýèðä -ëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ ùèññÿëÿðÿ áþëöíöð. Ùèññÿëÿð ãàðûøäûðûëàðàã áèð ãàáûí è÷ÿðèñèíÿ ãî-éóëóð. Ùÿð øàýèðä 1 ùèññÿ ýþòöðöð. 1 øÿêëèí ùèññÿëÿðèíè ýþòöð ìöø øàýèðä ëÿð ãðóïòÿø êèë åäèðëÿð.

∇ «Ñîñèîìåòðèê» öñóë: Íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãðóïëàðûí ñàéûíà ýþðÿ (4—5) øà ýèðä ÷à üû -ðûëûð. Ùÿð èøòèðàê÷ûéà þçöíÿ áèð ãðóï éîëäàøû ñå÷ìÿê òÿêëèô îëóíóð. Òÿçÿ ýÿëÿí øà -ýèðäëÿð äÿ ìöâàôèã îëàðàã áèð éîëäàø ñå÷èðëÿð. Ãðóïëàð òà ìàì ëà íàíà ãÿäÿð áåëÿäàâàì åäèð.

Ãðóïëàðäà èøèí òÿøêèëè

Ãðóïëàðäà èøèí òÿøêèëèíèí èêè âàðèàíòû îëà áèëÿð:∇ áöòöí ãðóïëàð òàðøûðûëìûø ìþâçó öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèô òÿëèì ìàòåðèàëû ÿñà ñûí äà èø ëÿ -

éèð ëÿð;∇ òÿëèì ìàòåðèàëû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèðñÿ, îíäà áöòöí ãðóïëàð åéíè âàõòäà

åéíè ìàòåðèàëëà èøëÿéÿ áèëÿðëÿð.

27

ЭИРИШ

Ãðóïëàðäà èø öñóëóíóí òÿòáèãèíèí ñõåìè (àëãîðèòì):— úöòëÿðÿ âÿ éà ãðóïëàðà áþëöíìÿ;— òàïøûðûüûí äÿãèã èçàùû;— âàõò ùÿääè ãîéóëìàñû;— çÿðóðè ìàòåðèàëûí ïàéëàíìàñû;— ãðóïëàðûí èøèíÿ íÿçàðÿò;— ãðóïëàðûí íöìàéÿíäÿñèíèí þç ãðóïóíóí èøè ùàããûíäà ñèíèô ãàðøûñûíäà ùå ñàáàò

âåðìÿñè;— ãèéìÿòëÿíäèðìÿ.Ìöÿëëèìëÿð êè÷èê ãðóïëàðäà èøè òÿøêèë åäÿðêÿí àøàüûäàêû òþâñèéÿëÿðè íÿçÿðÿ àëà áè ëÿð -

ëÿð.Ãðóï èøèíè òÿëÿñìÿäÿí áàøëàìàã, ÿââÿëúÿ èêè øàýèðääÿí èáàðÿò ãðóïëàð éàðàò ìàã ëà -

çûìäûð. Øàýèðäëÿð úöò ëÿðëÿ èøëÿìÿéè þéðÿíäèêäÿí ñîíðà ãðóïëàðëà èøÿ êå÷ ìÿê îëàð. ×àëûø -ìàã ëàçûìäûð êè, ãðóïà áåø (àëòû) íÿôÿðäÿí àðòûã øàýèðä äàõèë åäèë ìÿñèí.

Êè÷èê ãðóïëàðäà ùÿð áèð öçâ ãðóï èøè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöÿééÿí òàïøûðûã àëûð. Áó, ãðóïäàõèëèíäÿ áöòöí øàýèðäëÿðèí ôÿàëëûã ýþñòÿðìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàäûð.

Êè÷èê ãðóïäà èø çàìàíû øàýèðäëÿð àøàüûäàêû ðîëëàðû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðëÿð:∇ Ôàñèëèòàòîð — ãðóïóí ôÿàëèééÿòèíèí òÿøêèëàò÷ûñû-âàñèòÿ÷è;∇ Ðåýèñòðàòîð — èøèí íÿòèúÿëÿðè öçðÿ ãåéäèééàò àïàðàí;∇ Ìÿðóçÿ÷è — ãðóïóí ýþðäöéö èøèí íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà ñèíèô ãàðøûñûíäà ÷ûõûø åäÿí;∇ Æóðíàëèñò — ãðóïà òàïøûðûüû éàõøû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí êþìÿê÷è ñóàëëàð âå ðÿí øÿõñ;∇ Ôÿàë äèíëÿéèúè — ãðóï öçâëÿðèíäÿí ùÿð ùàíñû áèðèíèí äàíûøäûãëàðûíû éåíèäÿí íÿãë

åäÿí âÿ ôèêèðëÿðè ôîðìàëàøäûðìàãäà êþìÿê åäÿí;∇ Ìöøàùèäÿ÷è — ãðóïóí ùÿð áèð öçâöíÿ ãèéìÿò âÿ éà áàë âåðÿí.«Ìöøàùèäÿ÷èëÿð» ãàðøûéà ãîéóëàí òàïøûðûüû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ãðóï öçâ ëÿ ðè íèí ùÿ -

ðÿ êÿòëÿðèíè èçëÿéèð âÿ ùåñàáàò ùàçûðëàéûðëàð. Îíëàð èø ïðî ñåñèíäÿ ãðóï öçâëÿðèíèí ãàð øûéà÷ûõàí ïðîáëåìëÿðèí þùäÿñèíäÿí íåúÿ ýÿëäèéèíè ãåéä åò ìÿ ëèäèðëÿð. Áó äà, þç íþâ áÿ ñèí äÿ,øàýèðäëÿðèí áèð-áèðèíèí èøèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿëÿðèíÿ èìêàí âå ðèð. Ãðóï ãàð øû ñûí äà ùåñà áàòâåðÿð êÿí «ìöøàùèäÿ÷èëÿð» þç ìöøàùè äÿ ëÿ ðèíè îá éåê òèâ ôîðìàäà òÿã äèì åòìÿ ëè äèð ëÿð.

Êè÷èê ãðóïëàðäà èø çàìàíû áàøãà ðîëëàð äà ìöìêöíäöð. Ãðóïóí ùÿð áèð öç âöíÿ èø äÿäàùà ôÿàë èøòèðàê åòìÿê èìêàíû éàðàòìàã ö÷öí ìöÿëëèì îíëàðà áàøãà ðîë ëàð äà òÿê ëèô åäÿáèëÿð.

Øàýèðä íàèëèééÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè çàìàíû îáéåêòèâëèê ìöòëÿã íÿçÿðäÿ òó òó -ëàí âàñèòÿ îëìàëûäûð. Øàýèðä íàèëèééÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìöÿëëèì òÿðÿ ôèí äÿí ùà çûð - ëà íàí ìåéàð úÿäâÿëè ÿñàñûíäà àïàðûëà áèëÿð.

Ìöÿëëèì ãðóïëàðûí ôÿàëèééÿòèíè èçëÿéèð âÿ ìåéàðëàð öçðÿ ãðóïëàðû ãèéìÿòëÿíäèðèð.

Ãðóïëàðû ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí ìåéàðëàð

28

Ãðóïëàðûí¹-ñè

ßìÿêäàøëûã ÄèíëÿìÿÍèçàì-èíòèçàì

ÒÿãäèìàòÖìóìèíÿòèúÿ

1.

2.

3.

4.

ЭИРИШ

Øàýèðäëÿðèn ôÿàëèééÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí ìöÿëëèì ìåéàðëàð öçðÿ ãðóï ãèé -ìÿò ëÿíäèðìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðèð.

Ìþâçóíóí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíäÿ øàýèðä íÿòèúÿëÿðèíèí ñÿâèééÿñè

Ôîðìàòèâ ãèéìÿòëÿíäèðìÿíè àïàðàðêÿí ìöÿëëèì ìþâçó èëÿ áàüëû òÿëèì íÿòèúÿëÿðè öçðÿàøàüûäàêû öìóìè ìåéàðëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð.

Ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ìåéàðû: èçàùåòìÿ

Ñèíèô äèâàð ãÿçåòèíèí ùàçûðëàíìàñû«Äîüìà ìÿêòÿáèìèç» òÿäðèñ âàùèäèíèí ñîíóíäà øàýèðäëÿðÿ ñèíèô äèâàð ãÿçåòè ùàçûðëà-

ìàüû òÿêëèô åäÿ áèëÿðñèíèç. Îíëàðà ÈÊÒ-äÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ þç ñèíèôëÿðè, ñèíèô éîëäàøëàðû,òÿùñèë àëäûã ëàðû ìÿêòÿá, áóðàäà êå÷èðèëÿí èäìàí éàðûøëàðû, ôÿíí îëèìïèàäàëàðû, ìÿêòÿáèíôÿàë øàýèðäëÿðè âÿ ñ. ìþâçóëàðäà ìÿãàëÿ éàçìàã âÿ ãÿçåòè áÿäèè úÿùÿòäÿí òÿðòèá åòìÿêö÷öí òàïøûðûãëàð âåðÿ áèëÿðñèíèç.

29

Ìåéàðëàð

Øàýèðäëÿðèíàäû âÿ ñîéàäû

ßìÿê -äàøëûãåäèð

Þç ôèêðèíèèôàäÿ åäèð

Äåéèëÿí ôè êèð -ëÿðÿ ìöíà -

ñèáÿò áèëäèðèð

Ãðóï òàï øû ðûã -ëàðûíûí éå ðè íÿéåòè ðèë ìÿñèí äÿèøòèðàê åäèð

Íÿòèúÿ

Ñÿâèééÿëÿð Øàýèðäëÿðèí ôÿàëèééÿòè

Û áèëèê Ôàêòëàðû, ãàéäàëàðû, ùàäèñÿëÿðè, ÿñàñ àíëàéûøëàðû áèëèð.

ÛÛ äÿðêåòìÿ Ôàêòëàðû, ãàéäàëàðû, ùàäèñÿëÿðè, ÿñàñ àíëàéûøëàðû èçàù åäèð.

ÛÛÛ òÿòáèãåòìÿ Àíëàéûøëàðû, ãàéäàëàðû, ïðèíñèïëÿðè éåíè øÿðàèòäÿ òÿòáèã åäèð.

ÛÂ òÿùëèë Àíëàéûøëàð, ùàäèñÿëÿð, ãàéäàëàð âÿ ñ. àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðè àøêàð åäèð.

 ñèíòåçÈíøà, ðåôåðàò éàçûð. Ôÿàëèééÿò âÿ òÿúðöáÿ ö÷öí ïëàí òÿêëèô åäèð.Ñõåìëÿð òÿðòèá åäèð.

Û ÛÛ ÛÛÛ ÛÂ

Øàýèðä íÿçÿðäÿòóòóëàí òÿëèì íÿ-òèúÿñè èëÿ áàüëûöìóìè áèëèêëÿðíöìàéèø åòäèðèð.

Øàýèðä íÿçÿðäÿòóòóëàí òÿëèì íÿ-òèúÿñè èëÿ áàüëûáÿçè àíëàéûøëàðûèçàù åäÿ áèëèð.

Øàýèðä íÿçÿðäÿòóòóëàí òÿëèì íÿ-òèúÿñè èëÿ áàüëûÿñàñ àíëàéûøëàðûìöÿëëèìèí èñòèãà-ìÿòâåðèúè ñóàëëà-ðûíûí êþìÿéè èëÿèçàù åäÿ áèëèð.

Øàýèðä íÿçÿðäÿòóòóëàí òÿëèì íÿ-òèúÿñèíè ñÿðáÿñòøÿêèëäÿ èçàù (òÿã-äèì) åäèð.

ЭИРИШ

Ëàéèùÿëÿðèí ùàçûðëàíìàñûÁó äÿðñëèê êîìïëåêòèíäÿ ïerspektiv planlaødûrmaya ÿsasÿn tÿdris ili ÿrzindÿ «Éåð

êöðÿñè–åâèìèç» bþlmÿsinÿ 2, «Azÿrbaycan — éurdum mÿnim» bþlmÿsinÿ 1 vÿ «Dÿ yÿr -lÿr» bþl mÿ sinÿ aid 1 layihÿíèí reallaødûrûlmasû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.

Layi hÿ lÿr øagirdlÿrin elmi-tÿdqiqat vÿrdiølÿrinin, biliklÿrÿ möstÿqil yi yÿ lÿn mÿ ba ca - rûq la rûnûn formalaømasûnda möhöm rol oynayûr. Layihÿlÿrin ha zûr lan ma sû möx tÿlifmþvzularûn möstÿqil øÿkildÿ tÿdqiq edilmÿsidir. Øagirdlÿr layihÿ özÿ rindÿ nÿ zÿr dÿtutulmuø uzun bir zaman ÿrzindÿ iølÿyir, sonda layihÿni tÿq dim edirlÿr. Layihÿlÿrintÿqdimatû hesabat, illöstràsiya, fotoøÿkillÿr, cÿdvÿl vÿ s. formada ola bilÿr.

Möÿllim âÿ øagirdlÿr birlikdÿ layihÿ özÿrindÿ iøin nÿ zaman baølanacaüû vÿ nÿ za mantÿqdimat ke÷irilÿcÿyi barÿdÿ qÿrar qÿbul edirlÿr. Hansû ÿyani vasi tÿ lÿrdÿn (ÿdÿ biyyat, mÿn -bÿlÿr, tÿsviri vasitÿlÿr vÿ s.) istifadÿ olunacaüû, bunlarû haradan ÿldÿ et mÿyií möm könolmasû da ÿvvÿlcÿdÿn möÿyyÿn edilmÿlidir. Bun dan baøqa, øagirdlÿrin layihÿ özÿrin dÿ hansûformada — fÿrdi, yaxud qrup øÿklindÿ iølÿyÿcÿklÿri barÿdÿ ra zû lûüa gÿlmÿk lazûm dûr. Øa-girdlÿr layihÿ özÿrindÿ iølÿ diyi möddÿtdÿ möÿllim onlarûn suallarûnû cavablan dûrûr, lakinbötþvlökdÿ iøin icra sûna gþrÿ uøaqlar þzlÿri mÿsuliyyÿt daøûmalûdûrlar.

Âÿñàèòäÿêè ïëàíëàøäûðìàéà ÿñàñÿí øàýèðäëÿðèí ëàéèùÿëÿð öçÿðèíäÿ ãðóï øÿêëèíäÿ èø ëÿ - ìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Layihÿlÿrin tÿqdimatû ö÷ön hÿr biri 2 saat olmaqla 8 saatvaxt ayrûlmûødûr. Möÿl lim bu vaxtdan sÿmÿrÿli istifadÿ etmÿk ö÷öí iøÿ ya ra dû cû lûqlayanaøa bilÿr. Mÿ sÿlÿn, layihÿlÿrin hazûrlanma mÿrhÿlÿlÿrini nÿzarÿtdÿ sax la maq la tÿq -dimat la rûn nÿ qÿdÿr za man alacaüûnû ÿââÿëúÿäÿí möÿyyÿnlÿødirmÿk möm kön dör. ßgÿrhansûsa la yi hÿnin tÿq dimatû 2 saat deyil, 1 saata baøa ÷atacaqsa, o za man digÿr 1 saatmöÿl li min bþlmÿ da xilindÿ nisbÿtÿn ÷ÿtin hesab etdiyi mþvzunun tÿd risinÿ ve rilÿ bilÿr.

Øagirdlÿrin yaø sÿviyyÿëÿðinÿ óéüóí sistemli øÿkildÿ araø dûr ma àïàðà áèëìÿëÿðè ö÷öíÿv vÿl cÿdÿn ëàéèùÿëÿðèí planû tÿrtib edilmÿlidir.

LAYÈHß MÞVZULARÛ

Û. Òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèÀëòñòàíäàðò 1.1.1.; 1.1.3.

1) Éàç ôÿñëè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè; 2) Éàé ôÿñëè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàíòÿ áèÿò ùàäèñÿëÿðè; 3) Ïàéûç ôÿñëè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè; 4) Ãûø ôÿñëè ö÷öíõàðàêòåðèê îëàí òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè.

ÛÛ. Úàíëûëàð àëÿìèÀëòñòàíäàðò 1.3.1.; 1.3.2.

1) Úàíñûç âÿ úàíëû âàðëûãëàð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð;2) Úàíëû âàðëûãëàð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð.

III. Azÿrbaycan tÿbiÿtiíèí ãîðóíìàñûÀëòñòàíäàðò 1.4.1.; 1.4.2.

1) Azÿrbaycanûn bitki vÿ heyvanlar alÿmi; 2) Azÿrbaycanûí òÿáèÿò qoruqlarû; 3) Azÿr bay canda òÿáèÿò yañaqlûqlarû; 4) Azÿrbaycanûí ìilli ïarklarû.

30

ЭИРИШ

IÂ. Milli-mÿäÿíi dÿyÿrlÿrimizÀëòñòàíäàðò 3.4.1.

1) Novruz bayramû; 2) È÷ÿriøÿhÿr;3) Qobustan Dþvlÿt Òarix vÿ Bÿdii Qoruüu; 4) Azÿr baycan xal÷asûËàéèùÿëÿðèí òÿãäèìàòûíûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìåéàðëàðûÒÿä ãè ãàò ëà ðûí íÿ òèúÿëÿðè ñèíèô âÿ éà ìÿêòÿá ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿãäèì îëóíóð.Ìöÿëëèì òÿãäèìàòûí íþâöíö âÿ îíóí êå÷èðèëÿúÿéè øÿðàèòè øàýèðäëÿðëÿ áèðëèêäÿ ìöÿé -

éÿíëÿøäèðÿ áèëÿð. Òÿãäèìàòûí ùÿð áèð íþâöíöí þç ãàéäàëàðû âÿ ÿíÿíÿëÿðè âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, øèôàùè òÿãäè-

ìàòûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè çàìàíû èíòîíàñèéàäàí, òåñòëÿðäÿí, ôîòî âÿ âè äåîìàòåðèàë ëàð -äàí âÿ ñ. éåðëè-éåðèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè êèìè àìèëëÿð íÿçÿðÿ àëûíûð. Òÿãäèìàòûíãèé ìÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ìåéàðëàðûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû çà ìà íû áèëèêëÿð (ôàêòëàðû, ïðîá -ëåìëÿðè, àíëàéûøëàðû, èäåéàëàðû áèëìÿê), ÿãëè âÿðäèøëÿð (ìÿëó ìàò ëàðûí òÿùëèëè, ãèé ìÿò - ëÿíäèðèëìÿñè, ñèíòåçè, éÿíè ìÿíòèãè òÿôÿêêöð ãàáèëèééÿòè) âÿ êîììóíèêàòèâ âÿðäèøëÿð(èíôîðìàñèéàíû àéäûí òÿãäèì åòìÿê áàúàðûüû) êèìè ýþñòÿ ðèúèëÿðè íÿçÿðÿ àëìàã âà úèá äèð.Àøàüûäà øèôàùè òÿãäèìàòûí äþðä ñÿ âèé éÿñè ö÷öí ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí áÿçè ìåéàðëàðû òÿêëèôîëóíóð. Ìöÿëëèìëÿð áó ìåéàðëàðà äà éàðàäûúûëûãëà éàíàøà, îíëàðû äÿéèøäèðÿ âÿ éà òà ìàì -ëàéà áèëÿðëÿð.

4-úö ñÿâèééÿ— ÿñàñ àíëàéûøëàð, ìþâçóëàð, ïðîáëåìëÿð, èäåéàëàð äèããÿòëÿ ñå÷èëèð, òÿðèôëÿð âÿ òÿñ âèð -

ëÿð âåðèëèð;— ôàêòëàð äÿãèãäèð;— ïðîáëåìÿ àèä îëàí áöòöí ìÿëóìàòëàð ñå÷èëìèø âÿ ìÿíòèãè ñóðÿòäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð;— ìÿëóìàòëàðà ÿñàñëàíàðàã íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðûëìûøäûð;— òÿãäèìàòäà áöòöí èäåéàëàð øàýèðäëÿðèí ìþâçó ùàããûíäà äÿðèí áèëèêëÿðÿ âÿ ìÿíòèãè

äöøöíìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüóíó àøêàðëàéàí òÿðçäÿ âåðèëèð;— òÿãäèìàò ÿëà òÿøêèë åäèëìèøäèð.

3-úö ñÿâèééÿ— ÿñàñ àíëàéûøëàð, ìþâçóëàð, ïðîáëåìëÿð, èäåéàëàð äö ðöñò ìöÿééÿí âÿ òÿñâèð îëóíóð;— ôàêòëàðäà êè÷èê äÿãèãñèçëèê âàðäûð;— ïðîáëåìÿ àèä ìÿëóìàòëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ñå÷èëìèø âÿ ìÿíòèãè øÿêèëäÿ òÿøêèë åäèëìèøäèð;— ìÿëóìàòëàðà ÿñàñëàíàðàã èíôîðìàòèâ íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðûëûð;— òÿãäèìàòäàêû èäåéàëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øàýèðäëÿðèí ìþâçó ùàããûíäà äÿðèí áèëèêëÿðÿ âÿ

ìÿíòèãè äöøöíìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüóíó ñöáóò åäÿí òÿðçäÿ âåðèëìèøäèð;— òÿãäèìàò éàõøû òÿøêèë åäèëìèøäèð.

2-úè ñÿâèééÿ— ÿñàñ àíëàéûøëàð, ìþâçóëàð, ïðîáëåìëÿð, èäåéàëàðäàí áÿçèëÿðè ñå÷èëèð, òÿðèô âÿ òÿñ âèð -

ëÿðè âåðèëèð;— áÿçè èíôîðìàñèéàëàð äöçýöí, áÿçèëÿðè ñÿùâäèð;— ïðîáëåìÿ àèä àç ìÿëóìàò òîïëàíìûøäûð;— ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà íàòàìàì íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðûëûð;

31

ЭИРИШ

— òÿãäèìàòäà éàëíûç áÿçè èäåéàëàð øàýèðäëÿðèí ìþâçó ùàããûíäà áèëèêëÿðÿ âÿ ìÿíòè ãè äö -øöí ìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüóíó àøêàðëàéàí áèð òÿðçäÿ âåðèëìèø äèð;

— òÿãäèìàò éåòÿðèíúÿ éàõøû òÿøêèë åäèëìÿìèøäèð.

1-úè ñÿâèééÿ— ÿñàñ àíëàéûøëàð, ìþâçóëàð, ïðîáëåìëÿð, èäåéàëàð ñå÷èëìèð, òÿðèô âÿ òÿñâèðëÿðè âåðèë-

ìèð;— èíôîðìàñèéà äÿãèã äåéèëäèð âÿ éà éîõäóð;— ïðîáëåìÿ äàèð ìöùöì ìÿëóìàòëàð òàïûëìàìûøäûð;— íÿòèúÿëÿð éîõäóð âÿ éà äöðöñò äåéèëäèð;— òÿãäèìàòäà ùå÷ áèð èäåéà äöðöñò èôàäÿ åäèëìÿìèøäèð;— òÿãäèìàò éàõøû òÿøêèë åäèëìÿìèøäèð.Ñÿâèééÿëÿð àðàñûíäàêû ôÿðãëÿð øàýèðäëÿðèí þç áèëèêëÿðèíè íåúÿ ýþñòÿðìÿëÿðè èëÿ, éÿíè

ìàòåðèàëû íÿ ãÿäÿð äèããÿòëÿ þéðÿíìÿëÿðè, ïðîáëåìè íÿ äÿðÿúÿdÿ ÿòðàôëû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿ-ëÿðè, ôàêòëàðäàí âÿ äåòàëëàðäàí íÿ äÿðÿúÿäÿ äÿãèã âÿ éåðëè-éåðèíäÿ èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè èëÿèçàù îëóíóð.

4-úö âÿ 3-úö ñÿâèééÿëÿðäÿ øàýèðäëÿð àíëàéûøëàðûí, ïðîáëåìëÿðèí, èäåéàëàðûí òÿ ðèô âÿ éàèçàùûíû âåðÿ áèëèðëÿð, ôàêòëàð àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè áàøà äö øöð ëÿð, ìÿëóìàòëàðûíãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ÿãëè âÿðäèøëÿðäÿí (ìöãàéèñÿ, ãàðøûëàøäûðìà, ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿ-ëÿðè, áàøëûúà àìèëèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ è.à.) èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Òÿãäèìàòäà ìà òå ðèàëûíøÿðùè äÿãèã, èëëöñòðàñèéàëàð âÿ ìèñàëëàð éåðëè-éåðèíäÿ, ÷ûõàðû ëàí íÿòèúÿëÿð èñÿ äöçýöíäöð.

2-úè âÿ 1-úè ñÿâèééÿëÿðäÿ øàýèðäëÿð ÿñàñ àíëàéûøëàðû, ïðîáëåìëÿðè èçàù åäÿ áèëìèðëÿð,ôàêò ëàð àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè ïèñ áàøà äöøöðëÿð, ôàêòëàðäàí éåðñèç èñòèôàäÿ åäèðëÿð,÷îõ âàõò èñÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêäÿí ÷ÿêèíèðëÿð. Ïðîáëåìèí ìàùèééÿòè ùàããûíäà äà-íûøà âÿ íÿòèúÿëÿðè éåðëè-éåðèíäÿ ôîðìàëàøäûðà áèëìèðëÿð, òÿãäè ìàòûí êå÷èðèëìÿñè ãàé - äàëàðûíà ëàçûìûíúà äèããÿò éåòèðìèðëÿð.

ßçèç ìöÿëëèìëÿð! Âÿñàèòäÿ òÿãäèì îëóíàí äÿðñ ìîäåëëÿðèíäÿ «Åâ òàïøûðûüû» íÿçÿðäÿòóòóëìàìûøäûð. Àíúàã ñèç ùÿð áèð äÿðñèí ñîíóíäà øàýèðäëÿðÿ íþâáÿòè äÿðñèí ìþâçóñó èëÿáàüëû èñòèãàìÿòâåðèúè òàïøûðûãëàð âåðÿ áèëÿðñèíèç. Ìÿñÿëÿí, «Éàðûì÷ûã ãàëìûø òèê ìÿ» ìþâ -çóñóíà ùàçûðëûã êèìè øàýèðäëÿðÿ Õîúàëû ñîéãûðûìûíûí õàëãûìûçà âóðäóüó ìÿíÿâè çÿðáÿëÿðùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàìàüû òàïøûðìàã îëàð. Áó òèïëè òàïøûðûãëàðûí èúðàñû ìöÿëëèì òÿðÿ-ôèíäÿí éîõëàíìûð, ëàêèí äÿðñèí ìîòèâàñèéà ìÿðùÿëÿñèíäÿ, åëÿúÿ äÿ îíóí ñîíðàêû ýåäèøèíäÿíÿçÿðÿ ÷àðïàí ôÿàëëûüû øà ýèð äèí âåðèëÿí òàïøûðûüà íÿ äÿðÿúÿäÿ ìÿñóëèé éÿòëÿ éàíàøìàñûíûíýþñòÿðèúèñè îëàúàãäûð.

Áèð äàùà íÿçÿðèíèçÿ ÷àòäûðìàã èñòÿéèðèê êè, äÿðñëèê êîìïëåêòèíäÿ âåðèëÿí áó òþâñèéÿëÿðéàëíûç èøèíèçè ãóðìàüûíûçà êþìÿê åòìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Áó ðà äà ýþñòÿðèëÿíëÿð ñèçèí ö÷öíåùêàì äåéèë. Äÿðñëÿðèíèçè éàðàäûúûëûãëà ãóðìàãäà ñÿðáÿñòñèíèç. Áóíóíëà áåëÿ öìèä åäèðèêêè, ìÿñëÿùÿòëÿðèìèçäÿí éàðàðëàíàðàã ìàðàãëû äÿðñëÿð ãóðàúàã, éöêñÿê íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäÿ-úÿêñèíèç.

Äÿðñëèê êîìïëåêòè èëÿ èøëÿéÿðêÿí ãàðøûíûçà ÷ÿòèíëèêëÿð ÷ûõàðñà, áó ÷ÿòèíëèêëÿðèí àðàäàíãàëäûðûëìàñû éîëëàðû áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíèçè íÿøðèééàòà áèëäèðèí. Áó, äÿðñëèê êîìïëåêòèíèíäàùà äà òÿêìèëëÿøìÿñèíÿ ñèçèí òþùôÿíèç îëàð.

×ÿòèí èøèíèçäÿ ñèçÿ áþéöê óüóðëàð àðçóñó èëÿ! Ìöÿëëèôëÿð

32

ЭИРИШ

33

Ìþâçóëàð

Ñààò Ôÿíí

ñòàíäàðòëàðûÈíòåã ðàñèéà

1. Äèàãíîñòèê ãèéìÿòëÿíäèðìÿ 1

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

2. Áèz ö÷öíúöëÿðèê 1 4.2.3. Ðèé.: 5.1.1.

3. Áèç íÿëÿðÿ úàâàáäåùèê? 1 2.4.2. Ô.ò.: 4.1.2.; Òåõ.: 3.1.2.

4. Áèç íåúÿ äàâðàíìàëûéûã? 1 2.1.1. Ô.ò.: 4.1.2.

5. Êèì ÿñë äîñò îëà áèëÿð? 1 2.1.1.; 3.2.1. Àç.ä.: 1.1.2.

6. Ùþðìÿò ãàçàíìàüûí éîëó 1 2.1.1.; 3.2.2. Àç.ä.: 2.2.4.

7. Ìÿêòÿáèìèçèí ÿíÿíÿñè 1 2.1.1. Ô.ò.: 4.1.2.

8. Àçÿð íÿíÿñèíè íåúÿ õèëàñ åòäè 1 3.2.1. Ô.ò.: 4.1.1.; Àç.ä.: 2.2.4.

9. Íÿçàêÿòëè îëàã 1 3.1.1. Àç.ä.: 4.1.7.; Ô.ò.: 1.1.7.

10. Ñàüëàìëûüûìûçû ãîðóéàã 1 4.1.2.; 4.2.1.;4.2.2.

Ô.ò.: 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3.;Òåõ.: 3.1.1.

11.Ãÿçàëàðäàí ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðè

14.3.1.; 4.3.2.,

4.3.3.Ô.ò.: 3.1.1., 3.1.6.

12. Øÿêèë âÿ ïëàí (Û äÿðñ) 1 1.2.3.Ðèé.: 3.1.2., 3.2.2., 4.1.1.,

4.2.1.

13. Øÿêèë âÿ ïëàí (ÛÛ äÿðñ) 1 1.2.3. Ðèé.: 3.2.2., 4.2.2.

14. Äèâàð ãÿçåòèíèí ùàçûðëàíìàñû 1 2.1.1. Àç.ä. 4.1.3.; Èíô.: 3.4.1.

15. ÊÑÃ 1

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ — ÅÂÈÌÈÇ

ÁÈÇÈ ßÙÀÒß ÅÄßÍ ÒßÁÈßÒ

16. Äöíéà îêåàíû 1 1.2.1. Ðèé.: 5.1.2.

17. Ìàòåðèêëÿð âÿ àäàëàð 1 1.2.1. Ðèé.: 5.1.2.

18. Ùàâà îêåàíû 1 1.1.1. Àç.ä.: 1.1.1.; 2.1.3.

ÒßÁÈßÒ ÙÀÄÈÑßËßÐÈ

19. Êöëÿê íåúÿ éàðàíûð? 1 1.1.2., 1.1.3. Ðèé.: 5.1.1., 5.1.2.; Èíô.: 1.1.1.

20. Éàüûø äàìëàñûíûí ñÿéàùÿòè 1 1.1.1.; 1.1.2. Àç.ä.: 1.2.1.; Èíô.: 1.1.1.

21. Éåð êöðÿñèíèí ùÿðÿêÿòè (Û äÿðñ —Ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí éàðàíìàñû) 1 1.1.1.; 1.1.3.

Ðèé.: 4.1.1., 4.2.4.; Èíô.: 1.1.1.

22.Éåð êöðÿñèíèí ùÿðÿêÿòè (ÛÛ äÿðñ — Ôÿñèëëÿðèí éàðàíìàñû)

1 1.1.1.; 1.1.3.Ðèé.: 4.1.1., 4.2.4.;

Èíô.: 1.1.1.

23. Ðÿíýëÿð 11.1.1.; 1.1.2.,

1.1.3.Ðèé.: 5.1.1.; Èíô.: 3.3.2.

24. Òÿùëöêÿëè òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè 1 4.3.1. Ðèé.: 5.1.3.

ÏÅÐÑÏÅÊÒÈ ÏËÀÍËÀØÄÛÐÌÀ Âß ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ ÚßÄÂßËÈ

34

Ìþâçóëàð

Ñààò Ôÿíí

ñòàíäàðòëàðûÈíòåã ðàñèéà

25. Ëàéèùÿ (Òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè) 2 1.1.1; 1.1.3.

26. ÊÑÃ 1

ÚÀÍËÛËÀÐ ÀËßÌÈ

27.Úàíëûëàðûí ìöõòÿëèôëèéè (Û äÿðñ)

1 1.3.1.; 1.3.2.Ðèé.: 5.1.1.; Èíô.: 1.2.1.;

Òåõ.: 3.1.2.

28. Úàíëûëàðûí ìöõòÿëèôëèéè (ÛÛ äÿðñ) 1 1.3.1.; 1.3.2. Èíô.: 1.2.1.

29. Áèòêèëÿð ùÿéàò ìÿíáÿéèäèð 1 1.4.1. Òåõ.: 3.1.2.

30. Àüàú ÿêìÿéÿ ýåäèðèê 1 1.4.1. Èíô.: 2.1.2., 2.1.3.

31.Àüàú ÿêìÿéÿ ýåäèðèê (Ïðàêòèêìÿøüÿëÿ)

1 1.4.1. Èíô.: 2.1.3.

32. Ìèêðîîðãàíèçìëÿð 1 1.1.1. Ðèé.: 5.1.1.; Òåõ.: 3.1.1.

33. ÁÑÃ 1

34. Ýþáÿëÿêëÿð 1 1.3.2.; 4.1.2. Ðèé.: 5.1.1.

35. Ùÿøÿðàòëàð 1 1.3.1.; 1.3.2. Èíô.: 1.2.1.

36. Èíñàí ÿòðàôû íåúÿ äÿðê åäèð? 1 1.3.3. Ðèé.: 5.1.1.; Èíô.: 2.2.3.; 4.1.1.

