xitatimende xa pholisi ya rixaka ya ......(b) xitatimende xa kharikhulamu ya rixaka xa tigiredi ta...

1

XITATIMENDE XA PHOLISI YA RIXAKA YA

KHARIKHULAMU NA MAKAMBELELO

TIGIREDI TA R-3

TINDZIMI

XITSONGA RIRIMI RA LE KAYA

MPFAPFARHUTO WO HETELELA

2

XIYENGE XA 1

XITATIMENDE XA PHOLISI YA RIXAKA YA KHARIKHULAMU NA MAKAMBELELO EKA TINDZIMI TA LE KAYA EKA TIGIREDI TA R-12

1.1 Vundzhaku Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta R-12 (XKR) xi hlamusela pholisi ya kharikhulamu na makambelelo eka xiyenge ya swikolo.

Ku antswisa matirhiselo ya xona Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xi antswisiwile naswona ku antswisiwa loku ku ta sungula ku tirhisiwa hi Sunguti 2012. Tsalwa rin‘we leri hlanganeke ra Kharikhulamu na Pholisi ya Makambelelo ri endliwile eka dyondzo yin‘wana na yin‘wana ku siva Switatimende swa tidyondzo swa khale, Swiletelo swa Nongonoko wo Dyondza na Swiletelo swa Makambelelo ya Dyondzo eka Tigiredi ta R-12.

Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka (XKR) lexi antswisiweke xa Tigiredi ta R-12 xi siva leswi landzelelaka:

a) Revised National Curriculum Statement Grades R–9, Government Gazette No. 23406 of 31 May 2002,na

b) National Curriculum Statement Grades 10 – 12 Government Gazettes, No. 25545 of 6 October 2003 and No.

27594 of 17 May 2005.

1.2 Nhlamuselo ya kharikhulamu hi ku angarhela

(a) Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka ya Tigiredi ta R-12 (Sunguti 2012) xi yimela xitatimende xa pholisi yo dyondza no dyondzisa eswikolweni swa Afrika-Dzonga naswona xi na leswi landzelelaka:

(i) Xitatimende xa Pholisi ya Kharikhulamu na Makambelelo ya dyondzo yin‘wana na yin‘wana leyi pfumeleriweke hilaha yi longoloxiweke hakona eka tsalwa ra pholisi ra Xitifikheti xa le Henhla xa Rixaka ra: A qualification at Level 4 on the National Qualifications Framework (NQF); na

(ii) Tsalwa ra pholisi ra: National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the National Curriculum Statement Grades R-12.

(b) Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta R-12 (Sunguti 2012) xi fanele xi hlayiwa na tsalwa ra National Protocol for Assessment Grades R-12.

(c) Switatimende swa tidyondzo, Swiletelo swa Nongonoko wo Dyondza na Swiletelo swa Makambelelo ya Dyondzo eka Tigiredi ta R-9 na Tigiredi ta 10-12 swi susiwile kutani swi siviwa hi tsalwa ra Xitatimende xa Pholisi ya Rixaka ya Kharikhulamu na Makambelelo ya Tigiredi ta R–12 (Sunguti 2012).

(d) Tsalwa ra xiengetelwa eka pholisi ya Xitifikheti xa le Henhla xa Rixaka ya A qualification at Level 4 on the National Qualifications Framework (NQF), leyi khumbaka ta vadyondzi lava nga na swilaveko swo hlawuleka leyi hangalasiweke eka Gazete ya Mfumo, ya Nomboro ya 29466 ya 11 N’wendzamhala 2006, yi katsiwe eka tsalwa ra pholisi ra National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the National Curriculum Statement Grades R–12.

(e) Tsalwa ra pholisi ra National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the

National Curriculum Statement Grades R–12 na swiyenge swa Pholisi ya Kharikhulamu na Makambelelo tanihileswi xi longoloxisiweke xiswona eka Kavanyisa ka 2, 3 na 4 eka tsalwa leri, ri vumba maendlelo na mipimo ya Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta R-12. Kutani mayelana na xiyenge xa 6A xa Nawu wa Swikolo swa Afrika-Dzonga (Nawu wa nomboro ya 84 wa 1996,) xiyenge lexi xi vumba masungulo ya leswaku Holobye wa Dyondzo ya Masungulo a nyika mpimohansi wa mimbuyelo na mipimo, na maendlelo yo kambela matirhelo ya vadyondzi lama nga ta tirhisiwa eka swikolo swa mfumo na leswi tiyimeleke.

3

1.3 Swikongomelo swa Kharikhulamu ya Afrika-Dzonga hi ku angarhela

(a) Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta R-12 xi nyika nhlamuselo eka leswi swi tekiwaka swi ri vutshila na mikoka leyi faneleke ku dyondziwa. Xi ta tiyisisa leswaku vadyondzi va kuma no tirhisa vutivi na vuswikoti hi tindlela leti fambelanaka na leswi humelelaka evuton‘wini bya vona. Eka leswi, kharikhulamu yi kondletela mhaka ya vutivi byo simekiwa eka mbangu lowu vadyondzi va tshamaka eka wona yi tlhela yi tekela enhlokweni swa nkoka leswi humelelaka emisaveni.

(b) Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta R-12 xi kongomise eka:

Ku fuwisa vadyondzi hi vutivi, vutshila na mikoka leyi nga ta endla leswaku va kota ku tienerisa, na ku va na xiave xa nkoka exikarhi ka vanhu tanihi vaakitiko va tiko leri ntshuxekeke, handle ka ku langutisa vundzhaku bya vona mayelana na swa mahanyelo na ta ikhonomi, rixaka, rimbewu, vuswikoti bya swa le mirini na ta le byongweni;

Ku endlela leswaku va kota ku fikelela dyondzo ya le henhla;

ku kondletela ku cinca ka mudyondzi kusuka etindhawini to dyondzela eka tona ku ya endhawini ya ntirho; na

Ku nyika vathori matimu yo enela ya vuswikoti bya mudyondzi.

(c) Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta R–12 xi simekiwe eka misinya leyi landzelelaka:

Ku hundzuluxa mahanyelo ya vanhu: ku tiyisisa leswaku ku nga ringani ka dyondzo ka mikarhi leyi hundzeke ka lulamisiwa, na leswaku nkarhi wa dyondzo yo ringana wa nyikiwa eka swiyenge hinkwaswo swa vanhu va ka hina;

Ku dyondza hi ku gingirika na vuxoperi no hlohletela maendlelo yo kombisa ku gingirika na vuxoperi eku dyondzeni, ku nga ri ku tirhisa maendlelo ya xikhale yo dyondza munhu a nga endli vuxoperi bya ntiyiso lowu nyikiweke;

Vutivi bya le henhla na vuswikoti bya le henhla: mpimohansi wa vutivi na vuswikoti lebyi faneleke ku fikeleriwa eka giredi yin‘wana na yin‘wana swa kombisiwa na ku endleriwa mipimo leyi fikelelekaka eka tidyondzo hinkwato;

Ku yisa emahlweni: vundzeni bya mhaka na mbangu swa giredi yin‘wana na yin‘wana swi komba ku suka eka timhaka to olova ku ya eka to tika;

Timfanelo ta vanhu, nkatsahinkwavo, vululamisi bya mbangu na ta mahanyelo ya vanhu: ku hlanganisiwa ka misinya na maendlelo ya vanhu na vululamisi bya mbangu na timfanelo ta vanhu tanihileswi hlamuseriweke eka Vumbiwa bya Riphabuliki ra Afrika-Dzonga. Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta 10–12 (Gondzo ro Dyondza ro Angarhela) yi tekela enhlokweni timhaka ta tinxakaxaka tanihi vusweti, ku nga ringani ka vanhu, rixaka, rimbewu, ririmi, malembe, vutsoniwa na swin‘wana swivangelo;

Ku vona nkoka wa swa vutivi bya swa ndhavuko: ku pfumelela ku fuwa ka matimu na ndzhaka ya tiko leri tanihi vanhu lava nga hoxa xandla eku hlayiseni nkoka lowu nga endzeni ka Vumbiwa; na

Ku amukeleka, nkoka na vuswikoti: ku nyika dyondzo leyi yelanaka na ya matiko man‘wana hi nkoka, vuanami na vuenti.

(d) Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka xa Tigiredi ta R-12 xi kongomisa eku humeleriseni ka vadyondzi lava nga ta kota ku: lemuka na ku ahlula timhaka na ku endla swiboho hi ku ehleketa hi vuxoperi na vutumbuluxi;

tirha hi mfanelo na van‘wana tanihi xirho xa xipano;

tilulamisa, ku tilawula na migingiriko ya vona hi vutihlamuleri na hi ndlela leyi vuyerisaka;

hlengeleta, xopaxopa, lulamisa, na ku hlela mahungu hi vuxoperi;

4

vulavurisana na van‘wana hi ndlela leyi vuyerisaka hi ku tirhisa swilo leswi ngo voniwa kunene, swo fanisa na/kumbe vutshila bya ririmi byo hambanahambana;

tirhisa sayense na thekinoloji hi ndlela leyi vuyerisaka na hi vuxoperi a komba vutihlamuleri eka mbangu na le ka rihanyo ra van‘wana; na ku

kombisa ku twisisa vuxaka bya swilo na timhaka ta laha misaveni hi ku lemuka leswaku mhaka yihi kumbe yihi loko yi ahluriwa a yi ahluriwi yi ri emoyeni.

(e) Nkatsano wa vadyondzi wu fanele ku va xiphemu xo lulamisela, ku kunguhata no dyondzisa exikolweni xin‘wana na xin‘wana. Leswi swi nga humelela ntsena loko vadyondzisi va ri na ntwisiso wo twala eka ku lemuka na ku lulamisa swiphiqo eka ku dyondza, na ku kunguhata ku ya hi ku hambanahambana ka swilo.

Xilo xikulukumba loko hi ta kota ku lawula nkatsahinkwavo i ku va vanhu hinkwavo lava seketelaka lava nga

swikolweni, ku katsa vadyondzisi, mitlawa leyi seketelaka ya le tidisitiriki,mitlawa leyi nga ka tindhawu ta le

henhla to dyondzela,vatswari na swikolo swa lava nga na swilaveko swo hlawuleka va paluxa swirhalanganyi

na ku endla xanchumu ku swi herisa. Ku herisa swirhalanganyi etitlasini vadyondzisi va fanele va tirhisa

tindlela to hambanahambana to letela vadyondzi tanihi leti nga eka swiletelo swa Ndzawulo ya Dyondzo ya

Masungulo lexi vuriwaka Guidelines for Inclusive Teaching and Learning(2010).

1.4 Maavelo ya Nkarhi

1.4.1. Xiyimo xa Masungulo

(a) Ndzetelo wa nkarhi wa tidyondzo eka Xiyimo xa Masungulo wu tanihilaha swi kombisiweke eka tafula leri

nga laha hansi:

Dyondzo Nkarhi lowu vekiweke hi vhiki (tiawara)

I. Tindzimi (RES na RK) II. Matematiki

III. Vutshila bya swa Vutomi

Vutivi bya Masungulo

Vutshila no Tumbuluxa

Dyondzo ya swa Vutiolori

Dyondzo ya swa Rihanyo

10 (11) 7 6 (7) 1 (2) 2 2 1

(b) Ndzetelo wa nkarhi wo dyondzisa wa Tigiredi ta R, 1 na 2 i 2Tiawara ti3. Eka Giredi ya 3 i 25 wa tiawara.

(c) Eka tindzimi, Tigiredi ta R–2 ti averiwe tiawara ta 10 na tiawara ta 11 eka Giredi ya 3. Tiawara ta Ririmi ra le

Kaya eka Tigiredi ta R–2 a ti fanelangi ku hundza eka 8 naswona a ti fanelangi ku va ehansi ka 7. Tiawara ta

Ririmi ro Sungula ro Engetela eka Tigiredi ta R–2 a ti fanelangi ku va ehansi ka 2 naswona a ti fanelangi ti

hundza eka 3. Eka Giredi ya 3 tiawara ti fanele ti nga hundzi eka 8 naswona a ti fanelangi ku va ehansi ka 7

eka Ririmi ra le Kaya. Tiawara ta Ririmi ro Sungula ro Engetela eka Giredi ya 3 a ti fanelangi ku va ehansi ka 3

naswona a ti fanelangi ti va ehenhla ka 4.

(d) Eka dyondzo ya Ntivo swa Vutomi, xiyenge xa Vutivi bya Masungulo xi averiwe awara yin‘we eka

Tigiredi ta R – 2 na Tiawara ti2 eka Giredi ya 3 tanihilaha swi kombisiweke eka swiangi eka tafula leri nga laha

henhla

.

5

1.4.2 Xiyimo xa le Xikarhi

(a) Tafula leri nga laha hansi ri komba tidyondzo na ndzetelo wa nkarhi wo dyondzisa eka Xiyimo xa le

Xikarhi


I. Ririmi ra le Kaya II. Ririmi ro Engetela ro Sungula

III. Matematiki IV. Sayense na Thekinoloji V. Tisayense ta swa Vanhu

VI. Ntivo swa Vutomi

Vutshila byo Tumbuluxa

Dyondzo ya swa Vutiolori

Dyondzo ya swa Rihanyo

6 5 6 3.5 3 4 1.5 1 1.5

1.4.3 Xiyimo xa le Henhla

(a) Ndzetelo wa nkarhi wo dyondzisa eka Xiyimo xa le Henhla wu yime hi ndlela leyi:

Dyondzo Nkarhi lowu vekiweke hi vhiki (

tiawara)

I. Ririmi ra le Kaya II. Ririmi ro Engetela ro Sungula

III. Matematiki IV. Tisayense ta swa Ntumbuluko V. Tisayense ta swa Vanhu

VI. Thekinoloji VII. Tisayense ta swa Mafambiselo

ya swa Ikhonomi VIII. Ndzetelovutomi

IX. Vutshila na Ndhavuko

5 4 4.5 3 3 2 2 2 2 2

1.4.4 Tigiredi ta 10-12

(a) Ndzetelo wa nkarhi wo dyondza eka Tigiredi ta 10-12 wu yime hi ndlela leyi:


I. Ririmi ra le kaya II. Ririmi ro Engetela ro Sungula

III. Matematiki IV. Ndzetelovutomi V. Tidyondzonhlawulo tinharhu

4.5 4.5 4.5 2 12 (3x4Awr)

Nkarhi lowu vekiweke hi vhiki wu nga tirhisiwa ntsena eka mpimohansi lowu lavekaka eka dyondzo ya XKR tanihileswi nga kombisiwa laha henhla, naswona wu nga ka wu nga tirhisiwi eka tidyondzo tin‘wana to engetela, nkarhi lowu engeteriweke wu fanele ku vekiwa ku dyondzisa tidyondzo leti. Loko mudyondzi a navela ku dyondza tidyondzo to engetela, ku fanele ku engeteriwa nkarhi wo ti dyondza.

6

XIYENGE XA 2

XIYIMO XA MASUNGULO

RIRIMI RA LE KAYA TIGIREDI TA R – 3 MANGHENELO

1. MANGHENELO

Eka Xiyimo xa masungulo, vuswikoti bya Ririmi ra le Kaya eka kharikhulamu hi lebyi:

Ku yingisela na ku vulavula Ku Ehleketa na ku Ehleketisisa kun‘we na Xivumbeko

xa ririmi na Matirhiselo ya rona, leswi pfanganisiweke

eka vuswikoti lebya mune bya ririmi (ku yingisela, ku

vulavula, ku hlaya na ku tsala)

Ku hlaya na Ntivompfumawulo

Ku tsala na Ntivontsalo

Vundzeni (vutivi, minongoti na vuswikoti) lebyi nga eka Xitatimende xa Kharikhulamu ya Rixaka (XKR) byi veketeriwe hi

vukheta eka Xitatimende xa Pholisi ya Kharikhulamu na Makambelelo (CAPS), hi kotara, hi ku tirhisa tinhlokomhaka leti.

Xitatimende lexi xa Pholisi ya Kharikhulamu na Makambelelo xi pfuna mudyondzisi hi:

manghenelo lama nga na swiletelo leswi pfunaka hilaha hi nga tirhisaka xitsariwa xa Xiyimo xa Masungulo

vundzeni, minongoti na vuswikoti leswi faneleke ku dyondzisiwa hi kotara

swiletelo swa nkarhi lowu averiweke

swilaveko swa Migingiriko ya Makambelelo ya mafundza na swiringanyeto swa makambelelo ya nkalamafundza

minongonoko ya swipfuneta ku dyondza leswi bumabumeriweke

2. MAENDLELO YO PFANGANISA

Nongonoko wa ririmi wu pfanganisiwile eka swiyenge swa tidyondzo hinkwaswo. Ririmi ri tirhisiwa eka kharikhulamu ya

hinkwayo eka mitirho hinkwayo ya swa nomo, ku hlaya na ku tsala. Swo tala swa vuswikoti byo Yingisela na Ku vulavula

swi ta hluvukisiwa eka Metse na Vutshila bya swa Vutomi, leswi vumbiwaka hi tidyondzo to tala to fana na Vutshila na

Vuvatli na Vutivi bya Masungulo ku katsa Ntivorihanyu, Tisayense ta Ntumbuluko na Thekinoloji kun‘we na Tisayense ta

swa vanhu. Mikongomelo na tihlokomhaka swi nga hlawuriwa eka swiyenge leswi swa dyondzo ku vumba matirhiselo ya

ku dyondzisiwa ka vuswikoti bya ririmi.

3. MAAVELO YA NKARHI

Maavelo ya nkarhi wa tidyondzo ta ririmi lama landzelaka ya ta sungula ku tirhisiwa hi 2012. Eka Xiyimo xa Masungulo

nkarhi lowu nga ta vekiwa hi xikolo eku dyondziseni ka ririmi, wu ta lawuriwa hi matirhiselo ya ririmi eka xikolo xolexo.

7

Xikolo hi xoxe xi ta teka xiboho xa ku avela karhi wo talanyana kumbe ku wu hunguta eka Ririmi ra le Kaya na Ririmi ro

Engetela ro Sungula ku ya hi swilaveko swa vadyondzi va xikolo xolexo. Vugimutsongo bya nkarhi wa Ririmi ra le Kaya

(RK) na Ririmi ro Engetela ro Sungula (RES) byi nyikiwile endzeni ka swiangi eka tafula leri nga laha hansi.

Ririmi ra le Kaya Ririmi ro Engetela ro Sungula

Giredi ya R 8 (7) wa tiawara 3 (2) wa tiawara Giredi ya 1 8 (7) tiawara 3 (2) wa tiawara Giredi ya 2 8 (7) tiawara 3 (2) wa tiawara Giredi ya 3 8 (7) tiawara 4 (3) wa tiawara

Ndzawulo yona a yi lawuleli swikolo leswaku swi averisa ku yini vugimutsongo bya nkarhi eka swiyenge leswo

hambana hambiloko swiringanyeto leswi landzelaka swi nyikiwa eka giredi yin‘wana na yin‘wana.

GIREDI YA 1 RIRIMI RA LE KAYA Ntsengo hi vhiki Ku yingisela na ku vulavula

Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 Timinete ta 45


Ntivompfumawulo: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 5 (awara yi1 na 15 wa timinete) Ku hlaya kun‘we: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 (timinete ta 45) Ku hlaya hi ntlawa: Timinete ta 30 hi siku (mitlawa mimbirhimbirhi ku ringana 15 wa timinete) ku ringana masiku ya 5 (tiawara ti2 na timinete ta 30)

4 wa tiawara na 30 wa timinete

Ntivontsalo Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 Awara Ku tsala Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 Timinete ta 45 Ntsengo wa vhiki Tiawara ta 7

GIREDI 2 RIRIMI RA LE KAYA Ntsengo hi vhiki Ku yingisela na Ku vulavula

Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 45 wa timinete


Ntivompfumawulo: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 (awara yi1 na Timinete ta 15) Ku hlaya kun‘we: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 (timinete ta 45) Ku hlaya hi ntlawa: Timinete ta 30 hi siku (mitlawa mimbirhimbirhi ku ringana 15 wa timinete) masiku ya 5 (tiawara ti2 na timinete ta 30)

Tiawara ta 4 na timinete ta 30

Ntivontsalo Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 3 Timinete ta 45 Ku tsala Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 Awara yi1 Ntsengo wa vhiki Tiawara ta 7

GIREDI YA 3 RIRIMI RA LE KAYA Ntsengo hi vhiki Ku yingisela na Ku vulavula

Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 Timinete ta 45


Ntivompfumawulo: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 (timinete ta 45) Ku hlaya kun‘we: Timinete ta 20 hi siku ku ringana masiku ma3 (awara) Ku hlaya hi ntlawa: Timinete ta 20 hi siku ku ringana masiku ya

Tiawara tinharhu na timinete ta 25

8

3 (mitlawa mimbirhi ku ringana 10 wa timinete) masiku ya 5 (awara) Ku hlaya hi ntlawa 30 wa timinete hi siku (mitlawa mimbirhimbirhi timinete ta 15) masiku ya 5 (tiawara ti2 na 30 wa timinete)

Ntivontsalo Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ma3 Timinete ta 45 Ku tsala Timinete ta 20 hi siku ku ringana masiku ma3 Awara Ntsengo wa vhiki Tiawara ta 6

Ndzawulo ya dyondzo yi nge bi ntila wa hilaha vugimunkulu bya nkarhi byi faneleke ku va xiswona eka swiphemu leswo

hambana hambiloko swiringanyeto leswi landzelaka swi nyikiwa eka giredi yin‘wana na yin‘wana.

GIREDI YA 1 RIRIMI RA LE KAYA Ntsengo hi vhiki Ku yingisela na Ku vulavula

Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 awara


Ntivompfumawulo: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 5 (awara na timinete ta 15) Ku hlaya kun‘we: Timinete ta 30 hi siku (mitlawa mimbirhimbirhi timinete ta 15) ku ringana masiku ya 5 (tiawara ti2 na timinete ta 30)

Tiawara ta 5

Ntivontsalo Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 Awara Ku tsala Timinete ta 20 hi siku ku ringana masiku ma3 Awara Ntsengo wa vhiki Tiawara ta 8

GIREDI 2 RIRIMI RA LE KAYA Ntsengo hi vhiki Ku yingisela na Ku vulavula

Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 Awara


Ntivompfumawulo: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 5 (awara na timinete ta 15) Ku hlaya kun‘we/ku tsala kun‘we: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 5 (awara na timinete ta 15) Ku hlaya hi ntlawa: timinete ta 30 hi siku (mitlawa mimbirhimbirhi ku ringana 15 wa timinete) ku ringana masiku ya 5 (tiawara ti2 na 30 timinete)

Tiawara ta 5

Ntivontsalo Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 Awara Ku tsala Timinete ta 20 hi siku ku ringana masiku ma3 Awara Ntsengo wa vhiki Tiawara ta 8

GIREDI YA 3 RIRIMI RA LE KAYA Ntsengo hi vhiki Ku yingisela na ku vulavula

Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 Awara


Ntivompfumawulo: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 5 (awara na timinete ta 15) Ku hlaya kun‘we/ku tsala kun‘we: Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 5 (awara na timinete ta 15) Ku hlaya hi ntlawa: timinete ta 30 hi siku (mitlawa mimbirhimbirhi ku ringana timinete ta 15) ku ringana masiku ya 5 (tiawara ti2 na 30 wa timinete)

Tiawara 5

Ntivontsalo Timinete ta 15 hi siku ku ringana masiku ya 4 Awara Ku tsala Timinete ta 20 hi siku ku ringana masiku ma3 Awara

9

Ntsengo wa vhiki Tiawara ta 8

4. MAKAMBELELO

Xitsariwa xa Xitatimende xa Pholisi ya Kharikhulamu ya Makambelelo (XIPHOKHAMA) xi hi nyika swilaveko swa

nghingiriko wun‘wana na wun‘wana wa Makambelelo ya Nkalamafundza.

GIREDI DYONDZO KOTARA 1 KOTARA 2 KOTARA 3 KOTARA 4 NTSENGO 1 Ririmi ra le Kaya 1 2 2 2 7 2 Ririmi ra le Kaya 1 2 2 2 7 3 Ririmi ra le Kaya 1 3 3 2 9

Eka kotara yo sungula ku na Nghingiriko wun‘we ntsena wa Mafundza (lowu vumbiwaka hi swiphemu swo hlayanyana

leswi tirhanaka na matlhelo yo hambana ya ririmi) eka Giredi ya 1 – 3. Eka Giredi ya 1 swikolo swi khutaziwa ku endla

makambelelo ya ku andlalela eka kotare yo rhanga. Eka Tigiredi ta 2 na 3 Makambelelo ya Rixaka ya Lembe na Lembe

(MARILELE - kumbe ANA hi Xinghezi) ya ta tirhisiwa eku sunguleni ka kotare. Tlhandlakambirhi, swiringanyeto swi

nyikiwile swa makambelelo ya nkalamafundza lawa ku dyondza na ku dyondzisa ka siku na siku swi nga ta akela

ehenhla ka wona kambe ya nga rhekhodiwi tanihi ya mafundza..

5. KU YINGISELA NA KU VULAVULA

Vadyondzi va tshama va ri karhi va hluvukisa vuswikoti bya vona byo yingisela no vulavula, ku nga ri ntsena eka eka

xiphemu xin‘we xa ririmi kambe na le ka tidyondzo letin‘wana. Tanihileswi ku yingisela na ku vulavula swi nga swa nkoka

eku dyondzeni, vuswikoti bya swona byi fanele ku ndlandlamuxiwa ka ha ri eku sunguleni ka ku dyondza ka mudyondzi.

Hikokwalaho, eka Xitimo xa le Hansi, ku na mikarhi leyi vekiweke ya ndlandlamuxo wa vuswikoti bya swilo leswi

swimbirhi swa nkoka.

Nkarhi lowu vekiweke wa ku yingisela na ku vulavula wu hi nyika (1) nkarhi lowu tirhisiweke eku sunguleni ka siku na (2)

migingiriko leyi kongomisiweke eka yo yingisela no vulavula.

5.1 Mitirho ya mbulavulo eku sunguleni ka siku

Mpundzu wun‘wana na wun‘wana mudyondzisi u fanele ku sungula siku na vadyondzi hi nghingiriko wo vulavula. Tirhisa

nkarhi lowu ku:

vulavula hi ta siku, chati ya ta maxelo, vadyondzi lava ku nga masiku ya vona yo velekiwa na swin‘wana swa

nkoka swa siku.

kambela lava teke exikolweni hi ku vitanela mavito ya vona ku lava ku vona lava va teke na lava va nga tangiki

exikolweni.

yingisela vadyondzi va nga ri vangani va rungulelana timhaka / va komba va tlhela va vulavula hi xifaniso

kumbe xilo; / vulavulani hi dayari (swa mitlangu) na mahungu lawa ya ha hisaka na ku rungula switori. Ringeta

ku yingisela mahungu ya n‘wana un‘wana na wun‘wana kan‘we hi nkarhi wo ringana mavhiki mambirhi.

10

5.2 Migingiriko leyi kongomiweke

Nkarhi lowo tala wu fanele ku kongomisiwa eka vuswikoti byo yingisela na byo vulavula eka Xiyimo xa Masungulo.

Nkarhi lowu vekiweke wa mbulavulo wu katsa migingiriko yo yingisela na ku vulavula leyi kongomisiweke eka vuswikoti

byo karhi kwalomu ka kambirhi hi vhiki. Xitsariwa xa Xitatimende xa Pholisi ya Kharikhulamu ya Makambelelo

(XIPHOKHAMA) xi hi nyika (1) vuswikoti bya siku na siku / vhiki na vhiki byo yingisela na ku vulavula na (2) nongonoko

wa vuswikoti bya nkoka byo yingisela no vulavula. Ku hambana loku ku pfuna vadyondzisi ku kunguhata ku dyondzisa

leswaku tidyondzo ta vona to yingisela no vulavula ti va ti kongomisiwile eka ku ndlandlamuxa vuswikoti byo karhi

byimbirhi kumbe byinharhu hi nkarhi wun‘we. Migingiriko leyi yi kongomisiweke yi fanele ku pfanganisiwa na ntlangu

lowu wu nga xiphemu xa Vutshila na Vuvatli eka Swikili swa Vutomi

6. NKARHI LOWU KONGOMISIWEKE EKA KU HLAYA NA KU TSALA

Eka Tigiredi ta 1 – 3, Ku hlaya na Ku tsala swi humelela hi nkarhi lowu kongomisiweke eka ku hlaya na ku tsala. Laha hi

kona laha, hi ku lawuriwa hi tidyondzo leti twalaka, leti ti kongomisiweke leswaku vadyondzi va dyondzisiwa tona ku ta

va vahlayi na vatsari lavanene. Nkarhi wu fanele wu vekiwa etlhelo masiku hinkwawo lowu kongomisiwaka eka

tidyondzo to hlaya (ku hlaya kun‘we, ku hlaya hi ntlawa, ku hlaya va ri vambirhi, ku hlaya hi un‘weun‘we na

ntivompfumawulo) na ku tsala (ku tsala kun‘we, ku tsala hi ntlawa, ku tsala hi un‘weun‘we, migingiriko ya vuvulavuri na

yo peleta). Hi nkarhi lowu, mudyondzisi u hlayisa vadyondzi hi ntlawa lowu rhangeriweke na mitlawa mimbirhi loko

vadyondzi van‘wana va ri karhi va katsakanya migingiriko yo fana na ku tsala swikambelantwisiso, ntivompfumawulo,

mpeleto, vuvulavuri na ku tsala. Ku hlaya hi vambirhi na hi un‘weun‘we swi nga endleka hi nkarhi wun‘we.

Xitatimende xa Pholisi ya Kharikhulamu ya Makambelelo (XIPHOKHAMA) xa Xiyimo xa Le Hansi, xi avanyisa

swilaveko swo hlaya ku ya hi:

ku hlaya kun‘we (ku katsa na ku tsala kun‘we)

ku hlaya hi ntlawa loku rhangeriweke

ku hlaya hi vambirhimbirhi kumbe hi un‘weun‘we

Ntivompfumawulo (ku katsa na ku lemuka hi ta Ntivompfumawulo)

6.1 Ku hlaya kun’we

Ku hlaya kun’we (na/kumbe ku tsala kun’we) swi tala ku humelela eka timinete ta 15 leto rhanga ta Nkarhi

wo Kongoma Ku hlaya na Ku tsala. Mudyondzisi u tirha na tlilasi hinkwayo. Ku hlaya kun‘we na mudyondzisi

swi ta endliwa kambirhi kumbe kamune evhikini ku ri karhi ku tirhisiwa xitshuriwa xin‘we lexi kurisiweke leswaku

tlilasi hinkwayo yi ta xi vona, swo fana na Tibuku Letikulu, tiphositara na swifaniso swa xitshuriwa eka

xikombwahiphurojekitara (overhead projector) kumbe xitshuriwa xa milorhwana (fikixini) na xa nkalamilorhwana

xa un‘weun‘we. Hambileswi hi ntolovelo ku nga ta tirhisiwa buku yin‘we vhiki hinkwaro, switshuriwa leswi

hlawuleriweke giredi yin‘wana na yin‘wana swi fanele ku engeteleka hi ku leha na ku nonon‘hwa exikarhi ka

lembe na le xikarhi ka tigiredi. Naswona mahungu ya yona ya fanele ku ya ya ri karhi ya nononhwa. Vadyondzi

11

va languteriwa ku ya va ri karhi va tshunetiwa ekusuhi swinene na tinxakaxaka ta switori, swinsin‘wana,

swinsin‘wana swa ncino, na swo pfampfarhutiwa.

Nkarhi wun‘wana na wun‘wana eka dyondzo ya ku hlaya kun‘we, ku ta langutiwa leswi landzelaka: minongoti yo

dirowiwa, swihlawulekisi swa xitshuriwa (leswi voniwaka eka xitshuriwa), ntivompfumawulo, tipatironi ta ririmi, tindlela to

paluxa/lemuka marito, na ku twisisa eka swiyimo swo hambanahambana (xik swivutiso swo kongoma, swa mbuyetelo

wa mhaka, swa nxakahato, swo hlela na swa ntsakelo). Eka xiyenge xo sungula, ku ta langutiwa eka leswo tsakisa, swi

ri ku languta xitshuriwa ro rhanga, loko vadyondzi va ri karhi va angula eka xitshuriwa hi leswi swi va hemeleleke. Eka

xiyenge xa vumbirhi ka ha tirhisiwa xitshuriwa xolexiyani kambe se ku langutiwa ngopfu leswi tsariweke laha vadyondzi

va nga ta hlaya va ri karhi va pfuniwa hi mudyondzisi, va tirhisa mikanelo leyi vaka kona ku engetela ntivomarito, ku

antswisa ntwisiso, vuswikoti byo kuma nhlamuselo na swivumbeko swa xitshuriwa (vuvulavuri, mapeletelo nasw. nasw.

Hi siku ra vunharhu, kumbe na ra vumune, vadyondzi va ta hlaya xitshuriwa hi voxe, laha va nga ta tlhela va vulavula hi

leswi va swi hlayeke eka xitshuriwa xa vona, va endla migingiriko ya swa nomo, swo endla kunene na swo tsala

ehenhleni ka xitshuriwa xoxolexo. Swin‘wana swa switshuriwa leswi, swi nga tirhisiwa ku ringana siku rin‘we kumbe

mambirhi evhikini, ngopfungopfu eka Tigiredi ta 2 na 3.

6.2 Ku tsala kun’we

Laha swi kotekaka, tsalwa leri ku hlayiweke rona hi rona ri rhangelaka ku Tsala Kun’we laha mudyondzisi a nyikaka

xikombiso xa matsalelo ya xitshuriwa. Vadyondzi va ta nghenisiwa eka ku titumbuluxela hungu hi voxe loko mudyondzisi

yena a ri muolovisi na mutsari wa leswi endliwaka. Xitshuriwa lexi xi hlayiweke kun‘we xi nga langutiwa loko xi ri na

tipatironi ta ririmi na nhlawulo wa mapeletelo leswi swi nga ta va swi ri eku va lunghiseleni ku ta twa leswi swa ha riki eku

landzeleleni. Maendlelo lawa yo tsala i yo lulamisela vadyondzi eka dyondzo leyi taka ya ku tsala. Ku hlaya kun‘we na ku

tsala kun‘we swi languteriwile ku landzeleriwa eka tigiredi ta 1 - 3.

6.3 Ntlawa lowu rhangeriweke eku hlayeni

Leswi hi nga swi vula qhinga ro dyondzisa ntlawa wa lava nga na vuswikoti byo hlaya laha swirho hinkwaswo entlaweni

swi hlayaka xitshuriwa xo fana va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona naswona swi fanele ku endliwa siku rin’wana na

rin’wana. Ku hlaya hi ku rhangeriwa swi lava nghenelelo wa mudyondzisi laha eka nkarhi wo karhi ku nga vaka na

vadyondzi va 6 kumbe 10. Mudyondzisi u lulamisa dyondzo ya yena yi ri karhi yi katsa maqhinga yo hambanahambana

ya ku hlaya marito lama va nga ma tiviki, lawa va nga ta ma tirhisa loko va hlangana na mitlhontlho eka switshuriwa. Ku

vulavula hi xitshuriwa exikarhi ka mudyondzi na mudyondzisi kumbe mudyondzi na vadyondzikulobye i xivindzi xa

endlelo leri. Hi nkarhi lowu, mudyondzisi a nga fanelangi ku kavanyetiwa hi vadyondzi lavan‘wana lava va nga ta va va ri

eku tirheni ka migingiriko ya vona va ri voxe. Sexini yin‘wana na yin‘wana ya ntlawa yi fanele ku teka nkarhi wo ringana

10 ku ya eka 15 wa timinete, ku ri na mitlawa mimbirhi leyi hlayelaka mudyondzisi siku na siku kwalomu ka hafu ya

awara hi siku hi ku angarhela).

12

6.4 Ku vumba mitlawa ku ya hi vuswikoti

Switshuriwa swi hlawuriwa hi ku landza xiyimo xa vuswikoti byo hlaya bya ntlawa. Ndlela yo olova ya ku vona swiyimo

leswo hambanahambana swa vuswikoti bya vadyondzi bya ku hlaya, i ku va nyika xitshuriwa va hlaya, u ri karhi u

languta lava va kotaka ku hlaya handle ka ku nonoheriwa. U nga pfuniwa ku hlawula vadyondzi vo kota ku hlaya hi

ndlela leyi:

Xitshuriwa xi fanele xi hlayiwa hi ku olova kambe xi tama xa ha ri na mitlhontlho yi nga ri yingani eka muhlayi

eka xiyimo xa ku hlaya kumbe xa ku twisisa leswi hlayiwaka. Muhlayi u fanele ku lemuka marito lawa a ya

hlayeke yo ringana 90% - 95% hi xihatla. Hinkwavo va fanele ku heta ku hlaya ndzimana leyi hlavuriweke va

siyana hi minete ntsena.

Va ta hlaya hi nkhuluko na mavulelo lama faneleke

Va ta hlaya va ri karhi va kombisa ku swi tsakela

Va ta hlaya va nga ri eku kombeteleni hi rintiho

Va ta hlaya va miyerile

Magoza yo dyondzisa ku hlaya hi ku letela mitlawa

I. Hlawula xitshuriwa lexi ringaneke vadyondzi:

Ku ta tirhisiwa ngopfu swipele swa ku tika ko hambanahambana emitlaweni yo hlaya. Swpele leswi swi fanele ku

va eka xiyimo xa le hansinyana eka xa switshuriwa leswi tirhisiwaka ku Hlaya Kun‘we. Rhanga hi ku hlaya

xitshuriwa xi nga si nyikiwa vadyondzi u ri karhi u xiya swihlawulekisi leswi nga kona swa xivumbeko, ntivomarito

kumbe vulongoloxamarito leswi nga vaka ntlhontlho eka vadyondzi. Leswi swi nga pfuneta mudyondzisi ku

dyondzisa hi ku kongoma.

II. Manghenelo:

Tivisa muxaka wa buku kumbe kavanyisa kutani u tivisa nhlokomhaka. Pfuneta vadyondzi ku vona leswi fanaka

exikarhi ka nhlokomhaka leyi na leswi va hlanganeke na swona evutomini bya vona. Endla leswaku ‗mbhurisano‘

lowu wu nga humi emhakeni naswona wu enela ntsena ku pfuneta vadyondzi ku hlaya hi vuswikoti (2-3 wa

timinete).

III. Ku vulavula hi xifaniso kumbe Ku hlaya xihenhla:

Eka vadyondzi lavatsongo ngopfu, vulavulani hi ku komisa hi leswi pfapfarhutiweke ebukwini kumbe Kavanyisa

(Ndzima) u ri karhi u kombisa vuxokoxoko bya nkoka na ku vutisa leswaku ku humelela yini hi nkarhi wolowo eka

xitsariwa. Vadyondzi lava va kulekenyana vona va dyondzise ku hlaya xitshuriwa xihenhla va languta ngopfu

tikhepuxini (captions), tinhlokomhaka ta tindzima na swin‘wana swihlawulekisi swa makunguhatelo ya xitshuriwa

kukotisa nongonoko wa timhaka na/kumbe tinhlokomhakatsongo eka xitshuriwa. Laha ku nga na marito

13

mantshwa kumbe yo tika eka xitshuriwa, mudyondzisi u ma nghenisa eka ‗mbhurisano hi xitshuriwa‘ (text talk),

vadyondzi hi voxe va nga si xi hlaya. Leswi swi fanele swi dya 2-3 wa timinete.

IV. Ku hlaya ko sungula:

Mudyondzi un‘wana na un‘wana u hlaya xitshuriwa a ri yexe. Vahlayi lava ha sungulaka va nga hlaya hi ku

huwelela (ku hlayela ehenhla) kumbe hi ku hlevetela kasi vahlayi lava nga na ntokoto vona va hlaya hi mbilu (va

lo whi!) ku kondza mudyondzisi a va lerisa ku hlayela ehenhla. Mudyondzisi u ta xiyaxiya mahlayelo ya vadyondzi

kutani leswi a nga ta swi vona swi ta n‘wi pfuna ku engetela swin‘wana leswi a navelaka leswaku swi dyondziwa.

Hi nkarhi lowu, u ta va a ri karhi a famba hi mudyondzi ha un‘we-un‘we a va yingisela loko va hlaya xiphemu xa

xitshuriwa. Nkarhi wun‘wana a nga va tlhontlha hi ku va vutisa swivutiso swo fana na leswi landzelaka:

Xana u langutela ku hlaya yini eka buku leyi?

Xana wa swi twisisa leswi ke?

A wu voni ke! U tilulamisile. Swa twala.

Eka xivulwa lexi, hi swihi leswi a swi ta twala kahle?

Languta swifaniso.

Swi nga va swona, kambe tlhela u languta letere lero sungula.

V. Nkanelo:

Loko vadyondzi va vutisile swivutiso hi nkarhi wo bula hi swifaniso, tlhelela eka swivutiso swa kona mi kanela

tinhlamulo ta swona. Nkanelo wa n‘wina wu nga ha katsa na ku kongomisa eka ntivompfumawulo, ntwisiso

kumbe swin‘wana swa vuvulavuri. Kanelani xitshuriwa mi ri karhi mi tsundzuka ku nava ka swivutiso leswi nga

pfanganisiwaka na nkanelo lowu ku hluvukisa ntwisiso.

VI. Ku hlaya ka vumbirhi na loku landzelaka:

Hi ku landzelerisa endhaku ka masiku, vadyondzi va ta hlaya xitshuriwa hi vambirhimbirhi kumbe a ri yexe.

Mhakankulu ya maendlelo lawa i ku endla leswaku va va na vuswikoti byo hlaya hi nkhuluko na ku hlaya va ri

karhi va engetela vutivi bya marito, vuvulavuri na ku twisisa xitshuriwa hi vuenti. Cincacinca maendlelo tanihi ku

endla leswaku un‘wana a hlaya xiphemu xa ximunhuhatwa xo karhi kumbe va cincana hi ku hlaya pheji kumbe

ndzimana. Lavakulunyana, lava kotaka ku hlaya hi ku olovanyana vona va nga ha tihlawulela ndzimana yo karhi

va tihlayela yona hi nkarhi lowu.

Ku hlaya hi vambirhimbirhi na hi un’weun’we

Hi yona ndlela yo hlohletela ku hlayela ku tiphina laha mudyondzi a titolovetaka ku hlaya hi ndlela leyi a swi lavisaka

xiswona.

Vadyondzi va nga ha vuyelela ku hlaya swipele swa vona swa tlilasi kumbe swa mitlawa, kumbe va hlaya tibuku ta

‗mafenya‘ kumbe swipele swo engetela. Xitsariwa xa kona xi fanele ku va eka xiyimo xa le hansinyana eka lexi

tirhiseriwaka Ku hlaya Kun‘we na Ku hlaya hi Mitlawa loku Leteriwaka. Ku hlaya hi vambirhimbirhi swi nga endliwa

14

nkarhi wun‘wana na wun‘wana, kun‘wana na kun‘wana, wu ri nghingiriko wo hlaya kwala tlilasini. Vadyondzi va nga

tshama hi vambirhimbirhi endzeni kumbe ehandle ka tlilasi va hlaya swin‘we kumbe va siyerisana ku hlaya kumbe

vadyondzi vambirhi lava nga heta mitirho ya vona va nga hlaya kun‘we loko vadyondzi lavan‘wana va ri eku tirheni ka

migingiriko leyi a va salerile endzhaku eka yona.

Loko vadyondzi va tihlayela tibuku hi voxe va tlhela va hluvukisa ku hlaya hi nkhuluko, ntsena loko tibuku ta kona ti olova

ku enela ku va va ti hlaya handle ko lava ku pfuniwa. Swibukwana swa switori swo koma no olova, swa swihungwana

leswi kumbetelekaka na swifaniso swa mihlovohlovo hi swona leswi lavekaka. Van‘wana vadyondzi va rhandza ku nyika

vadyondzi switori swo tihlayela loko va ri emakaya ya vona. Ntirho lowu wo tihlayela emakaya wu fanele ku katsa ku

vuyelela ku hlaya swipele/tibuku leti hlayiweke hi ntlawa kumbe swibukwana leswo olova swo tsakisa. Ntolovelo lowu wa

ku hlaya ko engetela, loko wu endliwa nkarhi na nkarhi siku rin‘wana na rin‘wana, wu na ntirho wa nkoka eka ku dyondza

ku hlaya.

Tindlela ta ntlhanu to dyondzisa ku hlaya

Swidyondzeki swo hlaya leswi endleke ndzavisiso wo hlaya, swa pfumelelana leswaku ku na tindlelankulu ta ntlhanu ta

ku dyondzisa ku hlaya:

Ku lemuka tifonimi (h.l. maletere lama vangaka ku cinca ka nhlamuselo emaritweni)

Ku lemuka marito (marito lama kombisiwaka na Ntivompfumawulo)

Ku twisisa leswi hlayiwaka

Ku va na vutivi bya marito

Ku hlaya hi nkhuluko

Xin‘wana na xin‘wana xa swiyenge leswi xaxametiweke laha xi fanele ku dyondzisiwa hi ku hetiseka na ku titoloveta

swona siku rin‘wana na rin‘wana.

Ndzemuko wa tifonimi (mipfumawulo leyi vangaka ku hambana emaritweni)

Laha hi kona laha ku sunguriwaka ku lemukisa van‘wana leswaku mbulavulo byi endliwa hi ku landzelerisa

mipfumawulo, na ku lemuka mipfumawulo leyi, na hilaha yi vumbaka marito hakona na hilaha yi endlaka swivulwa

hakona. Ndzemukiso lowu wu fanele ku sungula eka Giredi ya 1.

Ndzandzelelano wo dyondzisa ndzemuko wa tifonimi wu nga va lowu:

Migingiriko yo pakanisa (kongoma) eka ncino (xik. I yini lexi fanaka na homu hi ncino)

Migingiriko yo pakanisa (kongoma) eka mapeletwana (xik. phokotela vito ra wena, xik. Sa –si)

Migingiriko yo pakanisa (kongoma) eka xitatisi xo rhangha xa rito (xiphemu lexi rhangelaka xitwari xa

peletwana) na xitwaripeletwana lexi landzelaka (h.l. xitwari + peletwana leri landzelaka), xik:

k + amba; f + amba.

Migingiriko yo pakanisa (kongoma) eka tifonimi: Hlanganisa mipfumawulo leyi: /h/-/i/-/m/-/a/ na /h/-/u/-/m/-/a/

Migingiriko yo yelanisa: Xana marito lama ya sungula hi mpfumawulo wo fana ke: hleva/hlova?

Migingiriko yo tsavula: Xana u twa yini ekusunguleni ka mbuti?

15

Migingiriko yo siva: Xana u ta va na rito rihi loko wo siva letere /h/ hi /g/ eka rito huma?

Nghingiriko wo pfanganisa mipfumawulo: xik. /mpfu/ndla/

Nghingiriko wa swiphemu swa marito hi ku vula mpfumawulo lowu a wu tweke: xik; sweka; u twile /sw/e/k/a/

Nghingiriko wo susa:

Eka /mufana/ loko hi susa mu- ku sala /-fana/ (nsuso wa peletwana ro rhanga)

Eka /matini/ mipfumawulo yo engeteriwa hi susa –ni ku sala? (nsuso wa peletwana ro hetelela)

Eka /mhani/ hi susa mpfumawulo wa /h/ ku sala? (nsuso wa mpfumawulo)

Migingiriko leyi pfunaka ku hluvukisa vuswikoti bya masungulo yi katsa mitlangu yo yingisela, swinsin‘wana,

swinsin‘wana swa ncino, mitlangu ya ncino na swinsin‘wana swo sungula hi mipfumawulo yo fana.

Ntivompfumawulo

I Ntivompfumawulo wa marito na maletere yo huma eka alifabete lama yimelaka mipfumawulo leyi. Hi yona xitirhisiwa

lexikulu eku dyondzeni ka ku hlaya na ku tsala.

Ku na minongonoko yo hlaya yo dyondzisa mipfumawulo. (Swikolo swi nga tihlawulela minongonoko leyi nga ta seketela

ku dyondzisiwa ka mipfumawulo hi nandzelelano lowunene exikolweni. Swikolo swi komberiwa ku ka swi nga honisi

minongonoko leyi swi tihlawuleleke yona.) Kutani-ke swiringanyeto leswi swi nga eka XIPHOKHAMA (CAPS) ko va

swiletelo ntsena swa leswi mi faneleke ku dyondzisisa xiswona Ntivompfumawulo. Laha minongonoko ya mipfumawulo

yi nga na nandzelelano wo hambana na lowu nga laha, landzelelani yona. Hambiswiritano, magoza lama nga kona yo

nghenisa swiphemu swa dyondzo ya mpfumawulo ya fanele ku fana na lama nga eka xitsariwa xa XIPHOKHAMA.

