!.AcDA$ UYDULARUZAV MUCIZELERI

Marmara IletiSim

1, ,,: Kurgubilim yazafl Arthurt C.V'8....,...., Clark'rn miithi$ hayalperest gorti-

,.,,,,.,.,,,,,, nen bir fikir ortaya atmastndan bu

';";,:,,,,,,, yana yarlm yiizyrl gegti. Radyo:,,: dinleyicilerinin dergisi "Wireless, World" iin bir 1945 baskrsrnda

,,, : soruyordu. Nasrl olacaktr '/ Eger

,', ,,,,;,: birgtin insanlar uzayd suni bir',,,;,1.;,;.'' ,,,, uydu frrlatrrlar ve sonra onun: ,:':::, gtikytiztinde belli bir konumda sa-

, ',',: bit bir gekilde durmasrnr, bdylece,: '. telsiz sinyallerini yerytiztindeki

...,..,.,: uzak noktalara yansrtan bir ttir ay-

....,,..,'.

i na vazifesi gdrmesini saflarlarsa

. Bu olalan drqr, kahince bir. diiqtinceydi. O srralarda insanlann

. ,,,;'::;, t uzaya roket gonderebilecek tekno-, .....,,.,.,. lojiyi yakalamakta yeterince so-

., '..,'.... runlarr vardt, bir "uydu" asla sdz,,r, konusu defildi. Bu sdzctik o za-

':,,' man yciriingedeki bir astronomikcisim olarak anlaqrhyordu, drne-

, lim "Ay" gibi. Ydrtingeye oturtu-, ,i lup hrzlarr dtinyanrn ddntig hrzrna

,,' ,, uyarlanacak bOylece olduklarri,,,,, yerde duruyormuq gibi olan insan,. , yaplsl uydular '/ Dehqet verici bir:,:..,.,.:.rr dtiqtinceydi, fakat yine de kurgubi-,, ,,,,,1,,,,,,,,, Iim dtinyasrnda kesin olarak vardt.

: ,,,', Bu yarlm ytizyrl tinceydi, yanil,'', roket kullanrmrnrn askerlere ait

,..'.,,. . oldugu zamanlardt'

, ,,,.,, . . Fakat oniki yll sonra, insan

...........,.,......,,. yaplsl ilk uydu, Ruslarrn iinlii bip-

, :,:,,,,,,,,,,,,,,, bip yapan Sputnik'i uzaya firlatrl-, ., ,,:,,,:,,::., drgrnda (sadece buysa) diinya

,,,,::,,:,,:::: nefesini tutmugtu. Pek birqeye: ,,, benzemiyordu, bcicek gibi antenle-

,:,,,,,,, , ::r ri olan bir tiir teneke top ve

.,...,.,..,..,, ,,., gergekte fazla bir igede yaraylp,,,,:,,,,,,, , yaramadrfr pek bilinmez. 92 gnn,,,..:,,,.,,,.., . boyunca ta ki atmosfere girip

Dog.Dr. gmin D. AY,DIl\l-

* u,,U,, i,tteti$ir,:i-akulresi

Marmara IletiSim

yanarak yeryiiztine diiqtinceye kadar bip-bip yaparak drjndii durdu.Yinede erigibilen ilk zaferdi ve Amerika Rusya'nrn kupasrnralabihnek igin hemen karara vardt. Bir yrl iginde Amerika'nrnExplorer I'i tabi o da dtiqiip yanrncaya kadar durmadan ddndii durdu.Bu ilk uydulan taqryan roketlerde aynr kaderi paylas;trlar. Tilmiiyle,higkimse uzaydan iyi bir durumda geri geleni gciri.ilmedi. Fakatbdylece kurgubilim hayallerine gabucak ulaqabilmek igin arnagh birrealite vasltaslyla heyecan verici bir ilerleme baqlamrq oldu.Foto[raf makinalan, radyasyon senscirleri, iletiqim aktarrcrlan,kendinden bilirnsel araqtlrma kapasiteli aletleri olan uydular herbiribir dncekinden daha htzlt uzaya firlatrldr. Bugtin uzay sanki gokra[bette bir yer gibi, yukandaki yoriinge, gerek halen faal uydularg.erekse kullanrlmrg olanlann dokiinttileriyle bir hayli balabahklaqtr.Ozellikle, Arnerikan Hava Kuvvetleri / NASA higkimseyi saymryate;vik etmezken, uzay teknisyenleri kag tane irili ufakh parganrndtinyanrn etrafrnda dolaqtrgrnr saymakta zorlandrklannr kabulediyorlar.

