wprowadzenie do systemu latex

Karol Selwat

Wprowadzenie do systemu LATEX

Skrypt dla studentów

Instytutu Matematycznego

Uniwersytetu Wrocławskiego

Instytut Matematyczny

Uniwersytetu Wrocławskiego

Wprowadzenie do systemu LATEX K. Selwat

Spis treści

Od autora 4

1 Wiadomości wstępne 51.1 Rozkazy i otoczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.2 Struktura dokumentu LATEX-owego. Pakiety dodatkowe . . . . 61.3 Style stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2 Podstawowe elementy składu tekstu 82.1 Wiersze, akapity, strony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82.2 Dodatkowe odstępy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82.3 Znaki specjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92.4 Spacja nierozdzielająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92.5 Niektóre znaki przestankowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102.6 Komentarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3 Style i wielkości pisma 113.1 Wyróżnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113.2 Symulacja maszynopisu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

4 Logiczny podział dokumentu 134.1 Strona tytułowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134.2 Spis treści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144.3 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Nasz spis publikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154.4 Odwołania czyli odsyłacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154.5 Notki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

5 Przykłady formatowania tekstu 175.1 Wyrównywanie poziome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175.2 Wykazy czyli listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

5.2.1 Wykaz nieuporządkowany . . . . . . . . . . . . . . . . 175.2.2 Wykaz uporządkowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185.2.3 Wykaz definicyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

5.3 Tabele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

6 Wstawianie plików graficznych 21

7 Wyrażenia matematyczne 237.1 Indeksy, wykładniki i pochodne . . . . . . . . . . . . . . . . . 237.2 Odstępy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2

K. Selwat Wprowadzenie do systemu LATEX

7.3 Ułamki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247.4 Pierwiastki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247.5 Sumy, iloczyny i całki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247.6 Funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257.7 Skalowalne nawiasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257.8 Macierze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267.9 Zwykły tekst we wzorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267.10 Podkreślenia i inne ozdobniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277.11 Matematyczne kroje pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277.12 Akcenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277.13 Litery greckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287.14 Niektóre symbole matematyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 287.15 Wzory numerowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297.16 Wzory wielowierszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307.17 Struktury tekstowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307.18 Parę słów na zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

8 Obiekty ruchome 32

9 Praca z dużym dokumentem 34

10 Modyfikowanie LATEX-a 35

11 Często Zadawane Pytania 36

Bibliografia 38

Indeks 39

3


Od autora

Skrypt ten powstał na podstawie zajęć prowadzonych przeze mnie w labora-toriach komputerowych Instytutu Matematycznego Uniwersytetu Wrocław-skiego. Dlatego też przytaczane przykłady są przystosowane do tamtejszychinstalacji LATEX-a opartych na dystrybucji Web2c w systemach linuksowych.Używanie LATEX-a w innych instalacjach może wymagać pewnych, najczęściejbardzo drobnych, modyfikacji kodów przykładów.

Karol Selwat

Wersja 1.3Copyright c© 2003 – 2007 by Karol SelwatWszystkie prawa zastrzeżone.

4


1 Wiadomości wstępne

LATEX (czyt. „la-tech” lub „lej-tech”) jest systemem poleceń, który ułatwiaskład publikacji elektronicznych przy pomocy programu TEX. Twórcą pro-gramu TEX jest Donald E. Knuth [4], a pierwszej wersji LATEX-a – LeslieLamport [5]. Obecna wersja LATEX-a to LATEX2ε i tym właśnie pakietem sięzajmiemy. Więcej o filozofii i historii systemu LATEX2ε można przeczytaćw rozdziale 1 pracy [1].

Plik źródłowy LATEX-a jest zwykłym plikiem tekstowym i można go edy-tować dowolnym edytorem tekstowym np. edytorem emacs w systemie Linuxlub edytorem Notatnik w systemie MS Windows. Pliki źródłowe mają roz-szerzenie (przyrostek) .tex.

1.1 Rozkazy i otoczenia

Rozkazy LATEX-a rozpoczynają się znakiem „backslash” ( \ ), po którym na-stępuje nazwa rozkazu. Nazwa rozkazu składa się z ciągu liter (np. \LaTeX)lub dokładnie jednego znaku nie będącego literą (np. !). Zazwyczaj rozkazyposiadają jeszcze argumenty, bądź obowiązkowe, bądź opcjonalne. Argumen-ty obowiązkowe umieszczamy w nawiasach klamrowych (każdy argument wosobnej parze nawiasów), zaś opcjonalne – w nawiasach prostokątnych (każ-dy argument oddzielamy przecinkiem). Zatem składnia typowego poleceniajest następująca:

\nazwa [opcja1,opcja2,...]argument obowiązkowy .

Szczególnymi rozkazami są \begin oraz \end. Służą one do wyznaczania oto-czeń (środowisk). Otoczenia pozwalają np. stosować określone formatowaniedo całych fragmentów tekstu. Otoczenie rozpoczyna się od \beginnazwa ,a kończy się na \endnazwa , gdzie nazwa jest nazwą otoczenia. Pomiędzypowyższymi rozkazami umieszczamy formatowany tekst. Dla przykładu: śro-dowisko center umieszcza fragment tekstu na środku strony (w poziomie) –przykład powyżej.

LATEX jest systemem wrażliwym na wielkość liter w nazwach rozkazówi otoczeń. Na przykład: rozkaz \LaTeX jest napisany poprawnie (wygenerujelogo systemu); napisy typu \latex, \Latex, \laTeX spowodują błedy przykompilacji.

5


1.2 Struktura dokumentu LATEX-owego. Pakiety dodat-kowe

Plik źródłowy składa się z trzech części: prologu, preambuły oraz części wła-ściwej. Na naszym poziomie zaawansowania będziemy pomijać prolog.

W preambule deklarujemy klasę (typ) dokumentu, ustawienia globalne(dotyczące całości dokumentu) i używane pakiety dodatkowe. Standardo-we klasy dokumentów to: article, report, book, letter oraz slides.Ich szczegółowe omówienie można znaleźć np. w rozdziale 8 książki [8]. Mybędziemy używali klasy article, służącej głównie do tworzenia niedużychartykułów. Klasę dokumentu deklarujemy rozkazem \documentclass, którynależy umieścić na samym początku preambuły. W naszych dokumentachbędziemy stosowali czcionkę wielkości 12pt oraz papier formatu A4, czemudamy wyraz w opcjach rozkazu \documentclass. Zatem pierwsza linia naszejpreambuły przedstawia się następująco:

\documentclass[12pt,a4paper]article

Możliwości standardowego LATEX-a poszerzane są za pomocą tzw. pakietówdodatkowych. Umożliwiają one m.in. dołączanie plików graficznych, stosowa-nie języków narodowych badź też używanie różnych standardów kodowaniaznaków. Chęć użycia dodatkowego pakietu deklarujemy w preambule roz-kazem \usepackage. My zadeklarujemy parę pakietów, aby móc wygodnie(i ładnie) pisać w języku polskim. Nasza standardowa preambuła wyglądaćbędzie następująco:

\documentclass[12pt,a4paper]article\usepackage[polish]babel\usepackage[T1]fontenc\usepackagepolski\usepackage[latin2]inputenc

Pakiety babel z opcją polish oraz polski określają język publikacji i m.in.wprowadzają polskie nazewnictwo części dokumentu. Pakiet fontenc ustalaukład znaków (u nas: nowy system T1). Pakiet inputenc podaje sposób kodo-wania znaków, użyty w pliku źródłowym (latin2 to standardowy wg. Pol-skiej Normy system ISO-8859-2, używany w systemach linuxowych; w syste-mach MS Windows standardem kodowania jest cp1250). Dzięki temu pakie-towi polskie litery możemy wprowadzać z klawiszem Alt (np. ą=Alt+a).

Część właściwa dokumentu LATEX-owego umieszczona jest w ramach oto-czenia document, tzn. zaczyna się od rozkazu \begindocument, a kończysię na rozkazie \enddocument. Pomiędzy tymi rozkazami umieszczamy całą

6


treść dokumentu, łącznie z (lokalnymi) rozkazami formatującymi ją. Polece-nia \begindocument oraz \enddocument mogą wystąpić w pliku źródło-wym conajwyżej jednokrotnie (najczęściej występują dokładnie jeden raz).

1.3 Style stron

Standardowa strona drukowanego dokumentu dzieli się na trzy części: tekstwłaściwy, nagłówek (paginę górną) ponad tym tekstem oraz stopkę (pagi-nę dolną) poniżej tekstu głównego. W systemie LATEX zawartość pagin jestokreślana za pomocą rozkazu \pagestylestyl , gdzie argument styl mo-że przyjmować cztery wartości: plain (wartość domyślna), empty, headingslub myheadings. W stylu strony plain nagłówek jest pusty, a stopka zawierawycentrowany numer bieżącej stony. Podanie argumentu empty spowoduje,że obie paginy będą puste. W stylu headings stopka jest pusta, natomiastnagłówek zawiera tzw. żywą paginę, zazwyczaj numer strony oraz tytuł bie-żącego rozdziału. Jeśli chcemy samodzielnie ustalić treść żywej paginy, na-leży użyć stylu strony myheadings. Zainteresowanych opisem przygotowaniawłasnej żywej paginy odsyłamy np. na strony 96–97 książki [8]. Polecenie\pagestyle powinno być umieszczone w preambule dokumentu.