Ntivompfumawulo na ntivontsalo swi fanele ku famba swin‘we tanihileswi ku dyondzisiwa ka mpfumawulo wa letere na

matsalelo ya rona swi fambaka swin‘we. Dyondzisa mipfumawulo leyi tirhisiwaka ngopfu eka Giredi ya 1. U nga rivali

mavumbelo ya maletere ku endlela leswaku, xikombiso, munhu a nga hlawula ku dyondzisa letere c a nga si dyondzisa

letere a, na letere l a nga si dyondzisa letere h na b. Xitsariwa xa XIPHOKHAMA xi andlala magoza ya ku sungula ku

dyondzisa mipfumawulo ku endlela leswaku mpfumawulo wu1 – mi2 leyintshwa yi dyondzisiwa yi sungula ku

dyondzisiwa vhiki rin‘wana na rin‘wana eka tikotara timbirhi leto rhanga, ku endlela leswaku mipfumawulo ya nhungu yi

va yi dyondzisiwile hi ku hela ka kotara yo rhanga, leyi nga sala hi ku hela ka kotara ya vumbirhi. Yin‘wana mipfumawulo

leyi katsaka xitatisi na xitwari yi nga ha sungula ku dyondzisiwa eka xiphemu xa vumbirhi xa Giredi ya 1. Hi nkarhi

wowolowo, yana emahlweni na ku toloveta vadyondzi ku aka na ku tlhantlha marito.

Eka tigiredi ta 2 na 3, yin‘wana mipfumawulo leyi katsaka switatisi na switwari ya dyondzisiwa, yi ya yi ri karhi yi kombeta

ku tika loko lembe ri ri karhi ri famba, na hi ku tlakuka ka tigiredi letimbirhi. Ku dyondzisiwa ka mipfumawulo a hi nchumu

lowu ngo endleka wu ri woxe, kambe wu fanele ku tlhela ku yelanisiwa swinenenene na nongonoko wo hlaya kun‘we na

mudyondzisi wa vona.

16

Loko vadyondzi va ri karhi va dyondza sisiteme ya ririmi leri dyondzisiwaka, va fanele va dyondzisiwa ku tirhisa ‗mpeleto

wo tiendlela‘ kufikela nkarhi lowu va nga ta dyondza mapeletelo ya ntolovelo. Vadyondzi lava tirhisaka ‗mpeleto wo

tiendlela‘ va hetelela va ri vapeleti vo antswa ku tlula lava nga wu tirhisiki. Hisekela ku va vadyondzi va tsala maletere hi

nkhaqato laha mpfumawulo wun‘wana na wun‘wana wa rito wu yimeriwaka hi letere eku tsaleni tanihi le ka: papula

matshan‘weni ya apula; miloho matshan‘weni ya miroho; lhoko matshan‘weni ya rhoko.

Mpeleto wu yelana swinene na Ntivompfumawulo, kutani nongonoko wa mpeleto wu fanele ku lawuriwa hi mipfumawulo

leyi dyondzisiweke vhiki rero. Eka tigiredi ta 1 na 2, mpeleto wu nga dyondzisiwa tanihi nghingiriko wa nkalamafundza,

loko eka Giredi 3 wu fanele ku va wa mafundza lowu nga na swikambelwana na mbitanelo nkarhi na nkarhi.

Hambiswiritano, swilaveko swa mapeletelo lamanene swi fanele ku vonaka eka ntirho wa vadyondzi wo tsala, ku nga ri

ntsena eka swikambelwana na mbitanelo wa mpeleto.

Ndzemuko wa marito

Marito yo voniwa (kumbe ya ‗languta u vula‘) ya katsa ku va n‘wana a lemuka rito ro karhi loko a ri vona hikwalaho ka ku

va rito ra kona ri tshamela ro vuyeleriwa. Marito lawa ya vuyeleriweke ko tala eka xitshuriwa ya nga dyondziwa hi yona

ndlela leyi. Xinghezi, ku hambana na tindzimi letin‘wana, xi na phesente leyikulu ya marito lama nga landziki xivumbeko

kumbe matirhiselo yo karhi, h.l. marito lama nga peletiwiki ku ya hi matwariselo ya wona. Hikokwalaho ku na nseketelo

lowukulu wa ku va ku dyondzisiwa marito yo voniwa eka Xinghezi.

Tirhisa tidyondzo ta Ku Hlaya Kun‘we na ta Ku hlaya hi Mitlawa loku leteriwaka ku endla xikombiso xa qhinga ra tintiho

ta ntlhanu laha rintiho rin‘wana na rin‘wana ri yimelaka qhinga ro karhi leri muhlayi a nga ri tirhisaka ku kuma ndlela yo

hlaya rito leri a nga ri tiviki na ku kuma nhlamuselo ya rona:

Khudzu: Tlula u nga hlayi rito leri kambe hlaya xivulwa ku ya fika emakumu

Sasankambana: Languta xifaniso

Hosi hi yexe: Languta rito ku vona loko ku ri na swiphemu leswi u swi tivaka

Madyambitsi/matiringisi: Twarisa mpfumawulo wa rito

Mafa-hi-nhlomulo: Kombela ku pfuniwa eku twariseni ka rito na loko u nga tivi nhlamuselo ya rona

(Dyondzisani vadyondzi va n‘wina xitori lexi xa tintiho ta ntlhanu).

Xikambelontwisiso:

Hi nkarhi wa tidyondzo to hlaya, mudyondzisi u na nkarhi wo tala wo katsa vadyondzi eka swiyimo swo hambana swo

ehleketa na ku vutisa. Hi leti tindlelanyana to sungula swivutiso leswi nga ta pfuneta ku hluvukisa vuswikoti byo twisisa

bya xiyimo xa le hansi na xa le henhla.

Ntwisiso wa nhlamuselo ya ntolovelo

Lemuka... (xik. Xana i mani ximunhuhatwankulu xa xitori lexi.)

Komba… (xik. Komba movha lowu khamba a ri famba hi wona.)

Hlaya/tshaha ntila lowu... (xik.Hlaya ntila lowu kombisaka leswaku kokwana a a nga tsakangi)

17

Hlamusela... (xik Hlamusela muluthanyi eka xitori lexi.)

Kuma… (xik. Kuma vito ra buku leyi a a yi hlaya.)

Komba (xik. Ndzi kombe xiphemu xa xitori lexi u xi tsakeleke ngopfu.

Lava (xik Lava ndhawu leyi vandyangu a va chayela va ya kona exitorini.

Boxa... (Boxa vito ra ximakwa lexi nga baleka.)

Swa mbuyetelo wa (swo cinca mavekelo ya) mhaka

Fananisa (xik. Fananisa vutomi bya Ntsako na xiluva xa nhova hi ximumu. Byi hambana hi yini na bya Mihloti hi

vuxika?)

Xaxameta... (xik Xaxameta tindhawu leti u nga ti endzela.)

Hambanisa… (xik kombisa ku hambana ka mbuti na homu.)

Avanyisa...(Avanyisa swifuwo leswi nga eka xitori lexi hi mitlawa mimbirhi.)

Ntlawahata... (Ntlawahata mavito ya vanhu eka vununa na vusati.)

Komisa… (xik Komisa hungu ra xitshuriwa lexi hi mitila ya ntlhanu.)

Xana...yi hambana njhani na...(xik Xana mbuti yi hmabana njhani na nyimpfu?)

Nxakahato (Nkumbetelo hi ku angarhela)

Ku endla onge… (xik Ritlatla u endla onge u kota ku chayela movha.)

A hi nge… (xik A hi nge N‘wampfundla a a dyile vadyondzi va N‘wanghala. A a ta ponisiwa hi yini?)

Loko...ingi... (Loko bolo a yi lo wela emitweni, ingi yi phyile.)

Switandzhaku (xik: U pasile hikuva a a yingisa etlilasini.)

A ku ta va ku humelerile yini? (A ku ta va ku humelerile yini loko Dzimamuhulu a a mitile Jelani wa Jelani?)

Ku hlela/pima mahungu

A a fanerile…xana? (xik: N‘wamfenhe a a fanerile ku dya mavele ya vanhu xana?)

Hi ku vona ka wena… (xik: Hi ku vona ka wena, N‘waxibodze a a fanerile ku va hosi xana?)

Wa pfumela xana... (xik: Wa pfumela xana leswaku n‘wana u fanele ku rhumiwa?)

A wu ta va u … (xik: A wu ta va u endlile leswi a swi endleke u te tani naa?

Swi lulamile ke… (xik: Swi lulamile ke loko u fayile fasitere hi ku chava tilo ntsena?)

Hi yihi ndlela yo hlamusela… (xik: Hi yihi ndlela yo hlamusela nkhuvo wa Solani?)

Ntsakelo

A wu ehleketa yini loko... (A wu ehleketa yini loko u langutanile na mbyana yo luma?)

Xana rito leri... (Xana rito leri i rinene eku hlamuseleni ka mudlayi loyi?)

U tiva un‘wana wo fana na... (U tiva un‘wana wo fana na loyi hi ku tlhariha?)

Hikokwalaho ka yini u tsakela/ u nga tsakeli...(...ntsheketo wa swigono?)

18

Tlhela u tirhisa na vuswikoti byo hambanahambana bya miehleketo ku dyondzisa vadyondzi ku landzelerisa mahlayelo ya vona eka

ndzemuko wa marito na le ka ntwisiso. Vadyondzi va fanele va dyondzisiwa ku vutisa va ku: ‗Xana swi twala swi amukeleka ke?‘ na

‗Swa twala xana?‘ Endla xikombiso eka Ku Hlaya Kun‘we u ku tirhisa eka Ku Hlaya hi ku Seketeriwa.

Ku hlaya hi nkhuluko

Nkhuluko eka ku hlaya wu katsa:

Nkhaqhato wa ntwisiso: vuswikoti byo lemuka marito yo tala

Rivilo ro hlaya: hi laha ku nga na ku tsundzuka hi xihatla marito yo karhi na ku ma hlaya hi ku olova

Nyimiso – ku hlaya hi ku olova ku ri karhi ku landzeleriwa mahefemulelo na vutitwi lebyi hetisekeke

Ntwisiso

Ku hlaya hi nkhuluko swi nga antswisiwa hi ku dyondzisa vuswikoti byo karhi bya ntwisiso na ndzemuko wa marito, hi ku

hlawula switshuriwa swo olovanyana, hi ku nyika switshuriwa leswi tsakisaka ku tlula leswin‘wana, hi ku tlhela ku hlayiwa

tibuku na ku tlakusa vukulu bya switshuriwa leswi hlayiweke.

Ku hlaya hi ku huwelela hi mudyondzisi

Xo hetelela eka ku hlaya loku hetisekeke loku endlaka xiphemunkulu xa nongonoko wo ringanela eku hlayeni, i ku hlaya

hi ku huwelela hi mudyondzisi. Hi swona swi tumbuluxaka vuswikoti byo hambanahambana. Hi ku hlaya hi ku huwelela,

mudyondzisi a nga endla leswaku vadyondzi va va na ku navela ku hlaya switori leswi va swi tweke na vona.

Byin‘wana vuxokoxoko mayelana na tin‘wana timhaka to dyondzisa ku hlaya byi nga kumiwa eka xibukwana xa

Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo lexi vuriwaka Teaching Reading in the Early Grades. (2008).

7. KU TSALA

Vadyondzi va sungula Giredi ya 1 hi ku ‗hlaya‘ va tirhisa swifaniso kambe loko va ri karhi va tiyelela eka eku vumbeni ka

marito va sungula ku kopunula marito hi rin‘werin‘we, tinhlokomhaka ta swifaniso (captions) na swivulwa swo helela

leswi manuku va kotaka ku swi pfapfarhuta.

Loko va ri exikarhi ka lembe, vadyondzi lava va Giredi ya 1, va fanele se va kota ku tsala tinhlokomhaka ta vona vini ta

swifaniso swo dirowiwa na ku kota ku tsala xivulwanyana xin‘we. Va nyike nseketelo hi ku va nyika marito yo sungula ha

wona swivulwa kumbe rimba/fureme yo aka hi yona swivulwa, xik. ‗Ndzi lava...‘ Nyika mudyondzi un‘wana na un‘wana

buku ya A5 ku yi tirhisa tanihi dikixinari ya yena n‘wini. Va nyike switoloveto swa maendlelo laha va hetisaka xivulwa hi

ku engetela rito na swivutiso swo olova leswi vadyondzi va nga swi hlamulaka hi rito rin‘we ra Ina/E-e.

Migingiriko ya Ku tsala Kun‘we va landzelela mudyondzisi yi vumba twisisa hilaha letere ri hlanganaka na man‘wana ku

vumba rito, hilaha marito ya vumbaka xivulwa, nkoka wa mavangwa exikarhi ka marito na ntirhiso wa swihikahato. Hi ku

tsala kun‘we, vadyondzi va kurisa ntivomarito wa vona na ku sungula ku twisisa hilaha swivulwa swi nga fuwisiwaka hi

ku tirhisa mabumabumeri na maengeteri. Loko vuswikoti bya vona byo tsala swivulwa byi ri karhi byi ndlandlamuka,

sungula ku va dyondzisa nongoti wa tindzimana.

19

XIPHOKHAMA xi tirhisa maendlelo ya ku tsala hi magoza. Maendlelo lama ya katsa vadyondzi eka ku kunguhata, ku

tsala, ku hlela na ku nyika van‘wana xitshuriwa ku xi hlaya. Vadyondzi va le ka Xiyimo xa le Hansi va nge tsali hi

vuntshwa ntirho wa vona, kambe va nga hlela hi ku ba ntila ehenhla ka marito lama nga lavekiki na ku engetela

xitshuriwa laha swi lavekaka.

Ntivontsalo

Xitsariwa xa XIPHOKHAMA (CAPS) xi nyika nkarhi wa ku dyondzisa ntivontsalo hi mikarhi yo koma ya 15 wa timinete hi

ku hambanahambana ka tigiredi esikwini.

Ku tsala ko rhangela nongonoko wa Ntivontsalo

Loko hi nga si sungula ku dyondzisa matsalelo ya mafundza eka Giredi ya 1, vadyondzi va fanele ku landzelela

nongonoko wo rhangela ntivontsalo ku hluvukisa ku vona ku hambana exikarhi ka swilo leswi voniwaka, mfambafambo

wa tintiho, mahlo na swandla, ku tiyisa mipfimbi na swin‘wana. Va tlhela va ha languteriwile ku dyondzisiwa makhomelo

lamanene ya penisele, mavumbelo ya maletere, laha va faneleke ku sungula kona ku tsala, sayizi, xivumbeko na tlhelo

leri ku tsariwaka ku yiwa eka rona. Va ha languteriwile ku tiva laha va faneleke va sungula kona ku tsala, ehenhla na le

hansi, laha va faneleke ku helela kona, ematlhelo ya buku, ku kula ka maletere/marito, yo sungula ehenhla ya vuya

ehansi, ya le xikarhi na ku va a tshamile hi ndlela leyi a nga ta kota ku tsala a tshamisekile. Vana lavatsongo va tala ku

va na xiphiqo loko va fanele ku kopunula exitsalelweni hikuva mahlo ya vona ya lava nkarhi ku va va kota ku ma susa

exitsalelweni va ma tlherisela ebukwini leyi nga emahlweni ka vona. Nakambe swa endleka leswaku ku tsundzuka ka

vona ka xinkadyana ku va ku nga si hluvuka hi ku hetiseka. Swa pfuna ku nyika vadyondzi va Tigiredi ta 1-3

swiphephana leswi nga na nxaxamelo wa maletere lama va nga ta ma kopunula hi nkarhi wa Ntivontsalo.

Ku tlulela eka ku tsala hi ku koka

Ekuheteleleni ka Giredi ya 1 vana va fanele va kota ku endla maletere lamakulu na maletere lamatsongo kahle na hi

nkhuluko na ku kopa swivulwa kahle eka xitsalelo kumbe eka swikombakombana swa swivulwa (sentence strips)Eka

Giredi ya 2 vana va kombisa rivilo ra le henhla ro tsala hi tinhlanga leswi tsariweke naswona eka Giredi leyi hi laha

swikolo swo tala swi nga ta sungula ku dyondzisa matsalelo yo koka kumbe ku tsala hi ku koka. Hambileswi mhaka yo

hlawula yo hlawula ku tsala hi ku koka swi nga le emavokweni ya xikolo / xifundzankulu vana va fanele ku tsala hi ku

hlanganisa kumbe ku tsala hi ku koka eku heteleleni ka Giredi ya 3. Vana vo tala va tlulela eka ku tsala hi ku koka eka

hafu yo sungula ya lembe ya Giredi ya 3.

Switirhisiwa

Eka Giredi ya 1 vadyondzi va sungula hi ku tsala eka phepha leri nga riki na nchumu hi ku tirhisa tikhirayoni ta mafurha.

Loko swi ri karhi swi ya, va sungula ku tsalela eka tibuku ta swilayinana swo ringana 17mm va tirhisa tipenisele eka

tidyondzo ta mafundza ta ntivontsalo, hambileswi swikolo swot ala swi tsakelaka ku ya emahlweni swi tirhisa tibuku to

tsalela leti nga riki na mitila eka yin‘wana mitirho ya tsala hambi eka Giredi ya 2. Loko va fika eka Giredi ya 3 vadyondzi

va cincela eka ku tirhisa tibuku ta mitila ya 8.5mm. Nkarhi wo cinca swo tsalela wu ta lawuriwa hi xiyimo xa vadyondzi na

na pholisi ya xikolo.

20

Tihika (leswi swi sivelaka) ta ku dyondza

Mikarhi leyi vekiweke ya dyondzo ya ririmi yi fanele ku nyika nkarhi wo seketela vadyondzi lava nga na tihika to dyondza,

hikokwalaho ka swiphiqo swo karhi swa ntumbuluko kun‘we na lava va kotaka ku dyondza hi ku olova, migingiriko yo kambela na

nkarhi wo tsala. Mitirho yo tsariwa ya vadyondzi hinkwavo yi fanele ku lulamisiwa hi mudyondzisi ku endlela leswaku ndzima ya

mudyondzi un‘wana na un‘wana yi kota ku landzeleriwa, na ku tirhisiwa ku kunguhata magoza lama ha faneleke ku tekiwa ku yisa

emahlweni tidyondzo ta mudyondzi. Hlayela vadyondzi hi ku huwelela siku na siku ku tiyisisa ku kula na ndlandlamuxo wa

ntivomarito.

8. GIREDI YA R

Vutilulamisi bya dyondzo ya ririmi ya Giredi ya R byi simekiwile ehenhla ka misinya ya madyondzelo yo pfanganisiwa

no tlanga. Mudyondzisi u fanele ku va yena mutumbuluxi, musunguri, muhlanganisi handle ka ku va muolovisi.

Muhlanganisi u tirhisa swinene nkarhi lowu dyondzo yo ngo humelela handle ko kunguhatiwa hi ku tirhisa migingiriko yo

hambanahambana leyi tlangiwaka hi vana tanihi ku tlanga laha ku nga vekiwangiki milawu ekhoneni ya swo anakanyiwa

kun‘we na laha yena mudyondzisi a nga ta nyika swileriso swa xintlangwana, xivandla xo aka hi ku tirhisa tibuloko, na

yin‘wana migingiriko leyi fambisiwaka hi mudyondzisi swo fana na nkarhi wa mitsheketo, nkarhi wo hlaya na mikarhi ya

swin‘wana. Swilo leswi yelanaka na ririmi na swo komba ku kula ka mudyondzi eku tirhiseni ka swirho, swi fanele ku va

swi kombisiwile eka nongonoko wa siku rin‘wana na rin‘wana etlilasini ya mudyondzisi. Kutani-ke, tikhona hinkwato ti

fanele ku kombisa hinkwaswo leswi swi nga ta humelela kona loko mikarhi ya swona yi fika hi ku lawuriwa hi xikomba-

nkarhi xa nongonoko wa siku. Mivangu leyi hinkwayo yi nga nyika mudyondzisi nkarhi wo nghenelela hi xikongomelo xo

tirhisa mikarhi yo dyondza leyi nga kunguhatiwangiki leyi kurisaka vuswikoti bya masungulo byo tsala no hlaya.

Nongonoko lowa xikhale wo dyondzela etlilasini lowo landzelela milawu yo ka yi nga hundzuki wu fanele ku papalatiwa

hikuva a wu pfuni ku kurisa makumelo ya ririmi hi mudyondzi wa le ka Giredi ya R. Tlilasi ya Giredi ya R a yi fanelangi ku

fana na ya Giredi 1 leyi nga lo cincacinciwanyana. Yi na swihlawulekisi swa yona n‘wini leswi simekiweke eka leswi vana

va malembe lawa va twisisisaka xiswona misava leyi va hanyaka eka yona. Yi fanele ku komba hilaha vadyondzi va le

tlilasini leyi, va lulamiseriweke hakona ku ta kuma vutivi, vuswikoti na swin‘wana swa vutomi swi ri leswi swi nga ta endla

leswaku va ya emahlweni na ku dyondza hi ndlela leyi kharikhulamu ya vona yi va lulamiseleke swona eka malembe

lawa ya taka.

Nkongomiso eka dyondzo ya nkamafundza na ku tiendlekela

Kongomiso eka dyondzo ya nkalamafundza na ku tiendlekela eka mikarhi ya migingiriko leyo hambanahambana ya siku.

Tlhela u endla nongonoko lowu pfumelelaka nkarhi wo enela wa ku va vadyondzi va huha va tshunxekile kambe

mudyondzisi a ri karhi a tiva leswi vuriwaka ‗mikarhi yo dyondzisa‘, ku nga mikarhi leyi talaka ku humelela hi ku tsakela

na ku tiendlela ka vadyondzi. Siku hinkwaro ri fanele ku tekiwa tanihi nkarhi lowu nga tirhisiwaka ku hluvukisa vuswikoti

byo tsala no hlaya; ku nga ha va hiku nghenelela ka mudyondzisi, mikarhi leyi ehleketiweke no kunguhatiwa, ku katsa na

migingiriko lleyi leteriwaka hi mudyondzisi kumbe hikwalaho ka mikarhi leyo tala yo dyondza leyi vaka kona loko

21

vadyondzi va ri karhi va tihuhela leyi pfumelelaka mudyondzisi ku kurisa ku dyondza hi ‗mikarhi yo dyondziseka‘. Mikarhi

leyi yi va kona hi mikarhi leyi kunguhatiweke na hi mikarhi yo tihuhela ka vadyondzi.

Hi tlhelo ra litheresi, ‗mikarhi yo dyondziseka‖ yi ta nyika mudyondzisi nkarhi wo vutisa, xikombiso, swivutiso swa

tinhlamulo to kala makumu kumbe ku nyika n‘wana swin‘wana swipimanyeto swo endla swo karhi, manuku a hlohlotela

mudyondzi ku ya emahlweni na ku tidyondzela. Swi vula leswaku mudyondzisi u fanele ku tiva nkarhi lowu a faneleke ku

nghenelela hi wona loko ku ri karhi ku dyondziwa, na leswaku hi rini laha a faneleke klu yima etlhelo a tshika mudyondzi

a tilavela switshunxo hi yexe.

Eka lembe ra Giredi ya R, xikombankarhi xa vona xi vuriwa nongonoko wa siku laha xi nga na swiphemunkulu

swinharhu, ku nga leswi: migingiriko yo rhangeriwa hi mudyondzisi, mitolovelo na migingiriko yo tumbuluxiwa hi

mudyondzi kumbe tlanga-u-tshuxekile. Migingiriko yo karhi ya ririmi yo dyondza ku hlaya no tsala leyi rhangeriweke hi

mudyondzisi yi endliwa namixo hi nkarhi wo dyondza ririmi (xik. Nkanelo wa nkongomelo/nhlokomhaka, ta maxelo, ku

vika ‗mahungu‘; nkarhi wo vula na ku kombisa na nkarhi wa swihungwana. Ku ya hi xipakaniso xa mudyondzisi (h.l. u

fanele ku va a tiva leswi a navelaka ku dyondzisa swona) ku nga va swa vutshila byo rungula/tumbuluxa, nkarhi wa leswi

mudyondzi a twisaka xiswona swo karhi, mfambafambo, nkarhi wa vuyimbeleri na ntlangu-encenyeto swi nga van a

xipakaniso xo karhi xo dyndzisa ku hlaya na ku tsala, ngopfungopfu ku antswisiwa ka minongoti ya swo tirhisa swirho na

vutshila lebyi nga phuphu yak u hlaya ka mafundza.

Mitolovelo yi nyika nkarhi wa kahle swinene wa ku dyondzisa hi xiwelo vuswukoti byo hambanahambana byo hlaya no

tsala. Xikombiso, matshan‘wini yo endla leswaku vadyondzi va ba mudubu wo yimela ku nghena exihambukelweni,

mudyondzisi a nga teka nkarhi lowu a wu tirhisa eka ku dyondzisa ndzemuko wa mipfumawulo. Nkarhi lowu wa ku va

vadyondzi va ya exihambukelweni, hilaha a nga tirhisaka mipfumawulo hakona. Vadyondzi va yi tiva mipfumawulo yo

sungula ya mavito ya vona. A nga swi endla hi ndlela leyi: lava mavito ya vona ya sungulaka hi letere ra ―b‖; yanani eku

tipfuneni, hinkwavo va ta huma. Loko a ya emahlweni, u ta ku lava ya vona ya sungulaka hi ―t‖; va landzeni, sweswo-

sweswo. Na hi nkarhi wo dya, a nga tlhela a ya emahlweni na ku tirhisa maendlelo lawa.

Hi nkarhi wa ku tlanga va tshunxekile, mudyondzisi a nga yisa emahlweni madyondziselo ya litheresi hi ndlela leyi:

Loko va ri eku tlangeni ehandle, tanihi hi ku khandziya fureme ro endliwa hi rimhandzi kumbe lexa xirhendzewutana ivi

xona xi rhendzeleka, swi ta va dyondzisa ku khomelela na ku tiva swivumbeko no lemuka ku hambana ka mpfhuka swo

fana na ku tsemakanya ntila wa le xikarhi ku nga man‘wana matikhomelo ya nkoka ya yo tirhisa swirho ku dyondza

vuswikoti swo hlaya no tsala) no hlohlotela vadyondzi ku lemuka maletere na marito hi ku nyika vadyondzi nkarhi wo

hlaya mifungho ya le magondzweni. Mhaka yikulu laha i ku kurisiwa ka mimpfimbi ya vadyondzi. Nkarhi wo tihuhela

kwala ndzeni ka tlilasi na won wu fanele ku nyika mikarhi yo dyondza ku hlaya no tsala. Eka ntlangu wo tsundzuka,

mudyondzisi u va komba mihlovo na xivumbeko kutani a swi pfala laha a nga ta vitana hi un‘we-un‘we ku ta funungula

muhlovo lowu a nga ta wu vula. Laha u ta a ri karhi a va kambela ku tsundzuka ka vona. Nkarhi wun‘wana a nga va

kombeta mifungho ya le patwini laha a nga ta va hlamusela leswi wun‘wana na wun‘wana wu vulaka swona. Endzhaku

vona va ta boxa lomu va vonelke kona mimfungho leyi emigangeni ya ka vona.

22

Eka maendlelo lawa ya bumabumeriweke ya ndzinganelo, mfuwo wa siku na siku, ku dyondza ririmi/litheresi swi

dyondziwa siku na siku. Kutani-ke, vadyondzi va dyondza hi mfambafambo wa swirho na hi ku tihlanganisa na leswi swi

kumekaka lomu va tshamaka kona swi nga swa matlhelo manharhu, tanihi tafula, matlhelo mambirhi ku nga phepha na

penisele (migingiriko leyi yimelaka michumu ya matlhelo mambirhi.

Makambelelo eka Giredi ya R ya fanele ku va ya nkamafundza naswona ku nga vi na ‗xikambelo‘ lexi xi nga ta tsariwa.

Hikokwalaho, migingiriko yo kambela a yi katsiwangi eka Xitatimende xa Pholisi ya Karhikhulamu na Makambelelo

(XIPHOKHAMA) - kumbe CAPS hi Xinghezi. Nghingiriko wun‘wana na wun‘wana wo kambela wu fanele ku kunguhatiwa

hi vukheta, wu pfanganisa vuswikoti lebyo hambanahambana. Leswi lavekaka hi leswaku mudyondzisi u fanele ku

xopela swikili swo hambanahambana eka mudyondzi ha un‘we-un‘we, a ri na nongonoko wo kamba hi wona lowu nga ta

n‘wi letela, laha a nga ta lerisa mudyondzi ku endla swo karhi loko yena a ri eku nyikeni ka leswi swi nga ta pasisa

mudyondzi . Hlieswaku mudyondzi u ta va a languteriwile ku kombisa ku va a fikelerile swikili hinkwaswo leswi a swi

languteriwile hi mudyondzisi wa yena eka lembe leri ra ka Giredi ya R.

23

NONGONOKO WA SIKU WA KA GIREDI YA R

(KUSUKELA HI ± 7:30 – 13:00)

KU FIKA NA KU TLANGA YEXE

FREE PLAY

40

TIMIN

MIGINGIRIKO HI MUDYONDZISI

Ririmi

Ntivohlayo Swikili swa vutomi

ACTIVITY LS

60

TIMIN

SWIKILI SWA VUTOMI

Migingiriko yo huma eka CAPS (Swikili swa vutomi)

Migingiriko yo tirhisa

swirho Tinsimu na vuyimbeleri

Swiphato na swinsin’wana

swa ncino

Nkongomelo wa vhiki

Sayense

Ku velekiwa

Mitoloveto

Ku tlanga a tigedlile

30

TIMIN

10

TIMIN Nkarhi wa le swihambukelweni

60

TIMIN

30

TIMI

N

Migingiriko yo rhangeriwa hi

mudyondzisi (Metse, ririmi na

swikili swa vutomi)

15

TIMI

N

Ku wisa/ Nkarhi wo miyela/Ku

muka ekaya

30

TIMIN

Xitori xa siku na siku 30

TIMI

N

RIRIMI

Migingiriko yo huma eka

CAPS ( Ririmi rale kaya)

Switori

Mitlangu

Tibuku/Swifaniso

Ku hlaya swifaniso

Mburisano wa swifaniso

Migingiriko ya vuswikoti

byo karhi

Phositara ya mutswari

Papila ra mutswari

Mahungu

Swiphato/swinsin’wana

Vuyimbeleri

Thepirhekhoda

Nkanelo wa mikongomelo

Migingiriko yo tirhisa

swirho

Mitoloveto

Ku tlanga a tigedlile

METSE

Migingiriko yo huma eka CAPS (METSE)

Tinsimu na vuyimbeleri

Migingiriko yo lava

vuswikoti

Swinsin’wana swo hlayela

Nkongomelo wa vhiki

Swiperimente swa sayense

ku tlanga va tigedlile

Mitoloveto

20

TIMIN

Nkarhi wo tiphina

tiphina(ririmi,metse,swikili swa

vutomi)th, LS

10TI MIN

Eswihambukelweni

Migingiriko ya vutshila (masiku hinkwawo: 1 Leyikulu + 2/3 yo seketela

FREE PLAY INSIDE

TIDY UP INSIDE

Ntlangu wo

anakanyiwa

Encenyeto wa

munhu

Tibuloko to

tlangisa

tithoyi

vuswikoti bya

mitlangu yo

tumbeta marito

khona yo hlayela

tibuku nkarhi wo

miyela

QUIET AREA

Ntlangu wo

ntshuxeka EHANDLE NA KU

BASA

Ntlangu wa le matini na le misaveni

Encenyeto wa

munhu

Tibolo

Mijombhe

Swo tlangisa swa

mavhilwa

Mathayere

Migingiriko yo

tirhisa swirho

Migingiriko yo rhangeriwa hi

mudyondzisi Ririmi

Metse

ACTIVITY LS

KU XEWETA MASIKU YO

RHEJISITARA VELEKIWA

CHATI YA MAXELO MAHUNGU

WEATHER CHART

Ririmi

Metse

Swikili swa

vutomi

24

MAVONELO YA SWIKILI SWA RIRIMI SWA MADYONDZISELO YA RIRIMI RA LE KAYA SWA TIGIREDI TA R – 3 K

U Y

ING

ISE

LA

NA

KU

VU

LA

VU

AL

A

GIREDI YA R GIREDI YA 1 GIREDI YA 2 GIREDI 3

Va yingisela switori va tlhela va swi encenyeta

Va yingisela na ku hlamula swivutiso swo olova

Va yingisela na ku encenyeta tipatironi ta swinsin‘wana hi ku hetiseka

Va yingisela va tlhela va tsundzuka ku landzelerisa marito yo olova

Va vula mavito na ku kombetela swirho swa miri ya vona

Va yimbelela swinsin‘wana swo olova va endla na encenyeto wa swona

Va vulavula hi swifaniso leswi nga eka phositara ya nkongomelo wa vhiki

Va fananisa na ku paka swilo hi ku ya hi swivumbeko swa swona kun‘we na mihlovo swsw.

Va teka xiave eka mbhurisano va vutisa na swivutiso

Va yingisela switori va kombisa na ntwiwo wa leswi swi vulavulaka hi swona

Va yingisela swileriso na switiviso va tlhela va hlamula hi mfanelo

Va yingisela handle ka ku nghenelelana va teka xiave na ku vutisa swivutiso swo basisa miehleketo

Va yingisela, va tiphina na ku hlamusela swifaniso na swin‘wana swa ririmi

Va vulavula hi leswi va nga tshama va swi vona na ku swi twa hi swirho swa vona

Va rungula xitori xo tiveka lexi nga na masungulo, exikarhi na le makumu

Va hlamula swivutiso swo pfaleka na swo pfuleka

Va endla ntlanguencenyeto

Va teka xiave eka mbhurisano wa le tlilasini

Va tirhisa matheme yo fana na xivulwa, maletere lamakulu na hiko

Va yingisela switori ku kuma mhakankulu na ku hlamula swivutiso swo lava miehleketo ya le henhla

Va yingisela swileriso swo ya swi bohana swinene va tlhela va swi landzelela hi mfanelo

Va yingisela handle ka ku nghenelelana va tlhela va kombisana ku xiximana

Va burisana hi leswi va hlanganeke na swona evuton‘wini bya vona

Va rungula switori leswi nga na masungulo, exikarhi na le makumu

Va kombisa ntwiwo wa vona hi xitori kumbe xiphato va tlhela va nyika swibumabumelo

Va hlamula swivutiso swo pfuleka va tlhela va seketela nhlamulo ya vona

Va tumbuluxa swinsin‘wana swa vona

Va encenyeta swiyimo swo hlaya

Va nghenelela eka ku burisana hi mitlawa na ku nyika swipimelo swa vona

Va tirhisa maviti, mahlawuri, masivi na mahikahatelo hi mfanelo na tindzimana

Va yingisela ku kuma mongo wa leswi va swi yingiseke na ku hlamula swivutiso swo pfuleka

Va yingisela xitori va tlhela va lava swivangelo na switandzhaku

Va kombisa ntwiwo wa vona hi xitshuriwa va nyika na swibumabumelo

Va yingisela swileriso swo ya swi bohana na ku swi hlamula hi mfanelo

Va nghenelela eka mbhurisano

Va rungula leswi va swi tivaka na mahungu lawa ya hisaka

Va hlamusela xitori lexi nga na kungu na swimunhuhatwa swo hambanahambana

Va tirhisa ririmi ra xiyimo xa le henhla xo ehleketa tanihi ku rungula misavu na switekatekisana

Va inthavhiyuwa vanhu va swiyimo swo hambana

Va tirhisa matheme yo fana na nhlokomhaka, riendli, xiendliwa, xivutiso, xitatimende, xileriso, vamavizweni, maritofulara na xihlamalo

25

VUSWIKOTI BYA RIRIMI LEBYI FANELEKE KU DYONDZISIWA EKA RIRIMI RA LE KAYA TIGIREDI TA R – 3

GIREDI YA R GIREDI YA 1 GIREDI YA 2 GIREDI YA 3

NT

IVO

MP

FU

MA

WU

LO

A tiva marito ya ncino eka swinsin‘wana swo tiveka ngopfu

A sungula ku lemuka leswaku marito ya endliwile hi mipfumawulo tanihi maletere yo rhanga ya mavito ya vona

A ava swiphemu swa swivulwa swa nomo hi rito rin‘werin‘we

A ava marito ya mapeletwananyingi a komba peletwana rin‘werin‘we

A lemuka swin‘wana swa switatisi na switwari swo twiwa no voniwa ngopfungopfu eku sunguleni ka rito

A valanga vuxaka bya mipfumawulo

A aka marito hi mipfumawulo leyi a yi dyondzeke (xik: m, n, k, ng, nk)

A tirhisa nhlangano wa switatisi ku aka marito (ng/nk/nt/)

A lemuka vunyingi tanihi: homu > tihomu.

A ntlawahata marito yo fana lawa ya welaka ehansi ka ndyangu wun‘we wa mipfumawulo (xik: nomo; voko; nhloko)

A Tiyisisa ntirho wa ka Giredi 1 wa ntivompfumawulo

A pfuxeta mipfumawulo ya ntolovelo ya switatisi swimbirhi (xik: nh, nk, ts) emasungulweni ya rito

A lemuka ‗nk‘ emasungulweni ya rito

A tirhisa mpfumawulo wa nhlangano wa switatisi wo sungula na wo hetelela ku vumba na ku ava marito (xik: nt-a-ng-u; nk-o-ndz-o)

Lemuka switatisi swinharhu leswi yimaka swin‘we eritweni (xik: tsh-ama; tsh-ika; tsh-uka)

Lemuka mpfumawulo wa switwari swimbirhi leswi fambaka swin‘we (xik: ee! yoo! ahee!)

A lemuka na ku tirhisa swilandzi emaritweni tanihi le ka khoma = khom-a. – a i xilandzi eka nsinya wa rito ‗khoma‘

A peleta marito hi mfanelo hi ku tirhisa vutivi bya ntivompfumawulo

A aka marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke exikarhi ka lembe .

A tiyisisa ntivompfumawulo lowu a wu dyondzeke eka giredi ya 1 na 2

Lemuka switwari swimbirhi swo pfuleka leswi swi fambaka swi ri swimbirhi tanihi leswi swi kombisiweke eka Giredi ya 2

A lemuka tipatironi ta mapeletelo tanihi ‗tsh-ama; tsh-emba; tsh-ika; tsh-ova; tsh-uka.

A lemuka hilaha switwalana na switwari swi nga tirhaka hakona. Xik: [y] i xitwalana, kasi [e] na [o] i switwari. Loko swi hlanganisiwa swi ta twala hi ndlela leyi: yena na yona kasi [w] i xitwalana loko [e] na [o] i switwari tanihi le ka wena na yona

A lemuka vamavizweni, na maritofulara

A tirhisa swirhangi na swilandzi swa marito. Xik: mufambi; mu- i xirhangi kasi –famb- i nsinya loko –i ku ri xilandzi

A lemuka marito lawa ya tsariwaka ku fana kambe ya ri na tinhlamuselo to hambana. Xik: matimba, rhula, tlhava

A vumba marito ya switatisi swinharhu, mune na ku tlula hi yexe

A phaketela maletere na marito hi ku landza alifabete

A peleta marito hi mfanelo hi ku pfuniwa hi vutivi bya ntivompfumawulo

26



KU

HL

AY

A N

A K

U L

AN

GU

TIS

A

Swikili swo hlaya leswi humelerisiweke

Va lemuka na ku komba swilo swa nkoka eka xifaniso

A lungelela swifaniso hi ndlela yo ta humesa xitori

A hlamusela xitori hi mavonelo ya yena ya swifaniso

A encenyeta swin‘wana swa swiphemu swa xitori, risimu kumbe ncino lowu wu yimbeleriwaka

A khoma buku na ku pfula tipheji ta yona hi mfanelo

A tiendla onge o va eku hlayeni ka buku hi ku encenyeta hi rito ro hlaya

A lemuka hilaha vito ra yena ri nga xiswona loko a ri pimanisa na ya vanghana va yena va le tlilasini

A sungula ku hlaya marito lawa a ya vonaka ya swilo leswi swi nga etlilasini

Ku hlaya kun’we etlilasini na mudyondzisi

A hlaya leswi kurisiweke tanihi xiphato, buku leyikulu na tiphositara

A tihlanganisa na leswi a swi twaka loko a ri karhi a hlaya na mudyondzisi

A hlamusela swimunhuhatwa swa xitori a tlhela a nyika mavonelo ya yena

A endla nkumbetelo wa leswi swi nga ta humelela eka xitori hi ku tirhisa swifaniso

A hlamula swivutiso leswi kongomisiweke eka xifaniso

A dirowa swifaniso swo kombisa

Swikili swo hlaya leswi humelerisiweke

A va na makhomele lamanene ya buku na ku yi pfula hi mfanelo

A hlamusela swifaniso hi ndlela leyi a swi vonisaka xiswona

A tiendlela xitori xa yena xo yelana na lexi a xi hlayeke

A hlaya switsariwa swo fana na tilogo,tilebulu na tibodo leti nga kona emugangeni wa ka vona

A lemuka vito ra yena loko a ri vona ri ri na ya vanghana va yena va le tlilasini

A hlaya tilebulu na swin‘wana leswi nga etlilasini ya yena

A va na minongoti ya kahle yo fana na leswi: nongoti wa leswaku * Buku i yini? * Marito na maletere i swini? *Matlhelo ya mune hi wahi? Matlhelo ya buku hi wahi?


A hlaya buku leyikulu na swin‘wana leswi kurisiweke

A tirhisa buku ya swifaniso ku vhumba leswi nga eka xitori

A burisana na van‘wana hi xitori a tlhela a humesa miehleketonkulu hi xona na swimunhuhatwa

A landzelerisa leswi swi humelelaka eka xitori

A lemuka swivangelo na switandzhaku swa leswi nga humelela eka munhu wo karhi (Xik: Nhwana u nghenile ekhombyeni hikuva u fayile


A hlaya buku leyikulu na swa xielekithironiki, tinsimu, swiphato na swinsin‘wana

A tirhisa mimpfapfarhuto yo voniwa ku paluxa hungu ra xitori xa yena

A valanga miehleketonkulu eka leswi a swi hlayeke

Va kombisa loko xitori va xi tsakerile kumbe va nga xi tsakeri, va tlhela va vula leswaku hikokwalaho ka yini va nga …

Va hlamula swivutiso swo lava miehleketo ya le henhla hi ku vula leswi; hi ku vona ka mina…..

Va burisana hi mindhavuko yo hambanahambana leyi va yi tweke eka switori leswi va swi dyondzeke

Va hlamusela swifaniso na swin‘wana swipfuno swo voniwa hi mahlo tanihi phositara, xinavetiso, magazini, phephahungu na swifaniso


Va hlaya tibuku leti kurisiweke to fana na ta n‘wangulano na leti boxiweke eka Giredi 2

Va hlaya buku va tlhela va burisana hi miehleketonkulu ya xitori, swimunhuhatwa, na swiphiqo leswi nga eka xona, kungu na nkoka wa xitsemiwa lexi

A hlamula swivutiso swo hambanahambana swa xiyimo xa le henhla swo huma eka ndzimana

Va hlaya swiphato swo hambanahambana swo vulavula hi nhlokomhaka yin‘we. Xik: rirhandzu, rifu, rivengo na swin‘wana

Va tirhisa swo voniwa eku burisaneni hi swona swo fana na mimpfapfarhuto, swinavetiso, tigirafu,tichati,na mimepe

Va famba va handza mahungu eka swihlovo swa wona tanihi vaakitiko, layiburari, tidikixinari, tithesorasi na tiphurofexinali leti humeke emitirhweni

Va twisisa matirhiselo ya minongonoko,glosari, vundzeni, tipheji ku ta tiva lomu mahungu yo karhi ya kumekaka kona

Va tirhisa marito ya nkoka eka tindzimana leti va nyikiweke tona

Va tirhisa dikixinari ku lava tinhlamuselo ta marito yo hambanahambana

27

mavonelo ya yena ya hungu ra xitori fasitere.

A nyika mavonelo ya yena eka mhaka yo karhi leyi va yi hlayeke

A hlamula swivutiso swo pfuleka na swo pfaleka

A hlamusela mahungu yo huma eka tiphositara, swifaniso na matafula yo olova xik. khalendara

28



K

U H

LA

YA

NA

KU

LA

NG

UT

ISA

( K

U Y

ISA

EM

AH

LW

EN

I...)

Ku hlaya ka un’we

A hlaya tibuku ta swifaniso to tala

Ku hlaya ka ntlawa lowu rhangeriweke

A hlayela ehenhla/bokoxela eka buku ya yena laha a rhangeriweke hi mudyondzisi, laha va hlayaka swi huma eka buku yi ri yin‘we

A tirhisa mipfumawulo, miehleketo na marito lawa a ya voneke loko a hlaya

A hlaya hi ku ya a engetela rivilo na vutiwi

A tikambela hi yexe loko a hlaya hi mfanelo hi ku ringeta ku tsundzuka marito lawa a hlanganeke na wona na ku tlhela a ya twisisa leswi ya vulaka swona na ku ya tirhisa.

A kombisa ku twisisa hi ta mahikahatele hambiloko a ri eku hlayeni hi ku bokoxela

Ku hlaya na un’wana / na loko u ri wexe

A hlaya leswi a swi tsaleke a tlhela a endla ndzulamiso wa swihoxo leswi a swi endleke

A hlaya a ri yexe swi huma eka buku leyi a rhangeke a yi hlaya na van‘wana, a landzelerisa xwifaniso swa xitori xa yona kun‘we no hlaya tibuku leti ti nga etikhoneni ta tlilasi.


A hlaya a miyerile na hi ku bokoxela swi huma eka tibuku to hambanahambana laha va hlayaka va ri hi ntlawa lowu wu rhangeriweke swi huma eka hungu rin‘we

Va tirhisa marito yo voniwa, mipfumawulo,minongoti na swivumbeko swa marito hi vutwisisi byo ta humesa nhlamuselo yo twala

Va hlaya hi rivilo leri ri ya ka ri engeteleleka va ri karhi va tirhisa mavulelo ya marito lawa ya amukelekeke

A tirhisa maqhinga yo lulamisa swihoxo swihoxo leswi a swi endlaka loko a ri eku hlayeni

Va tilawula loko va hlaya swona hi tlhelo ro tsundzuka marito na ku ya twisisa.

Ku hlaya na un’wana/ na loko u ri wexe

A hlaya swa yena na leswi tsariweke hi van‘wana

A hlayela munghana wa yena hi ku bokoxela

A hlaya a ri yexe tibuku to fana na ta vuphati, tikhadi na khomiki

A tlanga ntlangu wo hlaya eka


Va hlaya va miyerile na hi ku bokoxela swi huma ebukwini leyi tirhisiweke eka ku hlaya hi ku rhangeriwa swi ri karhi swi huma ebukwini yi ri yin‘we

A tirhisa Ntivompfumawulo loko va hlaya marito lawa va nga ya tolovelangiki ku ya vula

Va tirhisa xitrateji xo tilulamisa swihoxo leswi va swi endlaka loko va ri eku hlayeni

Va tifambisa hi voxe loko va ri eku hlayeni eku koteni ka ku tsundzuka marito na ku ya twisisa

Va tirhisa mimpfapfarhuto na swo halahariwa kunene eka xitshuriwa ku ta antswisa ntwisiso wa vona wo hlaya

Va hlaya va ri karhi va ya va engetela rivilo na ntwiwo wa leswi va swi hlayaka

Ku hlaya na un’wana / na loko u ri wexe

A hlaya leswi a swi vonaka na leswi a swi vonaka eka van‘wana

U hlayela munghana wa yena ehenhla/bokoxela

A hlaya a ri yexe tibuku to olova to

29

vhidiyo no hetisa xiphasamarito vulavula hi mindhavuko yo hambana na leti a ti hlayeke eka nkarhi wo hlaya kun‘we na tlilasi, na tikhomiki.



NT

IVO

NT

SA

LO

U fanele ku va na mimpfimbi leyi ringaneke ku n‘wi endla leswaku a kota ku tlanga hi vumba, ku boha na ku chucha mabawuti

U fanele ku va a kota ku tirhisa switirho swo fana na swo tsema swivumbeko maphepha yo endla swifaniso

Va fanele ku kota ku khoma bolo leyi hoxiweke ehenhla yi nga si wela ehansi, ku dirowa, na ku pendza

Va endla nkandziyiso wa swifaniso swo olova na maletere lawa ya nga bohanangiki, laha ku nga ta langutiwa ngopfu laha va sunguleke kona.

Va endla marito hi ku tirhisa pendze, tiburaxi na tikhirayoni va ri karhi va landzelela matlhelo ya rito.

Va kopunula tipatironi, marito, na maletere va ri karhi va dyondzisiwa ku vona hilaha ku tsariwa ka rito leri ku sungulaka hakona.

