xung quanh chuyến Đi của pierre poivre tới Đàng trong giữa thế kỷ xviii

12
XUNG QUANH CHUYEN Dl CUA PIERRE POIVRE TOTI DANG TRONG GitfA THE KY XVIII NGUYEN MANH DUNG* T rong bai viet trUdc day (1), chung tdi da cd dip de cap den chuyen di thudng thuyet budn ban cua Pierre Poivre trong nd liic cua Cdng ty Ddng An Phap d Viet Nam giQa the ky XVIII. Bai viet nay mud'n nghien cQu them xoay quanh chuye'n di cua Pierre Poivre tdi Dang Trong vao thap nien 40 theky nay. * 1. Cho den cudi theky XVII, nhQng cdng ty Ddng An cua cac cQdng qud'c thUdng mai Anh (EIC), Ha Lan (VOC) deu rdi bd Dang Ngoai (2), trong khi Phap (CIO) vin tiep tuc cd 'dai dien' (3) d day. Tren binh dien chung, d ca Dang Ngoai va Dang Trong, quan he thUdng mai vdi cac nUdc phUdng Tay giam di rd ret, chi cdn tha'y nhQng doan tau tinh cd de'n rdi lai di. Nguyen nhan cua sii dinh tre nhQ nhieu nha nghien cQu cho rang la do phia Dai Viet. Theo dd, khi ma ldng tham, thdi ha lam ciia quan lai dia phUdng ngay cang vugt qua Idi ich thUdng mai ma nhQng lai thUdng phQdng Tay cd dudc, cung vdi nhu cau thQdng mai khdng dQdc quan tam dung mQc (tQ 1674-1774 la giai doan hda binh giQa Dang Ngoai va Dang Trong) thi ta't ye'u dan de'n sQ ra di chdng vanh ciia moi chuye'n hang budn. Tuy nhien, cQng phai tha'y thiic te la sii ndi len cua gidi Hoa kieu sanh soi d Quang Chau (Guangzhou) gay ra mdt sQc hut thi trQdng. Cdn ban than trong nudc, giua ngQdi Au vdi nhau cung khdng phai la khdng cd chuyen, cung nhu vdi ngUdi ban xQ (4). Trong nhQng thap nien dau the ky XVIII, Idi ich thUdng mai ciia Phap dUdc gia cd' manh de'n vung Ddng An, nha't la Pondichery - mgt cd sd dac biet quan trgng cua Phap d Ddng Nam An Do. NgUdi sang lap thudng diem Francpois Martin (1634- 1706) tQ dau theky XVIII cung da ra't quan tam de'n Batavia (da bi ngUdi Ha Lan chiem) nhung chang "cd luc nao" cd the dUa ra du an thUdng mai d cac xQ Ddng An nay. Cdn ngUdi Phap, theo tinh toan, nam 1721 cdng dong ngUdi Phap d Batavia chi cd khoang 32 ngiidi... (5) Nhin chung, mac cho nhQng ngudi dam trach d chinh qud'c Phap va hai ngoai cQng gidi thQdng nhan cd quan tam den tinh hinh cua cdng ty nhUng chua de ra ke hoach thUc sQ hieu qua. Ddi vdi Dai Viet, mac du ngUdi Phap van de nhQng 'dai dien' d Dang Ngoai nhung trong xu the chung, ngUdi Phap cung da chuyen hudng manh hdn vao Dang Trong. Ngoai y nghia tranh gianh anh hUdng vdi ngudi Anh, tQ cuoi the ky XVII, Phap da chu y tdi cac dia diem d day. Nam 1686, nhan vien thudng mai Veret da khuyen ThS. Vien Su hoc

Upload: sach-tinh-ha

Post on 16-Jul-2016

22 views

Category:

Documents


8 download

DESCRIPTION

TÀI LIỆU THAM KHẢO

TRANSCRIPT

Page 1: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

XUNG QUANH CHUYEN Dl CUA PIERRE POIVRE TOTI DANG TRONG GitfA THE KY XVIII

NGUYEN MANH DUNG*

Trong bai viet trUdc day (1), chung tdi da cd dip de cap den chuyen di

thudng thuyet budn ban cua Pierre Poivre trong nd liic cua Cdng ty Ddng An Phap d Viet Nam giQa the ky XVIII. Bai viet nay mud'n nghien cQu them xoay quanh chuye'n di cua Pierre Poivre tdi Dang Trong vao thap nien 40 theky nay.

*

1. Cho den cudi theky XVII, nhQng cdng ty Ddng An cua cac cQdng qud'c thUdng mai Anh (EIC), Ha Lan (VOC) deu rdi bd Dang Ngoai (2), trong khi Phap (CIO) vin tiep tuc cd 'dai dien' (3) d day. Tren binh dien chung, d ca Dang Ngoai va Dang Trong, quan he thUdng mai vdi cac nUdc phUdng Tay giam di rd ret, chi cdn tha'y nhQng doan tau tinh cd de'n rdi lai di. Nguyen nhan cua sii dinh tre nhQ nhieu nha nghien cQu cho rang la do phia Dai Viet. Theo dd, khi ma ldng tham, thdi ha lam ciia quan lai dia phUdng ngay cang vugt qua Idi ich thUdng mai ma nhQng lai thUdng phQdng Tay cd dudc, cung vdi nhu cau thQdng mai khdng dQdc quan tam dung mQc (tQ 1674-1774 la giai doan hda binh giQa Dang Ngoai va Dang Trong) thi ta't ye'u dan de'n sQ ra di chdng vanh ciia moi chuye'n hang budn. Tuy nhien, cQng phai tha'y thiic te la sii ndi len cua gidi Hoa kieu

sanh soi d Quang Chau (Guangzhou) gay ra mdt sQc hut thi trQdng. Cdn ban than trong nudc, giua ngQdi Au vdi nhau cung khdng phai la khdng cd chuyen, cung nhu vdi ngUdi ban xQ (4).

Trong nhQng thap nien dau the ky XVIII, Idi ich thUdng mai ciia Phap dUdc gia cd' manh de'n vung Ddng An, nha't la Pondichery - mgt cd sd dac biet quan trgng cua Phap d Ddng Nam An Do. NgUdi sang lap thudng diem Francpois Martin (1634-1706) tQ dau theky XVIII cung da ra't quan tam de'n Batavia (da bi ngUdi Ha Lan chiem) nhung chang "cd luc nao" cd the dUa ra du an thUdng mai d cac xQ Ddng An nay. Cdn ngUdi Phap, theo tinh toan, nam 1721 cdng dong ngUdi Phap d Batavia chi cd khoang 32 ngiidi... (5) Nhin chung, mac cho nhQng ngudi dam trach d chinh qud'c Phap va hai ngoai cQng gidi thQdng nhan cd quan tam den tinh hinh cua cdng ty nhUng chua de ra ke hoach thUc sQ hieu qua.

