1

იაკობ გოგებაშვილის სახელობის

თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

ხელნაწერის უფლებით

მზია გიგაშვილი

მოქმედებითი გვარის ზმნათა მორფოლოგიის საკითხები

XIX საუკუნის I ნახევრის ძეგლთა ენის მიხედვით

სპეციალობა: 10.02.01 _ ქართული ენა

ფილოლოგიის დოქტორის აკადემიური ხარისხის

მოსაპოვებლად წარმოდგენილი დისერტაციის

მ ა ც ნ ე

თელავი

2012

2

ნაშრომი შესრულებულია იაკობ გოგებაშვილის სახელობის

თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ფილოლოგიის დეპარტამენტში

სამეცნიერო ხელმძღვანელი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,

პროფესორი მაყვალა მიქელაძე

ოფიციალური შემფასებლები: 1. ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,

პროფესორი თინათინ ბოლქვაძე

2. ფილოლოგიის დოქტორი,

პროფესორი რუსუდან საღინაძე

დისერტაციის დაცვა შედგება 2012 წლის 19 ივლისს, 12 საათზე, იაკობ გოგებაშვილის სახელობის თელავის

სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა სკოლის სადისერტაციო საბჭოს სხდომაზე.

მისამართი: თელავი, 2200, ქართული უნივერსიტეტის ქ., #1, I კორპუსი.

იაკობ გოგებაშვილის სახელობის თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის

სხდომათა დარბაზი.

დისერტაციის გაცნობა შეიძლება იაკობ გოგებაშვილის სახელობის

თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკაში.

მისამართი: თელავი, 2200, ქართული უნივერსიტეტის ქ., #1, ბიბლიოთეკის კორპუსი.

დისერტაციის მაცნე უნივერსიტეტის ვებგვერდზე განთავსდა 19 ივნისს.

სადისერტაციო საბჭოს სწავლული მდივანი _

ფილოლოგიის დოქტორი,

ასოცირებული პროფესორი / ნინო კოჭლოშვილი/

3

ნაშრომის ზოგადი დახასიათება

თემის აქტუალობა: ორ საუკუნეზე მეტია, ქართული ზმნის პრობლემატიკის მეცნიერული კვლევა მიმდინარეობს და ამ თემას ჯერაც არ დაუკარგავს აქტუალობა. ზმნას შეისწავლიან სხვადასხვა კუთხით, სხვადასხვა მოცემულობაში, ენის განვითარების ამა თუ იმ ეტაპზე, ცალკეული მწერლისა თუ მწერალთა შემოქმედების მიხედვით. ამ პერიოდის განმავლობაში შეიქმნა უამრავი ღირებული სამეცნიერო ნაშრომი მონოგრაფიისა თუ სტატიის სახით. დაიწერა ბევრი საეტაპო მნიშვნელობის შრომა. XXI საუკუნეშიც კვლევები ისევე ინტენსიურად მიმდინარეობს ზმნასთან დაკავშირებულ საკითხებზე, როგორც გასულ საუკუნეებში.

თანამედროვე _ კომპიუტერული _ ეპოქისა და მისი პრობლემების აქტუალობის მიუხედავად, ქართულ ენათმეცნიერებაში, რა თქმა უნდა, ინტერესს არ კარგავს სალიტერატურო ენის განვითარების ცალკეული მონაკვეთები, რომლებიც ბევრ საინტერესო ინფორმაციას გვაწვდის ზმნის ბუნებასა და თავისებურებებზე და ამდიდრებს ჩვენს ცოდნას ქართული ენის მორფოლოგიის ყველაზე რთული და მნიშვნელოვანი სფეროს შესახებ. ერთ-ერთ ასეთ მონაკვეთად მიგვაჩნია XIX საუკუნე, რომლითაც, ბევრი ცნობილი მეცნიერის აზრით, იწყება ახალი ქართული სალიტერატურო ენის პერიოდი.

კვლევის მიზანი და ამოცანები. კვლევის მიზანია მოქმედებითი გვარის ზმნათა წარმოების თავისებურებების შესწავლა XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენის მიხედვით. კვლევის მიზანთან დაკავშირებულია შემდეგი კონკრეტული ამოცანების გადაწყვეტა: 1. მოქმედებითი გვარის ზმნათა მწკრივთა წარმოების ანალიზი; 2. ზოგადად, მოქმედებითი გვარის ზმნათა წარმოების თავისებურებების გამოკვეთა საანალიზო პერიოდში. კვლევის მოცემულ სფეროშო მოექცა გვარის, ქცევის, კონტაქტის წარმოების, თემის ნიშანთა და პირის ნიშანთა განაწილების, აღწერითი თუ ნასახელარი ზმნების საკითხები და სხვ.

ჩვენი საკვლევი მასალა მოიცავს თეიმურაზ ბაგრატიონის, ალექსანდრე ჭავჭავაძის, გრიგოლ ორბელიანის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის, ვახტანგ ორბელიანის, გიორგი ერისთავის, ალექსანდრე ორბელიანის, იოანე ბატონიშვილის, სოლომონ დოდაშვილის შემოქმედებას.

მეცნიერული სიახლე: სადისერტაციო ნაშრომში მონოგრაფიულადაა შესწავლილი მოქმედებითი გვარის ზმნათა მორფოლოგიის საკითხები XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენის მიხედვით; ძველი, საშუალი და ახალი ქართულის, აგრეთვე, საჭიროების შემთხვევაში, დიალექტურ მონაცემებთან შედარების გზით გამოკვეთილია საკვლევი პერიოდის თავისებურებები საანალიზო თემატიკის მიხედვით.

პრაქტიკული ღირებულება: სადისერტაციო ნაშრომში მოხმობილი მასალა, აგრეთვე თეორიული დებულებები გასათვალისწინებელია ქართული სალიტერატურო ენის ისტორიის, ძველი და ახალი ქართული ენის კურსების სწავლებისას უმაღლესი განათლების სამივე საფეხურზე.

აპრობაცია: სადისერტაციო ნაშრომის ძირითადი შედეგები განხილულ იქნა თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ფილოლოგიის დეპარტამენტის 2012 წლის 16 და 23 დეკემბრის სხდომებზე. საკვლევი თემატიკის გარშემო გამოქვეყნებულია სამეცნიერო ნაშრომები.

ნაშრომის მოცულობა და სტრუქტურა: სადისერტაციო ნაშრომი შეიცავს A4 ფორმატის 158 გვერდს (შრიფტი 12); შედგება შესავლის, 4 თავისა და ძირითადი დასკვნებისაგან. პირველ სამ თავში მწკრივთა წარმოების საკითხებია განხილული, ხოლო მეოთხე თავში _ მოქმედებითი გვარის ზმნათა წარმოების თავისებურებები, რომლებიც ყურადღებას იქცევს საანალიზო პერიოდში. შრომას ერთვის გამოყენებული ლიტერატურისა და დამოწმებული წყაროების სია.

4

დისერტაციის მოკლე შინაარსი შესავალში გამოკვეთილია საკვლევი თემის აქტუალობა. განხილულია ქართული სალიტერატურო ენის

პერიოდიზაციის საკითხი, მეცნიერთა შეხედულებები XIX საუკუნის ადგილზე ენის ისტორიაში, ზოგადად მიმოხილულია საანალიზო პერიოდის პოლიტიკურ-საზოგადოებრივ-კულტურული ვითარება და ენობრივი სიტუაცია. საუბარია ანტონ კატალიკოსის როლზე სალიტერატურო ენის განვითარების ისტორიაში, აღნიშნულია, რომ მის მიერ შემუშავებულმა და დანერგილმა ენობრივმა პოლიტიკამ გარკვეული ამინდი შექმნა XIX ს-ის სამწერლობო ენაში. უთოუდ ამ ამინდმაც გამიჯნა ამ საუკუნის I და II ნახევარი ერთმანეთისაგან. აქვე საუბარია საკვლევ თემატიკაზე, კვლევის მეთოდებსა და ნაშრომის სტრუქტურაზე.

$1. I სერიის მწკრივთა წარმოების საკითხები დიაქრონიულ ჭრილში. აქ გამოკვეთილია მოქმედებითი გვარის ზმნათა I სერიის მწკრივთა წარმოებაში განხორციელებული ცვლილებების ზოგადი სურათი, რამაც სამი ძირითადი სფერო მოიცვა: -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა უღლება, პირდაპირობიექტური III პირის ნიშნის გამოხატვა და ასპექტის სისტემაში მომხდარი ცვლილებების გავლენები მწკრივთა წარმოებაზე. დახასიათებულია -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა უღლების თავისებურებები ძველ ქართულში და ისტორიული ვითარების უკეთ წარმოსაჩენად ნაჩვენებია ორი ცხრილი, რომელთაგან პირველში „ვხატავ“ ზმნის მაგალითზე მოცემულია ძველი და ახალი ქართულის უღლების პარადიგმები, ხოლო მეორეში _ საშუალი საუკუნეების ძეგლებში გავრცელებული პარადიგმები.

აქვე განხილულია III პირდაპირობიეტური პირის ნიშნის გამოხატვის თავისებურებები ძველ ქართულში და აგრეთვე ასპექტის სისტემაში მომხდარი ცვლილებები და მისი გავლენები I სერიის მწკრივთა წარმოებაზე. აღნიშნულია, რომ ასპექტური ცვლილებების შედეგად მოქმედებითი გვარის ზმნათა უდიდეს ნაწილში აწმყო-მყოფადის გარჩევა ზმნისწინს დაეკისრა: აწმყოს ზმნისწინიანმა ფორმებმა მყოფადის შინაარსი შეიძინეს, უზმნისწინოებმა კი ახლანდელი დროის გაგება შეინარჩუნეს. ახალ ქართულში აწმყოს თავისუფალი ადგილების შევსება მოხდა. ეს პროცესი ორი მიმართულებით წარიმართა: ა) პირველ შემთხვევაში ზმნათა ნაწილმა აწმყოს უკვე არსებული ფორმები დაიტოვა ახლანდელი დროის გაგებით და იგივე ფორმები მყოფადშიც გამოიყენა, ანუ მიმართა მორფოლოგიურ პარალელიზმს. ასეთებია: სტყორცნის, სთხოვს და სხვ. ამ შემთხვევაში ფორმათა გამოცნობის საშუალებად კონტექსტი რჩება; ბ) მეორე ნაწილმა კი აწმყოს თავისუფალი ადგილების შესავსებად ახალი ფორმები განივითარა: სესხულობს, ნახულობს, ყიდულობს, ანუ ფუძედ აიღო წარსული დროის ვნებითი გვარის მიმღეობა და დაურთო -ობ თემის ნიშანი. ამ შემთხვევაში აწმყოსა და მყოფადის წრის მწკრივები ფუძის მიხედვით დაუპირისპირდა ერთმანეთს (ნახულობს _ ნახავს, სესხულობს _ ისესხებს და ა. შ.).

$2. -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა უღლება. მოცემულ პარაგრაფში განხილულია -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა უღლების თავისებურებები საანალიზო პერიოდში. გამოირკვა, რომ იოანე ბატონიშვილი ერთგან აწმყოში -ევ ვარიანტს წარმოგვიდგენს: ინახევენ; ალექსანდრე ჭავჭავაძე ერთგან იყენებს ჰფარვიან ფორმას, ვახტანგ ორბელიანი _ ჰბურვიან ფორმას, ხოლო გრიგოლ ორბელიანი _ ფქვიან ფორმას. ეს ნიმუშები გვაფიქრებინებს, რომ ჰფარვიდა, ჰბურვიდა, ფქვიდა ზმნებში -დ სავრცობის წინა -ი ხმოვანი თემის ნიშანია და ამგვარ ფორმებში ორმაგ თემის ნიშანთან გვაქვს საქმე: ჰფარვის, ჰფარვიდა.

როგორც ჩანს, ასეთი ფორმები გამოიყენებოდა სასაუბრო მეტყველებაში. იგი ადასტურებს, რომ დიალექტთა ერთ წყებაში სამივე პირსა და I სერიის ყველა მწკრივში -(ა)ვ-ი ვარიანტი უნდა ყოფილიყო, მეორე წყებაში, ალბათ, -ავ ვარიანტი იქნებოდა ყველა პირსა და მწკრივში, სხვა წყებაში კი _ -ევ ვარიანტი. სალიტერატურო ენაში სამივე დიალექტური წრის მონაცემმა შემოაღწია, სადაც უკვე მათი პარადიგმების ერთმანეთში შერევა მოხდა. -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა უღლების ძველ ქართულში გავრცელებული სისტემის ასახსნელად მოხმობილია საინტერესო მასალა დიალექტებიდან.

$3. აწმყო. მოცემულ პარაგრაფში საანალიზო ტექსტებში დადასტურებული აწმყოს ფუძის კონსტრუქციებია მოცემული. თემის ნიშნების, ქცევის პრეფიქსებისა და ფუძის ურთიერმიმართებების გათვალისწინებით გამოყოფილია 10 ძირითადი კონსტრუქცია, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში კონსტრუქციის შიგნით _ ვარიანტები: 1. Ø-R-Ø (Ø ნიშნით აღნიშნულია უპრეფიქსობა, ვსარგებლობთ დ. მელიქიშვილის მიერ მოცემული

5

პირობითი ნიშნებით); 2. Ø-R-[e/i]Ø: ვჰსჩხრეკთ; ა) a-R-[e/i]-Ø: მაშთენ; ბ) i-R-[e/i]- Ø: ვიწმენდ; 3. Ø-R-th.suf: ა) Ø-

R-i: ჰსჭრი; ბ) Ø-R-eb: ჰქონებ; გ) Ø-R-ავ: ბძარავს; დ) Ø-R-ობ: ვჰკითხულობთ; ე) Ø-R-ოფ: მომყოფ; ვ) Ø-R-ამ: სმენ; ზ) Ø-R-ემ: „არ პასუხს სცემ“; 4. ი-R- th.suf: ა) ი-R-ებ: ვიდებ; ბ) ი-R-ი: იმღერიან; გ) ი-R-ამ: იცმენ; დ) ი-R-ავ: მიზიდვენ; 5. ი/უ- R-th.suf: ა) ი/უ-R-ობ: გაგიშობს; ბ) ი/უ-R-ავ: მიშმაგვენ; გ) ი/უ-R-ებ: მომისწავებ; დ) ი/უ-R-ამ: მისმენ; ე) ი/უ-R-ი: უხსნის; ვ) ი/უ-R- Ø: გვიქმს; 6) ე-R-th.suf: ა) ე-R-ებ: ეძებს; 7) უ-R-Ø: უწოდს; 8) უ-R-th.suf: ა) უ-R-ობ: ვუბნობ; ბ) უ-R-ავ: უკრვენ; 9) ა- R- th.suf: ა) ა-R-ობ: არიდობ; ბ) ა-R-ებ: მოასწავებს; გ) ა-R-ამ: ასხმენ; 10) ა-R-Ø: დაახედს.

$4. აწმყოს ხოლმეობითი. აწმყოს ხოლმეობითის ფორმები საანალიზო მასალაში მოქმედებითი გვარის ზმნებთან ფაქტობრივად არ გამოიყენება. შეგვხვდა ერთადერთი მაგალითი: „ნუ მეტყჳნ”. ფორმა გამოხატავს ნუ ნაწილაკიან უკუთქმით ბრძანებითს, ისევე როგორც ძველ ქართულში.

$5. უწყვეტელი. აქ გაშუქებულია უწყვეტლის წარმოების თავისებურებები საანალიზო პერიოდში. შესადარებლად დახასიათებულია ძველ ქართულის ვითარება. აღნიშნულია, რომ -დ და -ოდ სავრცობიანი ზმნები სალიტერატურო ენის განვითარების ამ ეტაპზე ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავებულ პარადიგმებს ქმნიდა. საკვლევ ეტაპზე მათი უნიფიკაცია საბოლოოდ არის დასრულებული.

საყურადღებოა ისტორიული ნართაული -ი-ს გარეშე გამოვლენილი ფორმები: იგლოვდ, ვჰგონებდ, ისმენდ. III სუბიექტური პირისა და რიცხვის ნიშნად უწყვეტელში -ეს სუფიქსი საანალიზო მასალაში მოქმედებითი გვარის ზმნებთან აღარ გამოვლინდება, -ნენ სუფიქსის გვერდით კი ჯერ ისევ ხშირია -ენ სუფიქსი: დებდენ, იღებდენ, შთამბერვიდენ...

აღნიშნულია, რომ ასპექტის ძველი სისტემა XIX ს-ის I ნახევრის ენაში ჯერ ისევ ხელშესახებია. ამისი გამოძახილია, ერთი მხრივ, ზმნისწინიანი ფორმების ხშირი ხმარება: განაშორებდენ, შემუსვრიდნენ, შთამბერვიდენ... და, მეორე მხრივ, იმ ზმნათა ძველი შინაარსით გამოყენება, რომელთა დროული მნიშვნელობის შეცვლასთან ერთად მწკრივის შეცვლაც მოხდა: მეტყოდი, მისცემდა, იკითხვიდა.

მოცემულ პარაგრაფში საუბარია უწყვეტლის ფუნქციების შესახებ ძველ ქართულში. აღნიშნულია, რომ წარსულ დროსთან ერთად იგი გადმოსცემდა ერთგზის ჯერობას, რითაც უპირისპირდებოდა უწყვეტლის ხოლმეობითს. ახალ ქართულში ჯერობის კატეგორია გრამატიკულად აღარ გამოიხატება. უწყვეტელი ახალ ქართულში გადმოსცემს როგორც ერთგზის (შინაარსობრივად და არა გრამატიკულად), ისე მრავალგზის ჯერობას. ასეა ჩვენს მასალაშიც. ნაშრომში დამოწმებულია სათანადო მაგალითები.

$6. უწყვეტლის ხოლმეობითი. XIX ს-ის I ნახევარში ხოლმეობითების ძველი ქართულისებური მწყობრი სისტემა ფაქტობრივად დარღვეულია და უწყვეტლის ხოლმეობითის მწკრივიც აქა-იქღა ჩნდება, თანაც, უწყვეტლისაგან ის თითქმის აღარც განსხვავდება სემანტიკურად. საანალიზო მწკრივთა ფორმები შედარებით ხშირად იხმარება ალექსანდრე ჭავჭავაძისა და იოანე ბატონიშვილის თხზულებათა ენაში, უფრო ნაკლებად ალექსანდრე ორბელიანის შემოქმედებაში, ერთი მაგალითი სოლომონ დოდაშვილთანაც დადასტურდა. სხვა მწერლებთან (ვმსჯელობთ მოქმედებითი გვარის ზმნების მასალაზე დაყრდნობით. მ. გ.) არ შეგვხვედრია. აღსანიშნავია, რომ თითქმის ყველა შემთხვევაში ისინი გამოხატავს მრავალგზის ჯერობას, რაც იმას ნიშნავს, რომ ავტორებს ესმით მისი მნიშვნელობა. ვფიქრობთ, ეს საგულისხმო ფაქტია: XIX ს-ის I ნახევარში, როდესაც ხოლმეობითის კატეგორია, როგორც ასეთი, ფაქტობრივად გასულია მორფოლოგიის სფეროდან და მისი გამოხატვა ლექსიკის სფეროს აქვს დაკისრებული, მწერლები კარგად ერკვევიან მის ფუნქციებში, ისინი მას ყველგან მრავალგზისი ჯერობის მნიშვნელობით იყენებენ.