Do zmiany stylu bieżącej strony służy rozkaz \thispagestylestyl ,gdzie wartości argumentu styl są takie same jak w przypadku \pagestyle.

Przy definiowaniu żywej paginy dla tego skryptu autor posłużył się pa-kietem fancyhdr autorstwa Pieta van Oostruma. Parę słów na temat użyciatego pakietu można przeczytać w rozdziale 4.4 opracowania [1].

7


2 Podstawowe elementy składu tekstu

Formatowanie dokumentów przy pomocy LATEX-a nie jest formatowaniemtypu WYSIWYG („Co widzisz, to dostaniesz”, jak np. w MS Word), leczformatowaniem logicznym. Wprowadzamy tekst, podajemy rozkazy go for-matujące, np. mówimy że w danym miejscu ma się rozpocząć nowy rozdziałi nie martwimy się o wygląd wyjściowego dokumentu. Dzięki temu, że systemLATEX ma wbudowane pewne mechanizmy (zasady) typograficzne, nasz tekstzostanie złożony na poziomie niemalże profesjonalnym.

2.1 Wiersze, akapity, strony

LATEX rozmieszcza podany w pliku źródłowym tekst w taki sposób, że kiedyzapełni nim cały wiersz, automatycznie przechodzi do zapełniania wierszanastępnego (często dzieląc ostatni wyraz w wierszu zgodnie z regułami dzie-lenia wyrazów). Dlatego też nie musimy się martwić, aby jakieś wyrażenie niewystawało poza prawy margines tekstu (przynajmniej w większości wypad-ków). Ponadto kolejno występujące po sobie znaki odstępu są przez LATEX-atraktowane jako jeden znak. Zatem nie musimy się martwić o ilość spacjimiędzywyrazowych. Rozmieszczany tekst jest domyślnie wyrównywany dolewego marginesu.

Jeśli chcemy wymusić rozpoczęcie nowego akapitu, w pliku źródłowymumieszczamy pusty wiersz (lub używamy rozkazu \par). Na wydruku noweakapity rozpoczynają się wcięciem akapitowym. Jeśli chcielibyśmy się go po-zbyć, to możemy użyć rozkazu \noindent. Do wymuszenia złamania wiersza(ale wciąż w ramach tego samego akapitu) służy rozkaz \\ (lub równoważnie\newline).

Po zapełnieniu tekstem całej strony LATEX przechodzi automatycznie dozapełniania strony następnej. Jeśli chcemy wymusić wcześniejsze przejście donowej strony, to należy użyć polecenia \newpage.

2.2 Dodatkowe odstępy

Do umieszczania dodatkowych odstępów pionowych między kolejnymi akapi-tami stosujemy polecenie \vspace. Jako argument obowiązkowy podajemywielkość odstępu, np. 1cm, 0.2mm, 3ex (1ex to wielkość równa wysokościlitery x w bieżącym kroju czcionki). Pionowy odstęp między kolejnymi wier-szami tego samego akapitu uzyskamy dodając do rozkazu złamania wierszaargument opcjonalny, np. \\[0.5cm].

Do uzyskania odstępów poziomych służy polecenie \hspace, analogicznedo \vspace.

8


Jeśli dodatkowe odstępy mają wystąpić od początku nowej strony (od-stęp pionowy) lub od początku nowego wiersza (odstęp poziomy), to należyużyć postaci „gwiazdkowych” powyższych poleceń, tzn. \vspace* i \hspace*odpowiednio.

Czasami zachodzi potrzeba równomiernego rozmieszczenia w jednym wier-szu paru grup wyrazów, przy czym pierwsza grupa powinna być wyrówna-na do lewego marginesu, a ostatnia grupa – do marginesu prawego. Takiefekt osiągniemy dzięki rozkazowi \hfill (skrót od \hspace\fill), którywstawia odstęp poziomy o maksymalnej możliwej w wierszu szerokości (tzw.„rozporę poziomą”). Np. kod Początek wiersza \hfill koniec wierszaskompiluje się jako

Początek wiersza koniec wiersza

Maksymalnie wysoki odstęp pionowy (tzw. „rozporę pionową”) uzyskuje-my za pomocą polecenia \vfill.

2.3 Znaki specjalne

Parę znaków ma dla LATEX-a specjalne znaczenie. Te znaki to:

\ $ & % # _ ~ ^

Dla przykładu: w nawiasach klamrowych umieszcza się argumenty obowiąz-kowe polecenia. Ponadto nawiasy klamrowe służą do grupowania: znak otwiera grupę wyrazów (wyrażeń), a znak ją zamyka. Czasami para służy do wyraźnego zaznaczenia końca rozkazu po to, aby nie zlewał się onz dalszym tekstem (np. \LaTeX).

Znaki specjalne umieszczone wprost w pliku źródłowym nie pojawią sięna wydruku. Można je wstawić do dokumentu poprzedzając je znakiem \(ang. backslash): zapis \$ \& \% \# \_ \ \ \~ \^ w źródle daje nawydruku $ & % # _ ˜ ˆ . Aby wydrukować znak \ stosujemy rozkaz$\backslash$.

2.4 Spacja nierozdzielająca

Regułą języka polskiego jest niepozostawianie jednoliterowych spójników orazprzyimków na końcu linii. Aby taki spójnik lub przyimek powiązać z następ-nym wyrazem stosujemy tzw. nierozdzielającą (twardą) spację, otrzymanąza pomocą symbolu ˜. Na przykład pisząc z~głową nakazujemy LATEX-owiby nie złamał wiersza między wyrazami z oraz głową, przy jednoczesnymzachowaniu odstępu między nimi.

9


2.5 Niektóre znaki przestankowe

Słowa można ujmować w cudzysłowy wedle zasad amerykańskich lub pol-skich. Obie reguły definiują cudzysłów zamykający jako ” (’’). Amerykańskicudzysłów otwierający to “ (‘‘), zaś polski to „ (,,).

Przy składzie dokumentów używamy trzech różnych typów myślników,stosowanych do różnych celów.Pauza (---) używana jest do wyróżnienia wtrąconej części zdania np. „Uży-wałem — albo raczej próbowałem używać — matematyki do rozwiązywaniaróżnych zagadnień”.Półpauzę (--) stosujemy np. do zapisu „w latach 1939–1945”, „twierdzenieNaviera–Stokesa” itp.Dywiz (-) pojawia się przy podziale i przenoszeniu wyrazów do następnegowiersza.

Wielokropek . . . otrzymamy poleceniem \ldots.

2.6 Komentarze

Często przydatne jest umieszczenie w pliku źródłowym własnego komentarza,który nie będzie widoczny na wydruku. Do tego celu służy znak %. Umiesz-czenie go w pliku źródłowym powoduje, że LATEX podczas kompilacji ignorujewszystkie znaki począwszy od % aż do końca linii, w której on się znajduje.Na przykład kod

,,II wojna światowa rozpoczęła się w roku 1939, % sprawdzića skończyła się w roku 1945.’’ % także sprawdzić

kompiluje się jako

„II wojna światowa rozpoczęła się w roku 1939, a skończyła się w roku 1945.”

10


3 Style i wielkości pisma

W systemie LATEX dostępnych jest kilka krojów (stylów) pisma:

\textrm – Roman,\textbf – Bold Face,\texttt – Typewriter,\textit – Italic,\textsl – Slanted,\textsc – Small Caps,\textsf – Sans Serif.

Rozkazy udostępniające kroje pisma mają składnię standardową, na przy-kład \textbf... (jako argument podajemy oczywiście fragment tekstu,który ma posiadać określony krój czcionki). Natomiast polecenia zmieniającewielkość pisma są rozkazami bezargumentowymi i stosujemy je do już pogru-powanych wyrazów, np. \tiny Fragment pisany pismem drobniutkim.

W LATEX-u istnieją następujące wielkości pisma:

\tiny – Drobniutkie

\scriptsize – Bardzo ma"le

\footnotesize – Dla notek\small – Ma"le\normalsize – Normalne\large – Du"re\Large – Wi"eksze\LARGE – Wielkie\huge – Olbrzymie\Huge – Gigantyczne3.1 Wyróżnienia

Wyróżnień fragmentów tekstu dokonujemy rozkazem \emph, na przykład za-pis \textrmTekst \emphwyróżniony daje po przetworzeniu Tekst wy-różniony .

3.2 Symulacja maszynopisu

Aby zasymulować pismo maszynowe (w ramach jednego wiersza), używamyrozkazu \verb+tekst +. Znak + jest tutaj ogranicznikiem argumentu tekst ,który zostanie wydrukowany tak, jakby był pisany na maszynie do pisania.

11


Zamiast znaku + jako ogranicznika można użyć innego znaku, za wyjątkiemlitery, spacji oraz gwiazdki.

