xususi buraxiliw es 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki,...

152
AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ELM SRLR XÜSUS BURAXILI ollar-Bak 100 2017, cild 62 SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN SPECIAL ISSUE Shollar-Baku-100 2017, volume 62 --100 2017, 62 1947-ci ildn Nr olunur

Upload: others

Post on 23-Jan-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

AZ�RBAYCAN M�LL� ELML�R AKADEM�YASI

TAR�X �NST�TUTU

ELM� �S�RL�R XÜSUS� BURAXILI� �ollar-Bak� � 100

2017, cild 62

SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN

SPECIAL ISSUE Shollar-Baku-100

2017, volume 62

����

������ ���� � � ���� ��� �

���� ���� ����� �����-���-100

2017, ��� 62

1947-ci ild�n N��r olunur

Page 2: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu Elmi �uras�n�n q�rar� il� çap olunur

Tarix �nstitutu

«Elmi �s�rl�r»inin redaksiya hey�ti:

Yaqub MAHMUDOV (Ba� redaktor)

Nail� V�L�XANLI, Teymur BÜNYADOV,

�smay�l HACIYEV, N�rgiz AXUNDOVA,

S�bin� ALM�MM�DOVA, �dil� A!AB�YOVA,

N�rgiz F.AXUNDOVA, �rad� BA!IROVA, C�bi B�HRAMOV, H�s�n �L�B�YL�,

�rad� �L�YEVA, Sevinc �L�YEVA,

Allahverdi �L�M�RZ�YEV, �ahin F�RZ�L�YEV,

Qas�m HACIYEV, Hac� H�S�NOV,

Mehri XANBABAYEVA, �dal�t QASIMOV,

Nigar MAKSVELL, Elmar M�H�RR�MOV, Natiq M�MM�DZAD�

Tamilla MUSAYEVA, Tofiq MUSTAFAZAD�,

Tofiq N�C�FL�, �lqar N�FT�L�YEV,

M�ry�m SEY�DB�YL�, K�rim �ÜKÜROV

© AMEA Tarix �nstitutu, 2017

Tarix �nstitutu «Elmi �s�rl�r»inin XÜSUSI BURAXILI�I:

«�ollar-Bak� � 100 »

Layih� r�hb�rl�ri: Akademik Akif �L�ZAD�, AMEA-n�n prezidenti Qorxmaz HÜSEYNOV, "Az rsu" ASC-nin s dri

Xüsusi burax�l���n redaksiya hey�ti:

F�xr�ddin Q�DIROV, �sa H�B�BB�YL�, N�rgiz AXUNDOVA, Yaqub MAHMUDOV (Ba� redaktor), Çingiz ABDULLAYEV, Ad��irin �L�KB�ROV, Hac� H�S�NOV, Zeyn�b QAFAROVA, Mehri XANBABAYEVA ISBN 978-9952-8268-9-0

Page 3: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

3

�OLLAR-BAKI " 100

Akademik Akif �L�ZAD�, AMEA-n�n prezidenti

Qorxmaz HÜSEYNOV, "Az rsu" ASC-nin s dri

«…n� q�d�r ki, �ahda� özünün �b�di qar papa��n� ç�xarmay�b onun buz-laqlar� mövcud olacaqd�r v� dem�li, bura-n�n yeralt� sular� tük�nm�y�c�kdir».

H.Z.Ta#�yev

Uzun �srl�r boyu n�z�r� çapmayan orta �sr ��h�ri olan Bak� XIX �srin II yar�s�nda t�kc� Qafqazda deyil, bütün dünya miqyas�nda da müst�s-na bir nümun�y� çevrildi. Dünya iqtisadiyyat�n�n neft� olan t�l�bat�n�n sü-r�tl� artmas� neft Bak�s�n� iri s�naye m�rk�zin�, böyük n�qliyyat qov�a��na v� X�z�rd�ki �n mühüm limana çevirmi� neft «bumu»na g�tirib ç�xard�.