იოანე ბატონიშვილი განსაკუთრებით ხშირად მოიხმარს აღნიშნული მწკრივის ფორმებს რელიგიურ თემებზე მსჯელობის დროს, აგრეთვე ისტორიულ პიროვნებებზე თუ საქართველოს ისტორიის ფაქტებსა და მოვლენებზე საუბრისას. ე. ი., მასში ეს მწკრივი სასულიერო და ისტორიულ მწერლობასთან ასოცირდება. აქედან გამომდინარე, მწერალი მას სტილურ ფუნქციას ანიჭებს. ნიმუშები საანალიზო ძეგლებიდან: ანუგეშებდის, ზრდიდის, შეარყევდის, დალევდის, ეტყოდის, ჰკლევდის, გრწყვიდის.

$7. I ბრძანებითი. საკვლევი მასალის მიმოხილვამდე ნაჩვენებია I ბრძანებითის წარმოების სურათი ძველ ქართულში. აღნიშნულია, რომ I ბრძანებითის მწკრივი საანალიზო ძეგლთა ენაში იშვიათობას წარმოადგენს.

6

ისევე, როგორც უწყვეტელსა და წყვეტილში, აქაც დასტურდება ფორმები მწკრივის ნიშნის გარეშე: ეძიებდ, მცევდ. -ოდ სავრცობიანი მოქმედებითი გვარის ზმნის რამდენიმე მაგალითი შეგვხვდა -ე მწკრივის ნიშნით: ვიტყოდეთ, იტყოდეცა, მეტყოდე. -ოდ სავრცობით არის წარმოდგენილი ერთგან -დ სავრცობიანი ზმნა: განიხილვოდენ.

შესწავლილი მასალა ცხადყოფს, რომ ბრძანებითი კილოს გამოსახატავად ბრძანებითის მწკრივების ხმარება საანალიზო პერიოდში ძველის ინერციასღა წარმოადგენს. ბრძანებითი კილოს ფუნქციას უკვე თხრობითისა და კავშირებითი კილოს მწკრივები ასრულებენ.

$8. აწმყოს კავშირებითი. აწმყოს კავშირებითს მოქმედებითი გვარის ზმნებთან ფორმალური ხასიათის ცვლილებები ნაკლებად შეეხო _ III სუბიექტური პირის ნიშნად მრავლობით რიცხვში, ნაცვლად -ენ სუფიქსისა, მივიღეთ -ნენ სუფიქსი.

არსებითი ხასიათის ცვლილებები ამ მწკრივის ფარგლებში ფუნქციურ დონეზე განხორციელდა: 1. ასპექტის სისტემაში განხორციელებული ძვრების შედეგად, ძველი I კავშირებითი აწმყოსა და მყოფადის კავშირებითებად დაიშალა; 2. თუ I კავშირებითის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქცია მომავალი დროის თხრობითი კილოს გამოხატვა იყო, იმავე ძვრების შედეგად ეს ფუნქცია მყოფადის მწკრივს გადასცა, თავის ძირითად ფუნქციად კი კავშირებითი კილოს გამოხატვა შეინარჩუნა, თუმცა დიდი ხნის განმავლობაში აწმყოსა და მყოფადის კავშირებითები მომავალი დროის თხრობითი კილოს მნიშვნელობით გამოიყენებოდა.

აწმყოს კავშირებითს შემორჩა ასევე უსრული ასპექტის გამოხატვის ფუნქცია. სრული ასპექტის გაგებას ახალ ქართულში ძველი I კავშირებითის ზმნისწინიანი _ ანუ დღევანდელი მყოფადის კავშირებითის _ ფორმები შეიცავს. I ბრძანებითის მოშლის გამო I კავშირებითმა დამატებით ბრძანებითი კილოს გადმოცემის ფუნქციაც შეიძინა, რომელიც აწმყოსა და მყოფადის კავშირებითებს გადაეცა.

საანალიზო მასალაში აწმყოს კავშირებითის ყველა ეს ფუნქცია სახეზეა: იგი გამოხატავს როგორც კავშირებით, ისე მომავალი დროის თხრობით და ბრძანებით კილოებს. ნაშრომში მოხმობილია სათანადო საილუსტრაციო მასალა.

კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენაში აწმყოს კავშირებითი თანაბრად გამოიყენება როგორც ისტორიული (ანუ I კავშირებითისგან მემკვიდრეობით მიღებული), ისე შეძენილი ფუნქციებით.

$9. მყოფადი. მოცემულ პარაგრაფში გამოკვეთილია მოქმედებითი გვარის ზმნათა აწმყო-მყოფადის წარმოებაში ახალი მოდელის (resp. ასპექტის ახალი სისტემის) დამკვიდრების სამი ძირითადი ხაზი: 1. აღნიშნული მწკრივები ერთმანეთს უპირისპირდება ზმნისწინის საშუალებით; 2. მათ აქვთ ომონიმური ფორმები; 3. აწმყო-მყოფადი ერთმანეთს უპირისპირდება ფუძის მიხედვით. მითითებულია, რომ მყოფადის მოდელები აბსოლუტურად ემთხვევა აწმყოს მოდელებს ზემოთ ჩამოთვლილი სამი ძირითადი ხაზიდან პირველი ორის ფარგლებში და თითქმის მთლიანად ემთხვევა მესამე ხაზის ფარგლებშიც, რამდენადაც ის ფორმები, რომლებმაც მყოფადში გადაინაცვლეს, აწმყოს მნიშვნელობით ჯერ ისევ შეგვხვდა ჩვენს ტექსტებში (ეტყვის, იკითხავს და ა. შ.).

$10. ხოლმეობითი. XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენისთვის ნიშანდობლივია ის, რომ უწყვეტლის ზმნისწინიანი ფორმები ხოლმეობითის ფორმებს ემთხვევა და ამ შემთხვევაშიც საქმე გვაქვს მორფოლოგიურ პარალელიზმთან, რის გამოც მწკრივის დადგენა კონტექსტის საშუალებით ხდება: ზმნისწინიანი უწყვეტელი (ისევე როგორც უზმნისწინო) უპასუხებს კითხვაზე _ რას ვშვრებოდი? ხოლო ხოლმეობითი _ კითხვაზე: რას ვიზამდი? გარდა ამისა, ზმნისწინიანი ფორმების გვერდით ერთსა და იმავე წინადადებაში უზმნისწინო ფორმები ცალსახად მიგვითითებს, რომ უწყვეტლის მწკრივთან გვაქვს საქმე და არა ხოლმეობითთან.

ხოლმეობითის მწკრივის ფორმები საკვლევ პერიოდში გამოიყენება შემდეგი ფუნქციებით: წარსული დრო, ერთგზისი ჯერობა; წარსული დრო, მრავალგზისი ჯერობა; დროული მნიშვნელობა _ მომავალი წარსულში, მაგ.: „ჩივილი საშიში იყო _ ამბოხების ნიშნად ჩასთვლიდნენ” (თ. ბაგრატ.). ხოლმეობითი ახალ ქართულში ხშირად II თურმეობითის ნაცვლად გამოიყენება. ასეთი მაგალითი ჩვენს მასალაშიც შეგვხვდა: „სიყმაწვილეს რად მილხენდი, თუ მოჰკლავდი ასე უდროდ?” (ნ. ბარ.)

7

$11. მყოფადის კავშირებითი. მყოფადის კავშირებითის ფუნქციები ძირითადად ემთხვევა აწმყოს კავშირებითის ფუნქციებს, განსხვავება მათ შორის მხოლოდ დროულია: აწმყოს კავშირებითს უნარი აქვს, ორი _ ახლანდელი და მომავალი _ დროის მნიშვნელობები გადმოსცეს, მყოფადის კავშირებითი კი მოკლებულია ახლანდელი დროის გადმოცემის უნარს. მომავალი დროის მნიშვნელობით იგი XIX ს-ის I ნახევრის სამწერლობო ენაშიც გვხვდება. I ბრძანებითის მოშლის შემდეგ მას დამატებით წართქმითი ბრძანებითის გადმოცემის ფუნქციაც დაეკისრა. ეს მოვლენაც საანალიზო პერიოდში ჯერ ისევ დასტურდება. ასე რომ, მყოფადის კავშირებითი ამ დროისთვის სამივე კილოს გამოხატავს: კავშირებითს, მომავალი დროის თხრობითსა და წართქმით ბრძანებითს. II თავი. II სერიის მწკრივთა წარმოების საკითხები. $ 1. წყვეტილი. ამ პარაგრაფში საუბარია მოქმედებითი გვარის ზმნათა II სერიის მწკრივთა წარმოების თავისებურებებზე ძველ ქართულში. შემდეგ მოცემულია წყვეტილის წარმოების სურათი და ამ ფონზე გამოკვეთილია საანალიზო პერიოდისთვის დამახასიათებელი ფაქტები. აღნიშნულია, რომ ზმნები ამ მწკრივში ჯერ კიდევ გამოვლინდება ე.წ. ნართაული -ი-ს გარეშე: შეურაცხჰყავ, ვსცან, ვჰკარ...

III პირის ფორმებში დაფიქსირდა -ა//-ო მორფემათა მონაცვლეობა: სცნა/სცნო; მიპყრა/მიპყრო. აბლაუტის მქონე ზმნების აორისტში ხშირად შენარჩუნებულია დრეკადი მარცვლისეული თანხმოვანი ი

გახმოვანებით: გავათივეთ, აცვრივეთ, შემიქცივეთო, გამოირჩივეს, მიგვიწვივა, დაჰსტივა, დახივა. ის ფორმები, რომელთაც წყვეტილში მწკრივის ნიშნად -ე სუფიქსი მოუდით, ხშირად ვ თანხმოვანსაც

იმატებენ და ვიღებთ -ევ ფორმანტს, რაც დიალექტურ შემთხვევად მიგვაჩნია. -ევ სუფიქსს გვიჩვენებენ: მივიღევ, ვიწყევ, დაუგდევ...

ზმნაში ჯერ კიდევ აისახება პირდაპირი ობიექტის რიცხვის აღმნიშვნელი სუფიქსი: „პირმშოებანი მივსცენ მუცელსა” (თ. ბაგრატ., გვ. 34); „ჰყვნეს ფოლორცნი” (იქვე, გვ. 181); „დღენი ნუ გაგვიმწარენი” (იქვე, გვ. 60); „აღვავსენ შურით (იქვე, გვ. 45); „ტანჯუანი თავს ისხნა” (იქვე, გვ. 27).

პირდაპირი ობიექტის რიცხვის ნიშანი ზოგჯერ მაშინაც ჩანს, როდესაც ობიექტი -ებ-იან მრავლობითშია: „აღჭურნა... გემები” (ი. ბატონ., II, გვ. 106); ბუნებრივია, ხშირია შემთხვევები, როდესაც -ენ არ აისახება ზმნაში: „აღასრულა წინასწარ დადებულნი” (იქვე, გვ. 27). „მე ვჰსჭამე ნაყოფნი მათნი” (ს. დოდ., გვ. 194); და სხვ. იშვიათად ზმნაში გამოიხატება პირდაპირი ობიექტის I და II პირის მრავლობითობის ნიშანიც: „შეგვიწყალენ ჩუენ” (ი. ბატონ., II, გვ. 562); გვაკურთხენ. იოანე ბატონიშვილთან ექსკლუზივის ერთი მაგალითი დადასტურდა: შემჰკრიბნა.

გარდა წარსული დროის თხრობითი კილოსი, წყვეტილის მწკრივი გამოხატავს მომავალ დროსაც პირობით დამოკიდებულ წინადადებაში: „თუ დღეს არ გამოიზმანეთ კაბაო” (თ. ბაგრატ.)

$ 2. II ხოლმეობითი. უწყვეტლის ხოლმეობითზე უფრო ნაკლებად ჩვენს ტექსტებში II ხოლმეობითის მწკრივის ფორმები გვხვდება, ძირითადად II და III პირისა, იშვიათად I პირისა, რიცხვი უმრავლეს შემთხვევაში მხოლობითია: გავბედი, მოვიმკი, შესცუალი, მიიბარი, მომითხარი, იზრახის, ჰბადის, უჭედის, სვის, დასცის, ამარცხის, იწყიან, გაუყვიან.

II ხოლმეობითის ფუნქცია _ გადმოსცეს მრავალგზისი ჯერობა _ მაგალითებში დაჩრდილულია და მწკრივი სემანტიკურად აბსოლუტურად ემთხვევა წყვეტილს.

ძველ ქართულში და აგრეთვე შემდგომ პერიოდში II ხოლმეობითი მომავალ დროსაც გამოხატავდა. ასეთი შემთხვევები ჩვენს მასალაშიც გამოვლინდა: „მომთვრალემან სული წმინდა არა შეიწყნარის” (ი. ბატონ., II, გვ. 499).

თამამად შეიძლება ითქვას, რომ II ხოლმეობითის მწკრივი საკვლევ პერიოდში ინერციის ძალითღა იხმარება და ენობრივ ცნობიერებას ის უკვე აღარ ახსოვს. მომავალი დროის ფუნქციით მისი გამოყენება, ანუ ის ფაქტი, რომ II ხოლმეობითის ამ უნარის შესახებ ი. ბატონიშვილმა იცის, უნდა აიხსნას ბიბლიის ტექსტის მოშველიებით, რომლის თავისებურ ციტირებასაც ის ახდენს და სადაც ზმნის ფორმა ამ ფუნქციით არის დაფიქსირებული.

$ 3. II კავშირებითი. საკვლევ პერიოდში კვლავ ხშირია II კავშირებითის მომავალი დროის ფუნქციით გამოყენების შემთხვევები: „თუ... ბატონმა არ გაგიშვას და თუ გაგიშობს, სრულად არ შემოგიშვას” (თ. ბაგრატ.).

8

ძველ ქართულში II კავშირებითი ხშირად გამოიყენებოდა ისეთ კონტექსტებში, სადაც ახალ ქართულში, ჩვეულებრივ, II თურმეობითი იხმარება. ასეთი მაგალითები ჩვენს მასალაშიც გამოვლინდა: „უბრძანებდა თავის გლეხებს, რომ სალდათებს არა მისცენ რა” (გრ. ორბ.).

II კავშირებითი გამოყენებულია ახალი (მყოფადის წრეში შემავალი) ხოლმეობითის ფუნქციითაც, რაც საინტერესო ფაქტად მიგვაჩნია: „დასდვა აღთქმა და ფიცი, რომელ არაოდეს შეირთოს ცოლი და არცა შეიყვაროს სხვა ქალი” (იქვე).

წარმოების თვალსაზრისით, აქ აღნიშნავენ ცვლილებებს ალომორფთა განაწილებაში: -ა სუფიქსი გამოვლინდება, სადაც -ე სუფიქსი უნდა იყოს, აგრეთვე ხდება -ო ალომორფის გავრცელება თავდაპირველი -ა-სა და -ე-ს ადგილას (სარჯველაძე). ჩვენს მასალაში ჯერ კიდევ ვხვდებით -ა სუფიქსს: დავაპყრა, დავიპყრა, ვცნა, ვიცნათ. შდრ. გამოვსცნო.

II კავშირებითში იშვიათია ზმნაში პირდაპირი ობიექტის მრავლობითობის აღნიშვნა: „რათა დაარღÂვნეს საქმენი ეშმაკისანი” (ი. ბატონ., I, გვ. 243); „შევირტყნეთ წელნი” (ი. ბატონ., II, გვ. 561).

II კავშირებითის მწკრივი საკვლევ მასალაში გამოიყენება სამივე კილოს _ კავშირებითი, მომავალი დროის თხრობითი და ბრძანებითი _ ფუნქციით. აქედან პირველი ორი ისტორიულია, ხოლო მესამე _ შეძენილი. საინტერესოა აგრეთვე საანალიზო მწკრივის II თურმეობითის მნიშვნელობით გამოყენების შემთხვევები.

III თავი. III სერიის მწკრივთა წარმოების საკითხები. $1. III სერიის მწკრივთა წარმოების საკითხები დიაქრონიულ ჭრილში. მოქმედებითი გვარის ზმნათა III სერიის მწკრივთა წარმოებისას ყურადღებას იქცევს საყრდენი ფუძის საკითხი. ამასთან დაკავშირებით სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა თვალსაზრისია გამოთქმული, რის შესახებაცაა მსჯელობა სადისერტაციო ნაშრომის მოცემულ პარაგრაფში. აღნიშნულია, რომ ეს თვალსაზრისები ერთმანეთს ავსებს და გარკვეული თვალსაზრისით ერთიან სურათს ქმნის გარდამავალ ზმნათა საყრდენი ფუძის შესახებ.

ბ. ჯორბენაძე წიგნში „ქართული დიალექტოლოგია” აღნიშნავს, რომ გარდამავალი ზმნის პარადიგმები ქართულში საყრდენი ფუძის განაწილების თვალსაზრისით სამი ნაირსახეობითაა წარმოდგენილი. ეს არის „წერს” ტიპი, „მალავს” ტიპი და „გმობს” ტიპი.

„წერს” ტიპის ზმნები ფუძეს უცვლელად ინარჩუნებენ ყველა პარადიგმაში, II და III ტიპის ზმნებში კი ორი ფუძე უპირისპირდება ერთმანეთს: თემისნიშნიანი და უთემისნიშნო. „მალავს” ტიპის ზმნებისთვის I თურმეობითის (ავტორი შედეგობითს უწოდებს. მ. გ.) საყრდენი აწმყოს ფუძეა, ხოლო „გმობს” ტიპის ზმნებისთვის _ ნამყო ძირითადის ფუძე (ჯორბენაძე, 1989, 10). დრეკ-ს ტიპის ფორმები, ფუძეთა განაწილების თვალსაზრისით, მალ-ავ-ს ტიპის ზმნათა პრინციპს იმეორებენ, „ოღონდ თემის ნიშნის მქონებლობა-უქონლობის ნაცვლად I და II სერიის ფორმათა დასაპირისპირებლად ფუძის განსხვავებული გახმოვანებაა გამოყენებული (დრეკ-ს: დრიკ-ა). ასევე თავსდებიან ზემოხსენებულ სისტემაში ჰვნებს და სტკენს ტიპის ფორმები. სხვაობას იძლევა ის, რომ მყოფადისა და სრული ასპექტის გამოხატვა ხმოვანი პრეფიქსებით ხდება: ავნებს, ატკენს... ავნო, ატკინა...” (იქვე, 10-11).

-ებ თემისნიშნიან ზმნები ორ ჯგუფად იყოფა: ნაწილი მალავს ტიპის პარადიგმებს მისდევს და მათი საყრდენი III სერიის მწკრივებში აწმყოს ფუძეა: აშენებს _ აუშენებია, ნაწილი კი გმობს ტიპის პარადიგმებს მისდევს და საყრდენად II სერიის ფუძეს იღებს: დებს _ დაუდია, იგებს _ გაუგია, იღებს _ აუღია და სხვ. ძველ ქართულში ზოგიერთის საყრდენი I სერიის ფუძე იყო: დაუდებიეს, მიუღებიეს, შეუნდოებიეს და სხვ.

რაც შეეხება -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნებთან -ია დაბოლოების წარმოდგენას I თურმეობითში, ამის შესახებ არაერთხელ აღნიშნულა სამეცნიერო ლიტერატურაში. ზ. ჭუმბურიძე შემირაცხავს ფორმათა გვერდით შემირაცხია ფორმათა ნორმად მიღებასაც მოითხოვს. ასევე ფიქრობს გ. გოგოლაშვილი.

როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, III სერიის მწკრივებში (მსგავსად II სერიისა) ძველ ქართულში გამოიხატებოდა პირდაპირი ობიექტის მრავლობითობა, რითაც კიდევ ერთი სხვაობა მყარდებოდა ძველსა და ახალ ქართულს შორის.