Va tirhisa switirho swo tala swo tsala hi swona tanihi tiburaxi to pendza, tikhirayoni

Va tolovetiwa makhomele ya penisele na tikhirayoni

Va dyondzisiwa leswaku loko ku tsariwa ku sukeriwa ehenhla ku yima ehansi na ku suka eximatsini ku yiwa exineneni

Va tolovetiwa ku fambisa xandla na tihlo hi nkarhi wun‘we loko va ri eku landzeleriseni ka swo dirowiwa

Va kota ku kopunula mavito ya vona na marito yo koma

Va sungula ku tsala hi ku dirowa leswi va lerisiweke ku swi endla. Xik: mufana/nhwanyana; tluka, banana na swin‘wana

Va kota ku tsala maletere lamakulu na lamatsongo hi ku landzelela milawu ya matsalelo ya wona

Va kota na ku tsala tinomboro

Va kopunula swivulwa swo koma

Mahlayisele ya phepha ro kandziyisiwa

Ma kota ku tirhisa switirhisiwa swa le ka Ntivontsalo hi mfanelo tanihi rhaba, penisele na rhula

Va kota ku tsalela eka tilayini ta 17mm hi vukulu

Va kota ku tsala maletere lamakulu na lamatsongo hi mfanelo

Va kota ku tsala marito va ri karhi va siya tindhawu leti amukelekaka

Va kota ku tsala marito va nga ri ku ya kokeni

Va kota ku endla nkopunulo wa ndzimana ya mitila yinharhu kumbe mune

Va kota ku tsala khadi yo velekiwa, yo rhamba, nongonoko wa swo xaviwa evhengeleni

Va tsala va nga ri eku kokeni ka marito kambe ya huma hi swivumbeko swa wona

Ku cicela eka ku tsala hi ku koka

(Xikolo xi ta tihlawulela leswi xi lavaka ku dyondzisa swona)l

Ntivontsalo

Va kota ku tirhisa swo tsala hi swona tanihi penisele,rhaba, rhula hi mfanelo

Va tsala swivulwa swi vonaka no hlayeka hi ku koka kumbe va nga ri eku kokeni

Va tsala maletere lamakulu na lamatsongo hi rin‘we-rin‘we

Va tsala marito lawa va ya vonaka ebodweni

Va tsala swi vonaka no hlayeka na hi vutitshembi, va swi endla hi rivilo leri amukelekeke

Va nga sungula ku tsala hi bulupeni eka kotara yo hetelela

30


GIREDI R GIREDI 1 GIREDI 2 GIREDI 3

KU

TS

AL

A

A dirowa a tlhela a pendza xifaniso lexi hlamuselaka hungu ro karhi

A kopunula maletere yo karhi eka vito ra yena hi ku lava ku yimela ku tsala

A tsala ku suka eximatsini ku ya exineneni na ku suka ehenhla a ya ehansi

A va na xiave eka buku ya mahungu leyi tsariweke hi tlilasi hi swifaniso swo pfampfarhutiwa

A ringeta ku endla maletere hi ku tsala mahungu hi leswi eka Giredi leyi hi swi vulaka manyokanyokana, a tlhela a hlamusela hungu ra yena

A dirowa swifaniso hi xikongomelo xo hlamusela mahungu yo karhi lawa a ya tivaka

A nghenelela eka ku tsala va ri hi tlilasi hinkwayo

A nghenelela eka ku tsariwa ka xitori xa tlilasi hinkwayo.

A kopunula xivulwa xin‘we xo huma ebodweni ro tsalela handle ka ku endla swihoxo

Va tsala mahungu ya le tikhadini to hambanahambana

Va pfunana eku tumbuluxeni ka buku ya le khoneni ya tlilasi ya vona

Va ringeta ku tsala swivulwa swinharhu swa mahungu ya vona vini

Va tsala va ri karhi va tirhisa mahikahatelo lawa ya amukelekaka

Va tiva ku tsala hi ku tirhisa mikarhi

Va kota ku endla vunyingi bya marito

Va peleta marito yo olova hi ku ya tsala kahle

Va tirhisa vundhawu hi ku twisisa

Va lulamisa mahungu lawa va nga ya nghenisaka eka girafu kumbe chati ya maxelo

Un‘wana na un‘wana a tiendlela dikixinari ya yena n‘wini ya marito lawa a ya dyondzeke

A va na xiave eku ngheniseni ka miehleketo yo ta tsala xitori xa tlilasi hi nkarhi wo tsala kun‘we

A tsala xiphato xo olova

A tsala khadi ya khisimusi

A tsala tindzimana timbirhi hi ta leswi a swi voneke. Xik. Nkhuvo, ku vekiwa ka hosi

A pfampfarhuta na ku tsala xitori xa tindzimana timbirhi

A tsala rhisipi yo huma eka xinkwa xa va ka SASKO kumbe leswi va nga ta lerisiwa hi mudyondzisi

Va ololoxa mahungu yo huma eka chati kumbe matafula lawa va nyikiweke wona

A tsala swivulwa swa mune kumbe tsevu leswi nga ta nghenisiwa eka buku ya tlilasi

Va tsala hi ku landzelela magoza (ku endla mpfapfarhuto, ku tsala na ku lulamisa swihoxo)

Va tirhisa mahikahatele (hiko,hefemula xihlamalo) hi ku swi tiva lomu swi tirhaka kona

Va peleta marito yo olova na ku ringeta layo tika. Xik.mby-ana; phy-andl-eka na man‘wana ya huma eka Ntivompfumawulo

Va tirhisa nkarhi wa sweswi, lowu taka na lowu nga hundza eku tsaleni ka marito lawa ya nga ta kombisa ku cinca

Va tirhisa maendli, maviti, masivi,, mahlanganisi, vamavizweni,

A va na xiave eku hoxeni ka miehleketo yo tsala xitori xa tlilasi eka dyondzo yo tsala va ri hinkwavo

A tirhisa switrateji swo hlengeleta mahungu na ku kunguhata ku ya tsala

A tsala swihungwana swa n‘wangulano wo koma kumbe ku hlamusela leswi swi humeleleke

A tsala xihungwana xo ya eka phephahungu ra le mugangeni wa ka vona

A kota ku tsala hungu leri nga na tindzimana timbirhi ku ya eka tinharhu a tlhela a swi nyika van‘wana va swi hlaya na ku n‘wi lulamisela swihoxo na mavekele ya timhaka

A tirhisa mahungu yo tsariwa eka tirhisipi ta swakudya swo hambanahambana. (Mudyondzisi u ta va lerisa ku ya lava swilo leswi nga na tirhisipi leti swi endliweke hi tona)

A tiendlela dayari ya yena n‘wini ya vhiki rin‘we

A tsala nchumu lowu nga languteka wu fana na buku loko a wu petsapetsile

A landzelerisa mahungu yo karhi hi ku ya tsala hi ku landzelelana ka swiendlo swa wona

A endla minkomiso ya mahungu hi ku tirhisa mimepe yo bubutsa miehleketo

A tirhisa mahikahatele lama ya amukelekeke (maletere lamakulu, hiko, hefemula, xihlamalo, hikwana-mbirhi, xivutiso, khoma wo famba na wo pfula na wo pfala

31

maritofulara, marito fanana na man‘wana

Va tiendlela xihlayisamarito na dikixinari ya yena n‘wini hi ku hamba a tsaala marito lawa a nga ya tiviki endhawini yin‘we ya ri na tihlamuselo ta wona.

A tirhisa mahlanganisi ku endla xivulwa xa mpfilungano

A tirhisa vutivi bya mipfumawulo na milawu ya mapeletelo ku tsala a tirhisa marito yo ya ya tika

A kota ku tirhisa dikixinarix

32

GIREDI YA R XITSONGA RIRIMI RA LE KAYA

SWILAVEKO HI KOTARA

NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE EVHIKINI :Vugimutsongo: 7wa tiawara

Vugimunkulu: 8 wa tiawara

NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE HI SIKU : Awara na 25 wa timinete

: Awara na 35 wa timinete

Leswi pfanganisiweke eka nongonoko wa siku na siku

KOTARA YA 1

KU YINGISELA NA KU VULAVULA (SWA NOMO)

VUNDZENI/MINONGOTI / VUSWIKOTI

Migingiriko ya siku na siku eka swiyenge hinkwaswo swo dyondza ririmi kun’we na tidyondzo tin’wana.

Migingiriko leyi landzelaka yi nga tivisiwa eka nkarhi wihi kumbe wihi wa ku rhendzeleka ka mikarhi ya

Giredi ya R: vuyimbeleri, mfambafambiso wa swirho, sayense, ririmi, mahungu, swo kombiwa, xitori na

yin’wana migingiriko.

Eka Giredi ya R, mitirho yo tirhisa switwi i ya nkoka swinene hikuva hi yona masungulo yo dyondza. Endlani

leswaku ku va na nkarhi wo endla swilo leswi wo ringana esikwini na le ka masiku hinkwawo ya ku dyondza

ka mudyondzi elembeni hinkwaro.

A yingisela swivutiso swo olova na switiviso kutani a hlamula hi ndlela leyi faneleke.

A yingisela swileriso swo olova a tlhela a endla leswi a lerisiweke swona.

A yingisela na ku encenyeta tipatironi ta ncino (xik. phoko, phoko-phoko, phoko) a landzelela hi mfanelo.

A yingisela handle ka ku nghenelela

A yingisela switori swo koma hi ndlela yo kombisa ku tiphina na ku nghenelela eku yimbeleleni lomu swi

lavekaka hi nkarhi lowu faneleke

A yimbelela swinsin‘wana swo olova a ri karhi a endla encenyeto hi ku pfunetiwa. (Xik: Nhloko, makatla, xifuva

xisuti, matsolo, swikunwana, matsolo, swikunwana.)

A hlaya swiphato swo olova a ri karhi va encenyeta hi ku pfuniwa hi mudyondzisi (xik: Du! Elizabeth, Du! Ka

malume, Du! Miyela n‘wananga hi ya hola, Du! Hi ya hola makume na madzana, Du! A hi dyi nchumu, Du! Hi

dya maxalani, Du! Xikombe xi wile Bo! Ntungulu...!) [Ndhambi EP (1966) – Swiphato swa Xitsonga]

33

A yingisela na ku tsundzuka ku landzelelana ka marito yo olova yo fana na baka, beka, buka, bela, bolo, bula,

(Endlani tano na man‘wana)

A hlawula rito ra mudyondzisi exikarhi ka pongo

A vulavula hi xifaniso xa le ka phositara, tichati ta nkongomelo wa vhiki eka chati kumbe leswi nga ebukwini

A rungula switori na ku vuyelela switori swa van‘wana hi swa marito ya yena n‘wini

A tirhisa ririmi ku endla minongoti yo karhi eka tidyondzo hinkwato

A ndlandlamuxa ririmi hi ku tumbuluxa minongoti yo fana na swivumbeko, vukulu, mihlovo, vukhale, nkarhi na ku

veketela swilo hi nandzelelano

A tirhisa ririmi ku ehleketa na ku ehleketisisa:

A lemuka na ku hlamusela ku fana ka swilo na ku hambana ka swona

A fananisa swilo leswi fambelanaka/hambana

A paketela switirhisiwa hi ku fana ka swona kumbe hi ku ya hi mitirho na mihlovo ya swona, nasw

A kombisa vutivi bya swirho swa miri wa yena na mitirho ya swona

A tirhisa ririmi ku lavisisa na ku endla mbalango

A vutisa swivutiso

A nyika tinhlamuselo

A ololoxa na ku hetisa xitumbetamarito xa marito yo ringana ntlhanu

A hlawula / na ku sefa mahungu:

A kota ku hlawula mahungu yo huma eka nchumu lowu wu hlamuseriweke

A tirhisa swifaniso na swin’wana swo voniwa ku humesa nhlamuselo yo karhi

A tsundzuka na ku kota ku hlawula swo fana leswi humaka eka xifaniso

A teka xiave eka migingiriko yo lemuka nchumu wo karhi eka xifaniso lexi nga na mpficipfici wa swilo na ku swi

hambanisa hi mfanelo

A tlanga mitlangu yo fana na lowo tumbeta swilo swo karhi etlilasini ya vona

A kota ku hambanisa swivumbeko swa maletere na marito hi ku tirhisa migingiriko yo fana na ya ku veketela

swilo hi ku fana ka swona, ku languta nandzelelano wa swifaniso leswi yelanaka, a hlawula lexi hambanaka na

leswin‘wana no hlamusela ku hambana ka kona hi ku ya tsavula eka swibokisana swa swipfuneta-dyondzo

leswi endliweke hi mudyondzisi

34

A lulamisa swifaniso swinharhu hi ndlela leyi swi nga ta endla xitori na nandzelelano lowu faneleke wa mahungu

loko xi runguriwa. (hileswaku mudyondzisi u fanele ku hlanganisa swifaniso swa hungu ra xitori lexi).

A kota ku tsundzuka leswi a swi voneke hi mahlo eka ntlangu wo lava ku tsundzuka. (Mudyondzisi u ta va

komba xifaniso lexi nga na swilo swo karhi kutani a xi pfala, a kombela mudyondzi un‘we ku vula leswi a swi

voneke)

A hetisa xitumbetamarito kumbe tafula ro phasaphasana hi nkarhi wo tlanga

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swa makambelelo

Swa nkamafundza

Swo runguriwa hi nomo na swa encenyeto

Leswi nga ta xiyisisiwa

Ku yingisela swinene eku vutisiweni ka swivutiso swo olova na switiviso na ku swi hlamula hilaha swi faneleke

Ku yimbelela na ku hlaya swiphato na swinsin‘wana swo lava encenyeto wa ncino

Ku yingisela switori swo koma hi vutiphini na ku hlavelela eku yimbeleleni laha swi faneleke nakona hi nkarhi

lowu swi lavekaka

Ku hlamusela xitori na ku xi rungula hi marito ya vutumbuluxi bya yena n‘wini

Ku ndlandlamuxa ririmi ku ta tumbuluxa minongoti leyi: xivumbeko, mihlovo, vukulu , vukhale na swin‘wana

Ku lemuka na ku hlamusela ku fana na ku hambana ka swilo leswi a swi tlangisaka hi mavoko ya yena

Ku tiva na ku hambanisa swirho swa miri wa yena na mitirho ya swona

Ku tirhisa ririmi ku nyika tinhlamuselo to karhi ta swilo swo hambanahambana

Ku lulamisa na ku hetisa xiphasamarito lexi a tlangaka hi xona hi nkarhi wo tlanga

Ku lemuka no komba michumu leyi fanaka eswifanisweni

Tirhisa nongonoko wo kamba na rhubiriki yo katsa swa ririmi hinkwaswo eku kambeleni ka ririmi

35

KOTARA YA 1

KU HLAYA KO SUNGULA

VUNDZENI/MINONGOTI/VUSWIKOTI

KU HLAYA:

Vuswikoti byo hlaya byo sungula

A hluvukisa mfambafambo wa mahlo tanihi loko a kota ku landzelerisa bolo leyi fambisiwaka kusuka eximatsini ku

ya exineneni

A teka xiave eka migingiriko yo dyondzisa matlhelo tanihi ku fambisa miri kusuka eximatsini ku ya exineneni na

kusuka ehenhla ku ya ehansi

A kota ku hambanisa swivumbeko swa maletere na marito tanihi ku paketela swilo swa swivumbeko swo fana, ku

landzelerisa swifaniso, ku tsavula xifaniso lexi hambaneke na swin‘wana

A kota ku tirhisa vuswikoti byo landzelerisa swifaniso swinharhu leswi nga tlhelaka swi humesa hungu ra xitori lexi

a xi vumbeke

A kota ku tirhisa vuswikoti byo tsundzuka leswi a swi voneke swo fana na maletere, swivumbeko kumbe michumu

yo khomeka emaritweni yo olova

A hetisa xifaniso xo voniwa tanihi ku xi aka hi swiphazamiso na ku hetisa swifaniso

A kota ku khoma buku hi mfanelo yi langutile ehenhla na ku yi pfula tipheji ta yona hi mfanelo

A tirhisa swifaniso ku vhumba leswi swa ha taka eka xitori a ‗hlaya‘ swifaniso na tinhlokomhaka ta swifaniso a

komba ku twisisa leswaku swifaniso na marito swi na vuxaka kambe swa hambana

A tiendlela xitori xa yena n‘wini hi ku hlaya swifaniso

A tiendla onge o va eku hlayeni a tlhela ‗a tirhisa na rito ra loko a ri eku hlayeni ka ntiyiso‘

A kota ku lemuka vito ra yena n‘wini kun‘we na ya van‘wana va ntlhanu lava a dyondzaka na vona

A yelanisa rito na nchumu wa kona tanihi tafula, rivanti, xitulu hi ku vona xifaniso xa nchumu lowu

A sungula ku kuma nhlamuselo ya leswi swi tsariweke

A sungula ku twisisa leswaku leswi tsariweke swi na tinhlamuselo ta leswi swi hanyaka tanihi maletere lawa ya

vumbaka vito ra yena

A lemuka vito ra yena na ra van‘wana lava nga riki ehansi ka ntlhanu etlilasini ya yena

A sungula ku twisisa leswaku maletere lawa ya tsariweke ya yimela leswi swi twarisiwaka hi nomo

A ‗hlaya‘ marito lama tirhisiwaka ngopfu tanihi leswi a swi vonaka lomu a hanyaka kona ku fana na SPAR, PEP,

KFC, Shoprite, ABSA, ATM, STOP na swin‘wana

36

Ku hlaya kun’we na van’wana

Ku languteriwile migingiriko yo ringana 15 wa timinete kambirhi kumbe kanharhu evhikini laha va nga ta hlaya

swi huma eka Buku leyikulu, phositara ya swinsin’wana na swinsin’wana swo lava ncino. Mudyondzisi hi yena a

nga ta endla nkombiso wo hlaya loko tlilasi hinkwayo yi ri karhi yi n’wi landzelela a ri karhi a landzelela nkarhi

lowu pimiweke wo langutana na ku dyondzisa ririmi.

Mudyondzisi u languteriwa ku va a tirhisile tibuku letikulu ta ntlhanu hi kotara. Kutani mudyondzi u ta:

hlaya leswi kurisiweke tanihi xiphato, leswi nga eka buku leyikulu, phositara ya tlilasi hinkwayo laha a rhangeriweke

hi mudyondzisi entlaweni wa vona wo hlaya kun‘we.

hlamusela na ku rungula swimunhuhatwa swa le xitorini

dirowa swifaniso a tlhela a endla hungunkulu ra swona na swinsin‘wana swo lava ncino

landzelerisa hungu ra xitori hi ku tirhisa swifaniso

angula eka switori hi ku tirhisa mfambafambo wa miri wa yena na ku swi encenyeta

Ku hlaya a ri yexe. Ku ta langutiwa loko mudyondzi a:

swi kota ku hlaya buku a ri yexe hi ndlela yo lava ku tiphina hi mahungu yo huma eka tibuku leti nga elayiburari

kumbe ekhoneni yo hlayela kona

Ku lemuka mipfumawulo ya siku na siku / hi ndlela yo lemukisa vadyondzi

Migingiriko ya 15 wa timinete siku na siku

Ku nga dyondzisiwa yin’wana ya mipfumawulo leyi longoloxiweke laha hansi leswaku mudyondzi a ta kota ku:

hambanisa mipfumawulo, ngopfungopfu leyi nga eku sunguleni ka mavito ya vona

vona mipfumawulo leyi nga lo va swiwelo eku landzelelaleni ka mipfumawulo (xik: b, b, k, b; d, d, d, t)

ku vona loko mipfumawulo leyi nga nyikiwa/kombisiwa yi fana kumbe ku hambana: /p/, /p/ [ya fana]; /p/, /d/ [ya

hambana])

vona leswaku xivulwa xo twarisiwa xi vumbiwile hi marito yo hambana hi ku phokotela mavoko endzhaku ko vula

rito rin‘wana na rin‘wana ra peletwana rin‘we, xik: va ta dya

Va xakahata mipfumawulo eka maletere na marito

Va sungula ku tiva leswaku marito ya vumbiwile hi mipfumawulo: a nyika mpfumawulo wo rhanga wa vito rakwe

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swa makambelelo:

Yo kala mafundza

Swo runguriwa hi nomo na/kumbe swo endla kunene

37


Ku kota ku hambanisa mipfumawulo ya maletere ya rito, ngopfungopfu emasungulweni ya mavito ya vona

Ku kota ku vona mipfumawulo leyi nga yelaniki / nghenelelaka eka nongonoko wa mipfumawulo yo fana , xik: Hi yihi

mipfumawulo leyi nga riki ya laha? (b, b, k, b; d, d, d, t)

Tirhisa nongonoko wo kamba na rhubiriki yo kambela migingiriko hinkwayo ya ririmi

KOTARA YA 1

KU TSALA KO SUNGULA


Ntivontsalo wo sungula:

Migingiriko ya siku na siku eka swiyenge hinkwaswo swa ririmi na le ka tidyondzo letin’wana

Migingiriko ya Dyondzo ya vutshila na vuyimbeleri i swilaveko leswikulu eku ndlandlamuxeni ka mfambafambo

wa swirho swa mudyondzi

A kurisa vuswikoti byo fambafambisa mavoko tanihi ku pfuva vumba/fulawara, ku boha mabuwuti na ku ya tshunxa,

na ku chaya piyano emoyeni.

A kurisa mfambiso wa tintiho tainihi ku tumbuluxa tibolo ta maphepha yo pfuviwa na ku encenyeta swiphato swa

ncino wa tintiho

A kurisa mfambiso wa tintiho hi ku kota ku tsema maphepha hi xikero

A ndlandlamuxa mfambiso kun‘we wa mahlo na mavoko tanihi ku qhavulela, ku dirowa na ku khirayona hi mikarhi

ya mitlangu ya le tlilasini na le handle

A ndlandlamuxa vuswikoti byo tiva matlhelo ya miri ya vona tanihi le ximatsini, exineneni, enhlokweni,

eswikunwaneni hi ku yimbelela swinsin‘wana swo lava encenyeto

A kota ku tsemakanyisa voko exikarhi ka miri wa vona tanihi ku ri yisa exikatleni xa le ximatsini na ku yisa ra le

ximatsini exineneni ku ya khoma katla ra xinene

A kota ku vumba marito hi ku ya tsala hi ku tirhisa miri tanihi loko va ya tsala letere ‗I‘

A endla nkandziyiso wa xifaniso na tipatironi hi ku landzelerisa hi ku tsala

A endla nkopunulo wa tipatironi ta le ka bodo leyi boxiweke timbhovo ta xifaniso xa nchumu lowu va wu tivaka. Xik:

homu, huku, mbyana na swin‘wana

A kota ku tirhisa swo tsala swo hambanahambana tanihi penisele, rhaba, tikhirayoni to penda, na swin‘wana

A kota ku tsala esaveni

38

Ku tsala ko sungula:

A dirowa kumbe ku penda swifaniso ku hundzisa mahungu hi nkarhi wa migingiriko ya vutshila byo tumbuluxa ku

fana na leswi swi nga tshama swi n‘wi humelela

A twisisa leswaku ku dirowa na ku tsala swi hambanile: matsalelo ya manyokanyokana (squiggles)

A ‗hlaya‘ leswi a swi tsaleke: a ‗hlaya‘ leswi ‗vuriwaka‘ a tlhela a swi nyika tinhlamuselo to swi yimelela

A endla onge va le ku tsaleni hi nkarhi wa ku endliwa ka encenyeto wo tsala emoyeni: a teka hungu ra riqingho, a

tsala thikiti ra ndziho wa le patwini, exibedhlele na kun‘wana

A kota ku tsala kusuka eximatsini ku ya exineneni na kusuka ehenhla ku ya ehansi.

A nghenisa mavonelo ya yena eka ku tumbuluxiwa ka buku yo endliwa hi tlilasi

A tirhana na marito

A ntlawahata marito ya mavito lawa ya sungulaka hi maletere yo fana tanihi le ka Nyiko na Nsovo, Mihloti na

Mahlori, Kulani na Khangela sweswo-sweswo

A vona hilaha mavito ya vona ya nga xiswona loko ya tsariwile

MAKAMBELELO


Swo kala mafundza

Swo runguriwa hi nomo na/ swo endla kunene


Ku dirowa na ku penda swifaniso hi ndlela leyi xi nga ta humesa nhlamuselo yo twisiseka hi nkarhi wa dyondzo ya

vutshila swi ri leswi swi nga tshama swi n‘wi humelela

Ku vumba maletere hi tindlela to hambanahambana a tirhisa miri hinkwawo: hi ku tirhisa miri wa yena n‘wini ku

vumba letere ra ‗I‘

Ku tsala hi ku landzelerisa esaveni

Ku twisisa leswaku ku tsala na ku dirowa i swilo leswi hambaneke hi ku tiendla onge o tsala kambe leswi a swi

tsalaka swi ri manyokanyokana

Ku kota ku hlaya mipfapfarhuto leyi a yi tsaleke laha eka yena n‘wini yi nga mahungu yo karhi

Ku tirhisiwa switirhisiwa swo tsala no penda hi mfanelo hi nkarhi wo tlanga etlilasini na le handle loko ku dyondziwa

swa vutshila

Ku ta tirhisiwa nongonoko wo kamba na rhubiriki leyi hlanganiseke ku kambela swa ririmi hinkwaswo

39

KOTARA YA 2

KU YINGISELA NA KU VULAVULA


Migingiriko ya siku na siku eka swiyenge hinkwaswo swo dyondza ririmi na tidyondzo letin’wana

Migingiriko leyi landzelaka yi nga tivisiwa eka Giredi ya R hi nkarhi wa minongonoko ya masiku hinkwawo eka

tidyondzo to fana na vuyimbeleri, dyondzo ya vutiolori, sayense, ririmi, mahungu, nkombiso, switori na

vutshila.

A yingisela swileriso swimbirhi kumbe swinharhu, a tlhela a endla hilaha a lerisiweke hakona ku fana na loko a

lerisiwa ku teka tikhirayoni a ti longoloxa ehansi hi mihlovo leyi yi nga ta hlayiwa hi mudyondzisi

A yingisela handle ka ku nghenelela van‘wana a tlhela a burisana na vona hi leswi va swi yingiseke hi ndlela yo

lulamisana

A rungula switori a tlhela a swi tlanga

A hlamusela xitori xa yena na leswi a swi tweke swi runguriwa hi vanghana va yena etlilasini hi marito ya yena

n‘wini

A yimbelela tinsimu na ku hlaya swiphato na ku endla encenyeto wa swin‘wana leswi va swi yingiseleke va ri hi

tlilasi hinkwayo

A hlaya swiphato na swinsin‘wana na ku swi encenyeta va ri hi ntlawa

A landzelerisa swifaniso swa xitori a tlhela a humesa hungu ra xona

A teka xiave eka mbhurisano wa tlilasi na ku vutisa swivutiso swo tlhontlha miehleketo

A burisana na van‘wana hi swifaniso swa le ka phositara na nkongomelo wa vhiki laha ku nga languteriwa

mikongomelo yo ringana ntlhanu hi kotara

A yingisela na ku kota ku landzelerisa marito lawa ya twarisiwaka hi ndlela yo landzelerisa switwari swa wona tanihi

gama, gemba, gila, golo, gula laha ku tshikeleriwaka mpfumawulo wa ―g‖, sweswo-sweswo

A tirhisa ririmi ku tumbuluxa minongoti yo tala

A tirhisa ririmi ku tumbulxa minongoti yo tala yo huma eka tidyondzo to hambanahambana yo fana na ku tala ka

swilo, matlhelo, mikarhi, mihlovo, ku longoloxiwa ka swilo, vukhale na vukulu na swin‘wana

A tirhisa ririmi ku ehleketa na ku ehleketisisa

A kota ku vona na ku hlamusela swilo leswi swi fanaka na ku hambana ka swona

A pimanisa swilo leswi swi fambaka swin‘we na leswi swi hambaneke hi swihlawulekisi swa swona

40

A ntlawahata swilo hi muhlovo, xivumbeko na vukulu bya swona

A hambanisa xirho xo karhi eka nchumu lowu wu hetisekeke tanihi xikokola, rintiho, xisuti, tsolo na swin‘wana laha

va nga ta nghenisa na swinsin‘wana swa encenyeto na ncino

A tirhisa ririmi ku lavisisa na ku valanga hi rona

A vutisa swivutiso na ku lava tinhlamuselo

A nyika tinhlamuselo na ku lava swo basisa ntwisiso wa yena

A lulamisa na ku hetisa swiphasamarito swo hlaya

Ku hlela mahungu:

A teka mahungu lawa a ya hlawuleke ya huma eka nchumu lowu wu hlamuseriweke tanihi xifaniso

A tirhisa swo voniwa na swa swifaniso swo pfapfarhutiwa ku humesa tinhlamuselo

A lungutisa xifaniso hi vuxiyaxiya a tlhela a humesa leswi swi yelanaka na leswi a swi tivaka

A kuma tindhawu leti a lerisiweke ku ti languta eka xifaniso lexi bohaka tanihi doroba laha a faneleke ku languta

xibedhlele, poso na swin‘wana

A tlanga na van‘wana ntlangu wo tumbeta swilo swo karhi eka tikhona to hambanahambana etlilasini ya vona

A hambanisa exikarhi ka swilo swo hambanahambana tanihi xivumbeko, mihlovo, vukulu bya swona na leswi swi

langutekisaka xiswona

A tlhela a longoloxa hi mfanelo swifaniso swo hangalasiwa swa xitori lexi a xi hlayeke na ku hlamusela leswi a swi

endliseke xiswona

MAKAMBELELO


Swo pfumala mafundza

Swo runguriwa hi nomo na swo endla kunene


Ku yingisela handle ka ku nghenelelana na ku teka xiave eku vulavuleni

Ku yimbelela tinsimu, swiphato na ku endla encenyeto wa leswi swi hlayiweke hi tlilasi hinkwayo

Ku hlaya swiphato na swinsin‘wana va ri karhi va nghenisa swiendlo swo tirhisa swirho

Ku rungula xitori na switori swa vadyondzikulobye hi marito ya yena n‘wini

Ku tirhisa ririmi ku ndlandlamuxa minongoti eka tidyondzo to hlaya

Ku nghenelela eka mbhurisano na ku vutisa swivutiso

Ku kuma nchumu lowu va lerisiweke wona exikarhi ka swilo swo tala tanihi xifaniso xa doroba

41

Ku vona ku yelana na ku hambana ka swilo swo karhi

Ku langutisisa swinene xifaniso na ku kuma swo yelana na leswi a swi tivaka yena n‘wini hi xifaniso lexi

Nongonoko wo landzelerisa hi ndlela yo kambela ririmi hi ku angarhela

42

KOTARA YA 2

KU HLAYA KO SUNGULA


Ku hlaya:

Ku hlaya ko sungula:

A fambisa mahlo ehenhla ka leswi tsariweke hi mfanelo a suka eximatsini a ya exineneni

A tiva matlhelo tanihi hi ku susa nchumu eximatsini ku xi yisa exineneni na ku xi susa ehansi xi ya ehenhla

A khoma buku hi ndlela leyi faneleke yi langutile ehenhla na ku pfula tipheji hi mfanelo

A tirhisa swifaniso ku vhumba leswi xitori xi vulavulaka hi swona

A hlamusela swifaniso ku tivumbela xitori xa yena vini

A tiendla onge va le ku hlayeni hi ku tirhisa rito ro hlaya hi rona

A twisisa leswaku leswi tsariweke swi na tinhlamuselo to karhi na leswaku marito ya nga yimela mavito ya vona,

swilo leswi va swi vonaka, tindhawu na swilo swo tala

A kota ku tsundzuka vito ra yena loko a ma vona ya tsariwile kun‘wana kun‘we na ya vadyondzikulobye

A hlaya nkongomelo lowu nga eka khadi yo voniwa va ri hi ntlawa lowu rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A kota ku twisisa leswaku marito lawa ya tsariweke ya yimela lawa hi ya vulavulaka. Leswi swi nga olova ku hatla

va swi twisisa loko va kombetiwa chati ya maxelo ya siku rin‘wana na rin‘wana

A hlaya marito ya le ka xiyimo xa le henhla tanihi mavito ya vanghana va yena, ya tindhawu leti va hanyaka eka

tona tanihi PEP, KFC, Pick‘n Pay, STOP na swin‘wana

A tirhisa xifaniso ku hlaya xivulwana xo olova kumbe nhlokomhaka ya xitori hi xifaniso lexi tanihi loko exifanisweni

mbyana yi ri eku lumeni ka nhwanyana.

A endla encenyeto wa xitori, a ri karhi a yimbelela na ku endla encenyeto wa swinsin‘wana

A yingisela na ku burisana na van‘wana hi switori swo hlaya leswi va swi tweke

A burisana na van‘wana hi xitshuriwa laha va nga ta kombisa masungulo ya xona, exikarhi na le ku heteleleni ka

xona

Ku hlaya kun’we na mudyondzisi

Migingiriko leyi yi ta endliwa nkarhi wo ringana 15 wa timinete kambirhi kumbe kanharhu evhikini laha ku nga ta

tirhisiwa xifaniso xo huma eka Buku Leyikulu kumbe phositara. Mudyondzisi hi yena a nga ta kombisa

mahlayelo lamanene lawa a lavaka leswaku vadyondzi va ya tekelela. Mudyondzisi u languteriwa ku va a

43

tirhisile tibuku to ringana ntlhanu hi kotara.

A hlaya eka buku leyi kurisiweke kumbe phositara laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A bula na ku hlamusela swimunhuhatwa swa le ka switori leswi va swi hlayeke

A dirowa swifaniso leswi humesaka mahungunkulu ya xitori, swinsin‘wana na swiphato

A lulamisa swifaniso hi ku swi longoloxa hi ndlela leyi swi nga ta endla xitori lexi a nga ta tlhela a kota ku xi hlaya

A kota ku landzelerisa xitori hi ku tirhisa mfambafambo wa swirho na ku endla migingiriko yo encenyeta tanihi le ka

swinsin‘wana

A bvumba leswi nga ta landzela eka xitori hi ku tirhisiwa ka switshuriwa leswi tivekaka na ku swi yelanisa na

swifaniso

A hlamula eka switori swo lava vutshila hi ku swi penda hi ndlela leyi swi nga ta humesa tinhlamuselo leti a nga ta

tlhela a kota ku ti hlamusela

Ku hlaya a ri yexe

A kota ku hlaya tibuku ta switori a ri yexe swi huma eka tibuku leti ti nga etlilasini ya yena, ngopfungopfu etikhoneni

ta tlilasi

Matwariselo/malemukiselo ya siku na siku ya Ntivompfumawulo

Migingiriko ya kona yi ta endliwa ku ringana 15 wa timinete hi siku

Migingiriko leyi yi ta endliwa yi kongomisiwile eka mipfumawulo yo hlaya leyi yi kombisiweke laha hansi hi

mikarhi leyi yi vekiweke

A hambanisa mipfumawulo yo twarisiwa, ngopfungopfu eku sunguleni ka marito

A kota ku twa na ku hlawula mpfumawulo wo karhi eka rito loko wu twarisiwa tanihi mpfumawulo wa /o/ eka hoko,

rhoko, tola, voko na yin‘wana mipfumawulo leyi mudyondzisi a nga ta yi engetela

A kota ku avanyisa mapeletwana ya rito hi ku hlanganisa switatisi na switwari eku vumbeni ka mpfumawulo wo

twarisiwa tanihi le ka ‗ba-na-na‘ kumbe va kumisisa nhlayo ya mapeletwana lawa ya nga kona eka rito hi ku ya

phokotela loko ya ri eku twarisiweni

A koxometa marito lawa ya nga na ncino eka swinsin‘wana tanihi le ka ‗hojahoja tshika n‘wananga‘, laha ‗hojahoja‘

yi endlaka ncino. (Mudyondzisi u ta lava swinsin‘wana swin‘wana leswi swi nga na mipfumawulo leyi endlaka

ncino).

A languta marito lawa ya nga na ncino eka risimu lerintshwa

A tsundzuka mipfumawulo yo sungula eritweni tanihi le ka vito ra yena, xik: Nkateko (N); Mihloti (M); Rivoningo (R)

na man‘wana

44

Va xakahata/ntlawahata mipfumawulo na maletere kun’we na marito

A languteriwile ku twisisa leswaku marito ya vumbiwile hi mipfumawulo yo hlaya tanihi le ka mapeletwana /deya/ ku

nga na /de/ na /ya/ leswi endlaka /deya/ na yin‘wana

A kota ku tsundzuka mipfumawulo yo sungula ya mavito ya vanghana va yena

MAKAMBELELO


Swa makambelelo ya nkalamafundza

Swa nomo na swo endla kunene/ na swiendlo swa mudyondzi


Ku twisisa hilaha swo tsariwa swi humesaka nhlamuselo hakona laha rito ri nga yimelaka vito ra ndhawu kumbe xilo

xo karhi tanihi SPAR, Pep, STOP, Surf na swin‘wana

Ku khoma buku yo hlaya yi languta ehenhla na ku pfula tipheji ta yona hi mfanelo hi nkarhi wo hlaya

Ku hlaya leswi swi kurisiweke tanihi swiphato, tiphositara laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

Ku burisana na ku hlamusela swimunhuhatwa swa le ka xitori lexi va xi hlayeke kun‘we na mudyondzisi wa vona

Ku kota ku hambanisa mipfumawulo yo twarisiwa eku sunguleni ka marito yo vulavuriwa hi un‘wana

Ku ta tirhisiwa nongonoko wo kamba na rhubiriki yo kambela swa ririmi hi ku angarhela

45

KOTARA YA 2

KU TSALA KO SUNGULA

VUNDZENI/MINONGOTI NA VUSWIKOTI

Ntivontsalo:

Migingiriko ya siku na siku ya swiyenge swa ririmi kun’we na minongonoko yin’wana yo dyondza.

Migingiriko yo huma eka dyondzo ya vutshila na vuyimbeleri i swa nkoka lowukulu eku ndlandlamuxeni ka

vuswikoti byo fambafambisa swirho swa mudyondzi

A ndlandlamuxa vuswikoti byo fambisafambisa swirho swo fana na ku tiyerisa mavoko hi ku pfuva vumba kumbe

fulawuri leyi katsiweke na maphepha na ku vumbuluxa swin‘wana tanihi thayere

Ndlandlamuxo wa tintiho hi ku tlangisa mudyondzi mitlangu leyi lavaka mfambafambo wa tona eswisin‘wanini

Ndlandlamuxo wa ku tirhisa swirho swo tsala tanihi ku va tsemelerisa maphepha ya va eka swivumbeko swo

hambanahambana hi swikero

Ndlandlamuxo wa mfambafambo wa tihlo na mavoko eku qhavuleleni ka bolo na swin‘wana leswi lavaka ku

tirhisiwa kun‘we ka swirho leswi tanihi hi ku khirayona na ku penda

Ndlandlamuxo wo kurisa mipfimbi hi ku rhwala na ku vumba maletere hi miri ya vona

Va sungula ku vumba maletere hi ku tirhisa ku penda hi tintiho ta vona kun‘we na swo penda hi swona tanihi

tiburaxi na tikhirayoni

A landzelerisa swifaniso swo karhi hi ku swi dirowa hi ndlela yo swi tshikelela a ri karhi a tsundzuka laha a

sunguleke kona

A kopunula tipatironi leti nga eswigojanini leswi swi endliweke na ku swi kopunula emaphepheni

A kota ku tirhisa swo tsala swo hambanahambana hi mfanelo

A kota ku khoma swo tsala hi swona tanihi tikhirayoni hi ndlela leyinene

A ‗tsala‘ a tshamile hi ndlela leyi amukeriweke ya matshamelo


A sungula ku dirowa xifaniso xo hlamusela hungu ra mhaka yo karhi leyi a yi tivaka

A sungula ku twisisa leswaku ku tsala na ku dirowa i swilo swimbirhi swo hambana, nakambe a sungula ku

kopunula maletere na tinomboro leti endliweke hi mudyondzisi wa vona etlilasini. A sungula ku endla onge u le ku

tsaleni hi ku n‘wayan‘waya swikhokhonono/manyokanyokana

A sungula ku hlaya leswi maletere na manyokanyokana ya vona swi yimelaka swona

46

A endla encenyeto wo tsala xo fana na khadi ro xeweta, ku tsala mapapila nasw.

A sungula ku tsala a sukela eximatsini ku ya exineneni na ku sukela ehenhla a ya ehansi ka pheji

A sungula na ku kopunula swo hlaya leswi a swi vonaka emigangeni ya ka vona tanihi leswi swi tsariweke eka

tibodo to hambanahambana na swikumiwa hi nkarhi wa vona wo tlanga va ri emakaya

A tirhisa marito

A ntlawahata marito ya mipfumawulo/maletere yo fana yo sungula eka rito. Xik: /m/ eka ‗manana‘, ‘masi‘, ‗muti‘ na

man‘wana

A lemuka letere kumbe vangwa exikarhi ka marito lawa ya tsariweke ebukwini, tanihi le ka vito ra yena n‘wini kumbe

marito lama tolovelekeke ebukwini

A nghenisa xandla eku tsaleni ka tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi, mudyondzi a nga vitanela

loko mudyondzisi a ri karhi a tsala

MAKAMBELELO


Swo kala mafundza

Swo runguriwa hi nomo na swo endla kunene

Leswi nga ta xiyaxiyiwa

A dirowa swifaniso hi swikongomelo swo lava ku humesa tinhlamuselo to karhi ta mahungu ya vutumbuluxi bya

yena n‘wini

A kurisa vuswikoti byo tirhisa swirho leswikulu: va tirha hi vambirhimbirhi kumbe hi un‘weun‘we ku vumba maletere

hi ku tirhisa miri ya vona.

A vumba marito hi ku ya tsala hi tintiho, ku penda hi burachi na hi tikhirayoni hi tikhirayoni ta mafurha

A twisisa leswaku ku tsala na ku dirowa i swilo swimbirhi leswi swi hambaneke, a sungula ku kopunula maletere na

tinomboro etlilasini eka matshalatshala ya yena yo tsala: a endla wongeti wa tsala hi ku tirhisa maletere na

manyokanyokana lama kopunuriweke

A ‗hlaya‘ leswi maletere lawa va ya n‘wayan‘wayeke ya yimelaka swona na ku ‗vula‘ swona

A sungula ku ‗tsala‘ hi ku xiyaxiya matlhelo lama ku sukiwaka na ku ya eka wona loko ku tsariwa: h.l. kusuka

eximatsini ku ya exineneni, na kusuka ehenhla ku ya ehansi ka pheji

Tirhisani nongonoko wo kamba na rhubiriki yo kambela swa ririmi hinkwaswo hi ku angarhela

47

KOTARA YA 3



Migingiriko ya siku na siku eka swiyenge hinkwaswo swa ririmi na tidyondzo letin’wana.

Migingiriko leyi landzelaka yi fanele ku tivisiwa hi mikarhi yo tala ya ka Giredi ya R tanihi ya: vuyimbeleri,

vutiolori, sayense, ririmi, mahungu, nkombiso, switori, na migingiriko ya dyondzo ya vutshila

A yingisela swinene swivutiso a tlhela a nyika tinhlamulo leti faneleke

A yingisela swileriso na ku endla leswi a lerisiweke swona hi mfanelo

A yingisela nxaxamelo wa swileriso swo ya swi bohana a tlhela a swi endla hi mfanelo

A yingisela handle ka ku nghenelela van‘wana a ri karhi a kombisa ku va xixima na ku va na xiave eka ku burisana

ka vona

A rungulela van‘wana xitori na ku rungula leswi un‘wana a swi runguleke eka xitori xa yena hi marito ya murunguri

wo landzelerisa hungu ra xitori lexo sungula

A yimbelela tinsimu na swinsin‘wana a tlhela a endla encenyeto wa swiendlo swa swinsin‘wana leswi. (Xik:

N‘warikapanyana, kavakaveka; Loku nga kaveki nta ku hisa nomo...)

A hlaya xiphato na swinsin‘wana swa encenyeto a ri karhi a engetela hi swiendlo a ri na vutitshembi lebyi nga

kanakanisiki

A yingisela switori swo leha a ri karhi a kombisa ku swi twisisa na ku swi tsakela hi ku hlamula swivutiso mayelana

na switori leswi

A kota ku landzelerisa swifaniso leswi swi vumbeke xitori lexi a xi dyondzeke

A tsundzuka na ku kota ku vona ku landzelelana ka mipfumawulo emaritweni yo fana na lawa: boti; koti; poti; na

man‘wana lawa mudyondzisi a nga ta ma tumbuluxa hi ku ya hi vutlhari bya vadyondzi va yena

A burisana na van‘wana hi swifaniso swa le ka phositara, chati ya nkongomelo na Buku leyikulu hi leswi swi

kongomisiweke eka nkongomelo wa kotara hinkwayo

A tirhisa ririmi ku tumbuluxa minongoti

A tirhisa ririmi ku tumbuluxa minongoti ya marito mantshwa ya huma eka tidyondzo tin‘wana tanihi Metse. Xik: swilo

loko swi tele, vukulu, nkarhi, xivumnbeko, vukhale, matlhelo na swin‘wana hi mikarhi leto hambanahambana kumbe

hi nkarhi wo tlanga

48


A valanga na ku hlamusela swilo leswi fanaka na leswi swi hambaneke na hilaha swi fanaka hakona kun‘we na

hilaha swi hambaneke hakona

A pimanisa swilo leswi swi fambaka kun‘we/swin‘we na ku fananisa swilo leswi swi hambaneke

A ntlawahata swilo xileswi swi nga xiswona laha ku nga vaka hi mihlovo, swivumbeko, vukulu bya swona na

swin‘wana

A lemuka swirho/swiphemu leswi vumbaka nchumu lowu heleleke tanihi le ka xifaniso

A tirhisa ririmi ku lavisisa na ku valanga

A vutisa swivutiso swo lava ku tiva swo karhi na ku swi lavisisa etibukwini tin‘wana

A nyika tinhlamuselo na switshunxo eka leswi swi bohaneke

A kota ku hetisa xiphasamarito xa swiphemu swa le xikarhi ka khume na makumembirhi

Ku hlela mahungu:

A hlela mahungu lawa ya humaka eka nchumu wo karhi lowu wu hlamuseriweke

A tirhisa swo voniwa na swo fanisiwa eku tumbuluxeni ka tinhlamuselo

A twisisa leswaku swifaniso na swithombe swi na tinhlamuselo ta leswi swi humelelaka, vanhu, tindhawu na swilo

leswi va swi vonaka siku na siku naswona va nga burisana hi swona

A xiyaxiyisisa xifaniso hi vuketa a tlhela a burisana na van‘wana hi xona lomu ku nga na leswi swi yelanaka na

vutomi bya vona

A kota ku hambanisa swivumbeko eka leswi va swi vonaka eswifanisweni swa mpfilungano na ku swi dirowa hi

ndlela yo olova. Xik: movha wa Beetle lowu fambaka exikarhi ka mimovha yo tala edorobeni.