��h�r �halisinin say� günü-günd�n artmaqda olaraq sür�tl� çoxal�rd�. �g�r 1860-c� ild� Bak�n�n �halisi 12260 n�f�r idis�, 1897-ci ild� bu göst�-rici 112,2 min n�f�r�, 1915-ci ild� is� 262,5 min n�f�r çatm��, Bak� dün-yan�n �n iri ��h�rl�rind�n birin� çevrilmi�di.

Lakin Bak�ya çox z�ngin neft yataqlar� b�x� etmi� t�bi�t onu t�miz içm�li su qaynaqlar�na möhtac qoymu�dur. XVIII �srin sonlar� �r�f�sind� Bak�da orta �srl�rd�n qalma su t�chizat� sistemi f�aliyy�t göst�rm�kd� idi. �çm�li suyun �sas qayna�� Bak�da bu zaman say� 600-� çatan quyular idi. Lakin onlardan ancaq 100-ünd�n içm�li su m�nb�yi kimi istifad� oluna bil�rdi. Qalan quyular�n�n suyu duzlu v� cod olaraq ancaq t�s�rrüfat-m�i��t ehtiyaclar� üçün istifad� edilirdi. ��h�rd� kanalizasiya sisteminin yoxlu�u quyular� çirkl�nm�si imkanlar�n� art�r�rd�.

XVIII �srin sonlar�nda Bak� h�m d� üç k�hrizin - «�ah» (b�zi qay-naqlara gör� – «Xan»), «M�h�mm�dqulu xan» v� «Hüseynqulu xan» k�hrizl�rinin suyu il� t�chiz olunurdu. Onlar ��h�rin �traflar�ndak� su qay-naqlar�ndan ç�kilmi�di. «�ah» («Xan») k�hrizi �ç�ri��h�r �halisini içm�li su il� t�chiz edirdi. Bu k�hriz öz m�nb�yini Bak�dan 4 verst* �imaldan, * 1 verst=1,067 km

Page 4: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

4

Qarakolluq adlanan yerd�ki üç bulaqdan götürürdü. Bu k�hrizin suyu �ç�-ri��h�rd�ki anbara ax�r v� �irvan�ahlar saray kompleksinin hamam�n� su il� t�min edirdi.

«Hüseynqulu xan» k�hrizi öz ba�lan��c�n� indiki “Az�rbaycan” kü-ç�sinin �razisind�ki iki bulaqdan götürürdü. O bulaqlardan biri indi d� Füzuli meydan�nda f�aliyy�t göst�rm�kd�dir. Bu k�hrizin suyu �amax� darvazas� (indiki Qo�a qala qap�s�) rayonunda ��h�r� daxil olurdu.

«M�h�mm�dqulu xan» su k�m�ri XVII �srin sonunda tikilmi�di. Bu k�hriz indiki «��hidl�r Xiyaban�» rayonundak� iki bulaqdan ç�kilmi�di v� su bu k�m�rl� indiki Filarmoniya binas�ndan bir q�d�r a�a��dan ��h�r� daxil olurdu.

Bu su k�m�rl�ri faktiki olaraq bütöv k�hrizl�r sistemi idi. 1859-cu ild� �amax�n�n z�lz�l� n�tic�sind� da��lmas� n�tic�sind� quberniya m�r-k�zi Bak�ya köçürüldü v� bu da, t�bii ki, ��h�rd� içm�li su q�tl���n� güc-l�ndirdi. 1860-c� ild� t�xmin�n indiki Nizami heyk�li rayonunda hovuz tikildi. «�ah» k�hrizind�ki suyun art�r�lmas� üçün varl� Bak� sakinl�ri Hac� ��x�li v� Hac� A�a Dada�ovun maliyy� d�st�yi il� bir neç� yeni qu-yu qaz�laraq h�min k�hrizin ��b�k�sin� birl��dirildi. Bel�likl� d�, ��h�rin böyüm�si n�tic�sind� qala divarlar�ndan k�narda meydana ç�xm�� ��h�r forstadt�* ayr�ca su rezervuar� il� t�min olundu.