Ddi vdi Dai Viet, mac du ngUdi Phap van de nhQng 'dai dien' d Dang Ngoai nhung trong xu the chung, ngUdi Phap cung da chuyen hudng manh hdn vao Dang Trong. Ngoai y nghia tranh gianh anh hUdng vdi ngudi Anh, tQ cuoi the ky XVII, Phap da chu y tdi cac dia diem d day. Nam 1686, nhan vien thudng mai Veret da khuyen

• ThS. Vien Su hoc

Page 2: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

Xung quanh chuye'n di ciia Pierre Poivre.. 37

Cdng ty nen 'chie'm ddng' Cdn Dao. Theo bao cao, gui ve thi ngoai y nghia thUdng mai, vi tri Cdn Dao thuan Idi nhu hai eo bien Sonde (Sunda) va Malacca (6). Tuy nhien, ngUdi Anh da nhanh hdn dat chan len dao nay vao nam 1702 (7). Dau thap nien 1720, CIO cQ Renault di xem xet lai viec cd the lap mgt cd sd tren dao hay khdng. Trai ngUdc vdi Veret, ban bao cao giii ve nam 1723 lai cho rang "dang bd hdn la dang chiem" (8). Nam 1744, De Rothe va Friell (chau cua Td'ng tra'n Pondichery F.Dupleix) da phan nao thu dUdc thanh cdng sau chuyen di thUdng thuyet thUdng mai d Dang Trong (9). Vd vQdng Nguyen Phuc Khoat (cq: 1739-1765) cho phep cdng ty hoat ddng budn ban d day. Thanh cdng ciia chuye'n di khien De Rothe de nghi xin Pondichery ca'p tien cho chuyen di mdi tdi Dang Trong. Tuy nhien, cudc chien tranh 7 nam (1756-1763) da lam ngudi Phap ma't mat ra't Idn (d Ddng An chi cdn lai Yanaon, Chandernagor, Karikal, Mahe va Pondichery), khie'n cho chuye'n di de'n Dang Trong nhu dii tinh (da dudc Dupleix tan thanh) cua De Rothe, Friell bi tri hoan.

Nhu vay, trong 4 thap nien dau, cac thUdng nhan Phap td ra ra't tich ciic trong no lUc tim mdt dia diem dat cd sd d Bien Ddng, dieu nay phan nao phan anh tha't bai ciia Phap d Quang Chau, ihay vao dd la nhu cau tim den Dang Trong hdng khda la'p tinh trang am dam nay. Do nhQng nguyen nhan chu quan va khach quan tren, cac dii an thUdng mai da tha't bai hoac dinh tre. Mac dQ vay, Dupleix d Pondichery vSn ung hd va tim each vao Dang Trong. Trong khi dang chuan bi cho mdt chuye'n di mdi, thi song song vdi dd, tai Versailles, trieu dinh Phap cQng xuc tie'n cho mdt dii dinh thUdng mai tUdng tU den Dang Trong. NgUdi de xudng va dUdc cii di sau dd la Pierre Poivre.

2. Pierre Poivre (cdn cd tai lieu ghi la Le Poivre) sinh nam 1719, ma't nam 1786, trong mdt gia dinh budn ban td lua giau cd. TQng hgc trong Hgi Truyen giao nUdc ngoai Paris (MEP), do tinh thich du hanh cua minh nen Poivre da khdng tiep tuc con dudng tu hanh (Poivre rdi MEP nam 1747). Thiic te sau nay cho tha'y, sd thich kham pha du hanh cua Poivre la ham mud'n Idn nha't ciia Poivre. Mat khac, ngay nay ngUdi ta biet nhieu de'n Poivre nhu mgt nha thiic vat vdi nhQng ghi chep nghien cQu thu vi va cd gia tri. DUdng thdi Poivre cung da dUdc danh gia tren phUdng dien hieu biet chung ve vung Ddng An (10).

Tren con tau Dauphin sang Trung Qud'c nam 1741, khi trd ve Poivre da bi ham dgi ciia ngUdi Anh ta'n cdng va bi gay canh tay phai. Nhd nhQng kie'n thQc ve thQc vat trong thdi gian bi bat d Batavia, sau khi trd ve Phap thang 6-1748, Poivre xuc tie'n gap dai dien lanh dao ciia CIO. DUdc tien cii, Poivre da dUdc dich than trinh bay dii dinh trudc cac dai dien cao cap trong trieu dinh Phap. Ke't qua la, qua Bg Hang hai, Poivre dUdc cQ den Dang Trong vdi hai nhiem vu: 1. Xuc tie'n buon bdn d Ddng Trong vd lap mgt chi die'm d do; 2. Tim cdy hUdng lieu cho ddo lie de France [tQc Mauritius, Maurice] vd Idm cho Hd Lan mdt dgc quyen buon bdn cdc hUdng lieu tinh nhU que, hd tieu, gUng, dinh hUctng vd nhuc ddu khdu (xin ndi them la diia an cua Poivre chi la de tim cay hUdng lieu de chuyen chd den He de France va Bourbon [La Reunion] chQ khdng ndi tdi viec tranh gianh vdi ngudi Ha Lan? (11). Theo nhU P.Poivre day la hai diem quan trgng hien ton tQ thdi J.B. Colbert (cq: 1665-1683) dudi trieu vua Louis XIV (1638-1715). Xet tren thiic te luc dd, diia an thQ hai la het sQc khd khan bdi ngUdi Ha Lan da ca'm xua't cang va phat ra't

Page 3: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

38 Rghien cmi Lich siir. s6' 12.2009

nang nhQng cay va hat gid'ng cua thQ hUdng lieu lai rat cao va thich hdp cho tho' nhudng 5 He de France (12), mgt ndi cung vdi Bourbon ma theo tinh toan dUdng thdi, ne'u ma't chung, thuy thii Phap phai ghe sang Braxin hay Mui Hao Vgng thugc quyen cai quan cua nQdc khac, va cUc ky can thie't cho nen ngoai thUdng cua Phap cl chau A (13).

Ngay tQ chuye'n di Viln Ddng (Trung Qud'c) nam 1741, tren dUdng tQ Trung Qud'c trd ve, Poivre da dQng lai cl Dang Trong khoang 2 nam (1742-1743) (14). Sau nay, Poivre da cd nhQng md ta ve xQ Dang Trong ndi rieng (15). Ban ghi chep (thQ nha't nay) dUdc giii len nhQng ngQdi cd trach nhiem trong trieu dinh nam 1744. Ngoai ngi dung cu the (chung tdi se trinh bay dudi day), ro rang ban bao cao da giiip ich ra't Idn cho dU dinh sau dd ciia Poivre.

Poivre rdi Phap thang 10-1748, tren t^u Montaran (16) tdi He de France thang 3 nam sau. Poivre rdi He de France thang 4-1749 tren chiec thuyen buom "toi tan" Sumatra da dUdc vien Tdng tran d day

chuan bi cho Poivre. Do khong the den dUdc tren mot chiec tau nho nhu vhy, Poivre da phai dQng lai Pondichery vao thang 6-1749, khong nhU ke hoach vao Dang Trong sdm nhU Poivre du kie'n. Tai Pondichery, do mgt so' ly do ve Idi ich thQdng mai cung nhU mgt chuye'n ghe tham khdng dUdc bao trQdc, Dupleix (17) (vi dai viidng quyen uy nhat An Do) to thai do khdng hai Idng, ngay sau dd giii mgt td khieu lai ve Phap. Liic nay, Friell la uy vien Hgi dong Tdi cao cua Cong ty mgt mat khdng cho Poivre biet ve td ddn kia, mSt khac khdng dua lai cho Poivre giay phep ma Vd vQdng trUdc day, hay dung ra Poivre phai tra mgt khoan tien trong md de co dUdc giay ph6p do (18). Rd't cuoc, Dupleix cung phai cSip cho Poivre chiec Machault (19), khdi hanh tQ Pondichery thang 7-1749, den Dd Ndng thang 8-1749 (20).