$2. I თურმეობითი. I თურმეობითის ანალიზი საყრდენი ფუძის საკითხის გაშუქებით იწყება. ჩვენი მასალის მიხედვით, -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა საყრდენი I თურმეობითში არის როგორც I სერიის, ისე II სერიის

9

ფუძე. ასე რომ, ამ პერიოდის ძეგლებში ამ მხრივაც საკმაოდ ნაირგვარი სურათი გვაქვს, რაც ძველი ქართულის პარადიგმებთან ურთიერთშერევით არის გამოწვეული.

როდესაც პირდაპირ ობიექტად I ან II პირია, მეშველი ზმნის წინ ზოგჯერ სრულადაა დაცული -ავ თემის ნიშანი (დაუღუპავარ, მინახავხართ, დაუფარავხარ). დროთა განმავლობაში ეს შედარებით ძნელად წარმოსათქმელი ფორმები გამარტივდა და მივიღეთ დაუფარივარ კონსტრუქციის ფორმები. „პატარა კახად რომ გინახვივარ” (ნ. ბარ.). ზოგჯერ მეშველი ზმნის წინ -ავ თემის ნიშანი არ არის წარმოდგენილი: უწყვლივარ (ალ. ჭავჭ.). გიორგი ერისთავთან -ავ//-ამ თემის ნიშნები ძირითადად შენარჩუნებულია I თურმეობითში. იშვიათად ვხვდებით -ავ თემის ნიშნის -ევ ნიშნით შეცვლის ფაქტებს: „მე არ მინახევხართ” (გ. ერისთ., გვ. 330). ასე რომ, ფორმათა პარალელიზმი I თურმეობითის წარმოებაშიც იგრძნობა. I თურმეობითის წარმოების შესწავლამ გვიჩვენა, რომ საყრდენი ფუძის განაწილების მიხედვით I თურმეობითში ნაირგვარი სურათი გვაქვს: აქ გამოიყოფა ზმნათა რამდენიმე ტიპი, რომლებიც შეიძლება ორ დიდ ჯგუფში გავაერთიანოთ. პირველ ჯგუფში ის ზმნები შევა, რომლებსაც ისტორიული ცვლილებები არ შეეხოთ, ხოლო მეორეში _ ის ზმნები, რომლებმაც ამ მხრივ ცვლილებები განიცადეს. შესაბამიად, I ჯგუფის ზმნებში ერთგვაროვანი ვითარებაა, ხოლო მეორე ჯგუფის ზმნებთან ფორმათა პარალელიზმი დასტურდება, რადგან საკვლევ პერიოდში ჯერ ისევ გამოიყენება ძველი წარმოების ნიმუშები. -ია დაბოლოების პარალელურად XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლებში საკმაოდ ხშირად იხმარება -იეს დაბოლოება. ჟანრის სპეციფიკას მნიშვნელობა არა აქვს: ძველი და ახალი წარმოების ნიმუშები ერთი ნაწარმოების ფარგლებშიც მონაცვლეობს. ვახტანგ ორბელიანი და გიორგი ერისთავი ახალ წარმოებას არჩევენ, აქ შედარებით ნაკლებად გამოვლინდება ძველი წარმოების მაგალითები. ი. ბატონიშვილი უპირატესობას ძველ წარმოებას ანიჭებს. სხვა მწერლები თითქმის თანაბრად ხმარობენ პარალელურ ფორმებს.

$3. II თურმეობითი. II თურმეობითში შეიძლება შეგვხვდეს ორი სახეობის ნ ინფიქსი: პირველ შემთხვევაში იგი უჩნდება გრძელ ფორმებს _ გამეკეთებინა, ამეშენებინა... (შეგვხვდა უნარო ფორმებიც: გაეკეთებიათ) და მეორე შემთხვევაში ზმნებს ჩაერთვით ვნებითის წყვეტილის მწკრივისგან განსხვავების მიზნით: დაემალა – დაემალნა.

მოიპოვება ისეთი ზმნებიც, რომლებიც დღეს II თურმეობითში გრძელ ფორმებს გვიჩვენებენ, მაგრამ საკვლევი პერიოდის ენაში მოკლე ფორმებს ავლენენ: აღმეარნა, მეცნობა. ახალ ქართულში გავრცელებული ფორმებია: ამეღიარებინა, მეცნობებინა.

დადასტურდა საპირისპირო მოვლენაც: დღეს ზმნა მოკლე ფორმით იხმარება, საანალიზო მასალაში კი გრძელი ფორმით ჩანს: აღმედგინებინა. ეს არის ფუძედრეკადი ზმნა, რომელიც ძველ ქართულში -ებ თემის ნიშნით იხმარება: აღადგინებს _ და ამ თემატურ სუფიქსს I თურმეობითშიც გადაიყოლებს. ამის ანალოგიის შედეგი უნდა იყოს -ებ თემის ნიშნის გამოჩენა II თურმეობითში.

მეორე სახეობის ნ ინფიქსი იხმარება: -ავ თემისნიშნიანებთან: (გაებედნათ); -ობ თემისნიშნიანებთან (მეყიდნა); -ი თემისნიშნიანებთან (გამეზარდნა); ფუძედრეკადებთან (მამეწვივნეთ).

ნ იხმარება ისეთ ზმნებთანაც, რომელთა საწყისებიც ნ აფიქსით არის ნაწარმოები, მაგრამ იმათ აწმყოს ფორმებში ის არ ჩნდება, მაგ., თხოვნა _ ნ აფიქსით ნაწარმოები საწყისია, მაგრამ აწმყოში გვაქვს ითხოვს, ან თხოულობს. ამ ზმნათა I თურმეობითი საწყისს ეფუძნება: უთხოვნია. ეს ნ გამოჩნდება II თურმეობითშიც: მეთხოვნა, მოეთხოვნა. ნ ინფიქსი არ ჩანს იმ ზმნებთან, რომელთა ძირიც შეიცავს ნ თანხმოვანს: გაგეშინჯათ. არცთუ იშვიათია ზმნური ფორმების მწკრივის ნიშნის გარეშე წარმოდგენა: მოვეკალ.

$4. III კავშირებითი. ზ. სარჯველაძე III კავშირებითის ძირითად ფუნქციად ძველ ქართულში მომავალი დროის გამოხატვას ასახელებს. იგი იშვიათად გამოიყენებოდა ამ პერიოდის წერილობით წყაროებში. იგივე შეიძლება ითქვას საანალიზო პერიოდზეც. III კავშირებითის მწკრივი ზოგჯერ გადმოცემს წარსულ დროში შესრულებული მოქმედების შედეგს აწმყოში. „მე ვერ დავიჯერებ, რომე ღმერთსა კაცთ ბუნება ამისთვისრე დაებადოს” (ალ. ჭავ.). კილოური გაგება თხრობითია, ვიდრე კავშირებითისა. მოცემული მაგალითი შეიძლება III კავშირებითის თხრობითი კილოს ფუნქციით გამოყენების ნიმუშად მივიჩნიოთ. იგი შეგვხვდა აგრეთვე წარსული დროის მნიშვნელობით რთულ ქვეწყობილსა და თანწყობილ წინადადებებშ: „მაგრამ ლბილთ

10

ხოდაბუნთა კვალად ისევ ვეწყობი და იმათაც ასეთთა,…რომ აბრეშუმებრს ბალახს კრძალვით ძლივ გაებედნოსთ თავის ჩენა იმ ალაგს” (ალ. ჭავჭ.); „უბნობენ, ვითომც მრავალი სასწაული გამოეჩინოს და ამისთვის ნაპოლეონის ბრძანებით დაეხშოსთ ესე” (გრ. ორბ.).

III კავშირებითის ფორმები უფრო ხშირად გარდაუვალ ზმნებთან იხმარება, რაც ჩვენი კვლევის სფეროს სცილდება. მოქმედებითი გვარის ზმნებთან ნაკლებად დასტურდება.

IV თავი. მოქმედებითი გვარის ზმნათა წარმოების თავისებურებები. საანალიზო პერიოდში. $1. გვარის, ქცევისა და კონტაქტის წარმოების საკითხები. მოცემულ პარაგრაფში საუბარია გვარის, ქცევისა და კონტაქტსი წარმოების თავისებურებებზე საკვლევ პერიოდში. აღნიშნულია, რომ იშვიათად, მაგრამ მაინც დასტურდება შემთხვევები, როდესაც ფორმით საშუალ-მოქმედებითი გვარის ზმნები მოქმედებითი გვარის შინაარსით არის გამოყენებული: „იხალისოს სიარული” (თ. ბაგრატ.); „ჩემს საქმეს ვკვირი” (იქვე); „სინანულს ვმრთელობ” (იქვე); „ვიმეცადინებ ღირსებას” (იქვე). წარმოდგენილ ზმნებს გააჩნიათ პირდაპირი მიმართების ფორმები და, მაშასადამე, მოცემულ კონტექსტში ყველა ისინი გარდამავლებია.

ქართული სალიტერატურო ენის განვითარების მთელ მანძილზე ქცევის კატეგორიის ფარგლებში შეინიშნება წარმოების ტიპის შეცვლა ცალკეულ ზმნებთან. არის, მაგ., შემთხვევები, როდესაც თანამედროვე ქართულის -ა პრეფიქსიანი საარვისო ქცევა უპრეფიქსოდ გამოიხატება: შემზადა. შინაარსით საარვისო ქცევის ფორმა უ- პრეფიქსს გვიჩვენებს: შეუძლოს, შეუძლო. ნახვა ზმნა სათავისო ქცევის შინაარსით არის გამოყენებული: „მოინახე... კეთილის მოყვარე” (ალ. ჭავჭ.); ქცევის ნიშნის გარეშეა ზმნები, რომელიც დღეს ი- პრეფიქსული წარმოებითაა ცნობილი: სცავსა, გამოსცნობს, გამოვსცნო, გადაჰყრის, მძიე, ჰგრძნო, ვგრძენ. საობიექტო ქცევის შინაარსი უპრეფიქსო ფორმითაა გადმოცემული: „უვიცთა სწავლის” (თ. ბაგრატ.); „სოფელმან მწვიმმან არც იგ შეტყობად გჩნიოს” (იქვე); „ნივთიერთ გძღვნი” (იქვე); „ჭმუნვამან მძღვნა (ალ. ჭავ).

იმღერს ზმნა საანალიზო ტექსტებში კვლავ გამოვლინდება პრეფიქსული წარმოებით: „მზე შინაოს რათ არ იმღერიან?” (თ. ბაგრატ.). იპოვა ზმნა უპრეფიქსოდც იხმარება: „ჰპოვნა ტრაპეზნი” (ალ. ჭავჭ.). გრიგოლ ორბელიანთან დასტურდება ახილონ ფორმა, რომელიც შინაარსით სასხვისო ქცევას გამოხატავს და უპირისპირდება იხილონ ფორმას: „რათამცა იხილონ სხვანი და ახილონ ეგრეთვე თავიცა თვისი სხვათა”. იხილონ-ახილონ საინტერესო ოპოზიციური წყვილია ქცევის თვალსაზრისით.

XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენაში ხშირია კაუზატიური ფორმები. ნაწარმოებ ფორმებს მაწარმოებლად მოუდით -ევ, -ინ და -ევინ ინფიქსები:

შუალობითი კონტაქტის ფორმებში ზოგჯერ შეინიშნება ფუძისეული, კერძოდ, საწყისის -ან, -ენ მაწარმოებლის თანხმოვნითი ელემენტის დაკარგვის ფაქტები (მოვატაინეთ, მოვაყვაინე, მარბეინებდენ, აწყეინოს).

ზ. სარჯველაძის მონაცემების მიხედვით, ძველ ქართულში შუალობითი კონტაქტის მაწარმოებლად ა- _ -ი კონფიქსი გამოიყენება. იგი საანალიზო პერიოდში ჯერ კიდევ აქტიურად იხმარება: გამოვატანიეთ, აპკურებიეს. ასეთი ფორმებით განსაკუთრებით გამოირჩევა გიორგი ერისთავის ნაწარმოებთა ენა. ბგერის დაკარგვის ფონეტიკური მოვლენა გვაქვს -ევინ მაწარმოებლის გამოყენების შემთხვევებში: აქ იკარგება ან ვ (გადაახდ-ეინ-ებდა), ან ნ (მათქმ-ევი-ებ) თანხმოვანი.

გვაქვს როგორც პირველადი კაუზატიური ფორმები, ისე ნაწარმოები. საყურადღებოა შევიხვეწიებ (გ. ერისთ.) ფორმა, რომელიც, კონტაქტის კატეგორიის თვალსაზრისით,

ვახვეწნინებ ზმნის იდენტურია. მაქცევრების მსგავსად კონტაქტის მაწარმოებლებიც პირის მატებას განაპირობებენ: მათი საშუალებით

ერთპირიანი ზმნა ორპირიანად იქცევა (ეთრევა _ ეთრევინება), ორპირიანი _ სამპირიანად (წერს _აწერინებს), ხოლო სამპირიანი _ ოთხპირიანად (დამიხატე _ დამიხატვინე). დადასტურდა ბოლო შემთხვევის ნიმუშებიც: „ნაკვერცხალი მომიტანინე” (ი. ბატონ.); „მან... დაგიმტკიცებინათ... თავადობა” (იქვე); იშვიათია შუალობითი კონტაქტის ორმაგი წარმოების შემთხვევები: ვაწერინებინებ, ვაჭრევინებინებ.

$2. თემის ნიშანთა განაწილება. ცვლილებები თემის ნიშანთა სისტემაში ისტორიულად რამდენიმე მიმართულებით წარიმართა: 1. ზმნას ძველ ქართულში არ ჰქონდა ის და შემდეგ დაერთო (მაგ., ტეხს _ ტეხავს);

11

2. ჰქონდა და დაეკარგა (მაგ., წარგავლინებ _ წარგავლენ); 3. მოხდა თემის ნიშნის მარტივი ჩანაცვლება (მაგ., განმარტებს _ განმარტავს).

თემის ნიშანთა მონაცვლეობა, რომელიც ქართული სალიტერატურო ენისთვის დამახასიათებელია მისი განვითარების მთელ მანძილზე, XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენისთვისაც ნიშანდობლივი ფაქტია. ფორმათა პარალელიზმი გამოწვეულია როგორც ძველი და ახალი ფორმების, ისე სალიტერატურო და დიალექტური მონაცემების თანაარსებობით. მაგ., ჰკურნებს//ჰკურნავს, განმარტებს//განმარტავს, აღადგინებს//აღადგენს, კვეცს//კვეცავს და ა. შ. ფორმები ისტორიულა მონაცვლეობას გვიჩვენებს _ ძველ ქართულში პირველი მეწყვილეები გვქონდა და ახალ ქართულში მეორე მეწყვილეები გვაქვს, საკვლევი პერიოდის ძეგლები კი ორივე წარმოების ნიმუშებს გვიჩვენებს; შეგვხვდა წერამს, გკითხამ და ა. შ. ფორმები, რაც დიალექტიზმებია და ტექსტებში წერს, გკითხავ და ა. შ. ფორმების გვერდით არსებობს. საანალიზო ტექსტებში გვაქვს როგორც პროდუქტიული თემატური სუფიქსით არაპროდუქტიულის, ისე არაპროდუქტიულით პროდუქტიულის ჩანაცვლების შემთხვევები, ან კიდევ თემისნიშნიან ზმნათა უთემისნიშნოდ გამოყენების მაგალითები. სალიტერატურო ენაში ასეთი ფორმები დიალექტებიდან უნდა იყოს შეღწეული.

$3. პირის ნიშანთა განაწილება. XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლები ყურადღებას იქცევს ზმნებში პირის ნიშანთა განაწილების თვალსაზრისითაც. ვფიქრობთ, რომ ამ პერიოდის ძეგლებში დადასტურებული ვითარება საინტერესოა ენის ისტორიისთვის. წერილობით წყაროებში I სუბიექტური პირის ნიშნად ჯერ ისევ ხშირად გვხვდება ნულოვანი ალომორფი ო და უ ხმოვნების წინ: „მე... ყური დაუგდევ” (თ. ბაგრატ.); „წარუდგინე მათ ცოლი ჩემი” (გრ. ორბ.); „მე დაუმტკიცებ” (იქვე).

ასევე ფართოდ იხმარება II სუბიექტური პირის ნიშნები. ჰ- პრეფიქსი შეგვხვდა ბ ფ პ მ, თ, ვ, გ ქ კ ხ, ნ, ყ თანხმოვნების წინ (ჰბადავ, ჰფინო, ჰპოვებ, მოჰთვალეთ...), ს- პრეფიქსი _ თ, ვ, ძ ც წ თანხმოვნების წინ (სთქვი, განჰვლოთ, სძებნი, წარსწყმინდე...).

ზმნებში შეიძლება ჰს- პირის ნიშანთა კომბინაცია შეგვხვდეს, სადაც ჰ- II სუბიექტურ, ხოლო ს- III პირდაპირ ობიექტურ პირს აღნიშნავს (ჰსჭრი, ჰსცანით, ჰსწყევლით, ჰსჩემობთ...). ჰს- პრეფიქსთა კომბინაცია სამპირიან ზმნებშიც გამოვლინდა, სადაც ჰ- აღნიშნავს II სუბიექტურ პირს, ხოლო ს- _ III ირიბ ობიექტურ პირს (ჰსძღვენით, ჰსცემ, შეჰსწიროთ, დაჰსტყუე). ჰს- პირის ნიშანთა ერთად გადმოცემისას ერთი კანონზომიერებაა დაცული: კბილისმიერი, წინა ნუნისმიერი და უკანა ნუნისმიერი ხშული თანხმოვნების წინ ს- პრეფიქსია და არა ჰ-.

II სუბიექტური პირის ნიშანი არცთუ იშვიათად არ არის წარმოდგენილი. ასეთი მაგალითები შეგვხვდა: მ, თ, ს, შ, რ ნ, ქ, ყ თანხმოვნების წინ (განმარტებ, დათხზვიდით, გასინჯე, გარდაშლიდე...). პირდაპირი ობიექტის III პირის ნიშანი ჰ- იხმარება ბ ფ პ მ, თ, ც ზ ს, გ ქ კ ღ ხ, რ, შ ჭ, ყ თანხმოვნების წინ (ჰბილწვენ, ჰფარვენ, ვჰპოვებ, ვჰმალავ, შთაჰთქა...); ს- პრეფიქსი ჩანს დ თ ტ, ძ ც წ, ჩ ჭ თანხმოვნების წინ (მოვსდრეკ, წარმოვსთქვა, განვსტყორცვიდი, გასცრცვიდნენ...). ვ-, ს- პრეფიქსები ხშირად ერთად იხმარება, რაც ახალი ქართული ენის ნორმების მიხედვით, დაუშვებელია.

ს- პირის ნიშანი იშვიათად ასიმილირებულია და ზ-ს სახით არის წარმოდგენილი: დაზდებდა. არის შემთხვევები, როდესაც პირდაპირი ობიექტის აღსანიშნავად ორივე _ ჰ-, ს- _ პრეფიქსია ასახული.