Do składu pismem maszynowym wiekszych fragmentów tekstu (np. ko-dów programów) stosujemy otoczenie verbatim. Zachowuje ono układ tekstu,odstępy i zmiany wiersza.

Rozkaz \verb oraz środowisko verbatim nie mogą być używane jako ar-gumenty innych poleceń. Są natomiast często wykorzystywane do składa-nia przykładów kodu LATEX-a, gdyż wewnątrz rozkazu \verb oraz otoczeniaverbatim nie są wykonywane żadne rozkazy tego systemu.

12


4 Logiczny podział dokumentu

Publikacje, zwłaszcza te większe, są zazwyczaj dzielone na mniejsze częścilogiczne: rozdziały, podrozdziały, paragrafy itd. LATEX bardzo ułatwia pracęz takim podziałem logicznym m.in. automatycznie formatuje nagłówki roz-działów itp., a ponadto w łatwy sposób tworzy odpowiednio sformatowanyspis treści.

W klasie article mamy następujące rozkazy podziału dokumentu na czę-ści: \part (część), \section (sekcja, czasami utożsamiana z rozdziałem),\subsection (podsekcja, podrozdział), \subsubsection, \paragraph (pa-ragraf) oraz \subparagraph. Domyślnie nagłówki pierwszych czterech częścizostaną opatrzone odpowiednim numerem i pojawią się w spisie treści. Skład-nia w.w. rozkazów jest następująca:

\rozkaz [wpis ]nagłówek ,

gdzie wpis pojawi się w spisie treści, a nagłówek pojawi się (odpowiedniosformatowany) na wydruku w miejscu użycia rozkazu. Jeśli napisy wpis oraznagłówek mają być identyczne, to można pominąć argument opcjonalny.Na przykład efekt użycia rozkazu \section jest widoczny u góry tej strony(i oczywiście w spisie treści).

Polecenia podziału dokumentu mają swoje odpowiedniki „z gwiazdką”(np. \section*), które wygenerują nagłówki nieopatrzone numerem i nie-pojawiące się w spisie treści. Aby je tam dodać posługujemy się rozkazem\addcontentsline o następującej postaci:

\addcontentslinetocrozkaz wpis .

Dla przykładu:

\section*Sekcja\addcontentslinetocsectionSekcja

4.1 Strona tytułowa

Strona tytułowa jest generowana przez bezargumentowy rozkaz \maketitle,umieszczany na początku części właściwej dokumentu. Dane potrzebne doutworzenia strony tytułowej deklarujemy w preambule poleceniami \author,\title oraz (opcjonalnie) \date. Jako ich argumenty obowiązkowe podaje-my odpowiednio autora, tytuł oraz datę artykułu. Jeśli jest paru autorówto ich nazwiska oddzielamy rozkazem \and. Bieżącą datę wygeneruje rozkaz\today.

13


Jeśli chcemy utworzyć własną, niestandardową stronę tytułową, to należyją umieścić w otoczeniu titlepage.

W klasie article część tytułowa nie będzie stanowić oddzielnej strony.Aby otrzymać osobną stronę tytułową należy zadeklarować opcję titlepagerozkazu \documentclass.

4.2 Spis treści

Spis treści dokumentu tworzymy poleceniem \tableofcontents. Standardo-wo zostaną w nim umieszczone wpisy (a w razie ich braku – nagłówki) po-leceń \part, \section, \subsection oraz \subsubsection. Ponadto w spi-sie zawartości pojawią się ewentualne wpisy dokonane przy pomocy rozkazu\addcontentsline. Wszystkie w.w. wpisy będą odpowiednio sformatowanei opatrzone numerami odpowiednich stron.

Spis treści umieszczony na początku wymaga trzykrotnej kompilacji do-kumentu.

4.3 Bibliografia

Przy tworzeniu spisu literatury stosujemy środowisko thebibliography. Po-siada ono jeden dodatkowy argument obowiązkowy tekst , którego znaczeniewyjaśnimy po podaniu przykładu spisu publikacji. Zatem otoczenie to roz-poczynamy od \beginthebibliographytekst . Niestety, ten rozkaz nieumieści automatycznie nagłówka „Bibliografia” w spisie treści. Zatem musi-my zastosować polecenie \addcontentsline, najlepiej w następnej linii zapowyższym rozkazem.

Każdy pozycja w spisie bibliograficznym rozpoczyna się od polecenia\bibitem[etykieta ]klucz , gdzie etykieta pojawi się jako etykieta da-nej pozycji w bibliografii, a klucz będziemy stosowali w tekście przy odwo-łaniach do tej pozycji. Każdy klucz może składać się z liter (najlepiej z wyłą-czeniem polskich), cyfr oraz znaków przestankowych z wyjątkiem przecinka.Jeżeli w naszym spisie nie zastosujemy etykiet, to pozycje bibliograficznezostaną ponumerowane kolejnymi liczbami naturalnymi.

W ramach tekstu do pozycji bibliograficznych odwołujemy się za pomocąrozkazu \cite[adnotacja ]lista-kluczy , gdzie adnotacja jest opcjo-nalną adnotacją, natomiast lista-kluczy składa się z conajmniej jednegoklucza opisu bibliograficznego (każdy klucz w liście oddzielamy przecinkiem).

14


Jako przykład podajemy następujący spis publikacji:

\beginthebibliographyKnuth\addcontentslinetocsubsubsectionNasz spis publikacji\bibitem[Diller]wierszAntoni Diller, \emph\LaTeX wiersz po wierszu, ...\bibitem[Knuth]texbookDonald E. Knuth, \emphThe \TeX book, ...\endthebibliography

Spis ten po przetworzeniu da następujący rezultat (popatrz również naspis treści skryptu):

Literatura

[Diller] Antoni Diller, LATEX wiersz po wierszu, ...

[Knuth] Donald E. Knuth, The TEXbook, ...

Do pozycji bibliograficznych tego spisu możemy się odwoływać np. za po-mocą \cite[str.~1]wiersz lub \citewiersz,texbook. Na wydrukuotrzymamy odpowiednio: [Diller, str. 1] oraz [Diller, Knuth].

Wróćmy teraz do opisu argumentu tekst otoczenia thebibliography.W naszym przykładzie jego wartość wynosi Knuth. Jest to najdłuższa nawydruku etykieta spisu bibliograficznego. W przypadku gdy nie używamyetykiet argument tekst powinien być liczbą o tej samej ilości cyfr co liczbawpisów w bibliografii.

4.4 Odwołania czyli odsyłacze

W LATEX-u mechanizm automatyzacji odwołań działa nie tylko w odniesieniudo pozycji bibliograficznych. Możemy odwoływać się do wielu obiektów np. dologicznych części dokumentu, stron, równań matematycznych, twierdzeń, ry-sunków, tabel itp. Wystarczy w pliku źródłowym oznaczyć dany obiekt odpo-wiednim kluczem (etykietą) i następnie odwołać się do tego klucza w innymmiejscu. Na wydruku w miejscu odwołania pojawi się numer porządkowydanego obiektu (w ramach hierarchii danego rodzaju obiektów) lub numerstrony, na której on się znajduje.

Do oznaczania obiektów służy rozkaz \labelklucz , gdzie klucz możeskładać się z liter (najlepiej z wyłączeniem polskich), cyfr oraz znaków in-terpunkcyjnych. Oczywiście każdy oznaczany obiekt powinien posiadać klucz

15


unikatowy, aby nie wywołać konfliktów przy kompilacji. Rozkaz \label naj-lepiej umieszczać zaraz po definicji oznaczanego elementu (np. zaraz za rozka-zem \section...), a w przypadku otoczeń – natychmiast po otwierającym\begin.... Czasami polecenie \label umieszcza się „w ramach” definicjiobiektu, np. \caption... \label....

Aby odwołać się do numeru porządkowego obiektu z etykietą klucz uży-wamy polecenia \refklucz . Natomiast jeśli w miejscu odwołania chcemyuzyskać numer strony, na której znajduje się dany obiekt, stosujemy rozkaz\pagerefklucz .

Na przykład bieżącą podsekcję oznaczyliśmy następująco:

\subsectionOdwołania czyli odsyłacze \labelodwolania

Teraz pisząc w dokumencie źródłowym

Bieżący podrozdział ma numer \refodwolania i zaczyna sięna stronie \pagerefodwolania.

otrzymujemy:

Bieżący podrozdział ma numer 4.4 i zaczyna się na stronie 15.

Mechanizm automatycznego numerowania odwołań wymaga trzykrotnejkompilacji dokumentu.

4.5 Notki

Do umieszczania notek w stopce na dole strony służy polecenie \footnote.Na przykład fragment:

Umieszczamy przykładową\footnote Przykładowa notka notkę.

kompiluje się jako:

Umieszczamy przykładową1 notkę.

1 Przykładowa notka

16


5 Przykłady formatowania tekstuW niniejszym rozdziale podamy parę przykładów najpopularniejszych w sys-temie LATEX otoczeń, służących do nieco bardziej zaawansowanego formato-wania tekstu.