Sanki uydular birbirlerini dirsekliyerek diinyaya (veya bazrdurumlarda .arkaya uzaya) daha giizel bir gcirtintii vermeyeg,ahqryorlar. Onciiliirden gok daha biiyi.ik ve teknolojik olarak gokdaha kompleks modern uydular gok hassas ydri.ingelereokurtulmakta ve gok geniq bir zaman si.iresince gok (izelfonksiyonlarr yerine getirmek gin tasarlanmaktalar. $imdi, her saatfaal olarak, harita grkarrp di.inya etrafinda iletiqime yol agarak doniip,diinyamrzr izlemek, TV yayrnlannl yansltmakla veya hava durumunuizlemekle rneqgul ediyorlar. Diinya gozleme uydulan kutupsal biry(iriingeye konup biiti.in yerytiztinti, diinya ddndiikge bir seferde birb(ilijm olarak izliyorlar. Iletiqim uydulan ise diinyantn etrafindaekvattrra paralel 22500 mil /36000 km ytikseklikte, (bir turu 24 satte

tarnamlayacakl artna dayanarak hesaplanmrqtrr) ddniiyorlar. B 0ylecediinyanrn diintiq htztna uyum saflayrp yerden baktnca olduklarryerde duruyormuq gibi goriintiyorlar. Trpkr Artur C. Clark'rn yrllarijnce olaca[rnr 6ngdrdtifiii gibi. Sinyaller uzak yerytizti istasyonlannitilneucu dlgi.isiinde veya tizerinde yaqayanlardan gattstnda bir ganak

anten bulunan ve mesela herhangi bir yer ve zam.anda "CNN veyaBBC World'da Kosova haberlerini veya ATV'de Ibrahim Tathsesi"seyretmek isteyen birinin rahathkla alabilecefi qekilde daha genilbir alana yansrtabiliyorlar, buna "footprint/ayakizi" deniyor.

Ve yine bulundufu yeri kesin olarak bilmek isteyen (diyelimki biryatgr veya Kosova'da ugafr diiqiiriilen pilot) biri bunu Global Mevkibulma veya askeri amagh cizel uydulartndan gelen veri sinyallerinedayanarak rahathkla yaprlabilmekte. Uydular miikemrnel dairesel bir

30

Marmara iletiSim

y6riingeye veya periodik kapah gegiq imkanr saflryan bir eliptikyortingeye oturtulabilir. Bunlar geri plan resimleri rqrnhyabilecekveya yeryiiziiniin kaynaklarrnr veya atmosferi krzrl 6tesitarayabilecek qekilde tasarlanabilirler bdylece jeolojik yapr, bitkiortiisii veya kirlilik konusunda derinlik saflanabilir. Bunlar uzakgalaksilerin merkezlerini keqfedebihnek igin di[er tarafa dogrubakabilmelidirler.

Karadeliklerin kozmik gizinden astronomlan ilk uyaran uydularrniizerindeki x-ray / rontgen sensdrleri idi. Bunlarrn grirevi sadecekrtalar arasr telefon konuqmalannrn, geniqleyen evrende hayal edile-rneyecek kadar uzaktaki sesleri veya bir global teleyayrnr dinlemekohnahdrr. Yinede bunlann maksadr tamamen ticaridir. Ornefin Ame-rikadaki dev bir rnarketler zincin olan Walmart'ln tamamiyle kendi-ne ait bir uydu sistemi var. (NASA'nrn yardrmryla yerleqtirildi) vernalazalar arasrnda bir kryrdan ribtir kryrya (ABD'nin batr ve dolukryrlan) telefon iletiqimi igin kullanrhyor. Bir ma!azanrn raflarrndakiherhangi bir emtianrn fiyatr deliqti[i anda, uzaydan aktartlansayrsal talirnatlar sayesinde bi.ittin mafazalarda fiyat aynt andadefiqiyor.