ასეთი მაგალითები შეგვხვდა დ თ ტ, ძ ც წ, ჯ ჩ ჭ ვ თანხმოვნების წინ (განჰსდევნის, ვჰსთარგმნე, ჰსტანჯვენ...). ჰ-, ს- პრეფიქსები გვაქვს მაშინაც, როცა ზმნას ორი მესამე ობიექტური პირი შეეწყობა _ პირდაპირი და ირიბი: ჰსცა, შევჰსწიროთ, შევჰსძღვენ. როცა ჰ- და ს- პრეფიქსები ერთადაა, შემთხვევათა აბსოლუტურ უმრავლესობაში ჯერ ჰ- პრეფიქსია და შემდეგ ს-. იშვიათად ვხვდებით საპირისპირო შემთხვევას: ვსჰთქვა. როგორც ვხედავთ, ვჰ, ვჰს, ვს, ჰს პირის ნიშნების ერთად წარმოდგენა ჩვეულებრივია ამ პერიოდის ენაში. ასევე გვხვდება მს მიმდევრობა, სადაც მ- I ირიბ ობიექტურ პირს გამოხატავს, ხოლო ს- _ III პირდაპირ ობიექტურ პირს: დამსდვა, დამსდვას.

ცხადია, ხშირია III პირდაპირობიექტური პირის ნიშნის დაკარგვის შემთხვევებიც: ის იკარგება ბ ფ პ მ, დ თ ტ, ვ, ძ ც წ ზ ს, ჩ შ, გ ქ კ, ნ ლ რ, ყ, ხ თანხმოვნების წინ (ბძარავს, ვთქვა, აღკრძალავს, გავბედამ...). ობიექტის პირის ნიშანი არასდროს არ არის წარმოდგენილი ხმოვნების წინ: იღებდენ, განაპოხებენ.

12

პირველი, რაც შეიძლება დავასკვნათ საკითხის შესწავლის ანალიზისას, არის ის, რომ პირის ნიშანთა ფუნქცია XIX ს-ის I ნახევრის მოღვაწეთათთვის გაურკვეველია. მათთვის ნათელი არ არის არა მხოლოდ ის, რომ ისინი პირის ნიშნებია, არამედ ისიც, რომ ისინი ზმნის კუთვნილებააა, აღიქვამენ მათ, როგორც სიტყვის მოსართავებს, მის განუყოფელ ნაწილებს. ნათქვამი ეხება II სუბიექტური, III პირდაპირობიექტური და III ირიბობიექტური პირის ნიშნებს. ამიტომაც ხშირად ისინი თავს იჩენს იქ, სადაც მათი ადგილი არ არის: საუბარია არა მხოლოდ ისეთ შემთხვევებზე, როცა ისინი თანხმოვნებს არ განარჩევენ და განსაზღვრული პოზიციები არა აქვთ _ როგორც ჰ-, ისევე ს- უმრავლესად გვხვდება მსგავს ფონეტიკურ პირობებში, ერთი და იმავე თანხმოვნმების წინ, და ასევე იმავე თანხმოვნების წინ ხშირად არ არის წარმოდგენილი _ არამედ ისეთ შემთხვევებზეც, როცა მათი შესაბამისი პირი ზმნას არ შეეწყობა. სხვა მეტყველების ნაწილებშიც მათი გამოჩენა ამისი დასტურია.

$4. აღწერითი ზმნები. აღწერითი ზმნები ცალკე თემაა საკვლევი პერიოდის ენაში. გვხვდება როგორც ფართოდ გავრცელებული ფორმები, ისე შედარებით ნაკლებად ხმარებული. განსაკუთრებით საინტერესოა ზმნები, რომლებიც მწერლის სიტყვათქმნადობის შედეგია. მაგ., ახალმყავ, შმაგ-მყოფენ, ტვირთ-ჰყო, შესმულგყო და სხვ.

აღწერითი ზმნების სახელად ნაწილად გვხვდება: არსებითი სახელი (ტყვე-ჰყო ზავ ჰყვეს); ზედსართავი სახელი (სუსტ-გვყო, ბნელ უყვიეს, შმაგ-მყოფენ); წარსული დროის ვნებითი გვარის მიმღეობა (შეკრულ გყო, განწმენდილ ჰყო, შესმულგყო); ახლანდელი დროის საშუალი გვარის მიმღეობა (მტირალ-მყო).

სემანტიკური თვალსაზრისით, აღწერითი ფორმები ორ ჯგუფად იყოფა: ერთ ჯგუფს ქმნის სახელადი ნაწილისა და ზმნური ნაწილის ისეთი ერთობა, რომელიც ერთ მთლიანობას წარმოადგენს და რთულ ზმნად კვალიფიცირდება, ხოლო მეორე ჯგუფს _ ისეთი აღწერითი კონსტრუქციები, სადაც სახელადი ნაწილი და ზმნური ნაწილი წინადადების სხვადასხვა წევრის ფუნქციას ასრულებენ, მაგ., „გალობა ჰყვეს” (ნ. ბარ.); ჰყვეს ორპირიანი ზმნაა და მისი პირდაპირი ობიექტი ამ მაგალითში არის გალობა. გალობა ჰყვეს არ არის ერთი მთლიანობა, ანუ რთული ზმნა. მაგრამ ეს არის სათქმელის გამოხატვის აღწერითი ფორმა, აღწერითი კონსტრუქცია, რომელიც ცვლის ორგანულ იგალობა ფორმას. ე. ი., ასეთ შემთხვევებში საქმე გვაქვს სათქმელის გამოხატვის აღწერით საშუალებასთან. იგივე ითქმის „გამოძიება ჰყო” (ი. ბატონ.); „კითხუა ჰყვეს” (ი. ბატონ.); „ქორწილი უყავ” (იქვე) მაგალითებზე.

როგორც წესი, სახელადი ნაწილი უსწრებს ზმნურს. იგი, ძირითადად, ფუძის სახით არის წარმოდგენილი. ზმნური ნაწილი, ძირითადად, ორპირიანის შინაარსს შეიცავს. იშვიათად გვხვდება სამპირიანის სემანტიკის შემცველიც: „როანემ ყოველივე ცხადუყო” (ი. ბატონ.); „ცხად მიყავ” (იქვე).

აღწერითი წარმოების ნიმუშების სიმრავლით განსაკუთრებით გამოირჩევა იოანე ბატონიშვილის თხზულებათა ენა, აგრეთევ სოლომონ დოდაშვილის წერილებიც. საანალიზო მასალაში პირის ნიშნები ზმნურ ნაწილშია ასახული, იშვიათად სახელურ ნაწილშიც გამოჩნდება: „დაჰკარგულ ჰყოფს” (გრ. ორბ.). აღწერითი ზმნები ყურადღებას იქცევს არა მხოლოდ სტრუქტურულ-სემანტიკური, არამედ ორთოგრაფიული თვალსაზრისითაც. გამოიყოფა მათი დაწერილობის სამი სახე. ისინი წარმოდგენილია: 1. ერთად; 2. ცალ-ცალკე და 3. დეფისით.

$5.ნასახელარი ზმნები. საანალიზო მასალაში ჩვენთვის საინტერესო იყო გარდამავალი ნასახელარი ზმნები. ისევე, როგორც აღწერითი ზმნების შემთხვევაში, ნასახელარი ზმნებიც ხშირად მწერლისეულია და თავისთავად ფასეულობას წარმოადგენს იმის მიუხედავად, გამოიყენება ისინი დღეს თუ არა. ძირითადად, გვხვდება არსებითი და ზედსართავი სახელებისაგან ნაწარმოები ზმნები სხვადასხვა ქცევის ფორმით: ვიმშვილდებ, განვაისარე, შეიმცერ, შეამუსიკებს, განავარდებენ, აცვრივნეთ, შეიშვილე, იძმე...

$6. ბრძანებითი კილოს გამოხატვისათვის. აქ საუბარია ბრძანებითი კილოს გამოხატვის სისტემაზე ძველ ქართულში და დახასიათებულია საანალიზო პერიოდის ვითარება. აღნიშნულია, რომ I და II ბრძანებითის მწკრივები მოშლილია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი ფუნქციები უკვე თხრობითი და კავშირებითი მწკრივის ფორმებზეა განაწილებული. ტექსტებში წართქმითი ბრძანებითი გადმოიცემა: აწმყოს კავშირებითით: განაგებდე, იკლებდეთ; მყოფადის კავშირებითით: დაგვიწვავდეს, მომწერდეო; I ბრძანებითით (იშვიათად):

13

შეასხამდით; წყვეტილით: შეიწყალე, მომეც; II კავშირებითით: ვცნათ, განაგოსმცა, გამოგირჩიოს; II თურმეობითით: გაგეშინჯათ.

ნუ ნაწილაკიანი უკუთქმითი ბრძანებითი გადმოიცემა: აწმყოთი: ნუ მაშთენ, ნუ მომყოფ; აწმყოს ხოლმეობითით (ერთადერთი შემთხვევა): ნუ მეტყჳნ; წყვეტილით: ნუ გაგვიმწარენი, ნუ მიგვეც; II კავშირებითით: ნუ დამიტიროს, ნუღა დამეცეს.

არ ნაწილაკიანი უკუთქმითი ბრძანებითი გამოიხატება: II კავშირებითით: არ დასთხიოთ. ბრძანებითი კილოს გამოხატვის ახალი სისტემა საანალიზო პერიოდში ბოლომდე არ არის ჩამოყალიბებული და გამართული. მისი გადმოცემის მრავალგვარი საშუალებები სწორედ ამით არის გამოწვეული.

ძირითადი დასკვნები: მოქმედებითი გვარის ზმნათა მორფოლოგიის საკითხების შესწავლამ XIX საუკუნის I ნახევრის ძეგლთა ენის მიხედვით გამოავლინა არა მხოლოდ საკუთრივ მოქმედებითი გვარის ზმნათა თავისებურებები, არამედ ნათელი მოჰფინა, ზოგადად, მწკრივთა წარმოების საკითხებს აღნიშნულ პერიოდში. გამოირკვა, რომ XIX საუკუნის I ნახევრის ძეგლთა ენის ძირითადი მახასიათებელი ნიშანი საკვლევი თემის მიხედვით არის ფორმათა მრავალფეროვნება, რაც შედეგია იმისა, რომ ძველი ქართულის ენობრივი მოვლენები ჯერ ისევ მრავლად დასტურდება. ფორმათა პარალელიზმი, რომელიც ქართული სალიტერატურო ენის განვითარების შუა ხაზზე _ XII-XVIII საუკუნეებში შეინიშნება, საანალიზო პერიოდშიც ფაქტად რჩება.

საშუალი ქართულის სურათი მეორდება -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა უღლების თვალსაზრისით. აქაც თითოეული მწკრივის შიგნით ერთმანეთს ენაცვლება სამი _ -ავ, -ევ, -(ა)ვ-ი//-ამ, -ემ, -(ა)მ-ი _ ვარიანტი. უწყვეტელში, მაგ., გვაქვს, ერთი მხრივ, ვფარავდი, ჰფარავდი, ფარავდა, მეორე მხრივ, ვფარევდი, ჰფარევდი, ფარევდა, ხოლო, მესამე მხრივ, ვფარვიდი, ჰფარვიდი, ფარვიდა. ასეთივე ვარიაციები დასტურდება I სერიის სხვა სავრცობიან მწკრივებშიც. მართალია, აღარ არსებობს დაპირისპირება მწკრივებსა და პირებს შორის, როგორც ძველ ქართულში გვქონდა, მაგრამ ფორმათა მრავალფეროვნება მაინც შენარჩუნებულია. ახალ ქართულში -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნათა პარადიგმის გასწორება შედეგია, ერთი მხრივ, სხვა ზმნათა ანალოგიისა, რომელთაც ამ მხრივ მწყობრი სისტემა აქვთ და, მეორე მხრივ, უნიფიკაციის ტენდენციისა.

აღსანიშნავია, რომ XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენაში ფუძედრეკად ზმნებთან იშვიათად გამოვლინდება -ავ თემის ნიშანი, რაც ადასტურებს, რომ ეს მოვლენა ამ დროისთვის ჯერ არ იყო ფართოდ გავრცელებული. აწმყოს ფუძის შესწავლამ აჩვენა, რომ, ძირითადად, გვაქვს 10 ყალიბი, რომელიც, თემის ნიშანთა და პრეფიქსთა გამოყენების თვალსაზრისით, თავის მხრივ, ჯგუფებად იშლება. არის შემთხვევები, როდესაც ძველი ქართულის მოდელი გარკვეულ ზმნებთან შეცვლილია და ახალ ქართულში სხვა ვარიანტითაა წარმოდგენილი. ასეთი ზმნები საანალიზო პერიოდში ორივე მოდელით გვხვდება. კონსტრუქციის შეცვლა განპირობებულია როგორც ასპექტის სისტემის ცვლილებით, ისე ენის ცვალებადობის ზოგადი ბუნებით და აგრეთვე თემის ნიშანთა მონაცვლეობით.

ასპექტის სისტემაში მომხდარი ცვლილებები I სერიის ყველა მწკრივს შეეხო. ზოგიერთი ზმნის დროული მნიშვნელობის გადაწევა _ აწმყო მყოფადი _ ავტომატურად გავრცელდა აწმყოს-მყოფადის წრეების (რომელიც I სერიის დაშლის შედეგად ჩამოყალიბდა) სხვა მწკრივებზეც. საკვლევ ტექსტებში ამ ტიპის ზმნები, ახლის პარალელურად, კვლავ დასტურდება ძველი შინაარსით. საანალიზო პერიოდისთვის მკვეთრად გამოხატულ თავისებურებად ამ მიმართულებით უნდა ჩაითვალოს ზიარი ფორმების კვლავ არსებობა, მათი თანაბრად გამოყენება აწმყო-მყოფადის, უწყვეტელ-ხოლმეობითისა და აწმყოს კავშირებით-მყოფადის კავშირებითის მნიშვნელობით, რაც თავისთავად წარმოადგენს მორფოლოგიურ ომონიმიას. აქ საინტერესოა თვითონ ფაქტი, რომ XIX ს-ის I ნახევრისთვის აწმყო-მყოფადის წრეთა ფორმების ერთმანეთისაგან გამიჯვნის პროცესი ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე დამთავრებული.

XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენისთვის ასპექტის სისტემის საკითხთან მიმართებაში ნიშანდობლივია ისიც, რომ უწყვეტლის ზმნისწინიანი ფორმები ხოლმეობითის ფორმებს ემთხვევა და ამ შემთხვევაშიც საქმე გვაქვს მორფოლოგიურ პარალელიზმთან, რის გამოც მწკრივის დადგენა კონტექსტის საშუალებით ხდება. აღნიშნული მეტყველებს იმაზე, რომ ერთი სისტემიდან მეორე სისტემაზე საბოლოო გადასვლას საუკუნეები სჭირდება, რომ ენობრივ ცნობიერებას ხანგრძლივი მეხსიერება აქვს.

14

უწყვეტლის წარმოებისას აღსანიშნავია III სუბიექტური პირის ნიშნად მრავლობით რიცხვში -ნენ სუფიქსის პარალელურად -ენ სუფიქსის გამოყენება და მწკრივის ნიშნის დაურთველობის ფაქტები. -ნენ და -ენ სუფიქსების პარალელური ხმარება ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიშანია XIX ს-ის I ნახევრის სამწერლობო ენისთვის. ცოცხალ სასაუბრო მეტყველებაში ამ დროისთვის, სავარაუდოა, რომ -ნენ სუფიქსი გამოიყენებოდა. -ეს სუფიქსი ამ ფუნქციით საანალიზო ტექსტებში აღარ გამოვლინდება.

უწყვეტელი, დროული მნიშვნელობის გარდა, აუცილებლად გადმოსცემს ჯერობის ერთ-ერთ სახეს _ ერთგზისობას, ან მრავალგზისობას. საანალიზო მასალაში აწმყოს კავშირებითი თანაბრად გამოიყენება როგორც ისტორიული (I კავშირებითისგან მემკვიდრეობით მიღებული), ისე შეძენილი ფუნქციებით. კავშირებითი კილოს გამოხატვის უნარი მას სალიტერატურო ენის განვითარების არც ერთ ეტაპზე არ დაუკარგავს. ისტორიული ფუნქციაა აგრეთვე მომავალი დროის თხრობითი კილოს გადმოცემა, რომელიც მყოფადის მწკრივმა იტვირთა, მაგრამ საანალიზო პერიოდში აწმყოს კავშირებითი კვლავ გვხვდება ამ დატვირთვით და არცთუ იშვიათად. ახალ ქართულში ამ დანიშნულებით იგი უკვე აღარ იხმარება. რაც შეეხება შეძენილ ფუნქციას _ ბრძანებითი კილოს გამოხატვას _ ჩვენს ტექსტებში მოიპოვება მისი ამ მნიშვნელობით გამოყენების მაგალითები, რაც აგრეთვე არ არის დამახასიათებელი ახალი ქართულისთვის.

მყოფადის მწკრივის თავისებურებად საანალიზო პერიოდში უნდა ჩაითვალოს ის ფაქტი, რომ -ებ თემატური სუფიქსი ჯერ ისევ დაერთვის ფუძედრეკად ზმნებს (აღადგინებს, წარმოაჩინებს), რაც ძველი ქართულისთვის იყო დამახასიათებელი, მაგრამ ახალი ქართული სალიტერატურო ენისთვის უცხოა. XIX ს-ის I ნახევრის სამწერლობო ენაში მყოფადის მწკრივის შინაარსობრივი მახასიათებელია სამივე კილოს ფუნქციით გამოყენება, აქედან კავშირებითისა და მომავალი დროის თხრობითი კილოს მნიშვნელობები ისტორიულია, ხოლო ბრძანებითი კილოს მნიშვნელობა _ შეძენილი და დროებითი.

საბოლოოდ არის დასრულებული ამ პერიოდისთვის -დ და -ოდ სავრცობიან ზმნათა უნიფიკაციის პროცესი. XIX ს-ის I ნახევარში ფაქტობრივად დარღვეულია ხოლმეობითების ძველი ქართულისთვის ნიშანდობლივი

მწყობრი სისტემა: აწმყოს ხოლმეობითის ფორმები საანალიზო მასალაში მოქმედებითი გვარის ზმნებთან ფაქტობრივად არ

გამოიყენება. შეგვხვდა ერთადერთი მაგალითი: ნუ მეტყჳნ. უწყვეტლის ხოლმეობითის მწკრივი აქა-იქღა ჩნდება, თანაც, უწყვეტლისაგან ის თითქმის აღარც

განსხვავდება სემანტიკურად (უწყვეტელსაც აქვს უნარი, გამოხატოს მრავალგზისი ჯერობა), კონტექსტიც, როგორც მადიფერენცირებელი საშუალება I-II პირების შემთხვევაში, ფაქტობრივად კარგავს თავის ფუნქციას. უწყვეტლის ხოლმეობითის ფორმებად აღნიშნული პერიოდის ძეგლებში, რა თქმა უნდა, უპირობოდ კვალიფიცირდება ზმნათა III პირის ფორმები, რომლებიც -ს და -ან პირის ნიშნებს გვიჩვენებენ. რაც შეეხება I-II პირებს, მათი გამოცნობა ადვილად ხერხდება იმავე წინადადებაში, ან მომდევნო ფრაზებში ამავე მწკრივის III პირის არსებობის შემთხვევაში (ისევე, როგორც ძველ ქართულში).

უწყვეტლის ხოლმეობითზე უფრო ნაკლებად ჩვენს ტექსტებში II ხოლმეობითის მწკრივის ფორმები გვხვდება, ძირითადად, II და III პირისა, იშვიათად I პირისა, რიცხვი უმრავლეს შემთხვევაში მხოლობითია. III ხოლმეობითის ფორმები კი ჩვენს ტექსტებში არ დასტურდება.