5.1 Wyrównywanie poziome

LATEX składa tekst domyślnie wyrównując go do lewego marginesu. W sy-tuacjach gdy chcemy podkreślić wyrównywanie do lewej strony, używamyotoczenia flushleft. Aby wyrównać fragment tekstu do marginesu prawe-go, zamykamy go w otoczeniu flushright. Do środkowania tekstu stosujemyśrodowisko center.

5.2 Wykazy czyli listy

W LATEXu możliwe jest stosowanie paru predefiniowanych rodzajów wykazów(z wykazem bibliograficznym zapoznaliśmy się już w podrozdziale 4.3). Po-nadto można zdefiniować własne typy list. Zainteresowanych tą możliwościąodsyłamy np. do rozdziału 4 książki [8].

Wspólną cechą różnych typów wykazów jest to, że każdy element wykazurozpoczyna się rozkazem \item. Rozkaz ten może mieć argument opcjonalnyetykieta , który pojawi się jako etykieta danego elementu w wykazie, zastę-pując etykiety domyślne dla danego typu wykazu. Tekst każdego elementuwykazu może posiadać dowolną długość i nie musi mieścić się w jednej linii.

Listy można zagłębiać, tzn. jeden wykaz może być podzbiorem innegowykazu. Niestety, zarówno wykaz nieuporządkowany, jak i wykaz uporządko-wany (wyliczenie) mogą mieć conajwyżej cztery poziomy zagłębienia.

5.2.1 Wykaz nieuporządkowany

Listę nieuporządkowaną tworzymy za pomocą otoczenia itemize. W takiejliście domyślnymi etykietami na kolejnych poziomach zagłębienia są kolejno:•, –, ∗ oraz ·. Na przykład fragment

• Pierwszy poziom

– Drugi poziom

∗ Trzeci poziom@ Czwarty poziom ze zmienioną etykietą

powstał w wyniku kompilacji następującego kodu

17


\beginitemize\item Pierwszy poziom

\beginitemize\item Drugi poziom

\beginitemize\item Trzeci poziom

\beginitemize\item[@] Czwarty poziom ze zmienioną etykietą\enditemize

\enditemize\enditemize

\enditemize

5.2.2 Wykaz uporządkowany

Do tworzenia wykazów uporządkowanych, czyli wyliczeń, służy otoczenieenumerate. Kolejne poziomy zagłebienia są tutaj etykietowane przez liczbyarabskie (pierwszy poziom), małe litery alfabetu łacińskiego (poziom dru-gi), małe liczby rzymskie (poziom trzeci) lub duże litery alfabetu łacińskiego(poziom czwarty). Ponadto możliwe jest kolejne zastosowanie mechanizmuodsyłaczy (patrz podrozdział 4.4). Na przykład kod

\beginenumerate\item Pierwszy poziom numerowany

\beginenumerate\item \labeldrugi Drugi poziom numerowany

\beginenumerate\item[*] Trzeci poziom numerowany ze zmienioną etykietą

\beginenumerate\item Czwarty numerowany poziom\endenumerate

\endenumerate\endenumerate

\endenumerateMój drugi poziom numerowany ma etykietę (\refdrugi).

kompiluje się jako:

1. Pierwszy poziom numerowany

(a) Drugi poziom numerowany

* Trzeci poziom numerowany ze zmienioną etykietą

18


A. Czwarty numerowany poziom

Mój drugi poziom numerowany ma etykietę (1a).

5.2.3 Wykaz definicyjny

Innym przykładem wykazu jest lista definicyjna, często stosowana w róż-nych słownikach. Tworzymy ją za pomocą otoczenia description. W tymotoczeniu argumentami opcjonalnymi kolejnych rozkazów \item są definio-wane pojęcia. Domyślnie zostaną one złożone czcionką półgrubą (Bold Face).Przykładowy kod

\begindescription\item[\TeX] program (autorstwa D. Knutha), którego niebędziemy opisywali w~tym skrypcie\item[\LaTeX] system (autorstwa L. Lamporta), którego podstawyopisujemy w~tym skrypcie\enddescription

kompiluje się jako

TEX program (autorstwa D. Knutha), którego nie będziemy opisywali w tymskrypcie

LATEX system (autorstwa L. Lamporta), którego podstawy opisujemy w tymskrypcie

5.3 Tabele

Do tworzenia tabel służy środowisko tabular. Posiada ono jeden dodatkowyargument obowiązkowy specyfikacja , który określa liczbę kolumn w tabelioraz sposób ich wyrównywania poziomego (szerokość kolumn jest dobieranaautomatycznie, za wyjątkiem sytuacji gdy sami ją zadeklarujemy). Zatemśrodowisko to rozpoczynamy od \begintabularspecyfikacja . W spe-cyfikacji dla każdej kolumny oddzielnie podajemy jedną z wartości: l (wy-równywanie do lewej), r (wyrównywanie do prawej) lub c (wycentrowanie).Jeśli chcemy zadeklarować kolumnę o ustalonej szerokości, wówczas używa-my zapisu pszerokość . Oddzielenie kolumn pionową kreską otrzymamywstawiając znak |. Jeśli pewien sposób formatowania powtarza się w parusąsiednich kolumnach, to możemy użyć symbolu *k specyfikacja , któ-ry jest tożsamy z k -krotnym użyciem zapisu specyfikacja . Na przykładzapis |*3l| jest równoważny zapisowi |l|l|l|.

19


W ramach otoczenia tabular poszczególne komórki w wierszu rozdzie-lamy znakiem &, a wiersze tabeli – poleceniem \\. Po rozkazie \\ możnaumieścić jeden lub więcej rozkazów \hline, które wstawiają do tabeli pozio-me linie między wierszami.

Rozkaz \multicolumnilość specyfikacja tekst tworzy rubrykirozciągające się na kilka kolumn. Argument ilość określa liczbę połączonychkolumn. Argument specyfikacja ma takie samo znaczenie jak dla tabular.Natomiast tekst jest tekstem umieszczonym w rubryce.

Przykładowo, w wyniku kompilacji następującego kodu

\begintabular|*2l|c||p2cm| \hline\multicolumn4|c|Indeks naszego studenta \\ \hline \hlinePrzedmiot & Prowadzący & Wymiar & Ocena \\ \hlineAnaliza & prof. A. Analityczny & 30 godz. & 5.0 \\Algebra & prof. T. Algebraiczny & 30 godz. & 5.0 \\Geometria & prof. G. Geometryczny & 30 godz. & 5.0 \\ \hline\endtabular

powstała następująca tabela

Indeks naszego studentaPrzedmiot Prowadzący Wymiar OcenaAnaliza prof. A. Analityczny 30 godz. 5.0Algebra prof. T. Algebraiczny 30 godz. 5.0Geometria prof. G. Geometryczny 30 godz. 5.0

20


6 Wstawianie plików graficznychTEX i LATEX nie zostały stworzone z myślą o tworzeniu grafiki. W ramach sys-temu LATEX można wprawdzie kreować różne rysunki, ale albo możliwości sąbardzo ograniczone (np. przy użyciu środowiska picture) albo metody two-rzenia są dość skomplikowane (np. przy stosowaniu pakietu PSTricks). Osobyzainteresowane tworzeniem grafik w LATEXu odsyłamy np. do rozdziału 12książki [8], rozdziału 9 książki [10] oraz rozdziału 4 książki [9].

Innym rozwiązaniem, umożliwiającym umieszczanie rysunków w tworzo-nych dokumentach, jest import gotowych plików graficznych spoza systemuLATEX. Importu takiego można dokonać na różne sposoby. Zainteresowanychodsyłamy np. do publikacji [2] lub [3]. Poniżej omówimy metodę najprostsząi najskuteczniejszą (wg. autora skryptu).

Sposób wstawiania plików graficznych do dokumentu jest zależny od tego,czy używamy kompilatora latex, a poźniej programu dvips, aby otrzymaćplik PS (PostScript), czy też kompilujemy dokument poprzez pdflatex abyotrzymać plik PDF (Portable Document Format). Poniżej opiszemy metodypostępowania w obu przypadkach.

Jeśli chcemy otrzymać plik PS, to do naszego dokumentu będziemy wsta-wiali pliki graficzne w formacie EPS (Encapsulated PostScript). Mając grafikęw innym formacie należy skonwertować ją do postaci EPS. Można to zrobićna wiele sposobów. Autor poleca użycie programu convert. Jest to programspoza systemu LATEX, wchodzący w skład programu ImageMagick, a dostępnym.in. na komputerze chaos.math.uni.wroc.pl. Podstawowa składnia jegoużycia to convert plik-wejściowy plik-wyjściowy , przy czym istotnejest podanie rozszerzeń (przyrostków) obu plików.

Do importu plików graficznych służy pakiet graphicx z opcją dvips (jeśliużywamy program dvips). Użycie tego pakietu deklarujemy w preambulerozkazem \usepackage[dvips]graphicx. Poszczególne pliki wstawiamyumieszczając w odpowiednich miejscach części właściwej dokumentu roz-kaz \includegraphics[klucz=wartość,...]plik , gdzie plik jest na-zwą (wraz z rozszerzeniem) wstawianego pliku, klucz może oznaczać jednąz nazw: width (rysunek jest skalowany do zadanej szerokości), height (ry-sunek jest skalowany do zadanej wysokości), angle (rysunek jest obracanyo zadany kąt) lub scale (skalowanie równomierne), zaś wartość określa wiel-kość skalowania lub obrotu. W przypadku braku jednego z kluczy width lubheight jego wartość jest automatycznie dobierana tak, by zachować propor-cje rysunku.