$imdilik uydularrn faaliyet omrti yrllarla iilgtiltiyor, fakat bazenufak bir diizeltme veya onarrrn gerektifinde ziyaretEi astronotlartarafrndan bakrhyorlar. Fakat biiti.in geliqmiqliklerine raIrneuuydulann hala saglan diken diken eden bir ydriingeye oturuglan varve hig bir ,sekilde higbirisi olmast gereken yerde ve mijkemmelgahqrr durumda bulunmuyor.

Ydrtingeye oturtabilmek amactyla azayn ydnlendirilen birrseyinyergekiminin etkisini krrabilmesi iEin saatte 17000 mil hrzlafrrlatrhnasr gerekiyor (veya <;ekimden tamamen kurtulup uzayboqlufuna grkabilmesi, gezegenler arast seyahati veya bir masaldoneminde insanrn aya yaptrfr iig giinliik seyahati yapabilmesi igin25000 rnilden daha fazla).

Gitrnenin tek yolu, havastz patlama ile gahqan tek sistem ve

biitiin rnakinalartn en giiEliiqti olan rokettir. Bu durum bile roketleringeride en az afrrh[r siiriikleyerek gaz vermeyi saglama iginsrrasryla kullanrlan aqamalara ihtiyacr var ve taqrdrklan ytikiin(uydunun) tilgiilerinde atmosferden grkarken ne kadar bir afrrhfritebilecekleriyle stntrltdtr (yanhz yukartya grkrp uzay boqlufundadolaqrnakta olan bir uzay araclna roketin ktigiik i.iflemeleri lnlnevlai9:in yeterli olabilir).

3l

Marmaru IletiSim

Bir uydu igin her ons / gram hesaplanrr ve mtihendisler y6rtinge-ye koymak istedikleri qeyin degeriyle onun ne kadar alrr gekecegiarasrnda dengeyi bulmahdrrlar. Bir uydu gok kahn yaprlrrsa aslakalkamayabilir. Fakat gok ince yaprhnca da ydrtingede saflamkalamayacafr veya yerine sallam ulaqamayacalr riski vardrr.Roketlerin planlandrklarr gibi gahgmalan igin izleme kayrtlan$100'den oldukga uzakttr ve hatta NASA'nrn uzaya grkrpgdti.irdi.igtiniiz qeylerin go[unu geri getiren tek ve ilk yol olan harikaaracr "Shuttle" bile her zaman baqanyr garanti edemez.

Bundan baqka, uzay golunlukla boq bir vtkum alanr oldulundanherzaman birkag girkin siirpriz ortaya grkabilir. Talihsiz Apollo - 13rniirettebatrnrn baqrna gelen gibi...

Bu dtiqman bir ortamdrr, hatta diinyayr terkettifinizde bile, veuydular bir qekilde kendi kendilerinin en berbat diiqmandrrlar.Pargalanmrq olanlarrn brraknlt her zaman hatta atmosfere girerkenyandrfr srrada bile ttimi.iyle kendini irnha yetenekleri olmayanpargacrklar rnontajla alakah bir olaydrr. Kiigiik bir gakrl taqrboyundaki parqa gok tehlikeli gdriilmeyebilir, fakat ydrtingede saate17-500 mil krzla gittifinden garptrlr hergangi bir qeyi, yeni biruyduyu yok edebilir.

Fakat risklere ve maliyetlere rafmen uydu iqletmenin ticaripotansiyeli daha fazla organisazyonlarr ve qirketleri roketlerle ilgiliolarak daha salhkh malzemeleri oluqturmaya teqvik etmiqtir.Arnerika'nrn yiiklii sayrda rampalarr ve Rusya'nrn daha ziyadebelirsiz dengeleri kadar Avrupa'nrn ytiksek dtizeyde baqarrh ArianeFilosu ve Qin'in Long March aileside, Japonya'daki daha kiigiikgapta operasyonlarla birlikte bu ig igin firlatrna konusunda rekabetetmektedirler. Bugiin bir uydu gondermek zor ve birkag milyondolarlll<' bir oyundur.

