RUS BILL\f ESERLERl SERSW. RADLOFFSIBIRY A'DAN1(Aus Sibirien)eviren:Dr.Ahmrl TEMi RjSTANBlJL 1956 - :'.\lAARiF BAS1'.\.1E.ViB tm'Cnenin her trl basm ve yaym haklarMaa:rif Vekaletine aittir. Vekaletin 1Jnsa:desi alinnadka bu tercmenin metni tamamen, ksmen,veya dei/$tMlerek alnama..iindekilerSayfaIV.Bat Sibirya'nn dousundaki gayri mslim Trk boylar. 2611.Altay'l da Kalmk'lar2622.Telet'ler3383. or'lar3514. Lebed Tatar'lar ve Kumand'lar3675. Karaorman Tatar'lar3726. Abakan Tatar'lar .382V.Trk bozkr gebeleri.4181.Kazak'lar4212. Kara-Krgz'lar537Sibirya'dai Ix ve lxx iin umumi indeks.547I.Corafya adlar .549Il. Soy, boy, halk, millet, dil adlar.567III. Madde, nesne adlar, terimler, 1) Kar.k.5892) Hayvan ve nebat. 605IV.ahs adlar, tanrlar ve ruhlar .612V. Bibliyografya . ..622Bu eserde ad geen eski rus llerinin metre sistemiylekarlatrlmas625Doru-yanl cetveli .626Resimler ve harita:5.Ttn torbas, snger, akmak ve pipo2766.Altay yurtu ve putlar .2787.Altay yurtu ve alak.2808.Hayvan takm, tfek, mermi3029.Bir Altay yurtunun ii .30510.Telet evi, putlar . .33911.Kazak bozkrlarndan bir sahne45112.Kazak bozkrnda posta istasyonu45713.Orta Asya Kazak'lar, Kazak tipleri46814.Kazak tipleri . . . .47114.a Kazak bozkrnda sulama tekilat .47414.b Kazak bozkrnda sulama tekilat .474W. Radloff'un 1860-1870 yllarnda gezdii yerleri gsterirumumi haritaSiBlRYA'DAN.iVBA Ti SIBlRY A'NlN DOC.USUNDAKI GA YRlMSUM TRK BOYLARI1. A 1 t a y 1 l a r ve Altayl da Kalmtklan.idare. Zaysanlar. Vcut yaplan. Giyim, ikametgah. Me\iguliyetleri: Hayvan besleme, avclk, ekincilik. Ev ileri. Gda. Bayramlar. Karakteristikhususiyetleri. Ktlk ve meziyetleri. Ad verme;Dn merasimleri. Cenaze. Hristiyanlabnlm.lKalmklar ve misyonerlik ileri. - 2. T e l e t' 1 e r . Ur, Solkoy, Ulus-and, UluAut kyleriniziyaret. Telet arklan. Vezin. Kazak arks.Altay ven ark. Masal anlahna. Saksaan mersiyesi. - 3. o r' 1 ar. a) Tom Tatarlar; b) Mras Tatarln; c) Kondoma Tatarlan. - 4.Le b e d Tatadar ve Kum and' l il r. - 5.K a r a o r m a n Tatarlar.6. A b a k a nTatarlar. Bunlarn iki kltr 'gurupu. Garip adetleri. Aba'kan destanlar .. Bat Sibirya' daki Tii.rk boylarnn yaaylarn tasviretmek isterken, Altay'larda ve Yenisey vilayetinde yaayanbtn boylar bir gurup altnda toplamak mecburiyetindekaldm, bunun iin de en iyi yol olarak, hepsine uygun den gayri mslim boylar adn kullandm. Daha yi bir adbulamadm, nk, her ne kadar bunlarn byk bir ksmputperest ise de, bir ksm hi olmazsa resmen hristiyan sayldndan, putperest. unvann kaktan sakndm. Sosyal bayatlar da karakteristik bir hususiyet eklinde birlik gstermez, nk bir ksm gebedir, bir ksm yerleiktir veziraatla urar, bazlar kk yiyerek yaayan, balklklaeinen orman halk olduu gibi nihayet bir ksm da rengeyi'.i beslemekle dolaarak geinen (brodyaiye) halk olarnk vasflandrlmaldr. Btn gzken yegane262SBlRYA'DAN 1.mterek hususiyet, slamiyet tesiri altnda kalmayan TCr.{lerin kk bir parasm tekil eten ibarettir ki,. hu zellikleri dil ve adetlerinde kendisini gsterir. T elet' J.egde:ba bu halklardan hi birinin kendi adlan yoktur, IH, b6'>Imde grdmz gibi bunlar ancak, orta Asya' da vukd":.llll!lan g ve istilalar neticesindzeydeki ormanlk ve lk dalar arasnda sk.p kalm boy ve boy parala:mdanibaret olup, ou, boylar birletiren halklk fikrini ve ;:aziye ait birlik hatrasn unuYalnz T eJ.ef Q;)!"(e Altayl da Kalmk' lan arasnda bu gibi halklk utU"Lw,mizlerine, ve bilhassa da Kalmk'larnda adet, yaay Ve dilbirliine raslamaktayz ve bu yzden onlar bir halk ol;0: . :,J;;:vasflandrabiliriz. Bu yzden, gayri mslim Trk boylan::.nhayatn tasvir ederken Altay'l da Kalmk'larndan hafa.mak mecburiyetini hissettim ve onlarn hayat zerine 'dfdba zl ve derli toplu malumat vermeye altm, halbuki d:;erboylarn yaay hususunda gnlk hatra defterimdeki t:.:svrleri sralamakla yetindim.1. Altay'l da K.almk'lar.Altay' n talk (Rus. Karnen, Tat. Tayga) k.: :m.!arndayaayanbtn Trkboylarn,dil ve yakilde yaarlar, fakat her lng btn tebaasngibi her Altay'1 da kendi zaysan'ln bilir. Zaysan teb,.>.-a.larm-n bir listesi mevcut olmad halde, fertlerin nereeait olduu hakknda hibir zaman anlamazlk kmaz.Zaysan, saray i.in kalan ( yasak vergisi) toplamakla.mkelleftir ki, bunun miktar 1 860' ta adam bana bir rulbil:eidi. Kadnlarla ocuklar ahsen vergiden muaf iseler dlr::.her aile iin bundan baka ruble alnmaktadr.krkle denir ve bunun iin sincap, tilki, zerdeva ve samurderileri kabul olunur. Zaysan'lk, muayyen sayda hayta.!1postu teslim etmekle mkelleftir,. hkmet verginin topla-nmas ve taksimat ile uramaz, bu cihet kabilenin i ileainden saylr. Zaysan, kalan' bir temii ile veya mutemed-e Biysk' a gnderir ve orada kasaya teslim edilir, oradan &aPetersburg' a arn yazhanesine yollanr.Zayzan,halka kar hukuki ve polislik kuvvetini kualan.r. Anlamazlk ve crmler ona hildirilr, daha dd:l.:Jhallerde, temii'Jerinden bazlarn ilgili ahs ve ahit}edehir araya toplayarak, ii, cari olan adet gereince tanzimeder. nemli olnuyan meselelerde Zaysan kendisi kamverir. Guruplar muhtelif zaysan'lktan ise, ilgili zaysan"larmtereken karar vermelidir.Taraflar memnun olrnadLtakdirde Biysk' daki makama mracaat ederler, . sonra mesele halk mahkemesine gnderilir. Bu mahkeme bir veyabirka defa Biysk ispravnik'i tarafndan muayyen bir ye;rdetoplanr ki, buraya Rus memurlannn (ispravnik ve zasa f i r l e r.BATI S I B I RYA' N l N DOC U S U N D A K I BOYLAR281gibi aaimal edilmiti . Dikey yurt duvartakriben adam boyu yksekliinde muntazam bir seki2! ketekil ediyor, yine sekiz keli olan dam da, ular yontulmu daha ince direklerden yaplmuyordu. Duman delii takriben 7 5 santim kutruda olup, bunun zerindede dam ksm vard. Duvara geirilmi kaplar, aynen RusevierJ'.lin kaps gibi mentee zerinde hareket ediyordu .Sivri dam, d taraftan direklerin zerine atlan bir tabakakaym kabuklariyle rtlmt.Yurtlarn tertip ve i taksimat her yerde birdir. Yurtunortasnda ocak ile byk bir ayak ve bun.un zerinde dekazan bulunur. Burada btn gn hi kesilmeden ate yanar. Kapdan i tib aren dairenin iinde bir kutur ve buna dikey olarak yine baka .bir kutur ixildikte, ( kapya nazaran) dairenin drtte birinin sol tarafta kalan ki ksm erkeklere,sa taraftaki ksmlar da kadnlara thsis edilmi olur. Erkekler ksmnn tam kapnn karsnn parann tr denilir, buras rus izbalarnn n kesi gibi erkek misafirlerin eref mevkiidpnn solunda kalan dier paras ise daha az sayg gren erkek misafirler iindir. Dairenin s ve arkada bulunan drtte bir ksm aileye, yine sada ve n tarafta bulunan kadn misafirlere tahsis edilmitir. Muhterem bir kadn misafir geldii takdirde, ona aile ksmnn n tarafn yer gsterilir. Aile mevkmn eref yerine biti:ik olan ksmnda aile reisi, onun yannda ev hanm ve sonra da ailenin dier uzuvlar oturu Bym erkek ocuklar aile ksnma girebilirse de, umwniyetle sol tarafta kap dibinde oturuar. Evde misafirler bulunduka gerek erkek ve gerek kadnlar, sayg derecekrinin azalmas nispetinde kapya doru kendiliklerinden sralanrlar.Fakirlerle yardmdilenenler ve hizmetiler her zaman kap kenarnda yer alrl'ar. Aile ksmnn arkasnda, hememen kapnn tam kar.rsmda yatak ( orun ) bulunur. Buras tahtalar zerine kurulmu olup, mreffeh ailelerde 2 5 -30 santim kalnlnda keeden ibarettir ve kenar koyu renkte bir kumala dikilmitir. Yan zerinde koyun yn veya ku ty doldun]rou birok yastkla, yorgan yerinde kullanlan bir srhavan. postu bulunur. Yatak ok defa 2 , 5 metre kadar uzun-i82StBJRYA'OAN 1.luk ve l , S -2 metre geniliinde olur ve ana baba ile kiicocuklar., yani btn aileyi alacak byklktedir. Y ata.w.n tarafnda, dam direklerine ufki bir ekilde gerilmi ip.=asdan bir rt bulu-nur, fakat nce biraz ak renkte olduJ:halde, ok defa kir ve dumandan esmerlemitir ve biiti;l::cgn ak tutulur. Yatan ;;olundan kapya kadar, duvan1tam dibinde bir veya iki srauvallarla trl sa.:c. -d.klar dizilmitir ki, bunlar evin servetini ihtiva eder. Ek:uvallar evin gururu ve Altayhlann .nazarnda bunlarn s.:>. -ys, zenginliin en iyi ahididir. Yatan takribe.n 2 -- mek=kadar solunda, yere ve uvallar zerine hallar serilmi v ebunlarn hizasnda da dam aalanna putlar aslm.hr. Bun lardan (biri) be santim geniliinlkann ieris.i ne taklm, kollar ve bacaklar ak bir ekilden ve dieri de ayn ekilde ne aslm ve keeye sart,;;. rak ha tarznda balanm tava,l. derisinden ibarettir. Btlardan baka ufki bir ipe dokuz adet muhtelif renkte eritveye bezler aslm olup, en ortadakisi insan veya hayva..biiminde kesilmitir. Bu bezlere somo derler.Btn buputlar halk tarafndan umumi olarak kuday (allah ) tesmi}eedilir, fakat Altay' llarn orada asl bulunan tanrlarn cins.ihakknda pek ilgilenmediklerini zannediyorum . Bunlar okdefa aman- veya bu iten anlyanlar tarafndan yaplr vekaranln kt ruhlarna kar korunmak maksadiyle as[ar.Bu putlar hakknda hibir yerde ak bir ey renemedim ev sahibi benimle bu hususta hi :konumazd, yol arkada.Iarm da ya onlara toptan kuday der, veya en yksek aUaholarak lgn ve karanlk tanrs olarak da Erlik, aytan adlarn zikrederler, veyahut onlara ersu, Krgz-Kan, Altaydng-Atas ( Altayn atas ) v. b. derlerdi. Ayn ekilde ta.an derisinin nemi hakknda da bir ey renemedim.Putlardan sz almken unu da zikretmeliyim ki, birokyurtlarn nnde de yere akl iki kazk arasna gerilmipe asl kark renkte bez paralarna raslamak mmkndr. Bu ipe de somo derler. Anladma?eri, yurtlarn dokuz ceddi ile koruyucu ruhlarn ifade ediyormu. Fakat hibir zaman Altay' llarn bu putlar ibadet ettikleriniAncak retmenim Yakob'unBA'fl SIBtRYA'N!N DOGL!SU NOAKI BOYLARu hareketine ahit oldum : Kurtu-Zaysan' n yurtuna geldi-imi:Z.de, kendisine Barnaul' da vermi olduum btn hediyeleri putlarn nndeki hallara sek onlara stindu, ve herhalde tanrlar maln kskanmasn diye btn gn orada.brakt.Altay' llar btn mallarn at zerinde naklettikleri iin .bunlar uvallara yerletirmek mecburiyetin.dedirler. Dibleridrt keli ve bir arm yksekliinde olan bu uvallar, sertderiden yaplmtr. Mezkr sert kenarn st ksmna, sepllen- mi yumak deriden bir para eklenmi olup, buras iple balanr. uvaJn her iki dar tarafnaalkalar taklmtr.ata ykletilirk,en hunlardan apraz iplik geirilir. uvallaryurt ierisinde dar taraflar yukarya gelecek ekilde yerle-.tiriJ.ir. Baz yurtlarda bu cinsten 40 adet uvala rasladm.uvaln ierisinde unlar bulunur : elbise, alet edevat, hal,rt, kee paralar, her trl ss eyas,krk, hayvanpostu, tahta ay, hayvan takm, kay, ba v.b. Btn bueya, onlar zarardan koruyacak olan tanrlarn himayesinebraklm gibidir. Erkek ksm,nn daha ilerisinde, dama, yalnz erkekler tarafndan kullanlaslmtr .Bunlar :tfenk, mermi torbas, p, kay, hayvan takm eer,,s e - .mer, kam ve kalarda.n ibarettir. Yatan sa tarafndaki duvar bidinde, ancak kadnlar alar eden eya dizilmitir : bunlar kadn binek,takm ile daha ilerde sralananlher cins i ve mutfak eyasdr : kazan, mlek, tahta anak,kayn kabuundan sepetler, tme ta, kartrma denekleri, st kovas, rak kaynatma makinran ve kmz koymak iin byk deriden uval ve tulumlar. 