21


Na przykład

\includegraphics[width=2cm,height=2cm,angle=90]uwr.eps

daje po wycentrowaniu następujący rezultat:

W przypadku kiedy chcemy publikować w formacie PDF, przy użyciukompilatora pdflatex, uprzednio przedstawiona metoda wymaga małychmodyfikacji. Po pierwsze należy przekonwertować pliki graficzne z formatuEPS na format PDF (np. przy pomocy epstopdf plik-wejściowy .eps). Podrugie trzeba zadeklarować użycie pakietu graphicx z opcją pdftex, umiesz-czając w preambule rozkaz \usepackage[pdftex]graphicx. Po trzeciewstawiając poszczególne pliki graficzne należy wskazywać na pliki w formaciePDF, np.

\includegraphics[width=2cm,height=2cm,angle=90]uwr.pdf

22


7 Wyrażenia matematyczne

Do tej pory używaliśmy standardowego dla LATEXa trybu akapitowego, w któ-rym m.in. przejście do nowego wiersza (nowej strony) odbywało się automa-tycznie (por. podrozdział 2.1). Wyjątkami były polecenie \verb i otoczenieverbatim, które stosują tryb wierszowy, bez automatycznej zmiany linii. Wy-rażenia matematyczne będziemy składać w trybie matematycznym. Wyróż-niamy dwa rodzaje trybu matematycznego: wewnątrzakapitowy (wyrażeniasą składane w ramach tekstu) i eksponowany (wyrażenia znajdą się w nowejlinii i będą domyślnie wycentrowane).

Do trybu matematycznego wewnątrzakapitowego przechodzimy używającotoczenia math. Na przykład kod \beginmath x^2 \endmath kompilujesię jako x2. Zamiast \beginmath można pisać skrótowo $ lub $. Podobnie\endmath można skrócić do $ lub $. Przykładowo $x^3$ oraz $x^4$kompiluje się jako x3 oraz x4.

Do trybu matematycznego eksponowanego przechodzimy za pomocą oto-czenia displaymath. Na przykład następujący kod\begindisplaymath x^y^2 \enddisplaymath daje po przetworze-niu

xy2

Tak jak w poprzednim przypadku możemy używać skrótów: \[ lub $$ oraz \]lub $$, odpowiednio. Przykładowo \[ x^2 \] oraz $$ x^3. $$ przetwarzasię jako:

x2

orazx3.

Zwróćmy uwagę, iż większość wyrażeń matematycznych (np. ułamki pię-trowe, sumy itd.) będzie składana odmiennie w zależności od użytego rodzajutrybu matematycznego.

7.1 Indeksy, wykładniki i pochodne

Do tworzenia indeksów górnych oraz wykładników służy znak ˆ (patrz przy-kłady powyżej). Indeksy dolne otrzymujemy za pomocą znaku _: kod $x_2$daje x2. Jeśli w indeksach występuje więcej niż jeden symbol, to używamynawiasów klamrowych do grupowania. Na przykład napis Ai,j,k

n+1 powstał z po-lecenia $A^i,j,k_n+1$.

Do pisania pochodnych niskich rzędów używamy apostrofu. Przykładowof ′(x) = g′′(x) = h′′′(x) otrzymaliśmy z kodu $f’(x)=g’’(x)=h’’’(x)$.

23


7.2 Odstępy

W trybie matematycznym LATEX nie tworzy odstępów w miejscach umiesz-czenia spacji (np. kod $ab=a b=a b$ daje po kompilacji ab = ab = ab).Odstępy są dobierane automatycznie, w zależności od kontekstu (np. poobu stronach operatora binarnego). Do deklarowania dodatkowych odstę-pów w trybie matematycznym służą rozkazy: \, (mały odstęp), \: (średniodstęp), \; (duży odstęp), \! (odstęp „ujemny”), \ (zwykła spacja), \quad(odstęp równy kwadratowi) oraz \qquad (odstęp równy dwóm kwadratom).Dokładne miary w.w. odstępów można znaleźć np. w rozdziale 3.4 pozycji [1](kwadrat to w przybliżeniu szerokość „M” w bieżącej czcionce).

7.3 Ułamki

Ułamki generujemy przy pomocy polecenia \fraclicznik mianownik .Oczywiście w liczniku lub mianowniku również możemy umieścić ułamki.Przykładowy napis \frac\frac1x+y-1a+b+c daje wewnątrz aka-pitu

1x+y

−1

a+b+c, natomiast w trybie eksponowanym

1x+y

− 1

a+ b+ c.

7.4 Pierwiastki

Pierwiastki tworzymy posługując się poleceniem \sqrt o następującej składni\sqrt[stopień ]wyrażenie-podpierwiastkowe . Jeśli stopień pierwiast-ka wynosi 2 (tzn. mamy pierwiastek kwadratowy), to pomijamy argumentopcjonalny. Przykładowo $\sqrta, \sqrt[4]7$ daje

√a, 4√

7.

7.5 Sumy, iloczyny i całki

Aby wygenerować symbol sumy posługujemy się poleceniem \sum postaci\sum_indeks-dolny ˆindeks-górny . Na przykład napis \sum_i=1^ndaje w tekście

∑ni=1 , a w wierszu eksponowanym

n∑i=1

.

Podobnie, aby wygenerować symbol iloczynu stosujemy rozkaz \prod (indek-sy wpisujemy tak jak przy \sum).

Do tworzenia całek służy rozkaz \int, analogiczny składniowo do \sum(oczywiście w miejsce indeksów wpisujemy odpowiednio granice całkowania).

24


Na przykład fragment \int_a^b f(x) \, dx kompiluje się w zależności odtrybu jako

∫ b

af(x) dx lub ∫ b

a

f(x) dx.

Do utworzenia symbolu całki po krzywej zamkniętej używamy polecenia\oint.

Dla wyraźniejszego zaznaczenia granic całkowania w powyższych sym-bolach można zastosować rozkaz \limits. Na przykład kompilacja kodu$$\oint_I \qquad \oint\limits_I.$$ daje∮

I

∮I

.

7.6 Funkcje

Jeśli w trybie matematycznym napiszemy nazwę którejkolwiek z popular-nych funkcji wprost, tzn. np. sin, to LATEX potraktuje ten napis jak iloczynparu zmiennych i złoży go kursywą, np. sin. Aby złożyć nazwy funkcji pi-smem prostym (tak jak przyjęło się je pisać), należy poprzedzić je znakiem \.Polecenia generujące nazwy podstawowych funkcji wymieniono w tablicy 1.

\arccos \arcsin \arctan \arg \cos \cosh \cot \coth\csc \deg \det \dim \exp \gcd \hom \inf\ker \lg \lim \liminf \limsup \ln \log \max\min \Pr \sec \sin \sinh \sup \tan \tanh

Tabela 1: Podstawowe funkcje

7.7 Skalowalne nawiasy

Nawiasy w trybie matematycznym mogą być powiększane do wysokości obej-mowanego wyrażenia. Aby nawiasy zostały odpowiednio przeskalowane na-leży poprzedzić je poleceniami \left (przed nawiasem otwierającym) oraz\right (przed nawiasem zamykającym). Należy przy tym pamiętać, że na-wiasy zawsze występują w parach. Zatem w sytuacji, gdy na wydruku powi-nien pojawić się wyłacznie jeden nawias, w miejscu drugiego należy umieścićtzw. nawias pusty (oznaczany symbolem . ). Na przykład polecenia

$$ \left[ \frac1x^2+1 \right]^3 \qquad\left\ x+y=0 \atop 2x-y=1 \right. $$

25


generują po kompilacji [1

x2 + 1

]3 x+ y = 0

2x− y = 1

7.8 Macierze

Macierze są tworzone przez środowisko array. Składnia tego środowiska jesttaka sama jak składnia środowiska tabular (patrz podrozdział 5.3). Nie na-leży przy tym zapominać o umieszczaniu całego otoczenia array w trybiematematycznym. Przykładowo, kod

$$\beginarrayccc1 & 2 & 3 \\ 4 & 5 & 6 \\ 7 & 8 & 9\endarray$$

kompiluje się jako1 2 34 5 67 8 9

Otoczenia array można również użyć do definiowania funkcji przez przy-padki. Na przykład polecenia

$$|x|=\left\ \beginarrayrlx & \textrmdla $x \geq 0$ \\ -x & \textrmdla $x<0$\endarray \right.$$

dają po przetworzeniu

|x| =

x dla x ≥ 0−x dla x < 0

Więcej o zastosowaniach otoczenia array można przeczytać np. w pod-rozdziale 10.1 książki [8].