A kuma nchumu lowu tumbetiweke exikarhi ka swilo swo tala exifanisweni hi ku landzelerisa xileriso xa tlhelo leri

nchumu lowu wu nga tumbetiwa kona

A kota ku vona ku hambana exikarhi ka swivumbeko swa marito yo fana na: ‗c‘ and ‗o‘, laha ―c‖ yi yelanaka na

n‘weti loko ‗o‘ yi yelana na tandza

A landzelerisa swifaniso a tlhela a hlamusela xitori lexi swifaniso leswi swi xi vumbeke

MAKAMBELELO



Swa nomo na swo endla kunene

49


A yingisela swivutiso hi ndlela yo kombisa ku yingisela ka le henhla a tlhela a nyika tinhlamulo

A yingisela handle ka ku nghenelela van‘wana a ri karhi a kombisa nxiximo eka xivulavuri na ku vulavula hi ku

siyerisana

A yimbelela tinsimu na swinsin‘wana a ri karhi a landzelerisa hi swiendlo swa yena n‘wini

A hlamusela xitori xa yena na ku tlhela a rungula leswi swi runguriweke hi vanghana va yena hi marito ya yena

n‘wini

A tirhisa ririmi ku ndlandlamuxa minongoti yo huma eka tidyondzo letin‘wana hinkwato (xik. Metse - swilo loko swi

tele, vukulu, nkarhi, xivumnbeko, vukhale, matlhelo na swin‘wana hi mikarhi leto hambanahambana kumbe hi nkarhi

wo tlanga)

A yelanisa swilo leswi fambaka swin‘we na ku swi fananisa na leswi swi hambaneke na swona hi swihlawulekisi

swo karhi

A twisisa leswaku swifaniso na swithombe swi na mahungu ya leswi swi humelelaka, vanhu, tindhawu, na swilo

leswi va nga vulavulaka hi swona

A languta hi vuxiyaxiya swifaniso swo karhi na ku vulavula hi swo fana leswi va hlanganeke na swona

Va tirhisa nongonoko wo kamba na rhubiriki yo kambela ririmi hi ku angarhela

50

KOTARA YA 3

KU HLAYA KO SUNGULA


Ku hlaya:

Vuswikoti byo hlaya ro sungula

A ndlandlamuxa mfambafambo wa mahlo, xik. hi ku landzelela penisele yo kombetela kusuka eximatsini ku ya

exineneni

A ndlandlamuxa vutivi bya matlhelo hi ku hlaya matlhelo lawa ya kombisiweke hi miseve yo suka eximatsini yi ya

exineneni, na ku suka ehenhla yi ya ehansi

A kota ku yelanisa marito na swilo leswi ya yimelaka swona: a yelanisa tilebulu na michumu leyi leburiweke tanihi

rivanti, tafula, fasitere, nkukulu laha swilo leswi swi fanisiweke ku tlhela ku tsariwa mavito ya swona etichatini

letikulu

A tirhisa swifaniso ku twisisa swivulwana swo olova leswi nga ebukwini tanihi le ka xifaniso xa mbyana na xivulwa

lexi nge: ‗Languta mbyana.‘

A kota ku khoma buku hi ndlela leyi amukelekaka na ku pfula tipheji hi mfanelo

A hlamusela swifaniso eku tiendleleni ka xitori xa yena n‘wini, h.l. a ‗hlaya‘ swifaniso

A hambanisa swifaniso eka leswi tsariweke hi ku kombetela rito kutani a vutisa leswaku ri vula yini

A tiendla onge u le ku hlayeni hi ku tlhela a twarisa na rito ra munhu loyi a nga eku hlayeni

A hlaya marito lama tirhisiwaka ngopfu emugangeni tanihi mifungho ya le magondzweni, mavito ya mavhengele,

mimovha na swin‘wana

A sungula ku lemuka marito lama tirhisiwaka ngopfu lawa ya nga etlilasini ya vona tanihi lawa ya nga eka chati ya

maxelo, mavito ya vadyondzikulobye na tin‘hweti ta lembe

A hlaya buku ya swifaniso leyi nga na swivulwa swinharhu kumbe swa mune swa nhlamuselo leyi kumbetelekaka:

Xikombiso: mbyana. Mbyana yi hlongorisa huku. Namuntlha i Sonto. Hi ta dya nyama.

A endla encenyeto wa xitori, risimu na swinsin‘wana

A tsundzuka swa nkoka eka xitori lexi a xi tweke a tlhela a kota na ku swi hlamusela

A kota ku dirowa swifaniso swa xitori lexi a xi tweke kumbe xisin‘wana lexi a nga xi yimbelela

A burisana hi makhomelo lamanene ya buku yo hlaya kun‘we na ku yi hlayisa

A yingisela na ku burisana hi switori swo huma eka tibuku tin‘wana leti nga kona etlilasini tanihi timagazini na

51

swin‘wana

A tirhisa marito ya mipfumawulo yo endliwa hi swo karhi, yo yelana eka xitori kumbe xinsin‘wana, ya le

masungulweni na le xikarhi hambi ku ri emakumu ka xivulwa swi huma eka xitshuriwa lexi va xi hlayeke


Ku ta endliwa migingiriko yo ringana 15 wa timinete kambirhi kumbe kanharhu evhikini laha ku nga ta tirhisiwa

Buku leyikulu kumbe tiphositara. Mudyondzisi u ta kombisa mahlayelo na tlilasi hinkwayo hi nkarhi wo burisana

hi ta ririmi ku ringana swiphemu swimbirhi eka nkarhi lowu ringanyetiweke. Tirhisa Tibuku letikulu to ringana

ntlhanu hi kotara.

Va hlaya Buku leyikulu tlilasi hinkwayo yi rhangeriwile hi mudyondzisi

Va hlaya hi tlilasi kumbe hi ntlawa va langutanile na swivulwa swo endliwa hi mudyondzisi wa vona

Va tihlanganisa na leswi va nga tshama va swi vona hi nkarhi lowu wo hlaya va ri na mudyondzisi wa vona. Ku nga

va leswi va swi voneke eka thelevhixini kumbe eswifanisweni

Va hlamusela swihlawulekisi swa swimunhuhatwa swa xitori kumbe leswi va swi voneke eka thelevhixini va tlhela

va nyika mavonelo ya vona

Va valanga ku landzelelana ka swiendlo eka xitori xo olova

Va tirhisa khavhara ya buku na leswi fanisiweke eka yona ku endla nkumbetelo wa xitori xa buku hinkwayo

Va nghenelela eka ku hlaya xitshuriwa va ri karhi va kombisa vutitshembi na vutiphini bya leswi va swi hlayaka

Va burisana na ku vutisa swivutiso swo hambanahambana swi huma eka xitori lexi va xi hlayeke

Ku hlaya a ri yexe

Laha mudyondzi u hlaya tibuku leti nga etikhoneni a ri yexe, a ri karhi a ti phendlaphendla kahle na ku kombeta

vutivi bya yena bya mahlayiselo ya buku

Dyondzo yo va khutaza hi mipfumawulo ya siku na siku

Migingiriko ya siku na siku yi teka 15 wa timinete

Mighingriko yo hlaya leyi kombisiweke laha hansi yi ta tivisiwa hi mikarhi leyi kombisiweke eka minongonoko

ya vhiki etlilasini ya vadyondzi

Phemelela xivulwa hi swiphemu swo olova ku landzelerisa leswi xi akisiweke xiswona hi marito lawa ya yimaka hi

rin‘werin‘we. Xik: n‘wana–wa-mama; n‘wana-wa-deya; n‘wana-wa- rila, na man‘wana

Tlhelani mi ava marito lawa ya nyikiweke ehenhla hi swiphemuphemu swa rito. Xik: n‘wa-na-wa-ma-mama; n‘wa-

na-wa-de-ya. (Vadyondzi va ta hlayela swiphemutsongo leswi swi endleke marito lawa. Va ta tlhela va endla tano

52

na le ka mavito ya vona.

Va ta tlhela va valanga marito lawa ya nga na ncino loko ya twarisiwa eka swinsin‘wana tanihi le ka

―N‘warikapanyana, kava kaveka, loko u nga kavati, ndzi ta ku hisa nomo‖ Xiyani mbuyelelo wa ‗kava‘ eka risimu leri

Va lemukisiwa hilaha mavito ya vona ya sungulaka hi letere ro karhi tanihi le ka Dyanani ri sungulaka hi letere ra ‗d‘;

na le ka Solani ku sungulaka letere ra ‗s‘ na man‘wana

Va xakahata/ntlawahata mipfumawulo eka maletere na marito

Va lemukisiwa mipfumawulo yo twarisiwa na yo voniwa laha ku nga na switatisi na switwari tanihi le ka vito ra:

Sarah laha ku nga na mpfumawulo wa ‗s‘ na Saseka ku nga na mpfumawulo wa ‗s‘ na man‘wana mavito. Kasi loko

yi helerile ku na s-a-r-a-h, na s-a-s-e-k-a

Va lemuka mipfumawulo yo sungula eka mavito ya vanghana va vona na mavito ya swifuwo na swiharhi

MAKAMBELELO





Ku tirhisa xifaniso ku vumba swivulwana hi ku languta ntsena xifaniso xa leswi swi nga eku humeleleni

Ku fananisa marito na nchumu wo karhi na le ku pananiseni ka leswi swi nga vuxaka kumbe ku fana

Ku khoma buku hi ndlela leyi amukelekaka a pfula tipheji handle ka ku tikeriwa

Ku hlamusela swifaniso hi ku titumbuluxela xitori xa yena n‘wini

Ku hlaya leswi swi tumbuluxiweke hi tlilasi na swivulwa swo tsariwa hi mudyondzisi na swa mbitanelo

Ku hlamusela swihlawulekisi swa swimunhuhatwa exitorini xo yingiseriwa kumbe xa le ka thelevhixini a tlhela a

nyika mavonelo ya yena

Ku hlaya marito/mavito ya xiyimo xa le henhla tanihi ya switarata, mavhengele na mifungho ya le patwini

Ku lemuka mipfumawulo yo twarisiwa na yo voniwa na switatisi swo sungula eritweni kun‘we na switwari swa rito

leri tanihi le ka Sarah ku sunguleke ‗s‘

Ku lemuka maletere yo sungula eka mavito ya vanhu vo hambanahambana etlilasini ya mudyondzi tanihi le ka:

Julia laha ku sungulaka ‗j‘; eka Musa laha ku sunguleke ‗m‘, sweswosweswo.

Tirhisa minongonoko yo landzelerisa na rhubiriki ya matirhiselo ya ririmi hi ku angarhela

53

KOTARA YA 3

KU TSALA KO SUNGULA

VUNDZENI/MINONGOTI/ VUSWIKOTI


Migingiriko ya siku na siku eka swiyenge swo hlaya swa ririmi kun’we na tidyondzo letin’wana

Migingiriko yo huma eka dyondzo ya vutshila na vuyimbeleri i swa nkoka eku ndlandlamuxeni ka vuswikoti byo

fambafambisa swirho swa mudyondzi

Va ndlandlamuxa vuswikoti byo fambisa swirho swo fana na mavoko hi ku vumba maletere hi ku vumba na ku luka,

ku hulela vuhlalu na tikhadi eka ricindza

Va ndlandlamuxa vuswikoti byo fambisa swirho hi ku va tlangisa mitlangu leyi lavaka mfambafambo wa tintiho tanihi

timbila na piyano

Va ndlandlamuxa vuswikoti byo fambisa swirho hi ku va letela eku tsemeni ka swivumbeko swo karhi hi ku tirhisa

xikero

Va ndlandlamuxa vuswikoti byo fambafambisa mahlo na xandla eku qhavuleleni ka swo hoxiwa tanihi bolo yinene

kumbe yo endliwa hi maphepha na ku dirowa va tlhela va tirhisa tikhirayoni

Va ndlandlamuxa vuswikoti byo tirhisa swirho swo fana na mipfimbi hi ku va endlisa maletere yo tika hi miri ya vona

Va sungula ku vumba maletere hi ku tirhisa tintiho eku pendeni, tiburaxi na tikhirayoni to tirhisa mati

Va landzelerisa swifaniso hi ku swi kandziyisa va ri karhi va tiva laha va sunguleke kona na laha va nga ta

helela kona (xik: va nga landzelerisa homu, huku, ximanga na swin‘wana)

Va kopunula tipatironi leti nga eka tibodo hi ku ti kandziyisa emaphepheni man‘wana (va damarheta patironi, laha

loko va yi susile ku nga ta sala xifaniso xa yona)

Va khoma penisele hi mfanelo va tlhela va tsala kahle, va tshamile hi matshamelo lawa ya amukelekaka


A dirowa xifaniso xo humesa mahungu ya leswi a hlanganeke na swona a tlhela a tirhisa maendlelo tanihi

masungulo ya ku tsala hi ku ya va engetela marito eka leswi va swi diroweke

A twisisa leswaku ku tsala na ku dirowa i swilo swimbirhi leswi hambaneke laha va nga ta endla na masungulo yo

dyondza na ku kopunula tinomboro na ku dyondza ku tiendla onge va le ku tsaleni hi ku n‘wayan‘waya

manyokanyokana

54

A encenyeta ku tsala hi ku endla onge leswi va swi tsaleke swi na tinhlamuselo to hanya

A sungula ku tsala a sukela eximatsini ku ya exineneni na kusuka ehenhla ku ya ehansi

A kopunula mifungho leyi nga kona emigangeni ya vona hi nkarhi wa vona wo tlanga na vanghana va vona

A nghenisa mavonelo ya vona eku tumbuluxeni ka buku ya tlilasi

A kota ku tirhisa swo tsala hi swona hi vutitshembi na hi ku oloveriwa, swo fana na penisele na tikhirayoni

A tirha hi marito

A ntlawahata marito lawa ya twalaka ya yelana hi mipfumawulo. Xik: daka, deka, dika, duka (marito lawa ya hela hi-

ka;. Vadyondzisi lavani yan‘wana hi n‘wexe)

A valanga leswaku exikarhi ka marito exivulweni ku fanele ku siyiwa xindhawana lexi hambanisaka marito lawa.

(Xik: Nomsa Hlungwani)

A nghenisa mavonelo ya vona eku tumbuluxeni ka xitsariwa xa tlilasi laha va nga ta vula miehleketo ya vona loko

mudyondzisi a ri eku tsaleni

A kota ku tirhisa marito yo fana na le ku sunguleni, exikarhi na le makumu hi ndlela yo kota ku ya twisisa leswi ya

vulaka swona

MAKAMBELELO


Swo kala mafundza



Ku dirowa swifaniso ku humesa nhlamuselo ya leswi va hlanganeke na swona evutomini bya vona laha swi nga ta

endla masungulo yo tsala naswona va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona

Ku kombisa ku twisisa leswaku ku tsala na ku dirowa i swilo swimbirhi leswi swi hambaneke, va tlhela va sungula

ku kopunula marito na tinomboro hi ku endla onge va le ku tsaleni kasi va tsala manyokanyokana

Ku encenyeta ku tsala hi ndlela yo tlanga

Ku sungula ku tsala va ri karhi va xiyaxiya matlhelo tanihi ku tsala kusuka eximatsini ku ya exineneni na kusuka

ehenhla ku ya ehansi ka pheji

Tirhisa nongonoko wo landzelerisa na rhubiriki yo kambela ririmi hi ku angarhela

55

KOTARA YA 4



Migingiriko ya siku na siku eka swiyenge hinkwaswo swo dyondza ririmi na tidyondzo tin’wana

Migingiriko leyi landzelaka yi nga tivisiwa eka nongonoko wa ka Giredi ya R tanihi vuyimbeleri, mfambafambo

wa swirho, sayense, ririmi, mahungu, nkombiso, switori na yin’wana yo fana na ya dyondzo ya vutshila

A yingisela swivutiso hi ku hetiseka a tlhela a nyika tinhlamulo ta swona

A yingisela switiviso na ku endla leswi a tivisiweke swona hi mfanelo

Va hundzisa mahungu handle ka ku ya hundzuluxa kusuka eka lawa yo sungila

A yingisela swileriso swo ya swi bohana ku endla leswi a lerisiweke swona

A yingisela van‘wana handle ka ku nghenelelana va ri karhi va kombisa xichavo/nxiximo eka xivulavuri va yimerile

nkarhi wa vona wo vulavula

A yingisela switori swo leha a ri karhi a kombisa ku swi twisisa na ku tiphina hi swona na ku hlamula swivutiso leswi

nga ta vutisiwa hi switori leswi

A rungula xitori na ku hlamusela switori swo runguriwa hi vanghana va yena hi marito ya yena

A yimbelela tinsimu na swinsin‘wana a ri karhi a endla encenyeto wa leswi swi hlamuseriwaka hi swinsin‘wana leswi

hi ndlela yo kombisa vutitshembi bya vona

A hlaya xiphato na swinsin‘wana swo phata a ri eku cineni a ri karhi a endla encenyeto

A landzelerisa swifaniso swa xitori lexi a langutaneke na xona

A teka xiave eku burisaneni na ku vutisa swivutiso

A yingisela na ku tsundzuka ku landzelelana ka marito yo yelana, xik: chati na khadi; paka na pata; kula na rhula

A burisana na van‘wana hi swifaniso swa le ka tiphositara, chati ya nkongomelo wa vhiki laha mikongomelo yi

faneleke ku va ntlhanu hi kotara

A tirhisa ririmi ku ndlandlamuxa minongoti

A tirhisa ririmi ku ndlandlamuxa minongoti eka tidyondzo to hlaya


A valanga na ku hlamusela swilo leswi fanaka na hilaha swi hambaneke hakona

56

A fananisa swilo leswi fambaka swin‘we na ku xiyaxiya laha swi hambanaka kona

A ntlawahata swilo hi ku ya hi leswi swi nga xiswona na ku bohana ka swona tanihi swo twiwa hi ku khomiwa hi

mavoko laha swi nga khwaxaka kumbe swi rhetela

A hambanisa swilo swa tiyinhla to hambanahambana tanihi tafula, xikolo xa vona, bokisi ra mecisi na swin‘wana yi

ri ndlela yo va lulamisela ku ta dyondza metse hi ndlela yo swi twisisa

A tirhisa ririmi ku langutisa na ku endla ndzavisiso

A nga vutisa swivutiso na ku languta swin‘wana eka thelevhixini na tikhomphyutara ku ta kuma tinhlamuselo to karhi

A yingisela swiphiqo a tlhela a kuma switshunxo swa swona

A hetisa swo phasana swo ringana makumembirhi

Va hlela mahungu:

A tsavula mahungu eka leswi va swi yingiseleke loko swi hlamuseriwa tanihi nkarhi wa ku sungula ka nkhuvo wo

karhi lowu va wu tweke loko wu tivisiwa

Va tirhisa swo voniwa na swifaniso eku kumeni ka nhlamuselo

A twisisa leswaku swifaniso na swithombe swi na tinhlamuselo ta mahungu lawa ya humeleleke, ya vanhu,

tindhawu na swilo va tlhela va burisana hi swona

A kota ku tirhisa swifaniso ku paluxa vundzeni bya switori

A valanga swilo leswi swi humeke eka xifaniso hambilewi a ku nga laveki swona

A tlanga mitlangu yo kombeta matlhelo kun‘we na mudyondzisi tanihi ntlangu wa tinyoka leti nga eswitepisini

A kota ku hambanisa exikarhi ka swivumbeko swa maletere na marito na ku swi longoloxa hi mitlawa ya swona

A pananisa swifaniso na marito hi ku tirhisa swiphasanisamarito

MAKAMBELELO

Swilaveko swa makambelelo:

Swo kala mafundza



Ku yingiselana handle ka ku pfa va nghenelelana na ku va na xiave eka vadyondzi hinkwavo eku vulavuleni

Ku yimbelela tinsimu na swinsin‘wana va ri karhi va endla encenyeto hi ku cina va ri karhi va kombisa vutitshembi

Ku rungula xitori na ku rungula swa vadyondzikulobye hi marito ya vona

Ku valanga na ku hlamusela swilo leswi swi fanaka na ku va swi hambanile

Ku kota ku pananisa swilo leswi welaka eka ntlawa wun‘we na ku swi fananisa na leswi swi hambaneke na swona

Ku xiyaxiyisisa xifaniso na ku vulavula hi leswi swi yelanaka na xona leswi va nga hlangana na swona

Ku kota ku tirhisa ririmi ku tumbuluxa minongoti yo hlaya ku ya hi tidyondzo ta vona)

57

Ku tirhisa nongonoko wo landzelerisa na rhubiriki yo kambela ririmi hi ku angarhela

58

KOTARA YA 4

KU HLAYA KO SUNGULA

VU NDZENI/MINONGOTI/VUSWIKOTI

Ku hlaya:

Vuswikoti bya ku hlaya ko sungula

A pimanisa marito na swifaniso swa le maphepheni tanihi swo phasaphasana

A hlamusela swifaniso ku ta tumbuluxa mavonelo yo karhi tanihi ku sungula xitori xa yena n‘wini

A hambanisa swifaniso eka leswi swi kandziyisiweke

A kota ku hlaya leswi swi tsariweke hi mudyondzisi wa vona

A kota ku hlaya mavito ya swilo leswi mudyondzisi a swi tsaleke eka tichati ta le tlilasini

A hlaya buku leyi yi yaka yi ri karhi yi bohana/tika

A encenyeta xitori, risimu kume swinsin‘wana swo lava na ncino

A tsundzuka hungu hinkwaro ra xitori na ku boxa miehleketo ya nkoka yo huma eka xitori lexi

A dirowa swifaniso swo yimela xitori xa yena a tlhela a endla na ncino wa swona

A burisana hi tindlela ta makhomelo ya buku leyi nga eku hlayiweni


Migingiriko leyi yi ta teka 15 wa timinete kambirhi kumbe kanharhu evhikini laha ku nga ta tirhisiwa buku leyi

kurisiweke ku phositara. (Hi kotara ku ta hlayiwa ntlhanu wa tibuku leti kurisiweke)

A hlaya buku leyikulu na swin‘wana leswi swi kurisiweke va ri tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi

wa vona

A hlaya hungu leri ri tumbuluxiweke hi tlilasi laha mudyondzisi a nga ta tsala swivulwa leswi

A hlaya va ri karhi va kombetela marito ku nga ri xifaniso

A endla vuhlanganisi bya leswi va swi tivaka loko va ri eku hlayeni na mudyondzisi kumbe loko va langutile

thelevhixini kume swifaniso

A hlamusela swihlawulekisi swa swimunhuhatwa exitorini kumbe eka thelevhixini va tlhela va nyika vonelo ra vona

A valanga ku landzelelana ka swiendlo leswi swi nga eka xitori xo olova

A tirhisa khavhara ya buku na leswi swi n‘wayan‘wayiweke eka yona ku endla nkumbetelo wa leswi swi nga endzeni

ka xitori xa buku hinkwayo

A nghenelela eka ku hlaya va ri hinkwavo ka xitshuriwa va ri karhi va kombisa vutitshembi bya vona byo kota ku

59

hlaya

A hlamula swivutiso swo hambanahambana leswi swi kongomisiweke eka xitori lexi va xi hlayeke

Ku hlaya a ri yexe

A hlaya buku a ri yexe hi ku lava ku tikumela vutiphini ekhoneni ya tlilasi ya vona

Migingiriko yo tsundzuxana hi ta Ntivompfumawulo ya siku na nsiku

Migingiriko yi ta van a 15 wa timinete hi siku

Migingiriko ya mipfumawulo yo tala leyi nga longoloxiwa ehansi, yi ta dyondzisiwa hi mikarhi leyi vekiweke eka

giredi leyi

A phemelela xivulwa xo twiwa xi humesa rito hi rin‘werin‘we hi ku phokotela mavoko eku twariseni ka marito lawa

Xik: tatana tata nkambana, manana mana xihiso, hahani haha xihlahla, sweswosweswo

Avanyisa rito ra mapeletwana yo tala ri humesa mapeletwana hi rin‘werin‘we xik: tatana; ri va ta-ta-na; kokwana ri

va ko-kwa-na, na man‘wana

A valanga marito ya ncino eka swinsin‘wana leswi tivekaka laha marito ya kona ya landzelelanaka

A tsundzuka switatisi swo twarisiwa no voniwa emasungulweni ya marito

A tsundzuka na ku thya mavito ya maletere ya alifabete laha va nga ta kota na ku vona letere leri sungulaka vito ra

yena

A yelanisa mipfumawulo na maletere kun‘we na marito a tlhela a twisisa leswaku marito ya endliwa hi mipfumawulo

yo tlula wun‘we. Xik: bana = b-a-n-a na le ka ‗bolo‘ = b-o-l-o

A tsundzuka mipfumawulo leyi nga emasungulweni ya marito man‘wana lawa va ya tivaka

MAKAMBELELO


Swo kala mafundza



Ku hlamusela xifaniso hi ndlela yo hlanganisa miehleketo ya leswi xitori xi vulavulaka hi swona

Ku hlaya buku leyikulu na tin‘wana leti ti kurisiweke laha ti hlayeriwaka tlilasi hinkwayo hi mudyondzisi

Ku tsundzuka mipfumawulo yo twarisiwa na yo voniwa emasungulweni ya marito man‘wana

Ku tsundzuka man‘wana ya maletere ya alifabete na letere ro sungula vito ra yena

Tirhisa nongonoko wo kamba na rhubiriki yo kambela ririmi hi ku angarhela

60

KOTARA YA 4

KU TSALA KO SUNGULA


Ntivontsalo wo sungula:

Migingiriko ya siku na siku eka swiyenge hinkwaswo swa ririmi na le ka tidyondzo tin’wana

Migingiriko ya dyondzo ya vutshila na vuyimbeleri i swa nkoka eku ndlandlamuxeni ka mfambafambo wa swirho

hi ku olova

A ndlandlamuxa vuswikoti byo tiyerisa mipfimbi ya mavoko ya mudyondzi

A tlanga swinsin‘wana swo lava ku tirhisiwa ka tintiho

A tirhisa swikero eku tsemeleleni ka swivumbeko swo hambanahambana swa maphepha.

A tlanga hi ku qhavulela swilo swo fana na xisakana xa tinyawa, bolo na ku tirhisa swo tsala hi swona swo fana na

tikhirayoni ku dirowa tipatironi to ya ti bohana

A vumba marito hi ku tirhisa miri wa yena

A vumba marito hi ku penda hi tintiho ta yena na tiburaxi na tikhirayoni to tirhisa mati

A landzelerisa hi le makumu ya xifaniso, kumbe tipatironi kumbe vito ra yena a ri karhi a languta laha a

sunguleke kona na laha a nga ta helela kona

A kopunula tipatironi, marito na maletere yo karhi lawa a nyikiweke wona

A tirhisa swo tsala hi swona swo hambanahambana hi vuswikoti na hi mfanelo

A vumba maletere hi switirhisiwa swo hambanahambana

A khoma khirayoni hi mfanelo a ri karhi a kombisa voko leri a tsakelaka ku tsala hi rona

A vumba maletere yo sukela ehenhla ku ya ehansi na ku sungula no hetelela endhawini leyi faneleke


A dirowa swifaniso ku humesa mahungu lawa a lavaka ku ya byela van‘wana ya ri ya yena n‘wini

A kopunula maletere na tinomboro leti a ti vonaka etlilasini ya vona loko va tsala

A hlaya leswi a swi tsaleke na swo tsariwa hi van‘wana

A tsala a tlhela a kombela vanghana va yena ku humesa hungu ro twala hi leswi a swi tsaleke

A endla encenyeto wo tsala loko a tlanga hi ku tsala

A tsala kusuka eximatsini ku ya exineneni no suka ehenhla a ya ehansi ka pheji

A endla nkopunulo wa swo kandziyisiwa leswi a swi vonaka lomu a hanyaka kona tanihi tibodo ta le mapatwini na ta

mavhengele

A ringeta ku tsala hi ku lawuriwa hi matsalelo yo hambana ya marito tanihi maletere lamakulu

61

A teka xiave eku tumbuluxeni ka buku ya tlilasi

A tirhisa swo tsala hi swona a ri karhi a engetela rivilo eku tsaleni

A tirha hi marito

A hlanganisa swifaniso swa marito lawa ya nga na ncino tanihi ‗buku‘, ‗duku‘; ‗gulu‘, ‗kulu‘ na man‘wana

A kopunula swivulwa swo tsariwa hi mudyondzisi

A valanga letere na xindhawana lexi siyiwaka exikarhi ka marito loko ku tsariwa

A teka xiave eka ku tsala ka tlilasi hi ku endla swivulwa laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A kota ku tirhisa matheme yo fana na le ku sunguleni, exikarhi na le makumu, mpfumawulo, rito, letere na ncino eka

xinsin‘wana na swin‘wana.

MAKAMBELELO


Swo kala mafundza



Ku dirowa swifaniso leswi nga na mahungu ya leswi a swi tivaka ku ri masungulo ya yena yo tsala xivulwana

Ku tsala swo karhi a tlhela a kombeta vanghana va yena va ringeta ku swi hlaya

Ku hlaya leswi a swi tsaleke

Ku kopunula maletere na tinomboro na leswi a swi vonaka emakhumbini ya tlilasi ya yena

Ku ringeta ku tsala marito yo olova na ku twisiseka tanihi marito yo fana na ‗manana‘; ‗tatana‘; ‗hahani‘; ‗kokwana‘

na man‘wana

Ku tirhisia nongonoko wo kamba na rhubiriki yo kambela ririmi hi ku angarhela

62

MATSALWA NA SWITIRHISIWA LESWI NGA TIRHISIWAKA EKA LEMBE LERI


Swifaniso na tiphositara

Tichati to hlovohatiwa

Chati ya tinomboro

Mitlangu

Swo tlangisa swo khomiwa hi mavoko hi ku ya hi nhlokomhaka/nkongomelo wa vhiki

Buku ya switori

Swifaniso swo landzelelana

Swo phasaphasana ku ringana marito ya 20

Swo tlangisa swo hambanahambana

Sava ro tsalela no tlangela eka rona

Swibodhlelana swa tipulasitiki

Swibokisana

TiCD ta switori na ta swinsin‘wana

Thelevhixini

Vhidiyo

Xitekamarito na DVD

Switirhisiwa eka vuyimbeleri tanihi swigubu, swingomana, swingelengele na swinhongana swo chaya hi swona.

KU HLAYA NA NTIVOMPFUMAWULO


Chati ya maletere ya alifabete

Buku leyikulu yo hlaya kun‘we na mudyondzisi

Swo kurisa tanihi swinsin‘wana, swiphato, tinsimu, na swinsin‘wana swo lava ncino na swiendlo swo encenyeta.

Buku ya switori na ya swifaniso

Tilogo leti kumekaka emigangeni ya vona

Maphephahungu na timagazini

Tikhadi to voniwa leti tsariweke ti nga etlilasini ya vona

Tikhadi ta mavito ya vona

Swo kombetela hi swona hi nkarhi wo hlaya

63

Tikhona to hambanahambana

Tafula leri ku nga na nkongomelo wa vhiki

Chati yo letela ya siku na siku

Tichati to velekiwa na ta maxelo

KU TSALA NA NTIVONTSALO

Swipfuno swa vukulu byo hambanahambana

Tibolo na tibodo to kovotliwa

Swo lava ku huleriwa, ku bohiwa (mabuwuti)

Swilo swo fana na swikero, vumba, tikhirayoni, tichoko na swo dirowa hi swona, buraxi, tikhirayoni to tirhisa mati

Mahungu yo kandziyisiwa

Swiphephana swo tsalela/tichati to tsalela maletere ya alifabete

Phepha ro pfumala tilayini ro ringana (A3, A4, A5)

Sava

64

GIREDI YA 1

XITSONGA RIRIMI RA LE KAYA

SWILAVEKO SWA TIKOTARA TA LEMBE

KOTARA YA 1


NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE WO DYONDZISA

Vugimutsongo: 50 wa timinete hi vhiki

Vugimunkulu: Tiawara ti2 hi vhiki

VUNDZENI / MINONGOTI / VUSWIKOTI

Migingiriko ya siku na siku / vhiki eka swiphemu swa Ririmi na tidyondzo tin’wana.

A yingisela handle ka ku ngheneleriwa

A vulavula hi leswi a swi tivaka tanihi mahungu, maxelo na tin‘wana ta kwala tikweni

A yimbelela swinsin‘wana a endla na encenyeto wa swona

Migingiriko yo yingisela na ku vulavula, leyi nga ta endliwa kambirhi evhikini

Mavhiki 1 - 5

A yingisela swileriso swo olova tanihi mitolovelo ya le tlilasini na ku hlamula hi mfanelo

A yingisela switori swo runguriwa hi mudyondzisi na swinsin‘wana, swiphato a tlhela a encenyeta swiphemu swa

swona.

A hlamula swivutiso swo yelana na leswi a swi tivaka.

Mavhiki 6 - 10

A landzelerisa swifaniso swa xitori hi ku tlhela a xi hlamusela hi ku landzelerisa miehleketo ya xona

A vulavula hi swifaniso leswi nga eka phositara, chati ya nkongomelo wa vhiki na tibuku letikulu.

A nghenelela eka mbhurisano na ku teka xiave eku vulavuleni hi mitlawa

A hlamusela swilo hi ku ya hi muhlovo, vukulu, xivumbeko na swin‘wana

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swo kambela migingiriko yo pfumala mafundza :

Ku yingisela na ku vulavula (swo runguriwa hi nomo)

A hlamula swivutiso mayelana na yena n‘wini.

A yimbelela tinsimu a ri karhi a endla na encenyeto

A va na xiave xo vulavula a ri karhi a xixima van‘wana

65

Migingiriko yo kambela swa mafundza wa 1

Ku yingisela na ku vulavula (swo runguriwa hi nomo)

A burisana van‘wana hi leswi a hlanganeke na swona evuton‘wini bya yena, ta maxelo na tin‘wana leti ta nga

eminon‘weni ya vanhu.

A yingisela switori swo hlamuseriwa hi mudyondzisi, swinsin‘wana swa ncino na swiphato a ri karhi a kombisa ku

tiphina hi swona.

A landzelerisa swifaniso swa xitori hi ku rungula miehleketo leyi landzelerisiweke eka xona

A hlamusela swilo hi ku languteka ka swona hi muhlovo, vukulu, xivumbeko na leswi swi twakarisaka xiswona loko

swi khomiwa hi mavoko.

66

KOTARA YA 1

KU HLAYA NA NTIVOMPFUMAWULO NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE WO DYONDZISA

Vugimutsongo: Tiawara ti3 na 25 wa timinete evhikini

Vugimunkulu: 5 wa tiawara hi vhiki


Migingiriko yo dyondzisa mimpfumawulo ya siku na siku ku ringana 15 wa timinete:

Sungula hi ku dyondzisa mpfumawulo wun’we ku ya eka yimbirhi vhiki rin’wana na rin’wana u ri karhi u tirhisa

mipfumawulo yo olova leyi u yi hlawuleke, xik. switwari: o, i, a; switatisi: p, b, x, c, swsw.

A kombisa ku hambana ka matwariselo ya mpfumawulo na leswi wu vonakisaka xiswona

A hambanisa exikarhi ka mipfumawulo yo twiwa leyi nga emasungulweni ka rito na ya le ku heteleleni ka rito (xik: v

na o eka voko; m na i eka miri; b na a eka basa)

A lemuka mipfumawulo ya maletere lawa ya nga na vuxaka kambe ya fambaka ya ri woxe

A teka xiave eku hambaniseni ka mipfumawulo hi swiphemu swa yona tanihi le ka: n-o-m-o eka nomo, t-i-n-o eka

tino, m-a-t-i eka mati

A lemuka mipfumawulo ya switwari leswi fanaka, leswi fambaka swin‘we, xik: g-aa eka gaa!, y-oo eka yoo!. wh-ii

eka whii!

A aka marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke ya switwari o, i, a, tanihi le ka: mama, sala, tana; tola,

vona, poto; misisi, bikiri, masi, swsw.

A aka a tlhela a tsema marito tanihi le ka: m-iri; m-oya; m-anana; m-ati; b-anana; tiya, nasw.

A ntlawahata marito lawa ya nga na vuxaka endhawini yin‘we tanihi le ka: pala; pana na le ka cela; cema

A hlaya mipfumawulo leyi a yi dyondzeke emaritweni, eswivulweni na le ka switshuriwa swin‘wana

A teka xiave eka migingiriko yo yelanisa swiphemu swa mipfumawulo leyi nga ta yelana loko ku twarisiwa switatisi

swa yona tanihi le ka: [ba-ka] na [ba-ta); [ma-si] na [ma-ti]

A kota ku xakahata mipfumawulo ya switatisi leyi kombisiweke yi ri yin‘weyin‘we yi ri hava switwari, xik: I, h, m, b, x,

j, r, p, … na yin‘wana

A lemuka na ku vula mavito ya maletere man‘wana ya alifabete.

A sungula ku aka marito yo koma hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a nga yi dyondza, xik: m-a-t-i tanhi mati. (Vana va

nwa mati)

A sungula ku languta mipfumawulo leyi nga na ncino. [rhu-ma; rhu-nga]

67

Migingiriko yo hlaya ya siku na siku:

Ntlawa lowu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku)na yimbirhi-yinharhu leyi hlayaka kun’we hi vhiki.

Vuswikoti eka ku hlaya loku ka ha ndlandlamukaka (madyondziselo yo hlaya kun’we hi ntlawa lowu

rhangeriweke)

A khoma buku yi languta ehenhla , a tlhela a pfula tipheji hi mfanelo

A tirhisa swifaniso ku kumbetela leswi xitori xi vulavulaka hi swona

A hlamusela swifaniso hi ndlela leyi swi nga ta humesa xitori

A hlengeleta tilogo na ku tlhela a kota ku ti hlaya loko ti tsariwile Xik: KFC, PEP, Shoprite na swin‘wana

A kota ku lemuka vito ra yena loko a ri vona ri tsariwile kun‘wana kun‘we na mavito ya tintangha ta yena

A kota ku hlaya tilebulu na marito lama tsariweke na swifaniso leswi ma hlamuselaka etlilasini

A kota ku kanerisana na van‘wana hi makhomele ya buku na hilaha yi nga hlayisiwaka hakona

A yingisela a tlhela a kota ku burisana na van‘wana hi switori swo tala na ku hlaya xitori hi rito ro huwelela

A tumbuluxa masungulo ya minongoti leyi tsariweke ku katsa :

Nongoti wa buku – khavhara, emahlweni, endzhaku, nhlokomhaka

Nongoti wa xitshuriwa - rito, marito yo fana, letere, mavito ya wona, yo yelana

Hi ku kongomisa: sungula ku hlaya emahlweni, u hetelela endzhaku; hlaya ku suka eximatsini ku ya

exineneni, ku ya ehenhla na le hansi ka pheji yo sungula, ya makumu, marito ya le xikarhi kumbe maletere

kumbe xiyimo eka pheji

Mahikahatelo: maletere lamakulu, lamatsongo, hiko, hefemulo, mfungho wa xivutiso.

Ku hlaya kun’we

Tidyondzo ta tlilasi hinkwayo kambirhi ku ya kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete ku ri karhi ku

tirhisiwa xitshuriwa xin’we hi vhiki, mudyondzisi a ri yena a kombisaka ku hlaya loku ka tlilasi hinkwayo.

Xiphemu xin’wana na xin’wana xi ta va na ku dyondza hi ku kongoma ku suka eka leswi landzelaka: minongoti

yo tsariwa, swihlawulekisi swa switshuriwa, mimpfumawulo, tipatironi ta ririmi, qhinga ro kombisa rito na ku ri

twisisa eka nxaxamelo hi ku tirhisa swiyimo kongoma, ku lulamisa hi vuntshwa, ku yelanisa, ku xopaxopa na

swivutiso swo amukeleka.

A hlaya ku ri tlilasi hinkwayo hi switshuriwa leswi mudyondzisi a swi kuriseke tanihi swiphato, tibuku letikulu na

switori leswi tumbuluxiweke etlilasini hi nkarhi wo hlaya kun‘we

Ku hlaya hi ntlawa lowu rhangeriweke

Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi hi siku, laha a nga ta tirhisa 15 wa timinete eka ntlawa wu ri woxe.

Ntlawa wu ta tirha na mudyondzisi kambirhi evhikini.

68

Mudyondzisi u ta tirha swin’we na vadyondzi lava va nga na vuswikoti byo fana byo hlaya, a ri karhi a pimanisa

vadyondzi na xitshuriwa ku ya hi swiyimo swo letela. (Ku lemuka rito exikarhi ka 90% - 95% kwatsa) Ku ta

tirhisiwa ngopfu pulana ya mahlayelo yo hlawula

Va hlayela ehenhla swi huma ebukwini ya yena eka ntlawa lowu hlayaka wu rhangeriwe hi mudyondzisi hileswaku

ntlawa hinkwawo wu hlaya xitori xo fana

A sungula ku tivonela ntivomarito lawa a nga tshuka a hlangana na wona eka nongonoko lowu wo hlaya,

nongonoko wa swo hlaya leswi hlawuriweke na nongonoko wa marito hi xitalo.

MAKAMBELELO


Ku yingisela na ku vulavula: (swa nomo na swo endla kunene)

A yingisela handle ka ku nghenelela a tlhela a van a xiave ku ringana na van‘wana.

A bula hi leswi a swi tivaka ngopfungopfu mahungu lawa a ya longoloxeke hi vuswikoti

A teka xiave eku yimbeleleni ka swinsin‘wana laha swi languteriweke

A yingisela swileriso swa ntlawa eka timhaka ta siku na siku a tlhela a hlamula hi mfanelo

A teka xiave eka mbhurisano wa tlilasi hinkwayo

A vutisa swivutiso mayelana na leti ti humaka eka xitori lexi a xi tweke kumbe lexi a xi hlayeke

A kombisa ku twisisa matirhiselo ya ririmi kusuka eka tidyondzo to hambanahambana

Nghingiriko wo kambela wa mafundza wa 1:

Ku yingisela na ku vulavula (swa nomo na swo endla kunene)

A rungula mahungu ya vona vini a ri karhi a kombisa ku ya longoloxa hi mfanelo

A yingisela switori hi ku kombisa ntwisiso laha a tlhelaka a dirowa na xifaniso xo kombisa hungu ra swona

A hlamula swivutiso swo pfaleka na swo pfuleka



A hlamusela swilo hi ku ya hi vukhale, matlhelo, ku landzelelana a ri karhi a kombisa vutivi bya ntivomarito

A yingisela switori a tlhela a kombisa mongo wa hungu ra swona

69

A landzelerisa swifaniso leswi nga eka xitori

70

KOTARA YA 1

KU TSALA


Vugimutsongo: awara na 45 wa timinete hi vhiki

Vugimunkulu : 2 wa tiawara hi vhiki


Ntivontsalo:

Ku dyondza swa mafundza kamune evhikini ku ringana 15 wa timinete

Migingiriko yo tiyisisa mipfimbi na mfambofambo wa swirho leswi nga ta tirhisiwa eku tsaleni kun’we na

vuswikoti byo fambisa kun’we tihlo na xandla hi nkarhi wu ri wun’we

A kota ku dirowa hi khirayoni

A titoloveta ku khoma na ku tirhisa khirayoni na penisele

A engetela vutivi bya matlhelo tanihi le ximatsini, exineneni, ehenhla, ehansi na swin‘wana

A kota ku vumba maletere hi ku tirhisa vumba byo pfuviwa hi mavoko ya vona

A landzelerisa hi mahlo loko voko ri handzula, tsema, khirayona na ku kandziyisa leswi tsariweke swi va hi mathosi-

thosi lawa ya lavaka ku hlanganisiwa.

A dirowa tipatironi to ya ehenhla na le hansi, ematlhelo na to tshombonyokatshombonyoka, ta swirhendzevutana na

to tsemakanya phepha ro tsalela eka rona

A kandziyisa leswi tsariweke swi vevukisiwa kunene a ri karhi a tsundzuka laha a sunguleke kona na laha a nga ta

helela kona

Ku ndlandlamuxiwa ka mavumbelo ya maletere eku dyondzeni ka Ntivontsalo wa swa mafundza

Swi yelaniseni na ku dyondzisa maletere lamatsongo eka dyondzo ya mimpfumawulo. Mudyondzisi u

languteriwa ku kombisa matsalelo lamanene ya maletere lawa a ri karhi a va kombisa matlhelo lawa ya faneleke

ku ya fikelela eka wona. Vadyondzi va ta titoloveta ku tsala maletere mambirhi evhikini hi ku endla nkopunulo

wo vuyelerisa letere ko tala etibukwini ta vona. Tirhisani tibuku ta swilayinana leswintsongo.

A tsala maletere lamatsongo lawa ya landzelaka switwari swimbirhi na kwalomu ka tsevu wa switatisi xik : l, o, h,

m, a, b, t, c)

A kopunula mavito ya vona,marito yo koma na swivulwa swo huma eka tilebulu,tiphositara, exitsalelweni na

kun‘wana na kun‘wana.

A sungula ku hlamusela leswi tsariweke na leswi dirowiweke,maletere, tinomboro,marito na swivulwa swo olova

Ku tsala kun’we, hi ntlawa na loko u ri wexe:

Tlilasi hinkwayo/ntlawa wu ntsongo/a ri yexe laha ku nga ta va na swiphemu swinharhu hi vhiki ku ringana 15

71

wa timinete swi ri leswi swi humaka eka ku hlaya kun’we, ku burisana na leswi yena mudyondzi a swi voneke hi

yexe

A dirowa swifaniso swo paluxa hungu ra yena n‘wini xik:hi leswi a nga na ntokoto eka swona

A tsala nhlamuselo ya leswi swi dirowiweke kumbe exifanisweni

A tsala marito hi ku tirhisa mipfumawulo ya maletere leyi a yi dyondzeke

A kopunula xivulwana xa mahungu yo huma exitsalelweni/ eka chati hi mfanelo

A hoxa xandla eka tsaleni kun‘we xitori xa tlilasi lexi hi mudyondzisi echatini ku endla xitshuriwa xintshwa lexi xi

nga ta hlayiwa xi tlhela xi vekiwa ekhoneni yo hlayela ya tlilasi


Ntivontsalo

A dirowa hi ku tirhisa tikhirayoni to tirhisa mati

A engetela vutivi bya matlhelo: Ku suka eximatsini ku ya exineneni na le henhla ku fika ehansi, dirowa ntila wo

ololoka, hlanganisa mathonsi, tumbuluxa exineneni na le ximatsini

A kandziyisa leswi tsariweke na ku tsala mavito ya vona ku suka eka xikombiso lexi kombisaka laha a sungulaka

kona na laha a nga ta tsala a kongome kona

A kopunula na ku tsala mavito ya vona, marito yo koma na swivulwa swo huma eka tilebulu, tiphositara na leswi swi

nga exitsalelweni na kun‘wana na kun‘wana.

A sungula ku hlamusela leswi tsariweke na leswi dirowiweke, maletere, tinomboro, marito na swivulwa swo olova

Migingiriko yo kambela ya mafundza wa 1:

Ntivontsalo

A titoloveta makhomelo na matirhiselo ya khirayoni na penisele

A dirowa tipatironi to ya ehenhla na le hansi, [to jika-jika] tipatironi ta xirhendzevutana, ta vuhenhla na to nava hi ku

andlaleka

A vumba maletere lamatsongo hi mfanelo tanihi lawa: switwari swimbirhi na kwalomu ka tsevu wa switatisi, o, h, m,

a, b, t, c

A kopunula na ku tsala vito ra yena, marito yo koma na swivulwa swo huma eka tilebulu, tiphositara na leswi swi

nga exitsalelweni na kun‘wana na kun‘wana.


Ku tsala:

A dirowa swifaniso leswi swi hlamuselaka mhaka yo karhi xik: hi leswi a swi tivaka

72

A tsala nhlamuselo ya leswi dirowiweke kumbe swifaniso

A tsala marito a ri karhi a tirhisa mpfumawulo wa maletere lama a ma dyondzeke

A kopunula xivulwa xin‘we xo huma eka mahungu lawa ya tsariweke eka chati / exitsalelweni hi mfanelo

A hoxa xandla eka miehleketo yo tsala kun‘we xitori xa tlilasi lexi tsariweke hi mudyondzisi eka tichati ku

tumbuluxa xitshuriwa lexintshwa xo hlayiwa na ku xi kombekisa ekhoneni yo hlayela ka yona etlilasini


Ku tsala

A dirowa swifaniso leswi hlamuselaka mhaka yo karhi. xik: hi leswi a swi tivaka

A tsala hlamuselo ya leswi swi dirowiweke kumbe swifaniso

A kota ku kopunula xivulwa xin‘we xo huma eka mahungu lawa ya tsariweke eka chati/exitsalelweni hi mfanelo

73

KOTARA YA 2



Vugimutsongo: Tiawara ti3 na 25 wa timinete hi vhiki



Migingiriko ya siku na siku yo lemukisa mipfumawulo ku ringana 15 wa timinete:

Dyondzisani maletere yo famba hi rin’we-rin’we (manharhu ya switwari na khumenharhu ya switatisi) hi ku hela

ka kotara, laha ku faneleke ku yisiwa emahlweni ku lemukisa vadyondzi hi Ntivompfumawulo na ku akiwa ka

marito

A lemuka mipfumawulo ya switwari e na u

A hambanisa exikarhi ka mipfumawulo yo twiwa ya maletere mambirhi leyi nga emasungulweni ka rito na ya le ku

heteleleni ka rito (xik: nh eka nhamu; rh eka rhambu; nk eka nkava; ng eka ngoti)

A lemuka mipfumawulo ya switatisi swa maletere mambirhi lama nga na y na w, xik: by na lw eka byalwa; kw eka

kwembe; tw eka twa; py eka pyere, nasw.nasw. (Tirhisa mipfumawulo yo yima hi un‘weun‘we leyi va yi dyondzeke

eka Kotara ya 1 ku yi pana na y na w).

A teka xiave eku hambaniseni ka mipfumawulo hi swiphemu swa yona tanihi le ka: kh-a-v-i-ch-i; nt-i-m-a; r-i-hl-a-

z-a; nk-o-mb-e; nt-a-ng-u; swsw.

A lemuka mipfumawulo ya switwari leswi fanaka, leswi fambaka swin‘we, xik: ee eka xewee! kumbe ahee!, uu eka

juu! nasw.nasw.

A aka marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke ya switwari e na u, tanihi le ka: mumu, sula, khudzu;

yindlu, rhumbu, vuswa; xitofu, swsw.

A aka a tlhela a tsema marito tanihi le ka: nk-o-mb-e; mb-u-t-i; kh-e-l-e; ts-a-l-a, nasw.

A ntlawahata marito lawa ya nga na vuxaka endhawini yin‘we tanihi le ka: khoma na khola; khula nap hula; thunya

na thumba, naswnasw.