ახალი _ მყოფადის წრის _ ხოლმეობითი ჩვენს ძეგლებში ყველა იმ ფუნქციით დასტურდება, რაც მას ახალ ქართულში აქვს. ეს ფუნქციები კი ასე გამოიყურება: დრო _ წარსული, ან მომავალი წარსულში; ჯერობა _ ერთგზისი, ან მრავალგზისი; ასპექტი _ სრული.

შესწავლილმა მასალამ ცხადყო, რომ ბრძანებითი კილოს გამოხატვის ახალი სისტემა ბოლომდე არ არის ჩამოყალიბებული და გამართული, რითაც აიხსნება მისი გადმოცემის მრავალფეროვანი საშუალებები აღნიშნულ პერიოდში: იგი გამოიხატება თხრობითისა და კავშირებითი კილოს მწკრივებით: წართქმითი ბრძანებითი: აწმყოს კავშირებითით, მყოფადის კავშირებითით, I ბრძანებითით, წყვეტილით, II კავშირებითით, II თურმეობითით; ნუ ნაწილაკიანი უკუთქმითი ბრძანებითი _ აწმყოთი, აწმყოს ხოლმეობითით, წყვეტილით, II კავშირებითით, ხოლო არ ნაწილაკიანი უკუთქმითი ბრძანებითი _ II კავშირებითით. I ბრძანებითის გამოყენების სულ ოთხი მაგალითი დადასტურდა საკვლევ მასალაში: თითო-თითო I და III პირის ფორმებთან და

15

ორი _ II პირის ფორმასთან. შესაბამისად, III პირის მხოლობით რიცხვში გამოყენებულია III სუბიექტური პირის ნიშანი -ნ, რომლის რეალიზების ერთ-ერთი სფერო სწორედ I ბრძანებითი იყო.

II ბრძანებითის ნიმუშები საკვლევი ძეგლების ენაში მოქმედებითი გვარის ზმნებთან არ შეგვხვედრია. საანალიზო პერიოდის თავისებურებად უნდა ჩაითვალოს უწყვეტლის ზმნისწინიან ფორმებთან

ხოლმეობითის ფორმალური დამთხვევა, რაც ასპექტის ძველი სისტემის გავლენის შედეგია. უწყვეტელსა და ხოლმეობითს შორის სხვაობა ის არის, რომ პირველს მხოლოდ წარსული დროისა და უსრული ასპექტის გამოხატვა შეუძლია, ჯერობის სახეობებიდან კი ორივეს გადმოცემის უნარი აქვს. მათი საერთო ფუნქციებია წარსული დროისა და ორივე სახის ჯერობის გადმოცემა.

ფორმათა დაწმენდის პროცესი წყვეტილის მწკრივის ფარგლებშიც მიმდინარეობს. ეს გამოიხატება ისეთ სეგმენტებში, როგორიცაა: ზმნაში პირდაპირი ობიექტის მრავლობითობის ნიშნის წარმოდგენა, -ი მწკრივის ნიშნის დაურთველობა, III სუბიექტური პირის -ა/-ო მარკერების მონაცვლეობა, აბლაუტის მქონე ზმნათა ფორმებში დრეკადი მარცვლისეული ვ თანხმოვნის შენარჩუნება და სხვ.

II კავშირებითის მწკრივი სამივე კილოს ფუნქციით გამოიყენება _ კავშირებითი, მომავალი დროის თხრობითი და ბრძანებითი. აქედან პირველი ორი ისტორიულია, ხოლო მესამე _ შეძენილი. საინტერესოა საანალიზო მწკრივის II თურმეობითის მნიშვნელობით გამოყენების შემთხვევები.

I თურმეობითის წარმოების შესწავლამ გვიჩვენა, რომ საყრდენი ფუძის განაწილების მიხედვით აქ ნაირგვარი სურათი გვაქვს: გამოიყოფა ზმნათა რამდენიმე ტიპი, რომლებიც შეიძლება ორ დიდ ჯგუფში გავაერთიანოთ. პირველ ჯგუფში შედის ის ზმნები, რომლებსაც ისტორიული ცვლილებები არ შეეხოთ, ხოლო მეორეში _ ის ზმნები, რომლებმაც ამ მხრივ ცვლილებები განიცადეს. შესაბამიად, I ჯგუფის ზმნებში ერთგვაროვანი ვითარებაა, ხოლო მეორე ჯგუფის ზმნებთან ფორმათა პარალელიზმი დასტურდება, რადგან საკვლევ პერიოდში ჯერ ისევ გამოიყენება ძველი წარმოების ნიმუშები.

II ჯგუფის ზმნები, თავის მხრივ, რამდენიმე ტიპად იყოფა: I ტიპში შეიძლება გავაერთიანოთ -ავ//-ამ თემისნიშნიანი ზმნები, რომელთა საყრდენიც ძველ ქართულში აწმყოს ფუძე იყო, ხოლო შემდეგ სხვა ზმნათა ანალოგიით I თურმეობითში -ია დაბოლოებაზე გადავიდნენ და საყრდენად II სერიის ფუძე აიღეს. II ტიპში ერთიანდება ის ზმნები, რომლებიც ძველ ქართულში -ებ თემატური სუფიქსით ფორმდებოდნენ და საყრდენად აწმყოს ფუძე ჰქონდათ, შემდეგ, ასპექტის სისტემის შეცვლასთან დაკავშირებით, აწმყოში -ობ თემისნიშნიანი ფორმა განივითარეს და საყრდენი ფუძეც შეიცვალეს _ დაეფუძნნენ აორისტს: იხმარებს _ უხმარებია; ხმარობს _ უხმარია, ანუ მალავს ტიპის ზმნებიდან გმობს ტიპის ზმნებში გადაინაცვლეს. ამ შემთხვევაშიც ტექსტებში შემონახულია როგორც ძველი, ისე ახალი წარმოების მაგალითები; III ტიპში დაჯგუფდება ერთთანხმოვნიანი ძირის შემცველი -ებ თემისნიშნიანი ზმნები, რომელთა საყრდენიც ძველ ქართულში აწმყოს ფუძე იყო, შემდეგ კი წყვეტილს დაეყრდნენ: დებს _ დაუდებია _ დაუდია. პარალელური ფორმები აქაც იჩენს თავს; IV ტიპში შევა ის ზმნები, რომლებსაც I-II სერიაში საერთო თემა აქვთ, მაგრამ დიალექტებში -ავ//-ამ თემისნიშნიან ზმნათა ანალოგიით აღნიშნულ თემატურ სუფიქსს იჩენენ აწმყოში და, შესაბამისად, მას გადაიყოლებენ I თურმეობითში. ასეთი შეგვხვდა წერს ზმნა: წერამს _ დაუწერამს. ანუ დიალექტებში არის ტენდენცია, ამ ტიპის ფორმათა ორთემიანებში გადასვლისა (მსგავსად ტეხავს ტიპის ზმნებისა), მაგრამ სალიტერატურო ენა არ უშვებს ასეთ ფორმათა ხმარებას; V ტიპს ქმნიან ის -ებ თემისნიშნიანი ზმნები, რომლებიც ცალკეულ შემთხვევებში იცვლიან საყრდენ ფუძეს და გმობს ტიპის ზმნებს ემსგავსებიან: ამზადებს _ მოუმზადია, აპატიმრებს _ დაუპატიმრია და სხვ. აღნიშნული მოვლენა თანამედროვე ქართულში არ შეინიშნება და არც ძველი ქართულისთვის იყო დამახასიათებელი. აქედან გამომდინარე, ფაქტი შეიძლება საკვლევი პერიოდის თავისებურებად მივიჩნიოთ.

-ია დაბოლოების პარალელურად XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლებში საკმაოდ ხშირად იხმარება -იეს დაბოლოება. ჟანრის სპეციფიკას მნიშვნელობა არა აქვს: ძველი და ახალი წარმოების ნიმუშები ერთი ნაწარმოების ფარგლებშიც მონაცვლეობს. ვახტანგ ორბელიანი და გიორგი ერისთავი ახალ წარმოებას არჩევენ, აქ შედარებით ნაკლებად გამოვლინდება ძველი წარმოების მაგალითები. ი. ბატონიშვილი უპირატესობას ძველ წარმოებას ანიჭებს. სხვა მწერლები თითქმის თანაბრად ხმარობენ პარალელურ ფორმებს. გიორგი ერისთავთან -ავ//-ამ თემის ნიშნები ძირითადად შენარჩუნებულია I თურმეობითში.

16

II თურმეობითში ზმნური ფორმები გამოავლენენ ორი სხვადასხვა ოდენობის ნ ინფიქსს. პირველი თავს იჩენს ე.წ. გრძელ ფორმებში (გამეკეთებინა, ამეშენებინა...), ხოლო მეორე ზმნებს ჩაერთვით ვნებითის წყვეტილის მწკრივისგან განსხვავების მიზნით: დაემალა – დაემალნა. დასტურდება III სუბიექტური პირის -ა//-ო ნიშნების, აგრეთვე -ვა//-ო კომპლექსთა ურთიერთმონაცვლეობის შემთხვევები. სემანტიკის თვალსაზრისით საინტერესო ფაქტად მიგვაჩნია II თურმეობითის წართქმითი ბრძანებითის შინაარსით გამოყენების შემთხვევა.

III კავშირებითის ფორმები იშვიათია ჩვენს ტექსტებში. შესწავლილი მასალის მიხედვით შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლებში გამოიყენება ე. წ. მოკლე ფორმები. გამოვლენილ შემთხვევებში III კავშირებითის მწკრივი გამოხატავს წარსულ დროს.

საკვლევ მასალაში იშვიათად გვხვდება ფორმით საშუალ-მოქმედებითი გვარის ზმნები მოქმედებითი გვარის შინაარსით (იხალისოს, ვკვირი, ვმრთელობ, ვიმეცადინებ). დასტურდება შემთხვევები, როდესაც თანამედროვე ქართულის -ა პრეფიქსიანი საარვისო ქცევა უპრეფიქსოდ გამოიხატება (შემზადა); ასევე შინაარსით საარვისო ქცევის ფორმა -უ პრეფიქსს გვიჩვენებს (შეუძლოს); ქცევის ნიშნის გარეშეა ზმნები, რომელიც დღეს ი- პრეფიქსული წარმოებითაა ცნობილი (სცავს, გამოსცნობს, მძიე, ჰგრძნო, ვგრძენ); საობიექტო ქცევის შინაარსი უპრეფიქსო ფორმითაა გადმოცემული (სწავლის, გჩნიოს, გძღვნი, მძღვნა).

შუალობითი კონტაქტის ფორმები საანალიზო ტექსტებში უმრავლეს შემთხვევაში ფონეტიკურად სახეცვლილი დასტურდება: იკარგება საწყისისეული ელემენტი, ან კონტაქტის მაწარმოებლის თანხმოვნითი ნაწილი. გამარტივებული ვარიანტები და, შესაბამისად, სახეცვლილი ფორმები დიალექტიზმებია.

ამ პერიოდში აქტიურად გამოიყენება შუალობითი კონტაქტის ყველა მაწარმოებელი: -ევ, -ინ და -ევინ. დადასტურდა საინტერესო ფორმებიც: ახილონ, შევიხვეწიებ, აძიებდნენ, აგრეთვე ორმაგი წარმოების ფორმები და ოთხპირიანი ზმნები.

თემის ნიშანთა მონაცვლეობა, რომელიც ქართული სალიტერატურო ენისთვის დამახასიათებელია მისი განვითარების მთელ მანძილზე, XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენისთვისაც ნიშანდობლივი ფაქტია.

პირის ნიშანთა ხმარებასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია, რომ მათი ფუნქცია XIX ს-ის I ნახევრის მოღვაწეთათთვის გაურკვეველია. მათთვის ნათელი არ არის არა მხოლოდ ის, რომ ისინი პირის ნიშნებია, არამედ ისიც, რომ ისინი ზმნის კუთვნილებაა. ნათქვამი ეხება II სუბიექტური, III პირდაპირობიექტური და III ირიბობიექტური პირის ნიშნებს: ჰ-, ს- პრეფიქსებს. ამიტომაც ხშირად ისინი თავს იჩენს იქ, სადაც მათი ადგილი არ არის: საუბარია არა მხოლოდ ისეთ შემთხვევებზე, როცა ისინი თანხმოვნებს არ განარჩევენ და განსაზღვრული პოზიციები არა აქვთ (როგორც ჰ-, ისევე ს- უმრავლესად გვხვდება მსგავს ფონეტიკურ პირობებში, ერთი და იმავე თანხმოვნების წინ, და ასევე იმავე თანხმოვნების წინ ხშირად არ არიან წარმოდგენილნი), არამედ ისეთ შემთხვევებზეც, როცა მათი შესაბამისი პირი ზმნას არ შეეწყობა. სხვა მეტყველების ნაწილებშიც მათი გამოჩენა ამისი დასტურია.

აღწერითი ზმნების ანალიზი ნათელყოფს, რომ XIX ს-ის I ნახევარში მასიურად ხდება ორგანული წარმოების აღწერითით ჩანაცვლება. როგორც ჩანს, სასაუბრო მეტყველებაშიც ხშირად იყენებდნენ აღწერით ფორმებს. რთული ზმნების სახელადი ნაწილი შემთხვევათა აბსოლუტურ უმრავლესობაში წარსული დროის ვნებითი გვარის მიმღეობაა. შესწავლილი მასალის მიხედვით გამოიყოფა აღწერითი ფორმების ორი ხაზი: პირველ ხაზზე განლაგდება უშუალოდ რთული ზმნები, ხოლო მეორე ხაზზე აღწერითი ფრაზები. ადვილი მოსალოდნელია, რომ იმ დროის მოღვაწენი ვერც ხედავდნენ მათ შორის სხვაობას. სათქმელის რთულად გამოხატვა ზოგადად არის დამახასითებელი ამ დროის ენისთვის. აღწერითი ფორმებიც ამ პერიოდის ერთ-ერთ თავისებურებას წარმოადგენს.

სახელთაგან ზმნის წარმოება, ჩვენი მასალის მიხედვით, ძირითადად, ა-/ი- _ -ებ კონფიქსისა (I სერიის მწკრივებში) და ქცევის მაწარმოებელი აფიქსების საშუალებით ხდება, ისევე როგორც, ზოგადად, ენაში. იშვიათია სხვა თემატური სუფიქსით წარმოება.

XIX ს-ის I ნახევრის ძეგლთა ენის შესწავლამ საკვლევი თემის მიხედვით გვიჩვენა, რომ ეს პერიოდი უფრო ახლოს დგას XII-XVIII საუკუნეების ქართულთან, ვიდრე ახალ ქართულთან. შემდგომი კვლევა დამატებით მასალას მოგვცემს სურათის ნათელსაყოფად. სავარაუდოდ, სწორედ ფორმათა სიჭრელისა და

17

მრავალფეროვნების გამო საყვედურობდნენ 60-იანელები უფროს თაობას და ენისადმი უდიერ დამოკიდებულებაში დებდნენ ბრალს. ნორმების არარსებობა ერთ-ერთი მიზეზად გვესახება დუღილის პროცესის გაგრძელებისა XIX ს-ის II ნახევრამდე.

კვლევის შედეგად მიღებული დასკვნები, ვფიქრობთ, საინტერესო იქნება ენის ისტორიისათვის.

დისერტაციის ძირითადი დებულებები ასახულია ავტორის შემდეგ პუბლიკაციებში:

1. თემის ნიშანთა წარმოებასთან დაკავშირებული საკითხები გრიგოლ ორბელიანის თხზულებათა ენის მიხედვით: თელავის იაკობ გოგებაშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სამეცნიერო შრომების კრებული, #2 (24), გამომცემლობა „უნივერსალი“, თელავი, 2008, გვ.: 254-258.

2. ნიკოლოზ ბარათაშვილის ეპისტოლური მემკვიდრეობის ენობრივი თავისებურებების შესახებ: თელავის იაკობ გოგებაშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ფილოლოგიის კათედრის პროექტის („XIX-XX საუკუნეების ქართველ მწერალთა ეპისტოლური მემკვიდრეობის აკადემიური გამოცემა. I-II ტომები“) ბიულეტენი, #1, გამომცემლობა „უნივერსალი“, თელავი, 2010, გვ.: 35-44.

3. ეპისტოლეთა ენის საკითხები (თანაავტორობით): XIX-XX საუკუნეების ქართველ მწერალთა ეპისტოლური მემკვიდრეობა, ტომი I, ალექსანდრე ჭავჭავაძე, სოლომონ დოდაშვილი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი, გამომცემლობა „უნივერსალი“, თბილისი, 2011, გვ.: 337-363.

4. -ავ და -ამ თემისნიშნიან მოქმედებითი გვარის ზმნათა უღლება XIX საუკუნის I ნახევრის ძეგლთა ენის მიხედვით: ცხუმ-აფხაზეთის მეცნიერებათა აკადემიის შრომები, გამომცემლობა „მერიდიანი“, #2, თბილისი, 2011 (იბეჭდება).

5. მოქმედებითი გვარის ზმნათა აწმყოს წარმოების საკითხები XIX საუკუნის I ნახევრის ძეგლთა ენის მიხედვით: თელავის იაკობ გოგებაშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ფილოლოგიის კათედრის პროექტის („XIX-XX საუკუნეების ქართველ მწერალთა ეპისტოლური მემკვიდრეობის აკადემიური გამოცემა. I-II ტომები“) ბიულეტენი, #2, გამომცემლობა „უნივერსალი“, თბილისი, 2012, გვ.: 76-86.

18

Телавский государственный университет имени Якова Гогебашвили

На правах рукописи

Мзия Гигашвили

Вопросы морфологии глаголов действительного залога по языку памятников I половины XIX века

Специальность: 10.02.01 – Грузинский язык

Вестник

диссертации, представленной для соискания научной степени доктора филологических наук

Телави

2012

19

Работа выполнена в департаменте грузинской филологии Телавского государственного университета имени Якова Гогебашвили

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Маквала Микеладзе Официальные оценители: 1. Доктор филологических наук, профессор Тинатин Болквадзе 2. Доктор филологии, профессор Русудан Сагинадзе

Защита диссертации состоится 19 июля 2012 года, в 1200 часов, на заседании Диссертационного Совета школы гуманитарных наук Телавского государственного университета имени Якова Гогебашвили Адрес: Телави, 2200, ул. Грузинского университета, №1, корпус I, Зал заседаний Телавского государственного университета имени Я. Гогебашвили Ознакомление с диссертацией воможно в библиотеке Телавского государственного университета им. Я. Гогебашвили Адрес: Телави, 2200, ул. Грузинского университета, №1, корпус библиотекию Вестник диссертации размещён на веб-странице университета 19 июня. Научный секретарь Диссертационного Совета – доктор филологии, ассоциированный профессор (Нино Кочлошвили)

20

Общая характеристика труда

Актуальность темы. Уже более двух веков ведётся научное исследование проблематики грузинского глагола, и эта тема всё ещё актуальна. Глагол изучают с разных сторон, в разных аспектах, на разных этапах развития языка, по творчеству отдельных писателей. В продолжении этого времени было издано множество значительных научных трудов как в виде монографий, так и в виде статей. Было написано много этапных трудов. В XXI веке исследования, касающиеся глагола, проводятся с такой же интенсивностью, как и в минувшем веке.

Несмотря на актуальность проблем в современной–компьютерной–эпохи, в грузинском языкознании, конечно же, не теряют интереса исследователей отдельные этапы развития грузинского литературного языка, дающие нам множество интересной информации о свойствах и характере глагола и обогащающие наши знания в самой трудной и значительной сфере грузинской морфологии. Одним из таких этапов развития, думается, является XIX век, с которого, по мнению многих известных учёных, начинается период нового грузинского литературного языка.