37.Òåõíîýåí ùàäèñÿ âÿ úàíëûëàðàëÿìè

1 4.1.1.; 4.3.1. Èíô.: 1.2.1.

38. Ëàéèùÿ (Úàíëûëàð àëÿìè) 2 1.3.1.; 1.3.2

39. ÊÑÃ 1

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ—ÉÓÐÄÓÌ ÌßÍÈÌ

40. Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí 1 2.3.1. Àç.ä.: 1.2.1.

41. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí 1 1.1.3.; 2.3.1. Àç.ä.: 1.2.1.; Èíô.: 2.2.3.

42. Àçÿðáàéúàí îðäóñó 1 2.3.1. Èíô.: 2.2.3.

43. Ãîíøóëàðûìûç 1 1.2.2.; 2.2.3. Ðèé.: 5.1.1.

44.Äèâàð ãÿçåòèíèí ùàçûðëàíìàñû(Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíäþâëÿò ðÿìçëÿðè)

1 2.3.1. Àç.ä. 4.1.3.; Èíô.: 3.4.1.

ÏÅÐÑÏÅÊÒÈ ÏËÀÍËÀØÄÛÐÌÀ Âß ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ ÚßÄÂßËÈ

35

Ìþâçóëàð

Ñààò Ôÿíí

ñòàíäàðòëàðûÈíòåã ðàñèéà

45. Àçÿðáàéúàíûí òÿáèÿòè 1 1.2.2.; 1.4.2. Èíô.: 4.1.1.

46. Äîüìà Õÿçÿð 11.2.1.;

1.2.2.; 1.4.2.Èíô.: 2.2.3.; Ðèé.: 5.2.1.

47. Áîë íåìÿòëè éóðäóìóç (Û äÿðñ) 1 1.2.2.; 1.4.2. Ðèé.: 5.1.1., 5.1.2.

48. Áîë íåìÿòëè éóðäóìóç (ÛÛ äÿðñ) 1 1.2.2.; 1.4.2. Èíô.: 2.2.3.

49.Ëàéèùÿ (Àçÿðáàéúàí òÿáèÿòèíèíãîðóíìàñû)

21.1.2.;

1.4.1.; 1.4.2.

50. ÊÑÃ 1

ÄßÉßÐËßÐ

52. Èíñàí âÿ úÿìèééÿò 1 2.1.1.; 2.1.2. Èíô.: 4.1.1.

53. Áàéðàìëàðûìûç 1 2.3.1. Òåõ.: 1.3.3.

54. Ãàéäà âÿ ãàíóí 1 2.4.1. Ô.ò. 1.1.7.; 1.1.8.

55. Éàðûì÷ûã ãàëìûø òèêìÿ 1 3.4.1. Àç.ä.: 1.2.1.

56. Ìÿäÿíè èðñèìèçè ãîðóéàã 1 3.4.1. Àç.ä.: 2.2.4.

57. Äöíéà äèíëÿðè 13.3.1.;

3.3.2.; 3.3.3.Àç.ä.: 1.1.1.

58. Àèëÿ áöäúÿñè 1 2.2.1.; 2.2.2. Ðèé.: 2.3.1., 5.1.2.

59.Ëàéèùÿ (Ìèëëè-ìÿäÿíè äÿéÿð -ëÿðèìèç)

2 3.4.1

60. Õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðû 1 3.1.2. Àç.ä.: 1.2.2.; Èíô.: 4.1.1.

61. ÊÑÃ 1

62. Éàé òàïøûðûãëàðû (Û äÿðñ) 1 1.1.2. Èíô.: 2.2.2.; Òåõ.: 1.3.6.

63. Éàé òàïøûðûãëàðû (ÛÛ äÿðñ) 1 4.1.2. Òåõ.: 3.1.1.

64. Éàé òàïøûðûãëàðû (ÛÛÛ äÿðñ) 1 4.2.4. Ô.ò.: 3.1.1.; 3.1.4.

65. ÛÛ éàðûìèë ÁÑÃ 1

ÏÅÐÑÏÅÊÒÈ ÏËÀÍËÀØÄÛÐÌÀ Âß ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ ÚßÄÂßËÈ

36

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñè àíëàéûøëàðûí ÷ûõàðûëìàñû öñóëó èëÿ áàøëàéà áèëÿð.Áóíóí ö÷öí ìöÿëëèì ëþâùÿäÿ äàèðÿ ÷ÿêèá ÿòðàôûíäà èøûãôîð, ïèéàäà êå÷èäè âÿ äèýÿðéîë íèøàíëàðûíûí àäëàðûíû éàçûð. Ñîíðà øàýèðäëÿðÿ áåëÿ ñóàë âåðÿ áèëÿð:

— Áó ñþçëÿð ùàíñû àíëàéûøà àèääèð.Øàýèðäëÿðèí ôèêèðëÿðè äèíëÿíèëèð. Áöòöí ôÿðçèééÿëÿð ãÿáóë îëóíóð. Àõûðäà øà -

ýèðäëÿð ñþùáÿòèí éîë íèøàíëàðûíäàí ýåòäèéèíè ñþéëÿéèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà øàýèðäëÿðèíäèã ãÿòè äÿðñëèéèí 6-úû ñÿùèôÿñèíäÿêè ìàòåðèàëà úÿëá îëóíóð. Ñîí ðà ìöÿëëèì ìöùà-çèðÿ èëÿ óøàãëàðà 1 éàø äà áþéöäöêëÿðèíè âÿ áóíóíëà áàü ëû îëàðàã íèñ áÿ òÿí ìöñòÿãèëîëìàëàðûíû õà òûðëàäûð. Ìÿêòÿáÿ ìöñòÿãèë ýÿëèá-ýåò ìÿê ö÷öí éîë ùÿðÿêÿòè ãàéäàëà-ðûíû âÿ éîë íèøàíëàðûíûí ìÿíàñûíû þéðÿí ìÿ éèí âàúèáëèéèíè ñþé ëÿéèð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Éîë íèøàíëàðûíûí ÿùÿìèééÿòè íÿäÿí èáàðÿòäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: ßââÿëúÿ äÿðñëèéèí 6—7-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõó-

íóð. Ñîíðà ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû ö÷öí ìöÿëëèìè÷ÿðèñèíäÿ éîë íèøàíëàðûíûí øÿêëè îëàí çÿðôëÿðè ãðóïëàðà ïàéëàéûð. Ùÿð ãðóïà íè-øàíëàðûí àðàñûíäàí þç òàïøûðûüûíà óéüóí îëàíëàðû ñå÷èá àéûðìàüû òÿêëèô åäèð.

Ãðóïëàðà àøàüû äàêû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûãëàðû éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð: Û ãðóï. Õÿáÿðäàðëûã íèøàíëàðû íÿ áèëäèðèð? Áó íèøàíëàðûí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè íÿäèð?ÛÛ ãðóï. Ãàäàüàí íèøàíëàðû íÿéè ýþñòÿðèð? Ãàäàüàí íèøàíëàðûíûí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè íÿäèð?

1. ÁÈÇ Ö×ÖÍÚÖËßÐÈÊ

4.2.3. Çÿðóðè éîë íèøàíëàðûíû (õÿáÿðäàðëûã, ãàäàüàí, ìÿëóìàòâåðèúè, ñåðâèñ) ôÿðã -ëÿíäèðèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

1. Éîë íèøàíëàðûíû ôÿðãëÿíäèðèð;2. Éîë ùÿðÿêÿòè ãàéäàëàðû ùàããûíäà áèëèêëÿðè íöìàéèø åäèð.

Ðèé.: 5.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Àíëàéûøûí ÷ûõàðûë-ìàñû, êè÷èê ìöùà-çèðÿ, áåéèí ùÿìëÿñè

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,éîë íèøàíëàðû òÿñâèðîëóíìóø øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

37

ÛÛÛ ãðóï. Ñåðâèñ íèøàíëàðû âÿ ìÿëóìàòâåðèúè íèøàíëàð íÿ ö÷öíäöð? Áó íèøàíëàðäàíÿëÿð òÿñâèð îëóíóð?

ÛÂ ãðóï. Ïèéàäàëàð èøûãôîðóí ñèãíàëëàðûíäàí ùàíñû ìÿëóìàòëàðû àëûðëàð?Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï èøëÿðè ö÷öí àéðûëìûø âàõò áèòÿíäÿí ñîíðà ôè êèð -

ëÿð öìóìèëÿøäèðèëèð âÿ èø âÿðÿãëÿðèíäÿ îëàí ñóàëëàðà þç úàâàáëàðûíû òÿãäèì åäèðëÿð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöÿëëèì äÿðñè éåêóíëàøäûðàðàã àøàüûäàêû ñóàëëàðû

âåðÿ áèëÿð:– Éîë íèøàíëàðûíûí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?– Éîë íèøàíëàðûíûí ýþñòÿðèøëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿê íÿ ö÷öí âàúèáäèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, éîë íèøàíëàðû õÿ áÿð -

äàðëûã, ãàäàüàí, ñåðâèñ âÿ äèýÿð íèøàíëàðà áþ ëöíöð. Áó íèøàíëàðû òàíûéûá îí ëàðûíýþñòÿðèøëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿê ùàìûíûí áîðúóäóð. ×öíêè ùÿéàòûìûçûí òÿùëöêÿñèçëèéèâÿ éîëäà ðàùàò ùÿðÿêÿò ö÷öí éîë ùÿðÿêÿòè ãàéäàëàðûíà âÿ éîë íèøàíëàðûíûí ýþñòÿ-ðèøëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿê âàúèáäèð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 7-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè 2-úè òàïøûðûã éåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèé-ìÿòëÿíäèðèëèð.

2. ÁÈÇ ÍßËßÐß ÚÀÂÀÁÄÅÙÈÊ?

1. Óøàã ùöãóãëàðû ùàããûíäà ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðè ñàäàëàéûð;2. Ìÿêòÿáäÿêè óøàã ùöãóãëàðûíû ñàäàëàéûð.

2.4.2. Óøàã ùöãóãëàðû ùàããûíäà ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðè (Óøàã Ùöãóãëàðû Êîí-âåí ñèéàñû, Óøàã Ùöãóãëàðû Áÿéàííàìÿñè, Óøàã Ùöãóãëàðû ùàããûíäà Àçÿð -áàé úàí Ãàíóíó) ñàäàëàéûð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Ô.ò.: 4.1.2.; Òåõ.: 3.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ÁÈÁÞ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, øÿêèë ëÿð,èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñèíôÿ ñóàëëàðëà ìöðàúèÿò åäèð: 1) «Ùöãóã» äåäèêäÿ íÿ áà øà äöøöðñöíöç? 2) «Úàâàáäåùëèê» íÿ äåìÿêäèð?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Îíëàð ìöõòÿëèô ìÿãàìëàðà äà òîõóíóðëàð. Øà -

ýèðä ëÿðÿ éþíÿëäèúè ñóàëëàð âåðìÿêëÿ òÿäãèãàò ñóàëûíû ôîðìàëàøäûðà áèëÿðñèíèç. Òÿäãèãàò ñóàëû: Óøàã ùöãóãëàðû ùàíñû ñÿíÿäëÿðëÿ ãîðóíóð? Óøàã ùöãóãëàðûíà

àèä ñÿíÿäëÿðèí ÿùÿìèééÿòè íÿäÿí èáàðÿòäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöÿëëèì èø öñóëó êèìè ÁÈÁÞ-äÿí èñòè ôà -

äÿ åäÿ áèëÿð. ßââÿëúÿäÿí øàýèðäëÿðèí óøàã ùöãóãëàðû ùàããûíäà áèëèêëÿðè úÿäâÿëèíáèðèíúè ñöòóíóíäà þç ÿêñèíè òàïûð. Ñîíðà äÿðñëèéèí 8—9-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòíîõóíóð.

Óøàã ùöãóãëàðû âÿ îíëàðûí ãîðóí ìà ñû áàðÿäÿ øàýèðäëÿðèí ìÿëóìàòëàðû âÿ áóùàãäà þéðÿíìÿê èñòÿäèêëÿðè úÿäâÿëèí ìöâàôèã ñöòóíëàðûíà éàçûëûð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Ãðóï -ëàðûí ôÿàëèé éÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Áó ìÿðùÿëÿäÿ àøàüûäàêû ñóàëëàð ãîéóëà áèëÿð:—Ìöàñèð ñèíèô îòàüû íåúÿ îëìàëûäûð?—Äþâëÿòèìèç áèçèì òÿùñèë ùöãóãóìóçó íåúÿ òÿìèí åäèð? —Óøàã ùöãóãëàðûíû ãîðóéàí ùàíñû ñÿíÿäëÿð âàðäûð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, òÿùñèë àëìàã, ýþçÿë

ñèíèô îòàãëàðûíà ìàëèê îëìàã îíëàðûí ùöãóãóäóð. Äþâëÿòèìèç îíëàðû òÿëÿáëÿðÿ úà-âàá âåðÿí ñèíèô îòàãëàðû èëÿ òÿìèí åäèð âÿ ùöãóãëàðûíû ãîðóéóð. Óøàã ùöãóãëàðûíûãîðóéàí äþâëÿò ñÿíÿäëÿðè âÿ áåéíÿëõàëã ñÿíÿäëÿð âàðäûð. «Uøaq Höquqlarûhaqqûnda Azÿrbaycan Respublikasûnûn Qanunu» þlkÿ miz dÿki uøaq la rûn höquq -larûnûn mödafiÿsinÿ yþnÿlmiø ÿsas sÿnÿddir. Bu qanunda uøaq la rûn bötön hö quq -larû þz ÿksini tapmûødûr. Uøaq höquqlarûnûn mödafiÿsinÿ xid mÿt edÿn Bey nÿl xalqsÿnÿdlÿr dÿ vardûr. «Uøaq Höquqlarû Konvensiyasû», «Uøaq Hö quq larû Bÿ -yannamÿsi» belÿ sÿnÿdlÿrdÿndir.

Øàýèðäëÿð äÿ áèð ìÿêòÿáëè êèìè äþâ ëÿ òèìèçèí ãàéüûñûíû äÿéÿðëÿíäèðìÿëè âÿ îíàëàéèã âÿòÿíäàøëàð îëìàëûäûðëàð. Äþâëÿòèí ãàéüûñûíà úàâàá îëàðàã øàýèðäëÿð éàõøûîõóìàëû, ìÿêòÿáè, ñèíôè âÿ äÿðñëèêëÿðèíè ñåâìÿëè, îíëàðû òÿìèç ñàõëàìàëûäûðëàð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 9-úó ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð. Þéðÿíèëÿíìÿëóìàòëàð úÿäâÿëèí 3-úö ñöòóíóíà éàçûëûð.

38

Óøàã ùöãóãëàðûíûíãîðóí ìà ñû áàðÿäÿ

áèëèðÿì

Óøàã ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû áàðÿäÿ

þéðÿíìÿê èñòÿéèðÿì

Óøàã ùöãóãëàðûíûíãîðóí ìàñû áàðÿäÿ

þéðÿíäèì

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

39

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñè áåéèí ùÿìëÿñè öñóëó èëÿ áàøëàéà áèëÿð. Áó ìÿãñÿäèëÿ ëþâùÿäÿí 2 øÿêèë àñûð. Øÿ êèëëÿðäÿí áèðèíäÿ ñÿëèãÿëè ñèíèô îòàüû, äèýÿðèíäÿ èñÿ ñÿ-ëèãÿñèç, çèáèëëÿíìèø áèð ñèíèô îòàüû òÿñâèð îëóíìóøäóð. Ìöÿëëèì ñèíôÿ ñóàë èëÿìöðàúèÿò åäèð: — Áó ñèíèô îòàãëàðû áèð-áèðèíäÿí íÿ èëÿ ôÿðãëÿíèð?

Øàýèðäëÿðèí úàâàáû äèíëÿíèëèð âÿ öìóìèëÿøäèðèëèð: ñèíôèí áèðè òÿìèç âÿ ñÿëèãÿëè,äèýÿðè èñÿ ñÿëèãÿñèç âÿ çèáèëëÿíìèøäèð.

— Ñèç ùàíñû ñèíèôäÿ îõóìàã èñòÿðäèíèç? Íÿ ö÷öí? Úàâàáëàð öìóìèëÿøäèðèëèð âÿ òÿäãèãàò ñóàëû ôîðìàëàøäûðûëûð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Ìÿêòÿáäÿ øàýèðäëÿð áèð-áèðè ãàðøûñûíäà íåúÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 10—11-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûã -ëàðû éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Ìÿêòÿáäÿ ùÿð øàýèðä èñòÿäèéè êèìè äàâðàíñà, íÿ áàø âåðÿð?ÛÛ ãðóï. Éîëäàøëàðûíûçûí õîøàýÿëìÿç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðìÿê íÿ

ö÷öí âàúèáäèð?ÛÛÛ ãðóï. Ìÿêòÿá ìöùèòè íÿäèð âÿ î, óøàãëàðûí òÿðáèéÿñèíÿ íåúÿ òÿñèð åäèð?ÛÂ ãðóï. Êîëëåêòèâäÿ áèðëèê îëìàñûíûí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?

3. ÁÈÇ ÍÅÚß ÄÀÂÐÀÍÌÀËÛÉÛÃ?

1. Êîëëåêòèâäÿ äàâðàíìàüûí ãàéäàëàðûíû øÿðù åäèð;2. Ìÿêòÿá êîëëåêòèâèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà þç ðîëóíó èçàù åäèð.

Ô.ò.: 4.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ìöãàéèñÿ,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

2.1.1. Ôÿðä—àèëÿ âÿ ôÿðä—êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

40

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Ãðóï -ëàðûí èøëÿðè ãèé ìÿò ëÿíäèðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð.— Ìÿêòÿáèíèçäÿ õîøóíóçà ýÿëìÿéÿí íÿ èñÿ âàðìû? Íÿ ö÷öí?— Ìÿêòÿáèíèçäÿ ùàíñû éåíèëèêëÿðèí îëìàñûíû èñòÿðäèíèç?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, êîëëåêòèâäÿ íèçàì-

èíòèçàìëû îëìàã, ùÿð øåéäÿ éàõøû íöìóíÿ ýþñòÿðìÿê ùÿð áèðèìèçèí áîðúóäóð. Øà-ýèðä éîëäàøëàðûìûçû èíòèçàìà äÿâÿò åòìÿê äÿ áèçèì áîðúóìóçäóð. ßýÿð óøàã ëàðûíùÿð áèðè éàëíûç þç ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí úàâàáäåù îëäóüóíó äö øöíñÿ, î çàìàí êîëëåê-òèâäÿ áèðëèê îëìàç. Èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ ãàðøû äèããÿòëè îë äó üó éåðäÿ ùå÷ êèìþçöíö òÿíùà, êþ ìÿêñèç ùèññ åòìÿç.

Áóíäàí áàøãà, øàýèðäëÿð ìöÿééÿí åäèðëÿð êè, ìÿêòÿáäÿ éîëäàøëàðëà ìåùðèáàíðÿô òàð åòìÿê, ñèíôè ñÿëèãÿëè ñàõ ëà ìàã, ìöÿë ëèìëÿðÿ ùþð ìÿòëÿ éàíàøìàã âÿ öìó -ìèé éÿòëÿ, íèçàì-èíòè çàì ãàé äà ëà ðû íà ÿìÿë åòìÿêëÿ îíëàð þçëÿðè äÿ éàõøû ìö ùè òèíôîðìàëàøìàñûíäà èøòèðàê åòìèø îëóðëàð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 11-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûã éå -ðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

4. ÊÈÌ ßÑË ÄÎÑÒ ÎËÀ ÁÈËßÐ?

2.1.1. Ôÿðä—àèëÿ âÿ ôÿðä—êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèð;3.2.1. Øÿõñèééÿòè ôîðìàëàøäûðàí ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè (ñàäÿëèê, òÿâàçþ êàð ëûã,

ñÿ áèðëèëèê, èðàäÿëèëèê, ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ þçöíö èòèðìÿìÿê) øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

1. Êîëëåêòèâäÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðûíûí ÿùÿìèééÿòèíè øÿðù åäèð;2. Äîñòëóüóí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿò îëäóüóíó øÿðù åäèð.

Àç.ä.: 1.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ ñóàëëà ìöðàúèÿò åäèð: 1. Ñèçèí äîñòëàðûíûç âàðìû?2. Ùàíñû ùàëëàðäà ñèç äîñòëàðûíûçà åùòèéàú äóéóðñóíóç?Øàýèðäëÿð ñóàëà ìöõòÿëèô úàâàáëàð âåðèðëÿð. Úàâàáëàð öìóìèëÿøäèðèëèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Äîñòëóã ùàíñû êåéôèééÿòëÿðè òÿëÿá åäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 12—13-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûã -ëàðû éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Äîñò èíñàíà íÿ ö÷öí ëàçûìäûð?ÛÛ ãðóï. «Äîñò äîñòà òÿí ýÿðÿê, òÿí îëìàñà ýåí ýÿðÿê» àòàëàð ñþçöíö èçàù åäèí.ÛÛÛ ãðóï. «ßñë äîñò äàð ýöíäÿ òàíûíàð» àòàëàð ñþçöíöí ìÿíàñûíû èçàù åäèí.ÛÂ ãðóï. «Äîñò éîëóíäà áîðàí îëàð, ãàð îëàð» èôàäÿñèíè èçàù åäèí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóïëàð èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð. Áèð-áèðèíèí èøèíÿ ìö -

íà ñèáÿò áèëäèðèð, ÿëàâÿëÿð åäèðëÿð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöÿëëèì ìöçàêèðÿ ö÷öí áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:— Äîñòó íåúÿ ñå÷ìÿê ëàçûìäûð?— Ñàäèã äîñò ùàíñû êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿðèí äèããÿòèíè äÿðñèìèçèí òÿäãèãàò ñóàëûíà

úÿëá åäÿðÿê, íÿòèúÿéÿ éþíÿëäèðèê. Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð : øÿõñèééÿòè ôîðìàëàø äû -ðàí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè êåéôèééÿòëÿð äîñòëóãäà áþéöê ðîë îéíàéûð. Éàõøû äîñò ãà -çàí ìàã ÷îõ ÷ÿ òèíäèð.

Ñèíèôäÿ óøàãëàð áèð-áèðè èëÿ äîñò îëñàëàð, ÷ÿòèíëèêëÿðèí þùäÿñèíäÿí äàùà àñàíëûãëàýÿëÿðëÿð. Áèð-áèðèíÿ êþìÿê åäÿð, àðõà îëàðëàð.

Ñèíèô éîëäàøëàðûíûí àðàñûíäà ñàäèã äîñò îëà áèëÿúÿê óøàãëàð ìöòëÿã âàð. Ñàäÿúÿ,îíëàðû àøêàð åòìÿê ëàçûìäûð. Ùÿãèãè äîñòó òàïìàã ö÷öí èíñàí þçö ùÿãèãè äîñò îë-ìàüû áàúàðìàëûäûð. Äîñò áèëäèéè èíñàíäàí ñàäèãëèê ýþçëÿäèéè êèìè, þçö äÿ îíàñàäèã îëìàëûäûð.

Äîñòëóã ñÿáèð, òÿìêèí, ñàäÿëèê âÿ ñÿäàãÿò òÿëÿá åäèð. Ëîâ üà ëûã âÿ õÿéàíÿò äîñò -ëóüó ïîçóð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 13-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûã ëàðéåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

41

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

42

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Äÿðñèí ÿââÿëèíäÿ ìöÿëëèì «Úûðòäàí» íàüûëûíäàí øÿêèëëÿðè íöìà -éèø åäèð. Áóíäàí ñîíðà ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ ñóàë âåðèð:

— Ñèç «Úûðòäàíûí íàüûëû»íû áèëèðñèíèçìè? — Íàüûëûí ñîíóíäà êèì ãàëèá ýÿëäè? — Úûðòäàí äèâÿ íÿ èëÿ öñòöí ýÿëäè?Úàâàáëàð äèíëÿíèëèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Ýöúëö îëìàã ö÷öí èíñàíà ùàíñû êåéôèééÿòëÿð ëàçûìäûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 14—15-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûãëàðûéàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Þçöíÿèíàì ùèññè èíñàíà íÿ ö÷öí ëàçûìäûð?ÛÛ ãðóï. Èíñàí ùàíñû êåéôèééÿòëÿðè èëÿ ùþðìÿò ãàçàíûð?ÛÛÛ ãðóï. Áèðèíúè öíñèééÿò ãóðàðêÿí ùàíñû àääûìëàðû àòìàã ëàçûìäûð?ÛÂ ãðóï. «Íÿ ÿêÿðñÿí, îíó áè÷ÿðñÿí» àòàëàð ñþçöíöí ìÿíàñûíû à÷ûãëàéûí. Øàýèðäëÿð èø âÿðÿãÿëÿðèíäÿ úàâàáëàðû ãåéä åäèðëÿð. Ýöíäÿëèê ùÿéàòäàí ìèñàë

ýþñ òÿ ðÿ áèëÿðëÿð.

5. ÙÞÐÌßÒ ÃÀÇÀÍÌÀÜÛÍ ÉÎËÓ

1. Êîëëåêòèâäÿ ùþðìÿò ãàçàíìàüûí éîëëàðûíû øÿðù åäèð;2. Ìÿíÿâèééàòà çèää õöñóñèééÿòëÿðÿ þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðèð.

Àç.ä.: 2.2.4.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè, øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

2.1.1. Ôÿðä—àèëÿ âÿ ôÿðä—êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèð;

3.2.2. Ìÿíÿâèééàòà çèää õöñóñèééÿòëÿðÿ (ëîâüàëûã, ãîðõàãëûã, õÿéàíÿò) ìö -

íà ñèáÿò áèëäèðèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

43

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóïëàð èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð. Øàýèðäëÿð ãðóïëàðûíèøëÿðèíèí íÿòèúÿñèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèðëÿð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöÿëëèì ìöçàêèðÿíè àøàüûäàêû ñóàëëàð ÿòðà ôûí äàãóðà áèëÿð:

— Éàõøû òàíûäûüûíûç èíñàíëàðëà öíñèééÿò çàìàíû ÿí ÷îõ ùàíñû nitq åòèêåò ëÿ ðèí -äÿí èñòèôàäÿ åäèðñèíèç?

–Òàíûìàäûüûíûç èíñàíëàðëà öíñèééÿò çàìàíû ÿí ÷îõ ùàíñû nitq åòèêåòëÿðèíäÿíèñòèôàäÿ åäèðñèíèç?

Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, þçöíÿèíàì, òÿâàçþ -êàðëûã, öíñèé éÿòëè îëìàã, áàøãàëàðûíà éàðäûì åòìÿê èíñàíà ùþðìÿò ãàçàíäûðûð.

Ùå÷ çàìàí áàø ãà ëàðûíûí øÿõ ñèééÿòèíÿ âÿ ãÿëáèíÿ òîõóíàí ñþçÿ, ùÿðÿ êÿòÿ éîëâåðìÿê îëìàç. ×öíêè þçöíÿ ùþðìÿò åäÿí èíñàí, èëê íþâáÿäÿ, áàøãàëàðûíà ùþðìÿòåäèð. Î ùå÷ êèìèí øÿõñèééÿòèíÿ òîõóíìóð. Ùÿòòà îíó òÿíãèä åäÿíäÿ áåëÿ äþçöì -ñöç ëöê ýþñòÿðìèð. Áóíà ÿìÿë åäÿí èíñàíà ùàìû ùþðìÿò åäèð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 15-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûãëàðéåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

6. ÌßÊÒßÁÈÌÈÇÈÍ ßÍßÍßÑÈ

1. Øàýèðäëÿðèí éàðàäûúûëûã ùöãóãóíóí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ìÿêòÿáèí ðîëóíóþç ñþçëÿðè èëÿ øÿðù åäèð;

2. Éöêñÿê ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíäà éàõøû ÿíÿíÿëÿðèí ðîëóíóñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

Ô.ò.: 4.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

2.1.1. Ôÿðä—àèëÿ âÿ ôÿðä-êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè, ôà-ñèëÿëÿðëÿ îõó,

ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,

øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿí áèð øÿêèë àñûð. Øÿêèëäÿ ñèíèô éîëäàøëàðû óøàã ëàð -äàí áèðèíè ýöë äÿñòÿñè èëÿ òÿáðèê åäèðëÿð. Ìöÿëëèì ñóàë âåðèð:

— Øÿêèëäÿ íÿ òÿñâèð îëóíóá?Øàýèðäëÿðäÿí ìöõòÿëèô úàâàá ëàð àëûíûð. Óøàüû àä ýöíö ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèê åò-

äèêëÿðè ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèíèð. Ìöÿëëèì èçàùàò âåðèð: — Áó, ùÿð èë òÿêðàð îëóíóð. Èíñàí -ëàðû àä ýöíö âÿ áàøãà õîø ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëû òÿáðèê åòìÿê àäÿòäèð. Áèð ÷îõ àäÿò ëÿðíÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê äàâàì åäèð. Áåëÿ ùÿìèøÿéàøàð àäÿòëÿðÿ ÿíÿíÿ äå éèðëÿð.Ùÿð áèð àèëÿíèí, þëêÿíèí, õàëãûí ìöõòÿëèô ÿíÿíÿëÿðè îëóð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: ßíÿíÿëÿðèí úÿìèééÿò âÿ èíñàíëàðà íÿ ôàéäàñû âàð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 16—17-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñèç

ìÿòíäÿêè ôÿíÿðúèêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ôàñèëÿëè îõó öñóëóíó òÿòáèã åäÿ áèëÿðñèíèç. Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð (øàýèðäëÿð òàïøûðûüû úöòëÿðëÿ äÿ éåðèíÿ éåòèðÿ

áè ëÿð ëÿð). Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàï øûðûãëàðû éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðèïàé ëàíûð:

Û ãðóï. Õàëãûìûçûí ùàíñû ÿíÿíÿëÿðèíè òàíûéûðñûíûç?ÛÛ ãðóï. Ìÿêòÿáèí ùàíñû ÿíÿíÿëÿðè îëìàëûäûð? ÛÛÛ ãðóï. Ìÿêòÿá ÿíÿíÿëÿðè øàýèðäëÿðèí éàðàäûúûëûüûíà íåúÿ òÿñèð åäèð?ÛÂ ãðóï. Ìöñáÿò êåéôèééÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ÿíÿíÿëÿð íåúÿ êþìÿê åäèð?Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóïëàð òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèá òÿãäèì åäèðëÿð.

Ìöáàäèëÿ çàìàíû òàïøûðûãëàð ìöçàêèðÿ îëóíóð, ÿëà âÿ ñóàëëàð âåðèëèð. Øàýèðäëÿðèíôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöÿëëèì ìöçàêèðÿíè àøàüûäàêû ñóàë ÿòðàôûíäà ãóðàáèëÿð:

— Ìÿêòÿáèìèçèí ùàíñû ÿíÿíÿëÿðè âàð? Áóíëàðäàí ùàí ñûëàðû ñèçèí òÿùñèëèíèçÿ âÿéàðàäûúûëûüûíûçà òÿñèð ýþñòÿðèð?

Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, éàõøû ÿíÿíÿëÿðèíñàíëàðäà éöêñÿê ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð ýþñ òÿ ðèð. ×àëûø -ìàã ëàçûì äûð êè, éàõøû àäÿòëÿð óíóäóëìàñûí, íÿñèëëÿðäÿí-íÿñèëëÿðÿ êå÷èá ÿíÿíÿéÿ÷åâðèëñèí.

Òÿòáèãåòìÿ: à) Úÿäâÿëè èøëÿéèí:

á) Ìÿêòÿáèíèçäÿ êå÷èðèëÿúÿê òÿäáèðëÿ áàüëû åëàí ìÿòíè òÿðòèá åäèí.Äÿðñëèéèí 17-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûã ëàð éåðèíÿ éåòè -

ðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

44

Ìÿêòÿáèìèçèíÿíÿíÿëÿðè

Ìÿêòÿáèìèçèíÿíÿíÿëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòè

Ìÿêòÿáèìèçäÿ äàùà ùàíñû ÿíÿíÿëÿðèí îëìàñûíû èñòÿðäèíèç

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

45

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñè áåéèí ùÿìëÿñè öñóëó èëÿ áàøëàéà áèëÿð. Î, áèð íå ÷ÿ ñè -òóàñèéàíû ÿêñ åòäèðÿí øÿêèëëÿðè íöìàéèø åòäèðèð âÿ áåëÿ áèð ñóàëëà ñèíôÿ ìö ðà úèÿò åäèð:

— Èíñàí ùàíñû øÿðàèòäÿ ÷àøûá þçöíö èòèðèð?Øàýèðäëÿð øÿêèëëÿðè òÿùëèë åäÿðÿê ìöõòÿëèô úàâàáëàð âåðèðëÿð. Úàâàáëàð öìóìèëÿø -

äèðèëèð âÿ èíñàíûí ÷ÿ òèí (åêñòðåìàë) âÿçèééÿòäÿ þçöíö èòèðìÿñè ãÿíàÿòèíÿ ýÿëè íèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Åêñòðåìàë âÿçèééÿòëÿðäÿ èíñàíà ùàíñû êåéôèééÿòëÿð êþìÿê åäÿ áè -

ëÿð? Ãÿôèëäÿí ÷ÿòèí âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøàí èíñàí íÿ åòìÿëèäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 18—19-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè -

íèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûãëàðûéàçûë ìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Åâäÿ òÿê ãàëàíäà, èëê íþâáÿäÿ, íÿëÿðÿ äèããÿò åòìÿê ëàçûìäûð?ÛÛ ãðóï. Ìÿêòÿáäÿ øàýèðä éîëäàøëàðûíûçäàí êèìñÿ çÿäÿëÿíÿðñÿ, ñèçèí îíà íåúÿ

êþìÿéèíèç äÿéÿ áèëÿð?ÛÛÛ ãðóï. Èíñàíëàðûí ÷îõ îëäóüó éåðäÿ âàëèäåéíëÿðè èòèðÿíäÿ, íåúÿ ùÿðÿêÿò åò -

ìÿê ëàçûìäûð?ÛÂ ãðóï. Ëèôòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðêÿí ëèôòèí ùÿðÿêÿòè ýþçëÿíèëìÿäÿí äàéàíàðñà, íÿ

åòìÿê ëàçûìäûð?