7.9 Zwykły tekst we wzorach

Czasami zachodzi potrzeba umieszczenia fragmentu zwykłego tekstu we wzo-rze matematycznym. Można tego dokonać stosując rozkaz \textrm. Jego ar-gumentem obowiązkowym jest oczywiście dany fragment tekstu. Na przykładfragment

x2 ≥ 0 dla każdego x ∈ Rpowstał z napisu

$$ x^2 \geq 0\qquad \textrmdla każdego x\in \mathbbR $$

26


7.10 Podkreślenia i inne ozdobniki

Do tworzenia poziomych kresek nad lub pod wyrażeniami służą polecenia\overline i \underline. Poziome klamry nad lub pod wyrażeniami gene-rowane są przez rozkazy \overbrace oraz \underbrace. Do dwóch ostat-nich poleceń można dołączyć indeks górny bądź dolny, który zdefiniuje opisumieszczony nad lub pod klamrą. Na przykład kod

$$ \underlinem+n \quad \overlinex+y \quad\overbracex_1,x_2,\ldots,x_n^\textrmzmienne \quad\underbracea+a+\cdots+a_\textrm$n$ składników $$

daje po przetworzeniu

m+ n x+ y

zmienne︷︸︸︷x1, x2, . . . , xn a+ a+ · · ·+ a︸︷︷︸

n składników

7.11 Matematyczne kroje pisma

W notacji matematycznej używamy wiele symbolów literowych, złożonychniestandardowymi krojami pisma. Sztandarowym przykładem są oznaczeniazbiorów liczbowych: N, Z, Q, R, C. Niektóre dostępne w trybie matema-tycznym kroje pisma przedstawione są w tablicy 2.

Przykład Rozkaz Wymagany pakietABCdef \mathrmABCdefABCdef \mathitABCdefABCdef \mathnormalABCdefABC \mathcalABCABC \mathscrABC eucal z opcją mathscrABCdef \mathfrakABCdef eufrak (podzbiór amsfonts)ABC \mathbbABC amsfonts

Tabela 2: Matematyczne kroje pisma

7.12 Akcenty

Do tworzenia różnorakich akcentów matematycznych stosujemy polecenia,zawarte w tablicy 3.

27


a \hata a \dota ~a \vecaa \checka a \ddota a \graveaa \bara a \tildea AB \widehatABa \brevea a \acutea AB \widetildeAB

Tabela 3: Akcenty matematyczne

7.13 Litery greckie

Rozkazy generujące małe litery alfabetu greckiego są przedstawione w tabli-cy 4. Natomiast tablica 5 przedstawia odpowiednie polecenia dla dużych litertego alfabetu.

α \alpha β \beta γ \gamma δ \deltaε \epsilon ε \varepsilon ζ \zeta η \etaθ \theta ϑ \vartheta ι \iota κ \kappaλ \lambda µ \mu ν \nu ξ \xio o π \pi $ \varpi ρ \rho% \varrho σ \sigma ς \varsigma τ \tauυ \upsilon φ \phi ϕ \varphi χ \chiψ \psi ω \omega

Tabela 4: Małe litery greckie

Γ \Gamma ∆ \Delta Θ \Theta Λ \Lambda Ξ \XiΠ \Pi Σ \Sigma Υ \Upsilon Φ \Phi Ψ \PsiΩ \Omega

Tabela 5: Duże litery greckie

7.14 Niektóre symbole matematyczne

Zapisując symbolicznie „funkcja f ze zbioru X w zbiór Y ” nie będziemy sto-sowali dwukropka, lecz polecenie \colon. Napis f : X → Y powstał z poleceń$f \colon X \to Y$.

Do składu dwumianów lub konstrukcji podobnych wykorzystujemy pole-

28


cenie \choose lub \atop. Na przykład napis(n

k

)x

y

powstał z poleceń

$$ n \choose k \qquad x \atop y $$

W tabeli 6 przedstawiono parę innych przydatnych symboli matematycz-nych (symbol jest dostępny po dołączeniu pakietu amsfonts). Komplet-ne zestawienie symboli, dostępnych standardowo w trybie matematycznym,można znaleźć np. w podrozdziale 3.9 publikacji [1] lub w dodatku A książki[8].

¬ \neg 6= \neq ≤ \leq ≥ \geq

. . . \dots · · · \cdots... \vdots . . . \ddots

∞ \infty ∂ \partial ∇ \nabla ∅ \emptysetℵ \aleph ∀ \forall ∃ \exists \square∈ \in ⊂ \subset ⇐⇒ \iff → \to=⇒ \Longrightarrow ⇐= \Longleftarrow

Tabela 6: Różne symbole matematyczne

7.15 Wzory numerowane

W publikacjach matematycznych numeruje się zazwyczaj wzory ekspono-wane. W systemie LATEX do tworzenia automatycznie numerowanych jed-nowierszowych wzorów wyeksponowanych służy otoczenie equation. Użycietego otoczenia powoduje automatyczne wejście do trybu matematycznego.Dodatkową zaletą tego środowiska jest fakt, iż umożliwia ono stosowaniemechanizmu automatycznych odwołań (polecenia \label oraz \ref – por.podrozdział 4.4). Przykładowo do równania

(1) a2 + b2 = c2

utworzonego poleceniami

\beginequation \labelpitagoras a^2+b^2=c^2 \endequation

możemy odwołać się pisząc w tekście

29


Korzystając z~równania (\refpitagoras) można \ldots

co zostanie przetworzone na: Korzystając z równania (1) można . . . .LATEX domyślnie umieszcza numery wzorów przy prawym marginesie. Aby

numery te znajdowały się po lewej stronie stosujemy opcję leqno klasy do-kumentu, np.

\documentclass[a4paper,12pt,leqno]article

7.16 Wzory wielowierszowe

Do składu wzorów wielowierszowych stosujemy otoczenie eqnarray, którejest zbliżone do otoczenia array z kolumnami typu rcl (porównaj pod-rozdział 7.8). Każdy z wierszy umieszczonych w tym otoczeniu zostanie opa-trzony własnym numerem. Jeśli chcemy, by któryś z wierszy pozostał bez nu-meracji, należy umieścić w nim rozkaz \nonumber. Wzory wielowierszowe cał-kowicie pozbawione numeracji tworzymy przy pomocy otoczenia eqnarray*.Użycie powyższych otoczeń powoduje automatyczne wejście do trybu mate-matycznego. Na przykład napis

πf =∑n∈N

f(pn) pn(2)

= f(1) · 1 + f(]) · ]+ f(rot) · rot+ f(CH) · CH + f(I) · I +

+∑

f(Kj) ·Kj +∑

f(Mi) ·Mi +∑

f(Nl) ·Nl

powstał po kompilacji następującego kodu:

\begineqnarray\pi_f & = &\sum_n \in \mathbbN f(p_n) \, p_n \\\nonumber & = & f(1) \cdot 1 + f(\sharp)\cdot\sharp +f(rot)\cdot rot + f(CH)\cdot CH + f(I)\cdot I + \\\nonumber & + & \sum f(K_j)\cdot K_j + \sum f(M_i)\cdot M_i +\sum f(N_l)\cdot N_l\endeqnarray

7.17 Struktury tekstowe

W publikacjach matematycznych przyjęło się wyróżniać w składzie i nume-rować twierdzenia, lematy, definicje i tym podobne elementy. Takie struk-tury tekstowe definiujemy w preambule rozkazem \newtheorem o następu-jącej składni: \newtheoremnazwa [nazwa’ ]tekst [punkt ]. Argumentobowiązkowy nazwa to nazwa nowo utworzonego otoczenia, zaś argument

30


tekst określa napis, który wystąpi na wydruku (np. „Twierdzenie”, „Lemat”itp.). Przy pomocy argumentów opcjonalnych określamy sposób numerowa-nia struktury tekstowej (w razie ich braku będzie ona numerowana kolejny-mi liczbami naturalnymi w ramach całego dokumentu). Podanie argumentunazwa’ spowoduje, że oba środowiska nazwa oraz nazwa’ będą posiadaływspólną numerację. Natomiast argument punkt określa numerowanie da-nej struktury wewnątrz jednostki podziału dokumentu i może przyjąć jednąz wartości: section, subsection itd. (patrz rozdział 4).

Po umieszczeniu rozkazu \newtheoremnazwa ... w preambule, w częściwłaściwej dokumentu używamy otoczenia nazwa w standardowy sposób. Ja-ko argument opcjonalny po \beginnazwa możemy wpisać nazwisko twórcy,komentarz itp.

Na przykład, jeżeli w preambule umieścimy polecenia

\newtheoremtwTwierdzenie[section]\newtheoremlem[tw]Lemat

to po wpisaniu w części właściwej dokumentu kodu

\begintw[Pitagoras] W trójkącie prostokątnym \ldots \endtw\beginlem Jeżeli założymy \ldots \endlem

otrzymamy

Twierdzenie 7.1 (Pitagoras) W trójkącie prostokątnym . . .

Lemat 7.2 Jeżeli założymy . . .