13undan baka, yatan niinde ve a kayn kabuundan mal edilmi uzunca bir kutudan ibaret olan ve bir tarafnda iki aya bulunan bir beik bulunur. ouu sallamak istedikleri zaman, beiin ayaklar yerden 1 O santim kadarykselecek ekilde damdan sarkan iplere kuvvetlice balanr,ayaksu: taraf ise kenarlar ile yere temas eder. ocuun an :aesi beiin havadaki ksmn hareket ettirir. ocuk her za-.man meyilli yatbndan ve hareket de hafif olduundan be-ik ok elverilidir.. SlBlRYA'DAN !.Atein etrafnda zemi.n. zerine, ynleri yukarya . ge1e .,,cek ekilde 4 -6 hayvan postu serilmitir, bunlar umumiyetlebuza veya koyun postu olup, gelenlerin oturmasna yarar.Uzun mddet kullamld iin bunlar hemen tamamiyle yp ranm ve bundan aka kir ve yaa bulamtr, nk zeinde oturanlar elleriyle yemek yedikten sonra mezkr deriyiellerini temizlemek iin peete yerinde kullanrlar. Yemek krntlarnn ou da umumiyetiurtun zemini ok kirlidir. A kpeklerin, yurtu yemek artklrndan temizlemeyi zerlerine almalar bir talih eseridir. Saynbir misafir geldii takdirde, onun iin eref mevkiinde derhal yeni bir kee veya; daha zenginlerde bir hal se.rilir.,Yurtun tasvirinitamamlamak maksadiyle unu ilaveedeyim ki, dam ile dam dlrekleri dumandan kapkara olur,yurtu.n ierisi her zaman dumanldr, peynir ve st ileri deo lduu iin ac bir koku hkm srer kap dibinde,bir ok'kuzu, kei yavrusu ve buza duvar direklerine balanm.olur ve ara sra ac ac barrlar, bu.nlara ev ierisindekcanl i faaliyeti de eklenmelidir.lk defa bir Altay yurtu.na girdiim zaman (bu, Kurtu-Zaysann aa ktklerinden yaplm bydi) aklm bamdan gidecek gibi oklu ; ev ierisini dolduran n fuzu imka.nsz duman karisnd gayri ihtiyari acdan gzlerim kapand. Ancak bir ka dakika sonra zahmetle kendime gelerek , bir insan cinsinin bize doru yrdn ve ortadayanan ateim kenarnda bir yere gtrdn grdm. Gzfe.trim ancak yava yava dumana al baladm. Biz, beyaz keeden bir hal zeri.ne oturmutuk,'bizden baka daha takriben yirmi kii ye rde sralanmlard .Sol tarafmzda, yere serilmi hayvan postu zerinde iki o .cuu ile zaysann kars oturuyordu. zerinde siyah ipekleilemeli beyaz kuzu derisinden bir krk ve bantla da sivri:ulu Altay apkas vard ; karmzda, yine balar rtl d.rtkadn oturuyordu. Sa tarafmzda Y akob ile dier adamlarmz vard, misafir olduklar iin oda _hayvan p.ostla -nna yerletirilmiti, nihaye t kap dibinde plak toprak :ebizim klavuzlarla zaysann adamordu.BATI SBRYA'NIN DOGUSUNDAKI BOYLAR285,.Akam olunca, bize yumuk kuzu derisinden yataklar hazrland ve istirahate ekildik Btn cemaat toprak zerinde yatyordu, zaysann hanm bile bize hrmeten yataa kmad.Altay'hlar st kat elbiselerini kararak altlarna sedirler vehayvan postlan ile rtndler. - Yurtta geirdiim ilk gecehi de ho olmad, nk ate sndkten sonra o kadar soukoldu ki, saatlerce uyuyamadm. Bundan baka, is ve dumanyznden iddetli bir ba arsna . tutulmu ve sabah kalktm zaman da sarho gibi sendeliyan inden azalann aryrdu..Bunlar, yurt hayatndan edindiim ilk intibalard, hal -buki buras aa ktklerinden yaplm zengin bir yurttuve mevsim de yazd.imdi de fakir bir yurtta grdklerimi anlataym. - Ate etrafnda ancak be adamlk yer bulun direkten ya- .plma bir yurta girdik . Yurtun kee rts her tarafta delikdeikti' ve para para serkyordu. Kazan, ayak, aatanbirka tabak, kayn kabuunda.n bir sepet ve kaba ketendenbirka uval yurtun yegane mobilyas idi. Atein te tarafnda yere serilen ot zerinde, 1 5 yalk kz tarafndan baklan ..yal ve hasta bir adam yatyordu. htiyar hemen tamamiyleplak olup, zerinde ancak bir para yrtk kee rt vard.Yatan biraz daha stmak maksadiyle, kz onun ayaklar iizeri.ne ot atm bulunuyordu. Batklarna gre bu adamn ancak bir inei ile iki koyunu varm, ve kz da onabakacak yegane kimsesi imi. Kzn zerinde ancak bir pan- .talanla paralanm bir koyun krk vard. Bu korkun fakirlik hakikaten insan sarsacak bir hdi.Kalmk yurtunda uzunca bir mddet kalmak bir straptr. Durmadan yanan atein duma::u gzlerve boaz yakar, bylece ksa zaman, ierisinde boaz ve gz arslbalar. Buna, kzartlm yemeklerin yank kokusu da ekle:nir, uya adamlarnn yurtunda uzun mddet kalmak daha .kolaydr, fakat nce burada, kurutulup yaklan tezein keskin kokusu.na almak lazmdr ki, binsana il anlarda mi- .de bulants verir ve hatta kusturur bile.Sl.81RYA'DAN LAltay' hlann kn bu yurtlarda nasl dayandklar benim. n tamamiyle bir muammadr, .nk yazn sov.k gi,inlerlnde bile ok whl'Det ekilir. Rz her yurta nfuz eder, yamur iddetli ise her taraftan damlar ve yurtieTisinde bulunanlar balarn ve arkalann kee ile rtmekmecburiyetinde kalrlar.Kn yurtun zeri iki kat kee ile rtlyor ve dikey duvarn etrafna da kar ylyormu ; bunlUlla beraber Altay knn iddetli souklarnda, giymeden bu evlerde daya.ntnak mmkn olmasa gerektir. Kn. duvarnn yarsna kadar kar ve toprakla rtlen ala-, klar, kn tesirindn kee yurtlara nazaran daha iyi konyormu.Etraf bol ayrlkla rtl berrak da nehirlerinin meydana getirdii gzel Altay vadilerindedefa saatlerce. gidildii halde arkas gdmiyen ayulklar ihtiva ede,n. dayoltar etrafnda, ok defa iki ila drt yurtluk guruplardanibaret birok aul' lara raslamak mmkndr. ayrlk ve othitmi da kenarlarnda ayr srler tekil ederek dankbir halde otlyan hayvanlar, her zaman yurtlarn yaknlm.haber verir. Altay, hayvan besliyenler iin hakiki bir Eldor ado' dur, bundan dolay aha)i.nin esas megalesi de hayv&'lbeslemedir. Altay dalanndaki ot, bilhassa at ile boynuzluhayvanlar iin kuvvetli gda imi, halbuki koyu,n. ve keilerkayalk yerlerde de mkemmel otlyahiliyormu. Durum icab Altay'llar, koyun ve keiden fazla at ve inek beslerler.Bundan baka btn Altay' da hayvanlar iin zararl haer!ltn bulunmay ve da ayrlklanoyii de iyi tesir yapmaktadr, bu suretle srler k,n bilekendileri yem bulabiliyorlar. Yksek dalarla evrili ayr.l'>klardaki hayvanlarn muhafazasna da lzum yoktur. Aada, Altay' daki hayvanclk hakknda malumat verirken,]i 870 senesinde bana refakat eden ve bu mevzuu ihtisas gz e aratran yol arkadam veteriner Kalning' n malumatna istinat edeceim.A l t a y a t v e y e t i t i r i l m e s i.Altay at ayn bi,r cinstir, fakat komularndaki Rus, Krgz ve Mool at-BATI. SIBIRYA'NIN DOGUSUNDAKl BOYLAR287:;m ile kart iin buna saf olarak seyrek raslarur.- SafAltay at daha ziyade geilmesi zor mntakalarda bulunur.Altay atnn ba gzel, dz ve kuru, gzleri bk, ene! ukuru derin boaz geni ve k,ulaklan canl ve iyi yerle:>:'litir. Kuru, adaleli ve derin bir ahdamar ihtiva eden ve&tn uzunluuna gre nispeten ksa gzken boy;nu, geni;:se kuvvetli hatlarla yerlemitir. Yele pek yksek olma:np, hafife srta doru nihayetlenir. Omuzlar biraz meyilli,hutlar kuvvetli ve adaleli, diz geni, fakat ayan alt ksm:llik ve ksadr. Trnaklar kk ve diktir, tabannn byk'nden sarfnazar edilirse, baka cihetleri norma:ldir. Uzun"e keskin srt, dz sar ile birleir. Gs luu olduka;eni ve derindir. Karn arkaya doru gittike daralr ve;"e'yik vcudunu hatrlatr.Kllar Araplardaki kvrcklsteren kuyruunun ibalan yksektir ve hareket esna;.mda yksekte durur. Kuyruk kJ.lan olduka incedir. Kalmlar geni ve adalelidir, mafsallar da ge:ni olup kuvvet.iade eder. Srama mafsallan biraz ieriye doru byk vehiribirine yakndr, bundan dolay ayalclar dans ustasnn-.,aziyetiai hatrlatr. Derisi ince ve elastiki, kllar ksa vearlaktr. D kan damarlar her tarafta ak bir ekilde belli'>lur. Dudak.lan ve d tenasl azalan klszdr. Atn yk;. eklii ortalama 1 metre 30 santim uzunluu,da 1 . 5 0 met-: e kadar olur.Atlar umumiyetle koyu renktedir, fakat kr atlar da.ok bulunur Yazlar pek.enderdir. Yryleri kaygndr.:ahvanlar az bulunur.Vcudunungzelliinden baka Altay ab srat,ve11.klll ile de temayz eder ; btn yl boyunca kendi bulduu otla geinmek mecburiyetinde ok daya:ukldr. Altay atlarnn sratini u hadise de ispat eder :;: eyahatimiz esnasnda bir Altay' l, uya bozknndan Ka; unya geidine { Kr-Ke) kadar olan 1 80 verstlik bir meaf eyi gnein douunda.n batna kadar katetmiti. Yolunetinlii gz nnde bulundurulursa (hunlar il. blmde1',nfatmtm) , bu baarnn stnl anlalr_ Bunge'nin-.u szleri pek dorudur : "Mkl yerlerde yayan gitmek-SiBlRYA'DAN 1.tense, kendini Altay atna brakmak daha emniyetli olsa gerektir. nk, akll ve mezktir yollara alk olan bu hayvanlar sraylarn byk bir emniyetle hesabeder ve dar kaya dzlk iin ok defa drtayaklarm birletirmekmecburiyetindekalrlar.Atlarn,tehlikeli kayalklardan geerken gsterdii gayret ok byk ve yk hayva.nlan iin daha da e, nk nsan mnasip hareketlerl e mvazenesini muh afaza eder ve bylece atn iini -kolaylak-Bom yolunda attan inmek istediimiz zaman klavuzlarmzdan Bita bize yle demiti : "nme drt ayakldr, halbuki senin ancak iki ayan var ; ban dnerse atn kulaklarna bak". Eveatlaraitimadedilebilir. En vahi atlar bile dik kayalklar zerindekuzu gibi ehlileir. Hatta sarho bir kimse bile atna itimadedebilir, byle hallere ok rasladm. Kengi boyunda beni ziyarete gelen bir Altay l' o kadar sarho olmutu ki, ayakta.duracak hali yoktu ; bu vaziyette atn getirdiler, iki adamonu yakal ayp eerine yerletirdiler, ayaklarn zengiye soktular ve ata bir defa vurarak. zerinde iki tarafa sallanan ve her an yuvarlanmk tehlikesi gsteren shibi ile birlikteevine yolladlar ; biraz sonra at yksek da yolunda grdk,sahibi hala sal lanyor, fakat at kayalklar zerinden dikkatle trmanyordu. Ertesi gn renm ki, bu sarho adam , hibir kaza geirmeden gecenin zifiri karanlnda evine va.rmt. Banlattklarna gre, bir defaswda sarhoun biri at zerinden yuvarlanmsa dahayvan onu terketmemive sahibi aylp tekrar bininceye kadar yannda b eklemitir.At srleri ( bir-r-ylk) 20-60 hayvandan teekklede,r ve bunlarn 8-25 tanesi ksrak ( biya) , 5 - 1 O tanesibeygir ( at ) , 5_- 1 5 i bir yalk tay ( tay) , 2-8 i iki yalk tay( yabaga) , 2-6 s yalk tay ( kunan ) ve bir tanesi deaygr ( aygr) olur. Bu gibi srler otlayarak kendi balar n a dolar ve komu srlerle kaAygr, srnn hkmdar ve muhafzdr ; vahi hayvan saldrd zaman mdafaa iini zerine balar ortada ve arka taraflar darda kalacak ekilde birdaire etrfmda toplanr ve taylar iye alrlar. Aygr, da--BATI SBRYA ' N I N DoGUS.JNDAKI BOYLAR289renn dnda kalarak, saldran hayvanlamcadele eder.O. kurdu her zaman ye.nerm.i, becerikli aygrlar ayy b;Jectardederlermi. Aygr, kendi srsnn btn azasn tanrv e onlardan biri uzaklat zama.n derhal kovalayp geri getirir. Kalmk' larn anlattna gr kendi ksraklarmm ihanetine de tahamml edemez ve sk sk baka aygrlarladp kalkan ksraklar srmak ve tepmekle bsbtn srden atarm. Aygr, srs ile iyi geanr ; fakat gen ksraklar byyp d e onlara taklmayabalaynca, aygr onlar srmak suretiye srden kovar, bunun gibi erkek ocuklar da analarndan kanr.Yal aygr gen aygrlar srden k ovduunda, bunlar birkenarda yalnz balarna otlarlar, halbuki ksraklar sryterk ederek ( yojp-yat) kuzey veya dou istikametinde uzaklarlar, hibir zaman gneye veya batya gi tmezler. Onlar, iltihak edecekleri bir srye raslayncaya kadar mmknmertebe dz bir hat halinde, istikametlerin.i deitirmedenyollarna devam ederler ( ne da, ve ne de nehir onlar iinbir engel tekil etmez) . Bundan dolay sr sahibinin herzaman dikkat ederek kaan ksrakar vaktinde yakalayp bizzat baka bir srye katmas lazmdNehir vadilerinin msait durumu, Altay' Ilara, at srlerini kendi balarna brakmak imkannrmektedir ; ancak akamleyin atlarn yurtlara doru srlmesi ile iktifaolunur. Ancak salmakta olan ksraklarla bunlar:. kulunlar ve baz binek hayvanlar yurt carnda bal tutulur.Bineklerin bir ksm eerli halde ipe baldr, bir ksm datt ierisinde otlar. At hrszl Altay' llarn nazarnda okbyk bir cinayet olduu iin, hayvanlar!'l kendi balarnaotlamaya braklmas hi de tehlikeli deildir. Bu gibi haller,ancak Katunya' nn gneyinde Krgz' larn hazan at almak,iin Buhtarma' dan kuzeye nfuz ettikleri yerlerde grlr.Rus at hrszlar ile ingeneler Altay' a sokulmaya cesaret ede-:.mezler, nk burada muhakemeleri pek ksa srerdi. Soyan lkesi ise Altay' lardan ok byk vbir m....'1.taka ile ayrlmaktadr. Atlar, ancak Trbat' lerin arasra baskn yaptklar uyakrnda muhafaza edilir.SjBi.RYA'OAN 1.Muhtelif soylar atlarn tanyabilmek iin, bunlarn arka butlanna vurulan mlkiyet iareti ( tamga) kullanrlar bu gibi 1 2 tamga grdm : . .fT"'\- ' "'1..