1865-ci ild� Komendant ba��na (sonralar Mixaylov, indiki – Filar-moniya ba��) sü ç�kildi.

Bunlardan �lav� Bak�da h�mçinin ya��� sular�n�n y���lmas� üçün xü-susi su anbarlar� – ovdanlar ��b�k�si var idi.

Bel�likl�, XIX �srin 70-ci ill�rinin sonuna yax�n art�q quberniya m�rk�zi olan Bak� k�hrizl�r, quyular, hovuzlar v� dig�r (ovdanlar) su qaynaqlar� vasit�si il� su il� t�chiz olunurdu. Dem�k olar ki, h�r bir h�-y�td� su quyusu var idi. Lakin onlar�n �ks�riyy�tinin suyu ac�t�h�r-duzlu olub �sas�n t�s�rrüfat m�qs�dl�ri üçün istifad� edilirdi.

Bak�da neft s�nayesinin sür�tli v� co�qun inki�af� ona g�tirib ç�xard� ki, ��h�rin su t�chizat�nda yeni dövr ba�lad�: köhn�lmi� su t�chizat� sis-temi arxa plana keçmi�, d�yi�mi� v� d�yi�m�kd� davam ed�n Bak� is� su problemi kimi günün k�skin probleminin yeni dövrün t�l�bl�rin� müvafiq

* Bay�r��h�r

Page 5: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

5

��kild� h�llini t�kidl� t�l�b etm�y� ba�lam��d�. 1878-ci ild� yarad�lm�� Bak� ��h�r özünüidar� orqanlar� öz f�aliyy�t-

l�rinin lap ba�lan��c�ndan ��h�rin su t�chizat� probleminin h�lli üçün t�dbirl�r görürdü. 1879-cu ilin sentyabr�ndan Bak� ��h�r dumas�n�n icla-s�nda duman�n üzvü (qlasn�) H.Z.Ta��yev yeni su qaynaqlar�n�n axtar���na v� g�l�c�k su k�m�rinin layih�sinin haz�rlanmas�na 1000 rubl v�sait ayr�l-mas�n� t�klif etdi. Duma h�mçinin bütün su t�chizat� i�l�rin� r�hb�rlik etm�k üçün xüsusi komissiya da yaratm��d�.

Bak� üçün �n yax�� su k�m�ri layih�sinin haz�rlamaq m�qs�di il� h�l� 70-ci ill�rin sonunda elan olunmu� müsabiq�nin n�tic�sind� 1893-cü il�d�k ��h�r idar�sin� (upravaya) 40-d�k müxt�lif layih� t�qdim olun-mu�du. �lkin m�rh�l�d� ��h�r özünüidar�si artezian sular�n�n axtar���na ba�lad� ki, bu da bir n�tic� verm�di. 1880-c� ilin may�nda Bak� dumas� ��-h�rin �traf�nda su qaynaqlar� tapmaq üçün xüsusi komissiya yaratd�. 1881-ci ild� Zu�ulbada su m�nb�yi a�kara ç�xar�ld�. Lakin ��h�r bu sudan imti-na etdi, bel�ki bu layih�ni realla�d�r�lmas� ��h�rin gücü çatmayaraq d�r�-c�d� x�rcl�r t�l�b edirdi. Özü d� bu m�nb�yin su ehtiyatlar� kifay�t q�d�r deyildi, suyun özü is� cod idi.

1884-cü ild� müh�ndis Otto Lens t�r�find�n Ma�ta�a v� Buzovna k�ndl�ri �razisind� yeni su m�nb�yi a�kara ç�xar�ld�. Lakin duzlulu�unun çoxlu�undan bu su da içm�y� yararl� deyildi. Alt�a�ac, Göygöl v� b. yerl�rd�n su k�m�rl�rinin ç�kilm�si haqq�nda layih�l�r d� t�klif olunurdu. Lakin bu layih�l�rin ham�s� bahal�qlar� v� qeyri-s�m�r�lilikl�rin� gör� r�dd olundular.