7.18 Parę słów na zakończenie

Przedstawione w niniejszym rozdziale elementy formatowania wzorów ma-tematycznych to zaledwie mały fragment możliwości LATEX-a. Zainteresowa-nych tematem odsyłamy np. do rozdziału 3 publikacji [1] bądź też do rozdzia-łów 9–10 książki [8]. Ponadto należy stwierdzić, iż w standardowym LATEX-uwystępuje kilka ograniczeń, ujawniających się przy składzie bardziej skompli-kowanych wyrażeń matematycznych. Niedostatki te możemy przezwyciężyćużywając pakietów z dystrybucji AMS-LATEX. Krótkie, aczkolwiek wystar-czające dla początkujących, wprowadzenie do tej dystrybucji można znaleźćnp. w rozdziale 11 pozycji [8].

31


8 Obiekty ruchome

Często zdarza się, że chcemy odwołać się do tabeli lub rysunku, zamieszczo-nych w naszym dokumencie. Możliwość taką daje nam mechanizm tzw. obiek-tów ruchomych. Ponadto umożliwia on „ładne” tytułowanie tabel i rysunkóworaz automatyczne umieszczanie takich tytułów w spisie tych obiektów.

Ruchome tablice i rysunki definiujemy przy pomocy otoczeń table orazfigure, odpowiednio. Otoczenia te mają jeden argument opcjonalny miej-sce , który będzie wskazywał LATEX-owi miejsce umieszczenia obiektu ru-chomego: \begintable[miejsce ] lub \beginfigure[miejsce ]. Argu-ment miejsce jest sekwencją od jednego do pięciu znaków: h (here=tutaj),t (top=na górze strony), b (bottom=na dole strony), p (page of floats=osob-na strona na końcu dokumentu) lub !. Domyślnie przyjmowana jest wartośćtbp. Niestety, LATEX nie zawsze umieszcza obiekt zgodnie z intencją użytkow-nika (np. wtedy, gdy na danej stronie brakuje na niego miejsca). W takimprzypadku może być pomocne umieszczenie znaku ! na początku argumentumiejsce . Znak ten mówi LATEX-owi, by ten zignorował większość parametrówregulujących umieszczanie obiektów ruchomych (np. maksymalną ilość obiek-tów na stronie). Więcej o mechanizmie umiejscawiania obiektów ruchomychmożna przeczytać np. w podrozdziale 2.11 publikacji [1] lub podrozdziale8.4.1 książki [10].

W ramach otoczenia table tabele tworzymy np. przy pomocy otoczeniatabular (patrz podrozdział 5.3). W otoczeniu figure rysunki wstawiamynp. poleceniem \includegraphics (patrz rozdział 6).

Tytuły obiektów ruchomych wstawiamy rozkazem \caption. LATEX au-tomatycznie nazwie i ponumeruje te obiekty (oddzielnie tabele i oddzielnierysunki). Do utworzenia spisu tabel służy rozkaz \listoftables, natomiastrozkaz \listoffigures tworzy spis wszystkich rysunków (porównaj polece-nie \tableofcontents w podrozdziale 4.2). Odsyłacze do obiektów rucho-mych tworzymy przy pomocy polecenia \label (umieszczonego w ramachargumentu polecenia \caption lub tuż za nim) oraz polecenia \ref (patrzpodrozdział 4.4).

Jako przykład podamy następujący kod:

Poniżej przedstawiamy rysunek \refrysunek i tablicę\reftabelka.\begintable[h]\begincenter\begintabular|*2l|c||p2cm| \hline\multicolumn4|c|Indeks naszego studenta \\ \hline \hlinePrzedmiot & Prowadzący & Wymiar & Ocena \\ \hline

32


\multicolumn4|c|Ciąg dalszy znamy \ldots \\ \hline\endtabular\captionTaka sobie tabelka \labeltabelka\endcenter\endtable\beginfigure[h]\begincenter\includegraphics[width=2cm,height=2cm]uwr.eps\captionTaki sobie rysunek \labelrysunek\endcenter\endfigure

Kod ten po kompilacji daje następujący wynik:Poniżej przedstawiamy rysunek 1 i tablicę 7.

Indeks naszego studentaPrzedmiot Prowadzący Wymiar Ocena

Ciąg dalszy znamy . . .

Tabela 7: Taka sobie tabelka

Rysunek 1: Taki sobie rysunek

33


9 Praca z dużym dokumentemPracując nad dużym dokumentem, np. pracą magisterską, wygodnie jest po-dzielić go na mniejsze części, np. rozdziały, utworzyć jeden plik główny i dołą-czyć do niego zawartość wszystkich części. Takie dołączenie umożliwia rozkaz\includeplik , gdzie argument plik jest nazwą pliku (bez rozszerzenia.tex) zawierającego treść jednej części. Istotne jest, aby w takim pliku nieumieszczać preambuły oraz poleceń \begindocument i \enddocument.Pojawią się one jedynie w pliku głównym. Zawartość każdego pliku dołączo-nego poleceniem \include będzie składana od nowej strony. Aby zawartośćzbioru była składana bez rozpoczynania nowej strony, należy użyć polece-nia \input zamiast \include. Aby złożyć cały dokument kompilujemy plikgłówny.

Jako przykład podajemy fragment pliku głównego niniejszego skryptu.

\documentclass[12pt,a4paper,leqno,twoside]article\usepackage[polish]babel\usepackage[T1]fontenc\usepackagepolski\usepackage[latin2]inputenc\usepackage[dvips]graphicx\usepackageamsfonts\usepackageamsmath\usepackage[mathscr]eucal

\begindocument\includetytul\include1\include2\include3\include4\include5\include6\includebiblio\enddocument

34


10 Modyfikowanie LATEX-aDo tej pory korzystaliśmy z gotowych poleceń oraz środowisk systemu LATEX.Teraz zajmiemy się tworzeniem własnych rozkazów i otoczeń.

Własne rozkazy definiujemy rozkazem \newcommand o następującej skład-ni: \newcommand\nazwa [liczba-argumentów ]tekst . W celu utworze-nia własnych otoczeń posługujemy się instrukcją \newenvironment:\newenvironmentnazwa [liczba-argumentów ]początek koniec .Oba powyższe polecenia należy umieszczać w preambule dokumentu. Argu-ment nazwa to nazwa nowo tworzonego polecenia (otoczenia). W pliku źró-dłowym obiekty te będziemy wywoływać w sposób standardowy: \nazwa lub\beginnazwa oraz \endnazwa . Argument liczba-argumentów wyzna-cza opcjonalnie ilość argumentów obowiązkowych nowo tworzonego obiektu.Może on przyjmować wartość naturalną z zakresu od 1 do 9. Argument tekstoznacza ciąg poleceń, które będą wykonywane po napotkaniu napisu \nazwa .Argumenty początek oraz koniec to polecenia, które będą wykonywane ponapotkaniu \beginnazwa i \endnazwa , odpowiednio. W ramach na-pisów tekst , początek oraz koniec pierwszy argument nowo utworzonejstruktury będzie występować jako #1, drugi – jako #2 itd. Przy wykonywaniunowego polecenia (otoczenia) w miejsce każdego z napisów #1, #2, itd. zosta-nie podstawiony odpowiedni argument obowiązkowy, użyty przy wywołaniutego polecenia (otoczenia).

Jako przykład zdefiniujemy rozkaz \rowvec oraz otoczenie tititem. Abyto uczynić w preambule umieścimy następujący kod (znaków % użyliśmy dlaprzejrzystości kodu):

\newcommand\rowvec[2]$\left[ #1_1,\ldots,#1_#2%\right]$

\newenvironmenttititem[1]\par \begincenter \textbf#1 %\endcenter \beginitemize\enditemize

Tak zdefiniowane obiekty możemy wywołać w części właściwej dokumentupisząc na przykład:

\begintititemTytulik. \item X oznacza \rowvecxn\item Inny element \endtititem

Po kompilacji otrzymamy na wydruku:

Tytulik.

• X oznacza [x1, . . . , xn]

• Inny element

35


11 Często Zadawane Pytania

Pytanie:Mam dużą tabelę, która nie mieści się na kartce. Jak ją przeskalować bądźobrócić (np. o 900) tak, by się mieściła?Odpowiedź:Do skalowania różnych obiektów służą rozkazy \scalebox lub \resizebox.Obroty można wykonać używając rozkazu \rotatebox lub pakietów lscapelub rotating. Zainteresowanym polecam lekturę rozdziału 9 publikacji [2].

Pytanie:Co trzeba zrobić, aby równania były numerowane w ramach rozdziałów (sek-cji)?Odpowiedź:Są na to (conajmniej) trzy sposoby:

1. Użycie AMS-LATEX-a – w preambule umieszczamy

\usepackageamsmath\numberwithinequationsection

Ten sposób ma dodatkowe zalety: otoczenie subequations pozwalanumerować „podwzory” (np. (4.9a), (4.9b), (4.9c) itd.), a ponadto wzorywielowierszowe są domyślnie numerowane na środku swej wysokości.

2. Przedefiniowanie rozkazu \theequation – w preambule umieszczamy

\renewcommand\theequation\thesection.\arabicequation

Ten sposób wymaga pewnej kontroli nad licznikiem equation, co uzy-skamy pisząc dodatkowo w preambule

\newcommand\mysection[1]\section #1 %\setcounterequation0

i używając konsekwentnie w części właściwej dokumentu \mysectionzamiast \section.