-r . toskur ( kayn kabuundan yaplm kap )"O'"ya (yay) .3 . orgo (tebhir borusu) .4.\ , \, suluk (suluk, kantarma demiri).o:> .otegerek ( halka ) .o '6.)ay.7.o eik (kap).8.sark ay (ha) .+ -I9 .tajr ( deriden rak kab) .l O.\teke.. 1 l .o yrakay ( ? ).l 2 . kulca ( ? ).Fakat bu tamgalar ancak zenginler kullanr, nk fakirlerin at az olduundan, byle de ta.mbilmektedirler.Altay' llar arasnda at satn alma veya hibe halleri pek ender vukubulduundan, bu iaretler tamamiyle kafi gelmektedir, alveri halleri.Ade atlar ancak rus tccarlarna satarlar.Yurt civarnda alk onan ksraklar uzun iplere balamr.)'eni doan kulunlar birka g,n. anasnn yannda brakldktan sonra, yn veya at klndan y birihirine za rar vermiyecek ekilde iki direk arasna gerilmi ipe (ya-BAH SBRYA'NTN DoGUSUNDAK BOYLAR291.ri-."} raptedihr. Kulunlar burada btn gn kalr, ancak sasonra analarnn yanna ve ot otlamaya gidebilirler.Yurt civarnda bulundurulan binek hayvanlar kstek>:-ir (tujap-yat) . Bunun iin kullanlan kstekler ( tujak) ,>f, fut uzunluunda, bir ucunda ilmik, dier ueunda da di{im buk.nan, ynden yaplm bir odan ibarettir. Bu batutularak ayan birinden geirilir ve birka defa.lmmh:Ikkta.n sonra, ular teki ayaktan geirilerek biribirinetiigtanr. Kstei dier bir cinsi de ayak iindir ( kijiin) .Bu kstek, kabaca ilenmi ve uclarnda ilmikler bulu.nan:.m bir deriden ibarettir, ilmiklerin birinden yann fut me!;nra Kartaga-Mergan birdenbire kalkar,Tekrar gremiye balarlar,Yedi gn gretiler,Yere yuvarlanmadlar,Dokuz gn gretiler,Yere yuvarlanmadlar,Dokuz gn getikten sonra,Cesur kahraman Kan-T ongs,Ayana az basyor,Daha ok eline dayanyordu,Cesur kahraman Kartaga-Mrgan,Onu havaya kaldrd.Kan-Tngs barverdi :"Yer altndaki yedi kuu,Yedi kuunun damad,Yer Ayas, Yer-Kara,Nerde kaldn, yardm et !"Kartaga-Mergan hamle eder,Onu kara yere frlatr,Belini alt yerdenBATI S I B I RYA' N I N DOGUSUNDAKI BOYLAR409Ezer aya ile Kartaga-Mergiin,Kan-Tngs orda lr.Yer Aynas yerin ierisinden karak Kartaga-Mergiinile gremiye balar ; dokuz gn gretikten sonra KartagaMergiin onu havaya kaldrarak kara bulutlar arasna frlatr. O lmeden nce, yedi kuu kars onlarn ba ve kendisinin kaynanas olan sar trnakl, kurun gzl vekendir sal Tyekiikay'i yardma arr. Buna bakmadan,Kartaga-Mergiin onu yere frlatarak ldrr. O zaman kuUkars gelerek gremiye balar. Kartaga onun iki zlfnkopararak yere atar, birinden kara da, dierinden ak dameydana gelir ; Kartaga bunlarn arasnda kuu kars ilegremekte devam eder. Beyaz at hibir ey gremezse de,kahramann inlediini duyar. At korkar ve Kartaga' nnhibir akrabas yoktur, diyerek szlanr, inler. Semay yedidefa dolar, hibir kardeini bulamaz, yeri dokuz defa dolar, hibir kardeini bulamaz, yerdokuz defa dolar, hibir akrabasn bulamaz. Nihayet Kattan-Alp ile Kan-Mergfun' e gelerek yardm rica eder. Fakat onlar atla alay ederek kendisini yakalar ve yirmi dall demir st aacna balarlar.Balanm boz at alyorGz yan kan edip,Burun suyunu buz edip,Yedi gn orada dururKvranr tepinir,ipini kopararak sylenir :"Ben sa kalrsam,Sahibimi diriltirsem,Kpek tabandanYemek yediririz sizlere,ine deliindenGnei gsteririz sizlere !Bu yerde kalamam,imdi sahibim yokke.n nereye gideyimDan tepsine karm,410S I BI R Y A ' D A N 1 .Dadan atlayp lmeye,Orada lmezsem,Denizin derinliklenne girerOrada lrm !" der.Dan zirvesine kar,Dan zirvesinden kendisini atar,Fakat lmez.imdi de denize atlar,Denizin dibinde komaya balarDenizin kumlar uar,Denizin sular uar,Fakat lmez.: . Denizden koarak kar,. . ;:Kara yerin kenarna gelir,Semann dibine varr,Bir dan tepesine karak,. ,teye bakar,Saksaan konmayan sar l grr,Kuzgun konmayan geni l grr,BireteindeAk kayn grr,Yapraklar altndand,Kabuklar giimtendi,Kara boz at yle der :"Evime barkma dnsem,Acaba bizi kim diriltir ?Kardeimiz yoktur,Akrabamz yoktur,Ak kr ata gitsem,Ak kr attan sorsam,Bizi diriltebilir mi ?Altn yaprakl, giim kabukluAk kaynn dibinde lrm 1Ot yemem alktan lrm,Su imem, susuzluktan lrm !"Kara boz at byle diyerekAk kaynm dibinde durur,Ot yemez, ackr,BATI S I B I RYA' N I N DOGUSU NDAKI BOYLAR411Su imez, susar,lm an yaklar.Kara boz at, dan srtnda kendisine doru koarakgelen kark yeleli at fark eder. Fakat tam o esnada ormandan bir kahraman karak yaym gerer ' ve ata nian alr. At, oktan syrlr. Kara boz at bu kimsenin Kattan-Alpolduunu grnce ok hiddetlenir ve intikam almaya kararverir. Son kuvvetini toplyarak kark yeleli ata dorukoarsa da, onun nnde feryat ederek yklr. Kark yeleliat ona, defa ot yemesini ve defa su imesini syler.Kara boz at tekrar canlanr, sahibinin macerasn anlatr :imdi kuu kars ile gremektedir, fakat hayatta olp olmadn bilmiyorum, der. Kark yegstermesini talebeder ve her ikisi birlikte kahraman aramaya giderler.Kara boz at nden koar,Ak kr at arkasndan,Kuhm. gibi takip eder.Ak daa, kara daa varnca iki at,Bahadrn l veya diri olduunuBilmiyorlard.Bir kii sesi duyarlar,ki at iitir,Fakat nerden geldiini bilmezler,Yerin altnda m,Gn stnde mi,Bir kii seslenir,Alar gibi nler,Yerin altnda m,Gn stnde mi,Bilmezler.Tekrar ses duyulur,\Kiinin inledii iitilir,Fakat nerden geldii bilinmez.Kr at teye beriye srar,At ba byklnde altn guguk olarakYukarya uar,412S I B I RYA'DAN 1 .Ak bulutun, kara bulutunArasna girip gider.Aadan inler gibi bir ses gelir,Derhal aaya iner,Altn guguk aaya inince,Ak da ile kara danArasndan inilti gelir.At ba byklndeki altn guguk,ki kaya arasna oturur,Fakat inliyen adam bulamaz.Ak kaya gkten aaya uzam,Kara kaya yerden yukarya uzc.m,ki kayann arasndaAltn guguk tmeye balar,guguk tnceKara kaya kara kurun olarakKara yerde akp gider,Ak kaya ak duman olarakSemalara ykselir.Ak kaya yok olur,Kara kaya yok olur.Cesur Kartaga yerde inleyip yatar,Kuu kars yer altndan kagelir,Cesur Kartaga ile yine tutuur,Yine tutuurlar,Yine greirler,ok mu greirler,Az m greirler,Ay deiinciye kadar gretiler,Yl geinciye kadar gretiler.Her iki at, kuu karsnn cannn vcudunda olmadgn ve bunun nerede bulunduunu bilirler. rin altna giderler. Burada d okuz deniz vardr, bunlar, ayr bir deniz tekil ederek bir noktada birleirler, dokuz d enizinbirletii yerde, yeryzne kadar ykselen bakrdan bir kayalk vardr, bu kayaln eteinde andk vardr, kuu karsnn can ite bu sandn ierisindedir. Yedi kutan ibaret olan bu rs da lr. BATI S I BI RYA'N I N l>OGUSUNDAKI BOYLAR413Kara boz at aya ileBakr kayaya vurur,Bakr dan eteinde,/Kara topran arasnda,Kara sandk ite orda.Aya ile kara sandn kapanVurup aar kara boz at.Bakr altn kutuyu grr,Altn kutuyu ekip karr,Altn kutuyu azna alr,Koarlar Kartaga' na yanna,Her ikisi koup vardklarndaOnlar hala greirler.ki at, kularn nasl ldrlecei hususunda goruurler. Kark yeleli at, kel kafal bir ader ; bu adam kutuyu aarak yedi kuu elin alr ve dier eliyle deKartaga-Mergan' n bir kenara brakt klc yakalyarak yedi kuun kafasn koparr. o zama yere serilir. Kartaga-Mergan, atlarnn boyunlarna sarlarak sevincinden alar. Sonra kara boz ata binerek Kan-Tngs' n yurtuna gider, kark yeleli at da bir kulun ekline girerekonlar takibeder. Kartaga-Mergan, kzkardei Kan-Purkan'ararsa da, onu lm bulur, kark yeleli at ancak on_un kemiklerfri gsterebilir. Kartaga-Mgiin bu paralar! toplamaya balar, bir ay toplar, birbirine uyanlarn bir araya getirerek tekrar canlandrmak ister ; fakat uramas neticesiz kalr, kzkardei canlanmaz. O kederinden alarken karaboz at yle der :' 'Ey erimi al ey beyim,Kantarmam kar ey beyim,Demir yerin kenarnda,Demir bir kayalk vardr,Demir kayann zerinde,Yaratan dokuz tanr vardr,Alt paral ak otu yaptlar,lm adam o otla dirilir,O otu almaya gidiyorum !4HS I B I RYA'DAN 1 .Salkla gider gelirsem, gn sonra dnerim !"At gider ve otu alp getirir. Kartaga-Mergan, beyazotla lm kzkardeini diriltir. Kartaga-Mergan Kan-Tngs' n yurtunu alp gtrrken, kzkaca ekline girerek ykseklere uup gider.Btn maln alp gtrr,Btn halkn srp gtrr,Mal ve mlkn ata ykler,Mal ve mlkn deveye ykler,Dan srtndan aar,Geni llerden geer.Yol zerinde kel kafal bir delikanlya raslar ve onunzekasna bakarak bir kahraman olduunu tahmin eder. Elindeki halk ve mallar evine gtrdrde, kendisine elbise ve iyi at vermei vadeder. Gen adam kabul eder veKartaga-Mergan ona mkemmel elbise ile Kan-Tngs' nalt kula uzunluundaki kara yaz atn verir, sonra dakendisine : halkn ba kara yaz atl Tas-Kinas adn vere,rek, kahramanlk unvaniyle mkafatlandrr. Sonra bir elinekuru, ve bir eline de ya denek vererek btn halk ve malderhal eve gtrmesini emreder : hibiri geride kalmasn,der. Bir mddet sonra Karta.ga-Mergan : yolda biraz iimvar, sen arkamdan yetiirsin, diyerek ilerler.Kara boz at kamlar,ileriye frlarAk kr at kulun olarak tak.ibeder,ok giderler,Az giderler,Dan srtna karlar,teye bakarlar,Kara kula atl Kattan-ALp'nKy orada idi.Kartaga-Mergan barr :BATI SIBRYA'NIN DOGUSUNDAKI BOYLAR415" Kara kula at bal m ?Kattan-Alp evde mi ?Kattan-Alp kagelir,Kara kula ata biniverir,Koar, srta kmak ister,Kara kula attan inince,apkasn karr,Koltuunun altna alr,Atn yedeinde gtrr :" Beni ldrme Kartaga-Mergan,nnde ncn olurum,Arkanda artn olurum" der.Kahraman, karar vermeyi reddeder : Tas-Kinas'i bekliyem, hkm o versin, der. Tas-Kinas geldikten sonra, Kartaga-Mergiin, Kattan-Alp'n yaptklarn anlatr ve onunhakknda hkm vermesini r.ica eder. Tas-Kinas ona kurudenekle vurarak, btn mal ve halkn Kartaga-Mergiin' egtrmesini syler. Uzun yolculuktan sonra Kan-Mergiin'inyurduna varrlar. O da af diler, fakat Tas-Kinas ona da aynmuameleyi yaparak kendi hayvan ve yurtlarn KartagaMergiin' e gtrmesini emreder.Kartaga-Mergiin imdi deTas-K.inas' i nden yollyarak kendisi iin bir kadn aramayakar. Altn-Kan' a giderek onun kz Altn-Arg'a talip olur.Sonra da dn yapar ve karsn evine gtrr.Cesur Kartaga-Mergan,Vatanna avdet eder,Tas-K.iniis de gelir eve,Mallar hep sre sre,Btn halk toplyarak.Doutan cesur Kattan-Ahp'At oban yaptlar,Doutan cesur Kan-Mergan'i, .inek oban yaptlar.Sonra dn yaptlar.Btn halk toplad,A kalan doyurdu,416SIBIRY A'DAN 1.Zayflar semirtti,plak gelen kimseyeyi elbise verdi,Yayan gelen kimseyiyi ata bindirdi,Meclis tamam olunca,Ahali de dald.O evinde geceledi.Beyaz afak skerken,Parlak gne doarken,T an11dan yaz geldi :,"Kan-Purkan' bizim tarafa gndersin,nmzde Purkan ( Buda) olup otursun !"Gzel kadn Kan-Purkan,Kartaga-Mergan'in omuzuna bast,Sonra duman olarakYukar tanrya kt.O gece evinde kald,Cesur kahraman Kartaga-Mergan.Beyaz afak skerken,Parlak gne doarken,Cesur KartagaYemeini yer,Evinde oturur,Masal da byle biter.Bu iki destan, ifadesinin dzgnl bakmndan dikkati ekecek durumda deildir. Yukarda iarldii gibi, ben bunlar baka sebepler yznden zikrettim.Abakan Tatar' !ar, kendilerinin kahramanlk masallarile, m&nevi hayatlarnn byk bir ksmna hakim olan idealbir dnya yaratmlardr ki, bu durumu Trk halklan arasnda ancak bir kabilede, yani Kara-Krgz' larda grebildim.Bu, kendine mahsus poetik bir dnya grdr. Bu grleri, amanizmin dini akideleriyle birle almak, bouna gayret sarf etmek olurdu. Masaldaki tanrlar da yukardaki gk tabakalarnda otururlar, fakat bunlar samanizm tanrlar deildir. Onlar Kuday ( Tanr) veya Tyayan (Ya-BATI S l B I RYA' N l N DOGU S U N D A K BOYLAR417ratan ) gibi isimlerle zikredilip , ancak pek seyrek hallerdemuayyen bir adla amlrlar, bu takdirde de tannm Tanrlann adlar ile bir uygunluk gzkmez.yada, Erlik ile onun kt yardmclar olan Ayna' lar, ve bundan bakaiamanizmda malum olmyan kuu kanlar oturur. Dnya,gk ve yer