Цели и задачи труда. Целью данного труда является изучение особенностей образования глаголов действительного залога по литературным памятникам I-ой половины XIX века. К цели исследования приурочены решения следующих конкретных задач:

1. Анализ образования мцкрива глагола действительного залога. 2. Выявление своеобразия образования глагола действительного залога в анализируемый период, вообще.

В данную исследуемую сферу попали вопросы залога, оборота, образования контакта, распределения тематических формантов и личных окончаний, описательных и отыменных глаголов и т. п.

Материал данного исследования содержит творчество Теймураза Багратиони, Ал.Чавчавадзе, Григола Орбелиани, Николоза Бараташвили, Вахтанга Орбелиани, Георгия Эристави, Александра Орбелиани, Иоане Батонишвили, Соломона Додашвили.

Научная новизна. В диссертационной работе впервые изучены вопросы морфологии глагола действительного залога по памятникам грузинского языка I-ой половины XIX века; своеобразия древнего, среднего и нового грузинского языка, а также, в случае необходимости, методом сравнения с диалектными данными выявлены своеобразия анализируемой тематики исследуемого периода.

Практическая ценность. Материал, привлечённый в диссертационной работе, а также теоретические положения, должны быть учтены во время преподавания истории грузинского литературного языка, а также при прохождении курса древнего и нового грузинского языков на всех трёх ступенях высшего образования.

Апробация. Основные достижения диссертационной работы рассмотрены на заседаниях 16 декабря и 23 декабря 2012 года кафедры грузинской филологии Телавского государственного университета.

По исследованной тематике опубликованы научные работы в разных изданиях. Размеры и структура работы. Диссертационая работа содержит 158 страниц формата А4 (шрифт 12);

состоит из вступления, 4-ёх глав и основных выводов. В первых трёх главах рассмотрены вопросы образования скривы, а в IV главе – своеобразия образования глагола действительного залога, привлекающие внимание в период анализа. Диссертационная работа снабжена списком использованной литературы и привлечённых источников.

Краткое содержание диссертации

В введении выделена актуальность исследуемой темы. Также рассмотрен вопрос периодизации истории грузинского языка, мнения учёных о роли XIX века в истории грузинского языка, сделан общий обзор общественно-политического и культурного положения и языковой ситуации анализируемого периода. Ведётся речь о роли Антона каталикоса в истории развития грузинского литературного языка, отмечено, что разработанная и внедрённая им политика языка создала определённую погоду в грузинсоком литературном языке XIX века. Наверняка, эта погода и способствовала разделению I и II половин данного века. Тут же речь ведётся об исследуемой тематике, о методах исследования и структуре работы.

§ 1. Вопросы образования скрив I серии в диахроническом плане. Здесь проявлена общая картина происшедших изменений в образованиии скрив I серии глагола действительного залога, что затронуло три

21

основные сферы: спряжение глаголов с тематическими формантами -av и -am, выражение личного показателя III-го лица прямого объекта и влияния изменений, происшедших в видовой системе, на образование скрив. Охарактеризованы также особенности спряжнения глаголов с показателями темы -av, -am в древнегрузинскомязыке и для лучшего выявления исторических обстоятельств показаны две таблицы, где в первой из них на примере глагола vxaƣav даны парадигмы спряжения древнего и нового грузинского языка, а во второй – парадигмы, распространённые в литературных памятниках средних веков.

Здесь же рассмотрены своеобразия выражения личного показателя III лица в древнегрузинском языке, а также изменения, происшедшие в системе вида и его влияния на образование мцкривов I серии. Отмечено, что в результате видовых изменений в большей части глаголов действительного залога различение настоящего и будущего времён было возложено на приставку глагола: приставочные формы настоящего времени приобрели семантику будущего, а бесприставочные формы сохранили понятие настоящего времени. В новом грузинском языке произошло пополнение свободных мест настоящего времени. Этот процесс развился в двух направлениях: а) в первом случае часть глаголов оставила себе уже существующие формы в смысле настоящего времени, употребив те же формы и в будущем, т. е. обратилась к морфологическому параллелизму. Таковы: sƣƥorcnis, stxovs и др. В таком случае способом определения форм остаётся контекст; б) другая же часть для пополнения свободных мест настоящего времени развила новые формы: sesxulobs, naxulobs, ƥidulobs, т. е. за основу взяла причастие страдательного залога прошедшего времени и прибавила формант темы -ob в этом случае мцкриви настоящего и будущего времени стали противостоять друг другу по основе (naxulobs-naxavs, sesxulobs-isesxebs и т. п.).

2. Спряжение глаголов с показателями темы -am и -av. В данном параграфе рассмотрены своеобразия спряжения глаголов с показателями темы -av и -am в анализируемый период. Оказалось, что Иоане Батонишвили только однажды употребляет в настоящем времени вариант -ev: inaxeven; Александр Чавчавадзе в одном месте употребляет форму hparvian; Вахтанг Орбелиани форму -hburvian; а Григол Орбелиани форму pqvian. Эти образцы наводят на мысль, что в глаголах hparvida, hburvida, pqvida гласный -i, предшествующий формант -d, представляет собой тематический показатель и в подобных формах мы имеем дело с двойным формантом темы: hparvis, hparvida.

По-видимому, такие формы употреблялись в разговорной речи. Это подтверждает, что в одном из диалектных потоков, во всех трёх лицах и во всех скривах I серии должен был быть -(a)v-i вариант, во-втором потоке, видимо, во всех лицах и скривах был вариант -av, в остальных же потоках – вариант -ev. В литературный язык проникли данные всех трёх диалектных потоковов, где уже произошло смещение их парадигм. Для объяснения системы спряжения глаголов с показателями темы -av и -am, распространенных в древнегрузинском языке, привлечён интересный материал из диалектов.

§3. Настоящее время. В данном параграфе приведены конструкции основы настоящего времени, реализуемые в анализируемых текстах. С учетом взаимоотношений основы и префиксов оборота нами выделены 10 основных конструкций, а в некоторых случаях – варианты внутри конструкций: 1. ø-R-ø (ø знаком обозначено отсутствие префикса; руководствуемся условными знаками, предложенными Д. Меликишвили); 2. ø-R-[e/i]ø: vhsčxrekt; а) a-R-[e/i]-ø: mašten; б) i-R-[e/i] -ø: viƬmend; 3. ø-R-th.suf: а) ø-R-i:hsƪri; б) ø-R-eb: hkoneb; в) ø-R-av: bǣaravs; г) ø-R-ob: vhƝitxulobt; д) ø-R-op: momƥop; е) ø-R-am: smen; ё) ø-R-em: ar pasuxs scem; 4. i-R-th.suf: а) i-R-eb: videb; б) i-R-i: imƙerian; в) i-R-am: icmen; г) i-R-av: mizidven; 5. i/u-R-th.suf: а) i/u-R-ob: gagišobs; б) i/u-R-av: mišmegven; в) i/u-R-eb: momisƬaveb; г) i/u-R-am: mismen; д) i/u-R-i: uxsnis; е) i/u-R-ø gvikms; 6. e-R-th.suf: а) е-R-eb: eǣebs; 7. u-R-ø: uwods; 8. u-R-th.suf: а) u-R-ob: vubnob; б) u-R-av: uƝrven; 9. a-R-th.suf: а) a-R-ob: aridob; б) a-R-eb: moasƬavebs; г) a-R-am: asxmen; 10. a-R-ø: daaxeds.

§ 4. Пермансив настоящей скривы. Формы пермансива настоящей скривы в анализируемом материале с глаголом дйствительного залога фактически не употребляется. Встретился единственный пример: nu meƣƥwn. Эта форма, также как и в древнегрузинском, выражает семантику отрицательного повелительного наклонения с частицей nu.

§ 5. Несовершенная форма. Здесь освещены своеобразия образования несовершенных форм в анализируемом периоде. Для сравнения охарактеризовано положение древнегрузинского языка. Отмечено, что глаголы с формантами -d и -od на этом этапе развития литературного грузинского языка образовали чётко различающиеся друг от друга парадигмы. В рассматриваемый период их унификация полностью завершена.

22

Заслуживают внимания формы, выявленные без показателя -i исторического придаточного элемента: iglovd, vhgonebd, ismend. В роли показателя числа и III субъективного лица для несовершенных форм глагола в анализируемом материале уже не наблюдается суффикс -es c с глаголами действительного залога, а рядом с суффиксом -nen пока ещё часто встречаем суффикс -en: debden, iƙebden, štamberviden…

Нами отмечено, что древняя видовая система аспекта в языке I половины XIX века всё ещё ощутима. Отзывом этого является, с одной стороны, частое употребление приставочных глагольных форм ganašorebden, šemusvridnen, štamberviden, а с другой стороны, употребление древних форм тех глаголов в которых, вместе с изменением временного значения произошло и изменение скривы: metƥodi, miscemda, ikitxvida.

В данном параграфе речь идёт также о функциях несовершенного вида в древнегрузинском языке. Нами отмечено, что, вместе с прошедшим временем, несовершенная форма передавала одноразовый пермансив, чем оно противостояло пермансиву несовершенной скриве. В новом грузинском языке категория пермансива грамматически больше не выражается. Несовершенная форма в новом грузинском языке передаёт как одноразовый (в смысловом, а не в грамматическом аспекте), так и многоразовый пермансив. Это так и в нашем исследовании. В работе это подтверждено соответствующими примерами.

§ 6. Пермансив несовершенной скривы. Во I половине XIX века фактически разрушена стройная система древнегрузинского языка и лишь местами появляется скрива пермансива несовершенного вида. К тому же семантически она почти уже не отличается от несовершенного. Форма анализируемого мцкрив сравнительно часто появляется в языке художественных произведений Александра Чавчавчавадзе и Иоане Батонишвили и менее часто в творчестве Александра Орбелиани; один пример зафиксирован и у Соломона Додашвили. У других писателей не встречается (рассуждаем, опираясь на материалы глаголов действительного залога. М. Г.). Следует отметить, что почти во всех случаях они выражают многоразовый пермансив. Это значит, что авторам ясно его значение. Думается, что это факт, заслуживающий внимания. В I пол. XIX века, когда категория пермансива, как таковая, фактически вышла за морфологические рамки и выражение его функции перешло на сферу лексики, писатели хорошо вникая в его функции везде употребляют в значении многоразового пермансива.

Иоане Батонишвили особенно часто употребляет формы указанной скривы во время суждений на религиозные темы, а также во время беседы об исторических личностях, фактах и событиях истории Грузии. То есть в нём эта скрива ассоциируется с духовной и исторической письменностью. Исходя из этого, писатель придаёт ему стилистическую функцию. Примеры из литературных памятников: anugešebdis, zrdidis, šearƥevdis, dalevdis, eƣƥodis, hƝlevdis, grƬƥvidis.

§ 7. Первое повелительное наклонение. До обзора рассматриваемого материала нами описана картина образования I повелительного наклонения в древнегрузинском языке. Отмечено, что скрива представляет редкость в языке анализируемых памятников. Также как и в совершенном и несовершенном видах, здесь подтверждаются формы без показателя скривы: eǣiebd, mcevd. Встретились несколько примеров глагола действительного залога с формантом -od и с показателем скрива -e: viƣƥodet, iƣƥodeca, meƣƥode. Лишь один раз представлен глагол с формантом -d посредством форманта -od: ganixilvoden.

Рассмотренный материал делает очевидным, что употребление скрив повелительного наклонения для выражения повелительного наклонения в анализируемый период представляет лишь инерцию прошлого. Функцию повелительного наклонения уже выполняют скривы повествовательного и сослагательного наклонений.

§ 8. Сослагательное наклонение настоящего времени. Сослагательного наклонения настоящего времени в меньшей степени коснулись изменения формального характера: в качестве личного показателя III субъекта во множественном числе вместо суффикса -en появился суффикс -nen.

На функциональном уровне в рамках этой скривы произошли следующие изменения: 1. В результате совершившихся сдвигов в видовой системе древняя система I сослагательного наклонения распалась на сослагательное настоящее и сослагательное будущее наклонения. 2. Если одной из главных функцией сослагательного наклонения было выражение повествовательного наклонения будущего времени, то в результате тех же сдвигов эта функция была передана скриве будущего времени, а в качестве собственной основной функции сослагательное наклонение сохранило выражение сослагательного наклонения. Хотя в продолжении долгого времени сослагательные наклонения настоящего и будущего времён употреблялись в значении повествовательного наклонения будущего времени.

У сослагательного наклонения настоящего времени сохранилась также функция выражения несовершенного вида. Семантику совершенного вида в новом грузинском языке содержат приставочные формы

23

древнего первого сослагательного наклонения, т. е. сегодняшнего сослагательног наклонения будущего времени. Из-за распада повелительного наклонения I сослагательное наклонение приобрело и функцию передачи дополнительного повелительного наклонения, которая была передана сослагательным наклонениям настоящего и будущего времён .

В анализируемом материале налицо все эти функции сослагательного наклонения настоящего времени: она выражает как условное, так и повествовательное и повелительное наклонения будущего времени. В труде привлечен соответствующий иллюстративный материал.

В результате исследования выявилось, что в литературном языке памятников I половины XIX века сослагательное наклонение настоящего времени в равной мере используется как с историческими (то есть принятыми наследственно от I сослагательного наклонения) так и с приобретёнными функциями.

§ 9. Формы будущего времени. В данном параграфе выделены три основные линии обоснования новой модели (resp. новой видовой системы) в образовании настоящего и будущего времён глаголов действительного залога: 1. Указанные скривы противостоят друг другу посредством глагольных приставок. 2. Они имеют омонимичные формы. 3. Настоящее и будущее времена противостоят друг другу по основе. Отмечено, что модели будущего времени абсолютно совпадают с моделями настоящего времени в рамках первых двух в перечисленном выше из трех основных линий и почти всецело совпадают и в рамках третьей линии, поскольку формы, переместившиеся в будущее время все еше встречаются в текстах в значении настоящего времени (etƥvis, ikitxavs и т. д.).

§10. Формы холмеобити. Для языка памятников I половины XIX века свойственно, что приставочные глагольные формы несовершенного вида совпадают с формами пермансива и в этом случае мы имеем дело с морфологическим параллелизмом, и по этой причине уяснение скривы происходит посредством контекста: несовершенный вид приставочных глаголов (так же как и бесприставочных) отвечает на вопрос ras všvrebodi? пермансив – на вопрос ras vizamdi? Кроме этого, наличие бесприставочных форм рядом с приставочными формами в одном и том же предложении однозначно указывает на то, что мы имеем делом со скривой несовершенного вида, а не с пермансивом.

Формы скривы пермансива в периоде взятом для исследования употребляются со следующими функциями: прошедшее время, одноразовость; прошедшее время, многоразовость; временное значение будушее в прошлом, например: čivili sašiši iƥo-amboxebis nišnad častvlidnen (Т. Баграт.). В новом грузинском пермансив часто употребляется вместо скривы II результативного. Такой пример встречается и в нашем матеряле: siƥmaƬviles rad milxendi, tu mohklavdi ase udrod? (Н. Бар.).

§11. Сослагательное наклонение будущего времени. Функции сослагательноего наклонения будущего времени, в основном, совпадают с функциями сослагательноего наклонения настоящего времени, различие между ними только временное: сослагательное наклонение настоящего времени имеет способность передавать два временных значения - настоящего и будущего, а сослагательное наклонение будущего времени лишено возможности передать настоящее время. Со значением будущего времени оно встечается и в художественном языке I-ой половины XIX века. После распада I-го повелительного наклонения к нему добавилась и функция передачи утвердительного повелительного наклонения. Это явление тоже все еше подтверждается в анализируемом периоде.

Так что к этому времени сослагательное наклонение будущего времени к этому времени выражает все три наклонения: сослагательное, повествовательное будущего времени и утвердительное повелительное наклонения.

II глава. Вопросы образования скрив II серии. §1. Аорист. В этом параграфе речь идет о своеобразиях образования действительного залога скрив II серии в древнегрузинском языке. Затем описана картина образования совершенного вида и на этом фоне выявлены факты, характерные для анализируемого периода. Подчеркнуто, что глаголы в этой скриве все еше проявляются без, так называемого, форманта -i: šeuracxhƥav, vscan, vhƝar...

В формах III лица зафиксировано чередование -a/-o морфем: scna/scno; miƥra/miƥro. В аористе глаголов, имеющих абляут, часто сохранен согласный v абляутного слога с оттенком вокализма

через i: gavativet, acvrivet, šemikciveto, gamoirčives, migviƬviva, dahsƣiva, daxiva. Те формы, которые в совершенном виде в качестве показателя cкривы имеют суффикс -е, часто

приобретают и согласный v, в результате чего получаем формант -ev, что считаем диалектныи явлением. Примеры с суффиксом -ev: miviƙev, viƬƥev, daugdev…

24

В глаголе все еше отражается суффикс, обозначающий число прямого объекта: pirmšoebani mivscen mucelsa (Т. Баграт., с. 34); hƥvnes polorcni (там же, с. 181); dƙeni nu gagvimwareni (тамже, с. 60); aƙvavsen šurit (тамже, с. 45); tanǡuani tavs isxna (там же, с. 27)

Число прямого объекта обнаруживается и в тех случаях, когда обьект находится во множественном числе: aƙƪurna…gemebi (И. Батон., II, с. 106); разумеется часты случаи, когда -en не отражается в глаголе: aƙasrula ƬinasƬar dadebulni (там же, с. 27), me vhsƪame naƥopni matni (С. Додашвили, с. 194); и др. Редко в глаголе выражается и знак множественности прямого обьекта I и II лица: šegviƬƥalen čuen (И. Батон., II, с. 562); gvaƝurtxen. У Иоане Батонишвили подтверждается один пример эксклюзива: šemhƝribna.

Кроме повествовательного наклонения прошедшего времени скрива выражает и будушее время в придаточных предложениях условия: tu gƙes ar gamoizmanet kabao (Т. Баграт)

§2. II пермансив. Гораздо меньше встречаются в нашем тексте формы II пермансива, в основном II и III лица, реже I лица, число в большенстве случаев единственное: gavbedi, movimƝi, šescuali, miibari, momitxari, izraxis, hbadis, uƪedis, svis, dascis, amarcxis, iƬƥian, gauƥvian.

Функция II пермансива – передать многократность – в примерах затенена и скрива семантически абсолютно совпадает с аористом.

В древнегрузинском языке, а также в последующем периоде II пермансив выражал и будушее время. Такие примеры выявились и нашем материале: momtvraleman suli Ƭminda ara šeiƬƥnaris (И. Батон., II с. 499)

Можно с уверенностью утверждать, что скрива II пермансива в исследуемый период употреблялся лишь по инерции, языковое сознание его уже не помнит. Его употребление в функции будущего времени (то есть, тот факт, что И. Батонишвили знает о подобной способности II пермансива) следует объяснить привлечением им текста библии: он осуществляет своеобразное цитирование, где глагольная форма зафиксирована именно с этой функцией.

§ 3. II сослагательное наклонение. В исследуемый период всё ещё часты случаи употребления второго сослагательноего наклонения. функций будущего времени: tu… baƣonma ar gagišvas da gagišobs, srulad ar šemogišvas (Т. Баграт.).