Tai Dang Trong, trUdc het Poivre xin true tiep gap V5 viidng va dUdc ddn tiep nong nhiet. NhUng thUc te buon ban phii phang da phu bdng den len dU dinh ky vgng ciia Poivre, nhiet huyet dan tan bien

Bang 1

Then gian

Tai nguyen + san vat + hai

cang

1742-1743

- Mo vang; trii lugng Idn, Idn nhat thugc tinh Cham, cdch Hgi An 8 d|m. Thi thoang nhjt dugc eye vang njng khodng 2 onces. Dugc thu gom dudi d^g vdng vi,in hoSc tung eye nhd (vang eat), nau thanh thoi (ddng thdnh gdi) dem ra chg bdn nhu hdng hoa binh thudng. - Trdi cay: Thorn, vdi, xodi, mit, dira, earn, chanh, chuoi. Hoi tieu, cau, trau rat nhieu. Nhieu vdi bong, nhimg khong biet d t thdnh vdi d?p. Trong dau nuoi tdm, nhung lya d t ehua d?p. - Dudng tot nhat ciia An Dg, Id! 400%. - Hai edng idn nhat Id Hgi An. Cang Nudc Mdn cQng tot, thudn ti?n cho vifc mua lya vd cau.

8/1749 - 2/1750

- Hdng hda ddt nhu vdng, tram huong-ky nam, ngd voi, lya khyng dugc bon eyng khai. - Khii khdn Idm mdi tim dugc vdi tam lya io ii hai. 300 hay 400 t^ dudng loai hai phai trd ddt hen - Ld xir sd eiia vdng, nhung khyng cQn thiy vdng dr d5y nita, tru dudng vd ho tieu. Mo idn nhat a Fououserac [Phii Au (sdeh) gan Hue] (25) nguyen ehdt nhat the gidi. - To lya tot nhit d tinh Qudng Ngdi, gid thay doi theo sdn lugng. - Go hong mgc, go lim, sapaii, que, ddn huong... - Tram huong: huong thom hen 6 Xiem, eo Malacca. C6 3 logi: hdo h ^ g nhat Id ki nam [rat ddt, rat nhieu nh\ra], thii hai Id tram huong [mdu trdng, nhieu dom den nhd, nh?, cimg ed Idi Idn], thu ba id ti6n huong [c6 mdu tring, nh? vd it nhya hon hai logi trgn]. Ngodi ra cdn c6 4 logi khdc: xanh hifong, Lao? hucmg, nhat? huang, nhj? huong. - Hue Id Kinh do. Hgi An Id thuong cang sam uit nhat. Vjnh Dd Ndng Id noi bd neo an todn.

Page 4: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

Xung qumih chuyen di ciia Pierre Poivre. 39

Buon ban vdi

nudc trong

khu vuc

Buon ban vdi ngueri

phuang Tay

Nhan xet

chung

- Chi buon bdn vdi ngueri Trung Quoc hoje Nhdt Ban. - Ngueri Trung Quoc mang den: dong do, dong bach, trd, do sir, lya thcu, dugc li?u (cay dgi hodng, mgc huong, nhan sdm, hoang lien, hucng li^u, re cay, giay, sdnh sir...) - Trung Quoc thuong mang hdng mua tu Dang Trong ve: vdng, ngd voi, tram huong, dudng ph6n, cau, go nhugm, ho tieu, ggc (xg) huou, cd muoi, (to) yen sdo, vj thuoc, sirng te, ddng hodng, dau son. - Cdch thirc mua bdn: thuyen trudng Trung Quoc ngp len trieu dinh danh sdeh hang hda, ciing qud bieu (tiiy theo de xii thue), sau do d& hdng chuyen len sd thuong chinh. Chi khi vien quan thu theu den moi dugc lien hdnh buon bdn. Phdi c6 qud len quan thuong chinh, ggi Id Onlaibotao (Ong cai bg tdu?)

- Ngudi Cochinchine rat ua chugng hdng Au; chi nen chd it den bdn. - Mdt hdng de bdn: dong, sdt, pha le, vai mdng mdu sdc sd, kiem, dd quy, chi kim tuyen, luu huynh, dugc IIQU, y te, sdm Canada, vdi hong dieu, tham kieu Ba Tu, vai Anh, vdng tay, khuyen tai. - Hdng bieu vua: guong soi, dong ho qud Idc, dd quy, gam theu, den do ihugt, ldng kinh, kinh vien vgng, thdm len, khdn trdi bdn... Cung phdi cd qud bieu quan. - "Xudt khdu nhdn luc": Cd the mang di ngudi lao dgng, thg nau dudng, d?t lya, cdy rugng, xay nhd...

- Thong tin can thiet de tien hdnh buon bdn o Ddng Trong

- Hang hda ngudi Hoa mang den: kgm, dong, thiec, giay, tra, chi, gom sir (xanh tho)... Hang hda mang ve: vdng, to song, ngd voi. duemg (tring vd phe:n), ho tieu, cau, go Idm mpc. Dudng tring nhdp tir Hgi An moi ndm, thu 400% Igi nhugn. Thuyen Trung Quoc den Ddng Trong vdo khodng thdng 1, 2. Miia buon bdn kio ddi den thdng 9. - Ngudi Chan Lgp tien hdnh budn bdn d khu vyc Dong Nai

- Khd khdn vdi cdc mdt hdng nhu vang, go tram huong, ngd voi, to. Muon cd dugc nhung hang hda tren phdi diing muu m?o vd quan h§ bi mat, hoi Ip quan lgi neu khong s6 gdp trd nggi hay bj cudp. - Nhd chua keo ki?t, dot ndt. Dan chiing song trong tdm toi, tim cdch chon giau tien cung do quy trdnh bj lung, bj cudfp. - Budn bdn cua ngudi Bo d Ddng Trong: hdng ndm cir tdu 500-600 tan den day Cd mpt chi diem, d dd ngudi Bo ndi tieng bdn ngd. Hg mang den Ddng Trong: bach dong, ch6, sir tu Trung Quoc; xuat cdng ducmg, tram huong, to song. Hogt dgng hgn che, khong chic chin, hay bj phien nhieu. -Nam 1747 cd mgt ngudi Anh ten IdDouffddden Ddng Trong vd cd gdp chua Nguyen, ket qud cd ve tot d?p.

- Cdng ty gdp khd khdn khdng khic phyc ndi: Idp chi diem vd dy an budn bdn. - Nen cai trj d Dang Trong khdng tot. - Can thiet phdi cd co sd (phdo ddi ching hgn) d day. Dan chung nhut nhat. Phdi hieu biet chinh xdc vc xu ndy.

thay vao dd la chudi ngay am dam tuyet

vong. Chi thang 2 nam sau (tQc chi niia

nam d Dang Trong), tau Machault rdi Dang

Trong, va cd ve nhit Poivre khdng dat lai

van de trd lai Dang Trong nQa (21)!

3. Nhu chung tdi da trinh bay d tren,

Poivre viet hoi ky ve xQ Dang Trong sau

chuyen di de'n Quang Chau nam 1741.

Tren dUdng trd ve nUdc, theo nhu nghien

cQu sau nay, Poivre cd qua Dang Trong va

dQng lai tai day trong 2 nam (22). Ndi dung

ban ghi chep kha da dang (khdng tranh

khdi vun vat, thdng tin trUc quan). Hdn

nQa, day chi la 'ghe' sau khi rdi Trung

Qud'c, chu dinh hay tinh cd ghi chep

"nghien cQu lich sii tU nhien nd cung cap

cho tdi mgt Bg sUu tam Idn" (23), thda man

tri td md ciia mgt thanh nien tre, say me

khoa hgc lan dau ra nUdc ngoai (xem them

phu luc).