katlarndan kurulmu olup, bunlarn her birindedenizler, bozkrlar, altay veya da srtlan vardr, Tanrlar,kahramanlar ve ayna' lar buralarda ayn ekilde yaarlar. Buson zikredilenler arasnda kati bir snr izilmemitir. Bunlarsk sk birbiriyle karlar ve savarlar. Tanr umumiyetle;kunet ierisinde yaar, dnya ile aa dnyann ilerinepek karmaz. O, kahramanlar yaratr ve onun talihini nceden tayin eder. Tanrya kar gelmeadisesi ok enderdir, her ey onun iradesine tabi olur, bununla beraber insanlarni ve hareketlerini hibir zaman tahdit etmez.Kahraman, yer yzndeki hayat esnasnda evlenme ilesaadete kavuuncaya kadar alr ve abalar. Erkek bir varisi olduu takdirde kendisini mesut sayar ; nk, dman basks onun yer yzndeki saadetini bozsa bile, felaketinntikamm alacak bir olu vardr.Kahramanlk masallarnda, halk, yukardaki destanlardagibi, her zaman ikinci derecede bir rol oynar.Kahramann vazifesi, onun refahna bakmaktr. Halk kitlesi,sava neticesinde bir tarafn dier tarafa stn gelmesi zerine, hayvan srsnde olduu gibiaytszlkla bir kahramandan dierinin mlkiyetine gemektedir.27v. ' .. '- : , . .. : 'o: :'\' ' "'1' 'TRK BOZKIR GEBELERi.Giri. 1. K a z a k'lar.1 Vcut yaplar, yz ekilleri. Gebelik. Klak ve yaylalar. Kazak'larda hayvan besleme: koyun ve ondan elde edilenmaddeler; kei; boynuzlu hayvanlar ve bunlardan elde edilen maddeler ; at, Kazak abnn tasviri, binicilik ve binek takm, kmz, attan eldeedilen maddeler ; deve ; damgalar ; hayvan hastalklar ; yurt tekilat. Kadn ve erkek elbiseleri.Yurt ii hayat. Ziraat. Suni sulama. Avclk. Sanayi ve zanaat. Din. slamiyetin ilerlemesi. Y,uvarlak tane ve 'krek kemikleriyle fala bakma.Doum esnasnda yaplan bayramlar. Kz istemeve evlenme. Evlilik hayat. lm dolaysiyle tertiplenen ziyafetler. Oyun, yar arklar. Hae kitapEdebi dil. Kazak'larn karakteri.Sosyal kurulu ve idare. Adli iler. 11. K a r a -K r g z'lar.Yukarda Radloff tarafndan da aklandgibi ( bk. s.237 ) , bu halk kendisi iin Kazak adn kulland halde, Rus'lar\"e dier Avrupallar onlara Krgz demiler ve bu yanl isim sonzamanlara kadar devam edegelmitir. Radloff, nmzdeki eserde onlara umumiyetle Krgz ve ancak baz yerde - Kara-Krgz'lardan ayrmak iin - KazakKrgz diyor. Kazak ad bugn artk mi ve gerekse siyasi edebiyatta yerlemi olduunizlerce adam bunu ierek sarho olurlar,TRK BOZKIR GEBELER!Slhalbuki kmza alm bir kimsenin sarho olabilmesi n4 6 quart-imesi lazmdr. Kendim de sk sk ve ok kmztim, beni sarho etmemekle beraber uyuturucu bir tesiryapyordu, bundan dolay gne altnda uzun mddet atzerinde yolculuk yapacam zaman, ok kmz imektensaknrdm.Kmz sunulurken, ona byk bir sayg gsterilir. Onuancak erkekler sunar ve bu ii ya ev sahibi kendisi veyaevin en yal akrabas yapar. Evde mevcut e; iyi kap hertri tozdan temizlendikten sonra, ev hanm bunu kmzladoldurarak evin efendisine su;:ar. O zaman evin ierisinde;byk bir sessizlik hkm srer ve hazr olanlarn hrmetkaryznden, bizim arap tadclarda olduu gibi, bu serinleticiikiyi daha nceden aziannda imi gibi hissettikleri farkedilir. Soma porselen veya cilal aa kaplarla misafirleretakdim edilir. Saygdeer bir misafire kmzdan baka biriki sunmak, onu tahkir etmek demektir.Kmz henz ekimemise, buna sau-mal derler. Bu tabir, ayn zamanda kmz iin kullanlan ai ifadedir.bu durum a:.cak birka saat ve en ok yarm gn devameder, sonra kprmeye balaynca fazla ekimi saylr. Ekimemi kmz tiksindirici ve tatldr, insan kusturur.Baz yerlerde, bana su ile kartrlm kmz ( alap ) daikram edildi, fakat bu i, ancak kmz bitmeye balayncayaplr. Ancak gneyde, kzartlm un veya kzartlm danile kartrlmak suretiyle kmzdan yemk yapldn grdm, fakat bunlar ok enderdir.Ksrak stnden, baka nevi siit yemekleri yaplmaz.2. E t. Kazak' larn en ok sevdikleri et at etidir, bunu yalnz sr deil, hatta koyun etine de tercih ederler .Fakir Kazak'lar, baharda veya yazn Rus'larda.n yal atlarsatm alarak yazn ayrda otlatrlar ve tavlandktan sonra sonbaharda, ilk kar yanca keserler.Zenginler, henzkulunlamam ksraklarla kulunl>.r keserler. Ziyafetlerde enok sevilen ey, gen ve yal ksraklarir tesiicra etmektedirler.Bozkrn kuzey ksmndaki Kazak' lar arasnda, imdi retmen tutmak adeti umumilemi tir. Bi Tara ve T obolsk Tatar' lanndan yzlerce kii her yl Kazak bozkrna giderekretmenlik vazifesi alrlar. BunUn zerine zenginKruak,kendi yurtunda komu aul' un ocuklar iin serbest bir mektep aa. Bu gibi mekteplere ben de ok rasladm. Byle bir retmen umumiyetle 2 -3 yl iin yerleir ve ok defa 30-40ocua okuyup yaz.ma retmeye ve slam dininin esaslarntalim ettirerek onlar hakiki birer mlislman yapmaya muvaffak olur. Her tarafta misyonerlik vazifesini zerine alarak bozkrda dolaan Kazan tccarlarnn tesiri de az deildir. Bozknn bat kesiminde slamiyetin nfuzu o kadar kuvvetlenmitir ki, evlerinde ilk terbiyeyi alan yzlerce Kazak genci imdi ku:::ey Rusya' daki Tatar medreselerine gitmekte ve orada slami ilimleri esasl bir ekilde renmektedirler. Mesela Ufa vilayetindeki sterliba medresesinde, uzun yllardan beri, herbiri en aznda 1 O yl tahsil eden 1 5 0 Kazakbulunmaktadr. Kazan ehrinde bile bozkrdan gelen 5 kiiyerasladm ki, bunlardan biri Kazan medreselerinde 1 5 yl yaadkta.n sonra geen sene bozkra dnmtr.31482SIBIRYA'DAN 1.Btn bunlara ramen, yaz ve Arap dili tahsili bozkraok nfuz edememitir, bizzat ahit olduum gibi, ok defaKuran okuyan Tatar misafirinden yurtu terketmesi talep olunmaktadr ; ev sahibi : bu evde ,kimse lmemitir, Kuran okumak zarar verebilir, der. imanl zat kfrederek ve yzn nefretle ekiterek yurttan kar ve 5 O adm uzaklatktan sonra kendi bana okumaya devam ed.slamiyet iin en byk propaganday yapan nesneler,Zar Zaman ve Ahr Zaman gibi manzun eserlerdir ki, Kazak arks, akide ve masallar eklinde slamiyeti yayarlar.Bunlardan aada ayrca bahsedeceim.Bugn Kazak' lar arasda ok yaylm bulunan eski putperestlik adetlerinin izleri de ok enteresa:dr. Bugn bsbtn ortadan kalkm bulunan amanlk inannn rnmessilleri olan baksa'larn tedavi usuln ve onlarn arklarn,amanlktan bahsederken etraflca aklayacam.Bundanb aka, koyun pislii tanelerine ve krek kemiklerine bakarakgelecekten haber veren birok falclar da vardr.Koyun pisliindn baklan fala, Kazak' lar kuma!ak aadveya bal aad derler. Bu ekil falclk, gerek fala bakmaymeslek edinen baksa ile hoca' lar arasnda, ve gerek a.di Kazak'larda ok yaylmtr.Bu ekilde fala bakmak iin 4 1 kumalak ( tane ) lazmdr. Falc, nce bu taneleri beyaz bir kee zerine koyar ve iin de., bir dua sylenirkenbiribiriyle kartrr, sonrakumalak' lar birer birer alarak bismillah diye alnna dokundurur. Bunun zerine tanelerin bir ksmn e ayrr ve bir ksmn da sa ve sol eliyle kenara iter. Sonra de her kmede 1 -4 tane kalncya kadar, drder tane sayarak ayrr. Bunlar muhtelif yere bir sra halinde dizer. Sonra kalantanelerle de ayn ii icra eder, kartmr, alnna dokundurur,e ayrr, her kmede 1 -4 tane kalncaya kadar drder drder yklar ve ilk kmenin altnalinde dizer. Ayn muamele, dokuz yerde 1 -4 tane kalncya kadar, ar.tan para ile bir daha tekrar edilir. imdi de, her tanenindurumuna baklarak gelecekten haber velirir. Aadaki levha, tanelerin durumunu gsterir :TRK BOZKIR GEBELERi483Sada:ki kme ( c,f,i) kendisi iin fala baklan kimseye aittir ve z taraf ( z cak ) i!>mi alr ; soldaki ki.imeye ( a, d, g ) dman taraf ( duspan cak) , ortadaki akuli sraya b, e,h ) yol ( col) denir. Yukardaki ufki srada bulunan a ve c noktalarna "yastk" ( castk) derler, a, dman yast, c bizim yastktr. kinci sradaki d ve f "taraf, br" (alr, d dman taraf, f bizim taraf olur.nc ufki srada g ve i "eik" ( bosaga ) veyaeyerarkasna balanm" (bktnk) adn alr. Ortadaki ufki srada bulunan b "aln" ( mangday) ,, h "kuyruk alt kay" ( kuyskan ) olur. Bunlarn zm, btn halklaacrn falclmdagibi pheli vedekararszdr,olarak anlamakveokuyabilmek, byk bir sanat,?-eseri saylr.Tecrbeme gre, birkmede bulunnantaneler cift ise ( 2 -4 ) uursuz, tek ise( 1 -3 ) uurlu saylr. Birok fal ekilleri topladmsa da, izahsebeplerini anlamak iin bouna uratm. Kazak' lar, bufalcla tanr tarafndan tayin ediimi bir i olarak bakar vefalclk kabiliyetini peygamberin bir lutfu sayarlar.Kazak' !ar arasnda ok yaylm ola;'l dier bir falclkekli de, atete Bir mddet tutulan koyun krek kemiininsramasna gre baklan faldr. Bu falclk da, ayn ekildegerek falcl meslek edinen ve gerek adi kimseler tarafndan icra edilir. Kaybolan bir atn gittii yol, bir hrszn takibi iin gereken ip ucu veya kaybolan bir eyin aranmas, kremiinin sramasna baklarak kolaylkla tespit edilir.Krek kemikleri muayyen dualarla temizlenmeli, etleri dilekoparlmamal ve kkrdaklar bakla kesilmemelidir. Bundan baka, fala bakmakta kullanlan kemii derhal kpeklere atlmaz, yoksa eve uursuzluk getirir, bundan dolay ancak muayyen dualar okunduktan sonra parala:mak suretiyle kpeklere atlr. Arkasn kapya dnerek oturmolan falc, gelecek hakk.:daki tahminlerini tamamladktansonra arkasina frlatr, kemik kapnn yukarsna isabet ederse,btn sylenenler hakikat olacaktr.484SBIRY A'AN 1.Burada, szlerime ek olarak, muayyen ksm ve atlaklanm da gstermek suretiyle, Potanin tarafndan yaynlanan bir krek kemii tasvirini vereceim :a kazan ;bb krek kemiinin boynu ( bauzdau ) ; c arkaksm ( arkalk ) ; d krek kemiinin sa kesi ( kulak ) ; e alnsol ke ( mangday) ; f krek kemiinn etei ( caurundmgetagi ) ; be kenar (kr) ; bd esas yol ( kara col ) ; gg kujfrukalt kay ( kuyskan ) , her iki taraftaki paralel atlaklar ; hhsz, dil ( til ) ; ii blme, engel ( bgt) ; k yakn yerdeki yol(cakn aldagi col) ; 1 uzak yerdekiyol ( als aldagi col ) ; m sevinli haber(sin) ; n at az (at auz) .Btn krek kemie Kazak'larcaurum,dz sahasna alakan ( avu )derler.b de bulunan bir iz, hrszlarnyakalanarak getirileceini gsterir.Krek kemiinin srayna greet fala bakmak adeti, bugn bile aman-la bal btn halklarda yaamaktadr.Kazak' lar arasnda bugn dahi yaylm bulunan dierputperestlik adetlerinden, atee kar gsterilen sayg ite,bozkrda', memba civannda ve nehir boylarnda bulunanmnferit aalara yaplan kurbanlar zikredebiliriz. Ateintakdisi, hemen hemen ancak gen kadnlar tarafndan foraedilir, nk onlar, gerek yeni yurta ilk girilen'nde, ve gerekilk ocuklar doduu zaman ate nnde eilir ve zerineya paralar atarlar. Bozkrda, memba civarnda ve nehirboyunda bulunan mnferit aalar iin kurban icras, ocuu olmayan, fakat ocuk dourmak istadnlar tarafndan yaplr. Byle kadnlar, gizlice ve yaln ayak mezkr yere gider ve o mahaln koruyucu ruhu iin bir koyun kurban ederler ; koruyucu ruhun ismi, yava yava mslman azizlerinin adn almtr. Bir kimse ar hastala tutulunca, erkek ve kz ocuklarn gecelen etrafnda toplanarak toptan ark sylemeleri de, hi phesiz putperstlik adetlerinden biridir ve herhalde kt ruhlar korkutmak rnaksadiyle yaplmaktadr.TRK c-oZK!R GEBELER485Kazak' larn yaay ile birlikte yryen bayram ve adetlerin ou, esas Kazak, yani putperes adetleriyle islami gekneklerin karmasndangelmitir.ocuk doumunda yaplan bayramn byk bir hususiyeti yoktur. Zavall kadn, tahsil grmemi barda olduu gibi, eziyete ve ar ikenceye sokulur, muhtelif durumlar ,almaya ve manasz merasimlere katlanmaya mecbur edilir, halbuki bunlar, doum sancsn daha da fazlalatrr. ua ad verilecei zama,n ve snnet esnasnda ziyafet ekilir, dua ve fallariyle ocuu kutlamas iin umumiyetle hoca arlr.Doan ocuk erkekse, evde bykbir sevin hkm srer, halbuki kz olduu zaman kaytszlkla karlanr. Erkek ve kz ocukler, ancak ocuklarn babas, bilhassa olan bir tane ise, erkei tercih eder. Tek olanla babas aras..nda byk bir efkathkm srer.Byle