A hlaya mipfumawulo leyi a yi dyondzeke emaritweni, eswivulweni na le ka switshuriwa swin‘wana

Migingiriko ya siku na siku yo hlaya: ku hlaya hi ntlawa lowu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku) na

kambirhikanharhu eka nkarhi wo hlaya kun’we hi vhiki.

Ku hlaya kun’we

Dyondzo ya tlilasi hinkwayo kambirhi kumbe kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete va ri karhi va tirhisa

xitshuriwa xin’we hi vhiki, laha mudyondzisi a nga ta endla nkombekiso eka tlilasi hinkwayo.

Loko ku hlayiwa, mudyondzisi u ta kombekisa dyondzo yo tshikelela eka ta mipfumawulo laha ku lavekaka

74

maqhinga yo karhi ku koxometa miehleketo yo karhi. Ku nga tirhisiwa endlelo ra ntlhanu wa tintiho.

Dyondzisani vadyondzi maendlelo lawa eku dyondzeni ka mipfumawulo leyi va nga yi tiviki.

A hlaya tibuku letikulu kumbe switshuriwa leswi kurisiwe tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa

vona

A tirhisa swifaniso ku endla nkumbetelo wa leswi xitori xi vulavulaka hi swona

A hlamusela swifaniso ku ta kota ku vumba hungu ra xitori xa vona vini

A tirhisa swifaniso eka xitshuriwa xo karhi ku ta humesa hungu ra xona

A burisana hi xitori ku humesa miehleketonkulu ya xona kun‘we na swimunhuhatwa swa xona. .

A hlamula swivutiso swo hambanahambana leswi kongomisiweke eka xitshuriwa lexi a xi hlayeke a tlhela a

hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henla

A bula hi matirhiselo ya maletere lamakulu na va hiko emakumu ya swivulwa.


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa mimbirhi hi siku, ku ringana 15 wa timinete eka ntlawa wun’wana na wu’wana

Ntlawa wun’wana na wun’wana wu ta tirha kun’we na mudyondzisi wa vona kambirhi evhikini

Mudyondzisi u ta tirha na vadyondzi lava va nga na vuswikoti byo yelana entlaweni, a ri karhi a yelanisa

vutlhari bya vona na xitshuriwa lexi hlawuriweke eku dyondzeni hi ku lerisiwa. Ku ta tirhisiwa swikimi leswi

pimaka vutivi bya vadyondzi hi ku ringana ka byona.

Dyondzisa vadyondzi ku pfunana loko va ri eku hlayeni eku tsundzukeni ka marito na ku ya twisisa. Kombisa

endlelo leri eka ku hlaya kun’we na le ka ku hlaya hi ku rhangeriwa emahlweni.

A hlaya hi ku huwelela swi huma ebukwini ya vona laha a rhangeriweke hi mudyondzisi a langutanile na xitori

xin‘we hinkwavo ka vona

A tirhisa mipfumawulo, nkumbetelo wa vundzeni bya mhaka yo karhi na marito yo voniwa eku hlayeni ka vona

A pfunana na vona loko va ri eku hlayeni hi tlhelo ro kombetana marito yo karhi na ku ya twisisa loko ya nga

twisiseki

A ya emahlweni a aka ntivomarito lama a ma voneke loko a hlaya, eka nongonoko wo hlaya hi ku hlawula marito

lama tirhisiwaka hi xitalo.

Ku hlaya va ri vambirhi / a ri yexe kambirhi evhikini eka Ririmi na nkarhi wo langutana na ririmi

Hlawula switshuriwa leswi nga eka ku hlaya mudyondzi a ri yexe swo olova ku tlula leswi va swi hlayeke va

rhangeriwile hi mudyondzisi. Ku languteriwa 95% wa vuswikoti byo hlawuleke bya vutsundzuki bya marito na

75

ku ya koxometa hi mfanelo eka xitshuriwa)

A hlaya na munghana wa yena eka xitshuriwa lexi xi lulamisiweke kumbe lexi xi tivekaka hi nkhuluko lowunene

A tlhela a hlayisisa switshuriwa swo fana na leswi a swi hlayeke eka ku hlaya hinkwavo

MAKAMBELELO


Ntivompfumawulo (swa nomo na swo endla kunene)

A lemuka vuxaka bya maletere na mipfumawulo yo yima hi wun‘wewun‘we: switwari a, o na i; switatisi swa

khumenharhu, xik: p, b, t, d, k, g, m, n, s, z, l, swsw.

A teka xiave eku dyondzeni ka ku lemukisiwa hi mipfumawulo etlilasini hinkwayo leyi kombisiweke eku sunguleni

A aka marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke tanihi leyi kombisiweke eku sunguleni

A ava marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke tanihi leyi kombisiweke eku sunguleni

A vuyisa mipfumawulo leyi humaka endyangwini wun‘we yi ri na vuxaka tanihi le ka: tiya , siya; masi, mati; oxa,

boxa, swsw.

A swi kota ku hlaya mipfumawulo exikarhi ka marito


Ntivompfumawulo: (swa nomo na swo endla kunene)

A hambanisa exikarhi ka mipfumawulo yo twarisiwa yi ri eku sunguleni na le makumu ka marito

A lemuka vuxaka bya mpfumawulo wa letere ro karhi exikarhi ka marito

A aka marito hi mipfumawulo leyi a yi dyondzeke tanihi le ka (k-oma. p-ona; r-ona; t-ona; y-ona na le ka g-ila; r-ila;

g-aa, y-oo,wh-ii na man‘wana).



A lemuka vuxaka lebyi nga kona bya letere na mpfumawulo

A aka marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke

A ntlawahata mipfumawulo leyi welaka eka ndyangu wun‘we


76

Ku hlaya (swo runguriwa hi nomo na swo endla kunene)

Ku hlaya kun’we

A hlaya na tlilasi hinkwayo swi huma eka switshuriwa leswi swi kurisiweke

A tirhisa nkumbetelo wa swifaniso swa le ka xitshuriwa hi ku kombisa ku twisisa

A bula hi xitori a ri karhi a paluxa miehleketonkulu ya xitshuriwa lexi a langutaneke na xona.

A hlamula swivutiso swo hambanahambana leswi swi kongomisiweke eka xitshuriwa lexi a xi hlayeke

A bula hi matirhiselo ya maletere lamakulu na va hiko eswivulweni

Ku hlaya hi ntlawa lowu rhangeriweke:

A hlaya hi ku huwelela swi huma ebukwini ya vona laha a rhangeriweke hi mudyondzisi laha na swona a hlayaka va

ri hi tlilasi hinkwayo

A sungula ku pfunana eku hlayeni eka ku tsundzuxana hi marito yo karhi na ku va a ri karhi a kombisa ku twisisa

leswi va swi hlayaka.

Va hlaya va ri vambirhi / na loko a ri yexe

A hlayela munghana leswi a swi lulamiseke kumbe xitshuriwa lexi a xi tivaka laha a hlayaka hi nkhuluko lowunene

A tlhela a hlayisisa switshuriwa leswi tivekaka tanihi leswi swi nhlayiweke eka nkarhi wa ku hlaya kun‘we

Migingiriko yo kambela swa mafundza wa 1:

Ku hlaya (swo runguriwa hi nomo na swo encenyeta kunene)

Ku hlaya kun’we

A hlaya kun‘we na tlilasi eka buku leyi kurisiweke

A tirhisa swifaniso ku endla nkumbetelo wa mahungu lawa ya ha taka.

A tirhisa vuthala na swifaniso ku ta va pfuna ku twisisa mahungu yo karhi

A burisana na van‘wana hi xirori va ri karhi va pfulapfula mahungu ya nkoka eka xitshuriwa kun‘we na

swimunhuhatwankulu

Ku hlaya hi ku rhangeriwa:

A hlaya hi ku huwelela swi huma eka buku ya yena laha a va ka a ri eku landzeleleni ka mudyondzisi va ri karhi va

hlaya xitori xin‘we

A tirhisa Ntivompfumawulo ku endla vuthala bya vundzeni bya mhaka yo karhi kun‘we na marito yo voniwa loko va

ri eku hlayeni.

Migingiriko yo kambela ya mafundza 2:


Ku hlaya kun’we

A hlaya va ri hi tlilasi eka buku leyikulu ya switori

77

A hlamusela swifaniso ku endla xitori xa yena n‘wini.

A tirhisa vuthala na swifaniso swo huma eka xitshuriwa hi ndlela yo twisiseka

Va hlamula swivutiso swo hambanahambana leswi kongomisiweke eka xitshuriwa


A hlaya a miyerile na hi ku huwelela swi huma eka buku leyi a yi hlayaka va ri hi ntlawa lowu wu rhangeriweke hi

mudyondzisi

A ri karhi a hlaya mipfumawulo ku endla vuthala bya vundzeni bya mhaka yo karhi na marito yo voniwa loko a ri

karhi a hlaya

78

KOTARA YA 2




Vugimunkulu: Awara hi vhiki


Migingiriko ya siku na siku / vhiki na vhiki eka swiyenge hinkwaswo swa Ririmi na tidyondzo tin’wana

A yingiselana handle ka ku nghenelelana a ri karhi a teka xiave eku burisaneni ka vona va ri hi tlilasi kumbe hi

ntlawa lowu lawulekaka eka swiphemu swa nkarhi lowu ringanyetiweke.

A hlamusela mahungu hi ku ya longoloxa hi mfanelo

A hlaya swiphato na swinsin‘wana swa ncino a ri karhi a encenyeta

A teka xiave eka mbuyelelo wa tinsimu, switori na swinsin‘wana swa ncino

A kombisa hilaha nchumu wo karhi wu endliweke hi swilo swo hlaya tanihi xikanyakanya, movha, munhu, ximilana

na swin‘wana.

Migingiriko yo yingisela no vulavula leyi nga endliwaka kambirhi evhikini

Mavhiki ya 1-5

A yingisela swileriso na ku endla leswi a lerisiwaka swona hi mfanelo

A hundzisa mahungu handle ka ku ya cinca

A yingisela switori a ri karhi a kombisa ku swi tsakela a tlhela a dirowa swifaniso swo landzelerisa xitori lexi a xi

tweke.

A kota ku hlamula swivutiso swo pfaleka na swo pfuleka hi ndlela yo kombisa ku swi twisisa

Mavhiki ya 6 - 10

A hlamusela swilo hi ku ya hi vukulu bya swona, vukhale, matlhelo, ku landzelelana ka swona a ri karhi va kombisa

matirhiselo lama amukelekaka ya ntivomarito

A yingisela switori a tlhela a kuma mongo wa swona

A landzelerisa swifaniso leswi swi vumbeke xitori

A nghenelela eka mbhurisano wa tlilasi

A vutisa swivutiso leswi yelanaka na xitori lexi hlamuseriweke kumbe ku hlayeriwa xona

A kombisa ku twisisa matirhiselo ya ririmi eka tidyondzo to hambanahambana

79

KOTARA YA 2

KU TSALA NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE WO DYONDZISA




Ntivontsalo:

ku dyondza ka mafundza ku ringana ka mune evhikini timinete ta khume-ntlhanu

Mandlandlamuxelo ya marito eku dyondzeni ka ku tsala swa mafundza

Yelanisa ku dyondza ku tsala maletere lamatsongo eka nongonoko wa Ntivompfumawulo. Mudyondzisi u ta

kombisa matsalelo. Vadyondzi va ta tsala maletere mambirhi ka mbirhi evhikini . Hi kotara va fanele ku va va

tsarile makume-mbirhi wa maletere. Tlhela u va kombisa hilaha loko ku tsariwa ku siyiwaka tindhawunyana

exikarhi ka marito exivulweni. Loko kotara yi ya emakumu, sungula ku dyondzisa matsalelo ya maletere

lamakulu. Tirhisani phepha leri nga tsaleriwangiki kumbe buku leyi nga na tilayini to ringana 17mm

A sungula ku tiva makhomelo lamanene ya penisele na khirayoni

A vumba maletere lamatsongo hi mfanelo ku ya hi sayizi na xiyimo, hi leswaku a sungula na ku hetelela eka

ndhawu ya kahle hi ndlela yo tiendlekela

A kota ku vumba makume-mbirhi wa maletere lamatsongo hi ku landzelela vukulu bya wona na lomu ya faneleke

ku tsariwa kona.

A sungula ku vumba maletere lamakulu yo fana na lawa: (. A, C, H, I, T, W)

A vumba tinomboro hi mfanelo

A sungula ku tsala marito va ri karhi va siya tindhawu leti amukelekaka exikarhi ka marito

A tsala na ku kopunula swivulwa hi mfanelo

Ku engetelela, yisani emahlweni migingiriko yo tiyerisa mimpfimbi ya vadyondzi kun’we na mfambafambo wa

tihlo na mavoko eku khomeni ka swilo swo karhi. Tlhelani mi vona leswaku vadyondzi va landzelela

matshamelo lamanene loko va ri eku tsaleni.

Ku tsala kun’we, hi ntlawa na loko a ri yexe:

Va na na xiphemu xa nkarhi xo tsala va ri hi tlilasi, ntlawa na loko a ri yexe ku ringana kanharhu hi vhiki /

khume- ntlhanu wa timinete mi ri karhi mi yelanisa leswi va swi dyondzeke eka ku hlaya kun’we. Va seketelana

eku sunguleni ka vona ko tsala swivulwa hi mahungu ya vona vini, tlhelani mi tivisa hilaha dikixinari ya vona

vini va nga yi sungulaka hakona.

80

A dirowa swifaniso ku paluxa mahungu ya yena n‘wini a tlhela a ya lebula laha swi kotekaka kun‘we no thya

nhlokomhaka ya xidirowiwa xa vona.

A tsala marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke eka Ntivompfumawulo

A tsala xivulwa xin‘we xo huma eka mahungu ya vona vini kumbe eka ku tsala va ri hi ntlawa

A hlengeleta nongonoko wa marito hi ku ya hi xileriso lexi a nyikiweke hi mudyondzisi tanihhi ya swakudya,

switirhisiwa emakaya na swin‘wana

A nghenisa mavonelo ya yena eka ku tumbuluxa xitori xa le tlilasini

A tsala a tlhela a pfuneta ku thya nhlokomhaka ya xitsariwa xa vona laha va nyikaka nhlokomhaka ya kona hi

xivulwa xo koma swi tlhela swi ya ekhoneni yo hlaya

A sungula ku tihlengeletela xihlayisamarito na dikixinari ya yena hi marito yo olova

A tsala swivulwa hi ku tirhisa marito lawa ya humaka eka mipfumawulo leyi a yi dyondzeke.

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swa migingiriko yo kala mafundza :

Ntivontsalo

A sungula ku khoma penisele na khirayoni hi mfanelo


Ntivontsalo

A vumba maletere lamatsongo hi swivumbeko leswi swi amukelekaka na ku siya exikarhi ka marito


A kopunula no tsala marito hi mfanelo


Ntivontsalo

A vumba marito ya 20 lamatsongo hi mfanelo ya ri karhi ya sungula na ku hela laha swi faneleke

A vumba maletere lamakulu lawa ya tirhisiwaka ngopfu tanihi lawa:. A, C, H, I, T, W)

A tsala marito a ri karhi a siya tindhawu leti amukelekaka


Ku tsala:

A tsala swivulwa a tirhisa marito lawa ya humaka eka mipfumawulo leyi a yi dyondzeke

A tsala xivulwa xin‘we xa mahungu lawa a ya tsaleke kun‘we hi tlilasi

A endla nongonoko wa swakudya lowu a lerisiweke hi mudyondzisi

81

A nghenisa miehleketo ya yena eku tumbuluxeni ka xitori xa tlilasi.

A tiendlela xihlayisamarito xa yena n‘wini kun‘we na dikixinari ya marito lawa va ya dyondzeke

Nghingiriko yo kambela swa mafundza wa 1:

Ku tsala

A dirowa xifaniso ku paluxa mahungu ya yena a tlhela a xi lebula na ku xi nyika nhlokomhaka

A tsala swivulwa hi ku tirhisa marito lawa a ya dyondzeke eka Ntivompfumawulo

A nghenisa mavonelo ya yena eku tsaleni ka xitori xa tlilasi.


Ku tsala

A dirowa xifaniso lexi nga na mahungu lawa a tlhelaka a kota ku ya hlamusela na ku xi nyika nhlokomhaka

A vumba swivulwa hi mahungu lawa a ya tweke eku tsaleni va ri hinkwavo

A hlengeleta marito hi ku lawuriwa hi swileriso tanihi loko a lerisiwile ku longoloxa leswi a swi tivaka hi vutleketli

emugangeni wa ka vona laha va nga ta tsala leswi tirhisiwaka masiku hinkwawo

82

KOTARA YA 3

KU YINGISELA NA KU VULAVULA (SWA NOMO) NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE WO DYONDZISA


Vugimunkulu : Awara hi vhiki


Migingiriko ya siku na siku / vhiki na vhiki eka swiyenge swo hlaya swa Ririmi na tidyondzo tin’wana

A yingisela swileriso na switiviso a tlhela a hlamula hi nkhaqhato

A yingisela handle ka ku ngheneleriwa a ri karhi a kombisa ku xixima

A vulavula hi leswi a hlanganeke na swona eka masiku hinkwawo a ri karhi a kombisa ku hlamusela mahungu hi ku

landzelerisa leswi va vulavulaka hi swona

A hlaya xiphato na swinsin‘wana a ri karhi a endla kunene

A kombisa ku twisisa eku tirhiseni ka ririmi laha va vulavulaka hi tidyondzo letin‘wana handle ka dyondzo ya ririmi

Migingiriko yo yingisela na ku vulavula leyi faneleke ku endliwa kambirhi evhikini

Mavhiki ya 1 - 5

A yingisela xitori hi ku kombisa vutiphini a tlhela a dirowa na xifaniso xo yimela xitori xa yena a tsala na nhlokomhaka ya

xona

A landzelerisa swifaniso swa xitori a tlhela a xi yelanisa na nhlokomhaka ya xona

A endla encenyeto wa xivulavuri xo karhi hi ku tirhisa ririmi leri ri amukelekaka

A teka xiave eka mbhurisano, a vutisa swivutiso na ku hlamula swivutiso

Mavhiki ya 6 - 10

A yingisela voxokoxoko bya switori na ku hlamula swivutiso swo pfuleka

A kombisa nchumu wo karhi laha a langutaka ku fana na ku hambana ka wona a ri karhi a tirhisa vutivi lebyi

amukelekaka bya marito

A tirhisa vutivi lebyi byi yaka byi ndlandlamuka byo vulavula

83

MAKAMBELELO


Ku yingisela na ku vulavula (swo runguriwa hi nomo na swo endla kunene)

A yingisela handle ka ku nghenelela a ri karhi a kombisa ku xixima xivulavuri

A hlaya xiphato na swinsin‘wana a ri karhi a endla kunene

A yingisela xitori hi ku kombisa ku tsakela no tiphina, a dirowa xifaniso a tlhela a xi nyika nhlokomhaka

A endla encenyeto wa xivulavuri xo karhi a ri karhi a tirhisa ririmi leri amukelekaka

A teka xiave eka mbhurisano, a vutisa swivutiso na ku hlamula swivutiso swo karhi hi mfanelo



A hlamusela mahungu ya yena n‘wini hi ku ya landzelerisa hi mfanelo

A hlaya xiphato na swinsin‘wana a ri karhi a endla kunene swiendlo swo karhi leswi nga eka marito ya xinsin‘wana lexi

A landzelerisa swifaniso swa xitori a tlhela a swi yelanisa na nhlokomhaka ya xona



A yingisela swileriso na switiviso a tlhela a swi hlamusela hi ku hetiseka

A vulavula hi mahungu ya yena n‘wini

A yingisela voxokoxoko bya xitori na ku hlamula swivutiso leswi kongomisiweke eka xitori lexi

84

KOTARA YA 3





Migingiriko ya siku na siku eku dyondzeni ka mipfumawulo ku ringana 15 wa timinete:

Pfuxetani mipfumawulo yo yima yi ri yoxe mi tlhela mi tivisa mipfumawulo leyi twarisiwaka yi yelana yi ri

minharhu na ya mune. Yanani emahlweni mi endla migingiriko yo aka marito.

A kombisa vuxaka bya letere na bya mipfumawulo leyi nga ekusuhi na rona.

A pfuxeta marito lawa ya humaka eka ndyangu wun‘we hi ku tirhisa switwari leswi a swi dyondzeke, tanihi le ka: ga-

ma; go-ya; ga-ya; go-lonyi na man‘wana

A aka mipfumawulo leyi nga na switatisi swinharhu tanihi le ka: tlh-ava; nhl-oko; tsh-ama; tsw-ontswa, na

yin‘wana

A kota ku ava rito hi ku ri endla ri yima ri ri switatisi na switwari etlhelo, tanihi le ka: tlh-a-va; tlh-o-ma; tlh-u-ma;

tlh-u-va, pfh-aa, phy-a-ndl-aa na man‘wana

A lemuka switatisi swa maletere ya mune leswi kumekaka eka marito yo karhi, tanihi le ka: tshw-a, tshw-uka;

ndzh-eko; e-ndlw-ini; na man‘wana

A ava mapeletwana ya marito lawa ya tolovelekeke lawa ya nga na mpfumawulo wa maletere manharhu, xik.

ndzhu-mbi; nko-ndzo; ndle-ve; xi-tsho-pa-na na man‘wana

A kota ku hlaya mipfumawulo ya marito eka xivulwa na le ka switshuriwa swin‘wana

Migingiriko ya siku na siku yo hlaya: ku hlaya hi ntlawa lowu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku) na

kambirhi kumbe kanharhu va ri karhi va hlaya hinkwavo kun’we na mudyondzisi wa vona eka mikarhi ya vhiki.

Ku hlaya kun’we va rhangeriwile hi mudyondzisi

Dyondzo yo hlaya ya tlilasi hinkwayo kambirhikanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete laha ku tirhisiwaka

xiphto, kumbe buku leyi kurisiweke na swona mudyondzisi u fanele ku endla nkombiso wa mahlayele

lamanene.

Kombisa hi qhinga ra ntlhanu wa tintiho eka ku hlaya kun’we u tlhela u hlohlotela vadyondzi ku tirhisa qhinga

leri na loko va hlaya va ri voxe.

A hlaya eka buku leyikulu va ri hinkwavo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A kombisa hilaha timhaka ta hungu leri va ri hlayaka ti nga longoloxiwa hakona na lomu ti humelelaka kona

85

A tirhisa khavhara ya buku ku endla nkumbetelo wa leswi swi nga endzeni ka yona

A lemuka swivangelo na switandzhaku swa leswi swi humelelaka eka xitori lexi va xi hlayaka. (Xik: A tsutsumisa

movha wa yena hi rivilo lerikulu hi swona swi endleke leswaku movha wu ya tlumba munhu).

A hlamula swivutiso leswi vutisiweke hi leti ti humaka eka xitori lexi a xi hlayeke swo fana na leswi: U vona swi

fanerile leswaku .....,? Hikokwalaho ka yini...? na swin‘wana)

A nyika mavonelo ya yena ya hungu leri a ri hlayeke

A kota ku hundzuluxa hungu leri a ri hlayaka eka phositara, xifaniso na matafula yo olova tanihi khalendara.


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi ya vadyondzi hi siku, ku ringana 15 wa timinete. Mitlawa leyi yi ta

tirha ku ringana kambirhi hi vhiki.

A hlayela ehenhla swi huma ebukwini ya vona laha va rhangeriweke hi mudyondzisi. Hinkwavo va fanele ku hlaya

xitori xo fana

A tirhisa Ntivompfumawulo a ri karhi a endla maqhinga yo lavisisa mipfumawulo leyi a yi vonaka loko a ri eku

hlayeni.

A tikambela hi yexe loko a ri eku hlayeni na ku vona loko a swi kota ku tsundzuka marito yo hlaya na ku ya twisisa.

A hlaya a ri karhi a engetela nkhuluko na vutitwi bya leswi a swi hlayaka

A yisa emahlweni ku titumbuluxela vutivi bya marito yo huma eka leswi a swi hlayaka hi ku endla nongonoko wa

marito lawa.

Va hlaya va ri vambirhi / na loko a ri yexe (ku ringana kanharhu hi vhiki)

A hlayela munghana wa yena hi ku huwelela

A hlaya swa yena na leswi swi tsariweke hi vanghana va yena

A hlaya tibuku hi nkarhi wa ku hlaya hinkwavo kun‘we na leti ti nga ekhoneni yo hlaya ya tlilasi.

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swa migingiriko yo pfumala mafundza :

Ntivompfumawulo (swo runguriwa hi nomo na swo endla kunene)

A kombisa vuxaka lebyi nga kona eka maletere na mipfumawulo yo yima yi ri yoxe

A tirhisa kahle switatisi leswi swi fambaka swi ri swimbirhi na ku tlhela a tlhantlha rito. (Xik: ch-ava; ch-ela; ch-uka

na man‘wana)

A kota ku vona switatisi leswi swi fambaka hi swimbirhimbirhi ekusunguleni ka rito (Xik: dl-aya; dl-ele; dl-iva na

man‘wana)

A kota ku hlaya mpfumawulo wa marito eka swivulwa na le ka switshuriwa swin‘wana.

86

Ku kambela migingiriko ya swa mafundza wa 1:

Ntivompfumawulo (na swo endla kunene / na ku tsariwa)

A kombisa vuxaka bya mipfumawulo eka letere rin‘we.

A pfuxeta marito ya mipfumawulo leyi nga switwari swo koma tainhi le ka (cina; copa, cela na man‘wana)

A aka marito ya switatisi swinharhu tanihi le ka: (ngh-ala; ngh-ena; tsh-ama; tsh-ika; tsh-uka na man‘wana)

A tirhisa ku yelanisiwa ka switatisi tanihi le ka swikombiso leswi swi nga boxiwa ehenhla



A kota ku vona switatisi leswi swi fambaka swin‘we emaritweni yo karhi

A tirhisa switatisi leswi swi fambaka swin‘we, xik: ndl-eve; nk-o-ndz-o; tshw-uka

A ntlawahata marito yo fana eka ndyangu wun‘we, xik: ndy-angu na ndy-elo; ndl-eve ndl-eve na man‘wana

A aka na ku ava marito ya mipfumawulo ya switatisi swinharhu tanihi le ka (tlh-ava; tlh-ela; tsh-ova, ndzh-umbi na

man‘wana)

A aka na ku ava marito ya mipfumawulo ya switatisi swa mune tanihi le ka (ntlh-avo; ndzh-enga; ndzh-umbi;

e-nko-ndzw-eni na man‘wana)

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swa migingiriko yo pfumala mafundza


Ku hlaya va rhangeriwile hi mudyondzisi

A hlaya eka buku leyikulu va ri hi tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A hlamula swivutiso swo ya swi bohana tanihi leswi: Hikokwalaho ka yini...? Xana u nga vula yini hi...? na

swin‘wana

A nyika mavonelo ya vona ya leswi a swi hlayeke

A lemuka swivangelo na switandzhaku eka xitori. Xik. A tsutsumisa movha hi rivilo ra le henhla, leswi hi swona swi

vangeke leswaku a tlumba n‘wana.

Ku hlaya hi ntlawa lowu wu rhangeriweke:

A hlaya a ri karhi a pfunetana eku tsundzukeni na ku twisisa ka marito yo karhi.

Va hlaya va ri vambirhi / kumbe a ri yexe

A hlaya tibuku leti a ti hlayeke hi nkarhi wo hlaya va rhangeriwile hi mudyondzisi na leti ti nga etikhoneni to hlayela

ta le tlilasini.

87



Ku hlaya va rhangeriiwile

A hlaya eka buku leyikulu na leswi swi kurisiweke va ri hi tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi

A kombisa hilaha swiendlo swa le xitorini swi landzelelanaka hakona

A tirhisa khavhara ya buku ku endla nkumbetelo wa xitori hinkwaxo


A hlaya xitori va miyerile na ku hlaya hi ku huwelela va langutile ebukwini laha va rhangeriweke hi mudyondzisi

A tirhisa Ntivompfumawuloo, maqhinga ya minongoti eku xiyaxiyisiseni ka marito lawa va ya hlayaka.



Ku hlaya va ri hi ntlawa

A hlaya buku leyikulu na swinsin‘wana leswi swi kurisiweke laha va rhangeriweke hi mudyondzisi

A kota ku vona hilaha swiendlo swa xitori swi landzelekaka hakona.

A hlamula swivutiso swo ya swi bohana swinene eka xitshuriwa lexi a xi hlayeke. U vona swi fanerile leswaku. . . ?,

Hikokwalaho ka yini. . . . ?

A kota ku hlamusela mahungu yo huma eka phositara, xifaniso na matafula yo olova tanihi khalendara


A hlaya hi ku huwelela swi huma ebukwini ya vona kun‘we na mudyondzisi laha va hlayaka xitori xin‘we

A hlaya a ri karhi a engetela rivilo na vutitwi


A hlayela munghana wa yena hi rito ro huwelela

88

KOTARA YA 3


Vugimutsongo: Awara na 45 wa timinete hi vhiki

Vugimunkulu : Tiawara ti2 hi vhiki


Ntivontsalo:

Tidyondzo ta mafundza leti faneleke ku endliwa ka mune evhikini ku ringana 15 wa timinete

Pfuxetani matsalelo ya maletere lamatsongo mi tlhela mi yisa emahlweni ku dyondzisa maletere lamakulu na

tinomboro. Kombisani matsalelo lamanene ya marito mi ri karhi mi siya ndhawu exikarhi wona.

A khoma penisele na khirayoni hi mfanelo

A vumba maletere lamatsongo hi mfanelo

A tsala maletere lamakulu hi mfanelo tanihi lawa (. B, D, E, F, G, L, M, N, O, P, R, S, na Y)

A tsala tinomboro hi vuswikoti lebyi nga kanakanisiki

A kopunula no tsala marito ya siya ndhawu exikarhi ka wona

A kopunula na ku tsala swivulwa swo koma hi mfanelo.

Ku tsala kun’we,hi ntlawa na loko a ri yexe:

Tlilasi hinkwayo, na hi ntlawanyana / na loko a ri yexe eka nkarhi wo tsala kanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa

timinete va ri karhi va tirha hi leswi va swi dyondzeke hi nkarhi wo hlaya na ku burisana kun’we.

Va kombisa ku tsala hi ku pfapfarhuta, ku lulamisa na ku hangalasa mahungu hi nkarhi wo tsala va ri hinkwavo.

Mudyondzisi hi yena a nga ta kombisa matsalelo ya kona. Vadyondzi lava va tsandzekaka va nga pfuniwa eku

endleni ka swivulwa swa mahungu ya vona hi voxe.

A tsala mahungu ekhadini

A tsala marito lawa ya nga ta hetelela ya endlile xivulwa hi mipfumawulo leyi a yi dyondzeke

A tsala swivulwa swimbirhi eku tsaleni ka tlilasi hinkwayo

A sungula ku tsala va ri karhi va hikahata

A sungula ku tirhisa maviti na masivi eku tsaleni

A nghenisa xandla eku pfunaneni hi miehleketo yo vumba xitori xa tlilasi hinkwayo hi nkarhi wa nkarhi wo tsala

A tsala na ku kombisa ku tiva ku endla xivulwa xo koma hi nhlokomhaka leyi va nyikiweke yona leswaku va ta

89

endla buku ya le khoneni

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari swa yena hi marito lawa a ma dyondzeke

MAKAMBELELO

Swilaveko swa migingiriko yo kambela swo kala mafundza:

Ntivontsalo



Ntivontsalo

A vumba maletere lamatsongo hi swivumbeko leswi swi amukelekaka na ku siya ndhawu exikarhi ka marito


A kopunula no tsala marito hi mfanelo


Ntivomatsallelo

A vumba maletere lamakulu hi mfanelo

A kopunula na ku tsala swivulwa swo koma hi mfanelo.


Ku tsala:

A tsala marito eku vumbeni ka swivulwa hi ku tirhisa mipfumawulo leyi va yi dyondzeke

A sungula ku tirhisa ku hikahata hi mifungho leyi va yi dyondzeke

A vumba xihlayisa marito na dikixinari ya yena n‘wini


Ku tsala

A tsala marito eku vumbeni ka swivulwa hi mipfumawulo leyi va yi voneke na ku yi dyondza

Hi ku pfuniwa, va kota ku tirhisa maviti na masivi hi mfanelo tanihi wena, yena, vona, hina na man‘wana

A va na xiave eku tumbuluxeni ka xitori xa tlilasi hi nkarhi wo tsala va ri hinkwavo


Ku tsala

A tsala mahungu yo navelelana swo karhi (ku velekiwa, ku hola emavabyini na swin‘wana)

90

A kota ku tsala mahungu ya yena n‘wini yo ringana swivulwa swimbirhi hi mahungu lawa a hlanganeke na wona

A sungula ku tirhisa mifungho yo hikahata hi yona hi mfanelo

Hi ku pfuniwa, va tirhisa maviti na masivi hi mfanelo

KOTARA YA 4





Migingiriko ya siku na siku/vhiki na vhiki eka swiyenge hinkwaswo swa Ririmi na tidyondzo tin’wana

A yingisela handle ka ku nghenelelana va ri karhi va nghenisa mavonelo ya vona na ku vutisa swivutiso swo basisa

laha swi nga tshamisekangiki.

A bula hi leswi a swi tivaka na leswi a titwisaka xiswona

A yingisela switori va tlhela va kombisa leswi va titwisaka xiswona hi mahungu ya swona

A tirhisa matheme yo fana na xivulwa, maletere lamakulu, hiko na man‘wana hi ku ya twisisa leswi ya vulaka swona

Migingiriko yo yingisela no vulavula leyi nga ta endliwa kambirhi evhikini

Mavhiki ya 1 - 5

A yingisela, va tiphina na ku hlamula leswi swi humaka eka swifaniso, misavu na ku tirhisiwa ka ririmi ro ya ri tika

A teka xiae eka mbhurisano wa ntlawa va tlhela va nyika mbuyelo wa leswi va burisaneke hi swona

A endla ndzavisiso wa leswi vadyondzi va tisaka xiswona exikolweni na mixo

A hambanisa mahungu hi ku tirhisa swifaniso swo ka swi nga hlanganisiwanga

Mavhiki ya 6 - 10

A yingisela swileriso na switiviso a tlhela a hlamula hi mfanelo

A hlamusela xitori lexi va xi tivaka xi ri na masungulo, exikarhi na mahetelelo hi rito leri tlakukeke

A hlamula swivutiso swo tika na swo olova hi ndlela yo kombisa ku swi twisisa

MAKAMBELELO


91

Ku yingisela na ku vulavula (swo runguriwa hi nomu/ na swo encenyetiwa)

A yingisela handle ka ku nghenelelana a tlhela a va na xiave eku vulavuleni ka vona na ku vutisa swivutiso swo

basisa laha swi nga twisisekiki.

A yingisela switori a tlhela a kombisa ku tiphina hi mahungu ya xitori lexi

A tirhisa matheme yo fana na xivulwa, maletere lamakulu na hiko hi ku ya twisisa

A teka xiave ka mbhurisano wa tlilasi a tlhela a nyika mbuyelo wa leswi va burisaneke hi swona



A burisana hi leswi va hlanganeke na swona va ri karhi va kombisa matitwelo ya vona

A yingisela swileriso na switiviso va tlhela va hlamula hi mfanelo

A rungula xitori lexi xi tivekaka ngopfu xi ri na masungulo, miri na mahetelelo hi rito leri tlakukeke

A hlamula swivutiso swo ya swi tika na swo olova

92

KOTARA YA 4





Migingiriko ya siku na siku ya Ntivompfumawulo ku ringana 15 wa timinete.

Tivisa switatisi leswi swi nga na ku yelana. Yana emahlweni u dyondzisa ku aka marito na ku va tsundzuxa

wona hi mipfumawulo yo twarisiwa hi nomo.

A tsundzuka mipfumawulo yo famba hi wun‘wewun‘we, xik: a-va, e-ndla, i-nki, o-ma, u-n‘we; t-a, b-a, k-ula, swsw.

A tsundzuka mipfumawulo yo famba hi mimbirhimbirhi tanihi le ka: ch-ava; ch-ela; ch-ovo; ch-ika; ch-uka, ch-oo, kh-

ee, g-oo)

A tsundzuka mipfumawulo yo famba hi minharhunharhu tanihi le ka: tsh-ova; nhl-oko; ndy-angu, swsw.

A tsundzuka mipfumawulo yo famba hi munemune na ntlhanuntlhanu

tanihi le ka: ndzh-umbi, ndzh-enga, ndzhw-alo, swsw.

A lemuka mipfumawulo mimbirhi ku ya eku heteleleni ka rito tanihi le ka: (mu-nh-u; va-nh-u; fe-hl-a; fo-hl-a na

man‘wana)

A tirhisa switatisi leswi fambaka swin‘we eku akeni na ku hambanisa marito tanihi le ka: (nh-amu; nh-o-ng-a; nt-i-

rh-o na man‘wana)

A aka marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke

A tirhisa marito ya ntolovelo eku akeni ka mipfumawulo leyi nga na vuxaka

A sungula ku tiva vunyingi bya marito tanihi le ka: homu-tihomu, mina-hina, yona-tona, mufana-vafana na

man‘wana)

A kota ku hlaya mipfumawulo ya marito lawa ya nga eswivulweni na le ka switsariwa swin‘wana

A dyondza ku peleta marito yo ringana khume evhikini ya huma eka Ntivompfumawulo

Migingiriko yo hlaya ya siku na siku: ku hlaya hi ntlawa lowu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku) na

yinharhu eka ku hlaya kun’we na mudyondzisi hi vhiki.


Tidyondzo ta tlilasi hinkwayo kambirhikanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete ku ri karhi ku tirhisiwa

xitshuriwa xin’we hi vhiki laha mudyondzisi a nga yena a endlaka nkombiso wa mahlayelo.

93

A hlaya va ri hi tlilasi hinkwayo swi huma eka buku leyikulu kumbe tin‘wana leti kurisiweke

A tirhisa khavhara ya buku ku endla nkumbetelo wa xitori lexi xi nga endzeni ka yona

A kumisisa xivangelo xa xiphiqo lexi nga xona xi endleke leswaku xitori xi ya emahlweni. (Jelani wa Jelani: xiphiqo

a ku ri ku ala ku rhurha na mana wa yena, hiloko a ta yiviwa hi xigevenga)

A tirhisa vuthala/maqhinga hi swifaniso swa le bukwini ku kombisa ku twisisa ka vona

A kota ku landzelerisa swiendlo swa le ka xitori lexi va xi hlayeke

A tsundzuka swivangelo na switandzhaku eka xitori

A hlamula swivutiso leswi kongomisiweke eka ndzimana leyi va yi hlayeke

A hlamusela mahungu yo huma eka phositara


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi hi siku, laha a nga ta heta 15 wa timinete na ntlawa wun’we. Ntlawa

wun’wana na win’wana wu ta tirha na mudyondzisi wa vona kambirhi evhikini.

A hlayela ehenhla ebukwini ya vona va rhangeriwile hi mudyondzisi laha hinkwavo va hlayaka swi huma eka xitori

xin‘we

A tirhisa Ntivompfumawulo, swo pfuneta ku tiva swo huma eka mbangu, nxopanxopo wa xivumbeko na marito lawa

a ya voneke loko a hlaya.

A hlaya hi ku ya va ri karhi va engetela rivilo na nkhuluko

A tikambela loko va hlaya hi ndlela leyi amukelekaka eku tsundzukeni ka marito na ku kombisa ku twisisa leswi va

swi hlayaka.

A kombisa ku twisisa ka mahikahatelo loko va ri eku hlayeni

A yisa emahlweni vutivi bya marito lawa va ya vonkeke loko va hlaya hi ku endla minongonoko ya marito lawa

Ku hlaya va ri vambirhi / a ri yexe (kanharhu evhikini)

Va tirhisa tibuku leti a va hlaya kun’we na mudyondzisi wa vona ta swifaniso swo olova ti huma ekhoneni yo

hlayela eka tona kun’we na leswi va swi tsaleke.

A hlaya leswi va swi tsaleke va tlhela va endla ndzulamiso wa swihoxo leswi va swi endleke loko va ri eku hlayeni

A hlaya tibuku leti va ti hlayeke hi nkarhi wa ku hlaya kun‘we va ri hi tlilasi na tibuku leti ti nga ekhoneni ya tlilasi

94

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swo kambela migingiriko ya swa mafundza :


A lemuka vunyingi bya marito yo karhi. Xik. Homu-tihomu, movha-timovha.

A pfuxeta switatisi swo toloveleka leswi fambaka swi ri swimbirhi (Pfuxetani leswi mi nyikiweke)

A hlaya mpfumawulo wa marito eka swivulwa na le ka switshuriwa swin‘wana.



A lemuka switatisi swa ntolovelo leswi fambaka hi swimbirhimbirhi emakumu ka rito. (mu-nh-u; va-nh-u; ko-lw-a;

ke-tl-a)

A twananisa mipfumawulo ku aka na ku ava marito. Xik. Ndl-ela, ndl-ala, ndl-eve, ndl-opfu.

A aka marito hi ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke.

A katsa mipfumawulo leyi fambaka swin‘we emaritweni

Swiringanyeto swa migingiriko kambela yo pfumala mafundza :

Ku hlaya: (swo runguriwa hi nomo na swo endla kunene)

Ku hlaya kun’we

A tirhisa khavhara ya buku ku endla nkumbetelo wa leswi xitori xi vulavulaka hi swona

A kombisa xivangelo xa xiphiqo eka xitori lexi xi nga xona xi khomeke hungunkulu.

A tirhisa maqhinga na swifaniso ku humesa hungu ra buku hi ndlela yo twisiseka.

A hlamusela mahungu lawa ya nga eka tiphositara hi ku ya twisisa


A tirhisa Ntivompfumawulo, maqhinga ya minongoti na marito yo voniwa loko va ri karhi va hlaya.

A landzelerisa loko a ri karhi a hlaya, ku lemuka rito na ku twisisa.

A kombisa ku twisisa mahikahatelo na leswi ya vulaka swona loko a h hlayela ehenhla.

Ku hlaya va ri vambirhi/ na loko a ri yexe

A hlaya leswi a swi tsaleke a tlhela a endla ndzulamiso wa swihoxo leswi a swi endleke.



Ku hlaya kun’we

A hlaya buku leyikulu na swin‘wana leswi swi kurisiweke va ri na mudyondzisi wa vona

95

A landzelerisa xitori hi magoza lawa xi tsariweke hi wona

A tsundzuka swivangelo na switandzhaku eka xitori lexi va xi hlayaka

A hlamula swivutiso leswi vutisiweke hi ndzimana leyi va yi hlayeka.


A hlaya hi ku huwelela swi huma ebukwini ya vona laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona va ri karhi va

hlaya xitori xin‘we hinkwavo.

A tirhisa Ntivompfumawulo, maqhinga ya minongoti na marito lawa va ya vonaka eku hlayeni ka xitori lexi va

langutaneke na xona.

A hlaya hi rivilo na nkhuluko leswi swi yaka swi engeteleleka


A hlaya tibuku leti va ti hlayeke hinkwavo na leti ti nga ekhoneni yo hlayela.

KOTARA YA 4





Ntivontsalo:

Tidyondzo ta mafundza leti nga ta endliwa ka mune evhikini ku ri ngana 15 wa timinete hi dyondzo

Mpfuxeto wa maletere lamatsongo na lamakulu. Yanani emahlweni mi dyondzisa ku siya swindhawana exikarhi

ka marito eswivulweni loko vadyondzi va ri eku endleni ka nkopunulo wo huma

exitsalelweni.

A khoma penisele kumbe khirayoni hi mfanelo

A vumba maletere lamakulu na lamatsongo kahle va ri karhi va siya swindhawana exikarhi ka marito exivulweni

A endla nkopunulo va ri karhi va tsala marito hi mfanelo

A kopunula swivulwa handle ka ku endla swihoxo


Ku nga va tlilasi hinkwayo / ntlawa / ntlawa wu ntsongo / mudyondzi a ri yexe eka nkarhi wo tsala ku ringana 15

wa timinete hi leswi swi humaka eka ku hlaya kun’we, mbhurisano na leswi va hlanganeke na swona.

Migingiriko yo tsala kun’we eka yona ku ta kombisiwa mahikahatelo, mpeleto na ntivoririmi (mikarhi, vunyingi,

96

mahlanganisi )

A hoxa xandla eku pfuneni ka ku pfuxeta xitori xa tlilasi / ntlawa lexi tsariweke kun‘we

A burisana na vadyondzikulobye hi tindlela ta matsalelo

A tsala kwalomu ka swivulwa swinharhu swa yena n‘wini kumbe a tumbuluxa xitori a tirhisa mipfumawulo leyi a yi

dyondzeke na marito lama a nga tolovela ku ma vona, marito lamakulu na tihiko

A tsala a tlhela a hlamusela nhlokomhaka hi swivulwa ku hoxa xandla eka buku leyi nga ta va yo hlaya le khoneni

yo hlayela ka yona

A peleta marito lama nga toloveleka hi mfanelo

A sungula ku tirhisa nkarhi wa sweswi na lowu nga hundza eku tsaleni hi mfanelo

A vumba vunyingi bya marito lama nga toloveleka

A tirhisa mahlanganisi hi mfanelo

A tiakela xihlayisa marito na dikixinari ya yena n‘wini a tirhisa letere ro sungula ra rito. Xik: f,g,h,k, a tsala marito

hinkwawo lama sungulaka hi maletere lawa.

A lulamisa mahungu a ma yisa eka xivumbeko xa girafu kumbe chati, xik: a tirhisa chati ku kandziyisa mbuyelo

wa ndzavisiso hi matelo ya vana exikolweni.

MAKAMBELELO


Ntivontsalo


A vumba maletere lamakulu na lamatsongo hi ku ya hi tindhawu leti ya nga eka tona eswivulweni

A kopunula no tsala xivulwa hi ku hetiseka


Ntivontsalo

A vumba maletere lamakulu na lamatsongo a ri karhi a siya swivandla leswi faneleke

A endla nkopunulo wa marito hi ku tirhisa tindhawu leti faneleke

A kopunula na ku tsala xivulwa hi mfanelo


Ku tsala:

97

A hoxa xandla eka ku tisa miehleketo yo endla xitori xa tlilasi hi ku xi tsala va ri hinkwavo.

A burisana na vadyondzikulobye hi matsalelo

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari ya yena n‘wini a tirhisa letere ro sungula ra rito xik: r ,g,j,k,p a tsala marito

hinkwawo lama welaka eka maletere lawa.


Ku tsala

A tsala kwalomu ka swivulwa swinharhu swa yena n‘wini kumbe a tumbuluxa xitori a tirhisa mipfumawulo leyi a yi

dyondzeke na marito lama a nga tolovela ku ma vona, marito lamakulu na tihiko

A peleta marito lama nga toloveleka hi mfanelo

A sungula ku tirhisa nkarhi wa sweswi na lowu hundzeke hi ndlela leyi faneleke eku tsaleni

A kota ku endla vunyingi bya marito

A kota ku tirhisa mahlanganisi hi mfanelo

A lulamisa mahungu a ma yisa eka xiumbeko xa girafu kumbe chati, xik: a tirhisa chati ku kandziyisa mbuyelo wa

ndzavisiso hi matelo ya vana exikolweni.

SWITSHURIWA LESWI BUMABUMERIWAKA/SWITIRHISIWA SWA LEMBE



Switirhisiwa swo khomiwa hi mavoko leswi yelanaka na nkongomelo na nhlokomhaka

Switori swa le tibodweni na swo tshombonyokatshombonyoka


Swiambalo leswi tumbuluxiwaka hi swin‘wana na swin‘wana leswi nga kona swi tirhisiwa ku eka ku encenyeta

ntlangu

CD / xitekamarito, laha ku nga na swiphato, swinsin‘wana na swinsin‘wana swa mitlangu na thelevhixini / rhadiyo

Tibuku ta switori na swo runguriwa hi nomo

Swiphato, tinsimu na swinsin‘wana swa ncino



Chati ya le khumbini leyi nga na mipfumawulo

Tilogo leti nga kona emigangeni ya vadyondzi na ta mavhengele

98

Swikimi swa vahlayi lava va ya ka va ri karhi va swikota

Tibuku letikulu, tin‘wana ta tona ti nga va ti tsariwile hi nkarhi wo tsala kun‘we

Switshuriwa swin‘wana leswi kurisiweke tanihi swiphato,tinsimu, swinsin‘wana swa ncino na swin‘wana na

swin‘wana

Tibuku ta switori na tibuku ta swifaniso ta ku tshama ekhoneni yo hlaya

Tibuku letitsongo to tsakisa leti nga na xivulwa xin‘we ku fika ka swimbirhi eka pheji leyi nga ta va ekhoneni ya

hlayela ka yona

Makhadi yo voniwa na yo hayekiwa emakhumbini

Makhadi lawa ya nga na mavito ya vadyondzi

Swo kombeta hi swona loko ku hlayiwa switshuriwa leswi kurisiweke, swa le makhumbini, leswi kombisiweke


Switirhisiwa leswi loko swi tirhisiwa swi lavaka ku fambafamba ka tihlo na voko hi nkarhi wu ri wun‘we swo fana na

bolo, xikero, holahupisi, swisakana swo yimela tibolo, vumba, bodo ya swigojagojana, swo huleriwa, mabawuti na

swipanere, sava, swiambalo swo karhi na swin‘wana ku ya hi le migangeni ya vadyondzi

Swo tsala: penisele, khirayoni, tikhirayoni to lava mati, swo penda na pende, tiburaxi to penda, maphepha yo ka

ma nga tsaleriwanga hi tisayizi to hambana hamba (A3, A4 na A5 ) buku ya tilayini ta 17mm

Tichati to tsalela eka tona swivulwa laha mudyondzisi a beke tilayini leti ti faneleke ku tatiwa hi maletere

Tichati letikulu na swo tsala swo fana na tikhokipene

Dikixinari ya vadyondzi ya marito lawa va ya dyondzeke.