Page 5: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

40 Rghien cmi Lich sti'. so 12.2009

Hdi ky vi xd Ddng Trong ndm 1744 da dugc dich va xua't ban bang tie'ng Viet (24) va d day chung tdi xin lUdc qua nhQng diem chinh cua ban md ta (description) nam 1749-1750 ve xQ Dang Trong, ngi dung gom 46 phan:

Khdi lUdc lich sii Ddng Trong; Vua Ddng Trong [tQc chua Nguyen]; Trieu dinh [chinh quyen chua Nguyen]; Quyen lUc cua nhd vua Ddng Trong; Cung dien cua vua; Qudn dgi; Phdo binh; Hdi qudn; Thdnh tri; Ludt le; Tdng trdn (tinh trUdng); Ludt phdp; Phdp lugt vd menh lenh; Nghe thuat; Tranh; Am nhgc; Y hgc; Ky thuat cd khi; Kinh thdnh; Phong tuc vd tap qudn; An mac; Nghe nghiep; Dia hinh; Dgng vgt; Thien chua gido vd gido sT; Thd bieu tUg'ng; Buon bdn cua ngUdi Hoa vdi Ddng Trong; Bach ddng; Vdng; Lua; Hgt tieu; Ngd voi; Bong; Sdt; Gd lam nhd; Dudng; Cdy chdm; Thudc nhudm; Miia mdu dich; Buon bdn ciia ngUdi Bd d Ddng Trong; NgUdi Anh; NgUdi Hd Lan; NgUdi Chdn Lgp, Champa, thUdng vd hg Ldo hay Ldo; Tieng Ddng Trong.

Vdi ghi chep ve thQdng mai, tren cd sd thQc te budn ban nam 1749-1750 vdi ban hoi ky 1742-1743 cd the dQa ra mgt so' so sanh (Xem Bang 1).

So vdi cac du ky khac (mgt so' sach da dUdc dich va xua't ban bang tieng Viet (26), ban ghi chep ciia Pierre Poivre khdng phai la dai, chi tiet. NhQng trong thdi diem giQa the ky XVIII, ghi chep ciia Poivre lai cd gia tri, nhat la cho nhQng ngQdi Phap dQdng thdi trong nd luc xuc tien thQdng mai d tam nha nQdc, cung nhQ phan nao cho tha'y cac mat ddi sd'ng cua Dang Trong hien ton. Hdn nQa, trong ghi chep nam 1749-1750 ngoai nhQng va'n de lien quan den budn ban, Poivre da ndi ve tinh hinh tin ngQdng ban dia va tinh hinh Thien chua giao, giao si

cung nhu mgt sd thdng tin khac ma ban ghi chep nam 1744 chua cd.

Poivre len tau rdi Dang Trong mang theo "bQc thu" ciia chua Nguyen. Poivre viet cho cdng ty tQ He de France mgt mat tudng trinh ve chuye'n di, cung vdi dd la "ban dich bQc thQ" tren giii den vua Phap. Poivre nhan dQdc ban sao bQc thU tQ Noelene, vd'n trQdc dd da dQdc mgt giao si dich rQ tie'ng Annam sang tieng Phap vdi Idi cam ket he't sQc dam bao tinh nguyen ban. Dd cung la dieu ma sau nay cac nha nghien cQu cdn nghi ngd ve tinh xac thUc ciia nd. Noi dung bQc thu da dUdc cdng bo", cdn nhieu van de can phai ban. Cd le do mQc do than thie't nong nhiet mdi ggi ciia chua Dang Trong cho nen thudng mai vdi Phap qud'c, cung nhQ vi tri cua Dang Trong trong khu vQc Bien Ddng nen "vdi Poivre, tUdng lai cua Phdp qud'c phdn Idn ndm d Indo-chine" (27). Phai doan rdi khdi Dang Trong ma khdng de lai mgt ai de thdng bao tinh hinh d day cung nhu khu vUc va viec tie'p tuc nghien cQu tinh hinh xQ dd. Theo nhu Poivre hanh dgng dd ciia cong ty la dung dan! (28)

Nhu vay, ve du ky nam 1742-1743 va 1749-1750 cd the tha'y chuye'n di lan thQ nha't khdng mang sQ menh chinh thQc, nhU tac gia sau nay ndi la muo'n viet lai hdng cd dUdc mgt danh gia nao dd khi CIO muon tie'n hanh budn ban d day. Cho nen, ghi chep cua Poivre cung kha phong phu, da dang, true quan cho du chUa di sau vao ban cha't thuc te va cham buon ban. Trong khi dd, chuye'n di thQ hai da dat dUdc mot giay phep dudc budn ban vdi ngUdi dan cua vUdng qud'c Dang Trong (29), dieu dd khien cho "Dd't nUdc Phdp Id nUdc ddu tien dgt dUdc tU Chinh quyen Ddng Trong mgt gidy phep logi ndy" ma vai nam sau dd ngQdi Ha Lan cung chi dam xin xd dieu tUdng tQ (30);

Page 6: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. 41

da mang ve dQdc cay gid'ng cd ich, nhieu gid'ng thQc v§t, trQng tam, col xay gao, trong dd la loai lua trong dQdc tren doi nui cao - Ida nuang hay lua kho d Ddng Trong -le riz sec a la Cochinchine ma chau Au dung pho bien (31). Cdn sQ "thieu thanh cdng" (32) cung da dudc Poivre ke ra sau dd. Rd rang, thUc te budn ban da lam nan long nhQng thUdng thuyet gia nhu Poivre. Mac du sau Poivre, CIO d Pondichery cung da cil cac doan thUdng lUdng de'n Dang Trong, nhung vdi nhQng ngUdi dUdc cii di, viec tham nhap vao thi trUdng se dien ra nhu the nao, P.Poivre cd vai trd gi?

4. Sau chuye'n di khong thanh cua Poivre, CIO (d Pondichery) da sap xep mgt chuye'n di Dang Trong vdi mgt trong hai muc dfch (nhe nhang hdn): hoac lap dugc mgt chi die'm d Hgi An, hay chi xin dUdc gidy phep giao dich thUdng nien md khong cdn cd chi die'm. Theo dd, nam 1752 (?), Edmond Bennetat (giao s! MEP) da xin dUdc Dupleix de'n Dang Trong va da gap dUdc Vo vUdng xQ nay. NhQng ngay sau dd bi true xua't. Dupleix cii tie'p (De) Rabec (tren chiec tau Fleury) sang Dang Trong. Theo nhU kho luu trQ d Pondichery hien van chUa tim dudc tu lieu ve ke't qua cua chuyen di tren (33). Cd the ndi, day la no lUc ra't tao bao va quye't tam ciia Dupleix bdi chi viec ca'm dao nam 1750 cQng da khie'n ngQdi phudng Tay phai rat than trgng.

Nhu chung ta deu biet CIO tan ra sau nam 1769. Cdn doi vdi xQ Ddng An thi tQ nam 1761-1765 CIO vd'n da hoan toan bien ma't d day (34). DQdng nhQ dQ an thQdng mai se di de'n hoi ke't. NhQng luc nay trieu dinh Phap bat dau cd nhQng dgng thai tich cue hdn cho xQ Ddng An. Chinh sQ lan iQdt ciia ngudi Anh da kich dgng mdi lo cua trieu dinh Phap, den noi mgt uy ban dUdc ra ddi de ban ve viec phai lap dUdc cd sd d chau A.