В древнегрузинском языке II сослагательное наклонение часто использовался в таком контексте, где в новом грузинском обычно используется скрива II результативного. Такие примеры зафиксированы и в нашем материале: ubrǣanebda tavis glexebs, rom saldatebs ara miscen ra (Гр. Орбелиани)

II сослагательное наклонение использован и с функцией нового пермансива (входящего в ряд будущего времени), что является, по нашему мнению, интересным фактом: dasdva aƙkma da pici, romel araodes šeirtos coli da arca šeiƥvaros sxv kali (там же).

С точки зрения образования здесь отмечают изменения в распределении алломорфов: суффикс -a появляется там, где должен быть суффикс -e; происходит также распространение алломорфа -о на месте первоначальных -а и -е (Сарджвеладзе). В исследуемом материале мы всё еще встречаем -a суффикс: davaƠƥra, daviƠƥra, vcna, vicnat (ср. gamovscno).

Во II сослагательном наклонении глагол редко снабжается показателем множественности прямого объекта: rata daarwvnes sakmeni ešmaƝisani (И. Батон., 1, с. 243); ševirƣƥnet Ƭelni (И. Батон., 2, с. 561).

Скрива II сослагательного наклонения в исследуемом материале используется в функции всех трёх наклонений – сослагательного, повествовательного будущего времени и повелительного. Из них первые два историчны, а третье – приобретённое. Интересны также случаи употребления анализируемой скривы в значении II результативного.

III глава. Вопросы образования мцкрив III серии. §1. Вопросы образования мцкриваIII серии в диахроническом плане. При образовании скрив III серии глаголов действительного залога привлекает внимание вопрос исходной основы. В этой связи в научной литературе высказаны разные мнения, о чём и идёт рассуждение в данном параграфе диссертационного труда. Отмечается, что эти мнения дополняют друг друга и в определённой мере создают общую картину об исходной основе переходных глаголов.

Б. Джорбенадзе в книге «Грузинская диалектология» отмечает, что в грузинском языке парадигмы переходного глагола в грузинском языке с точки зрения распределения исходной основы представлены тремя разновидностями. Это – типы Ƭers, тип malavs и тип gmobs.

25

Глаголы типа Ƭers сохраняют основу, неизменной во всех парадигмах, а в глаголах II и III типа две основы противостоят друг другу: с показателем темы и без такого показателя. В глаголах типа malavs исходной основой для скривы I результативного (называемого автором результативным. М. Г.) является основа настоящего времени, а для глаголов типа gmobs – основа будущего основного (Джорбенадзе, 1989, 10). Формат типа dreƝs, с точки зрения распределения основ, повторяет принцип глагола типа malavs, но вместо наличия или отсутствия показателя темы для противопоставления форм I и II серии употреблена отличная вокализация основы (dreƝs – driƝa). В вышеупомянутой системе так же располагаются формы типа hvnebs и stƝens. Разницу даёт то, что выражение совершенного вида и будущего времени происходит гласными префиксами: avnebs, aƣƝens… avno, aƣƝina… (там же 10-11).

Глаголы с показателями темы -eb разделяются на две группы: часть следует за парадигмами типа malavs и исходной формой для них в скривах III серии является основа настоящего времени: ašenebs – ušenebia, а часть следует за парадигмами типа gmobs и опирается на основу II серии debs – daudia, igebs – gaugia, iƙebs – auƙia и др. В древнегрузинском языке в качестве исходной была взята основа I серии daudebies, miuƙebies, šeundobies и др.

Что касается употребления окончания -ia с глаголами, имеющими показатели темы -av и -am в скриве I результативного, об этом многократно отмечалось в научной литературе. З. Чумбуридзе в ряду форм šemiracxavs требует принять за норму формы šemiracxia. Так же считает и Г. Гоголашвили.

Как мы уже отметили выше, в скривах III серии (так же, как и в I серии) в древнегрузинском языке выражалась множественность прямого объекта, чем утверждалась ещё одна разница между древним и новым грузинским языком.

§2. I результативный. Анализ I результативного начинается с освещения вопроса исходной основы. По нашим материалам коренной формой для глаголов, имеющих показателями темы -аv и -аm, является основа как I серии, так и II серии. Так что, в памятниках этого периода мы имеем достаточно многообразную картину, что вызвано взаимопроникновением парадигмов в древнегрузинском языке..

Когда прямым дополнением являются I или II лицо, перед вспомогательным глаголом иногда вполне сохранён показатель темы -av dauƙupavar, minaxavxart, dauparavxar. Со временем, эти трудно произносимые формы упростились и получили формы конструкции dauparivar, patara Ɲaxad rom ginaxvivar (Н. Бар). Иногда перед вспомогательным глаголом не присутствует показатель темы -av: uƬƥvlivar (Ал. Чавчавадзе). У Георгия Эристави в I результативном, в основном, сохранены показатели -av/-am. Изредка встречаются факты замены показателя темы -av показателем -ev: me ar minaxevxart (Г. Эристави, 330).

Так что, параллелизм форм чувствуется и в образовании I результативного. Изучение образования скривы I результативного показало, что по распределению исходной основы в

скриве I результативного мы имеем многообразную картину: здесь выделяется несколько типов глаголов, которые можно объединить в две большие группы. В первую группу входят те глаголы, которых не коснулись исторические изменения, а во вторую те глаголы, которых в этом плане подверглись изменениям. Соответственно, в глаголах I группы однообразная ситуация, а в глаголах второй группы подтверждается параллелизм форм, так как в исследуемом периоде всё ещё применяются образцы старого глаголообразования .

Параллельно с окончанием -ia в памятниках I половины XIX века довольно часто употребляется

окончание -ies. Специфика жанра не имеет значения: образцы среднего и нового формообразования чередуются и в пределах одного произведения. Вахтанг Орбелиани и Георгий Эристави предпочитают новое оброзование, здесь сравнительно редко проявляются примеры старого образования. И. Батонишвили предпочитает древнее образование. Другие писатели почти одинаково употребляют параллельные формы.

§3 II результативный. В скриве II результативного мы можем встретить инфикс n двух типов: в первом случае он появляется у распространённых форм gameƝetebina, amešenebina… (встречаются и формы и без n: gaeƝetebinat), а во втором случае n прибавляется к глаголам с целью сделать различие от скривы страдательного совершенного вида: daemala-daemalna.

Имеются и такие глаголы, которые сегодня в II результативном дают распространённые формы, но в языке исследуемого периода выступали в усеченных (кратких) формах: aƙmearna, mecnoba. В новом грузинском распространенными являются формы: ameƙiarebina, mecnobebina.

26

Подтвердилась и противоположная ситуация: сегодня глагол не употребляется в краткой форме, а в анализируемом материале выступает в распространённой форме: aƙmedginebina. Это – глагол с абляутным слогом) основой, который в древнегрузинскомязыке употреблялся с показателем темы -eb: aƙadginebs. И этот тематический суффикс глагол повлечет за собой и в I результативный. Следствием аналогии этого должно быть появление тематического показателя -eb во II результативном.

Инфикс n второго вида употребляется: в глаголах, с тематическим показателем –av (gaebednat); в глаголах с тематическим показателем -ob (meƥidna); в глаголах, с тематическим показателем -i (gamezardna); в глаголах, с абляутным слогом) основой (mameƬvivnet).

Показатель -n употребляется и с такими глаголами, инфинитив которых образовывается аффиксом -n, но в их формах настоящего времени он не проявляется, например, txovna – это инфинитив, образованный аффиксом n, но в настоящем времени имеем itxovs или txoulobs. Скрива I результативного этих глаголов основывается на инфинитиве: utxovnia. Этот суффикс n проявится и во II результативном: metxovna, moetxovna. инфикс n не виден у тех глаголов, корень которых содержит согласный n: gagešinǡat.

Нередки случаи, когда глагольные формы, представлены без показателя скривы: moveƝal. §4. III сослагательное наклонение. Основной функцией III сослагательного наклонения в

древнегрузинском языке З. Сарджвеладзе считает выражение будущего времени. Оно редко употреблялось в источниках этого периода. То же самое можно сказать и об анализируемом периоде. Иногда мцкрива III сослагательного наклонения в настоящем времени выражает результат действия, выполненного в в прошедшем времени: me ver daviǡereb, rome ƙmertsa Ɲact buneba amistvisre daebados (Ал. Чавч.). Наклонение здесь скорее повествовательное, нежели сослагательное. Данный пример можно считать образцом употребления III сослагательного наклонения в роли повествовательного. То же самое встречается и в значении прошедшего времени в сложноподчинённых исложносочинённых предложениях: magram lbilt xodabunta Ɲvlad isev veƬƥobi da imatac asetta,…rom abrešumebrs balaxs Ɲrǣalvit ǣliv gaebednost tavis čena im alags (Ал. Чавчавадзе); ubnoben, vitomc mravali sasƬauli gamoečinos da amistvis napoleonis brǣanebit daexšost ese (Гр. Орб.).

Формы III сослагательного наклонения чаще употребляются с непереходными глаголами, что выходит за рамки нашего исследования. Реже оно подтверждается с глаголами действительного залога.

4 глава. Особенности образования глаголов действительного залога в анализируемом периоде. §1. Вопросы образования залога, оборота и контакта. В данном параграфе речь идёт об особенностях образования залога, оборота и контакта в исследуемом периоде. Отмечается, что редко, но всё же подтверждаются случаи, когда глаголы средне-действительного залога использованы в смысле действительного залога: ixalisos siaruli (Т. Баграт.); čems sakmes vƝviri (там же); sinanuls vmrtelob (там же); vimecadineb ƙirsebas (там же). У представленных глаголов имеются формы прямой реляции, значит, в данном контексте все они являются переходными.

На протяжении всего времени развития грузинской литературы в рамках категории оборота у отдельных глаголов отмечается замена типа образования с отдельными глаголами. Есть, например, случай, когда нейтральная версия современного грузинского языка с префиксом а- передаётся без префикса: šemzada Семантически форма нейтральной версии префикс указывает на u-: šeuǣlos, šeuǣlo. Глагол naxva использован в смысле нейтральной версии: moinaxe… Ɲetilis moƥvare (Ал. Чавчавадзе); без показателя оборота представлены глаголы, которые сегодня образуются посредством префикса i-: scavsa, gamoscnobs, gamovscno, gadahƥris, mǣie, hgrǣno, vgrǣen. Cодержание объктивного оборота передано беспрефиксной формой: uvicta sƬavlis (Т. Баграт); sopelman mƬvimman arc ig šetƥobad gčnios (там же); nivtiert gǣƙvni (там же); ƪmunvaman mǣƙvna (Ал. Чавчавадзе).

Глагол imƙers в анализируемом тексте снова представлен с префиксальным образованием: mze šinaos rat ar imƙerian? (Т. Баграт). Глагол ipova употребляется и без префикса: hpovna ƣraƠezni (Ал. Чавчавадзе). У Григола Орбелиани подтверждается наличие формы axilon, которая по смыслу выражает нейтральная версия и противостоит форме ixilon: ratamca ixilon sxvani da axilon egretve tavica tvisi sxvata. ixilon – axilon являетсят интересной оппозиционной парой с точки зрения оборота.

В языке I половины XIX века часто встречаются каузативные формы. Здесь глаголы при формообразовании имеют инфиксы -ev, -in и -evin.

В формах посредственного контакта порой отмечаются факты потери согласного элемента форманта основы, в частности, инфинитива -an, -en (movatainet, movaƥvaine, marbeinebden, aƬƥeinos).

27

По данным З. Сарджвеладзе в древнегрузинском языке для образования посредственного контакта употребляется конфикс a- – -i. В анализируемом периоде он ещё часто употреблялся: gamovataniet, apƝurebies. Такими формами особенно выделяется язык произведений Георгия Эристави.

Фонетическое явление потери звука мы имеем в случае использования образователя -evin: здесь исчезает или согласный v (gadaaxd-ein-ebda), или согласный n (matkm-evi-eb).

Имеются первичные каузативные формы, также и производные. Обращает на себя внимание форма ševexveƬieb (Г. Эристави), которая с точки зрения категории контакта идентична глаголу vaxveƬnineb.

Подобно показателям оборота, образователи контакта также обуславливают рост количества лица: посредством их одноличные глаголы становятся двухличными (etreva –etrevineba), двуличные – трёхличными (Ƭers – aƬerinebs), а трёхличные – четырёхличными (damixate – damixatvine).

Подтвердились примеры и последнего случая: naƝvercxali momitanine (И. Батонишвили); man… dagimtƝicebinat… tavadoba (там же): редки случаи двойного образования: vaƬerinebineb, vaƪrevinebineb

§2. Распределение тематических образователей. Изменения в системе тематических показателей исторически произошли в нескольких направлениях: 1. В древнегрузинском языке у глагола не было показателя оборота (напр., texs – texavs). 2. Имел, но потерял (напр., Ƭargavlineb – Ƭargavlen). 3. Произошла простая замена показателя темы (напр., ganmartebs – ganmartavs).

Чередование показателей оборота, характерное для грузинского литературного языка на протяжении всего его развития, для языка памятников I пол. XIX века представляет собой значительный факт. Параллелизм форм вызван как сосуществованием старых и новых форм, так и сосуществованием литературных и диалектных данных. Напр., hƝurnebs/hkurnavs, ganmartebs/ganmartavs, aƙadginebs/aƙadgens, Ɲvecs/Ɲvecavs и т. д. Формы показывают историческое чередование – в древнегрузинском языке были первые пары, в новом грузинском языке имеем вторые пары, а литературные памятники исследуемого периода дают образцы обоих типов; встретились Ƭerams, gƝitxam формы, т.д., которые являются диалектизмами и в текстах они встречаются рядом с формами Ƭers, gƝitxav и т. д. В анализируемых текстах встречаем как случаи замены непродуктивных тематических суффиксов продуктивными, так и случаи замены продуктивных тематических показателей непродуктивными, или же примеры употребления глаголов с положенным тематическим показателем, но без них. В литературный язык такие формы должны были попасть из диалектов.

§3. Распределение показателей лица. Памятники I половины XIX века привлекают внимание также с точки зрения распределения показателей лица в глаголах. Полагаем, что обстоятельста, сложившиеся в памятниках этого периода, представляет большой интерес для истории языка. В письменных источниках для обозначения I субъективного лица всё ещё часто встречается нулевой алломорф перед гласными o и u: me… ƥuri daugdev (Т. Багратиони); Ƭarudgine mat coli čemi (Грю Орб.); me daumtkiceb (там же).

Широко используются в глаголах также форманты II субъективного лица. Префикс h- встретился перед согласными b p Ơ m, t, v, g k Ɲ x, n, ƥ (hbadav, hpino, hpoveb, mohtvalet) префикс -s – перед согласными t, v, ǣ, c, Ƭ (stkvi, ganhvlot, sǣebni, ƬarsƬƥminde…).

В глаголах можно встретить комбинацию личных показателей hs-, где h- обозначает II субъективное лицо, а s- – III объективное лицо (hsƪri, hscanit, hsƬƥevlit, hsčemobt…). Комбинация префиксов hs- выявилась и в трёхличных глаголах, где h- означает II субъективное лицо, а s- – косвенное объективное лицо (hsǣƙvenit, hscem, šehsƬirot, dahstƥue). При слитной передачи личных показателей hs- соблюдена одна закономерность:перед зубными, переднеальвеольными и заднеальвеольными смычными согласными имеется префикс s-, а не h-.

Часто не реализован показатель II субъективного лица. Такие примеры (ganmarteb, datxzvidit, gasinǡe) мы встретили перед согласными m, t, s, š, r n, k, ƥ.

Показатель прямого объекта III лица h- употребляется перед согласными b p Ơ m, t, c z s, g k Ɲ ƙ x, r, š ƪ, ƥ; префикс s- видим перед согласными (hbilƬven, hparven, vhpoveb, vhmalav, štahtka...); s- префикс видим перед d t ƣ, ǣ c Ƭ, č ƪ согласными (movsdreƝ, Ƭarmovstkva, ganvsƣƥorcvidi, gascrcvidnen) Префиксы v-, s- часто употребляются вместе, что согласно нормам нового грузинского языка, недопустимо.

Изредка показатель лица s- подвергается ассимиляции и представлен в виде z: dzebdad. Есть случаи, когда для обозначения прямого дополнения привлечены оба – h-, s- – префикса. Такие

примеры встретились перед согласными d t ƣ, ǣ c Ƭ, ǡ č ƪ v: (ganhsdevnis, vhstargmne, hsƣanǡven…). Префиксы

28

h-, s- имеем и тогда, когда с глаголом согласуются два III объективных лица – прямое и косвенное: hsca, ševhsƬirot, ševhsǣƙven. Когда префиксы h- и s- употреблены слитно, в абсолютном большинстве случаев сначала следует префикс – h-, а затем s-. Редко встречаем обратное: vshtkva. Как видно, совместное представление показателей лица vh, vhs, vs, hs, является обычным в языке этого периода. Встречается также последовательность ms, где m выражает косвенное объективное лицо, а s – III прямое объективное лицо: damsdva, damsdvas.

Разумеется, есть случаи потери показателя III прямого объективного лица: оно исчезает перед согласными b, p Ơ m, d t ƣ, v, ǣ c Ƭ z s, č š, g k Ɲ, n l r, ƥ x: (bǣaravs, vtkva, aƙƝrǣalavs, gavbedam…). Личное окончание объекта никогда не представлено перед гласными: iƙebden, ganaƠoxeben

Первый вывод, который мы можем сделать в результате анализа, это то, что функция личных формантов для деятелей I половины XIX века туманнаа. Для них неясно не только то, что это личные показатели, но и то, что они являются принадлежностями глагола и воспринимают их как мосартавы слова, как неотъемлемые части его. Сказанное касается формантов II субьектного, III прямого обьектного и III косвенного обьектного лиц. По тому и появляются там, где им не место: речь идет не только о таких случаях, когда они не различают согласных и не имеют определенных позиций (как h- так и s- преимущественно встречаются в схожих фонетических условиях, перед одними и теми же согласными и также перед теми же согласными часто не представлены), но и о таких случаях, когда соответствующее им лицо не согласуется с глаголом. Появление их в других частях речи служит подтверждением этому.

§4. Описательные глаголы. Это отдельная тема в языке исследуемого периода. Встречаются как широко распространенные формы, так и применяемые относительно редко. Особенно интересны глаголы, которые представляют результат словообразования автора. напр., axalmƥav, šmag-mƥopen, ƣvirt-hƥo, šesmulgƥo и др.

В описательных глаголах в качестве именной части встречаем: имя существительное (tƥve-hƥoб, zav hƥves); имя прилагательное (susƣ-gvƥo, bnel uƥvies, šmag -mƥopen); страдательное причастие прошедшего времени (šeƝrul gƥo, ganƬmendil hƥo, šesmulgƥo); причастие среднего залога настоящего времени (mƣiral-mƥo).

С семантической точки зрения описательные формы разделяются на две группы: одну группу образует такое единство именной и глагольной частей, которое представляет одно целое и квалифицируется как сложный глагол, а вторую группу – такие описательные конструкции, где именная и глагольная части исполняют функции разных членов предложения. Например, galoba hƥves (Н. Бар.); глагол hƥves является двухличным глаголом и его прямым объектом в этом примере выступает galoba. galoba hƥves – это не одно целое, т.е. не сложный глагол. Но это описательная форма выражения, описателльная конструкция, которая меняет органическую форму igaloba; то есть, в таких случаях мы имеем дело с описательной формой выражения. То же самое можно сказать о примерах gamoǣieba hƥo (И. Батонишвили); kitxua hƥves (И. Батонишвили); korƬili uƥav (там же).