7. ÀÇßÐ ÍßÍßÑÈÍÈ ÍÅÚß ÕÈËÀÑ ÅÒÄÈ?

1. Åêñòðåìàë âÿçèééÿòëÿðäÿ ìöùàôèçÿ áàúàðûãëàðûíûí ÿùÿ ìèé éÿòèíè øÿðù åäèð;2. Åêñòðåìàë âÿçèééÿòëÿðäÿ èíñàíà ëàçûì îëàí êåéôèééÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèð.

Ô.ò.: 4.1.1.; Àç.ä.: 2.2.4.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

3.2.1. Øÿõñèééÿòè ôîðìàëàøäûðàí ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè (ñàäÿëèê, òÿâàçþ êàð ëûã,ñÿ áèðëèëèê, èðàäÿëèëèê, ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ þçöíö èòèðìÿìÿê) øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

46

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð. Øàýèðä -ëÿ ðèí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:1. Àçÿðèí ñàéûãëûüûíû íÿäÿ ýþðöðñöíöç?2. Îíóí ùÿðÿêÿòèíè «ãî÷àãëûã» àäëàíäûðìàã îëàðìû?3. ×ÿòèí âÿçèééÿòäÿ þçöíö èòèðìÿê íÿëÿðÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, éàøûí äàí àñûëû îë -

ìà éàðàã, ùÿð áèð èíñàí ùÿéàòû áîéó ìöõòÿëèô ÷ÿòèí âÿçèé éÿò ëÿðÿ äöøÿ áèëÿð. ×ÿòèíâÿ çèé éÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí èíñàí, èëê íþâáÿäÿ, þçöíö èòèð ìÿ ìÿëè, òÿìêèíèíèãîðóìà ëûäûð. Åâäÿ òÿê ãàëàíäà, èëê íþâáÿäÿ, ãîðõìàìàëû, òàíûìàäûüû èíñàíëàðàãà ïû íû à÷ ìàìàëû, ãàç, åëåêòðèê úèùàçëàðûíäàí éàëíûç èñòèôàäÿ âÿðäèøëÿðè îëàíëàð âÿ÷îõ åùòèéàòëà èñòèôàäÿ åòìÿëè, ñó êðàíûíû éàõøû áàüëàìàëû âÿ ñ.

Âàëèäåéíëÿðè èòèðÿíäÿ, èëê íþâáÿäÿ, þçöíö èòèðìÿìÿëè, éàõûíëûãäà ýþðöíÿí ïî -ëèñ èø÷èñèíÿ, ìàðêåòäÿ ñàòûúûéà, ìåòðîäà ìåòðî èø÷èñèíÿ, áóíëàð îëìàäûãäà èñÿ òîï -ëó ùàëäà äàéàíìûø èíñàíëàðà ìöðàúèÿò åòìÿëè âÿ ñ.

Ëèôòäÿ îëàðêÿí ëèôò ãÿôèëäÿí äàéàíàðñà, ãîðõóá þçöíö èòèðìÿìÿëè; ëèôòèí äöéìÿ-ëÿðèíè îé íàò ìàìàëû; ëèôòèí òÿúùèçàòû èìêàí âåðèðñÿ, çÿíý âóðóá âÿçèééÿòè êîìåí-äàíòà áèë äèðìÿëè; áåëÿ áèð èìêàí éîõäóðñà, ãàïûíû äþéöá êþìÿéÿ ÷àüûðìàëû âÿ ñ.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 19-úó ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, 3-úö òàï øû -ðûã èúðà îëóíóð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

8. ÍßÇÀÊßÒËÈ ÎËÀÃ

1. «Íÿçàêÿòëè îëìàã» èôàäÿñèíèí ìÿíàñûíû øÿðù åäèð;2. Íÿçàêÿòëè äàâðàíûøûí ÿùÿìèééÿòèíè ìèñàëëàð ÿñàñûíäà èçàù åäèð.

Àç.ä.: 4.1.7.; Ô.ò.: 1.1.7.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ, ðîëëó

îéóí

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê,èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

3.1.1. Öíñèééÿò çàìàíû íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà (ìöñàùèáèíèí ñþçöíö ñîíàäÿêäèíëÿìÿê, ñþçö êÿñìÿìÿê, ìöñàùèáèíÿ òÿøÿêêöð åòìÿê) ÿìÿë åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð:— Éîëäàøûíûç ñèçÿ ùÿð ùàíñû áèð èøäÿ êþìÿê åòñÿ, îíà íÿ äå éÿð äèíèç? Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Ôèêèðëÿð öìóìèëÿøäèðèëèð: Êþìÿê åäÿí ùÿð

êÿñÿ òÿøÿêêöð åòìÿê ëàçûìäûð.Ìöÿëëèì éåíè áèð ñóàë âåðèð:— Áÿñ òÿøÿêêöð åòìÿéÿíäÿ íÿ áàø âåðèð? Êþìÿéÿ ýþðÿ òÿøÿêêöð åòìÿéÿí èí ñàíà «î, êîáóä èíñàíäûð» äåéèðëÿð. – Òÿøÿê êöð åäÿí èíñàí ùàããûíäà íÿ äåéèðëÿð? Øà ýèðäëÿðèí úàâàáëàðû «íÿçàêÿòëè èíñàí» àíëàéûøûíûí ñÿñëÿíìÿñè èëÿ éåêóíëàøûð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Úÿìèééÿòäÿ íÿçàêÿòëè äàâðàíûøûí ÿùÿìèééÿòè íÿäÿí èáàðÿò äèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 20—21-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûã -ëàðû éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð. Èø âÿðÿãëÿðèíäÿ áåëÿ ñóàëëàð éàçûëà áèëÿð:

Û ãðóï. Íÿçàêÿòëè èíñàí þçöíäÿí êè÷èêëÿðëÿ íåúÿ ðÿôòàð åäèð?ÛÛ ãðóï. Íÿçàêÿòëè èíñàí þçöíäÿí áþéöêëÿðëÿ íåúÿ ðÿôòàð åäèð?ÛÛÛ ãðóï. Íÿçàêÿòëè èíñàí þç ùÿìñþùáÿòëÿðè èëÿ íåúÿ ðÿôòàð åäèð?Û ãðóï. Íÿçàêÿòëè îëìàãëà áèç íÿéÿ íàèë îëà áèëÿðèê?Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðè òÿãäèì

åäèðëÿð. Øàýèðä ëÿðèí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:

1. Äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿê íÿ ö÷öí âàúèáäèð?2. Áàøãàëàðûíà ãàðøû êîáóä ðÿôòàð åäèëäèéèíè ýþðÿíäÿ, áóíà íåúÿ ìöíàñèáÿò

áèë äèðèðñèíèç?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, öíñèééÿò çàìàíû

÷àëûøìàã ëà çûì äûð êè, åòèêåò ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åäÿê. Äà íû øàðêÿí ìöñàùèáèìèçèíñþ çöíö êÿñìÿéÿê, êþìÿéÿ ýþðÿ òÿøÿêêöð åäÿê, þçö ìöçäÿí êè÷èêëÿðÿ ìåùðèáàí âÿãàéüûêåø ìöíàñèáÿò ýþñòÿðÿê. Þçöìöçäÿí áþéöê ëÿðÿ «ñÿí» éîõ, «ñèç» äåéÿ ìöðà-úèÿò åäÿê.

ßýÿð áèç íÿçà êÿòëè îëñàã, ÿò ðà ôû ìûç äà îëàí èíñàíëàðûí ùþðìÿòèíè ãàçàíàðûã.Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 21-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûã èúðà

îëóíóð âÿ ìöÿë ëèì òÿ ðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð. Øàõÿëÿíäèðìÿ öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿêíÿçàêÿòëè èíñàí àíëàéûøûíûí à÷ûãëàìàñûíû éàçà áèëÿðñèíèç. Òÿòáèãåòìÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ«ðîëëó îéóí» öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðñèíèç. Øàýèðäëÿð ìöõòÿëèô ñèòóàñèéàëàðäàíÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà ÿìÿëåòìÿíè íöìàéèø åäÿ áèëÿðëÿð.

47

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

48

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿí áèð íå÷ÿ øÿêèë àñûð. Øÿêèëëÿðäÿ ñàüëàì ùÿéàòòÿð çèíè ÿêñ åòäèðÿí òÿñâèðëÿð îëà áèëÿð. Ìöÿëëèì áåëÿ áèð ñóàëëà ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð:

— Ñèç ñÿùÿðëÿð èäìàí åäèðñèíèçìè? Íÿ ö÷öí?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Úàâàáëàð öìóìèëÿøäèðèëèð âÿ òÿäãèãàò ñóàëû

ôîðìàëàøäûðûëûð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Ñàüëàìëûüûí ãîðóíìàñû ö÷öí ùàíñû øÿðòëÿðÿ ÿìÿë åòìÿê ëàçûìäûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 22—23-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûãëàðûéàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Ýöíäÿëèê íÿëÿðÿ ÿìÿë åòìÿê ëàçûì îëäóüóíó éàçûí.ÛÛ ãðóï. Ìÿèøÿò àâàäàíëûãëàðû èëÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû éàçûí.

9. ÑÀÜËÀÌËÛÜÛÌÛÇÛ ÃÎÐÓÉÀÃ

1. Ñàüëàìëûüûí ãîðóíìàñûíû âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí àìèëëÿðèñàäàëàéûð;

2. Ñàüëàì ùÿéàò òÿðçè ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíè èçàù åäèð.

Ô.ò.: 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3.; Òåõ.: 3.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, øÿêèëëÿð,èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

4.1.2. ßòðàô ìöùèòäÿ îðãàíèçìÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðè ñàäàëàéûð; 4.2.1. Ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ãàç âÿ åëåêòðèê àâàäàíëûãëàðûíäàí, ùàáåëÿ

àëûø äûðûúû, äåøèúè âÿ êÿñèúè àëÿòëÿðäÿí òÿùëöêÿñèç èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíûèçàù åäèð;

4.2.2. Âàõòû þòìöø ãèäà ìÿùñóëëàðûíäàí, äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ-íèí ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿëè îëäóüóíó èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

48

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

49

ÛÛÛ ãðóï. Çÿðÿðëè âÿðäèøëÿðèí èíñàíûí îðãàíèçìèíÿ âóðäóüó çèéàí ùàããûíäà éàçûí.ÛÂ ãðóï. Éîë ùÿðÿêÿòè ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿéèí ñàüëàìëûüû ãîðóìàãëà ÿëà ãÿ -

ñèíè èçàù åäèí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàë -

ëàð âåðÿ áèëÿð:— ßðçàã àëàðêÿí, èëê íþâáÿäÿ, íÿéÿ äèããÿò åòìÿê ëàçûìäûð? Íÿ ö÷öí?— Éîëóõóúó õÿñòÿëèéÿ òóòóëìóø èíñàí íåúÿ äàâðàíìàëûäûð?— Èúòèìàè éåðëÿðäÿ íÿ ö÷öí «Ñèãàðåò ÷ÿêìÿê ãàäàüàíäûð» ëþâùÿñè âóðóëóð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí øàýèðäëÿðèí äèããÿòè òÿäãèãàò

ñóàëûíà úÿëá îëóíóð. Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, èíñàí ñàüëàì ùÿéàò òÿðçè êå -÷èð ìÿëèäèð. Èíñàíûí ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíèí ÿñàñ øÿðòëÿðè øÿõñè ýè ýè éåíà ãàéäà ëà - ðûíà ÿìÿë åòìÿê, îðãàíèçìèí ìöãà âè ìÿ òèíè àð òûð ìàã, ìÿèøÿòäÿ òÿùëöêÿñèçäàâðà íûø ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åò ìÿêäèð. Èíñàí þç ñàü ëàì ëûüûíûí ãàéüûñûíà ãàë ìàãëàáÿ ðà áÿð, áàøãàëàðûíûí äà ñàü ëàì ëû üûíû äöøöíìÿëèäèð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 23-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûã ëàðéåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

10. ÃßÇÀËÀÐÄÀÍ ÌÖÙÀÔÈÇß ÂÀÑÈÒßËßÐÈ

1. Òåõíîýåí ãÿçàëàðûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè èçàù åäèð;2. Ãÿçàëàðäàí ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíû øÿðù åäèð.

Ô.ò.: 3.1.1., 3.1.6.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

4.3.1. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðû ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èçàù åäèð;4.3.2. Ãÿçàëàðäàí ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíû øÿðù åäèð;4.3.3. Éåðëè øÿðàèòÿ óéüóí ñöíè éàðàäûëìûø åêñòðåìàë âÿçèééÿòëÿðäÿ (ÿëåéù -

ãàç, éàíüûíñþíäöðìÿ áàëîíó) þçöíöìöùà ôè çÿ áàúàðûãëàðû íöìàéèø åò -äèðèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê,èø âÿðÿãëÿðè,

ïëàêàòëàð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ãåéä: Áó, ÿñëèíäÿ, ïðàêòèê äÿðñäèð. Þçöíöìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðè ðåñóðñ êèìèòÿìèí åäèëÿðñÿ, äÿðñè ÿéàíè êå÷ìÿê, áó âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðûíû âèçóàëîëàðàã ýþñòÿðìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Ðåñóðñëàð îëìàçñà, äÿðñè øàýèðäëÿðèíáó áàðÿäÿ íÿçÿðè áèëèêëÿðèíè àðòûðìàã èñòèãàìÿòèíäÿ ãóðìàã îëàð.

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿí òåõíîýåí ùàäèñÿëÿðÿ äàèð ïëàêàòëàð àñûð âÿ øà -ýèðä ëÿðÿ ñóàë âåðèð:

— Ïëàêàòëàðäà ùàíñû ùàäèñÿëÿð òÿñâèð åäèëìèøäèð?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû àëûíûð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Ãÿçà áàø âåðÿðñÿ, áèç þçöìöçö íåúÿ ãîðóéà áèëÿðèê?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 24-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñèíèô øà -

ýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûãëàðû éàçûë-ìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Ðåñïèðàòîðó ýåéèíìÿéèí âàúèá îëäóüó ùàëëàðû éàçûí. ÛÛ ãðóï. Òåõíîýåí ãÿçàëàð çàìàíû òÿùëöêÿñèç äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû éàçûí.ÛÛÛ ãðóï. Éàíüûíñþíäöðìÿ áàëîíóíäàí èñòèôàäÿ ãàéäàñûíû òÿñâèð åäèí.ÛÂ ãðóï. Òåõíîýåí ãÿçàëàð ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.Ãðóïëàð èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð. Áèð-áèðèíèí èøèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèð, òÿêëèô âÿ

ÿëà âÿëÿð åäèðëÿð. Tÿdqiqatûn aparûlmasû karusel ösulu ilÿ dÿ ola bilÿr. Bunun ö÷önsinif 4 qrupa áþëöíöð. Qruplara tapøûðûãëàð yazûlmûø iø vÿrÿqlÿri paylanûr. Qrupöçâëÿðè sualû oxuyur vÿ bir cavab yazûr. Kaüûzlar saat ÿqrÿbi istiqa mÿ tin dÿmöÿllimin kþmÿkliyi ilÿ qruplara þòöðöëöð. «Karusel» kimi kaüûzlar bö tön di -gÿr qruplardan ke÷ÿrÿk axûrda þz qrupuna qayûtmalûdûr. Bu kaüûzlarû yazû lþv -hÿ sinÿ yapûødûrûn vÿ bötön siniflÿ cavablarû mözakirÿ edin.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëâåðÿ áèëÿð:

— Ñèçúÿ, òÿáèè ôÿëàêÿò ùàíñû òåõíîýåí ãÿçàëàðû òþðÿäÿ áèëÿð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, ùÿð áèð èíñàí òÿáèè

âÿ òåõíîýåí ãÿçàëàð çàìàíû äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû áèë ìÿ ëè, ãÿçà áàø âåðÿðñÿ, áóãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿëèäèð. Þçöíöìöùàôèçÿ ãàéäàëàðûíû áèëìÿêëÿ áèç ùÿéàòûìûçû âÿñàüëàìëûüûìûçû ãîðóéà, éàðäûìà åùòèéàúû îëàí áàø ãà èíñàíëàðà äà êþìÿê åäÿ áè-ëÿðèê. Éàíüûíäàí ìöùàôèçÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ äöç ýöí äàâðàíìàãëà éåíèúÿ áàøëàéàíéàíüûíû äÿðùàë ñþíäöðìÿê, áóíóíëà äà èíñàíëàðà úèääè çèéàí âóðà áèëÿúÿê áþéöêéàíüûíëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã îëàð.

Ãåéä: Ìöÿëëèì íþâáÿòè äÿðñèí ñèíèô äèâàð ãÿçåòèíèí ùàçûðëàíìàñûíà ùÿñð îëó-íàúàüûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, øàýèðäëÿðÿ äèâàð ãÿçåòè ö÷öí ìÿãàëÿ ìþâçóëàðû òÿêëèô åäÿáèëÿð. Òÿòáèãåòìÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ 4.3.3. ñòàíäàðòûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê, øàýèðäëÿðÿ éåðëèøÿðàèòÿ óéüóí ñöíè éàðàäûëìûø åêñòðåìàë âÿçèééÿòëÿðè ÿêñ åäÿí ñèòóàñèéàëàðû òÿã-äèì åäÿ áèëÿð. Øàýèðäëÿð ñèòóàñèéàéà óéüóí þçöíöìöùàôèçÿ áàúàðûãëàðû íöìàéèøåòäèðèð.

50

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

51

11. ØßÊÈË Âß ÏËÀÍ (Û ÄßÐÑ)

1.2.3. Ñàäÿ ÿøéàëàðûí âÿ åâèíèí ïëàíûíû ÷ÿêèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

1. Ñàäÿ ÿøéàëàðûí ïëàíûíû ÷ÿêèð.

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Ðèé.: 3.1.2.; 3.2.2.; 4.1.1.; 4.2.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè, êàðóñåë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, ùÿð ùàíñûÿøéà íûí ôîòîøÿêëè,

ùÿìèí ÿøéàíûí ïëàíû,èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñè ìþâçóíóí ÿââÿëèíäÿ âåðèëÿí ñóàë èëÿ áàøëàéà áèëÿð.Øàýèðäëÿð ñóàëà ìöìêöí úàâàáëàðû âåðèðëÿð âÿ ìöÿëëèì îíëàðûí ôÿðçèééÿëÿðèíè ãåéäåäèð, éàõóä äà ùÿð ùàíñû ÿøéàíûí (ìÿñÿëÿí, êèòàáûí) ôîòîøÿêëèíè âÿ ïëàíû íû ëþâùÿ-äÿí àñûá ñèíôÿ ìö ðà úèÿò åäèð:

— Áóíëàðûí ùÿð èêèñèíäÿ êèòàá òÿñâèð îëóíìóøäóð. Áèðè êèòàáûí ôîòîøÿêëèäèð.Áÿñ äèýÿð òÿñâèð íåúÿ àäëàíûð?

Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû öìóìèëÿøäèðèëèð âÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðûëûð êè, êèòàáûí ôîòîøÿêëèèëÿ éàíàøû ãîéóëàí òÿñâèð îíóí ïëàíûäûð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ïëàí íÿäèð âÿ î íåúÿ ÷ÿêèëèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 25—26-úû ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Øàýèðäëÿð ãðóïëàðà áþëöíöðëÿð. Îíëàðà áèð ñóàë éà çûëìûø âÿðÿã âåðèëèð: «Ïëàí

íÿäèð âÿ ïëàí íÿ ö÷öí ÷ÿêèëèð?» Ãðóï öçâëÿðè ñóàëû îõóéóð âÿ áèð úà âàá éàçûð.Êà üûç ñààò ÿãðÿáè èñòèãàìÿòèíäÿ ìöÿëëèìèí êþìÿêëèéèëÿ äèýÿð ãðóïëàðà þòöðöëöðâÿ áöòöí ãðóïëàðäàí êå÷ÿðÿê éåíèäÿí þç ãðó ïóíà ãàéòàðûëûð. Áó êàüûçû éàçû ëþâ-ùÿñèíÿ éàïûøäûðûí âÿ úàâàáëàðû áöòöí ñèíèôëÿ ìöçàêèðÿ åäèí.

52

Ìöÿëëèì ùÿð ãðóïà ñèíèôäÿ îëàí áèð ÿøéàíûí ïëàíûíû ùàçûðëàìàüû òÿêëèô åäèð.(Ïëàíû ùàçûðëàìàã ö÷öí ñèç øàýèðäëÿðÿ îòàãäàêû ÿøéàëàðûí óçóíëóüóíó âÿ åíè íèñþé ëÿéÿ áèëÿðñèíèç.)

Ùÿð ãðóï ñå÷äèéè ÿøéàíûí ïëàíûíû ÷ÿêèð âÿ èøèíè òÿãäèì åäèð. Ãðóï èøè ìåéàðëàðÿñàñûíäà ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Áöòöí ãðóïëàðûí òÿãäèìàòû àðäûúûë øÿêèëäÿ äèíëÿíèëèð. Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöçàêèðÿ ö÷öí àøàüûäàêû ñóàë ëàð ãî -

éóëà áèëÿð:— Ïëàí íÿ ö÷öí ëàçûì îëóð?— Ïëàíäà ÿøéàíûí ùàíñû þë÷öëÿðèíäÿí èñ òè ôàäÿ åäèëèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòè úÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, åéíè áèð ÿøéàíûí ùÿì

øÿêëèíè, ùÿì äÿ ïëàíûíû ÷ÿêìÿê îëàð. Øÿêèëäÿ ÿøéàíûí éàíëàðû âÿ öçö ýþðöíöð.Ïëàíäà èñÿ áèç îíà ñàíêè éóõàðûäàí áàõûðûã.

Áþéöê ÿøéàëàðûí ïëàíûíû ÷ÿêìÿê ö÷öí îíëàðûí óçóíëóüóíó âÿ åíèíè þë÷öá áóþë÷öëÿðè êàüûçûí öñòöíÿ éåðëÿøÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð êè÷èëäèðëÿð. Áóíà ìèãéàñ äåéèðëÿð.

Òÿòáèãåòìÿ: Áó äÿðñèí òÿäãèãàò öñó ëó øàýèðäëÿðäÿí áàúàðûãëàð òÿëÿá åäèð. Øà ýèðä -ëÿð ñàäÿ ÿøéàëàðûí ïëà íûíûí ùàçûðëàíìàñû èëÿ áàü ëû áàúàðûãëàðûíû òÿòáèã åäèðëÿð.

Ìöÿëëèìÿ òþâñèéÿ: Ìöÿëëèì íþâáÿòè äÿðñäÿ ùÿð áèð øàýèðäèí ôÿðäè îëàðàã þçåâè íèí (îòàüûíûí) ïëàíûíû ÷ÿêÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã áåëÿ áèð òàïøûðûã âåðèð:

— Åâèíèçäÿ îòàãëàðûí (þç îòàüûíûí) þë÷öëÿðèíè (åíèíè âÿ óçóíëóüóíó) ñàíòèìåòðëåí òè èëÿ þë÷öí, éàõóä âàëèäåéëÿðèíèçäÿí ñîðóøóá éàçûí.

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

ØßÊÈË Âß ÏËÀÍ(ÛÛ ÄßÐÑ)

1.2.3. Ñàäÿ ÿøéàëàðûí âÿ åâèíèí ïëàíûíû ÷ÿêèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

1. Îòàüûí âÿ áèíàíûí ïëàíûíûí ÷ÿêèëìÿ ãàéäàëàðûíû èçàù åäèð;2. Åâèíèí (îòàüûíûí) ïëàíûíû ÷ÿêèð.

Ðèé.: 3.2.2.; 4.2.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

53

ÄÎÜÌÀ ÌßÊÒßÁÈÌÈÇ

Ôÿðäè èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Ñóàëëàð, ïðàêòèê èø

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, õÿòêåø, À4 êàüûç

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Äÿðñèí áó ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìöÿëëèì êå÷ÿí äÿðñèí ñîíóíäà âåðäèéèòàïøûðûüûí èúðàñû èëÿ ìàðàãëàíûð.

Ñîíðà øàýèðäëÿðÿ ñóàëëà ìöðàúèÿò åäèð?– Ñèçúÿ, áó þë÷öëÿð áèçÿ íÿ ö÷öí ëàçûìäûð?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Þë÷öëÿðèí øàýèðäëÿðèí åâèíèí ïëàíû ö÷öí

ëàçûì îëìàñû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèíèð.Áóíäàí ñîíðà ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ áèëäèðèð êè, èíäè îíëàð åâäÿ éàçûá ýÿòèðäèêëÿðè

þë÷öëÿð ÿñàñûíäà ôÿðäè øÿêèëäÿ åâëÿðèíèí ïëàíûíû ÷ÿêÿúÿêëÿð.Ïðàêòèê èø: Ùÿð áèð øàýèðä ôÿðäè îëàðàã òàïøûðûüûí èúðàñûíà áàøëàéûð. Ãåéä åò -

äèêëÿðè þë÷öëÿð ÿñàñûíäà åâèíèí ïëàíûíû ÷ÿêèð. Øàýèðäëÿð òàïøûðûüû éåðèíÿ éåòèðäèê-ëÿðè ìöääÿòäÿ ìöÿëëèì ñûðàëàðûí àðàñû èëÿ ýÿçÿðÿê îíëàðûí òàïøûðûüû íåúÿ èúðàåò ìÿëÿðèíÿ íÿçàðÿò åäèð. Åùòèéàú ùèññ åòäèêäÿ ëàçûìè òþâñèéÿëÿðèíè âåðèð.

Áóíäàí ñîíðà ìöÿëëèì ñèíôÿ ìöðàúèÿòëÿ ñóàë âåðèð: — Ñèçúÿ, áó þë÷öëÿð îëìà-äàí ïëàíû ÷ÿêìÿê ìöìêöíäöðìö?

Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Îíëàð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, ïëàí þë÷öëÿð ÿñàñûíäà÷ÿêèëÿíäÿ äÿãèã îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ïëàíû þë÷öëÿð ÿñàñûíäà ÷ÿêìÿê ëàçûìäûð.

Äÿðñèí ñîíóíäà ìöÿëëèì áöòöí øàýèðäëÿðèí èøëÿðèíè ëþâùÿäÿí àñûá íöìàéèø åò-äèðèð. Øàýèðäëÿð ÿí éàõøû èøè þçëÿðè ñå÷ÿ áèëÿð.

54

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì Éåðèí ôèçèêè õÿðèòÿñèíè, éàõóä ãëîáóñó ýþñòÿðèá ñîðóøóð: — Éåð ïëàíåòèíèí ìîäåëèíäÿ (õÿðèòÿñèíäÿ) ùàíñû ðÿíý äàùà ÷îõäóð?Øàýèðäëÿð ãëîáóñäà (õÿðèòÿäÿ) ìàâè ðÿíýèí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéèíè ñþéëÿéèðëÿð.

Ìöÿëëèì ñóàë âåðèð:— Ãëîáóñäà (õÿðèòÿäÿ) ìàâè ðÿíýèí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè íÿéè ýþñòÿðèð?Øàýèðäëÿð Éåð ïëàíåòèíäÿ ñóéóí äàùà ÷îõ ÿðàçè òóòäóüóíó ñþéëÿéèðëÿð.Ìöÿëëèì ñîðóøóð:— Ñóëàðûí òóòäóüó áó ÿðàçèéÿ íÿ äåéèðëÿð?Ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð. Øàýèðäëÿð «îêåàí» úàâàáûíû âåðèðëÿð. Îëà áèëÿð êè, äÿðñèí

ÿââÿëèíäÿ øàýèðäëÿð áó ñóàëà úàâàá âåðÿ áèëìÿñèíëÿð. Áåëÿ îëàí ùàëäà ìöÿëëèìñóàëû êàüûçäà éàçûá ëþâùÿéÿ éàïûøäûðà âÿ ãåéä åäÿ áèëÿð êè, äÿðñèí ñîíóíäà éå -íèäÿí ùÿìèí ñóàëà ãàéûäàúàãëàð. Éÿíè ñóàëûí úàâàáû áèð òàïìàúà êèìè ãàëà áèëÿð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: «Äöíéà îêåàíû» àíëàéûøû íÿéè èôàäÿ åäèð âÿ îíóí ùàíñû õöñó -ñèééÿòëÿðè âàðäûð?

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 28—29-có ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Øà -ýèðäëÿð 5 ãðó ïà áþëöíöð: «Ñàêèò îêåàí», «Àòëàíòèê îêåàíû», «Ùèíä îêåàíû», «Øè -ìàë Áóç ëó îêåàí» âÿ «Äÿíèç» àäëàíäûðûëàí ãðóïëàðà òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èøâÿðÿãëÿðè ïàé ëàíûð:

12. ÄÖÍÉÀ ÎÊÅÀÍÛ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,Âåíí äèàãðàìû,

êîíñåïòóàë úÿäâÿë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿðè,ãëîáóñ, õÿðèòÿ,

øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1. «Äöíéà îêåàíû» àíëàéûøûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð;2. Îêåàíëàðû ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð;3. «Îêåàí» âÿ «äÿíèç» àíëàéûøëàðûíû ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð.

Riy.: 5.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.2.1. Úîüðàôè îáéåêòëÿðè (äÿíèç, îêåàí, àäà, ìàòåðèê) ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿôÿðã ëÿí äèðèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÁÈÇÈ ßÙÀÒß ÅÄßÍ ÌÖÙÈÒ

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

55

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

«Ñàêèò îêåàí» ãðóïó. Ñàêèò îêåàí ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.«Àòëàíòèê îêåàíû» ãðóïó. Âåíí äèàãðàìûíäà Àòëàíòèê îêåàíûíû Ñàêèò îêåàíëà

ìöãàéèñÿ åäèí.«Ùèíä îêåàíû» ãðóïó. Âåíí äèàãðàìûíäà Ùèíä îêåàíûíû Øèìàë Áóçëó îêåàí

èëÿ ìö ãàéè ñÿ åäèí.«Øèìàë Áóçëó îêåàí» ãðóïó. Âåíí äèàãðàìûíäà Øèìàë Áóçëó îêåàíû Ñàêèò

îêåàíëà ìöãàéèñÿ åäèí. «Äÿíèç» ãðóïó. Äÿíèçëÿð ùàããûíäà þéðÿíäèêëÿðèíèçè éàçûí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Òÿäãèãàòûí íÿòèúÿëÿðè òÿãäèì åäèëèð. Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöÿëëèì äèããÿòè øàýèðäëÿðèí òÿãäèìàòû çàìàíû ìþâ -

çó öçðÿ òàì ÿùàòÿ åäèëìÿéÿí ìÿãàìëàðà éþíÿëäÿðÿê ìöçàêèðÿíè òÿøêèë åäèð.Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, Éåð ïëàíåòèíèí ÷îõ

ùèññÿñèíè ñó òóòóð. Áóíà «Äöíéà îêåàíû» äåéèëèð. Äöíéà îêåàíû 4 îêåàíà àéðûëûð.Áóíëàð Ñàêèò îêåàí, Àòëàíòèê, Ùèíä âÿ Øèìàë Áóçëó îêåàíäûð. Îêåàíëàð áèð-áè-ðèíäÿí þë÷öëÿðèíÿ, ñóéóíóí òåìïåðàòóðóíà âÿ úàíëûëàð àëÿìèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèð.Äÿíèçëÿð äÿ îêåàíëàðûí áèð ùèññÿñèäèð. Äöíéàäà ÷îõëó äÿíèç âàð.

Òÿòáèãåòìÿ: Úÿäâÿëäÿ îêåàíëàð ñûðàëàíûð, îíëàðà àèä ÿëàìÿòëÿð éàçûëûð.

Îêåàíëàð

13. ÌÀÒÅÐÈÊËßÐ Âß ÀÄÀËÀÐ

1. «Ìàòåðèê» àíëàéûøûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð;2. Ìàòåðèêëÿðè ÿëàìÿòëÿðÿ ãþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð;3. Àäà âÿ ìàòåðèêëÿðè õöñóñèééÿòëÿðÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð.

1.2.1. Úîüðàôè îáéåêòëÿðè (äÿíèç, îêåàí, àäà, ìàòåðèê) ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿôÿðã ëÿí äèðèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Ðèé.: 5.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿðè,ãëîáóñ, õÿðèòÿ,

øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ìàòåðèêëÿðè ìöõòÿ -ëèô ðÿíýëÿðëÿ ýþñòÿðèëìèø õÿðèòÿéÿ èøà ðÿ åäÿ -ðÿê ñîðóøóð:

— Õÿðèòÿäÿ àéðû-àéðû ðÿíýëÿðëÿ âåðèëìèøñàùÿëÿð íÿéè ýþñòÿðèð?