Ngudi ta nghien cQu lai ho sd ciia CIO, tham va'n y kien ca nhan va dac biet cd tinh ca phudng an vu trang (35). Theo dd, sau khi hdi y kie'n va dUdc gdi y hdi "ngudi am hieu nha't" (le plus apte) xQ Dang Trong, ThQdng thQ Quan cdng De Praslin da viet bQc thQ tQ Versailles de ngay 29-2-1768 cho Poivre, bQc thQ cd doan:

"Lieu viec thiet lap cd sd ndy [d Dang Trong] cdn phdi bi thd thach bdng con dudng thuyet phuc, thUcfng lUdng vd ddn gian chi vdi mgt mdn ddu cd buon bdn tU mgt vdi nhd buon, hay td't hdn het Id pho trUdng lUe lUdng hdi qudn ndo dd vd qudn dgi de thie't lap mgt cd sd chdc chdn".

Ngay 1-8-1768, tQ He de France, P.Poivre, khi dd 49 tuoi, giii thu phuc dap vi quan cdng tren, sau mgt loat nhQng md ta ve tinh hinh Dang Trong (kha ky ve iQc iQdng vu trang), bQc thQ cd doan:

"Con dudng thuyet phuc vd thUdng lUdng se khong dem lgi Idi ich gi; con ne'u phd trUdng lUe lUdng hdi qudn tgi xd ndy thi phdi lam the ndo de chdc chdn thdnh cong; phdi sdn sdng hdnh dgng khi phd trUdng. Phdi dot nggt chie'm lay Hodng cung vd bdt gid nhd vua de lay dUdc kho tdng cda ngdi hoac dUngphd trUdng lUc lUdnggi cd..."

"Neu tim mdt ndi do' bg thi dd la cQa sdng Hue vi Hue la kinh dd. TQ cQa sdng nay, ngUdi ta cd the ngUdc len bang sa lup va mat 5 hay 6 tieng de vao ciia hoang cung dUdc xay ben bd con sdng nay va phai bao vay la'y nd" (36).

Ndi chung, trong ngi dung phuc dap, P.Poivre 'khdng chut map md' (37) nha'n manh nhieu lan de'n sQc manh quan dgi, chi cd nd mdi dam bao thanh cdng.

Xin ndi them sau dd (nam 1775), ke hoach 7 diem (khdng thanh) cua De Rothe trinh len Bg trQdng (ThUdng thQ) Hang hai

Page 7: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

42 Rghien curu Lich sit. s612.2009

De Sartine trong dd cd hai diem ra't dang iQu y: 1. Sd dung qudn sU: nha vua (Louis XVI) cho sii dung chien ham Nourrice dii cho mgt chien dich 20 thang; 2. Muc dich buon bdn: xin vua Dang Trong cho tU do budn ban va thi hanh lai hiep dinh cu (38).

Nhu vay, cd le can cQ tren nhQng hanh hanh dgng cua Poivre ket hdp vdi bdi canh trong va ngoai nQdc Phap cd y kien cho rang ne'u nhQng dQ an thQdng mai thanh cdng thi nQdc Phap se thiet lap dQdc 'cd sd an todn'='thugc dia' (colonie) d Ddng DQdng giQa the ky XVIII thay vi giQa the ky XIX (1858) nhQ sau nay. Cach danh gia nhQ vay nhin chung can cQ nhieu vao dgng thai ngi cac ciia chfnh quyen Choiseul-Praslin ddi vdi "diem tQa" Dang Trong d chau A. Rieng trong trudng hdp Poivre, chung tdi cho rang khong cd can cQ khi de cap den viec xam lUdc ciia Phap trong thdi gian nay ne'u du an budn ban cua P.Poivre thanh cdng vao giQa theky XVIII:

- Thd nhdt: Ngay tQ dau, nhiem vu cua Poivre chi gdi ggn trong 2 muc tieu thQdng mai thuan tuy. ThQc te chuye'n di ciia Poivre cung khdng nam ngoai hai muc tieu tren. Vi vay, se khdng tha'y ba't ngd khi Poivre toan tam cho nhiem vu thQ hai, bdi dich than vi Bg trudng Hang hai da tQng nha'n manh Poivre se iQu danh mudn thua ne'u dng de lie de France cd the canh tranh dUdc vdi quan dao Moluques ve nhQng mat hang tinh nay. Mat khac, thdi diem nam 1750 chQng kie'n sU bQt pha cua EIC ddi vdi hai mat hang dgc quyen tuyet ddi cua VOC la dinh hUdng va nhuc dau kha'u. Phap cang cd ly do de chen chan vao qua trinh gianh giat tren (39).

Ghi chep lan thQ hai ve khd khan cua chuyen di cho tha'y tinh trang kinh te - xa hoi ban xQ, chinh quyen trung Udng dang tren dUdng suy thoai, thdi ha lam ciia quan

lai Dang Trong dUdc nhQng thUdng nhan nudc ngoai phan anh va dUdng nhQ deu cd mgt nhan xet chung la khdng the duy tri mgt nen thUdng mai 'dung nghia' vdi chinh quyen Dang Trong.

- Thd hai: NgUdi ta tha'y rang tQ dau dudng nhu cd do venh dang ke giQa ban lanh dao CIO ci hai ngoai vdi chfnh qud'c. Ban than CIO d hai ngoai cung chia thanh hai phan, theo hai khuynh hudng phat trien khac biet luc dd (40). Nhin chung, moi boat dgng cho vung Vien Ddng (Ddng An) dUdc 'khoan trang' cho ban lanh dao CIO d Pondichery, mac du CIO trong thdi gian dau mang tinh chat cua mgt cong ty nha nUdc (etatique). Chuye'n di "thieu thanh cdng" ciia Poivre khdng biet cd nam trong tinh toan cua Pondichery hay khong? NhUng dudng nhu vdi hai muc tieu cua chuyen di nam 1749 Pondichery da mUdng tQdng ke't qua ciia chuye'n di roi. Hdn nQa, cung phai thay la CIO ci Pondichery, mac dQ dang phai ddi phd vdi ngQdi Anh 3 day, cung da cd nhQng nd iQc lien tie'p sau chuyen di cua Poivre. Trong khi chUa cd sU thd'ng nha't thi nhQng du an thUdng mai se chi dQng lai 6 "tren gia'y", cung nhU thie'u tinh kha thi, ba't luc! NhQ tac gia J.Buttinger cho rSng tQ nam 1720-1780 cd tdi 12 lan kieu du an "tren\ve danh nghia" (on paper) nhu vay (41).

Sau chuye'n di gan 20 nam, khi dudc hdi ve viec 'trd lai Dang Trong', Poivre nhan manh phai dung den 'lUc lUdng vu trang'. Xin nha'n manh la phan nao chii trUdng dd da dUdc ba tudc Estaing (Charles Hector, 1729-1794, ngUdi chUa Mn nao dat chan de'n Dang Trong) gdi y trong nhQng nam 1758-1759, gan nha't trong mgt bQc thU de ngay 10-4-1768, tQc hdn 4 thang trUdc khi cd phuc dap ciia Poivre len Quan cong De Praslin (42). Ne'u can cQ tren thuc te, xet

Page 8: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. 43

den t inh thUc thi cua du an, danh gia cua

Poivre n a m 1768 dUdc coi la sac sao (43). 6

thdi diem h ien ton, ngoai viec phai cQc ky

than t rgng khi n h i n n h a n bdi canh dQdng

thdi, m a t khac cung "cdn phdi lUu y d ddy

Id Poivre chi gdi y den viec sd dung vH lUc

vi nhdng noi that vgng eua minh trong

chuyen di den Ddng Trong ndm 1749-1750"

(44), t rong ha i thdi diem khac nhau . Va vdi

y nhQ vay "Poivre da nghieng ve viec bd

qua Idi ich r ieng ma minh phai ganh vac

trUdc Idi fch cao ca cua dan tdc" (45).