bir ocuk hazan kz kardeinden vehatta anasndan o kadar yksek tutulur ki, seyredenler iingln sahneler husule gelir. Bazan baba, pek acayip terbiye yolu takibeder ; birok defalar gdm gibi. baba, 3 - 6yandaki inat olunu kucana alr v e yar glerek, yardargnlkla eiingdi bokta ! ( annene sv ! ) der, kfr szleri.ni tekrar ettirerek onu tevik eder. Babann nazl erkekve kz ocuuna, hemen hemen her ey msaade edilir.Erkek ocuk. on yana basnca, babas ona bir gelinalr, zengin deilse, o andan itibaren kaln ( kalm) hazrlamaya balar, nk bu, Kazak'larmiyetle ok yksek olur. Mesela, adi kalm 7 defa 7, veya 9 defa 9 bahayvandan ibarettir. Fakat bu tabirden mana karmak okzordur, bunu bana birka defa anlattklar halde, hesab:mbir trl anlyamadm. ok defa delikanllar, ancak sakalkesimi ( burut kesimi ) nden sonra evlenirler, bu merasim,onlar,n b!Ua erdig;ni gsterir. Bazan baba, nazl olunuon veya on iki yanda iken de, yine ayn yataki bir kzla,evlendirir ; ocuklar bir yataa yatrlr ve nce, pek tabiiolarak, karde gibi byrler. Bu gibi evlenmeler bir elence yerini tutar ve ancakzenginler tarafndan icra edilir.Umumiyetle erkein evlenmesi u yoldan yrr : kza talip486S I B I RYA'DAN 1 .olan kimseler vastasiyle, umumiyetle nceden kalnn miktar tespit edilir, sonra olann babas kzn babasna gider, ona ve yannda bulunanlara yemek hazrlanr. Bu vesile ile,gveyin babas gelinii!l babasna ,,kit" hediye eder ki, zenginliine gre bir at, elbise v.b. eyden ibaret olur. Akama doru evlenme ii yoluna konur, bu esnada her iki baba, kesilmi erkek koyunun bam, gs ksmn, kuyruk ve cierini yerler.Kalmn byk bir ksm dendikten sonra, gvey, gelini ziyarete hak kazanr ; fakat bu i, ebn haberi olmadat yaplr. Kzn yenge ve kzkardeleri ayr bir adr kurarak kz oraya yerlBunun zerine geceleyingelen gvey aul' un kenarnda atndan inerek, kendisini gizlice gelinin adrna gtrecek olabaldzlarn bekler. Bu ziyaretler, hazan, hakiki evlenme vukubulmadan nce yllarca srer. Ble bir mnasebet, gelini pek tabii olarak zan ahlakszla srkler, nk bundan sonra hi cen komu aul' un d ier genleriyle de seviebilecektir, Nihayet btn kalm dendikten sonra lenme vukubulur. Oul iin artk hususi bir yurt yaplr. Dn bayram islam! kaidelere gre edilir. Nikah, gelinle gveyin huzurunda ve gelinin evinde kylr, bunu takibeden ziyafetler, hem gelin, hem de gveyin evinde vukubulur.Gelin babasnm evinden gtrlrken, eski adete gre,zerine yass eritlerle ssl krmz kumatan bir elbise vebana da dantele ve madeni sslerle tezyin edilmi sivribir gelin apkas, sakala, giydirirler. Eskiden gen kadnlar sakala' yi btn yl tarlarmhazan dnde bile bulunmamaktadr. Gelin alp gtrlmeden nce komudaki delikanl ve kzlar toplanr, kmz ikram edildiktensonra baz saz airleri, kz, car-car ad verilen gelin arksile teselli etmeye balarlar.Bu arklarda, imdiye kadarki btn akrabalarn kaybedecei, babasnn yerine kaynatasnm verine de kaynanasnn kaim olaca v. b. sylenerek kz teselliedilir. Her akraba iin tekrar edilen iki msram bir defaTRK BOZ K I R GEBELERi487sylenmesi kafidir. Bu gibi car-car arklarndan taneyazdm :11 .Bir diz ile bir topuk ayakta olur car ! car iKrk kiinin akl handa olur car ! car lBabam diye alama zavall kz car ! car !Baban iin kaynatan orda olur car l car !Yazn artk beyaz kar yaar m hi car ! car !Kulun gibi oynadmz sa taraf nerde car ! car i'Evet iyi ise de kaynatamz car i car !Dneyim, babam gibi olur mu hi car ! car !2 .Yatak rtsiin kaldrver, grsn baban car ! car !Gz yan gl gibi aktsn baban car ! car !Her yl Nogay' lardan mal alrm car ! ear !Yatak rtsn kaldrver, grsn baban car ! car !3 .Alp geldim pazardan kara nazar car ! car !Kara ssl gelin apkas san basar car ! car !Babam diye alama zavall kz car ! car !Baban.n yerini kaynatan alr car ! car !Gelin, gveyin evine vardktan sonra ba rtsn aarve eve bu ekilde girer. Burada nce atei selamlar ve sonra da ev hanmnn yerini igal eder. imdi gelini daha yakndan grmek iin, gveyin karde ve akrabalar toplanrlar. Fakat o yile rter. Bunun zerine bir arkc gefa:in yanna oturur ve bir denekikle peeyi biraz aky syler :2Birinci ark yukarda da zikredilmiti, bk. s. 459. arklarn zerine 1 . 2. 3. rakamlar tardan konmutur. Asllar iin bak. : W. Radloff, Proben der Volksliteratur ... III, 1870, s.8-12. ( eviren ) .2 15 ktadan ibaret olan bu arknn asl iin bk. : W. Radloff, Proben der Volksliteratur ... III, 1870, s. 12-14. ( eviren) ..433SIBIRYA'DAN !.Syle gelin, syle gelin,Atn ban ek gelin,Saksaandan da mahcup gelin,Yumurtadan ak gelin !Gelin, gelin, gelincik,Yaz ksran kuluncuk, 1ndeki deven ne eker,Arkadaki deven geriye eker.ndekisi ekiyor diye,Kna vurma gelincik,Arkadakisi ekiyor diye,Bana vurma gelincik.Erkem kalknca gelincik,Ban yukarya kaldrma gelincik,Ev arkasna mal gelirse,adr denei ile vurma gelincik.Erken kalknca gelincik,Peynir alma gelincik,Kend'.n yatp kocana,Kalk, kalk deme gelincik !Azn bumun irkin diye,Sz yrtme gelincik,Kaynaann nnden,Geip gitme gelincik !Deri izme ile paldr gldr,Ormanda gezme gelincik,Mein izme ile grlt yapp,Kyde gezme gelincik !Gelin, gelin, geliniz !Grmln veriniz,Ala kula demeyiniz,Rengini syleyiniz !Bu beyit yukarda da zikredilmiti, kr. s. 459. (eviren) .TRK BOZKIR GEBELERi489 Bunun zerine akrabalar, grmlklerini (krmdk ) zikreder, yani yzn grebilmek iin gen kadna sunacaklar hayvan tasrih ederler. Byle binldka, air de;neiyle peeyi kaldrarak gen k:.dmn yzn gsterir. Bu esnada akrabalark u talepte bulunur :1At verirsen gk at ver,Trs giden glden ver,Kynataya bir selam !Deve verirsen aktan verKutlu byyenden ver,Kaynanaya bir selam !Sr verirsen karadan,Hi lmesin yaradan,Kaynaa ya bir selam 1.'Koyun verirsen konurdan,Bymesi salktanGrmceye bir selam !Kei verirsen sardan,Dayanamayz sesinden,Kayn iniye bir selam !Boynuzu baa sap olur,Derisi pantalon olur,Butu dolmu kaynak olur,i dolmu yavru olur !Ak koyunu haydayan, *Ala at balayan,Bu canlarn by,Babas sana bir selam !1 Bu ktalar, 487. sayfada zikredilen arknn devamdr .. Au.s Sibirien'de bulunmyan son kta ( * ) Proben III, s. 11 denalnmtr; yukardaki nota bk. ( eviren) .490S l B I RYA'DAN 1 .Yukarda zikredilen dn arklarndan baka, gerekgelin babasnn ve gerek gvey babasnn evinde, her ikisinin akrabas ve yat olanlar tarafbirok baka arklar da sylenmektedir. Bm:lar, Kazak adetine gre bilhassa gen kadna ykl vazifeleri gstermek bakmndan enteresandr.Gelinden, her eyden evvel gururla ban yukaryakaldrmamas talep olunur, kocasnn yal akrabalarnn yzne doruca bakamyacandan, genan ey, yzn tevazula ne emektir. Ayn ekilde tevazu gstererek yal akrabalarna yol vir zaman onlardan ne gememelidir. Onlara yzn gstermekten utand gibi, adlarn syleme deildir. Hatta, yal akrabasndan birinin ad baka bir eyin ismine benzedii zaman dahi bnesne iin baka bir sz bulmal ve kinaye ile maksadn e..:latmaya almaldr. Mesela, ybir akrabas Kaskr-Bay ( Kurt-Bey) adnda ise, kurt iinT atara "br" veya "ululama" szn kullanr ; akrabannad Koy ( koyuncu ) ise, koyuna "mangrama" ( meleye,; )der ; yine akrabann ad Koj a ise, kuzuya benziyorsa, kuzuiin "mangramanng balas" tabirfo:i alr. Bu adetin ok komik sahnelere sebebolduu syleniy. Bir Kazak latifesine gre gen bir kadn, kocasnn kardeleri:in adlar yznden kurt, kue kam szlerini azna alamazm. Bir gn dehetle grr ki, bir kurt kuzuyu yakalam ve netesindeki kamlkta gitmektedir. O zaman kadn, yurt civarnda olan kocasna yle barr : uluyan, meleyenin yavrusunu parlayann tes:de hrdayan arasndan gtrmektedir !"Btn arklarda, kza, akrabalarndan ayrld iinkederlenmemesi tavsiye olunur, baba evi,:in ona her zamanyabanc kalaca sylenir, nk, kendi halk ierisinde deil de, yabanc bir diyarda evin hakimi olmak, kzn takdirirdi, denir. O, ancak yabanc bir yhde tam ( bamsz ) bir nsan olabilir ve onun hikmeti de ite buradadr.Her kz dnr evlensem diye,Ev sahibi olsam diye,TRK BOZKI R GEBELERi.f91Kendi bama hayvan besleyip,Adamlar toplasam diye.Ak evlere girsem diye,Kadife, ipek giysem diye,Hanm, dilein i!lnde,Beikte yavru sallasam diye. 1Gen kadn yeni ailenin ierisine girdikten sonra okdikkat etmelidir, nk kocas ile . ayn yata olan adamlargelerek onu akal suallerle konuturmak istiyeceklerdir, bugibi hallerde konumas ve iyi cevap vermesi lazm gelir.Kaynata ve kaynanasnn nnde, adamlarla adet gereincemuamele etmeli ve kzgnlkla kan atmamaldr. Onunvazifesi, dalanlar toparlamak, erkek hizmeti gibi hayvanlar gtmek, kadn hizmetinin ili grmek ve her eyi kaynata ve kaynaITTasnn fikrine gre icra etmektir. Bununzerine onlar, gelinlerine, sevinle kzmz der ve halk arasnda verler, gen kadn her tarasayg kazanr. Onun .her eyden evvel nsanlk vazifelerini en kk noktasnakadar yer::e getirmesi icabeder. Vazifesini hakkiyle yapannsan, her tarafta iyi yaar, derler.Kocana bakmalsn, 2Ban saymalsn,Ne kadar gnln kalsa dahi,Biribirinde,; ayrlmamalsn !Giyimini yrtk brakma,Eyasn datma,Kocan bir taraftan dnnce,Ar iini kolaylatr.Birinizi biriniz sayarsa,Gnler nee ile geerse,1 Yukardaki paralar, 7. arknn 5. ve 6. ktalardr ; kr ..Proben. .. III, s. 13. ( eviren ) .2Yukardaki paralar, 7 . arknn 17.- 25. ktalardr ; kr_Probe . . III,.s. 14-15. ( eviren ) .492S I B I RYA'DAN 1 .ler geregnce yaplrsa,Ak kartal gibi yaarsn.eriatin bilgisini,yi bilirsen lksiin,Kendine fena sz kondurmada.,,ayn yata olanlar.Az yemei ok kl,ok yemei gl kl,Gllerini deniz kl,Besle misafirleri.Bu kadar hizmet kld diye,Aldm doruyu buldu diye,Kocann gnl ferahlar,Malm helal oldu diye.Hizmeti kzn varsa azarlama,Dil almazsa zorlama,Tatl yemein varsa,Para para arma.Erkek hizmetin varsa dvme,Ona hakszlk klma,Yetimin hakkn dn,Bu szm unutma.Kendi.n de hasis olma,Hasis diye ad . alma,Misafirin ._,elince,Tabana barsak koyma.Nihayet kt kadnn tasviri de, tehditkar bir iaret halinde gelinin gz nnde bulwnduruluradn rf-adeti bilmez, derin uyur, cildi kirli olur ve fena kokar, O,adamlara yemek diye yanm ekin verir, eref mevkii kirlendii zaman bunu atee verir. Ykanmak iin bir leen kullanr, suyu bunun ierisinden eliyle alr, onun d grn ve ba kirlra sarkar, paalar zmesinde,n frlar, aln zeindeki salar rzgarda sallanr, g-TRK BOZKIR.fo93sleri sarkar. O, insanlardan utanmaz, eyasn toplamazve hayvanlann bile tanmaz.Babasmn evinden aynlan gelin iin kzlar tarafndansylenen ark bambaka bir mana tar. Kzlarn evlenmehakkndaki dncelerini iine alan bu arklardan da birka kta zikredersek herhalde enterer ey olacaktr.Bi.ndiin at bozdur,Gveyin gen bir ocuktur,Peygamber de kzm vermi,Bu biz.im yolumuzdur.Gcceleyn rdn belleme,Sylerim car, car, alama,Babann nazl ocuu,Senin suun 4 1 attr.Bindiin at kzlca,Uslanmaz binmeyince,Se.n de akllannca,Yavru olur devece.aramba dn geer,Koup koyunlar geer,Sen gidince anan alar,Gelinler gelip geer.Havada sinek uar,Glgeli yere konar,Arkanda kz karde yoksa,An::en kedere dalar.Ala ata binmisin,Dostlar brakmsn,Alamadan ata bin,Bir yaz bir gz dnersin.Gk bir ata binmi.sin,Dostlar brakmsn,Hediyeden ipek ver,Burda ok vlrsn.494S I B I R Y A'DAN 1 .Eik n hediye,Annen sanutr diye,Krk atlk kaln verenBekler gece olsun diye.Kelebek utu havadan,Kocan bir aptal adam,Geli,,.'1 olup gidince,Gn gstenez o yaman. 