Øàýèðäëÿð ñóàëû úàâàáëàíäûðûðëàð:— Áóíëàð Äöíéà îêåàíûíäà îëàí ãóðó

ïàð ÷àëàðûäûð. Ñîíðà ìöÿëëèì øàýèðäëÿðèí äèããÿòèíè éå -

íè äÿí õÿðèòÿéÿ úÿëá åäèð âÿ ñóàë âåðèð:— Õÿðèòÿäÿêè áó ãóðó ïàð÷àëàðû áèð-áèðèíäÿí íÿ èëÿ ôÿðãëÿíèð?Øàýèðäëÿð þç ôÿðçèééÿëÿðèíè èðÿëè ñöðöðëÿð. Úàâàáëàðäà øàýèðäëÿð áó ïàð÷àëàðûí

þë÷ö âÿ ôîðìàñûíà ýþðÿ ôÿðãëÿíäèéèíè ãåéä åäÿ áèëÿðëÿð. Ìöÿëëèì èçàù åäèð êè, Äöíéà îêåàíûndaêû áþéöê ãóðó ïàð÷àëàðûíà ìàòåðèê,

êè÷èê ïàð÷àëàðà èñÿ àäà äåéèðëÿð. Òÿäãèãàò ñóàëû: «Ìàòåðèê» íÿäèð âÿ ìàòåðèêëÿð ùàíñû õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðã -

ëÿ íèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 30—31-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè -

íèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. «Àâðàñèéà», «Àôðèêà», «Àâñ òðà ëèéà» âÿ «Àí òàðê -òèäà» àäëàíäûðûëàí ãðóïëàðà òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

«Àâðàñèéà» ãðóïó. Ìàòåðèêëÿðè êè÷èêäÿí áþéöéÿ ñûðàëàéûí âÿ õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.«Àôðèêà» ãðóïó. Ìàòåðèêëÿðèí èãëèìè áèð-áèðèíäÿí íåúÿ ôÿðãëÿíèð? Ãåéä åäèí.«Àíòàðêòèäà» ãðóïó. Ìàòåðèêëÿðèí úàíëûëàð àëÿìè áèð-áèðèíäÿí íåúÿ ôÿðãëÿíèð?«Àâñòðàëèéà» ãðóïó. Àäàëàð âÿ ìàòåðèêëÿð áèð-áèðèíäÿí íåúÿ ôÿðãëÿíèð? Ãåéä åäèí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöÿëëèì ìöçàêèðÿ çàìàíû áåëÿ ñóàë âåðÿ áèëÿð:— Àäà èëÿ ìàòåðèêèí îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè íÿäèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Äöíéà îêåàíûíäà îëàí ãóðó ñàùÿëÿðÿ ìàòåðèê âÿ

àäà äåéèëèð. Ìàòåðèêëÿð èðè, àäàëàð èñÿ êè÷èê ãóðó ïàð÷àëàðûäûð. Àëòû ìàòåðèê âàð -äûð. Áó ìà òå ðèêëÿðèí ÿðàçè ëÿ ðèíäÿ èãëèì øÿðàè òè ìöõòÿëèô îëäóüó ö÷öí éåðèí áèòêèþðòöéö âÿ ùåéâàíëàð àëÿ ìè äÿ ðÿíýàðÿíýäèð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 31-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè òàïøûðûãëàð éåðèíÿ éåòèðèëèð. Øàýèðä-ëÿð ëþâùÿäÿ ÷ÿêèëìèø àøàüûäàêû úÿäâÿëëÿðè äîëäóðóðëàð:

56

Ìàòåðèêëÿð

Ñîéóã Èñòè Ãóðàã Éàüûøëû

Ìàòåðèêëÿð ñàùÿñèíÿ ýþðÿ

1 2 3 4 5 6

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

57

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñóàëëà ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð:— Áèç ùÿð àí íÿôÿñ àëûðûã. Áó íÿéèí ùåñàáûíà áàø âåðèð? — Íÿôÿñ àëäûüûìûç ùàâà ùàðàäà òîïëàíûð?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Ùàâà òÿáÿãÿñèíèí Éåð ö÷öí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Áó ìÿðùÿëÿäÿ êàðóñåë öñóëóíäàí èñòèôàäÿ îëóíà áè ëÿð.

Äÿðñëèéèí 32—33-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëö íöð.Ãðóï ëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ñóàëëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð.

Û ãðóï. Àòìîñôåð íÿäèð?ÛÛ ãðóï. Àòìîñôåðèí ùàíñû õöñóñèééÿòëÿðè âàðäûð?ÛÛÛ ãðóï. Àòìîñôåðèí ùÿéàò ö÷öí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?Û ãðóï. Àòìîñôåð íÿ ö÷öí ÷èðêëÿíèð? Ãðóï öçâëÿðè ñóàëû îõóéóð âÿ áèð úà âàá éàçûð. Êàüûçëàð ñààò ÿãðÿáè èñòèãàìÿ-

òèíäÿ ìöÿëëèìèí êþìÿêëèéè èëÿ ãðóïëàðà þòöðö ëöð. «Êàðóñåë» êèìè êàüûçëàð áöòöíäèýÿð ãðóïëàðäàí êå÷ÿðÿê àõûðäà þç ãðó ïó íà ãàéûòìàëûäûð. Áó êàüûçëàðû éàçû ëþâ-ùÿñèíÿ éàïûøäûðûí âÿ áöòöí ñèíèôëÿ úà âàá ëàðû ìöçàêèðÿ åäèí.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Èøëÿð òÿãäèì îëóíóð. Ãðóïëàð ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áó -íóí ö÷öí ñèç ãðóïëàðûí ãèéìÿòëÿíäèðìÿ úÿäâÿëèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðñèíèç.

14. ÙÀÂÀ ÎÊÅÀÍÛ

1. Éåðèí ùàâà òÿáÿãÿñèíèí ìþâúóäëóüóíó ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð;2. Àòìîñôåðèí ÿùÿìèééÿòèíè ñàäÿ ôîðìàäà èçàù åäèð.

Àç.ä.: 1.1.1.; 2.1.3.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,êàðóñåë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.1.1. Âàðëûã âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

58

15. ÊÖËßÊ ÍÅÚß ÉÀÐÀÍÛÐ?

1. Êöëÿéèí ùàâà êöòëÿëÿðèíèí ùÿðÿêÿòè îëìàñûíû èçàù åäèð;2. Êöëÿéèí éàðàíìàñûíûí ñÿáÿáèíè ñàäÿ ôîðìàäà èçàù åäèð;3. Êöëÿêëÿ áàüëû òÿúðöáÿëÿð àïàðûð.

1.1.2. Ìàääÿëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿáèÿòèíè þéðÿíìÿê ö÷öí êè÷èê òÿúðöáÿëÿðàïàðûð âÿ íÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð;

1.1.3. «Çàìàí», «ìÿêàí» âÿ «ùÿðÿêÿò» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Ðèé.: 5.1.1., 5.1.2.; Èíô.: 1.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè, ñó-àëëàð,

ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ÒßÁÈßÒ ÙÀÄÈÑßËßÐÈ

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ ö÷öí àøàüûäàêû ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð:— Àëïèíèñòëÿð êèìëÿðäèð? — Éöêñÿêëèéÿ ãàëõìàã ö÷öí ùàçûðëûã êå÷ìÿê ëàçûìäûð? Áó íÿ ö÷öí áåëÿäèð?— Ìåòåîðèòëÿð ùàìûñû éåðÿ ÷àòñà, íÿ áàø âåðÿð?— Àâòîìîáèëëÿðèí ÷îõ îëìàñû àòìîñôåðÿ íåúÿ òÿñèð åäèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, Éåð êöðÿñè ùàâà òÿ -

áÿ ãÿñè èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Áó òÿáÿãÿ àòìîñôåð àäëàíûð. Éåð öçöíäÿ ùÿéàòûíäà âàì åòìÿñè ö÷öí àòìîñôåðèí ÿùÿìèééÿòè áþéöêäöð. Î, éåðè êîñìîñóí çÿðÿðëèòÿñèðëÿðèíäÿí ãîðóéóð. Àòìîñôåðäÿ äàèì ìöõ òÿ ëèô ùàäèñÿëÿð áàø âåðèð. Éåð ñÿò -ùèí äÿí áóõàðëàíàí ñó àò ìîñ ôåðäÿ òîïëàíàðàã áóëóäà âÿ éàüûíòûéà ÷åâ ðè ëèð. Êö -ëÿê ëÿðèí éàðàíìàñû äà àòìîñôåð ùàäèñÿ ëÿðèíäÿí áèðèäèð.

Èíñàíëàðûí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ùàâàéà äàèì çÿðÿðëè ãàç ëàð, òîç âÿ äèýÿð ìàä -äÿëÿð àòûëûð. Íÿãëèééàòûí ùÿðÿêÿòè çàìà íû äà çÿðÿðëè ãàçëàð àéðûëàðàã àòìîñ ôåðÿéà éû ëûð. Áö òöí áóíëàð àòìîñôåðèí ÷èðêëÿíìÿñèíÿ âÿ ùà âàäà îëàí îêñèýåí ãàçûíûíìèãäàðûíûí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 33-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûãëàð èú -ðà îëóíóð âÿ ìöÿëëèì òÿðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð.

59

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñè áåéèí ùÿìëÿñè öñóëóíäàí áàøëàéà áèëÿð. Ìöÿëëèìñóàëëàðëà øàýèðäëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð:

— «Òÿáèÿò ùàäèñÿñè» äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöðñöíöç? — Ùàíñû òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíè òàíûéûðñûíûç? Øàýèðäëÿðäÿí ìöõòÿëèô úàâàáëàð àëûíûð, êàüûç, éà äà ëþâùÿäÿ ãåéä îëóíóð.Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ ìöõòÿëèô òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí øÿêèëëÿðè äÿ íöìà-

éèø åäÿ áèëÿð. Ñîíðà øàýèðäëÿðèí äèããÿòèíè êöëÿéè ÿêñ åòäèðÿí øÿêèëëÿðÿ úÿëá åäÿðÿêñóàëëàð âåðèð:

— Øÿêèëäÿ íÿ ýþðöðñöíöç?— Êöëÿêëè ùàâàíûí îëäóüóíó íåúÿ áàøà äöøäöíöç? Ùàíñû ÿëàìÿòëÿðÿ ýþðÿ?Òÿäãèãàò ñóàëû: Êöëÿê íåúÿ éàðàíûð? Îíóí òÿáèÿòäÿ ðîëó âÿ ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 34—35-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè -

íèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóï ëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóí äà òàïøûðûãëàð éà çûë -ìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íö ìà éÿíäÿëÿðè úàâàáëàðû òÿãäèì åäèðëÿð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû àøàüûäàêû ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð:1. Áàêû íÿ ö÷öí êöëÿêëÿð øÿùÿðè àä ëàíûð?2. Ñàùèë êöëÿêëÿðè íåúÿ éàðàíûð?3. Ìåòåîðîëîýèéà åëìèíèí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿ ëèð ëÿð êè, êöëÿê ùàâà êöòëÿëÿ -

ðè íèí éåð äÿ éèøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Òÿáèÿò äÿ êö ëÿ éèí þç ôóíêñèéàñû âàð. Î,áóëóäëàðû ìöõòÿëèô ìÿñàôÿëÿðÿ ãîâóð, áèòêèëÿðè òîçëàí äû ðûð. Òîçëàíìà îëìàñà,áèòêèëÿð áàð âåðìÿç. Êöëÿê åíåðæèñèíè åëåêòðèê åíåðæèñèíÿ ÷åâèðìÿêëÿ îíäàí ôàé-äàëàíìàã ìöìêöíäöð. Ëàêèí êöëÿê øèääÿòëè ÿñÿíäÿ òÿñÿð ðö ôà òà âÿ òèêèëèëÿðÿ çè-éàí âóðóð. Ãàñûðüà, òóôàí êèìè òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè ýöú ëö êö ëÿêëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 35-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð âÿ òàïøûðûãëàð úàâàáëàíäûðû-ëûð. Äÿðñèí áó ìÿðùÿëÿñèíäÿ øàýèðäëÿð êè÷èê òÿúðöáÿëÿð êå÷èðÿ áèëÿðëÿð. ßñàñÿí êö -ëÿ éèí òÿáèÿòäÿ ðîëóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí. Ìèñàë ö÷öí: áèòêèëÿðèí òîõóìëàðûíûí êöëÿêâà ñèòÿñèëÿ ýåíèø ÿðàçèéÿ ñÿïÿëÿíìÿñè, éàõóä äà êàüûçäàí äöçÿëäèëìèø ôûðôûðà âàñè -òÿñèëÿ êöëÿéèí èñòèãàìÿòèíè ìöÿééÿí åòìÿê îëàð.

Êöëÿéèí íåúÿéàðàíìàñûíûèçàù åäèí.

Éàüûíòûíûíïàéëàíìàñûíäà êöëÿ-éèí ðîëóíó èçàù åäèí.

Êöëÿê åíåðæèñèíäÿíèñòèôàäÿ ùàããûíäà

áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.

Áèòêèëÿðèí ùÿéàòûíäàêöëÿéèí ðîëóíó

èçàù åäèí.

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì àøàüûäàêû ñóàëëàðëà øàýèðäëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð: — Ñó ãàé íà éàí çàìàí îíäàí àéðûëàí áóõàðû ýþðìöñöíöçìö? — Ñèçúÿ, áó áóõàð ñîíðà íÿéÿ ÷åâðèëèð?Øàýèðäëÿð ìöõòÿëèô úàâàáëàð âåðèðëÿð. Úàâàáëàð öìóìèëÿøäèðèëèð.Øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã ìöÿëëèì äÿðñäÿ ñóéóí ãàéíàìàñû, áóçóí ÿðèìÿñè, áó -

õà ðûí ìà éåéÿ ÷åâðèëìÿñè ùàäèñÿëÿðèíè òÿúðöáÿäÿ ýþñòÿðÿ áèëÿð. Éàõóä áóíëàðû åëåê -òðîí òÿãäèìàò âÿ éà øÿêèëëÿð âàñèòÿñèëÿ äÿ ýþñòÿðìÿê îëàð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Òÿáèÿòäÿ ñó íåúÿ äþâð åäèð? Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöÿëëèì èø öñóëó êèìè ÁÈÁÞ-äÿí èñòè -

ôàäÿ åäÿ áèëÿð. Äÿðñëèéèí 36—37-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

60

Êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ,ÁÈÁÞ, åññå

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

16. ÉÀÜÛØ ÄÀÌËÀÑÛÍÛÍ ÑßÉÀÙßÒÈ

1. Ñóéóí àãðåãàò ùàëëàðû èëÿ òåìïåðàòóð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè ñàäÿ ôîðìàäàøÿðù åäèð;

2. Ñóéóí òÿáèÿòäÿ äþâðàíûíû òÿúðöáÿëÿð éîëó èëÿ ìöøàùèäÿ åäèð âÿ íÿòèúÿëÿðèèçàù åäèð.

Àç.ä.: 1.2.1.; Èíô.: 1.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.1.1. Âàðëûã âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð;1.1.2. Ìàääÿëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿáèÿòèíè þéðÿíìÿê ö÷öí êè÷èê òÿúðöáÿëÿð

àïàðûð âÿ íÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

61

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Äÿðñëèê öçÿðèíäÿ èø éåêóíëàøäûðûëûð.Ìöÿëëèì äÿðñäÿ þéðÿíèëÿíëÿðè ö÷öíúö ñöòóíäà éàçìàüû òàïøûðûð. Ìöÿëëèì ìö çà -êèðÿ çàìàíû áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:

— Éàüûøûí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?— Óçóí ìöääÿò éàüûø éàüìàñà, òÿáèÿòäÿ ùàíñû ùàäèñÿëÿð áàø âåðÿð?— Ùÿääèíäÿí àðòûã éàüûø éàüàðñà, ùàíñû ùàäèñÿëÿð áàø âåðÿð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, òÿáèÿòäÿ ñó éîõ îë -

ìóð. Î, áèð ùàëäàí áàøãà ùàëà êå÷èá äàèì äþâð åäèð. Òÿ áèÿò äÿ ñó äàèì äþâð åò -ìÿ ñÿ, ÷àéëàð, äÿíèçëÿð, ýþë ëÿð îëìàç. Éåð öçÿðèíäÿ ùÿ éàò îëmàz.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 37-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð éåðèíÿ éåòèðèëèð.Åâ òàïøûðûüû êè ìè ñèç øàýèðäëÿðÿ «Éàüûø äàìëàñûíûí ñÿéàùÿòè» àäëû åññå éàçìàüû òàï-øûðà áèëÿð ñè íèç.

17. ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈÍÈÍ ÙßÐßÊßÒÈ (Û ÄßÐÑ – ÝÅÚß Âß ÝÖÍÄÖÇÖÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ)

1. «Ñóòêà» àíëàéûøûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð;2. Éåðèí þç õÿéàëè îõó ÿòðàôûíäà ùÿðÿêÿòèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð;3. Ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí íåúÿ éàðàíìàñûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

Ðèé.: 4.1.1., 4.2.4.; Èíô.: 1.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.1.1. Âàðëûã âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð;1.1.3. «Çàìàí», «ìÿêàí» âÿ «ùÿðÿêÿò» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø,

úöòëÿðëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, ãëîáóñ, ôÿíÿð,èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

Ñóéóí òÿáèÿòäÿ äþâðàíû áà-ðÿäÿ áèëèðÿì

Ñóéóí òÿáèÿòäÿ äþâðàíû áà-ðÿäÿ þéðÿíìÿê èñòÿéèðÿì

Ñóéóí òÿáèÿòäÿ äþâðàíûáàðÿäÿ þéðÿíäèì

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì óøàãëàðà áåëÿ áèð ÿùâàëàò äàíûøûð:«Áèð ýöí Àéòÿí àíà ñû íà éàõûíëàøûá äåéèð: — Àíà, Òöðêèéÿ òåëåâèçèéà êàíàë ëà -

ðûíäàí áè ðèíäÿ äöíÿí äåäèëÿð êè, ýöíîðòà ñààò 3-äÿ ìÿíèì ñåâäèéèì úèçýè ôèë ìè -íè ýþñ òÿðÿúÿêëÿð. Èíäè ñààò 4-öí éàðûñûäûð, àììà úèçýè ôèë ìèíè âåðìÿäèëÿð. Áàø ãàâå ðè ëèø áàøëàäû».

Ìöÿëëèì óøàãëàðà ìöðàúèÿò åäèð:— Óøàãëàð, íÿ ö÷öí úèçýè ôèëìè ýþñòÿðèëìÿäè?Óøàãëàðäàí ìöõòÿëèô úàâàáëàð àëûíûð. Áöòöí ôÿðçèééÿëÿð ìöÿëëèì òÿðÿôèíäÿí

ãÿáóë îëóíóð âÿ ãåéä îëóíóð. Áóíäàí ñîíðà òÿäãèãàò ñóàëû à÷ûãëàíûð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Þëêÿëÿð àðàñûíäà íÿ ö÷öí âàõò ôÿðãè âàð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 38-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Øà ýèðäëÿð «Ñÿùÿð», «Ýöíäöç», «Àõøàì» âÿ «Ýåúÿ» ãðóïëàðûíà áþëöíöðëÿð.

Ìöÿë ëèì áó äÿðñÿ ùàçûðëà øàð êÿí òÿãâèìäÿí ýöíÿøèí ÷ûõäûüû âÿ áàòäûüû ñààòëàðûìöÿé éÿí ëÿøäèðèð.

Ãðóïëàðû òÿøêèë åäÿðêÿí îíëàðà àäëà ðûíà óéüóí êàüûç ëþâùÿëÿð ïàéëàéûð. Ìÿñÿ-ëÿí: «Ñÿ ùÿð» ãðóïó — ñààò 06:30—12:00, «Ýöí äöç» ãðóïó — ñààò 12:00—18:00,«Àõøàì» ãðóïó — ñààò 18:00—00:00, «Ýåúÿ» ãðóïó — ñààò 00:00—06:31

Ãðóïëàðà àøàüûäàêû òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè âåðÿ áèëÿðñèíèç. «Ñÿùÿð» ãðóïó. Ùÿð ýöí ñÿùÿð Ýö íÿøèí èëê îëàðàã øÿðã òÿðÿôäÿ ýþðöíìÿñèíèí

ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.«Ýöíäöç» ãðóïó. «Ñóòêà» àíëàéûøûíû èçàù åäèí. «Àõøàì» ãðóïó. Ãëîáóñ öçÿðèíäÿ Éåð êö ðÿñèíèí ÿêñ òÿðÿôëÿðèíäÿ ýåúÿ âÿ ýöí -

äöç îëìàñûíûí ñÿáÿáèíè èçàù åäèí. «Ýåúÿ» ãðóïó. Ùÿð ýöí Ýö íÿøèí ãÿðá òÿðÿôäÿ ýþçäÿí èòìÿñèíèí ñÿáÿáèíè èçàù

åäèí. Øàýèðäëÿðÿ èçàù îëóíóð êè, ùÿð ãðóï àäûíû äàøûäûüû âàõòäà òÿáèÿòäÿ áàø âå ðÿí

äÿ éè øèê ëèéè äÿ ìö ÿé éÿíëÿøäèðìÿëèäèð. Ãðóïëàð èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíè èø âÿðÿãëÿðèíÿéà çà úàã ëàð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóïëàð èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Áó çàìàí îí ëàð ýö -íöí âåðèëìèø ñààòëàðûíäà òÿáèÿòäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìèø îëóð ëàð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû àøàüûäàêû ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð:— Éåð öçÿðèíäÿ ñààò ôÿðãè öôöãöí ùàíñû úÿùÿòèíÿ äîüðó äÿéèøèð?— Ñèçúÿ, áèð èñòèãàìÿò öçðÿ øèìàëäà éåðëÿøÿí þëêÿëÿðäÿ ñààò ôÿðãè éàðàíà áèëÿðìè?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿ ëèð ëÿð êè, ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí éà -

ðàí ìàñû Éåðèí þç îõó ÿòðàôûíäà ôûðëàíìàñû èëÿ áàüëûäûð. Éåð êöðÿ ñè þç îõó ÿòðàôûíäàôûð ëàíàí çàìàí Éåðèí Ýöíÿ øÿ ñàðû ÷åâðèëÿí òÿðÿôèí äÿ ýöíäöç, Ýöíÿø èøûüû äöøìÿéÿíòÿðÿôèíäÿ èñÿ ýåúÿ îëóð. Éåð þç îõó ÿòðàôûíäà ãÿðáäÿí øÿð ãÿ äîü ðó ôûðëàíûð. Áó, ñààòÿãðÿ áèíèí ÿêñè èñòèãàìÿòèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ñÿùÿð Ýö íÿø èëê äÿôÿ øÿðãäÿ ýþðöíöð. Øÿðãþë êÿ ëÿ ðèíäÿ éåíè ýöí ãÿðáäÿêèëÿðÿ íèñ áÿòÿí äàùà òåç áàø ëàéûð. Áóíà óéüóí îëàðàã

62

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

63

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

øÿðã äÿ àõøàì äà ãÿðá þë êÿ ëÿ ðèí äÿí òåç äöøöð. Þëêÿ ëÿð àðàñûíäàêû ñààò ôÿðãè äÿ áåëÿéàðàíûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Úöòëÿðÿ áèðè Àçÿðáàéúàíäàí øÿðãäÿ, äèýÿðè èñÿ ãÿðáäÿ éåðëÿøÿí èêèìöõòÿëèô øÿùÿðèí àäû éàçûëìûø êàüûçëàð ïàéëàíûð. Îíëàðà þëêÿìèçÿ íèñáÿòÿí ýö íöíùàíñû âàõòû îëìàñûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ (ñààòûí áèçÿ ýþðÿ ýåðè, éîõñà èðÿëè îëìàñûíû) ìöÿé -éÿí åòìÿê òàïøûðûëûð. Òàïøûðûã èúðà îëóíóð âÿ ìöÿë ëèì òÿðÿôèíäÿí éîõ ëàíûëûð.

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Äÿðñè áåéèí ùÿìëÿñè öñóëóíäàí áàøëàéà áèëÿðñèíèç. Ìöÿëëèì áåëÿáèð òàïìàúà äåéèð:

Ö÷ö áèçÿ éàüûäûð,Ö÷ö úÿííÿò áàüûäûð.Ö÷ö éûüûá ýÿòèðèð,Ö÷ö âóðóá äàüûäûð.

(Ôÿñèëëÿðèí àéëàðû)

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈÍÈÍ ÙßÐßÊßÒÈ (ÛÛ ÄßÐÑ – ÔßÑÈËËßÐÈÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ)

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ÁÈÁÞ,

øàõÿëÿíäèðìÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1. Ôÿñèëëÿðèí äÿéèøìÿñèíèí Éåð êöðÿñèíèí Ýöíÿø ÿòðàôûíäà ôûðëàíìà ùÿðÿ êÿòèèëÿ áàüëû îëìàñûíû øÿðù åäèð;

2. Ôÿñèëëÿðè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð.

Ðèé.: 4.1.1., 4.2.4.; Èíô.: 1.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.1.1. Âàðëûã âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð;1.1.3. «Çàìàí», «ìÿêàí» âÿ «ùÿðÿêÿò» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Øàýèðäëÿð þç úàâàáëàðûíû òÿãäèì åäèðëÿð âÿ òàïìàúàíûí úàâàáûíû ñþéëÿéèðëÿð. Òÿäãèãàò ñóàëû: Ôÿñèëëÿðèí äÿéèøìÿñè íåúÿ áàø âåðèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 38—39-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè -

íèô øàýèðäëÿðè ãðóïëàðà áþëöíöð. Îí ëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóí äà ãðóï òàïøûðûãëàðû éà-çûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

I ãðóï. Ôÿñèëëÿðè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè ýþñòÿðèí.ÛÛ ãðóï. Éåð êöðÿñèíèí Ýöíÿø ÿòðàôûíäà ôûðëàíìà ùÿðÿêÿòè ùàããûíäà áèëäèêëÿ-

ðèíèçè éàçûí.ÛÛÛ ãðóï. Éàç âÿ ïàéûç áÿðàáÿðëèêëÿðè, îíëàðûí áèð-áèðèíäÿí ôÿðãè ùàã ãûíäà áè ë -

äèêëÿðèíèçè éàçûí.Áó ìÿðùÿëÿäÿ ÁÈÁÞ úÿäâÿëèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ùÿð áèð ãðóïóí íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû àøàüûäàêû ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð:— Ôÿñèëëÿðèí äÿéèøìÿñèíèí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?— Ùàíñû ôÿñëè äàùà ÷îõ ñåâèðñèíèç? Íÿ ö÷öí?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, ôÿ ñèëëÿðèí äÿéèø ìÿñè

òÿáèÿò ùàäèñÿñèäèð âÿ Éåðèí Ýöíÿø ÿòðàôûíäà ùÿ ðÿêÿò åòìÿñè èëÿ áàüëûäûð.Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 39-úó ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð éåðèíÿ éåòèðèëèð.

Øàõÿëÿíäèð ìÿ öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ øàýèðäëÿðÿ Éåð êöðÿñèíèí ùÿðÿêÿòè íÿ-òèúÿñèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè øÿðù åòìÿê òÿêëèô îëóíà áèëÿð.

64

Ôÿñèëëÿð ùàãäàáèëèðÿì

Ôÿñèëëÿð ùàããûíäà èñòÿéèðÿì áèëÿì

Ôÿñèëëÿð ùàããûíäàþéðÿíäèì

18. ÐßÍÝËßÐ

1.1.1. Âàðëûã âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð;1.1.2. Ìàääÿëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿáèÿòèíè þéðÿíìÿê ö÷öí êè÷èê òÿúðöáÿëÿð

àïàðûð âÿ íÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð;1.1.3. «Çàìàí», «ìÿêàí» âÿ «ùÿðÿêÿò» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

1. Òÿúðöáÿëÿð àïàðàðàã èøûüûí äöçõÿòëè éàéûëìà, ñûíìà ùàäèñÿëÿðèíè þé ðÿ íèðâÿ øÿðù åäèð;

2. Ýþé ãóðøàüûíûí íåúÿ éàðàíäûüûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð;3. Ìöõòÿëèô ðÿíýëÿð àëìàã ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðûð âÿ íÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð.

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

65

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: — Òÿáèÿòäÿ ùàíñû ðÿíýëÿð âàð? — äåéÿ ìöÿëëèì ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð.Øàýèðäëÿð òàíûäûãëàðû ðÿíýëÿðè ñàéûðëàð. Äÿðñèí äàùà ìàðàãëû âÿ úàíëû êå÷ìÿ ñè ö÷öíìöÿëëèì àóêñèîí öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð. Øàýèðäëÿð áó çàìàí áèëäèêëÿðè áö -òöí ðÿíýëÿðèí àäûíû ñþéëÿìÿéÿ ÷àëûøàúàãëàð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Òÿáèÿòèí ðÿíýàðÿíý ýþðöíìÿñèíèí ñÿáÿáè íÿäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 40—41-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Áè -

ëèêëÿðè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ìöÿëëèì êîëëåêòèâëÿ èø àïàðûð: øöøÿ ïðèçìàäàíêå÷ÿí èøûüûí ñûíàðàã ñïåêòðÿ àéðûë ìàñû ùàäèñÿñèíè íöìàéèø åò äèðèð.

Ñîíðà øàýèðäëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð:— Éàüûøäàí ñîíðà ñÿìàäà ðÿíýëÿð ñûðà èëÿ äöçöëöð. Áó ùàíñû ùàäèñÿäèð?Øàýèðäëÿð áóíóí ýþéãóðøàüûíûí éàðàíìàñû ùàäèñÿñè îë äó üó íó ãåéä åäèðëÿð. Ìöÿëëèì ýþé ãóðøàüûíûí øÿêëèíè ÷ÿêìÿéè òàïøûðûð.Øàýèðäëÿð äÿôòÿðëÿ ðèíäÿ ýþé ãóðøàüûíûí øÿêëèíè ÷ÿêèðëÿð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöÿëëèì

ìöõòÿëèô ðÿíý ëÿð àëìàã ö÷öí òÿúðöáÿ êå÷èðìÿéè òÿêëèô åäÿ áèëÿð. Áó òàïøûðûüû øàýèðä ëÿðúöòëöê äÿ éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðëÿð. Òÿúðöáÿ ö÷öí øàýèðäëÿðÿ ñóëó áîéà, éàõóä ðÿíýëèêà ðàíäàøëàð ëàçûì îëàúàã. Ìöÿëëèì èêè ðÿíýèí ãàðûøìàñûíäàí áàøãà ðÿíýèí àëûíìà ñû - íû íöìàéèø åòäèðèð, ñîíðà øàýèðäëÿð ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ áó èøè äàâàì åòäèðÿ áèëÿð ëÿð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Øàýèðäëÿð ôèêèðëÿðèíè ñþéëÿéèðëÿð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:— Ýþé ãóðøàüû íåúÿ éàðàíûð?— Áó ðÿíýëÿð ùàíñû àðäûúûëëûãëà äöçöëöð?— Ñèçúÿ, íÿ ö÷öí ãûðìûçû ðÿíýëÿ íàðûíúû, ýþé ðÿíýëÿ áÿíþâøÿéè ðÿíý áèð-áèðè -

íèí éàíûíäà éåðëÿøèð?— Ùàíñû ðÿíýè äàùà ÷îõ õîøëàéûðñûíûç âÿ íÿ ö÷öí?— Ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðè ùàíñû öñóëëà àëìàã îëàð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, òÿáèÿòèí ðÿíýàðÿíý -

ëèéè èøûãëà áàüëû òÿáèÿò ùàäèñÿñèäèð. Àäè ùàëäà àü ýþðöíÿí ýöíÿø èøûüû, ÿñëèíäÿ,éåääè ðÿíýèí ãàðûøûüû, ýþé ãóð øà üûí äàêû ðÿíýëÿðèí òîïëóñóäóð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 41-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøû ðûã ëàðéåðèíÿ éåòè ðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Ðèé.: 5.1.1.; Èíô.: 3.3.2ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Ñóàëëàð, àóêñèîí,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,ðÿíýëè êàðàí äàøëàð,

øöøÿ ïðèçìàëàð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿ äàèðÿ ÷ÿêèð âÿ îíóí ÿòðàôûíäà ñþçëÿð éàçûð.

Øàýèðäëÿðÿ áó àíëàéûøëàðûí öìóìè àäûíû òàïìàã òÿêëèô îëóíóð. Øàýèðäëÿð áóí-ëàðûí òÿáèè ôÿëàêÿò îëìàñûíû áèëäèðèðëÿð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Tÿáèè õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð íåúÿ ãðóïëàøäûðûëûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 42—43-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû ö÷öí øàýèðäëÿð ãðóïëàðà áþ ëöíöð. Ãðóïëàð àäëàíäûðûëûð:«Ýþé», «Éåð», «Ùàâà», «Ñó». Ìöÿëëèì ãðóï ëàðà ìöõòÿëèô òÿ áèè ôÿëàêÿòëÿð òÿñâèðîëóí ìóø øÿ êèë ëÿð ïàéëàéûð. Ùÿð ãðóïà þç àäûíà óéüóí ùàäèñÿëÿðè ñå÷ìÿê òàïøûðûëûð.

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû ö÷öí ÁÈÁÞ öñ u ëóíäàí äà èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Øàýèðäëÿðþíúÿ úÿäâÿëèí áèðèíúè ñöòóíóíäà áèëäèêëÿðè ìÿëóìàòû ãåéä åäèðëÿð. Äÿðñëèêäÿêèìàòåðèàë èëÿ òàíûø îëäóãäàí ñîíðà èñÿ ö÷öíúö ñöòóíó äîëäóðóðëàð.

66

19. ÒßÙËÖÊßËÈ ÒßÁÈßÒ ÙÀÄÈÑßËßÐÈ

1. Òÿáèè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè èçàù åäèð.

Ðèé.: 5.1.3.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Àíëàéûøûí ÷ûõàðûëìàñû,

ÁÈÁÞ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Øÿêèëëÿð,ïëàêàòëàð, äÿðñëèê

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

4.3.1. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðû ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

?

Âóëêàí ïöñêöðìÿñè

Ôûðòûíà Ãàð ó÷ãóíó

Çÿëçÿëÿ

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

6767

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ùÿð áèð ãðóïóí íöìàéÿíäÿñè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ ö÷öí àøàüûäàêû ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð:— Ðåñïóáëèêàìûçûí ÿðàçèñèíäÿ ÿí ÷îõ ùàíñû òÿáèè õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð

áàø âåðèð?— Áó úöð ùàëëàð èíñàíëàðà íåúÿ çèéàí âóðóð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Òÿáèè õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàäèñÿëÿðè òÿáèè ôÿëàêÿò äÿ

àäëàíäûðûðëàð. Áó ùàäèñÿëÿðè îíëàðû éàðàäàí ïðîñåñëÿðÿ ýþðÿ áåëÿ ãðóïëàøäûðìàã îëàð:1. Êîñìîñäà; 2. Ùàâàäà; 3. Ñó äà áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðëÿ áàüëû îëàí òÿáèè ôÿëà-

êÿòëÿð; 4. Öñò ãàòëàðûíäà; 5. Éåðèí äÿðèí ãàòëàðûíäà. Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 43-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè 2-úè òàïøûðûã éå ðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèé-

ìÿòëÿíäèðèëèð.

Ìöÿëëèìÿ òþâñèéÿ: Áó äÿðñèí éåêóíóíäà ñèç øàýèðäëÿðÿ ïåðñïåêòèâ ïëàíëàø äûð - ìà äà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ëàéèùÿ èëÿ áàüëû ìÿëóìàò âåðÿ áèëÿðñèíèç. Ëàéèùÿ òÿáèÿò ùà äè -ñÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíäóüó ö÷öí øàýèðäëÿð îíóí òÿãäèìàòûíà ùàçûðëàøìàëûäûðëàð. Áó íàýþðÿ äÿ ëàéèùÿ èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿðè éàõøû îëàð êè, ÿââÿëúÿäÿí ìöÿé éÿí ëÿø äè ðÿ ñèíèç.