1892-ci ilin v�ba epidemiyas� Duman� içm�li suyu daha f�al ��kild� axtarma�a vadar etdi. Neft s�nayeçisi Lüdviq Nobel dumaya Volqadan su ç�kilm�sini t�klif etdi. Lakin bu layih�nin realla�d�r�lmas� h�m texniki, h�m d� kommersiya bax�m�ndan qeyri-mümkün oldu. Bununla bel� d�niz-çilik idar�si öz i�çil�ri üçün Volqadan g�mil�rl� su g�tirib onu duruldaraq �m�kda�lar�na çatd�r�rd�. Kür çay�ndan da su g�tirilirdi. Bu su da t�-mizl�nirdi. Volqa v� Kürd�n g�tiril�n su çox baha idi v� bu sular ��h�rin su t�chizat� problemini h�ll etm�y� qadir deyildi.

1892-ci ild� Bak� ��h�r dumas� su komissiyas� üç müh�ndisi – Moskva su k�m�rinin mü�llifi M.�.Altuxovu, Paris su k�m�rinin mü�llifi Dümonu v� Tiflis müh�ndisi Q.Q.Roytu Kürd�n su ç�kilm�si layih�l�ri-

Page 6: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

6

nin haz�rlanmas�na c�lb etdi. Lakin bu layih�l�r d�, t�xmin�n eyni s�b�b-l�r üzünd�n, �vv�lki layih�l�r kimi duma t�r�find�n q�bul olunmam��d�.

XIX �srin sonunad�k ��h�r özünüidar� orqanlar� t�r�find�n Bak�n�n su t�chizat�n�n yax��la�d�r�lmas�na 320 min rubldan çox v�sait x�rcl�nmi�-di. Lakin bu problem h�ll olunmam�� qal�r v� onun k�skinliyi çox sür�tl� art�rd�. ��h�r �halisinin sür�tl� artmas� v� kapitalist istehsal�n�n inki�af� il� �laq�dar olaraq ��h�r özünüidar� orqanlar�n�n bu sah�d� gördüyü bütün t�dbirl�r h�l� onlar�n h�yata keçirilm�sin� q�d�r öz s�m�r�liliyini itirirdi.

��h�r dumas�, n�hay�t ki, daimi su k�m�rinin tikintisin� ba�lama�� q�rarla�d�randa ��h�r �vv�lc� bunun konsessiya yolu il� h�yata keçirilm�-sin� üstünlük verdi. Lakin art�q duman�n 1899-cu il 29 aprel tarixli icla-s�nda upravan�n üzvü Smolenski su k�m�rini mütl�q t�s�rrüfat-podrat üsulu il�, özü d� mütl�q kanalizasiya il� birlikd�, ç�km�k haqq�nda q�rar ç�xar�lmas�n� t�kid etdi. Konsessiya üsulundan imtina onunla �sasland�r�-l�rd� ki, bir neç� il �vv�l ��h�r kas�b idi v� konsessiya üsulundan ba�qa üsul yox idi. �ndi is� ��h�r kassas�na 20 mln. rublad�k v�saitin daxil ol-mas� gözl�nilir ki, bu ��h�rin ehtiyaclar� üçün tamamil� kifay�tdir.1

��h�r dumas� 1899-cu ild� ��h�r� suyun Kür v� Samurdan ç�kilm�si-ni q�rara al�r. Layih�nin haz�rlanmas� üçün Frankfurt-Mayn ��h�rind� su axtar��� kompaniyas�na ba�ç�l�q ed�n ingilis müh�ndisi Uilyam Harleyn Lindleyin Bak�ya d�v�t olunmas� q�rara al�nd�. O, h�min dövrd� su k�m�ri üzr� çox m��hur v� kanalizasiyan�n qurulmas� üzr� yegan� müt�x�ssis idi.