1Umumiyetle denebilir ki, kadnn erkee ve ev idaresine kar olan vaziyeti, komudaki Altay Kalmk' larna nazaran daha ktdr. Kazak, karsna, .nisbeten yksek bir kalm ile satn al olarak bakar, ona kar olduka sert ve hatta hazan iddetli muamelede bulunur. Evlilerarasnda olan ekimelere de az raslamadm. Kazak, karsndan talebettii eyleri kaba bir ek ve emredercesine bildirir. Bunun sebebi ksmen belki de, Kazak' larn, kadnaa derecede bir snf sayacak kadar mslman olmalarndan ileri gelmektedir. O, ok kadn aakkndan pek faydalanmaz, slami usule gre karsn ayrmaya da pekkalkmaz. Bir evde iki veya kadn olan haller ok enderdir. ok kadn alma ildeti, ancak by kadn ksr olduu veya erkek ocuk d ourmad zaman - bir Kazak bunu byk bir bahtszlk sayar - vuku buluaman, tokal-kabn (boynuzsuztokal derler) adn alangen kadm, ok fena bir vaziyete der ; elbette ki erkekonu daha fazla sever, fakat Kazak adetine gre ancak kendisini ev hanm sayan yal kadn, ondan intikamn alr ; gen.; kadna bir hizmetiden daha fena muamele eder vevcuta . da ar iler grdrr. Muhtelif yerlerde yurtlarbuluna...'1 zengin Kazak' lar, hazan ayr ayr yerlerde kadnlartutar ve bylece ayr aileler bulundururlar ; yln muayyenksmlarn buralarda geirirler. Ancak bir defa, kz kar- de gibi birlikte geinen 1 6- 2 0 yalarnda gen kadnlayaayp giden ak sakall zengin bir Kazak' n yurtuna rasla-Yukardaki paralar, 8. a:rkdan alnmadr, kr. Probe ...III, s. 16-18. (eviren ) .TRK BOZKI R GEBELER495dm. Byk Ordu.ya ait olan bu yurt, Kk-Su istasyonundan uzak deildi. Gen kadnlar, bilhassa ask suratl koca efendi evde yokken, btn gn ocuklar gibi birlikte oynuyor, glyor ve eyorlard.Kalm ile satn alnm olan kadn yalnz erkein malolmayp, bir dereceye kadar aileye de aittir. Kocasnn generkek kardei varsa, miras olarak ona geer. Mesela, hazankocasmn lmnden sonra, on iki yandan da fazla olmyan ocuklara emanet edilmi olan kadnasladm. Byle bir durumun, ahlak ykseltmiyecei aikardr. Ev ilerinin balca ksm, Kazaa kadnlarn omuzundadr, erkek, Kalmk' tan daha fazla almakla beraber, vakti.ninbyk bir ksmn ziyaretlerde veya misafirlerle evinde geirir. Bununla beraber kadn, Kalmk kadnna nazaran daha byk bir serbestiye ,maliktir. Bayram ziyafetlerine itirak eder ve burada kadmlar iin hususi adrlar kurulur. Komuaul' larn kadnlan sk sk birbirlerini ziyaret ederler, sk sk,ancak kadnlarn itirak ettii ziyafetler de tertibedilir.Gebe bir halkn erkek ve kadnlar arasnda, yerleik mslmanlarda grdmz ayrlk pek tabiidir ki, bahis konusu olamaz. Kzlar da, kadnlarlanmaz ; onlar her toplantya itirak eder, her oyuna katlr ve erkeklerle birlikte koro halinde veya yar ederek ark sylerler. Konuma esnasnda erkek ve kadnlar karlkl a Kazak kadnlarn: erkeklerle olan mnasebeti, Rus kadn ve kzlarndan bile daha serbesttiEsas defin merasimi, imdi Kazak' lar arasnda tamamiyle slami usule gre icra edilmektedir. Bu mnasebetle arlan molla, ykama, namaz ve def:.: esnasnda Kuranemirlerinin yerine getirilmesine dikkat eder. Fakat ziyafetve kadnla akrabalarn lye kar hareketleri, bugn bilehalis Kazak adetine gre cereyan eder ; halbuki bunlar yerleik mslman dehete drr. le akrabalar, ulumaya benzer bir sesle alamaya balarlar, ka-496S I B I RYA' D A N 1 .dnlar inelerle yzleriniparalar, salarn yolar v e buekilde ly mezarna kadar takibederler, kadl!l bundansonra hile yedinci gne kadar lnn adrnda oturarak,onun elbiseleri nnde UZU.."1 atlar syler. Bu ekilde yurtta at syleme, lm vakasndayl srer. Koca lmse, at syliyen kansdr ; erkek ocuk veya kz lmse, bu ii anas y byk kz, yoksa yakm kadn akrahalanndan biri bu vazifeyi zerinealr. Erkeklerden ancak mehur arkclarla hocalar, halkarasnda tannm olan ahsiyetler iin at sylerler, bunlar,ly hatrlamak maksadiyle tertibediln halk toplantlarnda veya byk ziyafetlerde okunur.Bu gibi bir merasimin hususiyetini canlandrmak maksadiyle, atlardan birini zikretmek kafi gelir. Sultan BatrBek' in kz Balgn ld zaman, a;nas unlar sylemiti :1Kuru aacn banda apkan duruyor,Ak gm imdi bouna p arlayp duruyor,Gelmezsen bu yolculuun sonunda,Ah yalnz yreim szlayp duruyor.Yedi yana gelince Kuran verdim,Okusun diye mollaya koyuverdim,Arkasnda ablas yok, bacs yok,Yalnzm kocaya niin verdim ?Okuyaym dediini atm balayp,Baladm yerde dursun alayp,Gelince elli bee zavall bahadr,Doar m artk ocuk Balg.n gibi?Sevgilim, syliyeyim nasl idi,Yada pimi hamur tatls gibi idi,Kendimi versem kendim ulularm,Kendi yanda olanlar arasnda bata idi....Sevgilim, anlataym ulu ehrim,Sarard senin ile ap-ak yzm,1A tn asl iin bk. : Proben... 11!, s. 21-22. (eviren) .TRK BOZKIR GF BELERI497K ortas geldi byle bir ztrap,Bozuldu kendi bama kurmu ehrim.Ak kei geliyor bak yavrusuna,St veriyor ak memeden yavrusuna,Yanma gel ikimiz de alayalm,Gider belki T annnn da kulana.Ak keinin artk iki yavrusu var,Birinin bak hep sarkm kula var,.AJc kei semaya bak otmm ye,Bulursun yine yavru, saln var.( . 'Ak kei sen kederli, ben kederli,Yaratt bir yaratan be kederli,Ak kei semaya bak otunu ye,Acab Tanr verir mi bize yavru ?D j n boyundan halk geiyor,Bir kat apa.n' dan souk geiyor,Ah, ben alamayp kim alasn ?Balgn' n imdi artk ay ( parlakl ) geyor.Dj n boyunda yalnz bir mezar vard,Acmad Tanr yalnz ald,Elli bei..'le gelenbahadr,Yalnzndan ayrlarak kayguda kald.lmden sonra, akraba ve tandklarn davet edildiibirok hatrlama ziyafetleri tertip edilir. Bu merasimler,{as = a) , yln yedinci, krknc ve yiiznc g.nnde, vhazan lm vakasndan dokuz y;I sonra da vukubulur. Bubayramlara mmkn mertebe ok adam arlr. Fakirler,pek tabii olarak ancak akrabalarn arr ve lnn erefinebir koyun kesmekle yetinirler. Buna karlk zenginler, byk ziyafetler tertip ederler, bilhassa tannm ahsiyetlerin ofmnden bir yl getikten sonra hazan binlerce adam daedilir.Yedi gn sonra yaplan toplant, ayn anda definmerasimidir. Ad geen gnde lnn en sevdii atnn kuy-32SIBiRYA'OAN 1 .:ruk ve yelesi kesilir ki, bu meselelerden yukarda da bahsetmitim.Meyka nehrinin kuzeyinde, Ata-Bek adnda bir Kazak ..n. babasnn hatras nanuna tertipledii yllk bir ziyafete bende itirak ettim. Buna benzeyen btn bayramlar gibi bu dadrt gn srd. Ocaklar kazlarak et piirilecek kazanlannyerletirildii ilk gnde, akrabalarla yakn aul' lann ahalisi.toplanr. Biz, ikinci gn akam vasl olduk ki, o zaman zyafet iin gerekli hayvanlar kesilmekte ve ertesi gn gele.cek misafirler iin yurtlar kurulmakta idi.Burada artk, misafirler iin l 00 e yakn yurtun kurulmu olduunu ve bir taraftan yurtlar 'tertiplemek ve dier ta raftan hayvan kesmekle megul olan 4-S OO adanun toplanmolduunu grdk. Yurtlarn hepsi de ak keeden yaplmve ierisi de ilemeli hah ve keelerle rtlmt ; bu.nlarmbo olup, ancak yksek ahsiyetlere tahsis edilenlerininzemini hallarla denmiti. Bizede bir adr gsterildi verahata yerletik. Sonra hayvan kesilen yere gittik ve kazanlarn yannda dalar kadar et ylm olduunu grdk.Burada hepsi 30 at ile 1 5 0 koyun kesilmi olduunu syledi-Jer. Buras kark bir manzara arzediyordu ; bir tarafta hayvanlar kesiliyor, bakayerlerde de derisi yzlerek etlerparalanyor ve kazanlarn yanna ylyordu.Grup grupinS&lllar .etraftan seyrediyordu. Yzlerce kpek civarda dolaarak bir hisse koparmaya alyordu. Hayvanlarn i u. xuvlariyle derisi derhal fakirlere datlyor, ve hunlar da efi..Jerlne geirdikleri servetle derhal uzaklayorlard.Akamleyin ge vakit muhterem misafirlerin bir ksmvasl olarak beni de ziyaret ettiler. Benimle buraya gelmiOilan mehur bir Kara-Krgz arkcs, yksek misafirlerintalebi zerine ok gzel bir medhiye okudu ve hemen he.men hepsi de Kara-Krgz dilinden anlayan misafirleri o kadaroturdu ki, Sultan Adan-kul byk bir nee ierisinde zerindeki ipek apan' n kararak, diye o[ ..mak zere a'kcya frlatt. Misafirler ancak gece ge vakityurtumdan ayrldlar.TRK OOZIUR GEBELER inc gn erkenden, gne doarken, misafirler gelbalad. Sultan Tez.ek ile Sultan Ali ve akr, daha.gelmilerdi. Her an . yeni gruplar vasl oluyordu, :nkByk Ordu nun'her iki sultan ile, Kara-Krgz' -:rdan Bugu soyu da arlm bulunuyordu. leye kadar takriben 5 000 adam toplannut. Bth-1 uem misafirlerle dolmu adi,halk ise yurtlarn etrafnda:-erJemiti. Et ve dier yemekler byk aa kaplarla yartlr.ra tanyor, kmz dolu byiyord_, bylece akam ge vakte kadar yendi ve iildi. Benim->)?,kcm iyi kabul grd, her taraftan ark sylemek iin:,.agrLyor ve her defasnda zengin hediyelerle dnyordu.O. en aznda 1 O elbise kazand. Fakir bir adam olduu iin,}ediyeler onu.n ok iine yaryordu. Yemek fasl, aynen usu\ dairesinde cereyan etti. En yksek misafir eref yerine o1 rmu ve ziyafet sahibinin akrabalarndan biri de ev sahi}) vazifesini gryordu. Misafir, dier davetlilere ba-bar:.r:a.k' datlyordu Yemekten s.onra kmz ile ayran sunulu ycrdu. Sonra her tarafta gevezelik ve akalama halyordu.Eti-afta o kadar neeli bir hava hkm siiryordu ki., bay; ;-mm esas sebebi olan matemi hibir ey hatrlatmyordu.Akam st btn karargah acayip bir manzara gsterdi :.h-e-r tarafta sra sra ateler yakln ve gecenin karanlna' Rtmen btn dzlk ktan parlamb. Atelerin etrafnda-._,e arasndabtn gece durmadan faaliyet hkm srd.Gece ge vakta kadar, esas bayrama katlacak misafirler; e:lmekte. devam etti.Bayramn drdncu gn, yar (bayga) derhal gne:loduktan sonra balayacandan, ok erken kalktk. Yurt'.ne kuvvet tecrbesi yaplyordu. At- zerinde giden bir adam yerde duran koyunu arka bacandan yakalyarak havaya kaldrp sallad ve ileriye frlatt, hayvann baca ile derisi adamn ende kalm gvdesi isecansz olarak yere sap lanmt . Soo derece kaha olan .bu num a ra da, seyircilerin gr ltlalklariyle karlanmt .Btn sahne, byk bir Avrupa ehrindeki panayr andnyor fakat btn halkn at zerinde olma hususi bir renk veriyordu. Birdenbire her taraftan at kala ( at gdi-yor) diye sesler ykseldi Herkes.yar sahasna kotu veyolun her iki tarafnda kalabalk seyirci kitlesi topland. Seyircilerin az bir ksm, bana sylediklerine gre atlar tevik etmek maksadiyle, gelenlere doru ilerledi.Uzakta birok ekil grnd ki, bunlar, dierlerini geen 1 S kadar attan ibaretti. imdibir sahne balad.Adar yar yolunda hedefe takriben 1 verst kala, bunlarnsahipleri ve akrabalar ilerliyerek geride kalanlar slk aJa ak. ta atarak bararak ve kam sallayarak haydamayabaladlar. Bu grltl yn hedefe yaklat zaman artkhibir ey fark edilmez oldu. Bunlar, iddetli bir grlt altnda uarcasna ilerliyen 1 OD ar kmeden ibaretti ve aralar'}da yana itirak eden atlar fark edemez olmutum.Bana kenara ekilmemi tavsiye ederek, biraz sopra,ierisine girilmesi tehlikeli olabilecek bir sahnenin vuku bulacan sylediler ; hakikaten sonradan klavuzuma bu tavsiye:s- iin teekkr ettim, nk imdi yle bir karklk pey halinde koan atllar tarafndan kolaylkla yere yuvarlanarak inenmek iten bile deildi. Balk, ksmen hadiseyi grmek, ve ksmen de yamaya itirnk etmek maksadiyle mkafatlara doru komaya balad.Ba k m akla, nmdeki karkln tefenuatn seemiyordum.SlBiRY A"DAN 1 .Barma, tepinme ve kfr sesleri iitiliyor, adamlarn "-'-zerinden yuvarland ve kalabaln ortaya konan xml..fatlara sarld gzkyordu, ylede hunlardan hi.bir eser kalmad. Sonradan anlatbklarna gire, yar kaza..,anlar mkafatnak kk bir ksmn dde etmi, kalann ise seyirciler kaparak muzaffer bir eikiilde alp gtrmlerdir. At yararnda her :zaman b-Ol'foolurmu. Hi kimse atn mkafat iin yara gndermezm,i.,.nk abn sahibi bunu zaten hibir zama.n eline geiremak 188.caktk 'yanlk' (yan kaylar}.bi, p:i, (beg, bey; , boy veya soy( Kazak ) 458.reisi 233, 234, 235, 525, 526, cam fabrikalar 29.527, 531, 535, 536, 545.camca,eyerrts( Kazak)'bina, bk. ev, yurt.458.binek takm 188, 283, :'90, 298, cami 107.402, 418, 457-459, 478.can-kuras.KrgJz'larda savabinicilik 297, 298, 424.nidas 545 .bira fabrikas 28, 538.caprak et 'yaprak et' ( Kazal-c)bir-Ur-ylk, Altay'llarda at s-440.rs 288.cargak 'mein' ( Kazak ) 446.bismillah 482, 510.cauluk 'peete' (Kazak ) .blago:odnoye obestvo, asil s-caurun, fala baklan krek ke -nf 35.mii (Kazak) 484.boka, 'bohe ( Kazak) 458.celi, yali, buza ve kulunlarnbosaga, 'eik' ( Kazak) 483, 468.baland ip ( Kazak ) 447,!:)Ouktu, Mool'larda hkmdar448, 455.unvan 168.celkalik, ense kay (Kazak)boya 29, 443.458.bozkr gebeleri, bk. gebe.cergi-yanggin, Manu ordusundaboz torgay, Kazak destan 50&yzba 265 .512 ; ( kr. P11oben III, 1870, ceza, cinayet, crm, mcrims. 