20. ÚÀÍËÛËÀÐÛÍ ÌÖÕÒßËÈÔËÈÉÈ(Û ÄßÐÑ)

1. Úàíëûëàðûí ìöõòÿëèôëèéèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð; 2. Áàêòåðèéà, ýþáÿëÿê âÿ áèòêèëÿðè ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð.

1.3.1. Áèòêèëÿðè âÿ ùåéâàíëàðû ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð;1.3.2. Úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Ðèé.: 5.1.1.; Èíô.: 1.2.1.; Òåõ.: 3.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Òÿáèè õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðáàðÿäÿ áèëèðÿì

Òÿáèè õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿùàëëàð áàðÿäÿ áèëìÿê

èñòÿéèðÿì

Òÿáèè õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð áàðÿäÿ þéðÿíäèì

ÚÀÍËÛËÀÐ ÀËßÌÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ìöõòÿëèô áèòêè, ãóø âÿ ùåéâàí øÿêèëëÿðèíè ëþâùÿäÿí àñà-ðàã, ñèíôÿ ñóàëëà ìöðàúèÿò åäèð:

— Øÿêèëëÿðäÿ íÿ ýþðöðñöíöç?Øàýèðäëÿð øÿêèëëÿðäÿ ýþðäöêëÿðè úàíëûëàðûí àäëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð.— Ñèçúÿ, áó úàíëûëàðû îíëàðûí ùàíñû ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðìàã îëàð? — Ñèçÿ îí ëàðû ãðóï ëàø äûðìàã òàïøûðûëñà, ñèç îíëàðû íåúÿ ãðóïëàøäûðàðäûíûç?Øàýèðäëÿðèí ôÿðçèééÿëÿðè äèíëÿíèëèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Éåð öçÿðèíäÿêè úàíëûëàð íåúÿ ãðóïëàø äû ðûëìûøäûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí ñÿùèôÿñèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè íèô øàýèðäëÿðè

4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóï ëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóí äà òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðèïàéëàíûð:

I ãðóï. Úàíëûëàð àëÿìèíèí òÿñíèôàòû ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.ÛÛ ãðóï. Áàêòåðèéàëàð ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.ÛÛÛ ãðóï. Ýþáÿëÿêëÿð ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.ÛÂ ãðóï. Áèòêèëÿð ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóïëàð ñóàëû úàâàáëàíäûðûð âÿ êàðóñåë öñóëó èëÿ èø

âÿ ðÿãëÿðèíè ãîíøó ãðóïà þòöðöðëÿð. Ãðóïëàð èø âÿðÿãëÿðèíè äÿéèøìÿêëÿ éîëäàøëàðû -íûí éàç äûã ëàðûíû îõóéóð, ÿëàâÿëÿð âÿ éà äöçÿëèøëÿð åäèð, áèð-áèðèíèí èøèíè ãèéìÿò -ëÿí äè ðèð ëÿð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì àøàüûäàêû ñóàëëàðû âåðÿáèëÿð:

1. Úàíëûëàð àëÿìèíè ñèñòåìëÿøäèðìÿê, ñèçúÿ, íÿéÿ ëàçûìäûð?2. Ùàíñû úàíëûëàð ñèçè äàùà ÷îõ ìàðàãëàíäûðûð? Íÿ ö÷öí?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, éåð öçöíäÿêè úàíëû -

ëàðû ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áàêòåðèéàëàðà, ýþáÿëÿêëÿðÿ, áèòêèëÿðÿ âÿ ùåéâàíëàðàáþëìöøëÿð. Áàêòåðè éà ëàð ÿí áÿñèò úàíëûëàðäûð. Ýþáÿëÿêëÿð íÿ áèòêè, íÿ äÿ ùåéâàíäûð.Ëàêèí ýþáÿëÿêëÿðäÿ áèòêè âÿ ùåé âàíëàðà áÿíçÿð õöñóñèééÿòëÿð âàðäûð. Áèòêèëÿðýþáÿ ëÿêëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ éöêñÿê èíêèøàô åòìèø úàíëûëàðäûð. Áèòêèëÿð þçëÿðè äÿ èáòè-äàè âÿ àëè áèòêèëÿðÿ áþëöíöð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 46-úû ñÿùèôÿñèíäÿêè ìöâàôèã ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð.

68

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè, êàðóñåë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,

øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

69

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèá ìþâçóéà àèä äàíûøûð âÿ ãåéä åäèð:— Áèç êå÷ÿí äÿðñèìèçäÿ úàíëûëàð àëÿìèíèí 3 ãðóïó ùàããûíäà áèëèêëÿðèìèçè ýå-

íèø ëÿíäèðäèê. Áó äÿðñèìèçäÿ èñÿ ùåéâàíëàð àëÿìè ùàããûíäà ìàðàãëû ìÿëóìàòëàðþé ðÿíÿúÿéèê. Äÿðñè, ùÿì÷èíèí ëþâùÿäÿí áàëûã, ãóø, ñöðöíÿí, éàõóä ìÿìÿëè ùåéâàíðÿñ ìè àñûá ñóàë âåðìÿêëÿ äÿ áàøëàéà áèëÿðñèíèç.

– Áó úàíëûëàðû ôÿðãëÿíäèðÿí õöñóñèééÿòëÿð ùàíñûëàðäûð? Øàýèðäëÿð ñóàëû úàâàáëàíäûðûðëàð. Øÿðù åäèðëÿð êè, áàëûã éàëíûç ñóäà éàøàéûð,

ãóø ó÷óð. Äèýÿð ùåéâàíà àèä ÿñàñ ÿëàìÿò äÿ ãåéä îëóíóð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Ùåéâàíëàð àëÿìè íåúÿ ãðóïëàøäûðûëìûøäûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Øàýèðäëÿð 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðäàêû øàýèðäëÿð

íþìðÿëÿíèð. Äÿðñëèêäÿêè ìþâçó èëÿ áàüëû ìÿòí 4 ùèññÿéÿ áþëöíöð. Ãðóïëàðäàêû1,2,3,4 íþìðÿëè øàýèðäëÿð þç ãðóïëàðûíäàí ÷ûõàðàã éåíè ãðóïëàðäà áèðëÿøèð. Åêñ-ïåðò ãðóïëàðû éàðàäûðëàð. Ìÿòí íþìðÿëÿíÿðÿê åêñïåðò ãðóïëàðûíà âåðèëèð. Åêñïåðòãðóïëàðûíûí ùÿð áèðè îíà äöøÿí ìÿòíèí ìÿçìóíóíó ìÿíèìñÿìÿëèäèð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäÿ åêñïåðòëÿð þç ÿââÿëêè ãðóïëàðûíàãàéûäûð âÿ þéðÿíäèêëÿðèíè ãðóïóí öçâëÿðèíÿ þéðÿäèðëÿð.

ÚÀÍËÛËÀÐÛÍ ÌÖÕÒßËÈÔËÈÉÈ(ÛÛ ÄßÐÑ)

1. Ùåéâàíëàð àëÿìèíèí òÿñíèôàòûíû èçàù åäèð;2. Ùåéâàíëàðû ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð.

Èíô.: 1.2.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø,

úöòëÿðëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Êè÷èê ìöùàçèðÿ,çèãçàã, ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,

øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.3.1. Áèòêèëÿðè âÿ ùåéâàíëàðû ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð;1.3.2. Úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Øàýèðäëÿð ìÿòíäÿ áàøà äöøìÿäèêëÿðè ùèññÿ èëÿ áàüëû ñóàëëàðûíû éàçûð âÿ ùÿìèíñóàëëà áó ùèññÿéÿ úàâàáäåù îëàí åêñïåðòÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Ñîíäà ìöÿëëèì øà -ýèðäëÿðÿ òÿêëèô åäèð êè, åêñïåðòëÿðèí òÿãäèìàòûíäàí ñîíðà áöòþâ ìÿçìóíó íåúÿáà øà äöøäöêëÿðèíè áèëäèðìÿê ö÷öí ìÿòíè àðäûúûëëûãëà øèôàùè äàíûøñûíëàð.

Ãåéä. Ñèíèôäÿ øàýèðäëÿðèí ñàéû ÷îõ îëàíäà ãðóïëàðûí òÿøêèëèíäÿ ïðîáëåì éà ðàí -ìàìàëûäûð. Åêñïåðò ãðóïëàðûíäà øàýèðäëÿðèí éàðûñû ìÿòíèí ùèññÿëÿðè èëÿ ìÿø üóë îë-äóüó çàìàí ñèç äèýÿð øàýèðäëÿðÿ áàøãà òàïøûðûãëàð âåðÿ áèëÿðñèíèç.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì àøàüûäàêû ñóàëëàðû âåðÿáèëÿð.

1. Îíóðüàñûç ùåéâàíëàðà àèä ùàíñû íöìóíÿëÿðè ýþñòÿðÿ áèëÿðñèíèç?2. Îíóðüàëû ùåéâàíëàðà ùàíñû ùåéâàíëàð àèääèð?3. Èíñàí äèýÿð ìÿìÿëèëÿðäÿí íÿ èëÿ ôÿðãëÿíèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, ùåéâàíëàð àëÿìè îíóð -

üàëû âÿ îíóðüàñûçëàðà áþëöíöð. Îíóðüàëû ùåéâàíëàð þçëÿðè äÿ ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíÿýþðÿ áàëûãëàð, ñóäà-ãóðóäà éàøàéàíëàð, ñöðöíÿíëÿð, ãóøëàð âÿ ìÿìÿëèëÿðÿ àéðûëûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 46-úû ñÿùèôÿñèíäÿêè 4-úö òàïøûðûã éåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèé-ìÿòëÿíäèðèëèð.

70

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

21. ÁÈÒÊÈËßÐ ÙßÉÀÒ ÌßÍÁßÉÈÄÈÐ

1. Áèòêè þðòöéöíöí ùÿéàò ö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

Òåõ.: 3.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Àíëàéûøûí ÷ûõàðûë -ìàñû, àóêñèîí,

ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,

ðÿíý ëè êàðàí äàø ëàð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.4.1. ßòðàô ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñûíäà áèòêè þðòöéöíöí ðîëóíó øÿðùåäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

71

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿ áèòêèëÿðèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíè éàçûð âÿ ñèíôÿ ñóàë -ëà ìöðàúèÿò åäèð:

— Áó ÿëàìÿòëÿð ùàíñû âàðëûüà àèääèð?

Ìöÿëëèìÿ òþâñèéÿ: Ñèç áó ìÿðùÿëÿäÿ àóêñèîí öñóëóíäàí äà èñòèôàäÿ åäÿ áè ëÿð -ñèíèç.

— Áèòêèëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàäàëàéûí, àììà áèð õöñóñèééÿòè èêè äÿôÿ ñþéëÿ-ìÿê îëìàç — äåéÿ ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç: — Ìÿñÿëÿí, áóäàãëàðû âàð.Øàýèðä ëÿð áèòêèëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàäàëàéûðëàð. Ñîíóíúó ñþçöí ö÷ äÿôÿ òÿê ðàð -ëàíìàñû èëÿ «Àóêñèîí» áèòèð âÿ òÿäãèãàò ñóàëû ôîðìàëàøäûðûëûð.

Ãåéä: Ìîòèâàñèéàäà áó èêè öñóë ñèçèí ñå÷èìèíèç ö÷öí âåðèëìèøäèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Áèòêè þðòöéöíöí ùÿéàò ö÷öí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 47—48-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè -

íèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Îíëàðà òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð.Ãðóïëàðà òàïøûðûãëàðû èúðà åòìÿê âÿ ìþâçóéà óéüóí øÿêèëëÿð ÷ÿêìÿê òÿêëèô îëó-íóð.

Û ãðóï. Éåð öçÿðèíäÿ áèòêè þðòöéöíöí àçàëìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíè ýþñòÿðèí. ÛÛ ãðóï. Éàøûëëûüûí àçàëìàñûíûí ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíè èçàù åäèí.ÛÛÛ ãðóï. Áèòêèëÿðèí ôàéäàëàðûíû ýþñòÿðèí.ÛÂ ãðóï. Èíñàíëàðûí áèòêè þðòöéöíö áÿðïà åòìÿê ö÷öí ýþðäöéö èøëÿð áàðÿäÿ

éàçûí. Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû øàýèðäëÿðÿ àøàüûäàêû ñóàëëàðëà ìö -

ðàúèÿò åòìÿê îëàð: – Úàíëûëàðûí òÿíÿôôöñ åòìÿñè ö÷öí ùàíñû ãàçà åùòèéàúû âàð?– Éàøàäûüûíûç ÿðàçèäÿ éàøûëëûã íåúÿ ãîðóíóð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, éàøûëëûüûí àçàëìàñû

éåð öçöíäÿ ùÿéàòûí äàâàì åòìÿñè ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàäûð. ×öíêè úàíëûëàðûí òÿ íÿôôöñåò ìÿñè éàëíûç éàøûë áèòêèëÿðäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñëÿð ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Áèò êè -ëÿð ùÿì äÿ âèòàìèíëÿðèí ìÿíáÿéè âÿ áèð ÷îõ ùåéâàíëàðûí ãèäàñûäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 48-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûãëàðéå ðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ìöÿë ëèì òÿ ðÿ ôèíäÿí éîõëàíûëûð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöÿëëèì øàýèðä-ëÿðÿ òÿúðöáÿ íöìàéèø åòäèðìÿê âÿ åéíè çàìàíäà îíëàðäà ÿòðàô ìöùèòèíèí ãîðóí-ìàñûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò ùèññè ôîðìàëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ äèá÷ÿêäÿ, éàõóä ìÿêòÿ-áèí ùÿéÿòèíäÿ ýöëëÿð ÿêìÿê òàïøûðûüû âåðÿ áèëÿð.

?áîé àòûð

áàð âåðèð ÷è÷ÿêëÿéèð

éàøûëäûð

72

22. ÀÜÀÚ ßÊÌßÉß ÝÅÄÈÐÈÊ

1. Áèòêè þðòöéöíöí ãîðóíìàñû ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûäûüûíû øÿðù åäèð;2. Àüàú ÿêìÿéèí ãàéäàëàðûíû þéðÿíèð.

1.4.1. ßòðàô ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñûíäà áèòêè þðòöéöíöí ðîëóíó øÿðùåäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Èíô.: 2.1.2., 2.1.3.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,ôÿðäè èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê,èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì áåëÿ áèð òàïìàúà ñþéëÿéèð: «Î íÿäèð êè, éàéäà ýåéèíÿð,

ãûøäà ñîéóíàð?»

Øàýèðäëÿð òàïìàúàíûí úàâàáûíûí «àüàú» îëìàñûíû ñþéëÿéèðëÿð. Ìöÿëëèì àüàúëà -

ðûí ÿùÿìèééÿòèíäÿí, àüàú ÿêìÿéèí ôàéäàñûíäàí éþíÿëäèúè ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð. Äèñ -

êóññèéà íÿòèúÿñèíäÿ òÿäãèãàò ñóàëû ôîðìà ëà øûð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Àüàú ÿêìÿéèí ãàéäàëàðû íÿäÿí èáàðÿòäèð?

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 49—50-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóíäà ãðóï òàïøûðûã -

ëàðû éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Àüàúûí ïàéûçäà âÿ éàç áàøëàìàçäàí ÿââÿë ÿêèëìÿñèíèí ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.

ÛÛ ãðóï. Àüàúû ÿêìÿê ö÷öí òîðïàüûí ùàçûðëàíìàñûíû òÿñâèð åäèí.

ÛÛÛ ãðóï. Éåíè ÿêèëìèø àüàúà ãóëëóã ãàéäàëàðûíû éàçûí.

ÛÂ ãðóï. Ùàíñû àüàúëàðû ÿêìÿéè äàùà ôàéäàëû ùåñàá åäèðñèíèç? Íÿ ö÷öí?

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð. Øàýèðä -

ëÿðèí ôÿàëèé éÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

73

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàë âåðÿ áèëÿð:

— Éàøûëëûã çîëàãëàðû âÿ ïàðêëàðûí ñàëûíìàñûíäà ÿí ÷îõ ùàíñû àüàúëàðäàí èñòè -

ôà äÿ îëóíóð? Íÿ ö÷öí?

Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Èíñàíëàð áèð çàìàíëàð ìÿùâ åäèëìèø áèòêè þðòö éö -

íö áÿðïà åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. ×öíêè íÿôÿñ àëäûüûìûç ùàâà îêñèýåíëÿ íÿ ãÿ äÿð çÿí -

ýèí îëàðñà, áèç äÿ î ãÿäÿð ñàüëàì îëàðûã. Àüàúû ïàéûçäà, éàõóä éàç áàøëàìàçäàí

ÿââÿë ÿêèð ëÿð. ×öíêè áó çàìàí àüàú äà, òîðïàã äà èñòèðàùÿò åäèð. Éåíè ÿêèëìèø

àüàúà õö ñóñè ãàéüû ëàçûìäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 50-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð. Áó ìÿðùÿ-

ëÿäÿ éàõøû îëàð êè, øàýèðäëÿð àüàú ÿêìÿéÿ âÿ àüàúëàðûí, éàøûëëûãëàðûí ãîðóíìàñûíà

àèä ïëàêàò, éàõóä ñèíèô ãÿçåòè ùàçûðëàñûíëàð.

Ìöÿëëèì ö÷öí ìÿëóìàò: Ïàéûç àéëàðûíäà ÿêèëÿí àüàúëàð ãûøà äàâàìëû îëìàëû-

äûð. Éàçäà èñÿ èñòèñåâÿí áèòêèëÿðè ÿêìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. ×öíêè áó àüàúëàð

ãûøà ãÿäÿð òîðïàüûí ùàâàñûíû ýþòöðìÿëèäèðëÿð êè, ãûøäà äîíìàñûíëàð. Áó àüàúëàð

àøàüûäàêûëàðäûð: àë÷à, ýèëàñ, ÿðèê, ýàâàëû âÿ ñ. Øàì àüàúû çÿíýèí îêñèýåí ìÿíáÿ -

éè äèð. Àüàú ÿêÿðêÿí áèð íå÷ÿ ãàéäàéà ÿìÿë åòìÿê ëàçûìäûð.

Ìöÿëëèìÿ òþâñèéÿ: Øàýèðäëÿðÿ íþâáÿòè äÿðñèí ïðàêòèê äÿðñ îëàúàüûíû åëàí åäèí,

áó äÿðñäÿ þéðÿíäèêëÿðèíè íþâáÿòè äÿðñäÿ ÿìÿëè îëàðàã òÿòáèã åäÿ áèëÿúÿêëÿðèíè îí -

ëà ðûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûí.

23. ÌÈÊÐÎÎÐÃÀÍÈÇÌËßÐ

1. Ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí ùÿéàòûìûçäàêû ðîëóíó ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð;2. Ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí äèýÿð úàíëûëàðëà ÿëàãÿñèíè øÿðù åäèð.

Ðèé.: 5.1.1.; Òåõ.: 3.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.1.1. Âàðëûã âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äåéèð: — Áàçàðäà ìåéâÿ àëàí áèð íÿôÿð ýèëàñû éåéèá øè - ðèí ëèéèíè éîõëàéûðäû. Éàíûíäà äàéàíàí ãàäûí îíà èðàä òóòäó êè, ìåéâÿíè éó - éóëìàìûø éåìÿê îëìàç.

— Ñèçúÿ, ãàäûí íÿ ö÷öí îíà èðàä òóòäó? Éàõóä ñèíôÿ áèð íå÷ÿ ìåéâÿ ýÿòèðèá øàýèðäëÿðÿ ñóàëëàðëà ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç:1. Áó ìåéâÿëÿðèí äàäûíà áàõà áèëÿðèêìè?2. Ìåéâÿëÿðè éåìÿçäÿí þíúÿ íÿ åòìÿê ëàçûìäûð? Íÿ ö÷öí?Øàýèðäëÿðèí ôèêèðëÿðè äèíëÿíèëèð. Îíëàð ýèëàñûí ÷èðêëè îëäóüóíó, éóéóëìàäàí éå-

éèëÿðñÿ, õÿñòÿëèê éàðàäà áèëÿúÿéèíè ñþéëÿéèðëÿð. Ìöÿëëèì áèëäèðèð êè, îíëàðûí «÷èðêëè»äåäèêëÿðè àäè ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí, õÿñòÿëèêòþðÿäÿí úàíëûëàðäûð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ìèêðîîðãàíèçìëÿð íåúÿ úàíëûëàðäûð, îíëàðûí ùÿéàòûìûçäà íÿ ðîëó âàð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Ìöÿëëèì âÿ øàýèðäëÿð ìèêðîñêîï âàñèòÿñèëÿ ñóäà ìèê -

ðî îð ãà íèçìëÿðè ìöøàùèäÿ åäèðëÿð. Ìöøàùèäÿ áèòäèê äÿí ñîíðà äÿðñ ëèéèí 51—52-úèñÿùè ôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõó íóð. Áó äÿðñäÿ ìöÿëëèì êóáëàøäûðìà öñóëóíäàí èñòèôàäÿåäÿðÿê øàýèðäëÿðè òÿäãèãàòà úÿëá åäÿ áèëÿð.

Øàýèðäëÿð 6 ãðóïà áþëöíöðëÿð. Ùÿð ãðóï êóáóí áèð öçöíäÿêè ñóàëû úàâàáëàíäûðûð.

74

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,êóáëàøäûðìà,

ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê,ìèê ðîñêîï

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

3. Ìèêðîîð -

ãàíèçìëÿðèíáàøãà úàí ëûëàðëàÿëàãÿñè áà ðÿäÿ

éàçûí.

6.Ìèêðîîðãà -

íèçì ëÿð ôàéäàëûúàíëûëàð ùåñàá îëóí ìàëûäûð,

éîõñà çÿðÿðëè?

1. Ìèêðîî ðãà -

íèçìëÿðè òÿñ âèðåäèí (øÿêëèíè

÷ÿ êÿðÿê òÿãäèìåäÿ áèëÿðëÿð).

5.Ìèêðîîðãà -

íèçì ëÿðèí âóð-äóüó çÿðÿð ëÿð

ùàããûíäà éàçûí.

2. Ìèêðî îðãà -

íèçìëÿðè áàøãàúàíëû ëàðëàìö ãà éèñÿ

åäèí.

4.Ìèêðîîðãà-íèçìëÿðèí

õöñóñèé éÿòëÿðèùàããûíäà

éàçûí.

75

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàë -ëàð âåðÿ áèëÿð:

– Òîðïàüûí ìöíáèòëÿøìÿñèíäÿ ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí íÿ ðîëó âàð?– Ìèêðîáëàðäàí íåúÿ ãîðóíìàã ëàçûìäûð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, àäè ýþçëÿ ýþðöí -

ìÿéÿí úàíëûëàð äà âàð. Áóí ëàð ìèêðîîðãàíèçìëÿð àäëàíûð. Ìèêðîîðãàíèçìëÿðèíùÿéàòû ìûç äà áþéöê ðîëó âàðäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 52-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûãëàðéå ðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. 5-úè òàïøû ðûã ñèíèô èëÿ áèðýÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð.Ñèíèôäÿ øàýèðäëÿðëÿ áèðýÿ òÿúðöáÿ àïàðûí.

Ìöÿëëèì ö÷öí ìÿëóìàò: Áó ìþâçóíóí òÿäðèñè èëÿ áàüëû øàýèðäëÿðÿ àøàüûäàêûõÿáÿðäàðëûüû åäÿ áèëÿðñèíèç:

— ùÿð ùàíñû ÿðàçèäÿ îéíàéàðêÿí ÷èðêëÿíìèø ÿëëÿðèíèçè äóðó ýþðöíñÿ áåëÿ àðõâÿ ýþëìÿ÷ÿëÿðèí ñó éó èëÿ éóìàéûí. Íÿ ãÿäÿð ñóñóç îëñàíûç áåëÿ, àðõ âÿ ýþë-ìÿ÷ÿëÿðäÿí, äóð üóí ñóëàðäàí ñó è÷ ìÿ éèí. ×öíêè áåëÿ ñóëàðäà ÷îõëó ìèêðî-îðãàíèçìëÿð éà øàéûð;

— êö÷ÿäÿ íàòÿìèç øÿðàèòäÿ éàøàéàí êö÷ÿ ùåéâàíëàðûíà ÿëëÿ òîõóíìàéûí! ×öíêèîíëàðûí äà òöêëÿðèíäÿ õÿñòÿëèêòþðÿäÿí ìèêðîîðãàíèçìëÿð îëà áèëÿð. Òÿìàñäàíäÿðèíèçäÿ ÷ÿòèí ñàüàëàáèëÿí äÿðè õÿñòÿëèêëÿðè ÿìÿ ëÿ ýÿëÿ áèëÿð;

— áàüäà, áîñòàíäà èøëÿéÿðêÿí, òîðïàãëà òÿìàñäàí ñîíðà ÿëëÿðèíèçè éàõøû-éàõøûéó éóí. ×öíêè òîðïàãäà äà çÿðÿðëè ìèêðîîðãàíèçìëÿð îëà áèëÿð.

24. ÝÞÁßËßÊËßÐ

1. Ýþáÿëÿêëÿðèí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð;2. Ýþáÿëÿêëÿðèí äèýÿð úàíëûëàðëà ÿëàãÿñèíè èçàù åäèð;3. Õÿñòÿëèêòþðÿäÿí ýþáÿëÿêëÿðäÿí ãîðóíìà éîëëàðûíû èçàù åäèð.

Ðèé.: 5.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.3.2. Úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè èçàù åäèð;4.1.2. ßòðàô ìöùèòäÿ îðãàíèçìÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðè ñàäàëàéûð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì öçÿðèíè êèô áàñìûø ìåéâÿíè, éàõóä ÷þðÿéè øàýèðäëÿðÿ ýþñ -

òÿðèá îíóí íÿ îëäóüóíó ñîðóøóð. Øàýèðäëÿð ÿðçàüûí êèôëÿíäèéèíè ñþéëÿéèðëÿð. Ñîíðà

ìöÿëëèì ñóàë èëÿ ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð:

— Ñèçúÿ, áó ãèäà ìÿùñóëëàðûíû éàðàðñûç ùàëà ñàëàí ùàíñû âàðëûãëàðäûð?

Øàýèðäëÿð þç ôÿðçèééÿëÿðèíè èðÿ ëè ñöðöð. Îëà áèëÿð êè, øàýèðäëÿð äöçýöí úàâàá âåðÿ

áèëìÿç. Áó ùàëäà ñóàë à÷ûã ãàëûð. Äÿðñèí ñîíóíäà éåíèäÿí áó ñóàëà ãàéûòìàã ëà-

çûìäûð. Éà õóä äà ìöÿëëèì èçàù åäèá äåéèð êè, ÿðçàüû éàðàðñûç ùàëà ñàëàí ýþáÿëÿéèí

íþâö äöð. Ýþáÿëÿêëÿð éàëíûç ñèçèí øÿêèë ëÿð äÿ, ìàðêåòëÿðäÿ ýþðäöéöíöç êèìè äåéèë.

Áó úàíëûëàð îëäóãúà ìöõòÿëèôäèð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ýþáÿëÿêëÿð íåúÿ úàíëûëàðäûð? Îíëàðûí ùàíñû õöñóñèééÿòëÿðè âàð?

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Áó ìÿðùÿëÿäÿ ÁÈÁÞ úÿäâÿëèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.

Ëþâùÿäÿ ÁÈÁÞ úÿäâÿëè ÷ÿêèëèð. Ìöÿëëèì úöòëÿðÿ áèðèíúè ñöòóíäà éà çû ëà úàã ìÿëó-

ìàòëàðûí ñèéàùûñûíû òÿðòèá åò ìÿéè òàïøûðûð. Úöòëÿð ìÿëóìàòû òÿãäèì åäèðëÿð âÿ

äöçýöí ìÿëóìàòëàð 1-úè ñö òóí äà éàçûëûð.

76

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

Êîëëåêòèâëÿ èø,úöòëÿðëÿ èø, ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,çèãçàã, ÁÈÁÞ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,êèôëÿíìèø ÿðçàã

íöìóíÿñè, øÿêèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

Ýþáÿëÿêëÿð ùàããûíäàáèëèðÿì

Ýþáÿëÿêëÿð ùàããûíäàáèëìÿê èñòÿéèðÿì

Ýþáÿëÿêëÿð ùàããûíäàþéðÿíäèì

Úöòëÿð èêèíúè ñöòóíäà éàçûëàúàã ñóàë ëàðû òÿðòèá åäèðëÿð. Ñóàëëàð úÿäâÿëèí 2-úè

ñöòóíóíäà éàçûëûð.

Äÿðñëèéèí 53—54-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ìÿòíèí ìÿçìóíóíóí ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ øàýèðäëÿð òÿðÿôèíäÿí ìÿíèì ñÿíèë -

ìÿñèíÿ èìêàí éàðàäàí «Çèãçàã» öñóëóíäàí äà èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.

Ñèíôè ñàäÿ öñóëëà (áþëýö öñóëóíó þçöíöç ñå÷èí) 4 ãðóïà áþëöðöê (ÿñàñ ãðóï).

Ãðóïëàðäàêû øàýèðäëÿð éåíèäÿí íþìðÿëÿíèð. Ùÿð ãðóïäàêû åéíè ðÿãÿìëè øàýèðäëÿð-

äÿí éåíè 4 ãðóï (åêñïåðò ãðóïó) éàðàäûëûð.

Ìÿòí ãðóïëàðûí ñàéû ãÿäÿð ùèññÿëÿðÿ áþëöíöð âÿ åêñïåðò ãðóïëàðûíà âåðèëèð.

77

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

Åêñïåðò ãðóïëàðû îíëàðà âåðèëÿí ùèññÿíè îõóìàëû, ìÿçìóíóíó ãàâðàìàëû âÿ þç

ÿââÿëêè ãðóïóíà ãàéûäàðàã þéðÿíäèéè ùèññÿíè îíëàðà äàíûøìàëûäûð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçà êè ðÿñè: Ãðóïëàð èøè éåêóíëàøäûðûá òÿãäèì

åäèðëÿð. Ìöÿëëèì áó ýöí ÿë äÿ îëóíìóø éåíè áèëèêëÿðè úÿäâÿëèí 3-úö ñöòóíóíà éàçûð.

Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöÿëëèìèí ìöçàêèðÿ ö÷öí âåðäèéè ñóàë ëàð òÿäãèãàò çàìàíû íèñ -

áÿ òÿí àç à÷ûëàí ìÿñÿëÿëÿðèí äàùà ýåíèø øÿðùèíÿ éþ íÿë ìÿëèäèð.

Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, éåð öçÿðèíäÿ úàíëûëàð

àëÿ ìèíèí áèð ùèññÿñèíè äÿ ýþáÿëÿêëÿð òÿøêèë åäèð. Ýþáÿëÿêëÿð ÷îõ ìöõòÿëèô îëóð. Ïà-

ïàãëû ýþáÿëÿêëÿðäÿí áàøãà, ìèêðîñêîïèê ýþáÿëÿêëÿð äÿ ìþâúóääóð. Ïàïàãëû ýþáÿ-

ëÿêëÿðèí çÿùÿðëè âÿ éåìÿëè íþâëÿðè îëóð. Êèô ýþáÿëÿêëÿðè, ÿðçàãëàðû éàðàðñûç ùàëà

ñàëûð, ìàéà ýþáÿëÿêëÿðèíäÿí èñÿ éåéèíòè ìÿùñóëëàðûíäà âÿ òÿáàáÿòäÿ äÿðìàíëàðûí

èñòåùñàëûíäà èñòèôàäÿ îëóíóð.

Õÿñòÿëèê òþðÿäÿí ýþáÿëÿêëÿð äÿ âàð. Ìåéâÿ-òÿðÿâÿç, ùåéâàíëàð ïàðàçèò ýþáÿ-

ëÿêëÿðèí òþðÿòäèéè õÿñòÿëèêëÿðÿ éîëóõóðëàð. Ïàðàçèò ýþáÿëÿêëÿð èíñàíëàðû äà õÿñòÿ-

ëÿíäèðèð. Áóíóí ãàðøûñûíû àë ìàã ö÷öí ýèýèéåíà ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿê, áàøãà

èíñàíëàðûí ýåéèìëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê êèìè çÿðÿðëè âÿðäèøäÿí óçàã îëìàã ëà-

çûìäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 54-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè 1-úè âÿ 2-úè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð,

3 âÿ 4-úö òàïøûðûãëàð éåðèíÿ éåòèðèëèð, ìöÿë ëèì òÿðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð.

Ìöÿëëèì ö÷öí ìÿëóìàò: ßêñÿð óøàãëàð ýþáÿëÿê éûüìàüà ìàðàã ýþñòÿðèðëÿð.

Áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã îíëàðà áèð íå÷ÿ òþâñèéÿ âåðìÿê îëàð.

ßí ÷îõ éàéûëìûø éåìÿëè ýþáÿëÿê øàìïèíéîí ýþáÿëÿéèäèð. Øàìïèíéîí ýþáÿëÿéèí -

äÿ ïàïàüûí àëò ùèññÿñè ÷ÿùðàéû ðÿíýäÿ îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó ýþáÿëÿêëÿðè òîïëàéàð -

êÿí ðÿí ýèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð. Îíó äà äå éÿê êè, ÿýÿð ýþáÿëÿéèí éûüûëìàã

âàõòû þòöá ñÿ, îíóí òÿðêèáèíäÿ çÿùÿðëè ìàääÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áåëÿ ýþáÿëÿêëÿðè éûü-

ìàã îë ìàç.

Óøàãëàðà õÿáÿðäàðëûã åäÿ áèëÿðñèíèç:

— Êèô àòìûø ÿðçàãëàðû (÷þðÿê, ìåéâÿ-òÿðÿâÿç âÿ ñ.) éåìÿê îëìàç!