U.H.Lindley1899-cu ilin oktyabr�nda bulaqlarla z�ngin olan Quba q�zas�nda axtar�� i�l�rin� ba�lay�r. Bel�likl� d� Xudat yax�nl���nda 250 kv. verst �razid� qeyri-adi d�r�c�d� bolsulu olan bulaqlar a�kar edilir. U.H.Lindley mü�yy�n etdi ki, Bak�dan t�xmin�n 180 km aral�da, �ollar v� F�rz�lioba k�ndl�ri rayonunda güclü yeralt� su ax�nlar� var. Bundan sonra U.H.Lindley Samur v� Kür çaylar� istiqam�tl�rind� t�dqiqatlar�n� davam etdirdi.

Tezlikl� U.H.Lindley malyariyaya, sonra is� yatala�a tutuldu. X�s-t�likl�rd�n yaxa qurtar�b özün� g�ldikd�n sonra o, Bak�ya növb�ti s�f�ri zaman� Bak� ��h�r dumas�na m�ruz� t�qdim etdi. Bu m�ruz�d� o, bel� bir fikir ir�li sürürdü ki, k�m�rin Kürd�n ç�kilm�si s�m�r�li deyildir, Samur

1 �� , 1899, 9 ��, �91.

Page 7: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

7

variant� daha �lveri�lidir. Lakin o, bilavasit� Samur su k�m�rinin ç�kil-m�sin� ba�lama�� da m�sl�h�t görmürdü; bel� ki, o, yeralt� qrunt sular� variant�n� daha �lveri�li say�rd�. U.H.Lindley, su m�nb�yinin düzgün se-çilm�sin� böyük �h�miyy�t ver�r�k, bildirirdi ki, ��h�r� bulaq sular�n�n ç�kilm�si çay suyuna nisb�t�n daha baha ba�a g�ls� bel�, yeralt� sular va-riant� daha �lveri�lidir. �ollar variant�na g�ldikd� is�, U.H.Lindleyin id-dias�na gör�, bu variant h�tta daha ucuz ba�a g�lm�lidir, bel�ki bulaqlar�n yerl��diyi �razi �imaldan c�nuba do�ru mailidir (meyllidir), bu da o de-m�kdir ki, bu su ��h�ri öz ax�n� il� g�lib ç�xa bil�r. Özü d� ki, Kür v� Sa-murun çay sular� il� müqayis�d� �ollar suyu h�mi�� ��ffaf v� t�r-t�z�dir, 14,70 C daimi orta illik temperatura malikdir. Bu �razid� h�m d� öz m�n-b�l�rini qarl� da�lardan götür�n 12 çay ax�rd� ki, bu da, U.H.Lindleyin fik-rinc�, çox mühüm amil idi. O, bildirirdi ki, �g�r onun qrunt sular� bar�sin-d�ki ehtimal� s�hv ç�xsa bel� Bak�ya suyu bu çaylardan ç�km�k olar. O, Kür v� Samur layih�l�rin� raz� olmad���n� o dövrün sut�mizl�yici qur�u-lar�n�n qeyri-mük�mm�lliyi il� �sasland�r�rd�. Bel�likl�, U.H.Lindley ye-ralt� su variant�n� texniki, sanitar v� maliyy� mülahiz�l�ri bax�m�ndan daha �lveri�li variant say�rd�.

U.H.Lindley söz verirdi ki, onun t�klifi q�bul olunarsa, 1901-ci ilin mart�nad�k �ollar su k�m�rinin yekun variant� haz�rlan�b ba�a çatd�r�la-caqd�r. O, ilkin axtar��lar, k��fiyyat quyular�n�n qaz�lmas� üçün 100 min rubl ayr�lmas�n� xahi� etdi. U.H.Lindleyin hesablamalar�na gör�, Bak�ya sutkada 3 mln. vedr�* (adamba��na 12 vedr�) su t�l�b olunurdu.