693-713) .87. 88, 131, 135, 140, 266, 267,bdk-iyeli ( ? ) 132.390, 391, 420, 531, 534, 535,bktnk, 'eyer arkasna ba-536.lanm' ( Kazak) 483.cland, hayvan hastal ( KaBrummeisen, das 516.zak) 461.Budizm 219, 222, 380.cr, nazm ekli 512-516, 546.hulgau, veya: kalak temir, corafya cemiyeti, Rus ; halk'peynir kartrma denei'adlarna bk. : Rus C. C.( Kazak ) 438.corafyas, Bat Sibirya'run 3-11,bulgur 38, 110, 335, 362, 400.16-31.burut kesi.mi, 'sakal kesimi' cgn 'kantarma' (Kazak) 458.( Kazak) 485.crk .'yrek' (Kazak) 483.592SlBIRYA"DAN l.destan, rivayet 154-162, 170-173,.178, 179, 186, 187, 261, 346,adr 54, 141, 145, 278, 333; kr.347, 350, 381, 391-417, 507-513,ev, yurt.545 ; kr. efsane.alna 'a' ( Altay ) 291.dil, halk adlarna bk. : ince,an, Mool'larda dini merasimTrke... gibi.iin 164.dil malzemesi toplama 356, 357,eglin 'kmz' ( Altay ) , bk. k418, 512-516 ; kr. destan, mamz.sal, rivayet, ark.ligidak, kadn yelei( Altay)din, ( ayin, ibadet, rtbe ) 128,.274.164, 165, 330, 480 ; kr. hriseren 'karaoman' ( Rusa) 70;tiyanlk, islamiyet, aman1Jk,.kr. y.tanrlar.lirtmli, Telet'lerde musiki a- doum 25, 323, 418, 485.leti 345.dolandrma, ticarette Rus'lar taete 144.rafndan 377, 378.liyimlik, yelek ad ( Altay ) 272. duygu kabiliyeti, Kazak'lardaeyiz 386, 390.425, 426.iek hastal 424.dn, evlenmeizme, bk. elbise.,gelin, gvey128, 135, 261, 269, 310.ocuk bakm, lm 305, 424,485.Abakan Tatar'larnda 386.Altay'da 323-327, 344.ok, ,ok ! Kazak'larda deve iin463.destanda 415, 417.Kazak'Iarda 418, 459,orgo,485tebhir borusu (Altay)495, 522.290, 309.. or'larda 363-365.Ddkkan, Oavki) 75.dnya katlar, amanlkta 369,.damga, bk. tamga.370, 416, 417.davul, (amanlarda : ) 340, 360,370, 384, ( avda : ) 476, 477,E478.defin, bk. gmme.edebiyat, edebi dil ; bk . dil, ilil'deirmen 28, 117, 475, 476.malzemesi.demir, demircilik 27, 29, 138, 'deh ve terbiye, bk. karakter.303, 479.efsane 61, 63, 71, 130, 349 ; kr,d. cevheri 22.destan, masal.d. dkmhaneieri 29.ekincilik, bk. ziraat.d. istihsali 129.ekmek 38, 128, 361, 362.dkme demir 29.buday ekmei 38.demiryolu 31.avdar ekmei 38.deri, krk 28, 29, 115, 139, 18'..I., ekonomik durum, Bat Si.birya'183. 266, 272, 273, 340, 369,da 16-31.370, 432, 443, 444, 445, 446, elbise 35, 39.450, 451, 462, 4-69, 470, 479.Abakan 384, 385. 'hayvan hastal 49, . 54, 58, 73,539-543; kr. mslman.103, 418, 466, 467.ispirto, i spirtolu ikiler 28, 362 ;hayvan srleri 55, 58, 84. v.b.kr. alkoll ikiler, rak, a132.rap.hristiyan,ispravnik 'kaymakam' ( Rusa ) , h. - lama, h. - lk, h.yapma 102, 191, 217, 261, 336,34, 35.339, 342, 344, 353, 357, 358, istatistik 3, 16-31 kr. nfus.366, 367, 372, 373, 382, 384, ii 27, 28, 87.385 ; kr. misyon, misyonerlik. iyer, er 'eyer' ( Kazak ) 458.hrszlk 131, 135, 289, 318, 390, iyer korun 'eyer torbas' ( Ka-391, 419, 420, 452, 521, 534.zak ) 458 ; kr. ier.hububat 29.hukuk, bk. ceza, kanun.humma 122.kadn 40, 87, 168.hususi teebbs 109.Altay k.- 270, 304-307, 321-323.l, 1Kazak k.- 424, 425, 471,479, 484.klim, Altay'da 17-24, 30.Kumand k.- 372.Kopal'de 116.or k.- 351, 358, 360.Sibirya'da 17-24, 30.Telet k.- 339, 340, 344.i N D EKS595kafiye, bk.Kazak'lar 418, 495, 516-524.dil malzemesi, destan, ark v.b.Kumand'lar 372.Kafkas tipi 423.Lebed boylar.kalak temir, veya : bulgau 'peyor'lar.nir kartrma denei' ( Kakarasan, hayvan hastal ( Kazak ) 438.zak ) 467.kalan 'yasak, vergi' ( Altay)kara sk 'Kara kemik, kara266, 268.halk' ( Kazak) 527.kalln 'kaln' 139, 322, 324, 344, kara toprak 16-18.364, 386, 460, 485, 486, 494, kart 'derinin kll taraf' (Ka-495.zak ) 446.kalkan 139, bk. silah.kas 'ka', eyerde ( Kazak ) 458.kalta 'ttn torbas' (Altay )katk, beyaz peynir ( Kazak )3r'.450.kam, kan 'aman' 139, 269, 339, katil 87, 391 ; kr. cinayet.340.katran kaynatma 26.kam ya 'sa' (kam taraf; kayk, kayk 36, 49, 53, 54, 69,Kazak ) 459.76, 77, 80, 81, 94, 96, 144.karnen 'ta' ( Rusa ) , . corafya kayn, k. kabuu 136, 191, 340.adlarna bk. : karnen, tayga, kaylarga, az iinden okumay.( Altay ve Telet) 350.kamsal, veya : krma, Telet Kazak tipi 423, 424.elbisesi 345.kazan 188.kan,bazTrklehelerindeat sucuu { Kazak) 462.'han, hkmdar' anlamnda kebanak, hayvan hastal 467.526, 527, 544, hepsi alnmad. kebaa, ayakl sandk ( Ka-kanal 50, 59 ; kr. su yollar.zak ) 437.kancga, 'eyer kay' ( Altay) kecim, belleme ( Kazak) 458.299, 458.kee, (kidiz, kls, kiz), 39, 47,kand at 'kanl at' ( Kazak ) 535,51, 130, 145, 165, 272, 280, 360,-bir nevi ceza.384, 443, 444, 468, 469, 479.kangsa 'pipo' ( Altay) 276 ; k kegin 'hkmdar' (Hakas) 140.tay k.-s ( ib. ) , mong.ul k.-s kel, ( destanda : ) 413, 434, ( Ka( ib. )zak oban : ) 434 ; kr. taa.kantarma, bk. binek takm.kengsarak, (Wb. : kengsirik) ,kanun, Hakas'larda 139.aln kay ( Kazak ) 458.Kazak'larda 440, 531, 532, kenja buzau, ge doan buza534, 535, 536.(Kazak) 448.Rus ve Abakan 389, 390, kenja kozdagan koy, ge dour-391 ; kr. ceza, crm.mU koyun (Kazak) 435.kaptal,eyerdeyantahtalar kgrm, 'verst' karl, (Al-( Kazak) 458.tay ) 67.karakter, ahlak, Altay'llar 312- kl, at kl 462, 463.323.klavuz 84, 85, 121, 308. 314,Karaorman boylar 375, 376.354, 425, 457.596S I B I RYA'DAN 1.kl 130, 401, 406 ; bk. silah.kok 'hkmdar' (Ostyaka) 140.kmz, ( Altayca: egiin, Sagay, lroloni, halk adlarna bk. KozakKoybal : kums ; Almancayak.-si, Rus k.-si, Tatar k.-si v.b.kumyss eklinde gemitir,koltu 'gvey', ( Altay ) 325.Radloff'da byle) , . 128, 132, kom, deve denei ( Kazak) 464.306, 309, 315, 378, 379, 418, komrgay, Telet'lerde musiki456, 460, 461, 486, 499, 505,aleti 345.506, 528.konagas, 'konak a', misafirkr evi, saymka, 41.iin kesilen erkek koyun ( Kakrtk, koyun krkmak iin bzak ) 439.yk makas (Kazak) 436.kong 'hkmdar', Kamasin) 140.kstau ( Kzaka ) , bk. klak.kongordau cn 'konur yn' ( Kaklak, ( Kazaka : kstau ) , 427-zak ) 442.431 ; kr. gebe.kora, srlar iin kk avlukyafet, bk. elbise.( Kazak) 447.kymetli madenler, k. talar 27, korgu 'kazan', (or) 359.29.kospak, melez deve ( Kazak)kzak yolu 38.463.kzl arak 'kzl rak' (hristiko, kk yurt ( Kazak) 469.yanlannakamyemei)kokar koyd karad 'ko ko(or) 357.yunu karyor' ( Kazak ) 433.kibenek, manto ad ( Krgz)koong, Telet arks 345, 347,539.350.kidyii, sa rgs ( Altay) 275. koun, Soyon'larda idari blmkijiin, bir nevi kstek (Altay)219 ( < Mo. houn uduk, saa taklan ss (Altay)Kazak'larda 418, 478, 479.275.p, sa;a taklan ssKrgz'larda 539.(AltaySibirya' da 27, 28, 29.275.sapan, bk. ziraat aletleri.put 164, 282, 340, 343, 371.sarholuk 132, 297, 312, 313,putperestlik 146, 191, 217, 244,316-318, 340, 353, 356, 365,333, 385, 480, 482, 539 ; kr.460, 523, 539; kr. kmz, rak,amanlk.arap.sark 470 ; kr. elbise.Q, Rsarkay 'ha' (Altay) 290.sarp, hayvan hastal 467.Quat, eski Alnan llerinden sart iyer, veya : srl iyer, Ka-= 0,8054 litre, s. 461.zak'larda eyer cinsi 458..rak 28, 172, 283, 305, 309, 312, sau-mal, ekimemi kmz (Ka-315-317, 330, 35-7, 364, 523,zak) 461.539.sava, bk. harp.refah 102, 421, 422.saymka, kr evi 41, 51, 52.ivayet ($ibir tarihi zerine) sebzecilik 115, 353.154--161, 206, 343 ; kr. destan, sedye, Rusa : valakua 32.efsane.sehpa 188.: ( < urug r Kazak 526.sek koy, iki yalk koyun (Kamhlar 132, 133, 139, 340, 4:t.7;zak ) 433.ahs adlarna bk. ; Tanrlar seiamlama, Altay'llarda 312.ve ruhlar.Kazak'larda 431.i N D EKSKrgz'larda 539, 540, 541.st ve stten yaplan nesneler :sakiHa, gelin apkas ( Kazak)ayran, irimik, kaymak, k-486, 499.mz, peynir, tereya 74, 283,seyahatlar,Radloff'un 12-16,293, 305, 306, 307 ; ( Kazak'lar-32-122.da : ) 435-439, 445, 449, 450,sbzg 'ney' ( Kazak) 516.455, 460, 461.sr ve.bas 49, 295, 449 ; kr. stk toyad, Kazak'larda sepi-hayvan hastal.cilikte derinin ste doymassrgal 'gelin' ( Altay) 325.446, 450.si, denek '. " az ak ) 417.silah, bk. ateli silahlar, kalkan,kl, mzrak, top, tfek, yay,zrh.sorpa 'orba' ( Kazak) 441.alap, sulu kmz ( Kazak) 461.sosyal hayat, Altay'da 312 v. d. albar 'alvar' ( Kazak) 446.Kazak'larda 523-530.: aman,amanizm,amanlk,1Abakanboyunda 384, 385,soyl 'tokmak' ( Krgz) 545.sk 'kemik, soy' (Altay) 269.387 416Kazak'larda 482 ; kr. baksasktng karandaj 'kemik ak-;Lebed boyunda 367, 370.rabas' ( Ayn soya mensup 0jHakas'larda 139.lanlar) ( Altay, Telet ) 269Sibirya dini 146, 269, 319, 330.344 or'larda 358, 359, 360, 366.starina ( Rusa) , bk. ky ih-Telet'lerde 339, 340, 349.tiyar.Tu-kiu'larda 133.su-ak, su kanal ( Altay) 50.Uygur'larda 128.suga ogutad, Kazak'larda ko- angrak, duman delii (Kazak)yunlarn suda ykanmas 436.468.sulama 22, 49, 50, 418, 473-475, anka, sa demeti (Altay) 275.538.apan, kaftan ( Kazak) 469, 497.sultan, Kazak asilzadeleri 530, apka, bk. elbise.531, 532, 534, 535, 536.arap, arap fabrikalar 28, 29,suluk, suluk 'suluk demiri', Al87, 128.tay'da tamga iareti olarak : ark, arkc 33, 84, 93, 261,290 ; Kazaklarda : 458.340, 343, 345, 346, 350, 374 ;sumun, Soyon'larda idari blm(.Kazak'larda : ) 418, 419, 459,219.486-495, 498, 503-508, 513, 516.su yollar, su kanallar 20, 21, ark yar 503-507.30, 50, 59 ; kr. gemi, sal.arvari ( Rusa) , Kazaka albarsb kabrga, (Wb. : sba) 'ya-sznden, b. bk.lanc kaburga' (.Kazak) 440.ehirli 35, 75.snnet 480, 485.eker, ekerleme 29, 517.srgnler 25, 88.elak, aa kova ( Kazak) 455.ss eyalar 275, 276, 360, 365, lbr 'yular, zencir' (Kazak) .371, 472, 479 ; kr. kpe, sa iir, bk. destan efsane, masal,tuvaleti.ark.S I B IRYA'DAN60!! .ua, or evinde duman szgeci tayi, Mool'larda hkmdar362.unvan, ( ince tai-tz 'prens')k, deve yn ( Kazak) 465.167.tayga, kayalk ve ormanlk dalng, Altay'llarda zaysan'n(Altay ) , Rusa : kemrindeki kimseler 263, 265,arnen, 70.tebii, eyer meini ( Kazak) 458.266, 268.tegerek 'halka'(Altay'llardaTtamga iareti olarak ) 290.telega, Rus arabas 36, 39, 41,42, 85.tabakhane 28.tembellik 313, 374, 375, 522.tab, haber, ses ( Altay ) 312 temii, Altay'llarda zaysan'dantabun, at srs ( Kazak ) 451.sonra ikinci memur, soy ihtitabure, bk. ev eyes.yar 264, 265, 266, 268.tajr, ve y a : tar. (Wb. tajr), temir irak, Kazak'larda sepicirak tulumu 283, 290, 309, 312.likte kullanlan bir nevi demir alettaksr,444.asil bey ( Kazak) 536.tamir tokpok, Altay kadnlartakvim, Hakas'larda : 138, Kann saa taktklar ss eyas raormarda : 380, 381.275.talkan, kzartlm un 362, 370,450.terii i boluptu, Kazak'larda se-tamga, ( hayvan iin ) , Altay'da:picilik tabiri: deri i olmutur128, 290, Kazak'larda : 418,444.465, 466, Krgz'larda : 545. 1 tereya, bk. ya.tamku yok polsa arga yok 't-tartmak, Kumand ekmei 370.tn yoksa aresi yok' ( Altay )terzi, t.-lik 35.317.trmk, bk. ziraat aletleri. tanrlar ( tangriliir) ve ruhlar, ticaret, tccar; alveri 29, 35,kudaylar (amanlkta) , 269,49, 50, 64, 110, 112, 295, 330,282, 340, 368 ; ahs adlarna354, 355, 356, 366, 368, 373,ibk. : tanrlar ve ruhlar.377, 378, 451, 531, Kazak'lartap, apkada bir kuma parada mlkiyet ticareti : 427-429 ; s ( Altay ) 274.bundan baka halk adlarnabk. : Tatar tccarlar, Telettarantas, bir nevi araba 32, 37,tccarlar, Rus tccarlar v.b.39, 41, 73, 75.tifs 121.tarla 49, 50, 58, 59, 101, 110, 120, tilam 'dilim121, 155.'