Как правило, именная часть предшествует глагольной. Она, в основном, представлена в виде основы. Глагольная часть, в основном, содержит семантику двухличного глагола. Редко встречаются и формы, содержащие семантику трехличных глаголов: roanem ƥovelive cxaduƥo (И. Батонишвили); cxad miƥav (там же).

Особенно выделяется множеством примеров описательного образования художественный язык Иоане Батонишвили, а также и письма Соломона Додашвили. В анализируемом материале личные форманты отражены в глагольной части, реже появляются и в именной: dahƝargul hƥops (Гр. Орб.)

Описательные глаголы привлекают внимание не только со структурно-семантической, но и с орфографической точки зрения. Выделяются три вида их написания. Они представлены: 1. Вместе. 2. Раздельно. 3. Через дефис.

§5. Отымённые глаголы. В анализируемом материале для нас представляли большой интерес отымённые переходные глаголы. как и в случае с описательными глаголами, отымённые глаголы также принадлежат автору и само собой представляются ценными, несмотря на то, итспользуются они сегодня или нет. В основном, встречаются глаголы, образованные от имён существительных и прилагательных с разными формами оборота: vimšvildeb, ganvaisare, šeimcer, šeamusiƝebs, ganavardeben, acvrivnet, šeišvile, iǣme… .

§6. Для выражения повелительного наклонения. Здесь речь идёт о системе выражения повелительного наклонения в древнегрузинском языке и охарактеризовано его положение в анализируемом периоде. Отмечено, что мцкривы I и II повелительного наклонений к этому времени подверглись разложению.Это означаетю, что его функции уже перераспределены на формы мцкрив повествовательного и сослагатательного наклонения. В текстах утвердитнльно-повелительное наклонение передается: сослагательным наклонением настоящего времени (ganagebde, iƝlebdet); сослогательным наклонением будущего времени (dagviƬvavdes, momƬerdeo). Реже I

29

повелительным наклонением (šeasxamdit); совершенным видом (šeiƬƥale, momec); вторым сослогательным наклонением (vcnat, ganagosmca, gamogirčios); вторым результативным (gagešinǡat).

Отрицательно-повелительное наклонение с частицей -nu передаётся: настоящим временем (nu mašten, nu momƥop); пермансивом настоящего времени – в единственном случае (nu metƥwn); совершенным видом (nu gagvimƬareni, nu migvec); II сослогательным наклонением (nu damiƣiros, nuƙa dameces).

Отрицательно-повелительное наклонение с частицей -ar передаётся: II сослагательным наклонением (ar dastxiot).

Новая система выражения повелительного наклонения в анализируемый период ещё не сформулирована до конца и не совершенна. Именно этим вызваны многочисленные способы его выражения.

Основные выводы. Изучение морфологических вопросов действительного залога на базе языка памятников I половины XIX века выявило не только своеобразие глаголов действительного залога, но, в общем, пролило свет и на образование мцкрив в указанном периоде.

Выяснилось, что по исследуемой теме основным характеризующим признаком язка памятников I половины XIX века является многообразие форм. Это является результатом того, что все еще часто подтверждаются древнегрузинские языковые явления. Параллелизм форм, которым отмечается середина развития грузинского литературного языка – в XII - XVIII веках, остаётся фактом и в анализируемый период.

Картина в среднегрузинском повторяется с точки зрения спряжения глаголов с показателями темы -аv и -am. Здесь тоже внутри каждой мцкривы чередуются три варианта – -av, -ev, -(a)v-i/-am, -em, -(a)m-i. в несовершенном виде, например, имеем, с одной стороны, vparavdi, hparavdi, paravda, со второй, vparevdi, hparevdi, parevda, а с третьей vparvidi, hparvidi, parvida. Такие же вариации подтверждаются и в других скривах I серии с формфнтоми. Правда, более не существует противостояния между скривами и лицами как это было в древнегрузинском, но многообразие форм всё-таки сохранено. Упорядочение парадигм глаголов с тематическими показателями -av и -am в новом грузинском языке является, следствием, с одной стороны, аналогии с другими глаголами, имеющими в этом смысле стройную систему, а с другой, тенденции унификации.

Примечательно, что в языке памятников I пол. XIX века редко проявляется тематический показатель -av с глаголами с абляутным слогом. Это подтверждает, что данное явление к этому времени не было широко распространено.

Изучение основы настоящего времени показало, что, в основном, мы имеем 10 моделей, которые с точки зрения употребления тематических показателей и префиксов, в свою очередь, разделяются на группы. Есть случаи, когда модель древнегрузинского языка с определёнными глаголами изменена и в новом грузинском языке представлена другим вариантом. Такие глаголы в анализируемом периоде встречаются с обеими моделями. Изменение конструкции обусловлено как изменением видовой системы, так и общей изменчивостью природы языка, а также чередованием тематических показателей.

Изменения, происшедшие в видовой системе, коснулись всех скрив. Формула (процесс, сформировавщийся в результате разложения I серии) настоящеебудущее, относящаяся к категории времени и реализуемая в некоторых глаголах, автоматически распространилась и на другие скривы рядов настоящего-будущего. В исследуемых текстах глаголы подобного типа, параллельно с новыми, всё ещё подтверждаются со старым значением. Для анализируемого периода в этом направлении чётко выявленной особенностью должны считаться всё еще существующие общие формы, их равномеренное применение в значении настоящего-будущего, несовершенного пермансива и сослагательного будущего, что само собой представляет морфологическую омонимию. Здесь интересен сам тот факт, что процесс размежевания форм рядов настоящего и будущего времён к I половине XIX века ещё не до конца завершён.

По отношению к вопросу о видовой системе языка памятников I половины XIX века примечательно и то, что приставочные глагольные формы несовершенного вида совпадают с формами пермансива, и в этом случае опять же дело имеем с морфологическим параллелизмом, по причине чего установление скривы осуществляется посредством контекста. Это говорит о том, что для окончательного перехода с одной системы на другую требуются века и что у языкового разума имеется долговечная память.

В процессе образования несовершенного вида примечательным является то, что во множественном числе признаком III субъективного лица параллельно с суффиксом -nen употребляется суффикс -en, а так же факты отсутствия форманта скривы. Параллельное употебление суффиксов -nen и -en является одним из характерных признаков художественного языка I половины XIX века. В живой разговорной речи к этому времени

30

предположительно использовался суффикс -nen. Суффикс -s с этой функцией в анализируемых текстах уже не использовался.

Кроме временного значения, несовершенный вид непременно передаёт одну из радновидностей джеробы – однократность или многократность. В анализируемом материале сослагательное наклонение настоящего времени равномерно используется как с исторической (по наследству переданной от I сослагательного наклонения), так и с приобретённой функциями. Способность выражения сослагатнльного наклонения оно не теряло ни на одном из этапов развития литературного языка. Его исторической функцией является также передача будущего времени, которое взяла на себя мцкрива будущего времени, но в анализируемом периоде сослагательное наклонение настоящего времени пока ешё встречается с такой нагрузкой и не редко. В новом грузинском языке оно уже не употребляется с этим значением. Что касается приобретённой функции – выражения повелительного наклонения, в исследуемых нами текстах обнаруживаются примеры его употребления с данным значением, что также нехарактерно для нового грузинского языка. II повелительного наклонения с глаголами действительного залога не встречается.

Особенностью для скрив будущего времени в исследуемом периоде нужно считать тот факт, что тематический суффикс -eb пока все ещё присоединяется к глаголам с абляутными основами (aƙadginebs, Ƭarmoačinebs), что и было характерным для древнегрузинского языка, но чуждо для нового грузинского литературного языка. В языке I половины XIX века характерно употребление скривы будущего времени с функцией всех трёх наклонений, из которых значения сослагательного наклонения и повествовательного наклонения настоящего времени историчны, а значение повелительного наклонения – преобретеное и временное.

Окончательно завершён к этому периоду процесс унификации глаголов с саврцобиани -d и -od. К I половине XIX века фактически разрушена стройная система форм пермансива, характерная для

древнегрузинского языка. В анализируемом материале с глаголами действительного залога фактически не используются формы

настоящего времени. Нашелся лишь один пример: nu metƥwn. Скрива пермансива несовершенного вида появляется уже лишь кое-где, и к тому же она семантически уже

почти не отличается от несовершенного (несовершенный вид тоже имеет способность выражения многократного пермансива). Контекст тоже, как дифференцирующее в случае употребления I и II лиц, фактически теряет свои функции. Формами несовершенного пермансива в памятниках указанного времени, безусловную, квалифицируются формы глаголов III лица, реализующиеся посредством показателей лица -s и -an. Что касается I и II лиц, они легко узнаются в том же предложении или в следующих фразах, в случае существования III лица той же скривы (так же, как и в древнегрузинском языке).

Меньше чем пермансив несовершенного вида в наших текстах встречаются формы скривы II пермансива, в основном, II и III лиц, реже I лица, число в большинстве случаев – единственное. Формы же III пермансива, в наших текстах не подтверждаются.

Новый пермансив ряда будушего времени в наших памятниках подтверждается со всеми теми функциями, которые он имеет в новом грузинском языке. Эти функции выглядят так: время – прошедшее, или будущее в прошедшем; пермансив – одноразовая или многоразовая; вид – совершенный.

Изученный материал прояснил, что новая система выражения повелительного наклонения сформулирована не до конца, чем и объясняется многообразие его передачи в указанном периоде: оно выражается посредством скрив повествовательного и сослагательного наклонений; в частности, утвердительно-повелительное – сослагательным наклонением настоящего времени, сослагательным наклонением будущего времмени, I повелительным наклонением, совершенным видом, II сослагательным наклонением, II результативным; отрицательно-повелительное наклонение с частицей -nu – настоящим временем, пермансивом настоящего времени, совершенным видом, II сослагательным наклонением; отрицательно-повелительное наклонение же с частицей -ar – II сослагательным наклонением.

В исследуемом материале подтвердилось всего 4 примера с употреблением I повелительного наклонения: по одному с формами I и III лиц, два -с формами II лица. Соответственно, В единственном числе III лица употреблен показатель III субьективного лица -n, одной из сфер для реализации которого была именно I повелительное наклонения. Образцы II повелительного наклонения в языке памятников этого периода с глаголами действительного залога не встречаются.

31

Особенностью исследуемого периода должно считаться формальное совпадение с форм холмеобити с приставочными формами несовершенного вида, что является результатом влияния старой видовой системы. Разница между несовершенным видом и пермансивом заключается в том, что несовершенный вид в состоянии выразить только прошедшее время и несовершенный вид, холмеобити же имеет способность передать обе разновидности пермансива. Их обшей функцией яляется передача прошедшего времени и оба типа джеробы.

Процесс фильтрации форм протекает и в рамках скривы совершенного вида. Это выражается в таких сегментах, какими являются: снабжение в глаголах прямого обьекта формантом множественности, отсутствие показателя скривы -i, чередование -a/-o маркеров III субьективного лица, сохранение в абляутных глагольных формах согласного v от абляутного слога.

II сослагательная скрива применяется со всеми тремя функциями – с функцией сослагательного, повествовательного будущего времени и повелительного наклонений. Из них первые две историчны, а третья – приобретённая. Интересны случаи использования анализируемой скривы со значением II результативного.

Изучение образования скривы I результативного показало, что по распределению исходной основы мы имеем дело с многообразием: выделяется несколько типов глаголов, которые можно объединить в две большие группы. В первую группу входят те глаголы, которых не коснулись исторические изменения, а во вторую – те глаголы, которые в этом плане претерпели изменения. Соответственно, в глаголах первой группы однородное положение, а у глаголов второй подтверждается параллелизм форм, так как в исследуемом периоде всё ещё применяются образцы старого образования.

Глаголы второй группы, в свою очередь, делятся на несколько типов. В первый тип можно объединить глаголы с тематическим показателем -am/-av, коренной формой для которых в древнегрузинском языке была основа настоящего времени; затем же по аналогии с другими глаголами в I результативном переключились на формант -ia, а в качестве коренной основы взяли основу I серии. Во второй тип объединяются те глаголы, которые в древнегрузинском оформлялись посредством тематического суффикса -eb, а в качестве исходной имели основу настоящего времени; затем, они, в связи с изменением видовой системы, в настоящем времени развили в себе форму с тематическим показателем -ob и, соответственно, поменяли и исходную основу – в качестве исходной основы взяли уже аорист: ixmarebs-uxmarebia; xmarobs-uxmaria; т. е. от глаголов типа malavs переместились в глаголы типа gmobs. И в этом случае в текстах сохранены образцы как старого так нового образования; В III тип войдут глаголы с тематическим показателем -eb, содержащие лишь один коренной согласный; коренной формой и для этих глаголов в древнегрузинскомязыке являлясь основа настоящего времени, потом только стал для них основой совершенный вид: debs – daudebia – daudia. Параллельные формы проявляются и здесь; в IV тип войдут те глаголы, у которых в I и II сериях имеются общая тема, но в диалектах по аналогии с глаголами, имеющими тематический показатель -av/-am, проявляют в настоящем времени указанный тематический суффикс, и, соответственно, увлекут его с собой в скриву I результативного. Таким оказался глагол Ƭers: Ƭerams-dauƬerams; то есть в диалектах есть тенденция перехода форм данного типа в формы с показателями темы (подобно глаголам типа texams), но литературный язык не допускает употребление таких форм; пятый тип образовывают те глаголы с тематическим показатнлtм -eb, которые в отдельных случаях меняют в себе исходную основу и становятся похожими на глаголы типа gmobs: amzadebs - moumzadia, apatimrebs – daupatimria и др. Указанное явление в современном грузинском языке не наблюдается и также не было характерным и для древнегрузинского языка. Исходя из этого, вышеуказанный факт можно считать особенным для исследуемого периода.

Параллельно с окончанием -ia в памятниках I половины XIX века довольно часто употребляется -ies окончание. Специфика жанра не имеет значения: образцы старого и нового образования чередуются в границах образования одной и той же модели. Вахтанг Орбелиани и Георгий Эристави предпочитают новое образование, у них относительно редко встречаются примеры старого образования. И. Батонишвили больше нравится старое образование. Другие писатели почти одинаково употребляют параллельные формы. У Георгия Эристави тематические показатели -av/-am, в основном сохранены в скриве I результативного.

Глагольные формы скривы II результативного реализуют инфикс -n двух разных количеств. Первый проявляет себя, в так называемых полных формах (gameketebina, amešenebina…), а второй включен в глаголы с целью различить страдательный залог от скривы совершенного вида: daemala – daemalna. Подтверждаются случаи чередования показателей III субьективного лица -a/-o, а так же комплекса -va/-vo. С семантической точки

32

зрения, считаем интересным фактом случай использования скривы II результативного в значении утвердительно-повелительного.

Формы III сослагательного наклонения в наших текстах редкостны. По изученному материалу можно судить, что в памятниках I половины XIX века употребляются, так называемые, краткие формы. В выявленных случаях скривы III сослагательного наклонения выражает прошедшее время.

В исследуемом материале редко встречаются глаголы в форме средне-действительного залога со значением действительного залога (ixalisos, vƝviri, vmrtelob, vimecadineb). Подтверждаются случаи, когда нейтральная версия современного грузинского языка с префиксом -a выражается без префикса (šemzada); в таком же смысле форма нейтральной версии выступает с префиксом -u; (šeuǣlos); без показателя оборота выступают глаголы, которые сегодня известны как производимые посредством префикса -I (scavs, gamoscnobs, mǣie, hgrǣno, vgrǣen); содержание обьективной оборота передана беспрефиксной формой (sƬavlis, gčnios, gǣƙvni, mǣƙvna).

Формы посредственного контекста в анализирумых текстах в большинстве случаев подтверждаются фонетически видоизменёнными: теряется первоначальный элемент или часть показателя контакта, выраженного согласным звуком. Упрощённые варианты и, соответственно, видоизменённые формы являются диалектизмами.

В этот период активно используются все форманты посредственного контекста: -ev, -in, -evin. Подтвердились и интересные формы (axilon, ševixveƬieb, aǣiebdnen), а также формы двойного образования и четырёхличные глаголы.

Чередование тематических показателей, которые характерны для грузинского литературного языка на всем протяжении его развития, свойственно также и для языка памятников I половины XIX века.

В связи с применением показателей лица, нужно отметить, что их функция не ясна для деятелей I половины XIX века. Для них не ясно не только то, что они являются показатели лица, но и то. что они являются принадлежностью глаголя. Сказанное касается показателей II субъективного, III прямообъективного и III косвеннообъективного лиц, то есть префиксов -h, -s. Именно Поэтому они часто и появляются там, где им не место: hечь идёт не только о таких случаях, когда они не разбирают согласных звуков и не имеют определённых позиций (как h- так и s- чаще встречаются в схожих фонетических обстоятельствах, перед одними и теми же согласными звукоми, в тоже время они не показываются перед теми же согласными), но и в тех случаях, когда соответствуещее им лицо не согласовывается с глаголом. Их появление в других частях речи является подтверждением сказанного.

Анализ описательных глаголов проясняет, что в I половине XIX века повсюду происходит замена органического образования описательным. Как видно, и в разговорной речи часто употребляли описательные формы. Именная часть сложных глаголов вв ябсолютном большинстве случаев является причастием страдательного залога прошедшего времени. По изученному материалу выделяются две линии описательных форм: на первой линии располагаются непосредственно сложные глаголы, а на второй – описательные фразы. Можно предположить, что деятели того времени не видели разницу между ними. Сложность выражения вообще характерна для грузинского языка того времени. Описательные формы тоже представляют одно из своеобразий того времени.

По нашему материалу образование отымённых глаголов, в основном, происходит посредством конфикса a-/i- – -eb (в мцкривах I серии) и аффиксам, образующими оборот также, как и в языке, вообще. Редко образуются глаголы другими тематическими суффиксами.

По исследуемой теме изучение языка памятников I половины XIX века показало, что этот период находится ближе к грузинскому языку XII-XVIII веков, чем к новому грузинскому языку. Последующее исследование даст дополнительный материал для прояснения картины. Предположительно, что именно из-за многообразия и пестраты форм, 60-десятники упрекали предыдущее поколение и обвиняли его в нерадивом обращении с языком. Неимение форм представляется нам одним из причин продолжения процесса брожения до II половины XIX века. Выводы, сделанные в результате исследования, полагаем, будут представлять интерес для истории языка.

33

Основные положения диссертации изложены в следующих диссертационных трудах автора:

1. Вопросы, связанные с образованием тематических показателей по языку художественных произведений

Григола Орбелиани: Сборник научных трудов Тесау, №2(24), Из-во «Универсали», Телави, 2008, с. 254-258. 2. Об языковых своеобразиях эпистолярного наследия Николоза Бараташвили: Бюллетень №1 проекта кафедры

грузинской филологии Тесау («Академическое издание эпистолярного наследия грузинских писателей XIX-XX веков»), Из-во «Универсали», Телави, 2010, с. 35-44.

3. Вопросы языка эпистолий (в соавторстве): Эпистолярное наследие грузинских писателей XIX-XX веков, т. I, Александр Чавчавадзе, Соломон Додашвили, Николоз Бараташвили, Из-во «Универсали», Тбилиси, 2011, с. 337-363.

4. Спряжение глаголов действительного залога по памятникам первой половины XIX века, Труды Цхум-Абхазской Академии Наук, Из-во «Меридиани», №2, Тб., 2011.

5. Вопросы образования настоящего времени глаголов действительного залога по памятникам языка I половины XIX века: Бюллетень №2 проекта кафедры грузинской филологии Тесау («Академическое издание эпистолярного наследия грузинских писателей XIX-XX веков»), Из-во «Универсали», Тбилиси, 2012, с. 76-86.