Bak� ��h�r su komissiyas� yeni t�klifl�r� son d�r�c� soyuq v� h�v�s-siz yana�d�. U.H.Lindleyd�n soru�dular ki, Samur layih�sini, özü d� n� q�d�r vaxtad�k, haz�rlaya bil�rmi? O, cavab verdi ki, bu, �lb�tt� ki, müm-kündür, lakin o, Bak�n�n su t�chizat� kimi mühüm m�s�l�nin h�llind� düz-gün olmayan q�rar�n q�bul olunmas� m�suliyy�tini öz üz�rin� göst�r� bil-m�z. O, xahi� etdi ki, su qayna��n�n, onun fikrinc� s�hv olan bel� seçimi-nin bütün m�suliyy�tini ��h�r özünüidar�si öz üz�rin� götürsün.

U.H.Lindleyin m�ruz�si h�m duma qlasn�lar� iç�risind�, h�m d� «Kaspi» q�zetinin s�hif�l�rind� co�qun reaksiyaya s�b�b oldu.1 Qusar

* 1 vedr�=12,5 litr 1 �� , 1899, 3 �����, �261; 6 �����, �264 �� �.

Page 8: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

8

bölg�sind�ki suyun cod olmas� haqq�nda fikirl�r, suyun öz axar� il� Bak�-ya g�lm�k imkan� bar�sind� �übh�l�r bildirilir, deyilirdi ki, s�naq qazmas� il� yeralt� suyuna q�d�rini mü�yy�n etm�k olmaz v� s.

Duman�n 1899-cu il 7 dekabr tarixli iclas�nda qlasn� Mahmudb�yov bu istiqam�td�ki axtar��lardan imtina etm�yi t�klif etdi, bel� ki, U.H.Lind-ley h�min su k�m�rinin d�y�rini 15 mln. rubl mü�yy�nl��dirmi�di. Qlas-n�n�n iddias�na gör�, bütün büdc�si is� c�misi 1,3 mln. rubl olan ��h�r üçün bu m�bl��in öd�nilm�si qeyri-mümkün idi. O, Kür su k�m�ri layih�-sin� t�r�fdar ç�xaraq, bunu a�a��dak� ��kild� �sasland�r�rd�: «Ax� üz�rind� 9 quberniyan�n yerl��diyi Volqadan bir çox ��h�rl�r su içirl�r. Oradak� su Kürd�kind�n daha çirklidir. Kürd� su k�m�rinin ç�kilm�si is� 6 mln. rubl-dan baha ba�a g�lm�y�c�kdir».1

Duma özünün bu iclas�nda U.H.Lindley� Kür-Bak� v� Samur-Bak� su k�m�rl�rinin layih�l�rinin haz�rlanmas�n� tap��rma��, yeralt� sular�n ax-tar��� m�s�l�l�rinin h�llini növb�ti iclasad�k t�xir� salma�� q�rara ald�.

Bak� ��h�r özünüidar� orqanlar� t�r�find�n bu m�s�l� üzr� q�rar�n q�bul edilm�sin� h�min orqanlar�n bu m�s�l�d�ki na��l��� da mane olurdu. Bel� bir fakt� göst�rm�k kifay�tdir ki, Bak� ��h�ri üzr� su t�chizat� ko-missiyas�n�n s�dri X.S.Antonov dekabr�n 11-d� Bak� ��h�r ba�ç�s�na mü-raci�tind� xahi� edirdi ki, su k�m�ri m�s�l�sind�n kifay�t q�d�r ba�� ç�xan bir bir adam tap�ls�n v� su t�chizat� komissiyas�n�n ba�ç�s� v�zif�si bu ��xs� h�val� olunsun.

Bu dövrd� su k�m�ri i�i bar�sind� ��h�r özünüidar� orqanlar�nda el� bir böhranl� v�ziyy�t b�rq�rar olmu�du ki, h�min ��raitd� duma n� su t�chizat� komissiyas�na, n� d� U.H.Lindley� etibar etmirdi.