99

GIREDI YA 2

GIREDI YA 2 : XITSONGA RIRIMI RA LE KAYA

SWILAVEKO HI KOTARA

KOTARA YA 1






Migingiriko ya siku na siku, vhiki na vhiki eka swiyenge hinkwaswo swa Ririmi na tidyondzo letin’wana

Va yingisela handle ka ku nghenelelana va ri karhi va kombisana xichavo

Va va na xiave eku burisaneni ka vona

Va burisana hi mahungu ya vona vini

Va tirhisa minogoti leyi amukelekaka loko va vulavula tanihi: ku rhamba; ku hoyozela; ku chavelela na man‘wana

marito lawa ya yaka ya ri karhi ya ndlandlamuxa mavulavulelo ya vadyondzi

Va aneka mavonelo ya vona lawa ya nga tisaka xintshuxo eka xiphiqo xo karhi tanihi: Ku thyakisa tlilasi, ku ba

huwa, ku hlwela ku ta exikolweni na ku yivelana swakudya.

Migingiriko yo yingisela na ku vulavula leyi nga endliwaka kambirhi evhikini

Mavhiki ya 1 - 5

Va yingisela xitori hi vutiphini va tlhela va hlamula swivutiso swo kongomisiwa eka xitori lexi va xi yingiseke

Va endla mbuyeleriso wa leti ti humaka eka xitori lexi a va xi yingisile

Va yingisela swileriso leswi swi nga swiyenge swimbirhi tanihi loko mudyondzisi a ku: ― Famba u ya veka buku leyi

lahaya, u tlhela u ndzi vuyela na rhula leyi nga ekusuhi na khumbi‖.

Mavhiki ya 6 - 10

Va rungula xitori lexi nga na masungulo, exikarhi na mahetelelo

Va nghenelela eka mbhurisano wa tlilasi, va vutisana na ku hlamulana va ri karhi va nyikana miehleketo/mavonelo

100

yo karhi hi hungu leri va vulavulaka hi rona.

Swiringanyeto swo kambela migingiriko yo pfumala mafundza:


Va hlamusela ku landzelelana ka swiendlo swa le ka xitori hi khaqhato

Va nghenelela eka mbhurisano wa tlilasi laha va vutisanaka swivutiso na ku nyika mavonelo ya vona

Nghingiriko wo kambela swa mafundza 1:


Va burisana hi mahungu ya vona vini

Va yingisela swileriso leswi nga na matlhelo mambirhi. Xik: Tsutsuma u ya pfala rivanti u tlhela u sula xitsalelo

Va yingisela xitori ku kuma ku tiphina loku nga eka xona va vutisana na swivutiso mayelana na xitori lexi

Va rungula xitori lexi xi nga na masungulo na mahetelelo.

101

KOTARA YA 1


Vugimutsongo: 4 wa tiawara na 30 wa timinete hi vhiki

Vugimunkulu: 5 wa ti awara hi vhiki


Migingiriko yo dyondzisa mipfumawulo ku ringana 15 wa timinete:

Pfuxeta mpfumawulo wo famba wu ri woxe kun’we na switatisi swimbirhi leswi dyondzisiweke eka Giredi ya 1.

Tivisa na switwari swimbirhi leswi fambaka kun’we. Hi nkarhi wun’we tirhana na ku aka marito lawa u ya

dyondziseke. Tlhela u va pfuxetisa leswi va swi dyondzeke eka migingiriko ya Ririmi. Xik: Eka ku hlaya kun’we na ku

tsala kun’we.

A sungula ku vona mpfumawulo wa maletere na vuxaka bya yona eka maletere hinkwawo loko ya ri woxe

A pfuxeta marito lama nga na mipfumawulo leyi nga na vuxaka (Xik: teka, xeka, veka, sweka, hleka)

A tsundzuka swivutiso leswi: Hikokwalaho ka yini…?; U fikile rini?; I mani a nga…?

A lemuka mipfumawulo yo sungula ya switatisi eku akeni ka marito (xik: rh-ula; hl-ula; kh-oma na man‘wana)

A pfuxeta switatisi leswi swi fambaka kun‘we tanihi leswi: (ph-ata; ph-okotela; pf-uxa)

A sungula ku vona switwari leswi swi fambaka swin‘we. (Xik: mua-ki; muo-ngori; xio-ndli; na man‘wana)

A tsundzuka marito lawa ya nga na ncino wo yelana tanihi le ka: (heta; peta; rheta; rheka na man‘wana)

A aka marito lawa ya nga na maletere manharhu na mune kambe ya tirhisaka xitwari xi ri xin‘we tanihi le ka: (tsha-ma;

tshu-ka; tsho-va; ndzho-pe; na man‘wana)

A hlaya marito lawa va ma dyondzeke eka dyondzo ya mipfumawulo eswivulweni na le ka switshuriwa swin‘wana

A dyondza ku peleta marito yo ringana khume hi vhiki ya huma eka tidyondzo ta mipfumawulo


Ku hlaya hi ntlawa lowu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku) na kambirhikanharhu eka ku hlaya kun’we na

mudyondzisi eka xiphemu xin’wama na xin’wana evhikini.

Ku hlaya kun’we

Va ri hi tlilasi hinkwayo kambirhikanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete va ri karhi va tirhisa xitshuriwa xin’we

hi siku, laha mudyondzisi a kombisa ku hlaya eka tlilasi hinkwayo. Xiphemu xin’wana na xin’wana xi ta va xi

kongomisiwile eka leswi: Minongoti yo kandziyisiwa, mipfumawulo, tipheteni,tipatironi ta ririmi, ku valanga marito

na swin’wana leswi pfunetaka eku dyondzeni ka ririrmi. Mudyondzisi u ta kombisa ku hlaya na maqhinga yo endla

maqhinga yo langutisisisa swivumbeko swa marito.

102

A hlaya swileriso swo olova swa le tlilasini

A hlamusela swifaniso na swin‘wana swo kandziyisiwa tanihi swifaniso, xinavetiso, xitori xo tumbuluxiwa hi vini va

xona,laha va tlhelaka va swi hlaya

A hlaya buku va ri hi tlilasi hinkwayo kun‘we na mudyondzisi laha va nga ta tlhela va hlamusela leswi va swi hlayeke

A tirhisa maqhinga ya swo voniwa ku endla nkumbetelo wa leswi xitori xi vulavulaka hi swona hi ku tirhisa khavhara ya

buku na swin‘wana.

A humesa leswi va voneke swona eka xitshuriwa lexi va xi hlayeke.

A kota ku vona vuxokoxoko bya leswi va swi hlayaka hi ku landzelerisa hungu ra xitori.

A hlamusela no hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla hi nkarhi wo hlaya na loko va hlayile swin‘we na mudyondzisi

(Xik ― Ku ta humelela yini loko…)

Ku hlaya hi ntlawa lowu rhangeriweke.

Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi esikwini, ku ringana 15 wa timinete hi siku eka ntlawa wun’we. Ntlawa wu

tirha na mudyondzisi kambirhi evhikini.

Mudyondzisi u ta tirha na vadyondzi lava va nga na vuswikoti byo yelana eka ntlawa wun’we, va ri karhi va ringeta

ku tsundzuka marito ya le xikarhi ka 90-95% hi nkhaqhato. Ku ta tirhisiwa swikili leswi swi katsaka vadyondzi lava

va nga na vuswikoti byo ringana.

A hlaya va miyerile na hi ku huwelela ntlawa lowu wu rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A tirhisa swifaniso swo huma eka xitshuriwa hi ndlela yo kombisa ku swi twisisa

A tirhisa marito yo voniwa, Ntivompfumawulo, minongoti na swikili swo hlaya

A kombisa ku twisisa matirhiselo ya mahikahatelo loko va ri karhi va hlaya hi ku huwelela.

A yisa emahlweni ku vumba ntivomarito lawa va ya voneke hi nkarhi wo hlaya va tlhela va endla nongonoko wa marito

lawa.

Va hlaya va ri vambirhi / a ri yexe (kanharhu hi vhiki)

Tivisa ku hlaya va ri vambirhi / a ri yexe. Hlawula xitshuriwa lexi xi nga ta hlayiwa lexi xi tivekaka na swona xi va xi

olovile ku tlula lexi va xi hlayeke eka ku hlaya va ri hi ntlawa laha va languteriweke ku tsundzuka marito ya kwalomu

ka 95% loko va ri eku hlayeni ka xitshuriwa lexi.

Va hlaya va ri voxe eka buku ya swifaniso, xiphato, tikhadi, buku ya switori, na leti nga ekhoneni ya tlilasi

103

MAKAMBELELO


Dyondzo ya mipfumawulo: (swa nomo na swo endla kunene)

A pfuxeta mipfumawulo leyi va yi dyondzeke Xik: Cha-visa; cha-vana; cha-viwa; dya-na; dyi-sa; dye-la)

A aka marito ya mipfumawulo yinharhu kumbe mune laha switatisi swa yona swi yimeke kun‘we. (Xik: ndz-ilo; ndz-ima;

ndzhw-alo na yin‘wana)

A hlaya marito yo huma eka dyondzo ya mipfumawulo yi ri eswivulweni swa switshuriwa swo karhi.

Migingiriko yo kambela swa mafundza 1:

Dyondzo ya mipfumawulo (swa nomo na swo endla kunene)

Va kota ku vona marito lawa ya nga na vuxaka eka mipfumawulo yin‘we.

A pfuxeta switatisi leswi swi akaka rito swi ri swimbirhi. (Xik: nh-amu. nh-ompf-u; nh-ulu na man‘wana)

A kota ku tsundzuka mipfumawulo ya le ku sunguleni na le makumu ka marito tani hitanihi la ka: (nh-o-mpf-u; ny-i-mpf-u;

nh-u-ntlw-a na yin‘wana)

A tsundzuka switwari leswi famabaka swi ri swimbirhi eritweni. Xik: (v-aa-ki, x-ia-ki, m-uo-ki; m-uo-ngori)


Ku hlaya: (swa nomo na swo endla kunene)

Ku hlaya kun’we

A hlaya swileriso swo olova swa le tlilasini ya vona.

A hlamusela swifaniso na swin‘wana swo kandziyisiwa tanihi swifaniso, swinavetiso va tlhela va tiendlela switorI hi

swona.

A hlaya tibuku va ri hi tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi eka ku hlaya kun‘we va tlhela va hlamusela

hungu leri va ri hlayaka

A tirhisa maqhinga ya swo voniwa tanihi khavhara ya buku ku endla nkumbetelo wa leswi swi nga endzeni ka buku

hinkwayo

A kota ku vona vuxokoxoko bya leswi va swi hlayeke hi ku landzelerisa hungu ra leswi swi humelelaka

A hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla tanihi: (―Ku ta humelela yini loko…?)


A hlaya va miyerile na hi ku huwelela hi mpimo wa rito ra vona eka ku hlaya va rhangeriwile hi mudyondzisi, va ri karhi

va hlaya xitori xi ri xin‘we ntlawa hinkwawo.

104

A tirhisa swifaniso swa le ka xitshuriwa hi ndlela yo kombisa ku swi twisisa.

A tirhisa marito yo voniwa lawa va ya dyondzeke eka dyondzo ya mipfumawulo va ri karhi va tirhisa swikili leswi va swi

dyondzisiweke loko va hlaya

A kombisa ku twisisa matirhiselo ya mimfungho yo hikahata hi yona loko va ri eku hlayeni hi ku huwelela.

Nghingiriko wo kambela swa mafundza 1:

Ku hlaya (swa nomo na swo endla kunene)

Ku hlaya kun’we

A hlamusela swifaniso na swin‘wana swo kandziyisiwa tanihi xifaniso kumbe xinavetiso

A hlaya tibuku va ri tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi va tlhela va bumabumela mavonelo ya vona

A tirhisa maqhinga ya swo voniwa tanihi khavhara ya buku ku endla nkumbetelo wa leswi swi nga endzeni ka yona va ri

karhi va ringeta ku landzelerisa hungu ra yona

A kota ku vona swa nkoka eka leswi va swi hlayeke


A hlayela ehenhla laha va hlayaka va ri hi ntlawa lowu rhangeriweke hi mudyondzisi

A lemuka marito yo voniwa, mipfumawulo na minongoti swi ri leswi va tirhisaka loko va ri karhi va hlaya

105

KOTARA YA 1





NtivomatsaleloNtivontsalo :

Tidyondzo ta mafundza kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete

Pfuxeta na vadyondzi mavumbelo ya maletere lamakulu na lamatsongo, ku siya xindhawana exikarhi ka marito

exivulweni. Vadyondzi va fanele ku kopunula leswi tsariweke exitsalelweni.

A fanele ku kombisa ku khoma penisele kahle na ku veka buku na pheji hilaha swi nga ta n‘wi pfumelela ku tsala kahle.

A vumba 26 wa maletere lamakulu na lamatsongo va ri karhi va swi tsala hi maendlelo lama ya amukelekaka

A tsala marito va ri karhi va siya ndhawu leyi ringaneke exikarhi ka marito

A kopunula no tsala swivulwa swimbirhi kumbe ku tlula swi vonaka no hlayeka

A tsala na ku tirhisa mahikahatelo hi mfanelo

Ku tsala kun’we, hi ntlawa na loko mudyondzi a ri yexe:

Tlilasi hinkwayo/ntlawa wu ntsongo eka tidyondzo leti nga ta nyika kambirhi kumbe kanharhu evhikini ku ringana 20

wa timinete leswi na ta va masungulo yo tsala va ri hinkwavo. Tirhisa ku tsala kun’we ku modlela mahikahatelo na

mpeleto. Sungurisa vadyondzi ku tsala swivuwa. Va sungurisi na ku tsala dikixinari ya vona vini.

A dirowa swifaniso so paluxa mahungu ya vona vini

A teka xiave eku humeseni ka miehleketo ya vona loko ku tumbuluxiwa xitori xa tlilasi hi nkarhi wo tsala kun‘we.

A tsala nongonoko va ri karhi va tirhisa mfungho wa hefemula ku hambanisa swilo leswi va swi longoloxeke yi ri mitirho

ya siku hinkwaro

A tsala swivulwa swo lava ku va swinharhu swa vona vini va ri karhi va tirhisa mipfumawulo leyi va yi dyondzeke na

mahikahatelo lawa ya amukelekaka.

A tsala na ku andlala swivulwa hi nhlokomhaka leyi va nga ta endla buku ya tlilasi hinkwavo ka vona

A tiendlela xihlayisamarito xa vona vinyi kun‘we na dikixinari hi ku tirhisa marito lawa va ya dyondzeke.

106

MAKAMBELELO

Swilaveko swa minghingirikomigingiriko yo kambela swa nkalamafundza :

NtivomatsaleloNtivontsalo

A khoma xo tsala hi mfanelo na ku pfula pheji ya buku hi ndlela leyi amukelekaka.

A vumba maletere ya 26 lamakulu na lamatsongo hi ku ya tsala xileswi ya faneleke ku tsarisiwa xiswona etilayinini.

A tsala va ri karhi va tirhisa mifungho leyi faneleke

A tsala marito exivulweni va ri karhi va siya ndhawu leyi amukelekaka exikarhi ka marito

Nghingiriko wo kambela swa mafundza wa 1:


A vumba maletere ya 26 lamakulu na lamatsongo va tlhela va ya tsala hi mfanelo exikarhi ka tilayini

A endla nkopunulo wa swivulwa swimbirhi kumbe swo tlula kona swi ri karhi swi vonaka na ku hlayeka


Ku tsala:

A tsala nongonko va ri karhi va tirhisa mifungho ya hefemula exikarhi ka swilo leswi a swi tsaleke swi ri swa siku rin‘we.

A tivumbela xihlayisamarito na dikixinari ya vona vini hi swikili leswi va swi dyondzeke eka dyondzo ya mipfumawulo


Ku tsala

A dirowa swifaniso ku paluxa hungu ro karhi hi leswi va swi tivaka

A tsala swivulwa swo ringana swinharhu swi huma eka mahungu ya vona vini va ri karhi va tirhisa marito lawa va ya

voneke va tlhela va hikahata hi mfanelo

A nyika mavonelo ya vona eku tumbuluxeni ka xitori xa tlilasi eka ku tsala va ri hi tlilasi

107

KOTARA YA 2

KU YINGISELA NA KU VULAVULA NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE WO DYONDZISA




MinghingirikoMigingiriko ya siku na siku / vhiki na vhiki eka swiyenge hinkwaswo swa Ririmi na tidyondzo

tin’wana

A yingisela handle ka ku nghenelelana va ri karhi va kombisana ku xiximana

A hoxa xandla eka ku vulavula, va ri karhi va xiximana na ku nyika mavonelo ya vona yo amukeleka

A burisana hi mahungu ya vona vini handle ka ku ya vuyelerisa-vuyelerisa

A kombisa ku twisisa eku tirhiseni ka ririmi ra tidyondzo hinkwato leti va ti dyondzaka exikolweni ngopfungopfu

dyondzo ya Metse

A veka mavonelo ya vona eku tiseni ka switshuxo swo huma eka Metse

Migingiriko yo yingisela na ku vulavula kambirhi evhikini

Mavhiki ya 1 - 5

A yingisela switori nkarhi wo leha va ri karhi va kombisa ku tiphina hi leswi va swi yingiseke

A kombisa vutitwi bya vona hi hungu leri nga eka xitori kumbe xiphato

A kota ku vona ku hambana na ku fanana ka minchumu leyi va yi hlamuselaka

A pimanisa na ku ntlawahata swiharhi hi ku ya hi swivumbeko swa swona

Mavhiki ya 6 - 10

A yingisela swileriso swo ya swi bohana va tlhela va endla leswi va lerisiwaka swona

A yingisela switori na swiphato va tlhela va hlamusela mongonkulu wa switori leswi hi ku swi landzelerisa

A hlamula swivutiso swo tika na swo olova va tlhela va nyika mavonelo ya vona eka tihlamulotinhlamulo ta vona

A hlamula switekatekisana na swin‘wana swo hlekisa kumbe misavu

A tiendlela swisin‘wanaswinsin‘wana swa ncino va ri karhi va tirhisa ririmi leri ri humaka eka vona vini

A teka xiave eka mbhurisano wa tlilasi va tlhela va vutisa swivutiso swo basisa ntwisiso.

108

MAKAMBELELO

Swilaveko swo kambela minghingirikomigingiriko yo pfumala mafundza:

Ku yingisela na ku vulavula (swa nomu na swa endla kunene).

A yingisela handle ka ku nghenelelana va ri karhi va kombisana xichavo/ ku xiximana

A hoxa xandla eka ku burisana ka tlilasi va ri karhi va xiximana no nyikana miehleketo leyo amukelana

A kota ku kombisa ka fanana na ku hambana ka swilo

A pimanisa na ku hambanisa exikarhi ka swiharhi hi ku ya hi swivumbeko swa swona.


Ku yingisela na ku vulavula (swa nomo na swa endla kunene).

A burisana hi mahungu ya vona vini handle ka ku ya vuyelerisa-vuyelerisa

A yingisela switori nkarhi wo leha va ri karhi va kombisa ku swi twisisa na ku swi tsakela

A kombisa matitwelo ya vona hi hungu ro huma eka xitori kumbe xiphato.

Nghingiriko wo kambela swa mafundzamafundza wa 2:


Va yingisela switori na swiphato va tlhela va kombisa miehleketonkulu na vuxokoxoko bya swiendlo swa hungu leri

Va hlamula swivutiso swo pfuleka no pfaleka va tlhela va nyika mavonelo ya vona mayelana na tihlamulotinhlamulo

leti ti languteriweke.

Va nghenelela eka mbhurisano laha va tlhelaka va vutisana swivutiso swo basisa ntwisiso.

109

KOTARA YA 2





Migingiriko ya siku na siku ya Ntivompfumawulo ku ringana 15 wa timinete:

Tivisa switwari leswi swi yimaka swin’we eka marito yo karhi na switatisi swinharhu leswi na swona swi

fambaka kun’we. Vonani leswaku vadyondzi hinkwavo va twisisa marito lama va ma twarisaka na ku tlhela va

endla swivulwa leswi swi twakalaka.

A fanele ku tsundzuka marito lawa ya nga na switatisi swinharhu tanihi le ka:: (ngh-ala; ngh-ena; ngh-ohe na tlh-

ava; tlh-oma; tlh-uma na man‘wana)

A tsundzuxiwa hi marito lawa ya nga na switatisi swinharhu eku heteleleni tanihi le ka: (rimha-ndz-e; rimho-ndz-o

ha-ndz-a; hu-ndz-a; ma-ndz-a; na man‘wana)

A lemuka na ku vula marito ya switwari swimbirhi swo hambana leswi landzelanaka. (Xik: m-ue-ndzi; m-uo-nhi;

ku t-io-lolola; na man‘wana)

A lemuka mipfumawulo leyi nga twarisiwaka na wa n’w (Xik: n‘wana, n‘weti, n‘wina, n‘wala, na man‘wana)

A tiakela marito ya switatisi swinharhu, mune kumbe ntlhanu handle ka ku pfuniwa eka kotara leyi, (xik. nghw-azi,

ndzhw-alo na man‘wana)

A hlaya marito hi mipfumawulo ya wona ya ri emaritweni, eswivulweni na le ka switshuriwa swin‘wana

A dyondza ku peleta marito yo ringana khume ya huma eka dyondzo ya mipfumawulo

Migingiriko yo hlaya ya siku na siku: va ri hi ntlawa lowu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku) na

kambirhikanharhu eka ku hlaya kun’we evhikini.

Ku hlaya kun’we

Va hlaya va ri hi tlilasi kambirhikanharhu vhiki na vhiki ku ringana 15 wa timinete va ri karhi va tirhisa xitshuriwa

xin’we hi vhiki, laha mudyondzisi a nga eku kombiseni ka phurosese ya kona eka tlilasi hinkwayo.

.

A tirhisa maqhinga yo vona mipfumawulo leyi va yi hlayeke hi xikongomelo xo xo navetisa vayingiseri lava va

languteriweke.

110

A hlaya buku hinkwayo va ri hi tlilasi va ri na mudyondzisi va tlhela va languta swivangelo na vuxaka bya timhaka

leti va ti hlayaka.

A kota ku kuma vuxokoxoko bya leswi va swi hlayeke tanihi swimunhuhatwankulu na tindhawu ta lomu timhaka ti

humelelaka kona

A hlaya switori leswi va swi tivaka, swiphato na tinsimu va ri hi tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi

va ri karhi va burisana hi maendlelo yo hambanahambana

A hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla swo huma eka xitshuriwa lexi va xi hlayeke

A nyika mavonelo ya vona eka leswi va swi hlayeke


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi siku na siku, a ri karhi a heta 15 wa timinete eka ntlawa wu ri wun’we.

Ntlawa wun’wana na wun’wana wu ta tirha na mudyondzisi wa vona kambirhi evhikini.

Dyondzisa vadyondzi ku pfunana loko va ri karhi va hlaya, ngopfungopfu eku tsundzukeni ka marito na ku ya

twisisa. Va dyondza ku vutisa leswi: (swa twala xana? Swi vonaka swi ri swona? Swa khomeka ke?).

Mudyondzisi u ta kombisa phurosese leyi hinkwayo hi ku landzelela endlelo ra ku hlaya kun’we na leswi nga

endliwa eka ku hlaya va ri hi ntlawa lowu rhangeriweke a ri karhi a va pfuna laha va tsandzekaka.

A hlaya ebukwini hi ku huwelela laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona va ri karhi va hlaya swi huma

ebukwini yin‘we.

A tirhisa marito yo voniwa, mipfumawulo, minongoti na swivumbeko swin‘wana swi huma eka leswi va swi hlayeke

A sungula ku pfunana hi voxe loko va ri karhi va hlaya laha va languteriweke ku tsundzuka marito yo karhi kun‘we

na ku ya twisisa.

A hlaya va ri karhi va engetela rivilo na ku kombisa switwi swa vona mayelana na hungu leri va ri hlayeke

A aka ntivomarito wa leswi va swi dyondzeke


Migingiriko yo yelana na ku hlaya ku ringana 20 wa timinete loko mitlawa leyin’wana yi ri eku tirheni ka

migingiriko yin’wana tanihi ku hlaya va ri mudyondzisi.

A hlayela munghana wa yena hi ku huwelela.

A hlaya leswi a swi tsaleke na leswi swi tsariweke hi vanghana va yena.

A hlaya swo fana na tikhomiki na tibuku tin‘wana a ri yexe

111

MAKAMBELELO



A hlaya marito lawa va ma dyondzeke eka Ntivompfumawulo na le swivulweni na switshuriwa swin‘wana



A lemuka matirhiselo ya switatisi swinharhu emaritweni

A lemuka hilaha switatisi swinharhu swi yimaka hakona eku heteleleni ka rito

A lemuka marito lama nga na mpfumawulo wa n’w

A aka marito ya switatisi swinharhu, mune kumbe ntlhanu eritweni rin‘we swi ri leswi va swi dyondzeke eka kotara

leyi.



A lemuka hilaha switwari swimbirhi swi yimaka hakona eritweni

A lemuka switatisi na switwari leswi twarisiwaka nkarhi wun‘we eritweni

A aka marito ya switatisi swinharhu eritweni rin‘we swi ri leswi va swi dyondzeke eka kotara leyi.



Ku hlaya kun’we

A tirhisa maqhinga ya leswi va swi vonaka hi xikongomelo xo endla xinavetiso lexi xi nga ta fikisiwa eka vayingiseri

A hlamula swivutiso swo lava nhlamulo yo kongoma na leswi lavaka nhlamulo yo pfuleka


A hlaya hi rivilo na nkhuluko lowu ya ka wu hatlisa na ku tenga

A sungula ku pfuna loko va ri eku hlayeni hi ku lulamisana swihoxo leswi va swi endleke naswona va ri karhi va

112

kombisa vutivi bya marito na ku tlhela va twisisa leswi ya vulaka swona.


A hlaya leswi a tsaleke na swo tsariwa hi vanghana va yena

A hlaya a ri yexe tibuku to fana na tikhomiki na swin‘wana swa matsalwa yo fikixini



Ku hlaya kun’we

A hlaya buku va ri hi tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi va tlhela va burisana hi swivangelo na

vuxaka bya mhaka /hungu leri ri hlamuseriwaka

A kota ku vona marito ya nkoka eka leswi va swi hlayeke mayelana na swimunhuhatwa na tindhawu ta lomu hungu

ri vulavulaka hi tona


A tirhisa marito yo voniwa, Ntivompfumawulo, minongoti na swin‘wana leswi swi lavekaka eku hlayeni

A hlaya va ri karhi va engetela rivilo na vutitwi

Va hlaya va ri vambirhi/ na loko a ri yexe

A hlaya a ri yexe swo fana na tikhomiki na tifikixini



Ku hlaya kun’we

A tirhisa maqhinga ya swo voniwa ku kuma xikongomelo xa leswi navetisiweke leswaku swi ta ya fikelela

vayingiseri

A hlaya buku yin‘we va ri hi tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona va tlhela va burisana hi

swivangelo leswi nga na vuxaka na hungu leri va ri hlayeke

A hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla



A hlaya hi ku huwelela eka buku ya vona eka ku hlaya va ri karhi va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona laha va

hlayaka eka buku yin‘we kumbe etibukwini to fana

A tirhisa marito yo voniwa, dyondzo ya mipfumawulo, minongoti na swikili swo hlaya



113

KOTARA YA 2



Vugimunkulu: 2: Tiawara ta ntlhanu hi vhiki

VUNDZEN I/ MINONGOTI / VUSWIKOTI

NtivomatsaleloNtivontsalo:

Tidyondzo ta mafundza kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete. Vadyondzi va tsala va nga koki naswona

swilo swo leha swi tlhela swi va swi hambanile, swi tsariwa swi basa na ku va swi fana kwatsa na leswi swi nga

ebukwini leyi va kopunulaka eka yona.

A tsala a nga koki na ku tirhisa maletere lamakulu na lamatsongo hi ndlela leyi amukelekaka

A siya ndhawu leyi faneleke exikarhi ka marito loko va ri eku tsaleni ka swivulwa swa vona.

A tsala swi ringana emitileni ya buku ya vona leyi kuleke ku ringana 17mm

A kopunula no tsala ndzimana yin‘we ya tilayini leti nga va ka tinharhu kumbe mune to huma eka xitori lexi va xi

hlayeke

A kopunula no tsala swilo swo hambana tanihi tikhadi to velekiwa, to navelelana ku hola evuvabyini na mahungu

yan‘wana

A dirowa tiphetenitipatironi leti nga ta va endla leswaku va tilulamisela ku tsala hi ku koka.

A tirhisa swo tsala hi swona hi ndlela leyi amukelekaka


Va tirha va ri hi tlilasi/ntlawanyana wu ntsongo kambirhi kumbe kanharhu evhikini ku ringana 20 wa timinete.

Va tirhisa ku tsala va ri hinkwavo ku kombisa matirhiselo lamanene ya mahikahatelo na mpeleto.

Va nyiki nchumu lowu wu nga ta va letela loko va ri eku tsaleni ka switori swa vona vini.

A teka xiave eka mbhurisano wo hlawula nhlokomhaka leyi va nga ta tsala hi yona

A tsala xitsariwa xo kombisa vutitwi bya vona tanihi khadi kumbe xipapilwana

A tsala xitori xa vona xo ringana ndzimana yin‘we hi ku tirhisa leswi va kombisiweke swona

A tsala ndzimana leyi nga na swivulwa swa ntlhanu hi mahungu ya vona kumbe ya siku na siku

A tsala swivulwa swa mune kumbe tsevu hi nhlokomhaka leyi yi nga ta endla buku ya tlilasi yo ta vekiwa ekhoneni

A tirhisa phurosese yo tsala ku nga ku endla mpfapfarhuto, ku tsala na ku lulamisa swihoxo

A tirhisa maletere lamakulu eku sunguleni ka xivulwa na mahikahatelo yo fana na hiko, hefemulo, xivutiso na

114

xihlamalo.

A sungula ku peleta marito ya ntolovelo hi ndlela leyi amukelekaka.

A kota ku tirhisa nkarhi wa sweswi na lowu hundzeke hi mfanelo

A tirhisa mahlanganisi hi mfanelo (hikuva, hikokwalaho, loko, na man‘wana)

Va hlayelana leswi va swi tsaleke

A tiendlela xihlayisa marito na dikixinari ya yena n‘wini

MAKAMBELELO



A tirhisa swindhawana leswi faneleke exikarhi ka marito lawa ya endleke swivulwa.

A tsala swi ringana etilayinini ta tibuku ta vona to ringana 17mm.

A tirhisa swo tsala hi swona hi ndlela leyi amukelekaka.



A tsala a nga koki a ri karhi a tirhisa maletere lamakulu na lamatsongo hi vutitshembi na hi ndlela leyi amukelekaka

A kopunula na ku tsala swo fana na makhadi yo navelelana hi mfanelo hambi yi ri minongonoko yo karhi



A tsala a nga koki a ri karhi a tirhisa maletere lamakulu na lamatsongo hi vutitshembi na hi ndlela leyi amukelekaka

A kopunula na ku tsala swo fana na makhadi yo navelelana hi mfanelo hambi yi ri minongonoko yo karhi

Swilaveko swa migingiriko yo pfumala mafundza :

Ku tsala:

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari ya yena n‘wini hi marito lawa a ya dyondzeke

A sungula ku peleta marito ya ntolovelo hi mfanelo


Ku tsala

A tsala xitsariwa xo navelelana tanihi khadi na xipapilana

115

A teka xiave eka mbhurisano wa nhlokomhaka leyi va nga ta tsala hi yona va ri hi tlilasi

A tsala xitori xa vona xa ndzimana yin‘we xi ri na ntlhanu wa swivulwa

A tirhisa maletere lamakulu na mahikahatelo lawa va dyondzisiweke wona.


Ku tsala

A tsala xitori xa yena n‘winii xo ringana ndzimana yin‘we xi ri na swivulwa swa ntlhanu

A tsala ndzimana hi leswi swi humelelaka migangeni ya ka vona siku na siku

A tirhisa phurosese yo tsala ku nga ku mpfapfarhuta, ku tsala na ku lulamisa swihoxo

A peleta marito yo toloveleka hi mfanelo

A tirhisa nkarhi wa sweswi na lowu hundzeke hi mfanelo

Va hlayelana leswi va swi tsaleke

116

KOTARA YA 3




Vugimunkulu: 2 tiawara hi vhiki


MinghingirikoMigingiriko ya siku na siku / vhiki na vhiki eka swiyenge swo hinkwaswo swa Ririmi na tidyondzo

tin’wana

A yingisela handle ka ku nghenelelana va ri karhi va kombisana ku xixima xivulavuri va tlhela va vutisa swivutiso

swo basisa

Va burisana hi leswi va hlanganeke na swona kun‘we na mahungu lawa ya tivekaka ngopfu

A vulavula hi ririmi leri ri ya ka ri komba ngetelelano wa vutivi bya marito

A teka xiave eka mbhurisano wa hinkwavo va tlhela va hlamula na swivutiso

A tisa switshuxo eka swiphiqo swa le ka dyondzo ya metse

MinghingirikoMigingiriko leyi languteriweke evhikini rin’wana na rin’wana yo yingisela no vulavula

Mavhiki ya 1 - 5

A yingisela ku landzelelana ka swileriso a tlhela a swi endla hi mfanelo

A yingisela switori a tlhela a endla nkumbetelo wa mahetelelo ya swona

A hlamusela switori a ri karhi a kombisa ku cinca-cinca ka rito loko a ri eku swi runguleni

Mavhiki ya - 10

A yingisela ku ta kuma vuxokoxoko bya switori na ku hlamula swivutiso leswi swi nga ta landzela swa switori swa

kona

A encenyeta vanhu vo hambanahambana tanihi muhlayi wa mahungu/ muhaxi wa mitlangu eka rhadiyo

A tirhisa ririmi hi ku ya hi swiyimo swwa vanhu lava va vulavulaka na vona

A hlamusela switori swa misavu na switekatekisana hi ku tirhisa ririmi leri tlhonrlhaka miehleketo

MAKAMBELELO

Swilaveko swo kambela minghingirikomigingiriko yo pfumala mafundza :

Ku yingisela na ku vulavula: (swa nomo na swo endla kunene).

117

A yingisela handle ka ku nghenelela xivulavuri a tlhela a vutisa swivutiso swo basisa miehleketo

Va burisana hi leswi va swi tivaka na mahungu lawa ya tivaka hi tlilasi hinkwayo

A tirhisa ririmi ro kombisa ku xixima vanhu hi vukulu bya na swiyimo swa vona

A rungula switori swa misavu na switekatekisana hi ku tirhisa ririmi leri kombaka vutlhari bya vona



Va burisana hi leswi va swi tivaka kun‘we na mahungu lawa ya tivekaka ngopfu

A tirhisa ririmi leri ya ka ri kombisa ku kula ka miehleketo ya vona loko va ri eku vulavuleni

A yingisela switori a tlhela a nyika nkumbetelo wa mahetelelo ya swona

A rungula switori swo olova a ri karhi a cinca-cinca rito loko a ri eku swi hlamuseleni



o A teka xiave eka mbhurisano wa tlilasi a ri karhi a vutisa na ku hlamula swivutiso hi ndlela leyinene

A yingisela swileriso leswi landzelelanaka a tlhela a endla leswi a lerisiwaka swona

A yingisela vuxokoxoko eka xitori a tlhela a hlamula swivutiso hi ku hambana ka swona

A endla encenyeto wa swivulavuri swa swiyimo swo karhi tanihi muhlayi wa mahungu kumbe ndhuna / siviki ya le

mugangeni wa ka vona

118

KOTARA YA 3






Migingiriko ya siku na siku ya Ntivompfumawulo ku ringana 15 wa timinete:

Va tirhisa switatisi leswi swi twarisiwaka kun’we laha swi nga vaka swimbirhi kumbe ku tlula eku akeni na ku ava

marito. Va ta yisa emahlweni maendlelo lawa yo aka marito yi ri ndlela yo rhangela mpeleto.

A lemuka vuxaka bya mpfumawulo na letere eku vumbiweni ka marito

A tirhisa switatisi leswi swi fambaka kun‘we eku akeni na ku ava marito, (xik: vh-aka, vh-iki, vh-ika, vh-ilwa, ba-vh-u)

A pfuxeta vunyingi bya marito, (xik: mbuti > timbuti; xikolo > swikolo, vhilwa > mavhilwa)

A pfuxeta marito lawa ya nga na switatisi swimbirhi eritweni. (Xik: ch-ava; ch-ika; ch-uma; dl-aya; hl-eva; kh-oma na

man‘wana)

A lemuka marito lawa ya nga na switatisi swimbirhi emakumu. (Xik: xi-by-a; ri-by-e; ri-dz-a; o-nh-a na man‘wana)

A lemuka mipfumawulo yimbirhi eku sunguleni ka rito na yin‘wana yimbirhi emakumu ka rona. (Xik: hl-e-ng-a; kh-o-mb-

a; ph-a-hl-a, na man‘wana)

A lemuka marito lawa ya nga na switwari swimbirhi swo landzelelana. (Xik: m-uo-xi; x-io-nhi)

A lemuka mipfumawulo ya ―y‖ na ―w‖ ya switwalana na ku yi tirhisa na switwari, (xik: ya, wa, ye-na, we-na, wi-na, na-

wu).

A endla marito hi ku tirhisa switatisi leswi fambaka swi ri swimbirhi laha swi landzeleriwaka hi switwari swimbirhi (xik:

dzoo! whii!)

A hlaya marito eswivulweni hi ku landzelerisa leswi va swi dyondzeke eka dyondzo ya mipfumawulo

A dyondza ku peleta marito yo ringana khume hi vhiki lawa ya humaka eka dyondzo ya mipfumwulo na lawa a ma

voneke.

Migingiriko ya siku na siku yo hlaya: ntlawa lowu rhangeriweke eku hlayeni (mitlawa yimbirhi hi siku) na

kambirhikanharhu eka nkarhi wo hlaya na mudyondzisi hi vhiki.

Ku hlaya kun’we

Tlilasi yi hlaya kambirhikanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete va ri karhi va tirhisa xitshuriwa xin’we hi vhiki.

119

Va hlaya buku yin‘we va ri hi tlilasi hinkwayo na mudyondzisi wa vona, va ri karhi va xiyaxiya ku landzelelana ka hungu

ra leswi va swi hlayaka.

A tirhisa khavhara ku endla nkumbetelo wa leswi swi nga endzeni ka buku

A hlamula swivutiso swo lava miehleketo ya xiyimo xa le henhla tnaihi loko xivutiso xi ku: ―A ku ta va ku humelerile yini

loko….?‖


A kota ku kuma vamavizweni na marito-fularha eka leswi a swi hlayeke

A kota ku humesa mahungu yo suka eka matafula tanihi tikhalendari, minongonoko ya ka Munghana Lo‘nene na ya le

ka thelevhixini


Mudyondzisi u tirha na mitlawa mimbirhi siku na siku, a ri karhi a heta timinete ta khume-ntlhanu eka ntlawa

wun’we. Mitlawa yi tirha kun’we na mudyondzisi kambirhi evhikini.

A hlaya hi ku huwelela eka buku ya xitori xo fana laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A tirhisa marito yo voniwa, dyondzo ya mipfumawulo na minongoti ya ririmi ku kuma hungu leri va ri hlayaka

A ti lulamisa swihoxo leswi a swi endlaka loko a ri eku hlayeni.

A hlaya hi rivilo na nkhuluko leswi ya ka swi engeteleleka na ku kombisa vutitwi bya yena bya hungu leri a ri hlayaka

A yisa emahlweni ku aka ntivomarito hi ku tirhisa marito lawa a ya voneke na ku endla nongonoko wa marito lawa

Ku hlaya va ri vambirhi / na loko a ri yexe:

MinghingirikoMigingiriko ya siku na siku yo hlaya ku ringana 20 wa timinete loko mitlawa leyin’wana yi ri eku

hlayeni kun’we na mudyondzisi.

A hlayela vanghana va yena hi ku hlayela ehenhla

A hlaya swa yena leswi a swi tsaleke a tlhela a hlaya na swa vanghana va yena

A hlaya a ri yexe

A tlanga na ku heta ntlangu wo hambanyisahambanisa marito laha a va ka a ri eku engeteleni ka vuswikoti byo hlaya a

ri yexe

MAKAMBELELO


Ntivompfumawulo (swo runguriwa hi na swo endla kunene)

120

A kota ku vona vuxaka bya mipfumawulo eka mipfumawulo hinkwayo leyi yimaka hi wun‘wewun‘we

A aka marito hi switatisi swimbirhi kumbe ku tlula na switwari swimbirhi eritweni rin‘we Xik: n’w-ana, nw-ana, nhw-ana,

nhl-oko, chika)

A pfuxeta vunyingi bya marito

A hlaya marito lawa a ya dyondzeke eka dyondzo ya mipfumawulo na switshuriwa swin‘wana


Dyondzo ya mipfumawulo (swa nomo na swo endla kunene)

A tirhisa switatisi swo hlanganisiwa eku akeni na ku hambanyisahambanisa marito

A pfuxeta switatisi leswi fambaka hi swimbirhimbirhi emaritweni swi ri karhi swi landzelelana ( mb-u-ti; mh-u-ti; nh-o-ng-

a; ri-hl-a-ng-a)

A aka marito hi ku tirhisa switatisi na switwari swo yima hi swimbirhimbirhi. (Xik: x-io-xa-ny-a-ma; m-uo-ng-o-ri; m-ue-

ndl-a-sw-i-vi)

A ntlawahata kun‘we switwalana leswi : ―y‖ na ―w‖ na switwari ―e‖ na ―o‖ yi ri mipfumawulo leyi nga eka ndyangu wun‘we



A kota ku vona mipfumawulo yo sungula eritweni kun‘we na yo hetelela

A lemuka switwari leswi swi kumekaka eritweni swi ri swimbirhi endhawini yin‘we.

A aka marito hi ku tirhisa switatisi na switwari swimbairhi.

A ntlawahata kun‘we switwalana leswi ―y‖ na ―w‖ na switwari ―e‖ na ―o‖ yi ri mipfumawulo leyi nga eka ndyangu wun‘we.

Swilaveko swo kambela migingiriko yo pfumala mafundza :


Ku hlaya kun’we

A hlaya swivutiso swa xiyimo xa le henhla swo huma eka switsariwa leswi a swi hlayeke tanihi loko xi ku: ―A ku ta

humelea yini loko…?‖

Va pfunana loko va ri eku hlayeni eku tsundzuxaneni ka marito na ku ya twisisa.

A lemuka vamavizweni na marito-fularha eswivulweni leswi a swi hlayeke


A hlaya hi ku huwelela swi huma eka buku yo fana laha va hlayaka xitori xin‘we va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona

121

A tirhisa marito yo voniwa na dyondzo ya mipfumawulo eku kumeni ka vuswikoti byo hlaya

A hlaya a ri karhi a engetela rivilo na nkhuluko na vutitwi bya leswi a swi hlayaka


A hlayela munghana wa yena hi ku huwelela. A hlaya leswi a swi tsaleke na leswi swi tsariweke hi vanghana va yena


Ku hlaya (swa nomo no endla kunene)

Ku hlaya kun’we

Va buku yo fana va ri hinkwavo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi va ri karhi va landzelerisa mahungu lawa ya nga

eka yona hi mfanelo

A ttirhisa khavhara ya buku ku endla nkumbetelo wa leswi swi nga endzeni kayona

A nyika mavonelo ya vona hi xitori lexi a xi hlayeke


Va hlaya hi ku huwelela swi huma ebukwini leyi fanaka va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona va ri karhi va

landzelerisa mahungu lawa ya nga eka yona hi mfanelo

A tirhisa marito yo voniwa, dyondzo ya mipfumawulo eku endleni ka vuswikoti byo kumisisa mahungu loko va ri eku

hlayeni



Ku hlaya kun’we

Va hlaya hi ku huwelela ebukwini leyi fanaka va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona va ri karhi va landzelerisa

mahungu lawa ya nga eka yona hi mfanelo

A hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla leswi kongomisiweke eka xitsariwa lexi xi hlawuriweke swo fana na loko xi

ku: ― A ku ta humelela yini loko…?‘

A humesa mahungu ya le ka swo fana na khalendara, matafula yo phasana na swin‘wana


Va hlaya hi ku huwelela ebukwini leyi fanaka va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona

Va hlaya va ri karhi va engetela nkhuluko na vutitwi bya leswi va swi hlayaka

122


A hlaya tibuku to hambanahambana a ri yexe tanihi tikhomiki na swiphato

KOTARA YA 3





NtivomatsaleloNtivontsalo:

Tidyondzo ta mafundza kanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete

Vadyondzi va ya emahlweni va tsala va nga koka-koki. Ku tsala hi ku koka-koka swi ta ya hi pholisi ya xikolo

kumbe Phurovhisi

Ku hlayisa ku tsala ku nga kokiwi

Vadyondzi va languteriwa ku kota ku tirhisa swo tsala hi vuswikoti

Va fanele ku kota ku tsala maletere lamakulu na lamatsongo kahle na swona hi rivilo leri amukelekaka

Va hlayisa ku fanana ka mavumbelo ya maletere lamakulu na lamatsongo loko va ri eku tsaleni ka marito

Va tirhisa matsalelo lawa yo ka va nga koki eku tsaleni ka tidyondzo hinkwato leti va ti dyondzaka

Ku cicela eka ku tsala hi ku kokakoka

A sungula hi ku tsala tiphetenitipatironi to karhi hi ku sukaku suka eka ku tsala va nga koki ku ya eka ku koka-koka

A kopunula maletere mambirhi hi vhiki laha ku nga ta langutiwa ngopfu ku ringana na ku fanana ka maletere lawa

loko ya tsariwile

A kopunula marito yo koma ya nga kokiwanga na loko se ya kokiwile

A lemuka maletere lawa ya tsariweke ya nga kokiwanga kumbe lawa ya tsariweke ya kokiwa

Ku tsala kun’we hi ntlawa na loko a ri yexe eku tsaleni:

Va tsala va ri hi tlilasi hinkwayo, ntlawa wuntsongo laha va nga ta va na tidyondzo timbirhi kumbe tinharhu

evhikini ku ringana 20 wa timinete. Ku ta landzeleriwa maendlelo ya ku tsala kun’we laha ku nga ta

123

pfapfarhutiwa, ku tsariwa na ku hangalasa leswi tsariweke. Mudyondzisi u ta endla tindlela leti a nga ta pfuna

vadyondzi hi tona loko va tsala switori swa vona.

A teka xiave eku tsaleni ka xitori xa tlilasi

A tsala na makhadi yo navelelana kumbe posikarata yo rungula

A mpfapfarhuta, a tsala, a tlhela a hangalasa leswi a swi tsaleke xi ri xitori xo ringana mitila ya ntsevu. Xa le

khoneni yo hlayela

A tsala ndzimana yin‘we kumbe timbirhi hi mahungu lawa va ya tivaka kahle.

A landzelela mahikahatele lawa a ya dyondzeke leswaku na van‘wana va ta kota ku hlaya mahungu ya yena

A peleta marito hi mfanelo a tlhela a ringeta ku peleta marito yo ka ya nga tolovelekanga hi ku tirhisa vutivi bya

yena lebyi a byi kumeke eka dyondzo ya mipfumawulo.

A kota ku tirhisa mikarhi; wa sweswi, lowu nga hundza na lowu wa ha taka hi mfanelo.