( Kazak ) 439.ta ev, bk. ev.tiladiis bop tursun 'duac oltakmr istihsali, t. yataklarsun' ( Kazak ) 437.22, 27.tip, bk. Kafkas tipi, Kazak tipi,taa 'kel' ( Kazak ) ( Wb. : taz,Mool tipi.Kazak, Kazan, a.,Kom. ; ti. 'i' (Altay) 311.tas, or, Kadk) 434.tizgin 'dizgin' ( Kazak ) 458.tar, bk. tajr.tokal-katn ( Kazak) .i NDEKS603tokpak cilik, koyunun but eti tyattagan, Abakan'llarda musi(Kazak ) 440.ki aleti 388.tokum, belleme ( Altay) 277, tya yan, y arata n (tanr anlamn-299, 458.da) , Abakan civar 416.ton, krk (_\tay ) 277.top 165, bk. silah.topsalan, hayvan hastal ( KaU, zak) 466.ugheri-da, Manu ordusunda altorsuk, tulum ad ( Kazak .l 450.bay 265.toskur, kayn kabuundan kap uk 'orap' (Altay) 272.(Altay'llarda tamgaukalayd, Kazak'larda sepicilikolarak) 290, 309.tabiri :derininyumamastr, asil ( Kazak) 527.446.tstk 'dlk' ( et ) (Kazak) ulus, Altay'da ky anlamnda,441.halk ve corafya adlarna bk.transit 29, 30.ulu ilkar ay, haziran ay ( Katrombula,veya :cre"lbulumaca ) 386.( Latince ) ,Almanca :das un, 38, 87, 306, 357.Brummeisen, bir nevi algur! ur! Krgz'larn sava nidas516.545.tujak, kstek ( Altay) 291.uriin, Kazak ve Krgz'l arda satujap yat, Altay'da hayvanlarnva nidas 545.ksteklenmesi 291.uruk 'i' ( Kazak ) 465.tulak, at derisi ( Kazak ) 442.uryadnik, Rus ordusunda tetuldagan at, dul ( sahibi lm)men 521.a t , ( Kazak) 460.uyut, don ( otlarn buzla kap-tulum, bk. saba, torsuk v.b.lanmas ) ( Kazak) 524.tumak, Krgz apkas 341, 470. uyutku 'maya' (Kazak) 449.tumalak, yumak ( Kazak ) 465.gn, kantarma ( Altay ) 298.tunda-boko, Manu ordusunda r, aile, sr (Kazak) 452.temen 265 ; II. ciltte fundu st ba, bk. elbise 35.b. s. 290.k, buzalar iin barakatuz, yemek tuzu, soda 27, 104.( Kazak ) 447.tuzak, kstek ( Kazak) 455.tbt, kei derisindeki ksa ty-ler ( Kazak ) 446.v, wtccar, bk. ticaret.tfek 156, 165, Altay tfei : vaftizetmek,olmak 39, 41,301, 302.102, 331, 332, 333, 335, 336,tnlk-zakat, Kara-Krgz'larda340, 342, 357, 384.vergi 544.valakua, sedye ( Rusa ) 32, 42,ts, kayn kabuu ( or ) 362.47, 48, 50, 51, 52, 56.ttn 523.vali 34, 341, 441.tyas toy,Kaa'lardabahar veraset, miras, Abakan boyunbayram 385.da 390.SIBIRY A'DAN !.'604Altay'da 322.yayla, ( Kazak'larda : ) 109, 427Kazak'larda 428, 495.431 ; kr. g, gebe. vergi 39, 57, 107, 177, 185, 197, yaz 186, Arap y.-s 482.198, 266, 269, 339, 342, 368,in y.-s 131, 134.Hakas 139.kalan, yasak...369, 370, 375, 389, 533 ; kr 1 , Tu-kiu, Uygur 132; kr. kitap.ve'. bk. dil malzemesi, ark, yala, Altay'da kulunlarn baland ip 290 ; kr. celi, yalvcut yaplyali, bk. celi, yaUi.wang, ince : hkmdar, unvan 1 yelim, hayvan hastal ( Kaolarak 170.lzak ) 467.yerleik 134, 189, 190, 223-231,wu, aman ( ince ) 133.261, 365, 382, 384, 389.yyar-oak 'yer ocak'( Kazak)437.ya 28, 29, 437 ; iya : 28,yesaul,AbakanTatar'larnda439-442, 450, 462, 465.bir memur.tereya 437,' 450.yl hesab, bk. takvim.yakt 110, 115, 117.yllk, kaynak, haber; in yllk-yambe, ( die Jambe) gUm kl-lar 123, 125, 133, 137, 138,e 268, 500.143.yaratl efsanesi, masal 368,Rus haberleri 123.369.yrakay, Altay'da tamga iaretiyaI'gak, deri elbise (Altay) 273.290.y, Karaorman dalarnn Aly.-.!yar, bk. at y.-, bayaga, arktayca ad 70, 96; kr. eren.yasak, vergi 139, 174, 177, 180, yiyecek, yemek 35, 109, 261, 306-181, 183 - 186, 189, 339, 365,309, 315, 355, 359, 361, 362,369, 532.387, 423, 461.yasak kylleri 102, 382, 383.yaay, gelenek, sosyal hayat, yourt, bk. ayran.bunun iin : ad verme, aile yojp-yat, ksran sry terketmesi (Altayca ) 289.adeti, hayvan besleme,'hayat, dn, gebe, gmmekadn, yol, bk. ana ticaret yolu, bykkanun, karakter, selamlama,...Sibir yolu, kzak yolu, naklisosyal hayatv.b. maddelereye yollar, posta yolu, su yolibk.lar.yatak ve yatak takm 34, 37, yular, bk. binek takm.Altay'llarda : 281-283, Kazak'yurt, ( adr anlamnda) 43-48,larda: 469, 531 ; kr. ev e52, 55-57, 64-67, 94, 99, 101,yas.105, 130, 140, 179, 187, 222.yay 139, 171, 173, 192, 341 ; kr.Altay y.-u : 268, 278-286, 289,silih.305, 309, 311, 313, 318, 333,yay, Altay'da tamga iareti ola334, 343, 361, 363, 369, 373,rak 290.378, 382-386.iNDEKS605Kazaklarda : 418, 424, 429, 430,!recesinde memur 54, 169, 212.431, 434, 435, 436, 447, 448, 1 , 213, 216, 218, 261, 263 -268,455, 456, 468, 469, 472, 478,l317, 319, 320, 332, 333, 342,481, 486, 496, 497, 498 v.d.368, 369, 370, 378, 379, 382.Soyon'larda : 223.zrh 156, 173 ; kr. silah.yut, don ( otlarn buzlazina 535.mas ) ( Altay ) 292 ; kr. uyut.! ziraat 17-28, 38-41, 49, 73, 93,yn 29, 294, 370, 437, 442,102, 110, 115, 117, 118, 122,444, 446, 465, 468.125, 135, 136, 138, 169, 193,203, 243, 261, 306, 330, 335,z340, 342, 353, 354, 356, 358,361, 365 - 368, 370, 373, 375,zanaat, bk. sanayi.383, 384, 473-476, 533, 538, 539.zaysan, zaysanlk, baz Trk ziraat aletleri 155, 162, 475.boylarnda kabile bakan de-ziyafet, bk. bayram.2) Hayvan ve nebat adlan:AAltay at 286-292, 451, 452.Destanda at 400-416.Abarie, bir nevi allk 73.Hakas at 138.ahududu, die Himbeere 50.Karaorman'llarda at 373.akasya, die Akazie 51.Kazak at ( kr. Krgz at)aka kavak, die Espe 34.418, 430, 451 - 463, 467, 475,.aladoan, der Habicht 138, 477.478, 489, 493, 497, 500, 528,angr, balk ad : anas clangula534, 535.46.Krgz at 105, 286, 5S7, 538,argali, dag koyunu, yaban ko543.yunu, ( erke i : kokar, diisi :Kumand, Lebed boyu 368,arkar ) 65, 300.369.argmak, Arap cinsi Kazak atMool at 286.452.Rus at 286.arkar,or'larda atdii yaban koyunu (Al359.tay ) 300; kr. argali.Tu-kiu'larda at 131.arpa, die Gerste 38, 41, 82, 115,Usun'larda 125, 136.138, 306, 335, 354, 368, 370,Uygur'larda at 128, 134.383, 538.atan, idi edilmi deve (Kaarpa unu 110, 357.zak ) 463.at, at besleme, das Pferd, dieatmaca, der Sperber 477.Pferdezucht 26, 36, 37, 40, 49, at renkleri, at donu (Kazak'lar53, 59, 71, 76, 77, 82, 83, 84 , da ) 453, 454, 455.v.d. 160, 161, 172 ... vd.at takm, bk. binek takmAbakan Tatarlarnda at 383. aygr, bk. at.SIBI RYA'DAN 1.606ay, der Bar 80, 81, 83, 91, 375,c406.iay g ! ayg.! 'ay, ayceba kulak, 'dik kulak', Kazak''( Altayca) :91.!arda koyun cinsi 432.ceylan, bk. gazel.Bchairus, ( charius ) , balk cinsi66, 95, 370.balk 27, 29, 66, 82, 156 ; kr. ciriin, bk. at renkleri, at donu.bars, basman, chairus, ubak, cusan, der Wermut, KazakaKaraus, kzk, kusku, mersinbitki ad 430, 436.b al, Raise, salmo taimen,turna bal.balkl kuu, der Reiher 65.bars, Altay'da balk ad 103.am cinsi, bk. k atran ( sedir ) ,basman, balk ad 66.kknar, ladin, melez, pihtabayta!, veya : boydak baytal, ku-1am.lunlamam ksrak ( Kazak) avdar, der Roggen 25, 38, 155,452.370, 388, 475.berkut, kartal ( Kazak) 476, 477. avdar unu 75, 110.bestli eki, b. teka, be yalk ay, der Tee 29, 115, 305, 307,kei veya teke (Kazak ) 445. J308, 315, 362.ekirge, die Heuschrecke 118.besta koy, be yalk koyun ikitiiy (Moolca)( Kazak) 433.= kulandak(Kazaka ) , bir ihayvan adbestiit, be yalk deve 463. j300.betakii, Kazaka bir ot ad 430. ilek, die Erdbeere 50, 80.bezelye, die Erbse 475.ilek iekleri, Rusa : glubnika,biya, ksrak, die Stute, ( Altay,50.Kazak ) 288, 452. ubak, Altay'da balk ad 103.bota, bir yalk deve yavrusu ulluk, die Schnepfe, ku ad.( Kazak) 463.65.boydak baytal, bk. :baytal.Dboynuzlu hayvanlar, bk. sarlik,sr.da keisi, die Gemse, Altayca :brtlen, die Brombeere 50.yaran, 300, 476.buday, der Weizen 25, 26, 38, da tavuu, das Birkhuhn 92.115, 138, 368, 370, 383, 475, dar, die Hirse 138, 450, 538.538.deve, das Kamel 134, 138, 294,buday unu 110, 120, 362.418, 430, 463, 464, 465, 467,ibuka 'boa' ( Kazak ) 447.475, 489, 500, 535, 537.bra, erkek deve , Kazak) 463doan, der Falke 142, 477.brul, bk. at renkleri, at donu.domuz,yabandomuzu,dasbuzau, buza (Kazak) 447.Schwein 26, 434, 476.buzaulagan sir, buzalam s -dnjn bayta!, be (drt ? )r 447, 449.yalk ksrak 453.iNDEKS607dnn, Kazak'larda drt yalk Himalaya buday, der Himala-tay 452.ja - W eizen 138.dnn, Kazak'larda drt ya. lk deve 463.I, 1dnn teka, d. eki, Kazak'larda yk, Altay'llarda kurbanlk atdrt yalk teke veya292 : kr. zk.445.zk, Kaa'larda kurbanlk at .dnn ( dnjn ? ) , Kazak'lar-386.da drt yalk dii deve yav iniigan, Kazakada dii deverusu 463.204.Einek, bk. sr.it zm, dieHagebutte 51jelma, yabani, der Apfel 116.362.er!uo331=or,er::Kkar.kalba, ay sarmsa, der Beek, bk. kulan, yaban eei.renknoblauch,( allium ursieki, Kazaka kei 445.nun) 33, 362.kandk, orlar'da bir nevi yenenFkk, ( erythronium dens canis ) 354, 361, 362.frenk zm, die J ohannisbeere kaplan, der Tiger 113, 171, 476,50, lol..541.frenk zm ( iri taneli, yeil) , karaca, das Reh 138.die Stacbelbeere 50.karagalnik ( Rusa ) , allk 108.kara-kus "kara ku", der Adler,Gkartal 186, 402.gazel, ( ceylan, gazal ) , Gazelle kara kuyruk, bir nevi da ke65.isi 38.geyik, der Hirsoh, Lebed boyunkara meyva, die Schwarzbeered a: ok kik, 368.50.golubnitsa( Rusa ) , die Blau-kara tlk, Altayca kara tilki300.beere, mavi brtlen 50.guguk, der Kukuk, destandakartal, der Adler,( kara-ku : )412.186, 402, ( Berkut : ) 476, 477.kakr, Kazaka kurt 419.gl, die Rose 51.katran ( sedir) , die Zeder, pinusgyak, bk. sarlk.cembra, (Altayca : m, veyakuzuk aa ) 46, 56, 64, 67, 70,H72, 79, 83, 90, 92, 94, 100, 190.haarat, ( atsinei, bit, sinek, katran kozala katran tohumu,sivrisinek,tatarck) 64, 80,(am fst) , der Zedernuss316, 431.26, 29, 80, 213, 355, 375-378.heracleum, bir nevi yenen ot kavak, die Pappel 51, 56, 84, 98,362.105, 110, 115.S I B I RYA'DAN 1.608kayn, die Birke 36, 37, 44, 45, kknar, die Tanne 36, 44, 46.51, 69-73, 76, 89, 90, 91, 92,47, 48, 51, 56, 58, 67, 70, 71 ,102, 103, 115, 138.72 ; 76, 84, 92, 115, 121, 138.kays, yabani, die Aprikose 116. : kk nayza 'gk mzrak', avdar,kaz,yabani, 65, 138, 434, 477,der Roggen 475.478.kkpk, Kazakada bir bitki ad430, 436.kazak-koy 'kazak koyunu' 432 ; kpek, der Hund 91. l!l!, 478,kr. koyun.498.kei, die Ziege, Altay ve KazakAltay kpei 295, 296, 311,keisi 294, 418, 430, 434, 445,381.446, 466, 467, 497.Destanda kpek 405, 406.kenevir, der Hanf 370;kudas, bk. sarlk.keten, k. bezi, k. kuma ,der; kuu, der Schwan,( destandaLein, der Leinenstoff 29, 272,!kuu kars : ) 408, 409, 412 kr.370.Corafya adlar alt nda K,ksr biya, Kazakada yaza kahalk adlar altnda K- Kiji.dar dourmam ksrak 453 .kula, bk. at renkleri..ksrak, bk. at.kulan, yaban eei 544.kzk, balk ad : Telesjringas: kulandak (Altayca) = ikitliy95.( Moolca ) ,uyaboyundakzl aa, die Erle 138.1 raslanlan tek trnakl birhayvan 300.ko, bk. erkek koyun, kokor, 1 kuldur ulak koy, Kazak'lardakokar. 1koyun cinsi 432.kokor 1) yabani da tekesi ( argali'ninerkei ) , der Steinkulun 452, 453 ; kr. yabaga.bock, 61, 300.kunan, yalk tay (Altay, Ka2) Altaycada erkekkoyun,zak ) 288, 452.der mannliche Schaf 293.kunan eki, k. teke, Kazak'lardakongur, bk. at renkleri. yalk kei veya teke 445.kokarca, der Iltis 469.kunan koy, Kazak'larda.koron-lng, zehirli ot 55. yalk koyun 433.kokar,Kazakada ko,der kunana, Kazak'larda yalkSchafbock 433.deve 463.koy, Altayca ve Kazakada ko-kunduz, der Biber 472.yun 433.kusku, balk ad 370.koyun, das Schaf . 26, 43, 318 ;ku kiraz, der Faulbaum, (Pru-Altay koyunu 293, 294.nus padus) 51, 73.Kazak koyunu (ovis steatopy- kuzgun, der Rabe,(destanda)ga turkomaniensis ) 418, 430-410.445, 456, 466, 467, 470, 489, kuzu, bk. koyun.490, 497, 500, 528, 534.kuzuk aa,veya : m, Ka-Mool koyunu 433.raorm.an aznda sedir aac,Rus koyunu 432, 433.b. bk.kk, yiyecek olarak 213, 423. krng, bk. at renkleri.JNDEKS:gz, Kazakada kz 477.rdek, die Ente 63, 65, 138, 477,ladin, die Fic e 63, 71, 72,478.84, 92, 103 ; 106, 138.lak, Kaz