— Òÿñàäöôÿí ýÿçèíòè çàìàíû àüàú äèáëÿðèíäÿ, ìåøÿäÿ âÿ ñ. éåðëÿðäÿ ýþðäö éö -

íöç ýþáÿëÿêëÿðÿ ÿë âóðìàéûí!

– Ïàðàçèò ýþáÿëÿêëÿð ÿí ÷îõ òÿìèçëèéÿ ÿìÿë åòìÿéÿí èíñàíëàðûí äÿðèñèíäÿ îëóð

âÿ äèýÿð èíñàíëàðûí äÿðèñèíÿ éîëóõóð. Ýþáÿëÿê õÿñòÿëèéèíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí

áàøãà èíñàíëàðûí ïàëòàð âÿ àéàããàáûëàðûíû ýåéèíìÿê îëìàç!

78

25. ÙßØßÐÀÒËÀÐ

1. Ùÿøÿðàòëàðû ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð;2. Ùÿøÿðàòëàðûí äèýÿð úàíëûëàðëà ÿëàãÿñèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

Èíô.: 1.2.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,êóáëàøäûðìà

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè,

ðÿíýëè êàðàíäàøëàð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.3.1. Áèòêèëÿðè âÿ ùåéâàíëàðû ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ãðóïëàøäûðûð;1.3.2. Úàíëûëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñÿ òàïìàúà èëÿ áàøëàéûð:

Øàýèðäëÿð òàïìàúàëàðûí úàâàáëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð. Äÿðñè ìöÿëëèì áàøãà öñóëëà äà

áàøëàéà áèëÿð. Ìèñàë ö÷öí øÿêèëëÿð, éàõóä òåõíèêè âàñèòÿëÿð ùÿøÿðàòëàðäàí áÿùñ

åäÿí âèäåî÷àðõ âÿ éà ñÿíÿäëè ôèëìäÿí ïàð÷àëàð íöìàéèø åòäèðÿ áèëÿðñèíèç.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ùÿøÿðàòëàðûí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 55—56-úû ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Áó

ìÿðùÿëÿäÿ êóáëàøäûðìà öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åò ìÿê îëàð. Ñèíèô 6 ãðóïà áþëöíöð. Ùÿð

ãðóï êóáóí áèð öçöíÿ éàçûëìûø òàï øûðûüû èúðà åäèð.

ßââÿëúÿäÿí ùàçûðëàíìûø êóáóí öçëÿðèíÿ 6 òàïøûðûã éàçûëûð.

Ãàíàäû âàð ó÷ìàüà,Èéíÿñè âàð ñàíúìàüà.Ñåâèð èøè, çÿùìÿòè,Îäóð êè, âàð ùþðìÿòè.

(Àðû)

Áó ãóø íåúÿ ãóøäó,Ãàíàäû ôûðëàíãóøäó.Îò îòëàð ãîéóí êèìè,Ñó è÷ìÿç, íåúÿ ãóøäó?

(Èïÿêãóðäó)

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

79

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

6.Ùÿøÿðàòëàð ôàé-

äàëû úàíëûëàðùåñàá îëóíìàëû-äûð, éîõñà çè-

éàíâåðèúè? Ôèêðèíèçè

ÿñàñëàí äû ðûí.

1. Òàíûäûüûíûç ùÿ -øÿðàòëàðûí àäëà-

ðûíû éàçûí,îí ëà ðû òÿñâèð

åäèí. (Øÿêèë ëÿ ðè -íè ÷ÿê ìÿê òÿêëèô

îëó íà áèëÿð.)

2. Ùÿøÿðàòëàðû

áàøãàúàíëûëàðëà

ìöãàéèñÿ åäèí.

5. Ùÿøÿðàòëàðûí

èíñàíëàðà âóðäóüó çÿðÿðëÿð ùàããûíäà

éàçûí.

4. Ùÿøÿðàòëàðûí

áÿ äÿí ãóðóëóøóíó èçàù åäèí.

3. Ùÿøÿðàòëàðûí

áàøãà úàíëûëàðëàÿëàãÿñè áà ðÿäÿôèêèðëÿðèíèçè

éàçûí.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Ìÿëó -

ìàò ëàð ìöçàêèðÿ åäèëèð, ÿëàâÿëÿð îëóíóð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì àøàüûäàêû ñóàëëàðû âåðÿ

áèëÿð:

1. Çÿðÿðëè ùÿøÿðàòëàðëà íåúÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðñûíûç?

2. Çèéàíâåðèúè ùÿøÿðàòëàðûí íÿ êèìè ôàéäàñû âàð?

Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, ùÿøÿðàòëàðûí áÿäÿíè

áàø, äþø âÿ ãàðûíúûãäàí èáàðÿòäèð. Îíëàðûí 3 úöò àéàüû îëóð. Çèéàí âå ðèúè ùÿøÿ -

ðàòëàðëà éàíàøû, ôàéäàëû ùÿøÿðàòëàð äà âàð. Çèéàíâåðèúè ùÿ øÿ ðàòëàðûí þçëÿðèíèí äÿ

ôàéäàñû âàð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, ùåé âàí ëà ðûí ãèäàñû ùÿøÿðàò ëàð äûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 56-úû ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäû-

ðûëûð, òàïøûðûãëàð èúðà åäèëèð âÿ ãèé ìÿò ëÿíäèðèëèð. Áèëèêëÿðè ìþùêÿì-

ëÿíäèðìÿê ö÷öí øàýèðä ëÿ ðÿ ùÿøÿðàòëàðà àèä úÿäâÿëè äîëäóðìàüû

òàïøûðà áèëÿðñèíèç. Úÿäâÿëäÿ øàýèðäëÿð ùÿøÿðàò ëàðûí èíñàí ö÷öí ôàé-

äàëû âÿ çÿðÿðëè õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà ãåéäëÿð åäÿ áèëÿðëÿð.

(+) (—)

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñóàë âåðèð: — Èíñàí äèýÿð úàíëûëàðäàí ùàíñû õöñóñèééÿò ëÿ ðè èëÿ ôÿðãëÿíèð?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Ñîíðà ìöÿëëèì ëþâùÿäÿí è÷ÿðèñèíäÿ «äóéüó

îðãàíëàðûìûç» ñþçëÿðè éàçûëìûø äàèðÿ àñûð.

Øàýèðäëÿð äóéüó îðãàíëàðûíûí àäëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð. Ìöÿëëèì äàèðÿíèí ÿòðà ôûí -äà õÿòëÿð ÷ÿêèá øàýèðäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ 5 äóéüó îðãàíûíûí àäûíû âÿ îíëàðûí ôóíê -ñè éàñûíû éàçûð.

Ìöÿëëèìÿ òþâñèéÿ: Ìîòèâàñèéà ìÿðùÿëÿñèíäÿ äóéüó îðãàíëàðû èëÿ áàüëû òÿúðö-áÿëÿð ãîéà áèëÿðñèíèç. Ìÿñÿëÿí:

à) ñòÿêàíäà èñòè âÿ ñîéóã ñó ãîéóá øàýèðäÿ îíà òî õóíìàüû òÿêëèô åäÿ âÿ íÿùèññ åòäèéèíè ñîðóøà áèëÿðñèíèç;

á) áèð øàýèðäÿ öçö ëþâ ùÿéÿ äàéàíìàüû, äèýÿð áèð øàýèðäÿ îíó ÷àüûðìàüû òàïøûðàáèëÿðñèíèç. Øàýèðä þç ñèíèô éîëäàøûíû ñÿñèíäÿí òàíûìàëûäûð;

80

26. ÈÍÑÀÍ ßÒÐÀÔÛ ÍÅÚß ÄßÐÊ ÅÄÈÐ?

1. Äóéüó îðãàíëàðûíû ñàäàëàéûð âÿ îíëàðûí ðîëóíó èçàù åäèð;2. Èíñàíûí äèýÿð úàíëûëàðäàí ôÿðãèíè èçàù åäèð.

Ðèé.: 5.1.1.; Èíô.: 2.2.3., 4.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Êëàñòåð,êàðóñåë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.3.3. ßòðàô àëÿìèí äÿðê åäèëìÿñèíäÿ äóéüó îðãàíëàðûíûí ðîëóíó èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ãóëàãåøèäèðèê

ýþçýþðöðöê

äèë äàä áèëèðèê

áóðóí èé áèëèðèê

äÿðè ùèññ åäèðèê

Äóéüóîðãàíëàðû -

ìûç

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

81

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

ú) øàýèðäèí ýþçöíö áàüëàéûá îíà ãûçûëýöë èéëÿäÿ, ñîíðà ñóàë âåðÿ áèëÿðñèíèç; ÷) øàýèðäÿ òàõòàéà âÿ ïàìáûüà òîõóíìàüû òÿêëèô åäÿ âÿ îíëàðà òîõóíäóãäà íÿ

ùèññ åòäèéèíè ñîðóøà áèëÿðñèíèç.Òÿäãèãàò ñóàëû: ßòðàô àëÿìè äÿðê åòìÿêäÿ äóéüó îðãàíëàðûìûç áèçÿ íåúÿ êþ -

ìÿê åäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 57—58-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ìöÿë ëèì øàýèðäëÿðè 5 ãðóïà áþëöð. Ùÿð ãðóïà áèð äóé üó îðãàíûíûí ôóíêñèéàñû âÿ ýöí-äÿëèê ôÿàëèééÿòèìèçäÿ áó ùèññèí ðîëó ùàããûíäà áèë äèê ëÿ ðè íè éàçìàüû òàïøûðûð. Ñîíðàãðóï ëàð èø âÿðÿã ëÿðèíè äÿ éèøÿðÿê áèð-áèðëÿðèíÿ þòö ðöð ëÿð. Áå ëÿëèêëÿ, ãðóïëàðûí ùàìûñûäóé üó îðãàíëàðûíûí ðîëó ùàããûíäà áèëäèê ëÿ ðèíè éàçûð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Ãðóï -ëàð áèð-áèðèíèí èøèíè ãèéìÿòëÿíäèðèðëÿð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöÿëëèì áåëÿ áèð ñóàë âåðÿ áèëÿð:— Ùàíñûñà áèð äóéüóîðãàíûíûí ôÿàëèééÿòñèç îëìàñû èíñàíûí äÿðêåòìÿñèíÿ ìà íå îëà áèëÿðìè?

Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, èíñà íûí äóéüó îð ãàí -ëàðû îíà ÿòðàôû äÿðê åòìÿéÿ êþìÿê åäèð. Ëàêèí èíñàíûí ÿòðàôû äÿðê åòìÿñèíèí ñÿáÿáèîíóí ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèäèð. Èíñàíûí ñèíèð ñèñòåìè äèýÿð úàíëûëàðà íèñáÿòÿí äàùà÷îõ èíêèøàô åòìèøäèð. Áó, èíñàíû ùåéâàíëàðäàí ôÿðãëÿíäèðèð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 58-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð éåðèíÿ éåòèðèëèð,éîõ ëà íûëûð.

27. ÒÅÕÍÎÝÅÍ ÙÀÄÈÑß Âß ÚÀÍËÛËÀÐ ÀËßÌÈ

1. Òåõíîýåí õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðû ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿèçàù åäèð;

2. Òåõíîýåí ùàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ÿòðàô ìöùèòèí (ùàâàíûí, ñóéóí âÿ ñ.) ÷èðê-ëÿíìÿñèíèí îðãàíèçìëÿðÿ ìÿíôè òÿñèðèíè èçàù åäèð.

Èíô.: 1.2.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

4.1.1. ßòðàô ìöùèòäÿ îðãàíèçìÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðè, ñàüëàì ùÿéàòòÿðçèíÿ çèää îëàí âÿðäèøëÿðè èçàù åäèð;

4.3.1. Ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðû ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø,

úöòëÿðëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð, ìöçàêèðÿ, íþâáÿëè ñóàëëàð,

äèñêóññèéà

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñèíôÿ ñóàëëàðëà ìöðàúèÿò åäèð:— Òåõíîýåí ùàäèñÿ äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöðñöíöç?— Ôþâãÿëàäÿ ùàë íÿ äåìÿêäèð? Øàýèðäëÿð ìöìêöí úàâàáëàðû âåðèðëÿð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Òåõíîýåí õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàäèñÿëÿðèí ùàíñû õöñóñèééÿò-

ëÿðè âàð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 59—60-úû ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè -

íèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóï ëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóí äà ñóàë âÿ òàïøûðûãëàðéàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Òåõíîýåí õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð ùàðàäà âÿ íÿ ö÷öí áàø âåðèð?Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.

ÛÛ ãðóï. Òåõíîýåí ùàäèñÿëÿð õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ íåúÿ ãðóïëàøäûðûëûð? Ñõåìëÿýþñòÿðèí.

ÛÛÛ ãðóï. Òåõíîýåí ùàäèñÿëÿð îðãàíèçìëÿðÿ íåúÿ òÿñèð åäèð? Íöìóíÿëÿð ýÿòèðèí,éàõóä éàçûí.

ÛÂ ãðóï. Ùàíñû òåõíîýåí ùàäèñÿëÿðè ÿí òÿùëöêÿëè ùåñàá åòìÿê îëàð? Íÿ ö÷öí?Òÿäãèãàòû àïàðìàã ö÷öí òÿëèì ôîðìàñû îëàðàã úöòëöêëÿðëÿ èøäÿí, èø öñóëó êè ìè

èñÿ íþâáÿëè ñóàëëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðñèíèç. Øàýèðäëÿð ìöÿééÿí åäèëìèø (ìþâ -çóäà âåðèëìèø ôÿíÿðúèêëÿð êþìÿê åäÿð) ìÿòíè ùèññÿëÿð øÿêëèíäÿ íþâáÿ èëÿ îõó -éóðëàð. Áèðèíúè øàýèðä áèð àáçàñû éöêñÿê ñÿñëÿ îõóéóð. Òÿðÿô-ìöãàáèëè èñÿ îíàìÿòí ùàããûíäà ñóàëëàð âåðèð âÿ øàýèðä éîëäàøûíûí ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðìàñûíà êþ -ìÿê åäèð. Îíëàð ñóàëëàðû áèðëèêäÿ úàâàáëàíäûðûðëàð. Ñîíðà ðîëëàð äÿéèøèð. ßââÿëñóàë âåðìèø òÿðÿô-ìöãàáèëè íþâáÿòè àáçàñû îõóéóð, äèýÿðè èñÿ îíà ñóàëëàð âåðèð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð. Èíôîðìà-ñèéàíûí ìöáàäèëÿñè äèñêóññèéà ôîðìàñûíäà àïàðûëûð. Áóíóí ö÷öí ìöÿë ëèì éþíÿëäèúèñóàëëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð. Øàýèðä ëÿ ðèí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:— Ùàíñû êè÷èê òåõíîýåí ùàäèñÿëÿð îëà áèëÿð?— Òåõíîýåí ùàäèñÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí íÿ åòìÿê ëàçûìäûð?Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 60-úû ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, 1-úè òàïøûðûã

èú ðà îëóíóð âÿ ìöÿë ëèì òÿ ðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð.Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, òåõíîýåí ãÿçàëàð

èíñàíëàðûí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëèð âÿ ãÿçà, éàíüûí, ïàðòëàéûø âÿ ñ.áó êèìè ôîðìàëàðäà òÿçàùöð åäèð. Òÿáèè õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðäàí ôÿðãëè îëà-ðàã áþéöê ìèãéàñëû òåõíîýåí ãÿçàëàð, ùÿòòà ÿòðàô ìöùèòÿ òÿ ñèð ýþñòÿðèá îðãàíèçì-ëÿðäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.

Òåõíîýåí õàðàêòåðëè ôþâãÿëàäÿ ùàëëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí èíñàíëàð ñÿíàéåìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, íÿãëèééàòäà âÿ äèýÿð ãÿçà òÿùëöêÿñè îëàí éåðëÿðäÿ ãàéäàëàðàúèääè ÿìÿë åòìÿëèäèðëÿð.

82

ÉÅÐ ÊÖÐßÑÈ – ÅÂÈÌÈÇ

83

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ðÿìçëÿðè èëÿ áàüëû ÷ÿêèëìèøêëèïëÿ áàøëàéûð. Êëèï ñîíà ÷àòäûãäà ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ ñóàëëàð âåðèð:

— Ñèç áóðàäà íÿëÿðè ýþðäöíöç? — Áöòöí áóíëàð áèðëèêäÿ íÿ àäëàíûð?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Òÿäãèãàò ñóàëû: Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè íåúÿ éàðàíìûøäûð? Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 62—63-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóï ëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóí äà òàïøûðûãëàð éà-çûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíìàñû ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçèéàçûí.

ÛÛ ãðóï. Àçÿðáàéúàí Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàñû ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçèéàçûí.

ÛÛÛ ãðóï. Ìöñòÿãèëëèéèí áÿðïàñû âÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçèéàçûí.

ÛÂ ãðóï. Àçÿðáàéúàíûí Êîíñòèòóñèéàñû âÿ Àçÿðáàéúàíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè ùàããûí -äà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.

28. ÌÖÑÒßÃÈË ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ

1. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí âÿ îíóí ðÿìçëÿðèíèí éàðàíìàñûíû òÿñâèð åäèð;2. Äþâëÿò ðÿìçëÿðèíèí éàðàíìàñû áàðÿäÿ áèëèêëÿðèíè èçàù åäèð.

Àz.ä.: 1.2.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ìöñàùèáÿ, ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè, âè-äåî÷àðõ,

ðÿíýëè êà ðàí äàø ëàð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

2.3.1. Âåðèëìèø ÿëàìÿòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òÿñâèð åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

84

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

Ìöÿëëèì áöòöí ãðóïëàðà «Ìÿí Àçÿð áàéúàíû òÿñâèð åäèðÿì» ðÿñ ìè íè ÷ÿêìÿéèòÿêëèô åäèð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Ãðóï -ëàðûí èøè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:— Ùÿð áèð âÿòÿíäàø þëêÿñèíèí Êîíñòèòóñèéàñûíû íÿ ö÷öí áèëìÿëèäèð?— Íÿ ö÷öí ìöàñèð Àçÿðáàéúàíû Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòèíèí âà -

ðèñè ùåñàá åäèðëÿð?Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 63-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûã

èúðà åäèëèð âÿ ãèéìÿò ëÿíäèðèëèð.Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí

ãóðóúóëàðû–Ìÿùÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ, ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøîâ, Ôÿòÿëè õàíÕîéñêè âÿ áàøãàëàðû ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ þëêÿìèçèí ö÷ðÿíýëè áàéðàüûíûí ãÿáóë åäèë-ìÿñè, Äþâ ëÿò ùèìíèíèí âÿ ýåðáèíèí, äþâëÿò îðãàíëàðûíûí éàðàäûë ìàñû ö÷öí ÷îõ èøëÿðýþðìöøëÿð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèé éÿòèíèíâàðèñèäèð. Ùÿð áèð àçÿð áàé úàíëû Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ðÿìç ëÿðèíè ñåâìÿëè, ãîðó ìàëûâÿ àçÿð áàé úàí ëû àäûíû ùÿìèøÿ óúà òóò ìà ëûäûð.

29. ÃßÄÈÌ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ

1. Òàðèõè àáèäÿëÿðèìèçè òàíûéûð, îíëàð ùàããûíäà áèëèêëÿðèíè ñàäÿ ôîðìàäà èçàùåäèð.

2. Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè êå÷ìèøèíè — Ãÿäèì Àçÿðáàéúàíû òÿñâèð åäèð.

Àç.ä.: 1.2.1.; Èíô.: 2.2.3.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.1.3. «Çàìàí», «ìÿêàí» âÿ «ùÿðÿêÿò» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.2.3.1. Âåðèëìèø ÿëàìÿòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òÿñâèð åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñþç àññîñèàñèéàñû,êàðóñåë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿðè,

øÿêèë

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

85

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ãÿäèì äþâðëÿðÿ àèä àíëàéûøëàðäàí áèðèíèí àäûíû ÷ÿêèð:— Ãÿäèì èíñàí...Øàýèðäëÿðÿ áó èôàäÿéÿ óéüóí ñþçëÿð ñþéëÿìÿê òÿêëèô îëóíóð. Ñþç àññîñèàñèéàñû

öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áó àíëàéûøûí ùàíñû àññîñèàñèéàëàð éàðàòäûüûíû øàýèðä-ëÿðäÿí þéðÿíèí.

Øàýèðäëÿð ìöìêöí âàðèàíòëàðû ñþéëÿéèðëÿð.Úàðè äÿðñèí òàðèõè ìþâçóéà ùÿñð îëóíàúàüû ìöÿééÿí åäèëèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Àçÿðáàéúàíûí òàðèõèíäÿ ùàíñû ùàäèñÿëÿð âÿ ýþðêÿìëè øÿõñèé -

éÿòëÿð îëìóøäóð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 64—65-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Øà -

ýèðäëÿð ãðóïëàðà áþëöíöð, ìöÿëëèìèí âåðäèéè òàï øû ðûã êàðóñåë öñóëó èëÿ éåðèíÿéåòèðèëèð.

Û ãðóï. Ãÿäèì Áàêû ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.ÛÛ ãðóï. Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðû âÿ êå÷ìèø äþâëÿòëÿð ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éà -

çûí.ÛÛÛ ãðóï. Àçÿðáàéúàíûí êå÷ìèøäÿ éàøàìûø ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðè ùàããûíäà

áèë äèê ëÿ ðè íèçè éàçûí.ÛV ãðóï. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ãÿäèì Äàø äþâðö ùàããûíäà áèëäèê ëÿ ðè íèçè éà -

çûí.Òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ëþâùÿäÿí àñûëûð.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Èø âÿðÿãè èëêèí ãðóïà ãàéòàðûëûð, ÿëàâÿ ñóàëëàð âå -

ðèëèð, ãðóïëàðûí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð ãîéà áèëÿð:– Âÿòÿíèìèçèí òàðèõèíè þéðÿíìÿê íÿ ö÷öí âàúèáäèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, Àçÿðáàéúàíûí òà ðè -

õè ÷îõ ãÿäèìäèð. Òàðèõè àáè äÿëÿðèìèç áèçÿ ãÿ äèì äþâðëÿ ðèí éàäè ýà ðûäûð. Áó àáè-äÿëÿð òàðèõèìèçè þéðÿí ìÿ éÿ êþìÿê åäèð. Òàðèõè àáèäÿëÿð äþâëÿòèìèç òÿðÿôèíäÿíãîðóíóð. Áèç äÿ âÿ òÿí äàø êèìè áó àáèäÿëÿðè ãîðóìàã ö÷öí ÿëèìèçäÿí ýÿëÿíè åò-ìÿëèéèê.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 65-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûã ëàðéåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Øàýèðäëÿðÿ éàøàäûüû áþëýÿíèí ãÿäèì äþâðöíÿàèä (áåëÿ èìêàí âàðñà) ìÿãàëÿ éàçìàüû òàïøûðà áèëÿðñèíèç. Áó òàïøûðûüû îíëàðáþéöêëÿðèí êþìÿéè èëÿ åâäÿ éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðëÿð.

86

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

30. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÎÐÄÓÑÓ

1. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíè äþâëÿòèìèçèí ÿñàñ ÿëà-ìÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè òÿñâèð åäèð.

Èíô.: 2.2.3.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ÁÈÁÞ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

2.3.1. Âåðèëìèø ÿëàìÿòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òÿñâèð åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñÿ «ßñýÿð ìàðøû» ìàùíûñû èëÿ áàøëàéûð:

Âÿòÿí ìÿíè éåòèøäèðèá,Áó éåðëÿðÿ éîëëàäû.Áó òîðïàüà ãóðáàí äåéèá,Àëëàùà èñìàðëàäû.Áîø îòóðìà, ÷àëûø, äåäè,Õèäìÿò åéëÿ âÿòÿíÿ.Ñöäöì ñÿíÿ ùàëàë îëìàç,Ñÿí áàø ÿéñÿí äöøìÿíÿ.

Ñîíðà ñóàë âåðèð: — Áó ìàùíûäàêû ñþçëÿð êèìèí äèëèíäÿí äåéèëèð? Øàýèðäëÿðèíúàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Àéäûíëàøäûðûëûð êè, ìàùíûäà ñþùáÿò îðäóäà õèäìÿò åò ìÿê -äÿí ýåäèð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí îðäóñó íåúÿ éàðàíìûøäûð?

87

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 66—67-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.Ìöÿëëèì êîëëåêòèâëÿ èø àïàðûð. ÁÈÁÞ öñóëóíäàí èñòè ôàäÿ åòìÿêëÿ øàýèðäëÿðÿ áåëÿáèð òàï øûðûã âåðèð:

— Ìèëëè Îðäóìóç ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè, áèëìÿê èñòÿäèéèíèçè Û âÿ ÛÛ ñöòóí -ëàð äà éàçûí.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Òàïøûðûã éåðèíÿ éåòè ðè ëèð. Äÿðñëèê öçÿ -ðèíäÿ èø éåêóíëàøäûãäàí ñîíðà ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ ÛÛÛ ñöòóíäà áó ýöí þé ðÿí äèê -ëÿðèíè éàçìàüû òàïøûðûð. Âåðèëÿí òàïøûðûã ìöÿëëèì òÿðÿôèíäÿí éîõ ëà íûëûð âÿãèéìÿòëÿíäèðèëèð. ßëàâÿ ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí:

1) Àïðåë äþéöøëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð? 2) Àïðåë äþéöøëÿðè íÿéè ñöáóò åòäè?Áó ñó àë ëàð ÿòðàôûíäà ìöçàêèðÿ àïàðûëà áèëÿð.

Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, Àçÿð áàé úàí ìöñòÿ -ãèë äþâëÿò îëäóüó ö÷öí îíóí þçöíöí Ìèëëè Îðäóñó âàð. Ìèëëè Îðäóìóç ìöñòÿãèë -ëèéèìèçèí âÿ ñÿðùÿäëÿðèìèçèí êåøèéèíäÿ äàéàíìûøäûð. Îðäóìóç ýöúëöäöð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 67-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûãëàðèúðà îëóíóð âÿ ìöÿë ëèì òÿ ðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð.

Ìèëëè Îðäóìóçùàããûíäà áèëèðÿì

Ìèëëè Îðäóìóçùàããûíäà áèëìÿê èñòÿéèðÿì

Ìèëëè Îðäóìóçùàããûíäà þéðÿíäèì

31. ÃÎÍØÓËÀÐÛÌÛÇ

1. Àçÿðáàéúàíà ãîíøó îëàí äþâëÿòëÿðè, áó äþâëÿòëÿðèí ïóë íèøàíëàðûíû òàíûéûð.

Ðèé.: 5.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

1.2.2. Àçÿðáàéúàíûí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð;2.2.3. Äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ïóë íèøàíëàðûíû òàíûéûð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè, ñþçàññîñèàñèéàñû, àíëà-éûøûí ÷ûõàðûëìàñû,

äèñêóññèéà

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, õÿðèòÿ

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

88

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìîòèâàñèéà øàýèðäëÿðèí ôÿàëëàøìàñûíà èìêàí éàðàäûð. Áåéèí ùÿì - ëÿ ñè öñóëóíó òÿòáèã åòìÿêëÿ øàýèðäëÿðèí êþùíÿ áèëèêëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðìàã ìöì êöí äöð.

Ñþç àññîñèàñèéàñû öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê øàýèðäëÿðäÿí «Ãîíøó» àíëàéûøûíûíùàíñû àññîñèàñèéàëàð éàðàòäûüûíû ñîðóøóí.

Ñîíðà ëþâùÿäÿ äàèðÿ ÷ÿêèá îðòàäà «Àçÿðáàéúàíûí...» ñþçöíö éà çà áèëÿðñè íèç. Èêèí -úè ñþçö òàïìàã øàýèðäëÿðÿ ùÿâàëÿ îëóíóð. (Äàèðÿíèí êÿíàðëàðûíäà ãîíøó þëêÿ ëÿ ðèí àä-ëàðûíû éàçûí). Øàýèðäëÿð áó þëêÿëÿðèí Àçÿð áàé úà íûí ãîíøóëàðû îëìàñûíû ñþéëÿ éèð ëÿð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Àçÿðáàéúàíûí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ ùàíñû ÿëàãÿëÿðè âàð?

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 68—69-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Áó

äÿðñäÿ øàýèðäëÿðèí ìþâçó ÿòðàôûíäà ïîëåìèêà à÷ìàñûíà èìêàí éàðàäàí ÿí îïòè -

ìàë öñóëëàðäàí áèðèíäÿí – ìÿñÿëÿí, äèñêóññèéàäàí èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Äèñ êóñ -

ñèéà «Ãîíøó þëêÿëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí éàõøû îëìàñûíûí öñòöíëöêëÿðè íÿäèð?» —

ñó àëû ÿòðàôûíäà àïàðûëà áèëÿð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàë âåðÿ áèëÿð:— Àçÿðáàéúàíûí ùàíñû ðàéîíëàðû Åðìÿíèñòàí òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíóá?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, äþâ ëÿ òëÿð þç ãîíøó -

ëàðû èëÿ ùÿìèøÿ ìåùðèáàíëûã âÿ äîñòëóã øÿðàèòèíäÿ éàøà ìàüà ÷àëû øûð. ×öíêè þëêÿ -ëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí ïîçóëìàñû èëÿ áó þëêÿëÿðèí ÿùàëèñèíèí äÿ äèíúëèéèïî çóëóð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 69-úó ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, 2-úèòàïøûðûã éå ðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

Ìÿëóìàò

Öìóìè ñÿðùÿäëÿðèìèçèí óçóíëóüó – 3472 êìÒöðêèéÿ – 13 êì Èðàí – 765 êì Ðóñèéà – 391 êì Ýöðúöñòàí – 471 êìÕÿçÿð äÿíèçè – 825 êì Åðìÿíèñòàí – 1007 êì

Ãåéä: Áó äÿðñäÿí ñîíðàêû íþâáÿòè äÿðñèí «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíäþâëÿò ðÿìçëÿðè» àäëû äèâàð ãÿçåòèíèí ùàçûðëàíìàñûíà ùÿñð îëóíàúàüûíû åëàíåäèí. Äèâàð ãÿçåòèíèí ìþâçóñó èëÿ áàüëû ìöâàôèã òàïøûðûãëàð âåðèí. Ìÿñÿ-ëÿí, ìÿãàëÿëÿðèí éàçûëìàñû, øÿêèëëÿðèí, ôîòîëàðûí òîïëàíìàñû âÿ ñ.

Àçÿðáàéúàíûíãîíøóëàðû

Ýöðúöñòàí

Åðìÿíèñòàí

Ðóñèéà

Òöðêèéÿ Èðàí

89

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

32. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÒßÁÈßÒÈ

1. ßñàñ òÿáèè ãîðóã, éàñàãëûã âÿ ìèëëè ïàðêëàðûìûç ùàããûíäà áè ëèê ëÿ ðèíè èçàùåäèð.

Èíô.: 4.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Àíëàéûøûí÷ûõàðûëìàñû,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.2.2. Àçÿðáàéúàíûí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð;1.4.2. Òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿ áèð ñõåì ÷ÿêèð âÿ áåëÿ áèð ñóàë âåðèð:— Áöòöí áóíëàðûí éåðëÿøäèéè ìÿêàí ùàðàäûð?

Øàýèðäëÿð þç úàâàáëàðûíäà ãåéä åäèðëÿð êè, áó àíëàéûøëàðû áèðëÿøäèðÿí Âÿ -òÿíèìèç – Àçÿðáàéúàíäûð. Ñîíðà ìöÿëëèì Àçÿðáàéúàíäà îëàí ìöõòÿëèô íàäèðáèòêè âÿ ùåéâàíëàðûí øÿêèëëÿðèíè íöìàéèø åäÿðÿê ñóàëëàð âåðèð:

?

õàðûáöëáöë

Êöð

Øàùäàü

Úûäûð äöçö

Õÿçÿð

Ýþéýþë

90

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

1. Áó áèòêèëÿðè òàíûéûðñûíûçìû?2. Áó ùåéâàíëàðûí àäû íÿäèð?3. Áÿñ îíëàðû íÿ ö÷öí ãîðóìàã ëàçûìäûð?Òÿäãèãàò ñóàëû: Ãîðóãëàð, éàñàãëûãëàð âÿ ìèëëè ïàðêëàð íÿ ö÷öí éàðàäûëûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 70—71-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ìöÿë ëèì øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöð. Àçÿðáàéúàíûí òÿ áèÿ òèíÿ àèä òàïøûðûãëàð éàçûë -ìûø èø âÿðÿãëÿðèíè ãðóïëàðà âåðèð:

Û ãðóï. Àçÿðáàéúàíûí áèòêè àëÿìè ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.ÛÛ ãðóï. Àçÿðáàéúàíûí ùåéâàíëàð àëÿìè ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.ÛÛÛ ãðóï. Àçÿðáàéúàíûí ÷àéëàðû ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.Û ãðóï. Àçÿðáàéúàíûí äàüëàðû ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Íöìàéÿíäÿëÿð ãðóï èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Ãðóï -

ëà ðûí ôÿà ëèé éÿòè ãèé ìÿòëÿíäèðèëèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàë âåðÿ áèëÿð:— Ãîðóã, éàñàãëûã âÿ ìèëëè ïàðêëàð áèð-áèðèíäÿí íåúÿ ôÿðãëÿíèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, Âÿ òÿ íè ìèçèí òÿáèÿòè

÷îõ çÿíýèí âÿ ýþçÿëäèð. Äþâëÿòèìèç áó çÿíýèíëèéè âÿ ýþçÿëëèéè ãîðóìàã ö÷öíãîðóã ëàð, éàñàãëûãëàð âÿ ìèëëè ïàðêëàð éàðàòìûøäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 71-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè òàïøûðûãëàð èúðà åäèëèð âÿ ãèéìÿò ëÿí -äèðèëèð. Øàýèðäëÿðè ãðóïëàðà áþëöá, îíëàðà ùàíñûñà íàäèð áèòêè âÿ éà íàäèð ùåéâàíùàããûíäà òÿãäèìàò ùàçûðëàìàüû òàïøûðà áèëÿðñèíèç. Áó òàïøûðûüû åâÿ âåðÿ, éàõóäàéðûúà áèð ëàéèùÿ êèìè èøëÿäÿ áèëÿðñèíèç.