3. Użycie klasy dokumentu report lub book zamiast article.

W klasach report oraz book równania numerowane są wewnątrz roz-działów (chapter) np. X.1, X.2, . . . , gdzie X to numer rozdziału.

36


Wymaga to używania rozkazu \chapter (rozdział) zamiast \section(sekcja), \section zamiast \subsection itd. W klasie article nie marozkazu \chapter. (Uwaga: Użycie w.w. klas zmienia wygląd pracy.Warto poczytać o właściwościach poszczególnych klas np. w rozdziale8 książki [8]).

Pytanie:W pliku PDF, utworzonym przy pomocy kompilatora pdflatex, znakisą brzydkie, postrzępione, co widać szczególnie po powiększeniu doku-mentu. Jak to naprawić?

Odpowiedź:Nie wgłębiając się w szczegóły techniczne problem ten można rozwiązaćstosując rodzinę fontów Latin Modern. Aby tego dokonać należy dopreambuły dokumentu dopisać \usepackagelmodern i . . . liczyć nato, że dysponujemy dystrybucją TEX-a z zainstalowanymi fontami LM(większość aktualnych dystrybucji spełnia ten warunek). Jeśli nie, tomusimy doinstalować te fonty w swojej dystrybucji.

37


Literatura[1] Tobias Oetiker, Hubert Partl, Irene Hyna i Elisabeth Schlegl, Nie za

krótkie wprowadzenie do systemu LATEX2ε; polskie tłumaczenie autor-stwa Janusza Gołdasza, Ryszarda Kubiaka i Tomasza Przechlewskiegojest dostępne pod adresemftp://ftp.gust.org.pl/pub/CTAN/info/lshort/polish/.

[2] Wojciech Myszka, Włączanie grafik do tekstów w LATEX2ε, publikacja ak-tualizowana, w postaci dokumentu elektronicznego dostępna pod adre-sem http://www.immt.pwr.wroc.pl/~myszka/grafika/grafika.pdf.

[3] Keith Reckdahl, Using Imported Graphics in LATEX2ε and pdfLATEX, pu-blikacja w postaci dokumentu elektronicznego dostępna jest pod adre-sem ftp://sunsite.icm.edu.pl/pub/CTAN/info/epslatex.pdf.

[4] Donald E. Knuth, The TEXbook, Addison Wesley Publishing Company,1984

[5] Leslie Lamport, LATEX: A Document Preparation System, Addison We-sley Publishing Company, 1985 (2nd edition 1994)

[6] Leslie Lamport, LATEX: System przygotowywania dokumentów, ARIEL,Kraków, 1992

[7] Leslie Lamport, LATEX: System opracowywania dokumentów. Podręczniki przewodnik użytkownika, WNT, Warszawa, 2004

[8] Antoni Diller, LATEX wiersz po wierszu, Wyd. Helion, 2001

[9] Michael Goosens, Sebastian Rahtz, Frank Mittelbach, The LATEX Gra-phics Companion: Illustrating Documents With TEX and Postscript,Addison-Wesley, Reading, Massachusetts, 1997

[10] Jerzy Kucharczyk, Wprowadzenie do systemu składu tekstów drukarskichLATEX, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1994

[11] Kazimierz M. Borkowski, LATEX, Profesjonalny skład publikacji, Wyd.Adam Marszałek, Toruń, 1992

[12] Ewaryst Rafajłowicz, Wojciech Myszka, LATEX, Podręcznik użytkownika,Akademicka Oficyna Wydawnicza PLJ, Warszawa, 1992

[13] Ewaryst Rafajłowicz, Wojciech Myszka, LATEX – zaawansowane narzę-dzia, Akademicka Oficyna Wydawnicza PLJ, Warszawa, 1996

38

ftp://ftp.gust.org.pl/pub/CTAN/info/lshort/polish/

http://www.immt.pwr.wroc.pl/~myszka/grafika/grafika.pdf

ftp://sunsite.icm.edu.pl/pub/CTAN/info/epslatex.pdf

Skorowidz#, 9$, 9, 23$$, 23$\backslash$, 9%, 9, 10&, 9, 20ˆ, 9, 23_, 9, 23, 9, 9˜, 9$, 23$, 23\,, 24\:, 24\;, 24\[, 23\\, 8, 20\, 24\!, 24\], 23\, 5, 9

\addcontentsline, 13amsfonts, 29\and, 13array, 26, 30\atop, 29\author, 13

babel, 6\begin, 5\bibitem, 14

\caption, 16, 32center, 5, 17\chapter, 37\choose, 29\cite, 14

\colon, 28

\date, 13description, 19displaymath, 23document, 6\documentclass, 6, 14

\emph, 11\end, 5enumerate, 18eqnarray, 30eqnarray*, 30equation, 29

fancyhdr, 7figure, 32flushleft, 17flushright, 17fontenc, 6\footnote, 16\footnotesize, 11\frac, 24

graphicx, 21, 22

\hfill, 9\hline, 20\hspace, 8\hspace*, 9\huge, 11\Huge, 11

\include, 34\includegraphics, 21, 32\input, 34inputenc, 6\int, 24\item, 17itemize, 17

39


\label, 15, 29, 32\large, 11\Large, 11\LARGE, 11\LaTeX, 5\ldots, 10\left, 25\limits, 25\listoffigures, 32\listoftables, 32lscape, 36

\maketitle, 13math, 23\multicolumn, 20

\newcommand, 35\newenvironment, 35\newline, 8\newpage, 8\newtheorem, 30\noindent, 8\nonumber, 30\normalsize, 11

\oint, 25otoczenie, 5

array, 26, 30center, 5, 17description, 19displaymath, 23document, 6enumerate, 18eqnarray*, 30eqnarray, 30equation, 29figure, 32flushleft, 17flushright, 17itemize, 17math, 23picture, 21

subequations, 36table, 32tabular, 19, 26, 32thebibliography, 14titlepage, 14verbatim, 12, 23

\overbrace, 27\overline, 27

\pageref, 16\pagestyle, 7pakiet, 6

amsfonts, 29babel, 6fancyhdr, 7fontenc, 6graphicx, 21, 22inputenc, 6lscape, 36polski, 6PSTricks, 21rotating, 36

\par, 8\paragraph, 13\part, 13picture, 21polski, 6\prod, 24PSTricks, 21

\qquad, 24\quad, 24

\ref, 16, 29, 32\resizebox, 36\right, 25\rotatebox, 36rotating, 36rozkaz, 5

$, 23$$, 23$\backslash$, 9

40


%, 10&, 20ˆ, 23_, 23˜, 9$, 23$, 23\,, 24\:, 24\;, 24\[, 23\\, 8, 20\, 24\!, 24\], 23\, 5, 9\addcontentsline, 13\and, 13\atop, 29\author, 13\begin, 5\bibitem, 14\caption, 16, 32\chapter, 37\choose, 29\cite, 14\colon, 28\date, 13\documentclass, 6, 14\emph, 11\end, 5\footnote, 16\footnotesize, 11\frac, 24\hfill, 9\hline, 20\hspace, 8\hspace*, 9\huge, 11\Huge, 11\include, 34

\includegraphics, 21, 32\input, 34\int, 24\item, 17\label, 15, 29, 32\large, 11\Large, 11\LARGE, 11\LaTeX, 5\ldots, 10\left, 25\limits, 25\listoffigures, 32\listoftables, 32\maketitle, 13\multicolumn, 20\newcommand, 35\newenvironment, 35\newline, 8\newpage, 8\newtheorem, 30\noindent, 8\nonumber, 30\normalsize, 11\oint, 25\overbrace, 27\overline, 27\pageref, 16\pagestyle, 7\par, 8\paragraph, 13\part, 13\prod, 24\qquad, 24\quad, 24\ref, 16, 29, 32\resizebox, 36\right, 25\rotatebox, 36\scalebox, 36\scriptsize, 11

41


\section, 13, 37\section*, 13\small, 11\sqrt, 24\subparagraph, 13\subsection, 13, 37\subsubsection, 13\sum, 24\tableofcontents, 14, 32\textbf, 11\textit, 11\textrm, 11, 26\textsc, 11\textsf, 11\textsl, 11\texttt, 11\theequation, 36\thispagestyle, 7\tiny, 11\title, 13\today, 13\underbrace, 27\underline, 27\usepackage, 6\verb, 11, 23\vfill, 9\vspace, 8\vspace*, 9

\scalebox, 36\scriptsize, 11\section, 13, 37\section*, 13\small, 11\sqrt, 24subequations, 36\subparagraph, 13\subsection, 13, 37\subsubsection, 13\sum, 24

table, 32

\tableofcontents, 14, 32tabular, 19, 26, 32\textbf, 11\textit, 11\textrm, 11, 26\textsc, 11\textsf, 11\textsl, 11\texttt, 11thebibliography, 14\theequation, 36\thispagestyle, 7\tiny, 11\title, 13titlepage, 14\today, 13

\underbrace, 27\underline, 27\usepackage, 6

\verb, 11, 23verbatim, 12, 23\vfill, 9\vspace, 8\vspace*, 9

42