- ThU ba: T ren b inh dien khu v\ic, theo

nhin n h a n ciia hgc gia Milton Osborne, the

ky XVIII t ren he't la the' ky cudi cung ma

trong dd the gidi Ddng N a m A t ruyen thd'ng

chi phdi hay m a n g tfnh phd' quat , luc dd

hau n h u sU hien dien ciia Au chau (ngoai

trQ phfa bac Phi l ippin va Java) cdn he't sQc

han che'(46).

Trong niia dau the ky XVIII, nhin chung

quan he Dang Trong va Dang Ngoai dang

trong t inh t r a n g hda binh. N h u cau thUdng

mai da thoai t rao d ca hai mien, thi thoang

van cdn dau dd cac chuyen di thUdng thuyet

va nha chua cQng khong man ma cho lam

trong bdi canh tQdng ddi binh yen nhQ vay.

S Q ba t dn chfnh tr i dien ra ngay cang

manh me dQdi thdi chua Vo vQdng, t r am

trgng dudi tay phe dang ciia TrUdng Phuc

Loan, tQ giQa the' ky XVIII hien tugng

"trgm cUdp nd'i day tQ tung" d Dang Trong...

Va sau nay, day cQng la dia ban cho cudc

khdi nghia ndng dan Idn nha t , m a n h me

nha't la phong t rao ndng dan Tay Sdn dien

ra vao t h a p n ien 70. Cuoc ngi chien ke't

thuc, gianh gidi Dang Ngoai - Dang Trong

bi xda bo, t rong thdi gian dau, t r ieu

Nguyln (1802-1945) dUdc coi la mgt t rong

nhQng the che m a n h , mgt cUdng qud'c t rong

khu vQc.

Ne'u n h u dau the ky XVIII, vi tri cua

Dang Trong da sdm dudc nhin n h a n nhUng

sU thieu thd'ng n h a t hay lUdng lu qua

nhQng bao cao ra't ngQdc n h a u tham chi

tQdng phan , ta't ye'u se trd t h a n h ke di sau.

BQdc ngoat chi thQc sQ xay ra khi ngQdi

Anh day P h a p de'n nguy cd phai tim ngay

mdt 'diem tQa', lap mgt cd sd mdi d Vien

Ddng (tQ thap nien 60). "Neu hg [ngUdi

Anh] quyet dinh trQdc chung ta, chung ta

se mai mai bi loai; chung ta se mat mdt

diem tQa quan t rgng d phan nay ciia chau

A, [neu cd] nd se cho chung ta trd thanh

nhQng ba chu de ngan chan ngudi Anh

trong thdi chien boat ddng thudng mai ciia

hg vdi T rung Qud'c, bang each bao ve phan

da't cua chung ta d An Do va se khien hg

ludn phai lo liing khdng ngudi" (47). Cd

dudc cd sd Cochinchine, Phap se tao thanh

the chan kieng: ha i canh la An Do (vdi cac

thQdng diem) va Cochinchine, cdn dinh se

la Mascare ignes (48).

NhQ vay, cac chuye'n di ciia Poivre vao

khoang giQa the ky XVIII, t ren cd sd so

sanh vdi nhQng phai doan khac, cd the

dQdc coi la kha dien h inh. TQ mgt chang

t rai tre tuoi, sang Dang Trong dau tien khi

mdi 22 tuoi, vdi t am thQc ciia mdt nhd khoa

hgc, thdy tu, h a m mud'n di de kham pha,

t im hieu ve cac xQ d Vien Ddng, nen nhQng

ghi chep cua Poivre nhin chung kha phong

phu, cdi md, trQc quan va phan nao khach

quan ve xQ Dang Trong. Tra i qua nhQng

thii thach va ma't ma t sau chuye'n di nam

1741, Poivre dQdc phai sang Dang Trong

n a m 1749 Otic dd 30 tud'i, rdi MEP nam

1747) vdi tu each ciia mdt chinh khach, nhd

buon, vdi muc dfch t im mgt cd sd thUdng

mai, t h u Idi n h u a n canh t ranh , 'hgt tieu

(49) di tim hUdng lieuV. Cd the ndi, Poivre

Page 9: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

44 Rghien euu Lich siir. sd 12.2009

la mdt ngUdi giau kinh nghiem, tQng trai, phQc tap, cung day tham vgng. Cho den trudc khi cd phai doan chinh thQc tQ Phap de'n Dai Viet dau the ky XIX, thi day la nd lUc Idn nha't ciia trieu dinh Versailles cho mgt chuye'n di de'n Dang Trong, trong khi phan nhieu ngQdi khdi xQdng chi la nhdm hay nhung ca nhan ddn le.

ThQc te lich sQ sau nay cho tha'y da cd ra't nhieu chuyen di, dai dien thUdng thuyet de'n Dang Trong, tQ muc tieu thUdng mai den tim mgt chd dQng rdi thudc dia. Chuye'n di cua Poivre cQng nam trong chuoi lien tuc nhQ vay. Neu chuyen di cua Poivre dUdc nghien cQu (khai thae) cii the va dQdc quan tam hdn thi nhieu kha nang CIO d Pondichery se thQc hien nhQng dQ an tiep theo. NhQng cung de di den danh dong

nhQng ghi chep va danh gia ciia Poivre (sau nam 1750) vdi chu nghia thQc dan Phap. Han nhien cac bao cao, ghi chep, md ta... sau dd nhu Rabec, Estaing... dUdc dua tren nhQng tai lieu trUdc, nha't la trong thdi diem hien tai, nhUng dien bien chfnh tri -kinh te tQ niia sau the ky XVIII da thay dd'i va khac ra't nhieu. Ke hoach dd da dUdc Cling cd'bdi quyet tam ciia chfnh quyen mdi, cung nhu con ngUdi mdi tren cd sd nhQng nhan thQc ciia thdi dai. Luc nay muc tieu kinh te (budn ban song phUdng) da nhudng chd cho nhQng tinh toan chat che vdi nhQng bien phap hieu qua, quye't liet hdn. Su thay dd'i dd, cung nhQ viec md rgng banh trQdng cua Phap tQ giQa the ky XVIII la qua trinh lich sii phQc tap, ddi hdi nhQng cdng trinh nghien cQu tiep theo.

Phu luc

Cac chuven di cua Poivre tir nam 1741-1757 (Tir nam 1741 - 10/1748 chung tdi dua vio Idi k^ trong hdi ky cua Poivre. Cac chuye'n di til ngdy 23/10/1748-1757 da

duoc Henri Cordier trong Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd 1757, pp. 56-59 nghiSn cO^ v^ Ii6t kS.