33. ÄÎÜÌÀ ÕßÇßÐ

1. Äÿíèç âÿ ýþëö ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðèð;2. Õÿçÿð äÿíèçèíèí úàíëûëàð àëÿìèíè òàíûéûá, ôÿðãëÿíäèðèð;3. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ÷èðêëÿíìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèð;4. Õÿçÿð äÿíèçèíèí ãîðóíìàñûíäà äþâëÿòèìèçèí ðîëóíó èçàù åäèð.

1.2.1. Úîüðàôè îáéåêòëÿðè (äÿíèç, îêåàí, àäà, ìàòåðèê) ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðã - ëÿí äèðèð;

1.2.2. Àçÿðáàéúàíûí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð;1.4.2. Òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Èíô.: 2.2.3.; Ðèé.: 5.2.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

91

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè, õÿðèòÿ, Õÿ-çÿðèí ôàóíàñûíà àèä øÿ-

êèëëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õÿðèòÿñèíè àñàðàãøàýèðäëÿðÿ àøàüûäàêû ñóàëëàðëà ìöðàúèÿò åäèð:

— Àçÿðáàéúàí øÿðãäÿí ùàíñû äÿíèçëÿ ÿùàòÿ îëóíóá?— Àçÿðáàéúàíà ãîíøó þëêÿëÿðäÿí ùàíñûëàðûíûí Õÿçÿðèí ñàùèëèíäÿ ÿðàçèëÿðè âàð?Øàýèðäëÿð ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðûðëàð. Òÿäãèãàò ñóàëû: Õÿçÿðèí ðåñïóáëèêàìûç ö÷öí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 72—73-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöð. Ãðóïëàðà Õÿçÿð äÿíèçèíèí òÿ ñÿððöôàò ÿùÿ -ìèééÿòè âÿ åêîëîýèéàñû èëÿ áàüëû òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè âÿ øÿêèëëÿð òÿã -äèì åäèëèð.

Û ãðóï. Õÿçÿðèí äÿíèç âÿ ýþëÿ àèä õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà éàçûí.ÛÛ ãðóï. Õÿçÿðäÿêè éàðûìàäà âÿ àäàëàð ùàããûíäà éàçûí.ÛÛÛ ãðóï. Õÿçÿðèí úàíëûëàð àëÿìè ùàããûíäà úÿäâÿë òÿðòèá åäèí. Û ãðóï. Õÿçÿðèí ÷èðêëÿíìÿñè âÿ áóíóí íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà éàçûí.Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû ìÿðùÿëÿñèíäÿ ñèç øàýèðäëÿðÿ ìöøàùèäÿ ö÷öí ëþâùÿäÿí àñûë-

ìûø õÿðèòÿéÿ éàõûíëàøìàüû òÿêëèô åäÿ âÿ îíëàðà áó èìêàíû éàðàäà áèëÿðñèíèç.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøëÿð òÿãäèì îëó -

íóð âÿ ãðóï ëàðûí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ áåëÿ ñóàëëàð

âåðÿ áèëÿð:1. Õÿçÿð äÿíèçèíè íåúÿ ãîðóìàã îëàð?2. Õÿçÿð äÿíèçè ùàããûíäà äàùà íÿëÿðè åøèòìèñèíèç?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, Õÿçÿð, ÿñëèíäÿ, ýþë -

äöð. Ëàêèí äÿíèçÿ àèä õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áàøãà ýþëëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð. Õÿ çÿð äÿ÷îõëó àäàëàð ìþâúóääóð. Õÿçÿðèí þçöíÿ ìÿõ ñóñ úàíëûëàð àëÿìè âàð. Ñó éóí ÷èðê -ëÿí ìÿñè áó úàíëûëàðûí ìÿùâèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ äÿ íè çèí òÿìèç ëèéèíèãîðóìàã ëàçûìäûð. ßêñ ùàëäà Õÿçÿð þëö äÿíèçÿ ÷åâðèëÿ áèëÿð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 73-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûãèúðà åäèëèð âÿ ìöÿë ëèì òÿ ðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð. Øàýèðäëÿðÿ «Áèç ÷èìÿðëèêäÿ îëàíäàòÿìèçëèéÿ íåúÿ ÿìÿë åòìÿëèéèê?» àäëû åññå éàçìàüû òàïøûðà áèëÿðñèíèç.

92

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

34. ÁÎË ÍÅÌßÒËÈ ÉÓÐÄÓÌÓÇ (Û ÄßÐÑ)

1. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí àãðàð òÿñÿððöôàòû ùàããûíäà áèëèêëÿðèíè ñàäÿôîðìàäà èçàù åäèð;

2. Àçÿðáàéúàíäà òîðïàüûí ìöùàôèçÿñèíäÿ äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð.

Ðèé.: 5.1.1., 5.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Àóêñèîí,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.2.2. Àçÿðáàéúàíûí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð;1.4.2. Òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Äÿðñè øàõÿëÿíäèðìÿ öñóëó èëÿ áàøëàéà áèëÿðñèíèç. Ìöÿëëèì ëþâùÿéÿ«Àçÿðáàéúàíäà éåòèøäèðèëÿí áèòêèëÿð» éà çûëìûø ñõåì ÷ÿêèð. Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðûéàçûëûð. Úàâàáëàðûí àðàñûíäà ðåñïóáëèêàìûç ö÷öí òÿñÿððöôàò ÿùÿìèééÿòëè îëàí áèò-êèëÿð ñå÷èëèð. Òÿõìèíÿí àøàüû äà êû êè ìè ñõåì àëûíûð.

Àçÿðáàéúàíäàéåòèøäèðèëÿí

áèòêèëÿð

àðïàöçöì

ëèìîí

÷àé

çåéòóí

ïàìáûã

áóüäà

93

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

Òÿäãèãàò ñóàëû: Òÿáèÿòèí ãîðóíìàñûíäà äþâëÿòèìèçèí ðîëó íÿäÿí èáàðÿòäèð? Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 74—75-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ìöÿë ëèì øàýèðäëÿðè ãðóïëàðà áþëöð. Èêè ãðóïà Àçÿð áàé úàíûí ÿêèí ÷è ëèê òÿñÿððö ôàòû,äèýÿð èêè ãðóïà èñÿ ùåéâàíäàðëûã òÿñÿððöôàòû èëÿ áàü ëû ñóàë âÿ òàï øû ðûãëàð âå ðèð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï èøëÿðè òÿãäèì îëóíóð. Ãðóïëàðûí ôÿàëèééÿòè ãèé -ìÿòëÿí äè ðèëèð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ áåëÿ ñóàëëàðâåðÿ áèëÿð:

1. Àçÿðáàéúàíäà ùàíñû òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðè äàùà éàõøû èíêèøàô åòìèø äèð?2. Àçÿðáàéúàíäà áó ãÿäÿð íåìÿòèí îëìàñû íÿ èëÿ áàüëûäûð?3. Áó íåìÿòëÿð òöêÿíÿ áèëÿðìè? Íÿ ö÷öí?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, Àçÿðáàéúàí òîð -

ïàãëàðû ìöíáèòäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ðåñïóáëèêàìûçäà áèð ÷îõ áèòêèëÿð éåòèø äèð ìÿê ìöì - êöíäöð. Àçÿðáàéúàí áîë íåìÿòëè ðåñïóáëèêàäûð. Ùÿ ìè øÿ áîë íåìÿòëè îëìàñû ö÷öíäþâëÿòèìèç òîðïàüûí ãàéüûñûíû ÷ÿêèð, äàèì îíóí ìöí áèò ëèéèíè ãîðóìàüà ÷àëûøûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 76-úû ñÿùèôÿñèíäÿêè ìöâàôèã ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð âÿìöÿë ëèì òÿ ðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð. Ñèç øàýèðäëÿðÿ «Àçÿðáàéúàí áÿðÿêÿòëè þëêÿäèð» àäëûåññå éàçìàüû äà òàïøûðà áèëÿðñèíèç.

ÁÎË ÍÅÌßÒËÈ ÉÓÐÄÓÌÓÇ(ÛÛ ÄßÐÑ)

1. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éåðàëòû âÿ éåðöñòö ñÿðâÿòëÿðèíè òÿñâèð åäèð;2. Òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèìèçèí ãîðóíìàñûíûí âàúèáëèéèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

Èíô.: 2.2.3.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ñóàëëàð,ÁÈÁÞ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

1.2.2. Àçÿðáàéúàíûí ñàäÿ úîüðàôè òÿñâèðèíè âåðèð;1.4.2. Òÿáèÿòèìèçèí ãîðóíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ðîëóíó èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

94

АЗЯРБАЙЪАН – ЙУРДУМ МЯНИМ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Äÿðñè áåéèí ùÿìëÿñè öñóëó èëÿ áàøëàéà áèëÿðñèíèç. Ìöÿëëèì éåðàëòûâÿ éåðöñòö ñÿðâÿòëÿðèí øÿêëèíè íöìàéèø åòäèðÿ (ïàìáûã, íåôò âÿ ñ.) âÿ áó ñÿðâÿòëÿ-ðèí àäûíû, îíëàðäàí íÿ ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèéèíè ñîðóøà áèëÿð. Áöòöí ôÿðçèééÿëÿð ãÿ -áóë åäèëèð. Øàýèðäëÿðèí äèããÿòè éåðàëòû âÿ éåðöñòö ñÿðâÿòëÿðèí ÿùÿìèééÿòèíÿ úÿëáîëó íóð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Àçÿðáàéúàíûí ùàíñû éåðàëòû âÿ éåðöñòö ñÿðâÿòëÿðè âàð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 75—76-úû ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Øà -

ýèðäëÿð ÁÈÁÞ öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áèðèíúè ñöòóíäà éåðàëòû âÿ éåðöñòöñÿðâÿòëÿðèìèç ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíè, èêèíúè ñöòóíäà áèëìÿê èñòÿäèêëÿðèíè ãåéäåäèðëÿð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Äÿðñëèê öçÿðèíäÿ èø éåêóíëàøûð. Ìöÿë - ëèì ö÷öíúö ñöòóíäà øàýèðäëÿðÿ áó ýöí þéðÿíäèêëÿðèíè éàçìàüû òàïøûðûð. Ìö çà êè -ðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð ãîéà áèëÿð:

1. Ðåñïóáëèêàìûçûí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíèí òöêÿíìÿìÿñè ö÷öí íÿ åòìÿê ëàçûì äûð?2. Íåôò âÿ ãàç íåúÿ òÿáèè ñÿðâÿòäèð? 3. Áèç áó ñÿðâÿòëÿðè íåúÿ ãîðóéà áèëÿðèê?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, Àçÿð áàéúàí çÿíýèí

òÿáèè ñÿðâÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Îíóí íàäèð éåðàëòû âÿ éåð öñ òö ñÿðâÿòëÿðè âàð. Òÿáèèñÿðâÿòëÿ ðè ìèçäÿí îëàí íåôò âÿ òÿáèè ãàç ðåñïóá ëèêàìûçà äöí éà øþùðÿòè ãàçàíäûð -ìûøäûð. Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè ãî ðó ìàüà ÷à ëû øûð. Áó ìÿãñÿäëÿ Àçÿð -áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè Ñÿðâÿòëÿð Íà çèð ëèéè àäëàíàí äþâëÿò îðãàíûéàðàäûëìûøäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Ñèç øàýèðäëÿðÿ «Àçÿðáàéúàíûí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè» àäëû úÿäâÿëè äîë-äóðìàüû òÿêëèô åäÿ áèëÿðñèíèç. Øàýèðäëÿð ìöñòÿãèë èø êèìè éàøàäûüû áþëýÿíèí éåðàëòûñÿðâÿòëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàéûá òÿãäèìàò åäÿ áèëÿðëÿð. Òàïøûðûã ôÿðäè éàãðóï øÿêëèíäÿ èúðà îëóíà, éàõóä ñèíôèí àéðûúà áèð ëàéèùÿñè îëà áèëÿð.

Òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèìèçùàããûíäà áèëèðÿì

Òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèìèçùàããûíäà áèëìÿê èñòÿéèðÿì

Òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèìèçùàããûíäà þéðÿíäèì

Éàíàðôàéäàëû ãàçûíòûëàð

Ãèéìÿòëè ìåòàëëàð

Ìèíåðàë ñóëàð

95

ÄßÉßÐËßÐ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè, ñþç àññîñèàñèéàñû,

ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿðÿãëÿðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Áåéèí ùÿìëÿñè öñóëóíó òÿòáèã åòìÿêëÿ øàýèðäëÿðèí êþùíÿ áèëèê -ëÿðèíèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, «Ìàóãëè» úèçýè ôèëìèíè éàäà ñàëàáèëÿð ñèíèç. Ñîíäà Ìàóãëèíèí íÿ ö÷öí ìåøÿíè òÿðê åäÿðÿê èíñàíëàðûí éàíûíà ãà - éûò ìàñûíû ñîðóøà áèëÿðñèíèç.

Éàõóä ñþç àññîñèàñèéàñû öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê «Àèëÿ» àíëàéûøûíûí øàýèðä-ëÿðäÿ ùàíñû àññîñèàñèéàëàð éàðàòäûüûíû þéðÿíèí.

Ñîíðà øàýèðäëÿðëÿ êè÷èê áèð äèñêóññèéà òÿøêèë åäÿ áèëÿðñèíèç. Áó äèñêóññèéàäààèëÿ öçâëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ ãàðøû ùàíñû ìöíàñèáÿòäÿ îëìàñû ùàããûíäà ñþùáÿò àïàðàáè ëÿð ñèíèç. Íÿòèúÿäÿ øàýèðäëÿð àèëÿíè úÿìèééÿòèí þçÿéè êèìè áàøà äöøìÿëèäèðëÿð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Úÿìèééÿò íÿäèð? Î íåúÿ éàðàíûá èíêèøàô åäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 78—79-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ìöÿë ëèì øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöð. Îíëàðà ÿââÿë úÿ äÿí ùàçûðëàäûüû òàïøûðûãëàð éàçûë -ìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàéûð. Øàýèðäëÿðÿ òàïøûðûãëàðû èúðà åòìÿê òÿêëèô îëóíóð.

35. ÈÍÑÀÍ Âß ÚßÌÈÉÉßÒ

1. Èíñàíûí ùÿéàòûíäà úÿìèééÿòèí ðîëóíó øÿðù åäèð;2. Àèëÿ íöìóíÿñèíäÿ «úÿìèééÿò» àíëàéûøû ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíè èôàäÿ åäèð.

Èíô.: 4.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

2.1.1. Ôÿðä-àèëÿ âÿ ôÿðä-êîëëåêòèâ ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèð;2.1.2. «Úÿìèééÿò» àíëàéûøû ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíè èôàäÿ åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

96

ÄßÉßÐËßÐ

Û ãðóï. Èíñàíû áàøãà úàíëûëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí õöñóñèééÿòëÿðè éàçûí.ÛÛ ãðóï. Èíñàíûí ùÿéàòûíäà úÿìèééÿòèí ðîëóíó øÿðù åäèí.ÛÛÛ ãðóï. Äþâëÿò íÿ ö÷öí àèëÿíè ãîðóìàüà ÷àëûøûð? Øÿðù åäèí.Û ãðóï. Úÿìèééÿòèí èíêèøàôû èëÿ èíñàíëàðûí èíêèøàôû àðàñûíäà ÿëàãÿíè øÿðù åäèí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï èøëÿðè òÿãäèì îëóíóð, ãðóïëàð ãèéìÿòëÿí äè ðè ëèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû áåëÿ ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð:1. Äþâëÿòèìèç óøàãëàðûí âÿ ãàäûíëàðûí ùöãóãëàðûíû íåúÿ ãîðóéóð?2. Óøàãëàðû íÿ ö÷öí ýÿëÿúÿéèí ãóðóúóëàðû àäëàíäûðûðëàð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, èíñàí àüûëëû âàðëûã -

äûð. Àèëÿ äîüìà èíñàíëàðûí áèðëèéèäèð. Àèëÿëÿðèí áèðëèéè úÿìèééÿòè ôîðìàëàøäûðûð.Úÿìèééÿòäÿ éàøàéàí èíñàíëàð áèð-áèðèíè ñåâìÿëè, áèð-áèðèíÿ ùþð ìÿòëÿ éàíàøìà ëû -äûð ëàð. Äþâëÿòèìèç èíñàíëàðûí ùöãóãëàðûíû ãîðóéóð, îí ëàðûí èíêèøàôû ö÷öí øÿ ðàèòéàðàäûð. ×öíêè þëêÿìèçèí èíêè øà ôû èíñàíëàðûí èíêè øàôû èëÿ áàüëûäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 79-úó ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð âÿ ìöÿë ëèìòÿ ðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð. Áèëèêëÿðè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê âÿ òÿò áèã åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ øà-ýèðäëÿðÿ (ôÿðäè, éàõóä ãðóï øÿêëèíäÿ) «Äþâëÿòèìèç óøàãëàðûí ýÿëÿúÿéèíè òÿìèíåòìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöð» àäëû ïëàêàò ùàçûð ëà ìàüû äà òàïøûðà áèëÿðñèíèç.

36. ÁÀÉÐÀÌËÀÐÛÌÛÇ

1. Äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè ýöíëÿðè (áàéðàìëàð, ÿëàìÿòäàð ýöíëÿð) òÿñâèð åäèð.

Òåõ.: 1.3.3.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Àíëàéûøûí÷ûõàðûëìàñû,ÁÈÁÞ, åññå

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

2.3.1. Âåðèëìèø ÿëàìÿòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè òÿñâèð åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

97

ÄßÉßÐËßÐ

?

Íîâðóç

8 Ìàðò

Ãóðáàí

Éåíè èë Ðàìàçàí

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿí òàáëî àñàðàã áåëÿ áèð ñóàëëà ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð:— Áóíëàð íÿäèð? Ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð. Òÿõìèíÿí áåëÿ áèð ñõåì àëûíûð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ðåñïóáëèêàìûçäà ùàíñû áàéðàìëàð âÿ ÿëàìÿòäàð ýöíëÿð âàð âÿáóí ëàð íÿéè èôàäÿ åäèð?

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 80—81-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõó íóð.Òÿä ãèãàò öñóëó êèìè ÁÈÁÞ-äÿí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð. Êîëëåêòèâëÿ èø çàìàíû ìöÿë -ëèì øàýèðäëÿðÿ áàéðàìëàð âÿ ÿëàìÿòäàð ýöíëÿð ùàã ãûíäà áèëäèêëÿðèíè Û ñöòóíäà,áèëìÿê èñòÿäèêëÿðèíè ÛÛ ñö òóí äà éàçìàüû òàïøû ðûð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Äÿðñëèê öçÿðèíäÿ èø éåêóíëàøäûðûë -äûã äàí ñîíðà ìöÿëëèì áó ýöí þéðÿíäèêëÿðèíè ÛÛÛ ñöòóíäà éàçìàüû òàïøûðûð. Èø éå -êóíëàøûð, ìöçàêèðÿ îëóíóð âÿ øàýèðäëÿðèí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áó çà ìàíìöÿëëèì ÿëàâÿ ñóàëëàð äà âåðÿ áèëÿð:

1. ßí ÷îõ ñåâäèéèíèç áàéðàì ùàíñûäûð? Íÿ ö÷öí?2. Áàéðàìëàðû íåúÿ ãåéä åäèðñèíèç?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, áàéðàìëàð äà ìèëëè

äÿ éÿðäèð. Èë ÿðçèíäÿ õàëãûìûç áèð ÷îõ áàéðàìëàð êå÷è ðèð. Áóíëàðäàí ÿí ãÿäèìè âÿÿí ýåíèø ãåéä îëó íàíû Íîâðóç áàéðàìûäûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 81-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð èúðà îëóíóð. Áóìÿðùÿëÿäÿ øàýèðäëÿðÿ «ßí ñåâäèéèì áàéðàì» àäëû åññå éàçìàüû òàïøûðà áèëÿðñè-íèç.

Àçÿðáàéúàí áàéðàìëàðûâÿ ÿëà ìÿò äàð ýöíëÿðè

ùàããûíäà áèëèðÿì

Àçÿðáàéúàí áàéðàìëàðûâÿ ÿëà ìÿò äàð ýöíëÿðè

ùàããûíäà èñòÿéèðÿì áèëÿì

Àçÿðáàéúàí áàéðàìëàðûâÿ ÿëà ìÿò äàð ýöíëÿðèùàããûíäà þéðÿíäèì

98

ÄßÉßÐËßÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì äÿðñè áåéèí ùÿìëÿñè öñóëó èëÿ áàøëàéà áèëÿð. Áóíóí ö÷öíëþâùÿäÿí áàøëûüû îëìàéàí èêè ñöòóíäàí èáàðÿò úÿäâÿë àñûá ñöòóíëàðà áàøëûã âåð-ìÿéè òÿêëèô åäÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí: Øàýèðäëÿð 1-úè ñöòóíà «Ãàíóíëàð», 2-úè ñöòóíàèñÿ «Ãàéäàëàð» áàøëûüûíû âåðìÿëèäèðëÿð.

37. ÃÀÉÄÀ Âß ÃÀÍÓÍ

1. Ãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿéèí úÿìèééÿòèí ùÿéàòû ö÷öí âàúèáëèéèíè ñàäÿ øÿêèëäÿèçàù åäèð;

2. Ãàéäà âÿ ãàíóíóí ôÿðãèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð âÿ îíëàðà ÿìÿë åòìÿéèíìÿíÿâè áîðú îëäóüóíó øÿðù åäèð.

Ô.ò.: 1.1.7.; 1.1.8.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ìöçàêèðÿ, êàðóñåë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

2.4.1. «Ãàéäà» âÿ «ãàíóí» àíëàéûøëàðûíûí ôÿðãèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

1-úè ñöòóí 2-úè ñöòóí

— Òÿùñèë ùàããûíäà Ãà íóí — «Óøàã ùöãóãëàðû ùàã ãûíäà» Ãàíóí— «Òîð ïàã ëà ðûí ìöíáèòëè éè ùàããûíäà»

Ãàíóí — Àçÿðáàéúàí Ðåñ ïóáëè êà ñûíäà äþâ-

ëÿò äèëè ùàããûíäà Ãàíóí

— Íÿçàêÿò âÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðû— Ýèýèéåíà ãàéäàëàðû— Îéóí ãàéäàëàðû— Éàçû ãàéäàëàðû

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ãàéäà âÿ ãàíóíóí ôÿðãè íÿäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 82—83-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ñèíèô 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóïëàðà òàïøûðûãëàð éà çûëìûø èø âÿðÿãëÿðè âåðèëèð. Êàðóñåëöñóëó èëÿ èø âÿðÿãëÿðèíäÿêè ñóàëëàðà úàâàá éàçûëûð.

99

ÄßÉßÐËßÐ

Û ãðóï. Ìÿêòÿá ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿéèí ôàéäàëàðûíû ýþñòÿðèí.ÛÛ ãðóï. Èäìàí çàëûíäà ùàíñû ãàéäàëàð âàð? Áó ãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿéèí ÿùÿ-

ìèééÿòèíè èçàù åäèí.ÛÛÛ ãðóï. Ãàíóíëàð ùàããûíäà ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí. Ãàéäà èëÿ ãàíóíóí îõøàð úÿ-

ùÿòëÿðèíè ýþñòÿðèí.ÛÂ ãðóï. Öìóìè ùÿéÿòäÿ ùàíñû ãàéäàëàðà ÿìÿë îëóíìàëûäûð?Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Òÿäãèãàò èøëÿðè òÿãäèì îëóíóð âÿ ãðóïëàðûí ôÿàëèé -

éÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:1. Ùàíñû ãàéäàëàð õîøóíóçà ýÿëèð?2. Ãàéäàíû ïîçàíëàðà ìöíàñèáÿòèíèçè íåúÿ áèëäèðèðñèíèç?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, ùÿð éåðäÿ ìöÿé éÿí ãàé -

äàëàð îëóð. Ìÿäÿíè èíñàíëàð ãàéäàëàðû ùå÷ âàõò ïîçìóðëàð. Èíñàí ýåòäèéè ùÿð éåð -äÿ ãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿëèäèð. Áóíóí ö÷öí îëäóüó ùÿð éåðäÿ ãîéóëìóø ãàéäàëàðûäèããÿòëÿ þéðÿíìÿê ëàçûìäûð. Äþâëÿò èíñàíëàðûí ùÿéàòûíû àñàíëàøäûðìàã ö÷öí ãà-íóíëàð ãÿáóë åäèð. Áó ãàíóíëàðà ÿìÿë åòìÿê âàúèáäèð. ×öíêè ãàíóíó ïîçàíëàð ìÿù -êÿìÿéÿ âåðèëèð âÿ úèääè úÿçàëàíäûðûëûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 83-úö ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, 2-úè âÿ 4-úöòàïøûðûã éåðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿò ëÿí äèðèëèð.

38. ÉÀÐÛÌ×Ûà ÃÀËÌÛØ ÒÈÊÌß

1. Ìÿíÿâè áîðúóí ÿùÿìèééÿòèíè øÿðù åäèð;2. Ñÿíÿò íöìóíÿëÿðèíèí éàðàíìàñûíûí ùÿéàòëà ÿëàãÿñèíè ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

Àç.ä.: 1.2.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

3.4.1. Ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíè (ùÿéàòè íöìóíÿëÿð, áÿäèè âÿ òÿñâèðèñÿíÿò ÿñÿðëÿðè ÿñàñûíäà) øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð, ôàñèëÿëÿðëÿ îõó, êà-

ðóñåë, ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê,øÿêèëëÿð,

èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

100

ÄßÉßÐËßÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ýÿòèðäèéè øÿêëè ëþâùÿäÿí àñûð. Øÿêèëäÿ ðÿñì ñÿðýèñèâÿ ðÿñìëÿðÿ áàõàí èíñàíëàð òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ ñóàëëà ìöðàúèÿòåäèð:

— Øÿêèëäÿ íÿ òÿñâèð îëóíìóøäóð? Ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð. Íþâáÿòè ñóàëëàð áåëÿ îëà áèëÿð:— Ñÿðýèäÿ íÿëÿð íöìàéèø åòäèðèëèð?— Ñÿðýèëÿð, ñèçúÿ, ùàíñû ìÿãñÿäëÿðëÿ òÿøêèë îëóíóð?— Ñÿðýèëÿðèí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?Éàõóä ñèç äÿðñÿ êè÷èê ìöùàçèðÿ èëÿ áàøëàéà áèëÿðñèíèç. Ùåéäÿð ßëèéåâ Ôîíäó-

íóí âèòñå-ïðåçèäåíòè Ëåéëà ßëèéåâàíûí òÿøÿááöñö èëÿ àïàðûëàí «Õîúàëûéà ÿäàëÿò»áåéíÿëõàëã êàìïàíèéàñûíäàí óøàãëàðûí ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí ìÿëóìàò âåðèá, áóêàìïàíèéàíûí ÿùÿìèééÿòè ùàããûíäà äèñêóññèéà òÿøêèë åäèí. Êàìïàíèéàéà ãîøóë-ìàüûí âàúèáëèéèíè, áóíóí ìÿíÿâè áîðú îëìàñûíû øàýèðäëÿðèí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûí.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ìÿíÿâè áîðúó éåðèíÿ éåòèðìÿéèí ÿùÿìèééÿòè íÿäèð? Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Òÿäãèãàòû ôàñèëÿëÿðëÿ îõó öñóëó èëÿ àïàðà áèëÿðèê.

Ìÿòíè ùèññÿëÿðÿ áþëöá øàýèðäëÿðÿ àðäûúûë îõóäàðàã ùÿð ùèññÿíè ñóàë ëàð ÿñàñûíäàìöçàêèðÿ åòìÿê îëàð.

Äÿðñëèéèí 84—85-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè íèô ãðóïëàðà áþëöíöð.Ãðóïëàðà òàïøûðûãëàð éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè âåðèëèð. Ãðóï ëàð êàðóñåë öñóëó èëÿ èøâÿ ðÿãëÿ ðèí äÿêè òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.

Û ãðóï. Õîúàëû ùàäèñÿëÿðè èëÿ áàüëû ìÿëóìàò éàçûí.ÛÛ ãðóï. Øÿìñèí äàíûøäûüû ÿùâàëàòû äèíëÿéÿí óøàãëàðûí êå÷èðäèéè ùèñëÿðè òÿñâèð

åäèí.ÛÛÛ ãðóï. Àíàíûí òèêìÿíè òàìàìëàéà áèëìÿìÿñèíèí ñÿáÿáèíè à÷ûãëàéûí.ÛÂ ãðóï. Þç òèêìÿñèíè ãîíàüà áàüûøëàéàí Ëàëÿíèí ùÿðÿêÿòèíÿ ãèéìÿò âåðèí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Íöìàéÿíäÿëÿð ãðóï èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð. Ãðóï -

ëàðûí ôÿà ëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàë âåðÿ áèëÿð:— Øÿìñ íÿ ö÷öí «áó òèêìÿ ìÿíèì ö÷öí ÿí ãèéìÿòëè ùÿäèééÿäèð» — äåäè? Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, õàë ãû ìûç Õî úàëû ùà-

äèñÿëÿðèíäÿ ÷îõ èòêèëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Ëàêèí ñîé äàøëàðûí ìÿíÿâè áîðúó ÷ÿòèíçàìàíëàðäà ùÿìèøÿ áèð-áèðèíÿ äÿñ òÿê âåðìÿñèäèð. Âàëèäåéíëÿðèí áàøëàäûüû áöòöíéàðûì ãàëàí éàõøû èøëÿðè áàøà ÷àòäûð ìàã äà þâëàäëàðûí ìÿíÿâè áîðúóäóð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 85-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàëëàð úàâàáëàíäûðûëûð, òàï øû ðûã éå -ðèíÿ éåòèðèëèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

101

ÄßÉßÐËßÐ

39. ÌßÄßÍÈ ÈÐÑÈÌÈÇÈ ÃÎÐÓÉÀÃ

1. Äÿéÿðëÿðèí ãîðóíìàñûíûí ìÿíÿâè áîðú îëäóüóíó ñàäÿ øÿêèëäÿ øÿðù åäèð.

Àç.ä.: 2.2.4.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Áåéèí ùÿìëÿñè,ÁÈÁÞ,åññå

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

3.4.1. Ìÿíÿâè áîðú ùàããûíäà áèëèêëÿðèíè (ùÿéàòè íöìóíÿëÿð, áÿäèè âÿ òÿñâèðèñÿíÿò ÿñÿðëÿðè ÿñàñûíäà) øÿðù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿ Àçÿð áàé úàíûí ìöõòÿëèô òàðèõè àáèäÿëÿðè, ìÿäÿíèèðñ íöìóíÿëÿðè ÿêñ îëóíìóø ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðè àñà áèëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿ ñèç äÿðñ-ëèêäÿ äÿ âåðèëìèø øÿêèëëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðñèíèç. Øàýèðäëÿðëÿ øÿêèëëÿðäÿ òÿñ -âèð îëóíàíëàðû ìöçàêèðÿ åäèí. Ñîíðà îíëàðëà «èðñ» àíëàéûøûíû ìöçàêèðÿ åäèí.

— Ñèçúÿ, «Ìÿäÿíè èðñ» ñþçö íÿéè èôàäÿ åäèð? Øàýèðäëÿð ìöõòÿëèô úàâàáëàð âåðèðëÿð. «Ìÿäÿíè èðñ» àíëàéûøû áàðÿäÿ òÿñÿââöð ÿëäÿ åäèëèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Ìÿäÿíè èðñè íÿ ö÷öí ãîðóìàã ëàçûìäûð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 86—87-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Èø çàìàíû ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ ùàíñû äÿéÿðëÿðè òàíû äûãëàðûíû ÁÈÁÞ úÿäâÿëèíèíÛ ñö òó íóíäà, äÿéÿðëÿð ùàããûíäà áèëìÿê èñòÿäèêëÿðèíè ÛÛ ñöòóíäà éàç ìàüû òàï øûðûð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Äÿðñëèê öçÿðèíäÿ èø éåêóíëàøäûðûë äûã - äàí ñîíðà ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ áó ýöí þéðÿíäèêëÿðèíè ÛÛÛ ñöòóíäà éàçìàüû òàï -

Ìÿäÿíè èðñèìèç ùàã-ãûíäà áèëèðÿì

Ìÿäÿíè èðñèìèçùàããûíäà áèëìÿê èñòÿéèðÿì

Ìÿäÿíè èðñèìèç ùàã-ãûíäà þéðÿíäèì

102

ÄßÉßÐËßÐ

øûðûð. Èø éå êóíëàøûð, ìöçàêèðÿ îëóíóð âÿ øàýèðäëÿðèí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿò ëÿí äè ðè ëèð.Áó çà ìàí ìöÿëëèì ÿëàâÿ ñóàëëàð äà âåðÿ áèëÿð.

— Òàðèõè àáèäÿëÿð, ìóñèãè ÿñÿðëÿðè, òàáëîëàð, ìåìàðëûã èøëÿðè íÿ ö÷öí äÿéÿðëèùå ñàá åäèëèð?

— Ìÿäÿíè èðñè ãîðóìàã êèìèí áîðúóäóð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, áèç ìÿäÿíè èðñè ìèç-

ëÿ ôÿõð åòìÿëèéèê.• Ìÿäÿíè èðñèìèçè ãîðóìàëû, ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ þòöð ìÿëèéèê êè,ýÿëÿúÿê íÿ ñèëëÿð äÿ îíóíëà þéöíÿ áèëñèí. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿäÿíè èðñè ãîðóìàã ùÿð áèðâÿ òÿí äà øûí ìÿíÿâè áîðúóäóð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 87-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð èúðà îëóíóð.Ìöÿë ëèì òÿ ðÿôèíäÿí ãèéìÿòëÿíäèðìÿ àïàðûëûð. Øàýèðäëÿðÿ «Áèç ìÿäÿíè èð ñèìèçè íÿö÷öí ãîðóéóá ñàõëàìàëûéûã?» àäëû åññå éàçìàüû òàïøûðà áèëÿðñèíèç.

40. ÄÖÍÉÀ ÄÈÍËßÐÈ

1. Äèíèí ìàùèééÿòèíè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð.2. ßñàñ äèíëÿðèí òÿáëèü åòäèéè öìóìè äÿéÿðëÿðè âÿ îíëàð ùàããûíäà äöøöí úÿ -

ëÿðèíè øÿðù åäèð.3. Ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ ñÿìàâè êèòàáëàðû òàíûéûð.