Frrlatrcrlar bazen yiik listelerini doldurmakta gtigltik gekerler(NASA 4, -5 yrl sonrasr igin Shuttle'a kargo btjliimti koymayramaghyor). Sebeplerden biri efer kendinize ait bir uydu inqa etmekve firlatma igin bir roket ayarlamak isterseniz yaklagrk 5 milyondolara ihtiyag duyarsrntz, fakat hareketli zamanlarda (veya yeniroketlerin trrlatrlmasrnda sorunlar grktr[rda) bir kuyruk oluqagaktrr.Devletlerden destekli ara$trrma kurumlartndan, 6zel telekomqirketlerine, iiniversitelerden ticari veri allarrna kadar her tiirltirntiqteri snada bekliyor olabilir. $imdi kendinizi, drne[in btittin bir'yeni nesil Astra ve Hotbird uydularr "Takrm Yrldrzr" nrn, Avrupai.izerinden direkt eve yiiksek giig TV kanallarr saflamak igin

-)L

Marmara IletiEim

hazrrlananlann veya krsa stireli gidip global buz defiqimleri, ktyterozyonu, atmosferik kimya, tarrm ve oqinografi araftrrmastyapacak bir baqka diinya kaynaklarr filosunun arkastndabulabilirsiniz, ugaklar gemiler ve hatta kara taqrtlarr igin globaltelefon sa[layan Immarsat veya frrlatma rampastnda slraslnlbekleyen diizinelerce ktigiik uydulan saymayln. Gegmiq ddnemde,bu yrhn planh firlatmalannrn, mtigterileri (belli bir fiyata) uzay ugugu

sigortasr yaptrrmalanna rafmen aksakstz olarak yi.irtiyece[inidnceden gtrrebilmek optimist bir hayaldi. Fakat baqan oranlartartlyor ve Diinya, doymak bilmez bir veri allartndan havatahminlerine, ugak igi telefonlardan arag igi yol buluculartnainternetten her saat takip edilen filmlerine kadar, global hrzh iletiqirntalebine yeterli olarak cevap verebilecek bir uydular dizisinesahiptir.

Bunlar aynr zamanda roketgililin heyecanh zamanlarrdrr da.Avrupa'nrn son Ariane'si ilk ugugunu yaptnca (Di.inya'nrnrnanyetosferini incelemek igin tasarlamtq 4'lti Clusteruyduianyla)Arnerika(daki Lockhead Martin McDonnell DouglasBoeing ve

Alliant Technologies gibi btiyiik Uzay Havacrhgr qirketleri gelecefie

ddntik, gtiglii Delta, Titan ve Atlas roketlerinin yerini alacak ve

ulurlu yrl sayrlan 2001'de firlatrlacak "Geliqtirilmiq, GeliqtirilebilirFrrlatma Aract (EELV)" ntn tasanmrna baglayacaklar.

IJzaya firlamak aynr zamanda teknolojik olarak en geliqmiq bir

\saryonun, en riskli ticari oyunlanndan biri ve kazanglann en

qagrtrcrsrdrr.

Uydulan bir ger<;ek olarak kabul etmemize ra[men, her roketfirlatrna olayr bir geri sayma iqlemi baqanh bir ateqlemeyle sona

erdigincte hala mucizelere meyletti[imiz bir ttir, giici.in dehqet vericigostergesi ve/veya potansiyel felaket gibidir.

Yarrmyiizyrl sonra bile, Arthur c. clark'rn uydularrn cesur yeni

gelecefinin orijinal iingoriistinii bilim kurgu ruhunu halen tamamerl

kaydetmedi...

-1-'l

Marmaru iletisim

YARARLI/YARARLANILAN KAYNAKLAR

* Ackoff, R.L., "Redesigning the Future, a Systcms Approucltto Societal Problems", Wiley, New York,1914..

* Alter, 5., "lnformation Systcms: a management perspe(:tiye".Addison-Westley Publishing Company, Reading, Mass.,1992.

x Aydrn, 8.D., "Biliqim Ncdir 2", Mistaq A.$., istanbul, $ubat1982.

* Aydrn, 8.D., "Bilgi. Bilimi ve Kitlc itetisimi" , EDAYayrmcrhk A.$., Istanbul, Mayrs 1989.