Nam 1741

1742

1745

1746

Khai hanh tir Pon Louis trSn tau Mars dd i d^n Trunp Qu6c. •

Khai hinh til Quang Chau qua Ding _Tron£

-^

TC; Quang Chau tren tau Dauphin tro v^ _Phap Den Pondicherv

1753

21-2

7^

20-10

2-12

R&i Manila tren tiu Cheval Marin

Tdfi Pondichery

Tiu Rouitle, cdng Lys nh6 neo 6 Pondichery

Tcri lie de France 1747 J I Doi He dj: Franc^ ve_Phap

Thang 6

1-5

1748 h Den Phdp

1754 Thang 9

I TrSn chie'n thuySn Colomhe roi lie de France

Tcri Manila

Ngiy 23-10 Trdn tiu Montaran khai hanh til Lorient 2-2

13-3 DSn He de France 11-2

1749

! 16-4 i Tr&n lau Sunuilra rai khai lie de France

1 20-6 I Trdn tiu Sumatra d€n Pondicherv ! 26-2

Rin Manila tcri Mindanao (Caldeiia). Qua

Eo Basilan

7-7 i Tren tiu A/at/jai^//khoi hinh tCr

_ I PojicDchery

"i 1755 i--19-3

_Eo Xulla - Celebes_

Eo Laurentone

• Boeton - Solor

29-3 i Eo Lamaker

29-;

1750

11-2 Tren tiu Machault lai H6i An

Khai hinh tCi H5i An

JO-4 i Lifao (Timor)

10-4 j DSn lie de France --1 I-2-5 I Rai Lifao 8-6 Den He de France

2-6 i TrSn tiu Mascarin rai He de France

14-8 j Den Quang Chiu 25-4 Roi Macao IrSn lau Santa Rita

-\ 1756

1751 25-5 De'n .Manila [Philippin]

1757

26-4

4-5 6-9

23-12 22-4

Rai lie de France T6i Madagascar

Rai Madagascar Bi nguai Anh bat giii: v^ giai dgn Cork Tro vi Phip

Page 10: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

Xung quanh c h u y e n di c i ia Pierre Poi\7re. 45

CHU THICH

(1). Hogt dong ciia Cong ty Dong An Phap vdi

Dgi Viet (niia sau the ky X\ni-giQa the ky XVIII).

Tap chi Nghien cUu Lich sii, so 9 (365)-2006, tr.

51-64.

(2). Ngi.Ic)i Anh rdi Dang Ngoai nam 1697,

n ^ d i Ha Lan nam 1700. NgiJdi Bo v^n con di lai

giiia Macao va Dang Ngoai nliiing cdng rat han

che.

(3). 'Dai dien thutdng mai' do la nhiing giao si.

(4). Cac cuoc &u da giiia mot ngUdi Phap v6i

mot ngUdi Bd Dao Nha, thil i\l cua Anh va Ha Lan

ciing de cap de'n cuoc t r anh cai thSm chi vdi nhiing

ngUdi Cling thtidng diem.

(5). Denys Lombard, Voyageurs francais dans

VArchipel insulindien, XVIIeme, XVIIIeme,

XIXemes.Archipel, vol 1, No 1, 1971, p. 150.

(6). Trong mot biic thu gUi til Xiem de ngay 5-

11-1686. Doc doan thii do noi chung V6ret danh

gia rat cao ve Con Dao t ren ca hai phiidng dien Idi

ich kinh te (ngudn hang buon ban) va vi tri dia ly.

Xem Memoire sur t'Isle de Poulo Condor,

surnommee Isle d'Orleans en Chine. Revue

d:Extreme-Orient, 1883, pp. 305-306,

(7). Gaide, Notice historique sur Poulo Condore.

BAVH, avril-juin, 1925, pp. 87-103.

(8). Btic thu ciia Renaul t de nay 25-7-1723 ke't

luan; "une isle a abondonner plutot qu'a occuper".

Henri Cdrdier, Melanges d'histoire et de

geographic orientate. Tome III. J ean Maisonneuve

& fils, Paris , 1922. Voyages de Pierre Poivre de

1748 jusqu'd 1757. p. 68.

(9). une autorisat ion de libre commerce (licence

de cdmmerce). Thed nhU Malleret thi chi tim tha'y

dUdc ban dich biic thu ma Friell giii cho Godeheu

(de ngay 26-2-1747) tii Quoc ngii, va cua mot ban

dich tieng Latin. Van ban nay de ngay 3-11-1744.

Louis Malleret, Une tentative ignoree

d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe

siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing. Bulletin de

la Societe des e tudes Indochinoises. Tome XVII,

N°l, 1942, Sai Gon, p, 37.

(10). Luc do c) Phap c6 y tap hdp nhiing ghi

ch6p ctia nhiing nha du hanh, va Poivre, ngiidi

hoat dong suo't 2 the ky qua dtidc nhac de'n trong

qua tr inh chu^n bi chd Phap co duoc cho diing

chan viing chac b Indo-Pacifique. Madeleine Ly-

Tid-Fane, Pierre Poivre et I'expansion francaise

dans ITndo-Pacifique. BEFEO, vol 53, N° 2, 1967,

pp. 453-512.

(11). Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd

1757. Da dan, p. 66: "L'autre tdii an thii hai] avail

pour objet I'acquisition des plants d'epiceries fines

pour les t ransporter dans nos Isles de France et de

Bourbon".

(12), (21), (27), (35), (38). Charles Maybon,

Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820).

Etude sur les premiers rapports des europeens et

des Annamites et sur I'etablisseiTient de la

dynastie Annamite des Nguyin, Paris, Librairie

Plon, 1919, tr. 159, 166, 164, 171-172, 170-172.

(13, (39), (44). Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre

Poivre et I'expansion francaise dans t'lndo-

Pac'ifique. BEFEO, vol 53, N 2, 1967, p. 460, 461-

462, 471,

(14), Oeuvres complettes de P.Poivre. Intendant

des Isles de France et de Bourbon, correspondant

de I'academie des sciences, etc; Paris. 1797. Notice

sur la vie de P.Poivre, Ancient intendant des Isles

de France et de Bourbon. In nam 1786. p. 5

(15). NhQng tu lieu ve Poivre dtidc H,Cordier

cong bo lan dau tren Revue d'Extreme-Orient (Tap

chi Viin Dong - REO): Voyage de Pierre Poivre en

Cochinchine. REO, vol 3, n 1, 1885, pp. 81-121.

Memoire sur la Cochinchine. 1744. REO, vol 2,

juil-sept, 1884, pp. 324-327. Cac nghien ciiu ve

Poivre c6 the tra ciiu cac tac gia: Henri Cordier,

Louis Malleret, M.Ly-Tio-Fane, Yves Laissus,,,

(16). Trong tai 900 ta'n, t rang bi 22 khau dai

bac, 181 ngUdi, thuyen trUcfng Jolif du Colombier,

khcli hanh tti Orient ngay 23-10, tau giai giap 7-

1750. Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd

1757. Da dan, p. 72.

Page 11: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

45 Rghien cijru Lich sii", 5612.2QQ9

(17), Joseph-Francois Dupleix (1697-1763)

thay Dumas tii cuoi nam 1741.

(18), Theo tu lieu con ghi lai thi Friel doi 5,000

pagoda (= 17.500 rupi) thay vi 3,000 pagoda ma

Hoi dong cho Friel, Charles Maybon, Histoire

moderne du Pays d'Annam (1592-1820)... p, 160.

(19), Trong tai 600 tan, t r ang bi 300 kha'u dai

bac, chd 180 ngUdi, thuyen trUdng Christy de la

Paltiere, giai giap 7-1751, Voyages de Pierre Poivre

de 1748jusqu'd 1757. Da dan, p, 75,

(20), Trong hoi ky ciia minh Poivre noi la den

cdng Faifo (le port do Faifo) ma chiing ta vhn goi

la Hoi An, nhung tren thtic te tau ctia Poivre da

vao vinh Da Nang ngay 29-18-1749, Dieu nay da

dtidc H,Cordier dinh chinh trong Voyages de Pierre

Poivre de 1748 jusqu'd 1757. Da dan, p. 75. Ve

thai do cua Dupleix da dtidc C.Maybon noi ro trong

tac pham ctia minh, Charles Maybon, Histoire

moderne du Pays d'Annam (1592-1820)... p, 160,

(22), (23), (30), Voyages de Pierre Poivre de

1748jusqu'd 1757. Da dan, pp, 58, 59, 56-57,

(24), Nguyen Phan Quang: IIoi ky ve xU

Cochinchine ndm 1744. Tap chi Nghien cUu Lich

sie, so 1 (254)-1991, tr, 75-79. Mgt phan trdng sach

Charles Maybon, Histoire moderne du Pays

d'Annam (1592-1820)... ChUdng: "Nhiing ngUdi

chau Au d ntidc An Nam" da dUcJc dich sang tieng

Viet, Nxb, The gidi, Ha Noi, 2006,

(25), Chii ctia Kns t ine Ahlunas-Rodgers trong

phan Description of Cochinchina, 1749-50. In

trong Southern Vietnam under the Nguyen.