A kota ku tiva na ku kombetela riviti na riendli exivulweni na ku ya tirhisa lomu swi faneleke

A hlaya na ku burisana na vanghana va yena hi leswi va swi tsaleke

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari ya yena n‘wini

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swo kambela migingiriko yo pfumala swa mafundza :


A tirhisa swo tsala hi swona hi mfanelo.



Ku hlayisa matsalelo yo ka va nga koki

U languteriwa ku kota ku tsala kahle maletere lamakulu na lamatsongo hi rivilo leri amukelekaka swi tlhela swi

pfumala swihoxo.

Ku cinca ku sukakusuka eka ku tsala va nga koki kumbe eka ku tsala va ri karhi va koka-koka

A kopunula na ku tsala tiphetenitipatironi to ka ti nga kokiwanga na to koka-koka

A kopunula na ku tsala maletere mambirhi a nga koki kumbe a ri eku koka-kokeni hi vhiki laha ku nga ta langutiwa

ngopfu ku fana ka swivumbeko swa wona.


124


Ku cinca va suka eka ku tsala va nga koki kumbe eka ku koka-koka

A kopunula na ku tsala maletere mambirhi yo ka ya nga kokiwanga na yo kokiwa hi vhiki laha ku nga ta langutiwa

ngopfu ku fana ka swivumbeko swa wona

A kopunula na ku tsala marito yo koma hi ku tsala a nga kokakoki na loko a ri eku ya kokeni

A lemuka marito yo koma lawa ya tsariweke hi ku ka ya nga kokiwanga na yo tsariwa hi ku kokiwa

Swilaveko swa migingiriko yo pfumala mafundza :

Ku tsala:


A tirhisa maviti na maendli handle ka swihoxo

Nghingirko wo kambela swa mafundza wa 1:

Ku tsala

A tsala swo navelelana tanihi makhadi na tiposikarata.

A tsala ndzimana yin‘we kumbe timbirhi hi mahungu ya yena n‘wni.

A peleta marito yo olova na ku ringeta ku peleta lawa a nga ya tolovelangiki hi ku tirhisa vutivi bya yena lebyi a byi

kumeke eka dyondzo ya mipfumawulo

A kota ku tirhisa mikarhi; wa sweswi, lowu nga hundza na lowu wu taka handle ka ku yi katsakatsa

Nghingiriko yo kambela swa mafundza wa 2:

Ku tsala

A teka xiave eka mbhurisano wa tlilasi eku tsaleni hi nhlokomhaka leyi va yi hlawuleke.

A mpfapfarhuta a tsala na ku hangalasa xitori xa yena xo ringana swivulwa swa tsevu laha a nga tlhela a xi nyika

na nhlokomhaka

A tirhisa mahikahatelo lawa va ya dyondzeke leswaku vahlayi va mahungu ya yena a kota ku landzelerisa hungu

leri va ri tsaleke.

A kota ku tirhisa masivi hi mfanelo

A hlaya na ku burisana na vanghana va yena hi leswi va swi tsaleke kun‘we

125

KOTARA YA 4



Vugimuntsongo: Timinete ta 50 hi vhiki

Vugimunkulu: awara hi vhiki


Migingiriko ya siku na siku/vhiki na vhiki eka swiyenge hinkwaswo swo dyondza Ririmi na tidyondzo tin’wana

A yingisela handle ka ku nghenelelana va ri karhi va vutisa swivutiso swo lava ku basisiwa ka miehleketo na ku

engetela eka leswi va swi tweke

Va burisana hi leswi va swi tivaka na mahungu lawa ya humelelaka lomu va hanyaka kona hi ku tirhisa ririmi ro

halmusela

A kota ku tirhisa matheme yo fana na riviti, rihlawuri, riendli, risivi, rihlanganisi, hefemulo, hiko, xivutiso, xihlamalo na

man‘wana hi mfanelo

A twisisa na ku tirhisa ririmi leri faneleke eka tidyondzo to hambanahambana.

A nyika mavonelo ya yena ya switshunxo swa swiphiqo ngopfu ngopfu eka dyondzo ya metse/ntivohlayo

Migingiriko yo yingisela na ku vulavula leyi nga ta endliwa kambirhi hi vhiki

Mavhiki ya 1 - 5

A yingisela swileriso leswi swi ya ka swi bohana a tlhela a hlamula hi mfanelo

A teka xiave eka mbhurisano, eku hlawuleni ka nhlokomhaka ya mbhurisano, va vutisa swivutiso swo lava mahungu

a tlhela nyika swibumabumelo swa yena swa le mitlaweni leyi a va aviwile hi yona

A teka xiave eku tlangeni ka mitlangu yo tirhisa marito hi ku hetisa swivulwa leswi swi nga le ka makhadi lawa va

nga ta ya funungula.(Xik: ―Ndza etlela hikuva…….‖; ―U fambile hi….‖; ―va n‘wi hleka hi leswi a nga……‖) Makhadi

lawa, ya ta endliwa hi mudyondzisi.

A rungula switori swa mafenya a ri karhi a vulavula swi twiwa hi tlilasi hinkwayo

Mavhiki ya 6 - 10

A yingisela na ku hlamulana na xivulavuri lexi a nga xi voniki tanihi le ka thelefoni.

A yingisela voxokoxoko bya xitori a tlhela a hlamula swivutiso swo tlhontlha miehleketo Xik: A swi fanerile leswaku a

rila hikuva….

A hlamula swivutiso swo hambanahambana handle ka ku tikeriwa (Hikokwalaho ka yini u yima na yena…..‖)

A kombisa matitwelo ya yena hi hungu leri a ri hlayeke a tlhela a ri seketela. (Xik: Swi ndzi khunguvanyisile ngopfu

126

hikuva…..)

MAKAMBELELO

Swiringanyet swo kambela migingiriko yo pfumala mafundza :

Ku yingisela na ku vulavula (swa nomo na swo endla kunene).

A yingisela handle ka ku nghenelelana, a vutisa swivutiso swo basisa miehleketo, na ku nyika mavonelo ya leswi

swi hlayeke/tweke

A kota ku tirhisa matheme yo fana na riviti, rihlawuri, riendli, risivi, rihlanganisi, hefemula, hiko, xivutiso, xihlamalo,

na ndzimana loko va burisana hi ku tsala.

A nyika mavonelo ya yena ya maololoxelo ya swiphiqo swa le ka dyondzo ya ntivohlayo/metse

A teka xiave eku tlangeni ka ntlangu wa marito lawa ya lavaka ku hetisiwa

A rungula switori swa mafenya na switekatekisana hi rito leri twalaka etlilasini hinkwayo

Va hlamula swivutiso swo lava miehleketo ya xiyimo xa le henhla laha va nga ta seketela tihlamulotinhlamulo ta

vona ( Xik: Hikokwalaho ka yini u yima na mavonelo ya……..?‖)



Va burisana hi leswi va hlanganeke na swona na mahungu lawa ya tivekaka ngopfu hi ririmi ro hlamusela

A yingisela swileriso leswi ya ka swi bohana hi kokwalahao ka ku landzelelana ka swona va tlhela va fikelela leswi

swi lerisiweke

A teka xiave eka mbhurisano laha va hlawulaka nhlokomhaka yo vulavula hi yona, va ri karhi va vutisana swivutiso

swo lavisisa mahungu va tlhela va vikela mitlawa leyin‘wana

A yingisela vuxokoxoko eka switori na ku hlamula swivutiso swo lava miehleketo ya xiyimo xa le henhla (Xik: U nga

vula leswaku a swi fanerile loko Mihloti a….?‖)

A nyika matitwelo ya vona hi leswi swi nga tsariwa va tlhela va swi bumabumela (Xik: ― A ndzi tsakile ngopfu

lero….?‖)

127

KOTARA YA 4





Migingiriko ya dyondzo ya mipfumawulo ya siku na siku ku ringana 15 wa timinete

Tivisa switwari leswi fambaka swi ri swimbirhi, mipfumawulo yimbirhi na leyi fambelanaka. Endla leswaku

vadyondzi hinkwavo va twisisa mipfumawulo leyi va yi twarisaka na ku tlhela va yi tirhisa eswivulweni hi ndlela

yo kombisa ku swi twisisa. Va pfune eku twariseni ka mipfumawulo leyintshwa hi ndlela yoleyo.

A tiva switwari leswi swi yimaka swi ri swimbirhi emaritweni yo karhi

A vumba marito lawa ya nga na switwari swimbirhi, (xik nghee! mananoo!)

A lemuka swilandzi swa marito (-ana, -anana, -anyana, -etana)

A tiva mipfumawulo ya q na leyi wu tirhaka na yona (Xik: quva, qhavula, gqweta, Mugqivela)

A tiakela swivulwa hi vutivi bya mipfumawulo leyi va yi dyondzeke

A hlaya marito yo huma eka tidyondzo ta mipfumawulo na le ka swivulwa swo huma eka switsariwa swin‘wana

A dyondza ku peleta marito yo ringana khume hi vhiki hi leswi va swi dyondzeke na leswi va swi voneke

A kota ku tsala swivulwa swimbirhi eka dyondzo ya mbitanelo hi mudyondzisi

Migingiriko yo hlaya ya siku na sikueka ku hlaya va rhangeriwile (mitlawa yimbirhi hi siku) na kanharhu eka

dyondzo yo hlaya kun’we eka nkarhi wa vhiki.

Ku hlaya kun’we

Va hlaya va ri hi tlilasi eka tidyondzo timbirhi-kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete va ri karhi va tirhisa

xitshuriwa xin’we evhikini.

A hlaya swiphato na tinsimu va ri tlilasi hinkwayo kun‘we na mudyondzisi wa vona va tlhela va burisana hi

xivumbeko na matirhiselo ya marito eka xiphato lexi

A hlaya switori swa tifikixini na tikhomiki va ri hi tlilasi kun‘we na mudyondzisi wa vona

Va burisana hi mindhavuko yo hambana leyi nga eka switori leswi va swi hlayeke

A hlamula swivulwa swo lava vutlhari loko swi hlamuriwa (Xik: Hi ku vona ka wena, u nga vula yini…)

A kombisa mavonelo ya yena ya loko xitori xi n‘wi tsakisile kumbe xi nga n‘wi tsakisanga. (Xik: ― Xitori lexi a xi ndzi

tsakisanga hi leswi….‖)

128

A paluxa vutitwi bya yena hi swo kandziyisiwa tanihi swifaniso swa le ka timagazini tin‘wana. (Xik: ― Magazini ya…..

a yi ndzi tsakisi hi swifaniso swa yona hikuva swi….‖)


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi siku rin’wana na rin’wana, ku ringana 15 wa timinete a ri na ntlawa

wun’wana na wun’ana. Mitlawa leyi yi ta tirha kun’we na mudyondzisi kambirhi hi vhiki.

A hlaya tifikixini a miyerile na hi ku huwelela laha va rhangeriweke hi mudyondzisi va ri karhi va hlaya xitshuriwa lexi

xi fanaka

A tirhisa marito yo voniwa, dyondzo ya mipfumawulo ku paluxa vuswikoti byo lavisisa tinhlamuselo ta leswi va swi

hlayaka

A hlaya hi rivilo leri ri ya ka ri engeteleleka a ri karhi a tirhisa matwariselo lawa ya amukelekaka ya marito

A va na tindlela to lulamisa swihoxo swa vona hi tona hi ku tlhela a hlaya leswi va swi hlayeke, a hlaya a ri karhi a

yima-yima, a rhanga hi ku ringeta ku vula rito a nga si hlaya na ku ri vula hi ku huwelela.

Va pfunana va ri voxe eku hlayeni kahle ngopfungopfu eku tsundzukeni ka marito na ku kombisa ku ya twisisa

A yisa emahlweni ku tiakela vutivi bya marito lawa va ya voneke loko va ri karhi va hlaya hi ku endla nongonoko wa

marito lawa

Va hlaya va ri vambirhi/ na loko a ri yexe:

Migingiriko yo hlaya ya siku na siku ku ringana 20 wa timinete loko mitlawa leyin’wana yi ri karhi yi hlaya hi ku

rhangeriwa hi mudyondzisi.

A hlaya swo tsariwa hi yena na swo tsariwa hi vanghana va yena

Va hlayelana hi ku huwelela.

A hlaya a ri yexe laha a languteleke vutiphini bya yena n‘wini, mahungu yo huma eka khomiki, na switori swa

tifikixini

Va tlanga swin‘we mitlangu yo hlaya

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swo kambela migingiriko yo kambela swa mafundza::


A lemuka na ku tirhisa swilandzi swa marito

A pfuxeta mipfumawulo leyi nga twakariki emaritweni

A tiakela swivulwa hi vutivi lebyi va byi kumeke eka Ntivompfumawulo

A hlaya marito yo huma eka tidyondzo ta mipfumawulo ya ri eswivulweni na switsariwa swin‘wana

129



A lemuka switwari leswi swi yimaka swi ri swimbirhi eritweni

A vumba marito lawa ya tsariwaka ya ri na switwari swimbirhi

A aka marito hi mipfumawulo leyi a yi dyondzeke eka dyondzo ya mipfumawulo.


Ku hlaya: (swo runguriwa hi nomu na swo encenyetiwa)

Ku hlaya kun’we

A hlamula swivutiso swo lava vutlhari bya xiyimo xa le henhla (Xik: ―Hi ku vona ka wena, ….‖)

A paluxa mavonelo ya yena ya xitori tanihi loko a seketela ku hlamula ka yena hi ku vula leswi: (― Xitori lexi, xi ndzi

tsakisile ngopfu hi leswi…‖)

Ntlawa lowu wu hlayaka wu rhangeriwile:

A tirhisa maqhinga yo tilulamisa swihoxo swa vona swa loko a ri eku hlayeni hi ku tlhela a hlaya nakambe leswi va

swi hlayeke, ku hlaya a ri karhi a yima-yima, ku rhanga a vula rito a nga si ri hlaya, na ku vula rito ro karhi hi ku

huwelela.

Va pfunana loko va ri eku hlayeni hi ku tsundzuxana mavulelo ya marito na ku tiva leswi ya vulaka swona.


A hlaya leswi a swi tsaleke na leswi swi tsariweke hi van‘wana



Ku hlaya (swo runguriwa hi nomu na swo encenyetiwa)

Ku hlaya kun’we

A hlaya tifikixini kun‘we na mudyondzisi wa vona va ri hi tlilasi hinkwayo

A hlamula swivutiso swo lava vutlhari bya xiyimo xa le henhla tanihi loko xi ku: ― Hi ku vona ka wena, a wu ta va u

endlile yini….?

A kombisa matitwelo ya yena hi swo kandziyisiwa tanihi timagazini. (Xik: Hi ku vona ka wena swifaniso swa

magazine leyi swi….?‖)

Ntlawa lowu hlayaka wu rhangeriwile:

Va kota ku hlaya va miyerile na hi ku huwelela kun‘we na mudyondzisi eka tibuku to hambanahambana

A tirhisa marito yo voniwa, dyondzo ya mipfumawulo ku humesa vuswikoti bya yena byo kuma nhlamuselo ya leswi

a swi hlayeke

130

A hlaya hi rivilo leri ri ya ri ri karhi ri engeteleleka va ri karhi va twarisa marito hi mfanelo


Va hlaya va ri voxe va hlayela ku kuma vutiphini swi huma eka matsalwa yo hlaya

KOTARA YA 4





NtivomatsaleloNtivontsalo :

Tidyondzo ta mafundza leti nga ta endliwa kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete

Vadyondzi va ta tirhisa swo kandziyisiwa eku rhekhodeni kambe va ri karhi va dyondza hilaha marito ya

tsariweke hakona. Xikolo kumbe Disitiriki hi yona yi nga ta hlawula pholisi ya matsalelo.

Ku hlayisa matsalelo yo ka ku nga kokiwi

A kota ku tirhisa swo tsala hi swona hi vuswikoti lebyi amukelekaka

A yisa emahlweni matsalelo ya yena yo ka ya nga koki eka hinkwaswo leswi a swi tsalaka na ku swi kandziyisa.

Ku cinca ku sukakusuka eka ku tsala va nga koki va ya eka ku koka-koka.

A kopunula maletere mambirhi hi vhiki; laha a languteriweke ku va a kopunurile maletere hinkwawo ya alifabete hi

ku hela ka kotara

A kopunula na ku tsala swivulwa swo koma

A kopunula maletere lamakulu hi ku swi kota (xik. A, E, H, I, M, O, S, T, W, Y.)

Ku tsala kun’we, na ku tsala hi ntlawa na loko mudyondzi a ri yexe:

Va tsala va ri hi tlilasi/ ntlawa wuntsongo eka tidyondzo to tsala timbirhi kanharhu evhikini ku ringana 20 wa

timinete swi ri swo rhangela ku tsala va ri hinkwavo. Tirhisani minghingirikomigingiriko yo va tsala va ri

hinkwavo ku kombisa matirhiselo ya mahikahatelo lawa ya amukelekaka, mpeleto na ririmi. Pfunetani vadyondzi

lava va tsandzekaka hi ku va tlherisela eka maletere ya alifabete. Tlhelani mi va kombisa na matirhiselo ya

dikixinari yo olova

A teka xiave eka ku burisana va ri karhi va nyikana vutivi bya leswi va faneleke ku tsala hi swona

131

A tlangisa marito hi ku tsala swin‘wana swo olova tanihi xiphato kumbe xisin‘wana

A ringeta ku tsala tindzimana timbirhi leti nga na swivulwa swa khume

A mpfapfarhuta, va tsala na ku hangalasa switori leswi va swi tsaleke

A lulamisa mahungu lawa ya nga eka tichati na matafula yo karhi tanihi khalendara, dayari na minongonoko yo

olova.

A tirhisa swin‘wana tanihi tirhisipi ku tsala mahungu (swi nga eka xinkwa, masi, yogati na swin‘wana)

A landzelerisa mahungu hi ku tirhisa marito lawa; (xo sungula, xa vumbirhi; xo hetelela)

A tirhisa mahikahatelo lawa ya amukelekeke ya nga lawa va ya dyondzeke.

A peleta marito yo olova hi mfanelo kun‘we na lawa ya nga tolovelangiki hi ku tirhisa vuswikoti bya vona lebyi va byi

kumeke eka dyondzo ya mipfumawulo

A tirhisa mikarhi tanihi wa sweswi, lowu nga hundza na lowu wa ha taka hi mfanelo


A tirhisa dikixinari ku lava tihlamuselo ta marito na mapeletelo ya marito.

MAKAMBELELO



Ku hlayisa matsalelo ku nga kokiwi

A tirhisa switsalo hi vuswikoti

A yisa emahlweni ku tsala va nga koki na ku rhekhoda.

Nghingiriko wa mafundza wa 1:

Ntivontsalo

Ku cincela eka ku tsala hi u nga koki kumbe u ri karhi u koka

A kopunula na ku tsala maletere mambirhi hi vhiki na ku va va hetile hinkwawo ya le ka alifabete hi kotara

A kopunula na ku tsala marito yo hlaya

A kopunula na ku tsala maletere lamakulu (xik: A, E, H, I, M, O, S, T, W, Y)

A kopunula na ku tsala swivulwa swo koma.


Ku tsala:

A ringetani hitela hi marito yo huma eka xiphato xo olova kumbe risimu

A endla mpfapfarhuto, a tsala na ku hangalasa xitori xa yena lexi a xi tsaleke xa tindzimana timbirhi

132

A tirhisa mahikahatelo lama amukelekaka

A peleta marito yo toloveleka hi ku hetiseka a tlhela a ringeta na ku peleta lawa a nga ma tiviki hi ku tirhisa leswi a

swi dyondzeke eka dyondzo ya mipfumawulo

A tirhisa mikarhi yo fana na wa sweswi, lowu taka na lowu nga hundza hi ku swi twisisa

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari ya yena xa yena n‘wini


Ku tsala

A tsala tindzimana timbirhi hi mahungu ya yena n‘wini tanihi nkhuvo wa le kaya

A lulamisa mahungu lawa ya nga eka chati kumbe tafula hi ku ma longoloxa

A tirhisa mahungu lawa va nyikiweke wona eka nchumu wo karhi tanihi rhisipi ya le ka masi, xinkwa na yogati

A landzelerisa mahungu ya le ka xitsariwa hi ku ya vula leswi: xo sungula; xa vumbirhi, na xo hetelela

A tirhisa mahikahatelo lawa va ma dyondzisiweke hi mfanelo

A peleta marito yo olova hi mfanelo kun‘we na lawa ya nga mantshwa eka vona hi ku tirhisa vutivi bya le ka

dyondzo ya mipfumawulo

SWITSHURIWA LESWI BUMABUMERIWAKA KUMBE SWITIRHISIWA SWA LEMBE



Switirhisiwa swa ntiyiso tanihi timasiki, maribye, swipfalo swa mabodhlele na swin‘wana

Tibodo ta switori swo phasaphasana

Swifaniso swo lava ku landzelerisiwa

Swiambalo swa le ka encenyeto tanihi swa manese, maphorisa, madokodela, musweki, na swin‘wana

Swa le ka vuyimbeleri

CD, thepirhikhoda, thelevhixini, rhadiyo na DVDs

Tibuku ta switori

KU HLAYA NA DYONDZO YA MIPFUMAWULO


Tichati ta mipfumawulo na ta le makhumbini

Swo hlaya leswi ringaneke ntlawa lowu hlawuriweke

Buku leyikulu (Vadyondzisi ti endleleni ta n‘wina hi maphepha ya A3)

Swiphato, tinsimu, swisin‘wanaswinsin‘wana leswi tsariweke swi kula)

133

Tibuku ta switori (timagazini, tikhomiki na tin‘wana ta switori swa bolo)

Switori leswi endliweke hi nkarhi wo dyondza ku tsala va ri hinkwavo na mudyondzisi

Swisin‘wanaSwinsin‘wana swa vana swa le ku huhweni

Buku ya swifaniso swa misavu swa swivulwa swimbirhi ya le khoneni ka tlilasi

Tikhadi to kombeta marito hi nkarhi wo dyondza marito

Tikhadi ta mavito ya vadyondzi

Xo kombetela hi xona hi nkarhi wo hlaya ekhumbini, eka xitsariwa na leswi hanyekiweke

Marito yo phasaphasana na mitlangu



Swo tsala hi swona: penisele, khirayoni, tikhirayoni to tirhisa mati, rhaba, rhula, mapepha yo ka ya nga tsalelanga,

phepha ro ringana A3, A4, A5, xikero, buku ya mitila ya 17mm, 8.5mm; na swo lava ku tsala hi ku hlanganisa

swifaniso swa mathonsi-thonsi.

Swo tsalela swivulwa laha ku nga mitila leyi endliweke hi mudyondzisi eku tsaleni hi ku koka na loko va nga koki

Tikhadi to tirhisa hi mudyondzisi loko a tsala hi tipenisele u ta va a nga koki

Dikixinari ya yena n‘wini

Dikixinari ya vana yo olova

134

GIREDI YA 3

XITSONGA RIRIMI RA LE KAYA GIREDI YA 3 SWILAVEKO HI KOTARA

KOTARA YA 1



Vugimunkulu: Awara yi1 hi vhiki

VUNDZEN I / MINONGOTI / VUSWIKOTI


A burisana na van‘wana hi leswi a nga swi tokota, xik. a rungula mahungu lama boxaka ta ntwiwo wa mbilu na

mavonelo

A yingisela van‘wana handle ka ku nghenelela a tlhela a teka xiave eka bulu ra vona

A tirhisa ririmi leri faneleke eka vanhu va swiyimo swo hambana tanihi vanghana na lavakulu a ri karhi a tsundzaka

hilaha etlilasini va tirhisaka ririmi leri phewaka hakona (Xik: rioledi, rithayima, layiti leyi ya ndzi bayizela)

Migingiriko yo yingisela no vulavula leyi endliwaka kambirhi evhikini

Mavhiki ya 1 - 5

A yingisela swileriso leswi swi yaka swi bohana hi ku landzelelana ka swona a tlhela a swi endla handle ka swihoxo

A yingisela miehleketo leyikulu eswitorini a tlhela a hlamula swivutiso (Xik: ―Xana u vona nhlokomhaka ya xitori lexi

yi yelana na hungu ra xona ke?‖) Hikokwalaho ka yini u swi pfumela?

A vutisa swivutiso swo lava ku basisiwa eka mhaka yo karhi a tlhela a nyika mavonelo ya yena ya leswi a swi tweke

(Xik: ―Swi nga va swi humelerile?‖ ―Xana wena a wu ta va u endle yini?‖)

A humesa matitwelo ya yena hi leswi a swi hlayeke. (―U vona mahetelelo ya xitori lexi ya ri kahle ke? A xi fanele xi

hele njhani?‖)

Mavhiki ya 6 - 10

A teka xiave eka mbhurisano wa tlilasi a tlhela a vutisa swivutiso a ri karhi a kombisa ku xixima van‘wana

A hlamula swivutiso a tlhela a seketela tinhlamulo ta yena. (Xik: ―Xana u vona nhlokomhaka ya xitori lexi yi yelana

na hungu ra xona?‖) ―Ina. Mutsari u swi kotile ku...‖

135

MAKAMBELELO

Swilaveko swa migingiriko yo kambela swa nkalamafundza:

Ku yingisela na ku vulavula (swa nomo na ku endla kunene)

A yingisela handle ka ku nghenelela a ri karhi a kombisa ku xixima van‘wana na ku va na xiave eku vulavuleni

A kombisa matitwelo ya vona hi tlhelo ra xitsariwa lexi va xi yingiseke va tlhela va seketela mavonelo ya vona (Xik:

―Siku ndzi nga pona ku tlumbiwa hi movha edorobeni, a ndzi...‖)

A teka xiave eka mbhurisano, a vutisa swivutiso a ri karhi a kombisa ku xixima van‘wana



A hlamusela mahungu yo karhi a ri karhi a kombisa matitwelo ya yena a tlhela a swi seketela

A yingisela swileriso swo ya swi bohana na ku swi endla leswi a lerisiwaka swona

A yingisela ku kuma hungunkulu na vuxokoxoko bya xitori a tlhela a hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla leswi

kongomisiweke eka xitori xa kona

136

KOTARA YA 1





Migingiriko yo dyondzisa mipfumawulo ya siku na siku ku ringana 15 wa timinete:

Pfuxetani mipfumawulo yo yima yoxe ya switatisi na xitwari xin’we leyi dyondziweke eka Giredi ya 2. Burisanani

na vadyondzi hi nkoka wa mipfumawulo ya alifabete ya Xitsonga eku endleni ka marito yo hambanahambana.

Tlhelani mi endla nakambe migingiriko yo aka marito. Tirhisani maendlelo lawa mi ya tirhiseke ya le ka ku hlaya

kun’we na ku tsala kun’we na mudyondzisi eka tidyondzo ta Ririmi mi ri karhi mi nga rivali nkoka wa mpeleto

eka ntirho wa lembe hinkwaro.

A lemuka letere na mpfumawulo na ku thya letere hi ku ya hi vuxaka bya rona na mpfumawulo wa rona loko ri

twarisiwa

A lemuka marito lawa ya nga na ncino wo yelana ka matwariselo ya wona (Xik: ―v-ona‖; ―w-ona‖; ―y-ona‖ ‖k-ona‖)

A aka marito hi xitatisi ―n‘hw‖ (Xik: n‘hw-ari; n‘hw-embe; n‘hweti).

A landzelerisa maletere na marito hi nongonoko wa le ka alifabete (Xik. b, c, d, e, f, g, h, na man‘wana).

A peleta marito lama nga na mpfumawulo wa ―q‖ hi mfanelo (Xik: qhivi, qhavula, nqwa!)

A dyondza na ku kota ku peleta marito lawa ya nga riki ehansi ka khume ya huma eka mipfumawulo leyi va yi

voneke

A tsala swivulwa swinharhu swo koma swa mbitanelo wo endliwa hi mudyondzisi wa vona


Ku hlaya hi ntlawa lowu wu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku) kambirhikanharhu hi nkarhi wo dyondza wa

vhiki rin’wana na rin’wana.

Ku hlaya kun’we

Va ri hi tlilasi hinkwayo kambirhikanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete va ri karhi va tirhisa xitshuriwa

xin’we vhiki hinkwaro; laha mudyondzisi a endleka xikombiso etlilasini.

Eka nkarhi wo dyondza wun’wana na wun’wana ku ta langutiwa ngopfu eka: swo kandziyisiwa, switsariwa,

Ntivompfumawulo, tipatironi ta ririmi, ku tsundzuka rito na swin’wana swa nkoka.

137

Mudyondzisi u ta tirhisa xikombiso xa tintiho ta ntlhanu laha rintiho rin’wana na rin’wana ri yimelaka swo karhi.

Leswi hi leswi vadyondzi laha va ha dyondzaka ku hlaya va faneleke ku swi dyondza. Va ta tirhisa maendlelo

lawa laha va hlanganaka na marito lawa va nga ya tiviki (mantshwa).

A tirhisa maqhinga yo burisana hi xitshuriwa xo pfapfarhutiwa kumbe xifaniso laha a nga ta bula hi leswi swi

yimeriwaka hi mpfapfarhuto lowu na lomu wu tekiweke kona

A hlaya swo kurisiwa tanihi swiphato, tinsimu, tiphositara, tibuku letikulu na swa xilekitironiki (khompyuta) va ri hi

tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A hlaya buku hinkwayo va ri hi tlilasi leyi rhangeriweke hi mudyondzisi a tlhela a hlamusela mongo wa hungu leri

kun‘we na swimunhuhatwa swa kona

A hlaya swileriso leswi nga kona etlilasini ya vona

A hlaya swiphato swo hambanahambana hi tinhlokomhaka a tlhela a burisana hi swona na leswi swi vulaka swona

eka vona

A hlamula swivutiso a nga si hlaya na loko a hlayile hungu hinkwaro

A tsundzuxiwa hi leswi mifungho yi yimelaka swona emaritweni na le swivulweni leswi va swi hlayaka


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi hi siku laha a nga ta heta 15 wa timinete na ntlawa. U ta swi endla

kambirhi evhikini. U ta tirha hi ndlela yaleyo a ri karhi a xiyaxiya vadyondzi va yena loko va ri eku swi koteni

laha a nga ta va avanyisa ku ya hi vuswikoti bya vona.

A hlaya a miyerile na ku hlayela ehenhla a langutile buku leyi tsariweke ku fana va ri hi mitlawa leyi rhangeriweke hi

mudyondzisi.

A tirhisa vutivi bya mipfumawulo lebyi a byi kumeke eka Ntivompfumawulo na vuswikoti byo kuma mavumbelo ya

marito hi mutsari a ri karhi a hlaya a miyerile na ku hlayela ehenhla.

A tirhisa tindlela to tilulamisa hi tona loko a ri eku hlayeni swi nga leswi va swi dyondzisiweke eka Giredi ya 2

A tikambela hi yexe loko a hlaya swona hi tlhelo ra loko a hlaya a ri karhi a tsundzuka marito lawa va ma hlayeke na

ku ma twisisa

A kombisa ku twisisa hilaha tsalwa ri nga hikahatiwa hakona loko a hlayela ehenhla.

Va hlaya va ri vambirhi / na loko a ri yexe (kanharhu evhikini)

Sungula ku tirhisa ku hlaya va ri vambirhi na loko mudyondzi a ri yexe. Hlawula switshuriwa leswi tivekaka.

A hlaya a ri yexe eka buku ya swifaniso kumbe ya switori swo olova

A tlanga mitlangu yo hlaya na ku hetisa mitlangu ya marito yo phasaphasiwa ku engetela vuswikoti byo hlaya na

ntivo wa marito

138

MAKAMBELELO

Swiringanyeto swo kambela migingiriko yo pfumala mafundza.

Ntivompfumawulo (swa nomu na swo endla kunene).

A tsundzuka leswaku mipfumawulo yin‘wana yi nga yimeriwa hi switatisi na switwari leswi vuyeleriwaka eritweni

rin‘we (―phulaniphulani‖; ―petapeta‖; ―phaphapha‖.‖khakhapa‖)

A lemuka mipfumawulo leyi nga na ncino (Xik: ―b-ana‖; ―p-ana‖; ―t-ana‖;‖y-ana‖).

A kota ku vumba mipfumawulo ya switatisi swinharhu, mune na ntlhanu eka marito man‘wana. (Xik:‖bo-dhl-ela‖;

―rhw-ala‖; ―xi-mbh—embh-e‖; ―ximbh-u-ndzhw-a‖; ―mby-ana‖; ―phy-ama‖).

A kota ku peleta marito lama nga na mpfumawulo wa ―n‘hw‖ (Xik: n‘hwembe, n‘hweti)


Ntivompfumawulo (swa nomu na swo endla kunene).

A kota ku lemuka letere na mpfumawulo wa rona kun‘we na vito ra wona

A lemuka switatisi leswi swi yimaka swi ri swimbirhi eritweni

A lemuka switwari laha swi yimaka swi ri swimbirhi tanihi le ka ku kaneta: ―E-e!‖ ; ―Ah-ee! eka Ahee!; gaa! gee! yoo!

A lemuka mipfumawulo leyi yi nga ri ki na matimba eritweni loko yi twarisiwa.



Ku hlaya kun’we

A hlaya switsariwa leswi swi kurisiweke tanihi buku leyikulu, swiphato, tiphositara, va ri tlilasi hinkwayo kun‘we na

mudyondzisi

A hlaya swileriso swa le tlilasini


A hlaya a miyerile na ku hlayela ehenhla va ri ntlawa lowu rhangeriweke hi mudyondzisi naswona va ri eku hlayeni

ka xitori xin‘we

A tirhisa Ntivompfumawulo na vuswikoti byo lavisisa mahungu lawa a ma hlayaka

A komba ku twisisa mahikahatelo loko a ri eku hlayeni

A pfunetana na van‘wana eku tsundzukeni ka marito lawa va ma hlayaka va ri karhi va kombisa ku ma twisisa leswi

ya vulaka swona

139

Nghingiriko wo kambela wa mafundza wa 1: (swa nomo na swo endla kunene)

Ku hlaya kun’we

A tirhisa maqhinga yo voniwa eka swo pfapfarhutiwa laha a nga ta hlamusela leswi swi yimelaka swona na lomu

swi tekiweke kona

A hlaya buku va ri hi tlilasi hinkwayo kun‘we na mudyondzisi wa vona a tlhela a hlamusela miehleketonkulu ya

hungu leri a ri hlayeke kun‘we na ximunhuhatwankulu xa hungu ra kona

A hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla a nga si hlaya, loko a ri eku hlayeni na loko a hetile ku hlaya


A hlayela ehenhla a ri karhi a pfuniwa hi mudyondzisi laha ntlawa hinkwawo wu hlayaka etibukwini leti ti fanaka

A tirhisa Ntivompfumawulo a engetela vuswikoti byo hlaya

140

KOTARA YA 1





Ntivontsalo :

Tidyondzo ta mafundza kanharhu ku ringana 15 wa timinete

Vadyondzi va nga tirhisa swo kandziyisiwa ku kondza ku hela kotara ya vumbirhi hambileswi tidyondzo ta

Ntivontsalo ti nga ta va ti langutanile na ku titoloveta maletere yo yima ya ri woxe eku tsaleni hi ku koka na ku

ka va nga koki. Leswi swi ta endliwa hi ku landza pholisi ya xikolo kumbe ya Phurovhisi

A vumba maletere lamakulu na lamatsongo eka ku tsala va nga koki na hi ku koka.

A tirhisa swo tsala hi swona hi vuswikoti lebyi nga kanakanisiki

A tsala marito yo koma a nga koki kumbe a ri karhi a koka

A siya vangwa exikarhi ka marito

A tsala xivulwa xi vonaka na ku va xi pfumala swihoxo eku kokeni na loko a nga koki

Va tsala swin’we, hi ntlawa na loko a ri yexe:

Tlilasi hinkwayo / ntlawa laha va nga ta dyondza ku tsala kambirhi kumbe kanharhu hi vhiki ku ringana 20 wa

timinete. Va tirhisa migingiriko yo tsala kun’we na mudyondzisi laha a nga ta kombisa mahikahatelo, mapeletelo

na matirhiselo ya ririmi. Mudyondzisi u ta rhanga hi ku va kombisa leswi a lavaka leswaku va tsarisa xiswona.

Vadyondzi va ta sungula na ku endla dikixinari ya vona vini.

A dirowa swifaniso na ku tsala swivulwa swo kombisa ku twisisa ka yena ka leswi xitori xi vulavulaka hi swona

A tsalela vanghana va yena swileriso

A humesa mavonelo ya yena, marito na miehleketo eku tsaleni ka xitori xa tlilasi hinkwayo

A tirhisa swifaniso leswaku swi ta n‘wi pfuna ku hlawula nhlokomhaka yo ta tsala hi yona

A burisana na munghana wa yena a nga si sungula ku endla nkunguhato wa leswi a nga ta swi tsala

A vutisa swivutiso swo n‘wi pfuna ku ta kuma leswi a nga ta tsala hi swona

A sungula ku tsala ndzimana leyi nga na swivulwa swa mune hi mahungu ya yena n‘wini kumbe laha a hlamuselaka

nchumu wo karhi

A tsala na ku vumba swivulwa hi nhlokomhaka leyi hlawuriweke hi tlilasi eku tsaleni ka xitori xa tlilasi hinkwayo

A kota ku vumba marito lawa ya nga ta endla swivulwa a ri karhi a landzelela matsalelo ya wona na mahikahatelo

lamanene

141

A tirhisa vutivi bya yena bya leswi a swi dyondzeke eka Ntivompfumawulo na ku landzelela milawu ya mapeletelo

ya marito lawa va nga ya tolovelangiki

A tirhisa mikarhi yo fana na wa sweswi, lowu nga hundza na lowu wu taka kahle

A kota ku tirhisa xitwananisi xa nhlokomhaka hi ku olova

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari ya yena n‘wini hi marito lawa va ma dyondzeke

MAKAMBELELO


Ntivontsalo

A tirhisa swo tsala hi swona hi mfanelo

A siya vangwa exikarhi ka marito eswivulweni


Ntivontsalo

A tsala maletere lamakulu na lamatsongo a nga koki na hi ku koka ku ya hi leswi a swi hlawuleke tanihi xikolo

A tsala marito yo koma a nga koki na hi ku koka

A tsala xivulwa xi vonaka xi tlhela xi va lexi hetisekeke a nga koki na hi ku koka eka lava va hlawuleke ku koka

exikolweni xa vona


Ku tsala:

A dirowa swifaniso na ku tsala swivulwa ku kombisa ku twisisa ka yena leswi xitori xi vulavulaka hi swona

A tsalela vanghana va yena swileriso

A humesa miehleketo ya yena, marito na swivulwa eku vumbeni ka xitori xa tlilasi hinkwayo eka ku tsala va ri hi

hinkwavo

A tirhisa xitwananisi xa nhlokomhaka exivulweni hi ku hetiseka

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari ya yena n‘wini hi marito lawa a ma dyondzeke


Ku tsala

A tsala ndzimana yin‘we hi mahungu ya yena n‘wini kumbe a ri eku hlamuseleni ka hungu ro karhi leri ri humeleleke

A tsala marito yo vumba swivulwa laha a landzelelaka matsalelo na mahikahatelo lama amukelekeke

A tirhisa vutivi bya le ka Ntivompfumawulo na milawu ya mapeletelo eku tsaleni ka marito mantshwa

A tirhisa mikarhi ya sweswi, lowu taka na lowu nga hundza hi mfanelo

142

KOTARA YA 2






A yingisela na ku hlamula switiviso swa le ka rhadiyo kumbe riqingho

A burisana na van‘wana hi leswi a hlanganeke na swona kumbe a rungula mahungu ya ku titwa ka yena kun‘we na

mavonelo ya vona

A yingisela switori, swiphato na ku swi hlamusela hi ku humesa vutitwi bya yena a tlhela a swi seketela

A endla nkumbetelo wa xitori hi ku languta nhlokomhaka na khavhara ya buku laha a nga ta hlamula xivutiso xa

leswaku ‗ku ta humelela yini loko...?‘

A tirhana na ku kuma swivangelo na switandzhaku eka xitori a ri karhi a tirhsa marito yo swi hlanganisa

A tirhisa ririmi ku endla ndzavisiso na ku valanga. (Xik: Ndzi ehleketa leswaku ....)

A vutisa swivutiso swo basisa miehleketo, a kunguhata na ku kuma mahungu yo huma eka nghingirko wo karhi

A pimanisa na ku hambanisa mahungu

A kombisa ku twisisa na ku tirhisa ririmi eka tidyondzo to hambana

A nyika miehleketo ya yena eku tiseni ka switshunxo swa swiphiqo eka dyondzo yo fana na ntivonhlayo

Migingiriko yimbirhi evhikini leyi langutaneke na ku yingisela na ku vulavula

Mavhiki ya 1 - 3

A yingisela swileriso swo ya swi bohana a tlhela a hlamula hi mfanelo

A endla vutitivisi bya ku titivisa hi yexe exikarhi ka van‘wana

Mavhiki ya 4 – 6

A yingisela switori leswi hlayiwaka hi mudyondzisi wa yena na swa le ka rhadiyo, nkarhi wo leha a ri karhi a

kombisa ku swi tsakela

A hlamusela xitori lexi nga na kungu na swimunhuhatwa swo twisiseka

143

Mavhiki ya 7- 10

A teka xiave eka ku burisana hi ntlawa na hi tlilasi

A burisana na van‘wana hi mahungu lawa ya tivekaka ngopfu a ri karhi a kombisa matitwelo ya yena

A yingisela na ku hlaya swin‘wana leswi swi nga na misavu endzeni ka swona

MAKAMBELELO



A yingisela na ku hlamula swileriso swo huma eka rhadiyo kumbe riqingho

A burisana na van‘wana hi mahungu lawa ya ha ku humelelaka a ri karhi a kombisa vutitwi bya yena

A yingisela switori swa misavu a tlhela a hlamusela leswi va swi tivaka swo hlekisa

A tirhisa ririmi ku lavisisa na ku cela mahungu yo karhi ya nkoka hi ku nyika mavonelo ya vona

A vutisa swivutiso swo lava ku basisa, ku kunguhata na ku kuma mahungu ya le ka nghingiriko lowu a langutaneke

na wona

A endla ndzavisiso, a pimanisa na ku hambanisa mahungu lawa va langutaneke na wona

A kombisa ku twisisa eku tirhiseni ka ririmi eka tidyondzo tin‘wana tanihi ya dyondzo ya swa vutomi

A kota ku ta na switshunxo eka swiphiqo swa tidyondzo to fana na ntivonhlayo (metse)



A yingisela swileriso swo bohana swo ringana ntlhanu va tlhela va endla leswi swi lerisiweke hi mfanelo

A endla vutitivisi hi yexe



A yingisela switori leswi hlayiwaka hi mudyondzisi na swa le ka rhadiyo a ri karhi a tiphina nkarhi wo leha

A rungula xitori lexi nga na kungu na swimunhuhatwa swo hambanahambana

Nghingiriko wo kambela wa mafundza wa 3 :

Ku yingisela na ku vulavula (swa nomo)

A teka xiave eka ku burisana va ri hi ntlawa na hi tlilasi a tlhela a nyika nhlokomhaka na mavonelo ya yena

A yingisela switori, swiphato na tinsimu a kombisa na vutitwi bya yena hi xitori lexi a xi yingiseleke

144

A endla nkumbetelo wa leswi swi nga ta humelela eka xitori hi ku languta ntsena khavhara ya buku ya xona

A tirhana na swivangelo na switandzhaku eka xitori hi ku tirhisa mahlanganisi yo fana na ―hikuva...‖

145

KOTARA YA 2



Vugimutsongo: Tiawara ti3 tinharhu na 25 wa timinete hi vhiki



Migingiriko ya Ntivompfumawulo leyi nga ta endliwa kanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete:

Tivisa hilaha switwari swi hlanganisiwaka hakona, loko vadyondzi va ri karhi va swi tsundzuka leswaku switwari

swi nga tirhisiwa na ku hlanganisiwa na switatisi swo hambanahambana ku vumba marito. Hi swona swa nkoka

eka mpeleto.

A lemuka leswaku mipfumawulo yi nga yimeriwa hi maletere yo hambanahambana lawa va nga ma hlawulaka

A lemuka hilaha switatisi swi nga yimaka swi ri swimbirhi eritweni. Xik. tl-ula eka tlula, tl-anga eka tlanga, ba-mf-ee!

eka bamfee! dzw-ii! eka dzwii, ngh-ee! eka nghee! g-aa! eka gaa!

A tsundzuka leswaku mipfumawulo leyi yi peletiwaka ku fana yi nga nyika tinhlamuselo ta swilo swo hambana hi ku

cinciwa ka xitatisi xin‘we ntsena (Xik: ―homu‖; ―tomu‖; ―huma ― na ―kuma‖; ―kona‖ na ―pona‖)

A tirhisa marito lawa ya tsariwaka ku fana kambe ya hlamusela swo hambana eswivulweni (Xik: ―matimba‖ yo vula

ku tiya, na ―matimba‖ yo vula swimilana swo byariwa.)

A aka marito hi vuswikoti lebyi a byi kumeke eka ntivompfumawulo eka lembe leri

A peleta marito hi mfanelo a ri karhi a tirhisa vutivi lebyi a byi kumeke eka Ntivompfumawulo

Migingiriko yo hlaya ya siku na siku: ntlawa lowu wu rhangeriweke (mitlawa mimbirhi hi siku) na

kambirhikanharhu eka ku hlaya kun’we hi sexini evhikini.

Ku hlaya kun’we

Va hlaya tlilasi hinkwayo eka tidyondzo to hlaya kambirhikanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete va ri karhi

va tirhisa xitshuriwa xin’we hi vhiki; mudyondzisi hi yena a nga ta kombisa mahlayelo na tlilasi hinkwayo. U ta

nghenisa na swimpfapfarhutiwa na matsalwa ya fikixini eka kotara leyi.

A hlaya xitsariwa xo kurisiwa tanihi xiphato, buku leyikulu, phositara na swin‘wana a ri karhi a rhangeriwile hi

mudyondzisi va ri tlilasi hinkwayo

A tirhisa maqhinga ya swo voniwa ku ta kumisisa xikongomelo xa swo navetisiwa kun‘we na vayingiseri lava swi

kongomisiweke eka vona

146

A hlaya buku va ri tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi va ri karhi va landzelerisa leswi swi

humelelaka eka hungu ra xitori. Va lemuka swivangelo na switandzhaku.

Va tirhisa mahungu yo huma eka swo pfapfarhutiwa tanihi mepe wa xikolo xa vona ku landzelerisa swileriso leswi

va nga nyikiwaka swona.

A kuma na swihlovo swa vuxokoxoko eka swirho swa lomu a hanyaka kona na le tilayiburari

A tirhisa minongonoko na tipheji ku kuma mahungu

A tirhisa marito ya nkoka na tinhlokomhaka ku kuma mahungu yo huma eka tibuku tin‘wana to hlayiwa

A hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla leswi kongomisiweke eka ndzimana leyi yi hlawuriweke


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi hi siku, laha a nga ta heta 15 wa timinete na vona. Ntlawa wun’wana

na wun’wana wu ta tirha na mudyondzisi ku ringana kambirhi evhikini. Vadyondzi va ta dyondzisiwa ku hlaya va

ri voxe, va ri karhi va tsundzuka na ku twisisa marito lawa va hlanganaka na wona.

A hlaya a miyerile na ku hlayela ehenhla eka buku ya vona laha va rhangeriweke hi mudyondzisi laha va hlayaka

xitori xin‘we hinkwavo

A tirhisa Ntivompfumawulo ku endla maqhinga yo hlaya marito lawa va hlanganaka na wona ro sungula

A tirhisa tindlela to tilulamisa loko a ri eku hlayeni hi ku hlaya ko tala, ku hlaya a ri karhi a yima-yima, na ku vula rito

a nga si hlaya

A tikambela hi yexe eka mahlayelo ya yena eku tsundzukeni ka marito na ku kombisa ku ma twisisa

A tirhisa swo pfapfarhutiwa hi ku yimela mahungu yo karhi ku engetelela ku twisisa ka yena ka mahungu lawa a ma

languteke

A hlaya a ri karhi a engetela rivilo na nkhuluko kun‘we na vutitwi bya leswi a swi hlayaka


Migingiriko ya siku na siku ku ringana 20 wa timinete loko mitlawa leyin’wana yi ri karhi yi hlaya laha yi

rhangeriweke hi mudyondzisi.