3.3.1. Äèíèí ìàùèééÿòèíè ñàäÿ ôîðìàäà øÿðù åäèð;3.3.2. Äèíëÿðèí òÿáëèü åòäèéè äÿéÿðëÿðè øÿðù åäèð;3.3.3. Ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ ñÿìàâè êèòàáëàðû òàíûéûð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ Àç.ä.: 1.1.1.

Êîëëåêòèâëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀÑÛ

Êëàñòåð,ÁÈÁÞ, åññå

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, éóíàí ÿñàòèð -ëÿðèíäÿí ôðàãìåíòëÿð

éàçûëìûø âÿðÿãëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

103

ÄßÉßÐËßÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ëþâùÿäÿí øÿêèë àñûð âÿ øàýèðäëÿðäÿí ñîðóøóð:— Ùàíñû òÿêàëëàùëû äèíëÿðè òàíûéûðñûíûç? Ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Áó äèíëÿðè ùàíñû öìóìè úÿùÿòëÿð áèðëÿøäèðèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 88—89-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Òÿä ãè ãàòûí àïàðûëìàñû ö÷öí ÁÈÁÞ úÿäâÿëèíäÿí èñòèôàäÿ îëó íóð. Ìöÿëëèì øàýèðä -ëÿ ðÿ äèí ëÿð ùàã ãûíäà áèë äèêëÿðèíè Û ñöòóíäà, áèëìÿê èñòÿ äèê ëÿðèíè ÛÛ ñöòóíäà éàç -ìà üû òàï øûðûð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Äÿðñëèê öçÿðèíäÿ èø éåêóíëàøäûðûë äûã - äàí ñîíðà ìöÿëëèì áó ýöí þéðÿíäèêëÿðèíè ÛÛÛ ñöòóíäà éàçìàüû òàïøûðûð. Èø éå -êóíëàøûð, ìöçàêèðÿ îëóíóð âÿ øàýèðäëÿð ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áó çàìàí ìöÿëëèì ÿëàâÿñóàëëàð äà âåðÿ áèëÿð.

1. Òÿêàëëàùëû äèíëÿðèí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?2. Ùÿð ùàíñû áèð äèíè ãÿáóë åòìÿê ìÿúáóðèäèðìè?3. Òÿêàëëàùëû äèíëÿðè áàøãà äèíëÿðäÿí íÿ ôÿðãëÿíäèðèð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð ëÿð êè, ùÿð áèð õàëãûí þç

äèëè, þç äèíè âàð. Áóíóíëà áåëÿ, äèíëÿðè áèðëÿøäèðÿí îðòàã äÿ éÿðëÿð, öñò-öñòÿ äö øÿíôèêèðëÿð äÿ âàð. Äèíäÿ ìÿúáóðèééÿò éîõäóð. Äèíè ñåâÿ ðÿê ãÿáóë åòìÿê ëàçûì äûð.

Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 89-úó ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð, òàïøûðûãëàð éåðèíÿéåòèðèëèð. «Èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäà äèíèí ðîëó» àäëû åññå éàçìàüû òàïøûðà áèëÿðñèíèç.

Ìöÿëëèìÿ òþâñèéÿ: Øàýèðäëÿðÿ äèíëÿðèí èíñàíëàðà àøûëàäûüû ìÿðùÿìÿòëè îëìàã,èíñàíëàðà ñåâýè, áþéöêëÿðÿ ùþðìÿò, êè÷èêëÿðÿ ãàéüû ýþñòÿðìÿê, õÿñòÿëÿðè âÿ éàøëûëàðûçèéàðÿò åòìÿê êèìè ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðèí úÿìèééÿò ö÷öí ôàéäàëû îëìàñûíû øÿðùåäÿ áèëÿðñèíèç.

ÄÈÍ ÕðèñòèàíëûãÈóäàèçì

ÈñëàìÃóðàíè-Êÿðèì

Òþâðàò Èíúèë

Äèíëÿð ùàããûíäàáèëèðÿì

Äèíëÿð ùàããûíäàáèëìÿê èñòÿéèðÿì

Äèíëÿð ùàããûíäàþéðÿíäèì

104

ÄßÉßÐËßÐ

41. ÀÈËß ÁÖÄÚßÑÈ

1. Åâäÿ ÿðçàã, ñó, ãàç, åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí ãÿíàÿòëÿ èñòèôàäÿ áàðÿäÿ ôèêèð-ëÿðèíè øÿðù åäèð;

2. Ýÿëèð âÿ õÿðú àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ ôîðìàäà èçàù åäèð.

Ðèé.: 2.3.1., 5.1.2.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Àíëàéûøûí÷ûõàðûëìàñû,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

2.2.1. Ìþâúóä ðåñóðñëàðäàí (ÿðçàã, ñó, ãàç, åëåêòðèê åíåðæèñè) ãÿíàÿòëÿ èñòè-ôàäÿ áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíè øÿðù åäèð;

2.2.2. «Ýÿëèð» âÿ «õÿðú» àíëàéûøëàðûíû ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì «Àèëÿäÿ íÿëÿðÿ ïóë õÿðúëÿíèð?» — ñóàëû éàçûëìûø ñõåìèëþâ ùÿ äÿí àñûð âÿ óøàãëàðäàí áó áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíè ñîðóøóð.

Óøàãëàð ñóàëà ìöõòÿëèô úàâàáëàð âåðèðëÿð âÿ ñõåì òàìàìëàíûð. Ìöÿëëèì èçàùåäèð êè, áó õÿðúëÿðè þäÿìÿê ö÷öí àèëÿíèí ìöÿééÿí ýÿëèðè îëìàëûäûð. Áó ýÿëèð ÿñà-ñûíäà àèëÿ áöäúÿñè éàðàíûð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Õÿðú âÿ ýÿëèð àðàñûíäà ùàíñû ìö íà ñè áÿò ëÿð âàð?

Àèëÿ áöäúÿñè

Éåìÿê

Ýåéèì

Èñòèðàùÿò õÿðúëÿðè

Äèýÿð õÿðúëÿð

Êîììóíàë õÿðúëÿð: èøûãïóëó; ñó ïóëó; ãàç ïóëó âÿ ñ.

Àèëÿ öçâëÿðèíèíýÿëèðëÿðè

õÿðúëÿð

105

ÄßÉßÐËßÐ

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 90—91-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ñè -íèô øàýèðäëÿðè 4 ãðóïà áþëöíöð. Ãðóï ëàðà àøàüû äà êû ìÿçìóí äà ãðóï òàïøûðûãëàðûéàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàíûð:

Û ãðóï. Àèëÿíèí áöäúÿñèíèí éàðàíìà éîëëàðûíû ýþñòÿðèí.ÛÛ ãðóï. «Ýÿëèð âÿ õÿðú áèð-áèðèíÿ óéüóí îëìàëûäûð» èôàäÿñèíè à÷ûãëàéûí.ÛÛÛ ãðóï. Ïóëó äöçýöí õÿðúëÿìÿìÿéèí áöäúÿéÿ âóðäóüó çèéàíû èçàù åäèí.ÛÂ ãðóï. Éûüûìûí áöäúÿ ö÷öí ôàéäàñûíû ÿñàñëàíäûðûí.Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóï íöìàéÿíäÿëÿðè èøëÿðè òÿãäèì åäèðëÿð. Øàýèðä -

ëÿ ðèí ôÿàëèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:1. Òåç-òåç ðàñò ýÿëäèéèíèç «ïóëóì éîõäóð», «áóíà ïóëóì ÷àòìûð», «ïóëóì

îëàí äà àëàðàì» èôàäÿëÿðèíè íåúÿ áàøà äöøöðñöíöç?2. Äîñòóíóçóí ïóëó îëìàñà, îíà þç úèáõÿðúëèéèíèçäÿí âåðÿðäèíèçìè? Íåúÿ âå -

ðÿð äèíèç — áîðú, éîõñà áàüûøëàéàðäûíûç?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð «Ýÿëèð», «Õÿðú» âÿ «Áöäúÿ» àíëàéûøëàðû-

íûí ÿëàãÿñèíè ìöÿééÿí åäèðëÿð.Òÿòáèãåòìÿ: Äÿðñëèéèí 91-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð. 2-úè âÿ 3-úö

òàïøû ðû ãëàð èúðà îëóíóð. Ìöÿë ëèì òÿ ðÿôèíäÿí éîõëàíûëûð.

42. ÕÀËÃËÀÐÛÍ ÖÍÑÈÉÉßÒ ÃÀÉÄÀËÀÐÛ

3.1.2. Áàøãà õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðûíäàêû ìèëëè öíñèééÿò åòèêåòëÿðèìèçÿóéüóí ýÿëìÿéÿí ôÿðãëèëèêëÿðÿ òîëåðàíò éàíàøûð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

1. Áàøãà õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðûíäàêû ôÿðãëèëèêëÿðè øÿðù åäèð;2. Áàøãà õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðûíà òîëåðàíò éàíàøûð.

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Àç.ä.: 1.2.2.; Èíô.: 4.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,úöòëÿðëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Àíëàéûøûí ÷ûõàðûëìàñû,

ÁÈÁÞ, ðîëëó îéóí

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê,øÿêèëëÿð,

èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

106

ÄßÉßÐËßÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñèíôÿ ìöðàúèÿòëÿ ñîðóøóð: — Î ùàíñû ñþçäöð êè, áèç îíóùÿð ýöí äåéèð âÿ åøèäèðèê?

Øàýèðäëÿðèí ôÿðçèééÿëÿðè äèíëÿíèëèð âÿ áóíóí «Ñàëàì» ñþçö îëìàñû íÿòèúÿñèíÿýÿ ëèíèð. Áàøãà õàëãëàðûí äà þçöíÿìÿõñóñ ñàëàìëàøìà ãàéäàëàðû îëìàñû èçàù åäèëèð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Ìöõòÿëèô õàëãëàðûí öíñèééÿò ãàéäàëàðûíà íÿ ö÷öí ùþðìÿòåòìÿê ëàçûìäûð?

Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 92—93-úö ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Áóìÿðùÿëÿäÿ èø öñóëó êèìè ÁÈÁÞ òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð.

Ìöÿëëèì úöòëÿðÿ áèðèíúè ñöòóíäà éàçûëàúàã ìÿëóìàòëàðû òÿðòèá åòìÿéè òàïøûðûð.Úöòëÿð ìÿëóìàòëàðû òÿãäèì åäèðëÿð. Äöçýöí ìÿëóìàòëàð 1-úè ñöòóíà éàçûëûð.

Ñîí ðà úöòëÿð 2-úè ñöòóíà éàçûëàúàã ñóàëëàðû òÿðòèá åäèðëÿð.Ñå÷èëìèø ñóàëëàð 2-úè ñöòóíà éàçûëûð. Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Äÿðñëèê öçÿðèíäÿ èø éåêóíëàøäûãäàí

ñîíðà ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ áó ýöí þéðÿíäèêëÿðèíè úÿäâÿëèí 3-úö ñöòóíóíà éàçìàüûòàïøûðûð. Ìöçàêèðÿ ö÷öí ÿëàâÿ ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð:

— Ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ ñàëàìëàøìà çàìàíû íÿ ö÷öí åéíè ñþçëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð?— Ñàëàìëàøìàã èíñàíëàðäà íåúÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿ éàðàäûð?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, ñàëàìëàøìàã èí ñàí -

ëàð àðàñûíäà ìåùðèáàí ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàíìàñû ö÷öí èëê àääûìäûð. Áöòöí äöí -éàäà õàëãëàð ñàëàìëàøûðëàð. Áó öíñèééÿò åòèêåòëÿðè ôÿðãëè îëñà äà, éàëíûç áèð ìÿã -ñÿäÿ — èíñàíëàð àðàñûíäà õîø ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàíìàñûíà õèäìÿò åäèð. Îíà ýþðÿäÿ ìöõòÿëèô õàëãëàðûí öíñèééÿò åòèêåòëÿðèíÿ ùþðìÿò åòìÿê ëàçûìäûð. Ùÿð áèð õàëãèñòÿéèð êè, áàøãà õàëãëàð îíóí öíñèééÿò åòèêåòëÿðèíÿ ùþð ìÿòëÿ éàíàøñûí.

Òÿòáèãåòìÿ: Ðîëëó îéóí âàñèòÿñè èëÿ þéðÿíäèêëÿðè öíñèééÿò åòèêåòëÿðèíè òÿòáèã åäèð - ëÿð. Îíëàð ìöõòÿëèô õàëãëàðûí ñàëàìëàøìà ãàéäàëàðûíû ÿéàíè îëàðàã íöìàéèø åòäèðèðëÿð.

Áàøãà õàëãëàðûíöíñèééÿò åòèêåòëÿðèùàããûíäà áèëèðÿì

Áàøãà õàëãëàðûí öíñèééÿòåòèêåòëÿðè ùàããûíäà áèëìÿê èñòÿéèðÿì

Áàøãà õàëãëàðûíöíñèééÿò åòèêåòëÿðèùàããûíäà þéðÿíäèì

43. ÉÀÉ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐÛ (Û ÄßÐÑ)

1. Éàé òÿòèëè çàìàíû ùàíñû ìöøàùèäÿëÿðè âÿ òÿúðöáÿëÿðè àïàðàúàüûíû ìöÿé -éÿíëÿøäèðèð.

1.1.2. Ìàääÿëÿðèí âÿ ùàäèñÿëÿðèí òÿáèÿòèíè þéðÿíìÿê ö÷öí êè÷èê òÿúðöáÿëÿðàïàðûð âÿ íÿòèúÿëÿðè èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

107

ÄßÉßÐËßÐ

Èíô.: 2.2.2.; Òåõ.: 1.3.6.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,úöòëÿðëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ìöñàùèáÿ,ìöçàêèðÿ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, ùåðáàðè, ùåðáàðè äöçÿëòìÿê

ö÷öí âàñèòÿëÿð

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì áåëÿ áèð ñóàëëà ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð:— Éàé òÿòèëè ö÷öí íÿ êèìè ïëàíëàðûíûç âàð?Øàýèðäëÿðèí úàâàáëàðû äèíëÿíèëèð. Îíëàðà éàéû ùàðàäà êå÷èðìÿëÿðèíäÿí àñûëû îë-

ìàéàðàã áèëèêëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðà áèëÿúÿêëÿðèíè, èëáîéó äÿðñ çàìàíû þéðÿíäèêëÿðèíè òÿòáèã åäÿ áèëÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿéèð.

Òÿäãèãàò ñóàëû: Éàé òÿòèëèíäÿ ùàíñû ìöøàùèäÿëÿðè àïàðà áèëÿðèê?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 94—95-úè ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè ìÿòí îõóíóð.

Ìöÿë ëèì úöòëÿðèí áèð ãèñìèíÿ «Éàéäà úàíëûëàð âÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè èëÿ áàüëû ùàíñûòÿúðöáÿ âÿ ìöøàùèäÿëÿðè àïàðàúàüûã?» ñóàëû éàçûëìûø èø âÿðÿãëÿðè ïàéëàéûð. Úöò ëÿ - ðèí éàðûñûíà èñÿ öçÿðèíäÿ «Ùåðáàðè íåúÿ ùàçûðëàíûð?» ñóàëû îëàí èø âÿðÿãè ïàéëàíûð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè: Ãðóïëàð èøëÿðèíè òÿãäèì åäèðëÿð, áèð-áèðèíèí èøëÿðèíÿäöçÿëèøëÿð âÿ ÿëàâÿëÿð òÿêëèô åäèðëÿð.

Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöçàêèðÿ ö÷öí àøàüûäàêû ñóàë ãî éó -ëà áèëÿð:

— Éàé òÿòèëèíè óøàãëàðûí èñòèðàùÿò ùöãóãó êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëàðìû? Íÿ ö÷öí?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð éàé òÿòèëèíè ñÿìÿðÿëè êå÷èðìÿéèí îíëàð

ö÷öí ùÿì ìàðàãëû, ùÿì äÿ ôàéäàëû îëìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëèðëÿð. Éàé òàïøûðûãëà ðûíûâÿ áó òàïøûðûãëàðûí èúðà éîëëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèðëÿð.

Òÿòáèãåòìÿ: Éàé òÿòèëèíè êå÷èðÿúÿéèíèç éåðäÿí àñûëû îëàðàã èñòèðàùÿò ö÷öí ñèçÿ ëà çûìîëà áèëÿúÿê ýåéèì âÿ ÿøéàëàðû, ïóë áöäúÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí êè÷èê ëàéèùÿ ùà çûð ëà éûí.

ÉÀÉ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐÛ (ÛÛ ÄßÐÑ)

4.1.2. Ìþâñöìÿ ýþðÿ ýåíèø éàéûëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿí ãîðóíìà éîëëàðûíû èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

1. Éàé àéëàðûíäà ùÿçì ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí ãîðóíìàã éîëëàðûíû èçàù åäèð;2. Éàé àéëàðûíäà ùÿøÿðàòëàð âàñèòÿñèëÿ éàéûëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿí ãîðóíìà éîëëà-

ðûíû èçàù åäèð.

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

108

ÄßÉßÐËßÐ

Òåõ.: 3.1.1.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâëÿ èø,êè÷èê ãðóïëàðëà èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð,ìöçàêèðÿ, êàðóñåë

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê,èø âÿ ðÿã ëÿ ðè

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Äÿðñè áèð íå÷ÿ øÿêëèí íöìàéèøè èëÿ áàøëàéà áèëÿðñèíèç. Øÿêèë ëÿð ãûøìÿíçÿðÿñèíè ÿêñ åòäèðÿ áèëÿð. Øàýèðäëÿðÿ ñóàëëàðëà ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç:

— Øÿêèëäÿ ùàíñû ôÿñèëäèð?— Áó ôÿñèëäÿ áèç äàùà ÷îõ ùàíñû õÿñòÿëèêëÿðëÿ õÿñòÿëÿíèðèê?— Áó íÿ èëÿ áàüëûäûð?Øàýèðäëÿð ìöìêöí úàâàáëàðû âåðèðëÿð.Ñîíðà ìöÿëëèì áåëÿ áèð ñóàëëà ñèíôÿ ìöðàúèÿò åäèð:— Ñèçúÿ, éàé àéëàðûíäà ÿí ÷îõ ùàíñû õÿñòÿëèêëÿð áàø âåðèð?Øàýèðäëÿðèí ôÿðçèééÿëÿðè äèíëÿíèëèð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Éàé òÿòèëè çàìàíû þçöìöçö õÿñòÿëèêëÿðäÿí íåúÿ ãîðóéà áèëÿ ðèê?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 95-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Ìöÿë ëèì

øàýèðäëÿðè 2 ãðóïà áþëöð. Îíëàðà òàïøûðûã ëàð âå ðèð. Ãðóïëàð êàðóñåë öñó ëó èëÿ èøâÿðÿãëÿðèíäÿ éàçûëìûø ñóàëëàðû úàâàáëàí äû ðûðëàð.

Û ãðóï. Þçöìöçö ùÿçì ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí ãîðóìàã ö÷öí íÿ åòìÿëèéèê?ÛÛ ãðóï. Ùÿøÿðàòëàð âàñèòÿñèëÿ éàéûëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿí íåúÿ ãîðóíà áèëÿðèê?Èíôîðìàñèéà ìöçàêèðÿñè: Ìöçàêèðÿ çàìàíû ìöÿëëèì áåëÿ ñóàëëàð âåðÿ áèëÿð:1. Ñèç áó ãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿéÿí éîëäàøëàðûíûçà áóíóí âàúèá îëìàñûíû íåúÿ

èçàù åäèðñèíèç?2. Ñèçúÿ, äàùà ùàíñû ùÿøÿðàòëàð õÿñòÿëèê òþðÿäÿ áèëÿð?Øàýèðäëÿðÿ òÿêëèô îëóíóð êè, ìþâñöìè õÿñòÿëèêëÿðäÿí ãîðóíìàã ö÷öí äÿðñëèêäÿ

ýþñòÿðèëÿíëÿðäÿí ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíè ñþéëÿñèíëÿð. Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Éàé àéëàðûíäà ìèêðîáëàð ñöðÿòëÿ ÷îõàëûð. Ãàðûíäà

àüðû, ãóñìà, áÿçÿí äÿ éöêñÿê òåìïåðàòóðëà ìöøàéèÿò îëóíàí ùÿçì ñèñòåìè õÿñ -òÿ ëèêëÿðè àðòûð. Îíà ýþðÿ äÿ äÿíèçäÿ, éàõóä ùîâóçäà ÷èìÿðêÿí ÷àëûøìàã ëàçûì äûðêè, àüûçà ñó äîëìàñûí. ßýÿð äîëàðñà, áó ñóéó óäìàã îëìàç.

Éåéÿðêÿí ìåéâÿ-òÿðÿâÿçè éóìàã, ãàáûüû ñîéóëà áèëÿíè ñîéìàã ëàçûìäûð. ×öíêè éó -éóëìàìûø ìåé âÿ-òÿðÿâÿç èíñàíëàðäà ãóðä õÿñòÿëèêëÿðèíèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð.

Öçÿðèíÿ ìèë÷ÿêëÿð ãîíìóø ãèäàëàðû éåìÿê îëìàç.Éàéäà àüúàãàíàä ÷îõ îëóð. Àõøàì ñààòëàðûíäà àüúàãàíàäëàð õöñóñèëÿ ôÿàëëàøûð.

Áåëÿ âàõòëàðäà àüúàãàíàä ñàíúìàñûíäàí ãîðóíìàã ö÷öí ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿëÿðè ãî-

109

ÄßÉßÐËßÐ

ðóéóúó òîðëàðëà þðòöëìöø îòàãëàðäà îëìàã ìÿñëÿùÿòäèð. Áàéûðà ÷ûõàðêÿí èñÿ íàçèêóçóíãîë êþéíÿê âÿ óçóí øàëâàð ýåéèíìÿê ëàçûìäûð.

Òÿòáèãåòìÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ øàýèðäëÿð ãðóïëàðà áþëöíÿðÿê «Éàéäà õÿñòÿëèêëÿðäÿíãîðóíìàã ö÷öí ùàíñû ãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿê ëàçûìäûð?» àäëû ïëàêàò ùàçûðëàéàáèëÿð ëÿð.

ÉÀÉ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐÛ(ÛÛÛ ÄßÐÑ)

1. Ýÿìèäÿ, òÿééàðÿäÿ, ãàòàðäà, àâòîìîáèëäÿ òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû èçàù åäèð.

4.2.4. Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ (ýÿìè, òÿééàðÿ) òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû (ýþ -éÿð òÿíèí êÿíàðûíà éàõûíëàøìàìàã, õèëàñåäèúè ýþäÿêúÿäÿí âÿ òÿùëöêÿ-ñèçëèê êÿìÿðèíäÿí èñòèôàäÿ, àéàãöñòÿ äóðìàìàã, ìîáèë òåëåôîíäàí,äè ýÿð òåõíèêè âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿìÿê) èçàù åäèð.

ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÒßËÈÌ ÌßÃÑßÄÈ

Ô.ò.: 3.1.1.; 3.1.4.ÈÍÒÅÃÐÀÑÈÉÀ

Êîëëåêòèâ èø,úöòëÿðëÿ èø

ÒßËÈÌ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ñóàëëàð, ÁÈÁÞ

ÒßËÈÌ ÖÑÓËËÀÐÛ

Äÿðñëèê, øÿêèëëÿð, ïëàêàò

ÐÅÑÓÐÑËÀÐ

ÄßÐÑÈÍ ÝÅÄÈØÈ

Ìîòèâàñèéà: Ìöÿëëèì ñèíôÿ ñóàëëà ìöðàúèÿò åäèð:— Èíñàíëàð èøäÿí, ìÿêòÿáäÿí òÿòèëÿ áóðàõûëàðêÿí íÿ åäèðëÿð? Øàýèðäëÿðèí ôÿðçèééÿëÿðè äèíëÿíèëèð. Ñþéëÿíÿí ôèêèðëÿð àðàñûíäà ñÿéàùÿò òÿêëèôè

äÿ îëóð. Ìöÿëëèì éåíè ñóàëëà øàýèðäëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð:— Óçàã ìÿñàôÿëÿðÿ ýåòìÿê ö÷öí ùàíñû íÿãëèééàò íþâëÿðè âàð?Ñóàë úàâàáëàíäûðûëûð. Ìöÿëëèìèí íþâáÿòè ñóàëû áåëÿ îëóð:— Ñèç ñÿéàùÿòÿ ýåòñÿíèç, ùàíñû íÿãëèééàò íþâöíÿ öñòöíëöê âåðÿðäèíèç?

110

ÄßÉßÐËßÐ

Øàýèðäëÿð áó ñóàëû äà úàâàáëàíäûðûðëàð. Îíëàðûí áÿçèëÿðè ýÿìè, áÿçèëÿðè òÿé éà -ðÿ, àâòîìîáèë âÿ ãàòàðûí àäûíû ÷ÿêÿ áèëÿð.

Ìöÿëëèì úàâàáëàðû äèíëÿäèêäÿí ñîíðà ñîðóøóð:— Áó íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ ñÿéàùÿò åòìÿê ö÷öí òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðû âàð-

äûð. Ñèç áó ãàéäàëàðû áèëèðñèíèçìè?Áåëÿëèêëÿ, òÿäãèãàò ñóàëû ôîðìàëàøûð.Òÿäãèãàò ñóàëû: Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíà íÿëÿð äàõèëäèð?Òÿäãèãàòûí àïàðûëìàñû: Äÿðñëèéèí 95-úè ñÿùèôÿñèíäÿêè ìÿòí îõóíóð. Áó ìÿð-

ùÿëÿäÿ ìöÿëëèì ÁÈÁÞ öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð. Ëþâùÿäÿ úÿäâÿë ÷ÿêèá øàýèðäëÿðÿúÿäâÿëèí ñöòóíëàðûíû äîëäóðìàüû òÿêëèô åäèð.

Ìöÿëëèì úöòëÿðÿ 1-úè ñöòóíäà éàçûëàúàã ìÿëóìàòëàðû òÿðòèá åòìÿéè òàïøûðûð.Ìÿëóìàòëàð òÿãäèì åäèëèð. Äöçýöí úàâàáëàð ñå÷èëèá 1-úè ñöòóíà éàïûøäûðûëûð.

Ñîíðà úöòëÿð 2-úè ñöòóíà éàçûëàúàã ìÿëóìàòëàðû òÿðòèá åäèðëÿð. Ëàçûì îëàí ìÿ -ëóìàòëàð 2-úè ñöòóíà éàçûëûð. Áóíëàð, ÿñàñÿí, ìöõòÿëèô íÿãëèééàò íþâëÿðèíäÿ òÿù -ëö êÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ áèðáàøà òÿäãèãàò ñóàëûíûí à÷ûëìàñûíàèñ òè ãàìÿòëÿíèð.

Èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè âÿ ìöçàêèðÿñè: Äÿðñëèê öçÿðèíäÿ èø éåêóíëàøäûðûëàíäàíñîíðà ìöÿëëèì úöòëÿðÿ 3-úö ñöòóí ö÷öí þéðÿíäèêëÿðè ìÿëóìàòëàðû éàçìàüû òàïøûðûð.

Ìöçàêèðÿ ö÷öí ÿëàâÿ ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð.— Òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿäèêäÿ (ýÿìèäÿ, òÿééàðÿäÿ, ãàòàðäà, àâ -

òîìîáèëäÿ) íÿ áàø âåðÿ áèëÿð?— Ñèç òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿéÿí øÿõñëÿðÿ íÿ äåéÿðäèíèç?Íÿòèúÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ: Øàýèðäëÿð íÿòèúÿéÿ ýÿëèðëÿð êè, ùÿð ùàíñû íÿãëèé éàò

íþâöíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí øÿõñ ÿââÿëúÿ ýÿðÿê áó íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿòÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû þéðÿíñèí. Òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû áèëìÿéÿí, éàõóäáó ãàéäàëàðà ÿìÿë åòìÿéÿí èíñàíëàð çÿäÿëÿíÿ, ùÿòòà ùÿéàòëàðûíû èòèðÿ áè ëÿðëÿð.

Òÿòáèãåòìÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ øàýèðäëÿðÿ ôÿðäè èø òÿêëèô åäÿ áèëÿðñèíèç. Ùÿð áèð øà-ýèðä ñå÷äèéè íÿãëèééàò âàñèòÿñèíäÿ òÿùëöêÿñèçëèê ãàéäàëàðûíû òÿðòèá åäÿ áèëÿð.

Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ

äàâðàíûø ãàéäàëàðû ùàããûíäà áèëèðÿì

Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðû ùàããûíäà þéðÿíìÿê

èñòÿéèðÿì

Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ

äàâðàíûø ãàéäàëàðû ùàããûíäà þéðÿíäèì

111

ÌßÍÁßËßÐ

1. Abbasov ßnvÿr. Yeni kurikulumlarûn sÿciyyÿvi xösusiyyÿtlÿri. «Kuri ku -

lum» jurnalû, ¹ 1, 2008.

2. Abbasov ßnvÿr. Kurikulum islahatûnûn ÿsas istiqamÿtlÿri. «Azÿrbaycan

mÿk tÿbi» jurnalû, ¹ 4, 2011.

3. Azÿrbaycan Respublikasûnûn ömumi tÿhsil sistemindÿ ãiymÿtlÿndirmÿ kon -

sepsiyasû. «Azÿrbaycan möÿllimi» qÿzeti, 6 fevral 2009.

4. Azÿrbaycan tÿhsili XXI ÿsrin astanasûnda. Bakû, 1998.

5. Azÿrbaycan Respublikasûnûn Tÿhsil Sahÿsindÿ Èslahat Proqramû. Bakû,

2000.

6. Äÿìèðîâ À.Ù., Ìÿììÿäîâ Ñ.Ì., Èñìàéûëîâ Ø.Í. Éåíè òÿëèì òåõíîëîýè éà -

ëàðû âÿ ìöàñèð äÿðñ (ïåäàãîæè àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí òÿëÿáëÿðè, öìóì -

òÿùñèë ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðèíèí âÿ èõòèñàñàðòûðìà âÿ éåíèäÿí ùàçûðëàíìà

ôàêöëòÿëÿðèíèí äèíëÿéèúèëÿðè ö÷öí âÿñàèò). Áàêû, 2007.

7. ßlizadÿ ßbdöl. Yeni pedàqoji tÿfÿkkör. Bakû, 2001.

8. ßhmÿdov Aydûn. Ömumi tÿhsil sistemindÿ kurikulum islahatû: real nÿti -

cÿ lÿrÿ doüru. «Kurikulum» jurnalû, ¹ 1, 2008.

9. ßêáÿðîâ Í. «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí «Ìÿíÿâèééàò» ìÿçìóí õÿòòè ùàã-

ãûíäà. «Kurikulum» jurnalû, ¹ 4, 2008.

10. Ùàãâåðäèéåâà Ê. «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíäÿ èíòåðàêòèâëèê. «Kurikulum»

jur nalû, ¹ 2, 2008.

11. Ùàãâåðäèéåâà Ê. «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííèíèí ìÿçìóíóíäà åêîëîýèéà ìÿñÿ-

ëÿëÿðè.«Kurikulum» jurnalû, ¹ 2, 2010.

12. Kÿrimova Firÿngiz, ßhmÿdova Mehriban vÿ b. Ènteraêtiv kurikulum:

ma hiyyÿt vÿ nömunÿlÿr. Bakû, 2006.

13. Kurikulum islahatû: tÿdqi qat lar, nÿticÿlÿr. Bakû, 2001.

14. Mehrabov Abdulla. Þyrÿdÿn vÿ þyrÿnÿn ìönasibÿtlÿrinin tÿnzimlÿn mÿ -

sin dÿ interaktiv metodlarûn (yanaømalarûn) rolu. Azÿrbaycan Res pub li -

kasû Tÿhsil Problemlÿri Ènstitutu, «Elmi ÿsÿrlÿr», ¹ 4. Bakû, 2008.

15. Ýÿðàéåâ ß., Ùàãâåðäèéåâà Ê. «Ùÿéàò áèëýèñè» ôÿííè òÿáèÿò ôÿíëÿðèíèí òÿä -

ðè ñèíÿ àïàðàí éîëäóð. «Kurikulum» jurnalû, ¹ 4, 2008.

16. Veysova Zölfiyyÿ. Fÿal/èíòåðàêòèâ òÿëèì: ìöÿëëèìëÿð ö÷öí âÿñàèò. Àçÿð -

áàé úàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéè, ÓÍÛÚÅÔ, Bakû, 2007.

ÁÓÐÀÕÛËÛØ ÌßËÓÌÀÒÛ

ÙßÉÀÒ ÁÈËÝÈÑÈ 3

Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 3-úö ñèíôè ö÷öí Ùÿéàò áèëýèñè ôÿííè öçðÿ äÿðñëèéèí

ÌÅÒÎÄÈÊ ÂßÑÀÈÒÈ

Òÿðòèá÷è ùåéÿò:

Ìöÿëëèôëÿð Ýöëÿð ßëÿêáÿð ãûçû ÌåùäèéåâàÅñìèðà Ùöìáÿò ãûçû Ìóñàéåâà

Ðåäàêòîð Àèäà ÃóëèéåâàÁÿäèè âÿ òåõíèêè ðåäàêòîð Àáäóëëà ßëÿêáÿðîâÄèçàéíåðëÿð Ñÿáèíÿ Ìÿììÿäîâà, Òÿùìàñèá ÌåùäèéåâÐÿññàì Ýöíäöç ÀüàéåâÊîððåêòîð Öëêÿð Øàùìóðàäîâà

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí ãðèô íþìðÿñè:2018-052

© Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéè — 2018

Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq,

elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.

Ùåñàá-íÿøðèééàò ùÿúìè 8,9. Fiziki ÷ap vÿrÿqi 14,0. Ôormatû 57x82 1/8. Ñÿùèôÿ ñàéû 112. Îôñåò êàüûçû. Ìÿêòÿá ãàðíèòóðó. Îôñåò ÷àïû.

Tiraj 7528. Ïóëñóç. Áàêû—2018.

«Àñïîëèãðàô ËÒÄ» ÌÌÚ

Áàêû, ÀÇ 1052, Ô.Õîéñêè êö÷., 149