* Aydrn, E.D;, "Tcle islem vc Veri iletiqimi",EDA YaynncrhkA.$. , Istanbul, Mayrs 1989.

x Bagdikian,B.H.,"?"/rc Information Machines, Their Impat't on

Mcn and Mr:dia", Harper and Row, 1971.* Bartlett, E.R., "Cablc Television Ter:hnology ond

Operations", McGraw-Hill, N.Y., 1990.x Beer, S.,"Platfurm for Clmnge", Wiley, New York, 1975.x Benedikt, M.,"Cybcrspar:c: First Steps" Massachusetts

Institute of Technology Press, Massachusetts, 1992.x Churchman, C.W.,"The Systems Approach", Dell Publishing

Co.. Inc.. New York, 1968.* Dickson, E.M., Bowets, R.," The Vidco Telephone, Impctct o.f

tt Nev, Era inTelecommunic{ttions", Praeger, New York,1969.

* Kcrck, T.," Journalism For Thc 2l.st Cetfiury: on-linautformation, clectronic datahascs, ond tha news",Praeger Publishers, New York, 1991.

x Martin, l.,"lntrodut:tion to Telepro(cssing,", Prentice-Hall,Englewood Cliffs, N.J., 1972.

* Martin, J., "Tcleprocessirzg Nctwork Orgunization",Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J., 1970.

t Martin, J., "Commltnications Satellitc Systuns",Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J., 1978.

x Martirr, 1., "Systems Analysis for Data Trunsmission",Prentice, Hall, Englewood Cliffs, N.J., 1970.

* Martin. J., "The Wired Sor:icty". Prentice-Hall, EnglewoudCliffs. N.J., 1978.

* McHale, J.,"Tltc Future of the FLttut'e", George Braziller, Inc.,New York. 1969.

* Mcluhan, M., "The Gutcnberg Gulaxy", University ofToronto Press. Toronto. Ont.. 1962.

* Mcluhan, M., Powers,B.R.,"The Glohal Villagc"Oxfro,JUniversity Press, New York, 1986.

34

Murmara iletisim

* Miller, I.G.,"Livirtg Systems" Mc Graw-Hill, 1978.* Sackman, H.,"Mass Information Utilities and Sot'ial

Excellcnr-e", Auerbach, Philadelphia, 197 1'* Samuelson, K.,"Evaluation, of Information Retricval Systems

and Functions", Nordforsk, KTH/SU, Stockholm, 1973.* Samuelson, K.,"Automated International Information

Nctworks, Systems Design Cont:cpts, Goal-Setting andPriorities", FIDffM panel at the ASIS meeting in San

Fransisco, October 1969.* Samuelson, K., Gezelius, R.,Werner, H.' Johannesson'

N.O.,"Mix ed Mutimedio, Development P otcntials forP icture-P futne", CATV and Teleprecessing. KTH/SU'Stockholm, 1972.

* Wiener Norbert,"Cybcrnetit:s or Control ond Communit-utirtttin thc Animal and Mar:hinc" The M, I.T., Press and

DERGi/SUNNII YAYINLAR

* Communir-ations(USA)* Computcr Communications (England)* Computcr Nctworts (Holland-UsA)* Cybernclir:a(Belgium)* Cyhernetics Forum (USA)* IEEE Transactions on Communications (USA)* IEEE Transactions on Engineering Managcmcl4/ (USA)* IEEE Transactittns on Profcssional Communication (USA)* IEEE Transactions on Systcms, Man oncl Cyhernetacs

(USA)* Infor (Canada)* Informatik-Spektran (Germany)* I4formation Rcvisyl, (Revista dell' Informazione) (Italy)x Informotik Privat:Y (England)* Inf,ormation Processing and Management (England-USA)* Informtttion Systens (England-Germany)* Infosyslcms (USA)* .lournal of Cybcrnclics (USA)* .lournal of Systems Enginearing (England)* Kyhernctcs (England)* Long Rangc Planning (England)* Nuturc (England)x Netv,rtrts (USA)* Sciencc (USA)* Tclccotnmunications Polit-y (Canada-England)

35