A hlayela munghana wa yena hi rito ro huwelela

A hlaya leswi va swi tsaleke na swo tsariwa hi vanghana va yena

A hlaya buku a ri yexe eka ku hlaya hinkwavo, laha va hlayaka xitori xo olova lexi xi humaka eka tibuku leti ti nga

etikhoneni ta tlilasi ya vona

MAKAMBELELO



A vumba marito hi vutivi lebyi a byi kumeke eka Ntivompfumawulo eka lembe leri

147



A lemukisiwa hi mipfumawulo leyi yi nga yimeriwaka hi maletere yo hambana hi mapeletelo. (Xik: ―chela‖ na ―phela‖;

―fika‖ na ―tika‖; ―hlula‖ na ―tlula‖)



A lemuka leswaku mipfumawulo yin‘wana yi nga siviwa hi ku ya hi mapeletelo lawa ya hlawuriweke (Xik: ―deka‖ na

―teka‖; ―kela‖ na ―pela‖‖lata‖ na ―tata‖)



A lemuka mipfumawulo mimbirhi eka rito rin‘we (xik: ―hl-a-mb-a‖ ―ts-aka‖; qh-avula‖)

A lemuka leswaku mapeletelo ya swi kota ku cinca leswi rito ri vulaka swona (xik: ―rheka‖ na ―rheta‖; ―teka‖ na

―xeka‖; ―hleka‖ na ―hlela‖)

A kota ku endla swivulwa hi marito lawa ya vuriwaka ku fana kambe ya hlamusela swo hambana (xik: ―Movha lowu

wu rhwele‖ swa hambana na loko hi ku; ― u famba a rhwele makatla‖)



Ku hlaya kun’we

A hlamula swivutiso swo hambanahambana hi mavumbiwele ya swona swi ri leswi swi kongomisiweke eka

ndzimana yo karhi


A tirhisa tindlela to lulamisa swihoxo swa yena n‘wini loko a ri eku hlayeni

A tilulamisa loko va ri eku hlayeni eku tsundzukeni ka marito na ku ma twisisa

Va ri vambirhi / na loko a ri yexe

A hlayelana na un‘wana hi ku huwelela va ri vambirhi

A hlayelana na un‘wana leswi va swi tsaleke

A hlaya a ri yexe hi nkarhi wo hlaya kun‘we tibuku ta swifaniso na leti ti nga etikhoneni ta tlilasi



Ku hlaya kun’we

148

A hlaya na van‘wana switsariwa leswi swi kurisiweke va ri hi tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi

wa vona

A tirhisa maqhinga yo lava ku kuma xikongomelo xa swinavetiso na leswi swi lavaka swona eka vayingiseri


A hlaya a miyerile na hi ku huwelela eka buku ya yena ya ku hlaya va rhangeriwile hi mudyondzisi wa vona, laha va

hlayaka xitori xin‘we

A tirhisa ntivompfumawulo na maqhinga ya miehleketo yo karhi leswaku a ta kota ku twisisa marito lawa a nga ma

tolovelangiki

A ya a hlaya a ri karhi a engetela rivilo na nkhuluko



Ku hlaya kun’we

A hlaya buku va ri hi tlilasi laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona a ri karhi a languta swivangelo na

switandzhaku swa leswi swi nga ebukwini leyi

A kota ku hlamula swivutiso hi ku hambanahambana ka swona


A hlaya a ri yexe tibuku leti va ti hlayeke kun‘we hi nkarhi wo hlaya kun‘we



Ku hlaya kun’we

A tirhisa mahungu yo huma eka swo pfapfarhutiwa tanihi mepe laha a faneleke ku wu tlhantlha hi ku kombisa

matlhelo lawa ya nga eka wona

A kuma na ku tirhisa mahungu yo huma eka swihlovo leswi nga kona emigangeni ya ka vona

A tirhisa minongonoko na tipheji ku kuma mahungu lawa a ma lavaka

A tirhisa marito ya nkoka na tihlokomhaka to karhi ku kuma mahungu lawa swi ma yimelaka


A hlaya a miyerile na hi ku huwelela swi huma eka buku leyi va hlayaka yona hinkwavo va ri karhi va lawuriwa hi

mudyondzisi wa vona

A tirhisa ntivompfumawulo na maqhinga ya miehleketo yo karhi ku hlaya marito lawa a nga ma tiviki

A tirhisa swo dirowiwa na mipfapfarhuto ya leswi nga eka switshuriwa swo karhi ku engetela ku twisisa ka yena ka

mahungu yo hambanahambana

149

KOTARA YA 2





Ntivontsalo:

Tidyondzo ta mafundza kanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete

Vadyondzi va cinca matsalelo kusuka eka ku tsala va nga koki ku ya eka ku tsala hi ku koka. Dyondzo ya

Ntivontsalo yi ta va yi langutanile na maletere lamakulu na lamatsongo. Vadyondzi va ta tsala na leswi swi nga

etibukwini leti va ti tirhisaka. Kambe ku tsala hi ku koka a hi xikolokolo nguvu ya Pitori, xikolo xo fanela ku

tihlawulela swona.


A tsala marito na swivulwa a nga koki na hi ku koka hi mfanelo

A vumba maletere lamakulu na lamatsongo hi vuswikoti

A tirhisa matsalelo ya marito hi ku ya hi xivumbeko xa wona hi mfanelo

A kopunula marito hi mfanelo ya huma eka swihlovo swo hambanahambana

Ku tsala kun’we, hi ntlawa lowu wu rhangeriweke na loko mudyondzi a ri yexe:

Va tsala va ri hi tlilasi hinkwayo / va ri ntlawa lowutsongo kanharhu ku ringana 20 wa timinete hi vhiki. Va tsala

kun’we laha va nga ta va va langutanile na mahikahatelo, ririmi na mpeleto. Mudyondzisi u ta ta na ndlela leyi a

lavaka leswaku va landzelela yona eku tsaleni.

A teka xiave eku burisaneni hi nhlokomhaka leyi va lavaka ku tsala hi yona

A tsala tindzimana timbirhi hi mahungu ya yena n‘wini hi leswi swi humeleleke exikolweni kumbe lomu a tshamaka

kona

A tsala xitori xa yena kumbe lexi a xi tivaka hi mitila yo ringana khume

150

A endla dayari ya vhiki laha a nga ta va a ri karhi a rhekhoda maxelo ya vhiki

A tsala leswi a swi kumeke ebukwini yo karhi

A tsala a tlhela a dirowa swifaniso swa xitori xa yena

A tirhisa ririmi leri ri amukelekaka no olova leswaku van‘wana va kota ku swi hlaya

A tirhisa mahikahatelo hi mfanelo

A languta na ku tirhisa maviti, mahlawuri, maendli na maengeteri hi mfanelo

A tirhisa vutivi byo huma eka Ntivompfumawulo na mpeleto eku tsaleni ka marito lawa va nga ma tolovelangiki

A tirhisa mikarhi hi mfanelo

A hlaya na ku lulamisa leswi a swi tsaleke

A hlayelana na van‘wana leswi a swi tsaleke

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari swa yena n‘wini hi marito lawa a ma dyondzeke

MAKAMBELELO


Ntivontsalo



Ntivontsalo

A vumba maletere lamakulu na lamatsongo hi mfanelo

A kopunula marito hi ku ka a nga koki na hi ku koka


Ntivontsalo

A vumba maletere lamakulu na lamatsongo hi mfanelo

Va kopunula marito hi ku koka na ku ka a nga koki


Ntivontsalo

A kopunula marito kusuka eka swihlovo swo tala a ri karhi a engetela rivilo ra ku tsala

A tirhisa mavumbelo lama amukelekaka ya marito eku tsaleni

151


Ku tsala:

A tirhisa mikarhi ya riendli leyi yaka yi bohana

A hlayelana na va‘wana leswi a swi tsaleke

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari swa yena n‘wini hi marito lawa a ma dyondzeke


Ku tsala

A tsala buku yo olova

A tsala tindzimana timbirhi ta swivulwa swa khume hi leswi a swi tivaka

A tirhisa ririmi ro olova leswaku na van‘wana va kota ku ri hlaya

A tirhisa vutivi byo huma eka Ntivompfumawulo no peleta eku vumbeni ka marito lawa a nga ma tolovelangiki



Ku tsala

A tihlayisela dayari ya yena n‘wini ya vhiki ya ta maxelo na mahungu man‘wana

A kota ku tiva maviti, maendli, mahlawuri na maengeteri


Ku tsala

A teka xiave eka ku burisana hi nhlokomhaka leyi va yi hlawuleke

A tsala xitori xa yena n‘wini kumbe leswi swi tivekaka ngopfu hi mitila ya khume

A hlaya na ku tikoreketa/lulamisa eka leswi a swi tsaleke

152

KOTARA YA 3





Migingiriko ya siku na siku / vhiki na vhiki eka swiyenge swo hlaya swa Ririmi na tidyondzo tin’wana

A endla mbulavulo wa nomu hi ku hlamusela mahungu hi ku ma landzelerisa

A tirhisa ririmi leri ri kombaka ku ya a ri karhi a kula eku ehleketeni loko a vulavula

A ta na switshuxo swa swiphiqo, ngopfungopfu swa le ka dyondzo ya tinhlayo

Migingiriko yo yingisela no vulavula leyi nga ta endliwa kambirhi hi vhiki

Mavhiki ya 1 - 3

A inthavhiyuwa vanhu hi xikongomelo xo karhi

A yingisela xitori a tlhela a lavisisa swivangelo na switandzhaku eka xona

Mavhiki ya 4 – 6

A nghenelela eka ku burisana a tlhela vika leswi va swi kaneleke entlaweni wa vona

A longoloxa leswi humeleleke hi ku landzelelana ka swona

Mavhiki ya 7 - 10

A yingisela ku ta kuma vuxokoxoko bya xitori na ku hlamula swivutiso swo huma eka xitori lexi

A rungula xitori lexi nga na masungulo, xikarhi na mahetelelo

MAKAMBELELO


Ku yingisela na ku vulavula: (swa nomo na swo endla kunene)

A tirhisa vutivi lebyi yaka byi engeteleka byo vulavula

A nyika switshunxo swa swiphiqo swa tinhlayo



153

A inthavhiyuwa vanhu hi xikongomelo xo lava ku tiva mitirho leyi va yi tirhaka

A yingisela switori a ri karhi a lava ku tiva swivangelo na switandzhaku swa mhaka leyi nga eka swona



A teka xiave eka mbhurisano wa tlilasi a tlhela a vika leswi va buleke hi swona entlaweni wa vona

A hlamusela timhaka hi ku ti landzelerisa leswi ti fambiseke xiswona



A yingisela vuxokoxoko bya switori na swin‘wana swo tsariwa

A rungula switori leswi swi nga na masungulo, xikarhi na mahetelelo

A endla mbulavulo wa nomu exikarhi ka vanhu lava n‘wi yingiseleke

154

KOTARA YA 3



Vugimutsongo: 5 wa tiawara hi vhiki

155


Migingiriko ya Ntivompfumawulo leyi nga ta endliwa kanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete:

Va ya emahlweni va tirhisa Ntivompfumawulo eku tiviseni ka nongonko wo dyondzisa mpeleto.

A tsundzuka switwari na switatisi hinkwaswo leswi a swi dyondzeke ku fika sweswi

A tirhisa marito lama peletiwaka ku fana kambe ya ri na tinhlamuselo to hambana

A tirhisa marito lama peletiwaka ya hambanile kambe ya twala ya fana hi mipfumawulo

A tirhisa mpfumawulo wa letere na wa vito ra wona eku peleteni

A aka marito hi vuswikoti lebyi a byi dyondzeke eka Ntivompfumawulo eka lembe leri

A peleta marito hi mfanelo hi leswi a swi dyondzeke eka mbitanelo na le ku tsaleni

Migingiriko yo hlaya ya siku na siku: ntlawa lowu wu rhangeriweke (mitlawa mimbirhi hi siku) kambirhikanharhu

eka ku hlaya kun’we hi vhiki

Ku hlaya kun’we

Tidyondzo ta tlilasi hinkwayo kambirhikanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete hi vhiki.

Tivisa matsalwa yo hambana eka vadyondzi tanihi novhele, ntlangu, swiphato na swin’wana

A hlaya eka buku leyikulu swiphato, phositara, naswin‘wana va ri hi tlilasi va ri na mudyondzisi wa vona

A hlaya swiphato swo hambanahambana a tlhela a burisana hi swona na vadyondzikulobye

A hlamusela mahungu yo huma eka tigirafu, swinavetiso, swifaniso, tichati na swin‘wana

A hlaya buku va ri hinkwavo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi va tlhela va burisana hi miehleketonkulu na

swimunhuhatwa swa yona kun‘we na kungu

A kombisa hilaha a tsakelaka kumbe a nga tsakeriki xitori hakona

A hlamula swivutiso swo hlaya leswi swi humaka eka xitsariwa lexi a xi hlayeke

A tirhisa dikixinari ku kuma tinhlamuselo ta marito lawa a nga ma tiviki no engetela ntivomarito


Mudyondzisi u ta tirha na mitlawa yimbirhi hi siku, ku ringana 15 wa timinete na ntlawa wun’we. Ntlawa

wun’wana na wun’wana wu ta tirha kun’we na mudyondzisi kambirhi hi vhiki.

A hlaya a miyerile na hi ku huwelela swi huma ebukwini ya yena va ri hi ntlawa lowu wu rhangeriweke hi

mudyondzisi.

A hlaya matsalwa yo hambana

A tirhisa tindlela to tala to tilulamisa swihoxo leswi a swi endleke loko a ri eku hlayeni

156

A hlaya a ri karhi a engetela rivilo na nkhuluko na ku twarisa marito hi mfanelo na hi ku hetiseka

A tirhisa Ntivompfumawulo na miehleketto yo karhi eku tirhiseni ka vuswikoti byo dyondza marito lawa a nga ma

tolovelangiki

A tikambela hi yexe loko a ri eku hlayeni loko a tsundzuka na ku twisisa marito man‘wana mantshwa na lamo tika

Ku hlaya a ri yexe:

Migingiriko ya siku na siku yo hlaya ku ringana 20 wa timinete loko mitlawa leyin’wana va ri eku hlayeni va

rhangeriwile hi mudyondzisi.

A hlayelana na van‘wana va ri voxe

A hlaya leswi va swi tsaleke na swa vanghana va vona

A hlaya a ri yexe buku leyi va yi hlayeke hinkwavo kun‘we na tibuku leti ti nga kona etlilasini ya yena

A kuma mahungu a ri yexe na loko va ri vambirhi

MAKAMBELELO



A kota ku tirhisa mpfumawulo wa letere na vito ra wona eku peleteni

A aka marito hi ku tirhisa vuswikoti lebyi a byi kumeke eku dyondzeni ka mipfumawulo eka lembe leri



A tsundzuka switwari na switatisi leswi swi fambelanaka ku fika sweswi



A tsundzuka maletere lama nga twaliki loko ya ri exikarhi ka man‘wana tanihi ―k‖ na ―l‖



A kota ku tirhisa marito lama peletiwaka ku fana no twarisiwa ku fana kambe ya hambanile hi tinhlamuselo ta wona

A kota ku tirhisa marito lama twalaka ya twarisiwa hi ndlela yo fana kambe ya peletiwa hi tindlela leti hambaneke

157



Ku hlaya kun’we

A hlamula swivutiso swa xiyimo xa le henhla eka leswi a swi hlayeke


A hlaya matsalwa yo hambana hi ku ya hi mitlawa ya wona

A tikambela loko va ri eku hlayeni eka ku tsundzuka na ku twisia marito lama a hlanganaka na wona


A hlayelana na van‘wana hi ku huwelela

A hlayisana na van‘wana leswi a swi tsaleke



Ku hlaya kun’we

A hlaya buku hinkwayo va ri hi tlilasi kun‘we na mudyondzisi wa vona va tlhela va burisana hi miehleketonkulu,

swimunhuhatwa na kungu ra xitori lexi va xi hlayaka.

A kombisa loko a vile na ku tsakela xitori lexi na loko a nga xi tsakelangi


A hlaya a miyerile na hi ku huwelela swi huma ebukwini ya yena laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A tirhisa Ntivompfumawulo ku n‘wi pfuna eku hlayeni ka marito lawa a nga ma tiviki hi ku ma peleta na ku ma hlaya

ko tala



Ku hlaya kun’we

A hundzuluxa mahungu ya le ka swo mpfapfarhutiwa, swinavetiso, tigirafu na tichati


A hlaya a ri yexe hi nkarhi wo hlaya kun‘we eka tibuku ta switori leti nga ekhoneni ya tlilasi



Ku hlaya kun’we

158

A hlaya switsariwa leswi kurisiweke tanihi swiphato, tibuku letikulu, mitlangu, tiphositara, tichati

laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona

A hlaya swiphato swo hambana leswi rhendzelekaka eka nhlokomhaka ya nkongomelo wa vhiki rolero


A hlaya a miyerile na ku hlayela ehenhla swi huma eka tibuku to fana laha va rhangeriweke hi vadyondzisi va vona

A hlaya a ri karhi a tilulamisa swihoxo swa yena n‘wini

A hlaya a ri karhi a ya a engetela rivilo na nkhuluko na ku twarisa marito hi mfanelo

159

KOTARA YA 3





Ntivontsalo :

Tidyondzo ta swa mafundza leti nga ta endliwa kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete

Vadyondzi va languteriwa ku cinca ku tsala kusuka eku tsaleni va nga koki ku ya eka ku koka emakumu ya

kotara ya vumbirhi. (Kambe leswi a swi bohi. Xikolo xi ta tihlawulela leswi xona xi lavaka swona). Tidyondzo ta

Ntivontsalo ti ta kongomisiwa ngopfu eka matsalelo ya maletere lamakulu na lamatsongo. Vadyondzi va

languteriwa ku tsalela migingiriko ya vona etibukwini leti ti tirhisiwaka eka Giredi leyi.

A kopunula switsariwa swi huma exitsalelweni, etibukwini na le tikhadini ku ri karhi ku langutiwa ngopfu matsalelo

ya maletere hi mfanelo

A tsala a ri karhi va engetela rivilo

Ku tsala kun’we, hi ntlawa na loko mudyondzi a ri yexe:

Tidyondzo ta tlilasi hinkwayo / ntlawa lowutsongo swi ta endliwa kanharhu hi vhiki ku ringana 20 wa timinete.

Mudyondzisi u ta ta na leswi swi faneleke ku tsariwa. U ta tirhisa ku tsala kun’we laha a nga ta ku kombisa a ri

karhi a tshikelela eka mahikahatelo, ririmi na mpeleto.

A tsala swo fana na papila ro ya eka xaka kumbe munghana kumbe ku hlamusela nchumu wo karhi tanihi ―Ximanga

xa ka hina‖; ―Mbyana ya mina‖; ―Xikolo xa hina‖

A tsala swivulwa hi nhlokomhaka leyi nga hlawuriwa hi tlilasi hinkwayo laha leswi va swi tsalaka swi nga ta endla

buku ya layiburari ya vona

A endla nkomiso na ku rhekhoda mahungu yo karhi hi ku tirhisa mimepe, matafula, switiviso, na swo dirowiwa

kumbe tichati

A tirhisa swivulwa swo hambanahambana loko a ri eku tsaleni tanihi swivutiso, swileriso na swin‘wana


A tiva na ku tirhisa maviti, maendli, masivi, mahlawuri na maengeteri hi mfanelo eswivulweni

A hlanganisa swivulwa hi ku tirhisa mahlanganisi

A tirhisa vutivi bya yena n‘wini byo hambanahambana ku endlela leswaku leswi a swi tsalaka swi tsakisa

160

A tirhisa vutivi bya mipfumawulo na mpeleto eku tsaleni ka marito lama nga tolovelekangiki

A hlaya leswi a swi tsaleke emahlweni ka tlilasi hinkwayo

A tiendlela xihlayisamarito na dikixinari swa yena n‘wini

MAKAMBELELO


Ntivontsalo

A kopunula switsariwa swo huma eka xitsalelo, tibuku, makhadi swi nga ri na swihoxo, a ri karhi a languta ngopfu

mavumbelo ya meletere eku tsaleni a nga koki kumbe a ri eku kokeni


Ntivontsalo

A kopunula switsariwa swo huma eka tibuku, exitsalelweni, makhadi, a ri karhi a nga endli swihoxo swa mavumbelo

ya maletere laha a tsalaka hi ku koka kumbe a nga koki


Ntivontsalo

A kopunula switsariwa swo huma eka switsalelo, tibuku, makhadi, nasw a nga ri eku endleni ka swihoxo swa

matsalelo laha a langutaka ngopfu mavumbelo ya maletere yo tsariwa hi ku koka kumbe a nga ri eku ya kokeni


Ntivontsalo

A ya a tsala hi rivilo leri ri yaka ri engeteleka

Swilaveko swa migingiriko ya nkalamafundza:

Ku tsala:

A hlayelana na van‘wana leswi va swi tsaleke

A tiendlela swihlayisamarito na tidikixinari swa yena n‘wini hi marito lawa a ma dyondzeke


Ku tsala

A tsala swo fana na dayari, papila ra vuxaka na ku hlamusela nchumu lowu a wu rhandzaka ngopfu

A tirhisa ririmi leri hlatswekeke eku nandzihiseni ka mahungu lawa a ma tsaleke

161

A tirhisa swivulwa swo hambana eku tsaleni ka yena tanihi swivutiso, switatimennde na swileriso


Ku tsala

A endla mpfapfarhuto, a tsala a tlhela a lulamisa swihoxo a nga si hangalasa xitori xa yena hi nhlokomhaka leyi a

nyikiweke yona

A tirhisa mahikahatelo lama amukelekaka

A tirhisa vutivi lebyi a byi kumeke eka Ntivompfumawulo na milawu ya mpeleto eku tsaleni ka marito lama a nga ma

tolovelangiki


Ku tsala

A endla nkomiso na ku rhekhoda mahungu yo huma eka mimepe, matafula, switiviso, swo dirowiwa na tichati

A tiva matirhiselo ya maviti, maendli, mahlawuri na maengeteri hi mfanelo

A hlanganisa swivulwa hi mahlanganisi

162

KOTARA YA 4

KU YINGISELA NA KU VULAVULA NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE WO DYONDZISA




Migingiriko ya siku na siku / vhiki na vhiki yo huma eka swiyenge hinkwaswo swa Ririmi na tidyondzo tin’wana

A kota ku tirhisa matheme yo fana na nhlokomhaka, riendli, xiendliwa, xivutiso, xileriso, xihlamalo, ritofularha loko

va ri karhi va burisana hi xitsariwa

A kota ku twisisa ririmi ra tidyondzo to hambanahambana

Migingiriko yo yingisela na ku vulavula kambirhi hi vhiki

Mavhiki ya 1 - 5

A teka xiave eka mbhurisano tanihi vuswikoti byo karhi laha vadyondzi va languteriweke ku amukelana va ri karhi

va xiximana loko un‘wana a ri eku vulavuleni

A tirhisa ririmi eku hlamuseleni ka swo fana na switekatekisana, misavu, hi rito leri twalaka

A yingisela swileriso hi switori leswi a swi tweke hi vuxokoxoko bya mahungu ya swona a tlhela a hlamula swivutiso

leswi nga ta vutisiwa hi ndlela yo kombisa ku swi twisisa

A hlamusela switori hi ku tirhisa ririmi ro hlamusela a ri karhi a tirhisa na swikombiso swa matitwelo ya yena hi

tinghohe

Mavhikii ya 6 - 10

A yingisela switori a tlhela a lavisisa swivangelo na switandzhaku swa leswi swi humeleleke

A kunguhata na ku endla mbulavulo wa nomo hi mahungu lawa yena n‘wini a ma tivaka handle ka ku va a pfuniwile

A burisana na van‘wana hi swiphiqo leswi a nga hlanganaka na swona tanihi loko hi ku: ―Loko tata wa wena va nga

ku landzi hi ndzhenga, u ta endla yini?‖

MAKAMBELELO



A kota ku tirhisa matheme yo fana na nhlokomhaka, riendli, xiendliwa, xivutiso, xihlamalo, xileriso, vamavizweni na

man‘wana hi ku kombisa ku ma twisisa loko va hlangana na wona eka xitsariwa

163

A burisana na van‘wana hi swiphiqo leswi a nga hlanganaka na swona na leswi a nga swi endlaka tanihi loko tata

wa yena a nga n‘wi landzangi loko xikolo xi humile.



A rungula xitori a ri karhi a tirhisa ririmi ro hlamusela nchumu wo karhi a tirhisa na swikoweto swa mavoko na

nghohe

A yingisela ku kuma vuxokoxoko bya xitori a tlhela a vutisa swivutiso na ku swi hlamula hi mfanelo

A tirhisa rirmi ro lava miehleketo ya le henhla laha va vulavulaka swi twala

A rungula mhaka yo karhi hi mahungu yo huma eka yena n‘wini

164

KOTARA YA 4

KU HLAYA NA KU VULAVULA NKARHI LOWU RINGANYETIWEKE WO DYONDZISA




Migingiriko ya Ntivompfumawulo leyi nga ta endliwa kanharhu evhikini ku ringana 15 wa timinete

Va pfuxeta mipfumawulo leyi va yi dyondzeke na ku tivisiwa ka yin’wana yo tika loko yi hlanganisiwile. Swi ta

yelanisiwa na nongonoko wa mpeleto wa vhiki na vhiki eka kotara hinkwayo.

A lemuka na ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke ku fika sweswi

A lemuka mipfumawulo yo tika loko yi twarisiwa. (Xik: ―ch‖ ; eka chava; ―tsh‖ eka tshama; ―dz‖ eka dzika)

A lemuka hi switwari leswi twarisiwaka swi ri swimbirhi eka marito yo fana na lawa: ―Ahee!‖; ―E-e!‖ ―sweeka!; ―ya ri

lawa ya tshikeleriwaka na ku kokiwa.

A lemuka hi tipatironi ta mapeletelo.

A lemuka hi vamavizweni tanihi le ka: masi-ntswamba; ―ku rhula-ku lulama‖ ― nyimpi-dzolonga‖

A lemuka hi matirhiselo ya swirhangi na swilandzi swa marito lawa: ―mufana> mu- i xirhangi; -fan-a ―-a wo hetelela i

xilandzi

A aka marito hi ku tirhisa vuswikoti bya ntivompfumawulo lebyi a dyondzisiweke byona nan‘waka

A ava marito ya mapeletwananyingi hi mapeletwana: xik: tsundzuka< /tsu/ndzu/ka/; hlamarisa<hla/ma/ri/sa/

A peleta marito hi mfanelo hi ku tirhisa vuswikoti bya yena bya ntivompfumawulo eswikambelweni swa

nkalamafundza, mbitanelo na hinkwayo mitirho yo tsala

Migingiriko yo hlaya ya siku na siku: va ri hi ntlawa lowu wu rhangeriweke (mitlawa yimbirhi hi siku) na

kambirhikanharhu eka nkarhi wo hlaya kun’we hi vhiki.

Ku hlaya kun’we

Tidyondzo ta tlilasi hinkwayo kambirhikanharhu ku ringana 15 wa timinete va ri karhi va tirhisa xitsariwa xin’we

vhiki hinkwaro.

Va nga hlaya swo fana na fikixini, maphephahungu, na swimpfapfarhutiwa.

A hlaya leswi swi kurisiweke swo fana na tibuku letikulu ta swo ka swi nga ri ntiyiso, na swa ntiyiso, tiatikili ta

tinyuziphepha, min‘wangulano, na switshuriwa swa xilekitironiki va ri hinkwavo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi

wa vona eka ku hlaya kun‘we

165

A hlaya switsariwa va ri hi tlilasi hinkwayo va ri na mudyondzisi wa vona va tlhela va burisana hi swimunhuhatwa,

‗xiphiqo‘ lexi nga kona eka xitori, kungu na mikoka ya xona

A tirhisa swiletelo (cues) swo voniwa ku hlaya switshuriwa swa tigirafuna ku sungula ku lavisisa xikongomelo xa

hungu

A hlamula swivutiso swo hambana leswi swi kongomisiweke eka xitsariwa lexi a xi hlayeke

A tirhisa dikixinari ku kuma marito lamantshwa na tinhlamuselo ta wona


Mudyondzisi u ta tirha kun’we na mitlawa mimbirhi hi siku, ku ringana 15 wa timinete eka ntlawa wun’wana na

wun’wana. Ntlawa wu ta va na mudyondzisi kambirhi evhikini.

A hlaya a miyerile na hi ku huwelela ebukwini ya yena n‘wini laha va rhangeriweke hi mudyondzisi va ri karhi va

hlaya swi huma eka tibuku to fana

A hlaya hi rivilo na nkhuluko leswi swi yaka swi engeteriwa hi rivilo na vutitwi bya leswi swi hlayiwaka

A tirhisa ntivompfumawulo na vuswikoti byo kuma nhlamuselo hi ku languta xivumbeko na matirhiselo ya ririmi

A tilulamisa swihoxo swa yena n‘wini loko a ri eku hlayeni hi tlhelo ra ku lemuka marito na ku twisisa leswi ya vulaka

swona

A tirhisa maqhinga yo endla ndzulamiso wa leswi a swi hlayaka: ku hlaya, ku wisanyana, ku titoloveta rito anga si ri

hlaya hi rito leri twalaka

A tlanga ntlangu wa marito wo huma eka ku hlaya, ntivomarito na vuswikoti

Va hlaya va ri vambirhi / na loko a ri yexe:

Migingiriko ya siku na siku yo hlaya ku ringana 20 wa timinete loko mitlawa leyin’wana yi ri eku endleni ka ku

hlaya hi ku rhangeriwa hi mudyondzisi. Tirhisani switsariwa leswi swi tivekaka na leswi vadyondzi va nga swi

hlaya va ri voxe.



A hlaya a ri yexe a ri eka xiyimo xo lava vutiphini bya yena n‘wini laha a hlayaka swo fana na tikhomiki, timagazini,

na tibuku leti a nga ti hlaya a ri na van‘wana.

166

MAKAMBELELO


Ntivompfumawulo (swa nomo na ku endla kunene)

A tsundzuka na ku tirhisa vutivi bya yena bya leswi a swi dyondzeke hi mipfumawulo

A lemuka mipfumawulo leyo tika leyi va kombisiweke yona ehenhla

A lemuka switwari leswi swi yimaka swi ri swimbirhi

A ava marito hi swiphemu leswi ya endliweke hi swona

A aka marito hi ku tirhisa vuswikoti lebyi a dyondzisiweke byona


Ntivompfumawulo (swa nomo na ku endla kunene)

A lemuka na ku tirhisa mipfumawulo leyi a yi dyondzeke

A lemuka na ku tirhisa tipatironi ta mapeletelo

A lemuka na ku tirhisa vamavizweni kun‘we na maritofularha

A lemuka hilaha swirhangi na swilandzi swa marito swi kumisiwaka xiswona eritweni


Ku hlaya: (swa nomo na ku endla kunene)

Ku hlaya kun’we

Va hlaya leswi swi kurisiweke swi huma eka swihlovo swo hambanahambana swa matsalwa lawa ya kumekaka

laha va tshamaka kona.


A tlanga ntlangu wo tumbetelana marito ku engetelela ntivo marito na vuswikoti byo ya tirhisa



A hlayela munghana wa yena hi ku huwelela



Ku hlaya kun’we

A hlaya switsariwa swo karhi va ri tlilasi hinkwayo laha va rhangeriweke hi mudyondzisi wa vona laha tlilasi

hinkwayo yi hlayaka xitsariwa xin‘we xi tlhela xi fana eka hinkwavo ka vona

A tirhisa maqhinga ku hlaya swo lava ku hundzuluxiwa tanihi swo pfapfarhutiwa, swinavetiso, tigirafu na swin‘wana

A hlamula swivutiso swo hambana leswi swi kongomisiweke eka switsariwa swo karhi leswi a swi hlayeke

167


A hlaya a miyerile na hi ku huwelela swi huma eka buku leyi va hlayaka va ri eku pfuniweni hi mudyondzisi wa vona

laha va hlayaka xitori xo fana

A hlaya hi rivilo na hi nkhuluko leswi swi yaka swi engeteleka

A tirhisa vutivi bya mipfumawulo eku kumeni ka minongoti na vuswkoti byo twisisa marito lawa va sungulaka ku ma

vona na leswi ya vulaka swona

A tilulamisa swihoxo loko a ri eku hlayeni hi ku tsundzuka na ku twisisa marito lawa a ma hlayaka

A tirhisa maqhinga yo karhi yo tilulamisa loko a ri eku hlayeni, laha va nga ta rhanga hi ku peleta rito a nga si ri

hlaya, a ri hlaya, a tlhela a ri hlaya ri ri exivulweni


A hlaya a ri yexe laha leswi a swi hlayaka swi yaka swi tika kambe a ri karhi a kombisa vutiphini. Naswona a hlaya

swo hambanahambana.

168

KOTARA YA 4

KU TSALA





Ntivontsalo:

Tidyondzo ta mafundza leti nga ta dyondzisiwa kanharhu hi vhiki ku ringana 15 wa timinete

Langutanani na migingiriko leyi nga ta engetela rivilo ra ku tsala ka vadyondzi laha va faneleke ku swi endla va

ri karhi va tsala swi vonaka swi tlhela swi va swi basile.

A kopunulo xitshuriwa xo tsariwa exitsalelweni, ebukwini, etikhadini, laha a nga ta languta ngopfu mavumbelo ya

marito na ku siya ndhawu exikarhi ka marito

A tirhisa ku tsala a nga koki kumbe a tsala hi ku koka

A ringeta ku tsala hi xitsalo

A tsala swi vonaka no saseka leswaku na yena a ta encenyeta leswi a swi vonaka naswona a veka nkarhi lowu a

faneleke ku heta hi wona

Ku tsala kun’we, hi ntlawa lowu wu rhangeriweke na loko mudyondzi a ri yexe:

A tsala va ri hi tlilasi hinkwayo/ na hi ntlawa wutsongo kanharhu hi vhiki ku ringana 20 wa timinete. Va irhisa ku

tsala kun’we ku kombisa mahikahatelo lamanene, mpeleto na ririmi. Rhanga u tsala swa wena mudyondzisi

leswaku va kopela eka matsalelo ya wena. Va nyike magoza yo tsala lawa va faneleke ku ya landzelela.

A tirhisa ku tsala ko sungula ku hlengeleta mahungu hi ku endla nkunguhato wa leswi swi nga ta tsariwa

A tsala swihungwana swo koma tanihi n‘wangulano na ku rungula mhaka hi ku komisa

A tsala hi leswi a swi tivaka a swi tsalela van‘wana vahlayi tanihi phephahungu leri ri nga kona emigangeni ya

vadyondzi

A endla mpfapfarhuto, ku tsala na ku hangalasa mahungu ya yena ya tindzimana timbirhi

A tirhisa switsariwa leswi swi nga na mahungu yo karhi tanihi tirhisipi, h.l. swileriso swo sweka swakudya swo karhi

A tirhisa mahikahatelo ya kahle naswona lomu swi faneleke na ku boha

A tirhisa mahlanganisi eku hlanganiseni ka swivulwa swa mahungu yo hambana ya va xilo xin‘we

A tirhisa Ntivompfumawulo na milawu yo peleta eku tsaleni ka marito yo ya ya tika

A aka xihlayisamarito na dikixinari ya yena n‘wini hi marito lawa a ma dyondzeke

A tirhisa dikixinari ku kuma tinhlamuselo ta marito lawa a hlanganaka na wona

A burisana na van‘wana hi leswi a swi tsaleke na leswi swi tsariweke hi van‘wana a tlhela a nyika mavonelo ya yena

yo hambana

169

A tiendlela buku ya yena n‘wini na ku teka xiave eku endleni ka buku ya tlilasi

MAKAMBELELO


Ntivontsalo

A kopunula switsariwa swo huma exitsalelweni, etibukwini, tichati na tikhadi a ri karhi a landzelerisa mavumbelo

lamanene ya marito

A ringeta ku tirhisa xitsalo loko va tsala

Migingiriko yo kambela swa mafundza ya 1:

Ntivontsalo

A tsala a nga koki na hi ku koka

A tsala swi vonaka na ku hlayeka naswona hi rivilo leri a pimeriweke rona


Ku tsala:

A tirhisa maqhinga yo sungula ku tsala tanihi ku hlengeleta mahungu na ku kunguhata ku tsala swi nga si

sunguriwa

A tirhisa mahlanganisi eku hlanganiseni ka swivulwa swimbirhi swa timhaka leti ti fambaka swin‘we

A burisana na van‘wana hi leswi a swi tsaleke na leswi swi tsariweke hi vanakulobye


Ku tsala

A tsala switsariwa swo koma leswi swi hlawuriweke hi mudyondzisi hi swikongomelo swo hambana

A tsala hi leswi a swi tivaka

A pfapfarhuta, a tsala a lulamisa na ku hangalasa mahungu ya switori swa yena swa tindzimana timbirhi

A tirhisa switsariwa leswi swi nga na mahungu yo karhi tanihi tirhisipi, h.l. swileriso swo sweka swakudya swo karhi

A landzelerisa mahungu yo karhi a tlhela a ma nyika nhlokomhaka


A tirhisa vutivi byo huma eka Ntivompfumawulo na milawu ya mapeletelo eku tsaleni ka marito yo tika

170

SWITSHURIWA LESWI BUMABUMERIWAKA KUMBE SWITIRHISIWA SWA LEMBE



Switirhisiwa swo khomiwa hi mavoko/voniwa

Tibodo leti nga na switori


Swiambalo swo endla encenyiso tanihi dokodela, nese, mutirhi wa le hodela na swin‘wana

CD, xitekamarito, thelevhixini, rhadiyo na swin‘wana

Tibuku ta switori



Tichati ta maletere yo dyondzisa mipfumawulo

Switsariwa swo fana na mitlangu, swiphato na swinsin‘wana

Buku leyikulu ya switori (vadyondzisi va nga tiendlela yona hi maphepha ya A3)

Tibuku ta switori ta le layiburari ya tlilasi

Buku ya swivulwa swimbirhi lleyi nga switori eka pheji yin‘wana na yin‘wana (vadyondzisi yi endleni hi maphepha ya

A3)

Tibuku leti ringaneke Giredi leyi

Tikhadi to voniwa hi tlilasi hinkwayo leti nga na marito yo voniwa

Xinhongana xo kombetela hi xona eka leswi swi hayekiweke ekhumbini

Xifaniso xa ntlangu wo phasaphsana na wa tinyoka na dayizi


Tichati ta le makhumbini na mimepe yo kombisa swo olova ku landzelerisiwa

171

DLILOSARI angarhela – ku katsa, hi xitalo, swilo hinkwaswo angula – hlamula, ku va na rito eka mhaka dikixinari – xihlamuselamarito dlilosari – nxaxamelo wa marito/matheme lama tirhisiweke eka xitsariwa, na tinhlamuselo ta wona dyondzo ya le hansi – tidyondzo ta xikolo kusukela eka Giredi ya R kufika eka Giredi ya 12 encenyeta – vuyelela leswi vuriweke/endliweke hi un‘wana/xin‘wana fonimi – letere leri vangaka ku cinca ka nhlamuselo ya marito lama fanaka hi mpeleto hlela – ku pima nkoka, ku lavisisa ntiyiso wa mhaka, ku pfuxeta switshuriwa hi xikongomelo xo swi antswisa hluvukisa – antswisa, kurisa Inthavhiyu – ku vutisa swivutiso ku lava kuma ntiyiso wa xiheri lowu munhu a nga na wona

mayelana na timhaka to karhi ku andlala – ku veka timhaka erivaleni, ku hlamusela timhaka ku dyondza ka nkarhi na nkarhi – ku va munhu a tshama a ri karhi a dyondza mikarhi hinkwayo ku hlaya kun’we – ku hlaya hi mitlawa ya mbirhimbirhi kumbe ku tlula kungu – pulani ku kunguhata – ku lulamisela ku endla xo karhi kumbe ku endla mpfapfarhuto ku tirhisa marito yo tika – ku tirhisa marito lama nga twisisekiki ku tsala kun’we – ku tsala hi mitlawa ya mbirhimbirhi kumbe ku tlula ku va na xiave/ ku teka xiave – ku hoxa xandla eka migingiriko yo karhi ku yisa mburisano emahlweni – ku yisa mhaka emahlweni kusuka laha yi gimetiweke kona lemuka (ndzemuko) – ku tsundzuka xanchumu lexi u nga tshama u xi vona; ku tiva xi karhi loko u xi vona mafundza – ku landzelela maendlelo yo karhi lama vekiweke/amukelekaka makambelelo yo aka mudyondzi – i makambelelo man‘wana lama tirhisiwaka hi xikongomelo xo kombisa mudyondzi mbuyelo wa leswi a swi kumeke makambelelo yo kamberiwa hi tintangha – i makambelelo laha vadyondzi va nyikiwaka nkarhi wo kambelana mitirho ya vona vini makambelelo yo andlalela – i makambelelo man‘wana na man‘wana lama lavisisaka mpimo wa vutivi bya

mudyondzi na leswi a nga kotaka ku swi endla makambelelo yo katsakanya

– i makambelelo ya ximfumo lama endliwaka hi ku hela ka n‘hweti, kotara, kumbe yuniti

makambelelo yo nyika mitirho – i makambelelo yo nyika vadyondzi mitirho yo karhi ku kambela vuswikoti na vutshila bya vona

172

makambelelo yo tikambela – i makambelelo laha mudyondzi a nyikiwaka nkarhi wo kambela ntirho wa yena n‘wina

makambelelo yo tirhisisa swikambelwana – i makambelelo lama hlengeletaka vumbhoni bya mudyondzi hi ku landzelela maendlelo yo karhi naswona vadyondzi va kamberiwa hi nkarhi wun‘we hi ndlela yo fana

makambelelo yo xiyaxiya – i makambelelo yo teka vumbhoni bya mudyondzi nkarhi wun‘wana na wun‘wana lowu a nga eku dyondzeni makambelelo yo xopela swiphiqo – i makambelelo man‘wana na man‘wana lama tirhisiwaka ku paluxa swirhalanganyi na ku lava tindlela to swi lulamisa manyokanyokana – matsalelo yo gombonyoka lawa van‘wana va nga kotiki ku ma hlaya mbangu – ndhawu kumbe matshamelo ya swilo eka switshuriwa, ndhawu laha ririmi ri tirhisiwaka kona mbulavurisano – maendlelo man‘wana na man‘wana lama tirhisiwaka ku nyiketana na ku na ku angalasa mahungu exikarhi ka vanhu mbulavurisano wo nyiketana – ku nyiketana nkarhi eku vulavuleni mbuyelelo – ku vuyelela mpfumawulo/letere/rito/xivulwa mfanelo – ku va swilo swi ri hi ndlela leyi swi lavekaka hi yona kumbe leyi amukelekaka mfuwo – swilo swa ndhavuko milawu – milawu ya matsalelo na mapeletelo misinya – milawu moya – xiyimo lexi muvulavuri a nga eka xona mpfanganiso – nkatso kumbe vuxaka bya swilo swo hambanahambana hi ndlela yo nghenelelana mpfelelo wa marito – ku tumbuluka ka marito ya huma eka man‘wana mpfumawulo - mpfumawulo lowu vumbaka xiphemu xa mbulavulo wa vanhu mpimaniso – ku kuma ku fana na ku hambana ncino – mbuyelelo wa mipfumawulo leyi fanaka ndzima – ku leha ka ntirho lowu faneleke ku endliwa ndzungulo - ku rungula timhaka leti nga humelela nkamakholo – xigaririmi xo pfumala nyanyulo nkanakaniso – nhlamuselo leyi nga riki erivaleni nkandzinganelo – ku ka vanhu va nga khomiwi ku fana nkatsakanyo – nkomiso wa timhaka hi marito ya wena n‘wini nkhapelano – ku komba ku nyiketana ka mithwaso kumbe swiyenge swa mithwaso eka magondzo yo dyondza nkhaqato – ku tirhisa kumbe malongoloxelo ya timhaka hi ndlela leyi amukelekaka na hi mfanelo nkhetekanyo – ku ava swilo ku ya hi vuxaka bya swona nkhulukelano – ku komba vuxaka na vun‘we bya miehleketo kumbe timhaka eka xitshuriwa nkhuluko – mavekelo ya timhaka hi ndlela yo ka yi nga ri na ku kanana nkongomelo – mongo wa mhaka / dyondzo ya mhaka / mhakankulu nkongomo – leswi munhu a kongomeke ku swi endla, leswi a langutaneke naswona ntsena nsongavutivi – buku kumbe xikatsa xa tibuku lexi nyikaka timhaka hi xiyenge xin‘wana na xin‘wana xa vutivi kumbe tinhlokomahaka to hambanahambana (ensayitlilophediya) ntivomatsalelo – dyondzo ya milawu ya matsalelo na mapeletelo ya ririmi

173

ntivontsalo – dyondzo ya ku tsala maletere na mifungho ya ririmi ntlangu – encenyeto - migingiriko yo encenyeta eke ntlangu ntlawahata – ku ava swilo ku ya hi vuxaka bya swona ntokoto – ku tiva swilo hi ku va u swi vonile kumbe u swi endlile wena n‘wini handle ko twa hi van‘wana ntshikelelo – ku tsotsosela mhaka yo karhi/ ku tshikelela mhaka yo karhi nxopaxopo wa xihenhla– ku langutisa hungu ro karhi xihenhla; ku nga ri hi vuxokoxoko n’watindzimi – munhu loyi a tivaka tindzimi to tlula rin‘we; mudyondzi(si) wa swa tindzimi peletwana – xiphemu xa rito lexi ku hefemuriwaka endzhaku ka xona loko rito ri twarisiwa hi ku nonoka, xik: rito ‗nonoka‘ ri na mapeletwana manharhu, ku nga: no-no-ka phewa – mhaka yo ka yi nga twali phofula – ku humesa matitwelo qhinga – ndlela yo kongoma yo endla swo karhi rimba ra mithwaso – xitirho xo pima vuswikoti bya munhu rimba ra ntirho – pulani ya ntirho ririmi ra le kaya – ririmi leri mudyondzi a ri tirhisaka laha a kuleleke kona naswona leri a ri tivaka na ku ri vulavula handle ko tilumaluma. Mudyondzi a nga ha va na tindzimi to tlula rin‘we ta le kaya ririmi ra mfanelo – ku vula timhaka hi ndlela leyi amukelekaka ririmi ra swikoweto – ku tirhisa swirho ku vula mhaka, ku fana na ririmi leri tirhisiwaka hi timbheveve ririmi ro engetela – ririmi rin‘wana na rin‘wana leri dyondzisiwaka ku engetela Ririmi ra le Kaya swa nomo – leswi runguriwaka/vuriwaka hi nomo swiaki swa ririmi – swihluvi swa mbulavulo ku katsa marito man‘wana swiaki swa swivulwa – swiphemu hinkwaswo leswi tirhisiwaka ku vumba swivulwa ku nga va swinembeletwana kumbe swihluvi swa mbulavulo swihlamuselamarito – tidikixinari na tibuku ta minongonoko yin‘wana ya tinhlamuselo swihoxaxandla – vanhu lava nga na xiave eka timhaka to karhi switirhisiwa/switirho – swilo leswi tirhisiwaka loko ku endliwa swilo swo karhi tanihi ku tsala, ku vulavula na swin‘wana na swin‘wana switiviso – timhaka leti tivisiwaka vanhu hi nomo kumbe ti tsariwile tinxaka ta swivulwa – swivulwa swi na tinxaka to hambanahambana to fana na swivulwa swa ntolovelo, swivulwa leswi nga ka nandzulo na swivulwa swo vutisa tsotsosela – ku tshikelela vaamukeri va mahungu– vayingiseri, vahlaleri na vahlayi va switshuriwa vamavizweni – marito ya tinhlamuselo to fana vambanisa – longoloxa na ku veketela michumu yo karhi eka ndhawu yin‘we hi xikongomelo xo lava ku vona kumbe ku kuma ku yelana kumbe vuxaka bya yona vitonkomiso – vito ro twarisiwa hi maletere kumbe mapeletwana yo sungula yo fana na HURIRIXI (Huvo ya Rixaka ya Ririmi ra Xitsonga) vonelo – matwisiselo ya mhaka vufanisi – marito yo humesa swifaniso swa le miehleketweni ku fana na xigego, xihlambanyiso na swin‘wana vugimutsongo – mpimo wo karhi wa xiyimo xa le hansi lowu fikelelekaka vugimunkulu – mpimo wo karhi wa xiyimo xa le henhla lowu fikelelekaka vundzeni – leswi faneleke ku dyondzisiwa vutshila – vuswikoti kumbe vuxongi

174

xifaniso – mpfampfarhuto wo yimela xo karhi lexi voniwaka xiletelo xa makambelelo – xitirho xo letela lava kambelaka matirhelo ya mudyondzi eka ntirho wo karhi (rhubiriki) ximunhuhatwa – mutlangi eka xitshuriwa yelanisa – ku komba ku yelana ka swilo Xiphokhama – Xitatimende xa Pholisi ya Kharikhulamu na Makambelelo Xiphorikhama – Xitatimende xa Pholisi ya Rixaka ya Kharikhulamu na Makambelelo

xitatimende xa pholisi ya rixaka ya ......(b) xitatimende xa kharikhulamu ya rixaka xa tigiredi ta...

Documents