U.H.Lindley özü m�ktublar�n�n birind� bu bar�d� bel� yaz�rd�: «Bak� birinci ��h�r deyildir ki, su t�chizat� t�dqiqatlar�n� v� layih�l�rinin t�rtib olunmas�n� m�n� h�val� edir… Lakin bu ��h�rl�rin heç birind� m�n Bak�da d�f etm�li oldu�um mane�l�r� rast g�lm�mi�dim. Onsuz da t�bii xarakterli mane�l�r – uzaq m�saf�, su q�bulu yerinin �lçatan olmamas�, qeyri-adi d�r�c�d� a��r iqlim ��raiti – az deyildi. Lakin bel� a��r v� ç�tin v�zif�nin h�lli üçün d�v�t olunmu� müh�ndisin gözl�m�li oldu�u d�st�y� malik olsayd�m bütün bu ç�tinlikl�ri d�f etm�k olard�…

1 �� , 1899, 9 ���., �265; ������������ �.�.!��� ("�� ���) � �� ����� #�������� �$�� (1897-1907 ##.). ��$, 2015, �. 153.

Page 9: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

9

M�n ba�a dü�� bilmir�m ki, niy� m�nim m�sl�h�tl�rim v� t�klifl�-rim özünüidar�nin mü�yy�n hiss�si, özü d� çox vaxt onun nüfuzlu hiss�si-nin el� müqavim�ti il� rastla��rd� ki, bu müqavim�t haz�rl�q i�l�rinin geni�l�ndirilm�si v� layih�l�rin q�ti olaraq haz�rlanmas� üçün bel� g�rgin mübariz� t�l�b edirdi. M�nim m�sl�h�t v� t�klifl�rimin yegan� m�qs�di var idi: m�nim t�crüb�mi tam ��kild� t�tbiq etm�k v� ��h�r� bütün kombi-nasiyalar v� h�ll yollar�ndan �n yax��s� v� m�qs�d�uy�ununu t�qdim et-m�k. �g�r müt�x�ssisin m�sl�h�tin� müraci�t edirl�rs�, onda su qayna��-n�n seçilm�si m�s�l�sind� onun q�rar�n� q�bul etm�k laz�md�r».1

Duman�n 25 yanvar 1900-cü il tarixli iclas�nda su t�chizat� komissiya-s�n�n t�rkibli yenil�ndi. Onun t�rkibin� Topçuba�ov, Tamanasov, Mehdiyev, G�ncunsev, Saparov, H.B.M�likov (Z�rdabi) v� Benkendorf daxil oldular.

Lakin yenil�nmi� komissiya da köhn� komissiyan�n getdiyi yolla getm�y� m�cbur idi. M�s�l� bunda idi ki, su qaynaqlar�n�n axtar��� mexa-nizmi köhn� komissiya t�r�find�n eyni zaman�nda bir neç� istiqam�t� da-xil olunmu�dur v� bu istiqam�tl�rin h�r hans� birind�n imtina ��h�r üçün lüzumsuz itkil�r� g�tirib ç�xara bil�rdi.

1901-ci il mart�n sonunda U.H.Lindleyl� müqavil�l�rin müdd�ti ba�a çatd�, aprelin 8-d� is� komissiya U.H.Lindley� m�ktub gönd�rm�yi q�rara al�b onun Bak�ya g�li�ini may�n 10-a t�yin etdi. U.H.Lindley Samur v� Kür su k�m�rl�rinin hesabatlar�, çertyojlar�, smetalar� v� layih�l�ri, habel� kanalizasiyas�n�n layih�l�ri il� Bak�ya g�ldi.