Documents on the Economic History of

Cochinchina (Ddng Trong), 1602-1777. Edited by

Li Tana, Anthony Reid. Inst i tute of Southeast

Asian Studies, Singapore, 1993, pp. 61-97,

(26), Tieu bieu nhu cuo'n Mcit chuyen du hdnh

den Ddng Ngodi ndm 1688 ciia W,Dampier, Mot

chuye'n du hdnh den xU Nam Hd (1792-1793) ctia

J,Barrow,,.

(28), Charles Maybdn, Histoire moderne du

Pays d'Annam (1592-1820)... Da dSn, p, 165, Phdn

nay tac gia nhan manh (in nghieng) nhu sau:

'Cependant je suis parte a croire qu'elle a bien agi,

puisqu'elle n'a pasjuge d propos de le faire'.

(29), le chappe, "la permissidn de faire le

commerce dans toute I 'etendue de son Royaume,

avec I'exemption de toutes sortes de droits...".

Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd 1757. Da

dan, p, 79.

(31). Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient

intendant des Isles de France et de Bourbon. In

nam 1786, Da dan, pp, 17-18. Ve sau (1787),

Thomas Jefferson, nhan chuye'n sang Phap, sau

khi ddc cud'n sach cua Poivre, co nhac tdi 6 loai Itia

(3 Ilia ntldc, 3 liia nUdng) ma Poivre ndi den d

Dang Trdng,

(32). "defaut de reussite". Charles Maybon,

Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820)...

Da dan, p. 165.

(33). Gaudar t , Les archives de Pondichery et les

entreprises de la compagnie francaise des Indes en

Indoehine au XVIIIe siecle. BAVH, N°4, Oct-Dec,

1937, tr, 357,

(34), Kliong chi rieng gi ngUdi Phap ma sau

Thda Udc Lally (1-1761) toan bp cac khu ngUdi Au

d day bi pha litiy, thildng mai cua Phap dinh ddn,

Gaudart , Les archives de Pondichery et les

entreprises de la compagnie francaise des Indes en

Indoehine au XVIII' siecle. BAVH, N°4, Oct-Dec,

1937, tr. 357.

(36). Gedrges Taboulet, La geste Francaise en

Indoehine. Histoire par les textes de la France en

Indoehine des origines d 1914. Tome 1, Adrien-

maisonoeuve, Paris , 1955, pp. 151-153. Charles

Maybon, Histoire moderne du Pays d'Annam

(1592-1820)... Da dSn, p. 170.

(37), Alastair Lamb, The Mandarin Road to

Old Hue, Archon Books, 1970, pp. 64-65.

(40), Notice sur ta vie de P.Poivre, Ancient

intendant des Isles de France et de Bourbon. Da

dan, p, 21,

(41), Joseph Buttinger, The Smaller Dragon -A

Political History of Vietnam, Praeger Publishers,

1957, p. 227.

Page 12: Xung Quanh Chuyến Đi Của Pierre Poivre Tới Đàng Trong Giữa Thế Kỷ XVIII

Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. 47

(42). Louis Malleret, Une tentative ignoree

d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe

siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing Da d in .

Georges Taboulet, La geste Francaise en

Indoehine... p. 146

(43). "une preuve de plus de la perspicacite de

Poivre". Charles Maybon, Histoire moderne du

Pays d'Annam (1592-1820)... p. 170, ndte 2

(45). Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poivre et

I'expansion francaise dans ilndo-Pacifique.

BEFEO, vol 53, N° 2, 1967, pp, 453-512, Georges

Taboulet, La geste Francaise en Indoehine... pp.

153-154.

(46). Milton Osborne, Southeast Asia-An

Introductory History. Ninth edition, Allen&Unwin,

Australia, 2004, pp, 41-43,

(47). Lduis Malleret, Une tentative ignoree

d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe

siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing. Da dan, p,

57,

(48), Mascareignes nam d An De Dudng.

Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poivre et

I'expansion francaise dans I'Indo Pacifique.

BEFEO, vol 53, N" 2, 1967, p, 472,

(49). poivre (m) trong tie'ng Phap la hgt (ho)

tieu (= pepper trong tieng Anh)

NEN CHUYEN CHINH DAN CHU CACH MANG JACOBIN... (Tiep tlieo tran^ 35)

(5), (7), (8), (9), (11), (20), Luu To XUdng,

Quang Nhan Hong, Han Thiia Van, Lich sii the

giai thai can dgi (1640-1900), tap 3, Nxb, Thanh

pho Ho Chi Mmh, 2002, tr. 258-259, 299, 299, 300,

301-302, 309.

(6). The National Convention, Proclamation of

the Convention to the Nations, December 1792,

http://history.hanover.edtL/texts/natcdn, html

(10). Natidnal Assembly of France, Declaration

of the Rights of Man-1789, http://avalon.law.yale

.edu / 18th_century / rightsofasp

(13), French Constitution 1791, http://www,fdrd

ham.edu/halsal l /mod/lect /modll .html

(14), (21). Dan theo Dang Thanh Tinh, Lich sii

nUdc Phdp, Nxb. Van hoa Thong tin, Thanh pho'

Ho Chi Minh, 2006, tr, 114, 118,

(15), Uy ban cdch mgng dUdc thdnh lap a khdp

cdc dia phuang, do cong xd cdc dia phuang bau ra

nham tap hgp, tdchUc qudn chung nhdn ddn tham

gia vdo nhUng cuoc ddu tranh chinh tri; Cdu tgc bg

Jacobin vdi thdnh phdn chii ye'u ban dau gom

trung vd tieu tU sdn, ve sau thdnh phdn tham gia

vd tu tudng khd phUc tgp, cd chi nhanh d hau khdp

cd nUUc vdi hon 3.000 chi bg; Hiep hgi nhdn ddn Id

16 chUc gido due chinh tri do'i vdi qudn chung, Id

ncti dien ra lat cd cdc cuoc thdo ludn nhUng vdn de

chinh tri quan trong.

(16), Ddn theo Theda Skocpol and Meyer

Kestnbaum, Mars Unshackled: The French

Revdlution in World-Historical Perspective, The

French Revolution and the Birth of Modernity,

University of California Press, http://www,es

cholarship,org/editions/view?docId=ft2h4nblh9;br

and=ucpress

(17), Hippolyte A. Taine, The French

Revolution, Volume 2 (of 3), eBddk, http/www.gu

tenberg.drg

(18), Dad luat qui dinh ve viec co the bat giam

va xet xii do'i vdi nhQng ngUdi bi t inh nghi bdi mot

toa an dUdc thanh lap va xet xQ ra't nhanh,

(19), (22), Norman Hampson, Dgi cdch mgng

Phdp, Nxb. Van hoa Thdng tin. Ha Noi, 2004, tr

231.