Bel� bir fakt maraql�d�r ki, bu s�n�dl�rin n�z�rd�n keçirilm�si v� müzakir�si zaman� su t�chizat� komissiyas�n�n üzvl�ri v� müt�x�ssisl�r U.H.Lindleyin Samur v� Kür hövz�l�rind�ki axtar��lar üzr� layih�l�rin� el� bir maraq göst�rm�dil�r. �ksin� m�hz yeralt� su il� ba�l� olan, art�q yuxar�da qeyd edildiyi kimi, 1899-cu ilin sonunda duma t�r�find�n q�tiy-y�tl� r�dd edil�n variant xüsusi debatlara s�b�b oldu. O vaxt duma bu va-riant�n texniki, kimy�vi, bakterioloji v� maliyy� bax�m�ndan z�if i�l�nildi-yini sayaraq bu t�klifi r�dd etmi�di.

Yeni komissiya ilyar�m Samur çay�nda axtar��larla m���ul oldu. Bu axtar��lar U.H.Lindleyin müavini müh�ndis �ollun r�hb�rlik etdiyi xüsusi büro t�r�find�n h�yata keçirildi. �oll Samur hövz�sind�ki axtar��larla pa-

1 �������� �� ������� � ������ ����� ������, �.389, ��.7, �� 21, ��.54 ���.-55���.

Page 10: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

10

ralel olaraq yeralt� su üzr� d� mü�ahid�l�r apard���n� bildir�nd� komissi-yan�n üzvl�ri naraz�l�qlar�n� gizl�tmirdil�r.

Bel�likl�, yeralt� sular variant�n�n h�tta Duma t�r�find�n q�tiyy�tl� r�dd olunmas�ndan sonra bel� U.H.Lindley bu ideyadan imtina etm�mi�-dir v� onun agentl�ri, yeri g�lmi�k�n, yeralt� sular� üzr� d� axtar��lar da-vam etdirirdil�r.

U.H.Lindley1901-ci ilin yaz�nda Bak� dumas�ndak� ç�x���nda yeni-d�n Sollar variant� üz�rind� t�kid edir. Bu vaxt U.H.Lindleyin �lind� bu-laq sular�n�n ancaq kimy�vi v� bioloji analizl�ri var idi. Bu analizl�r h�-min sular�n yüks�k keyfiyy�tin� d�lal�t edirdi. O, h�l� ki, bu variant�n qiym�ti v� bu qaynaqlardak� suyun miqdar� bar�sind� heç bir d�qiq hesab-lamalara malik deyildi.

Buna gör� d� bir s�ra duma üzvl�ri öz ç�x��lar�nda U.H.Lindley� eti-mads�zl�q bildir�r�k, ondan d�qiq hesablamalar t�l�b edirdil�r. Buna ca-vab olaraq U.Lindley bildirdi ki, d�qiq hesablamalar üçün ona s�naq quyu-lar�n�n qaz�lmas� laz�md�r v� bu m�qs�d üçün �lav� v�sait xahi� etdi. Duma bu axtar��lar�n n�tic�l�rinin m�nfi ola bil�c�yind�n v� h�min v�sai-tin havay� yer� x�rcl�nm�c�yind�n ehtiyatlanaraq Lindley� bu v�saiti ver-m�kd�n imtina edirdi. 1901-ci ilin iyununda duma U.H.Lindleyin yeralt� sular�n tap�lmas� üçün s�naq qaz�nt� i�l�rinin apar�lmas� t�klifini r�dd etdi. Lakin duman�n deputat� (qlasn�), su t�chizat� komissiyas�n�n üzvü H.Z.Ta-��yev m�ktubla s�h�r ba�ç�s�na müraci�t edib qaz�nt�lar�n n�tic�si müsb�t oldu�u t�qdird� ona qaytar�lmas� ��rti il� s�naq qaz�nt�lar�n�n apar�lmas� üçün su t�chizat� üzr� s�h�r komissiyas�n�n ixtiyar�na 25 min rubl v�sait verm�y� haz�r oldu�unu bildirdi. Axtar��lar�n u�ursuzlu�u t�qdirind� H.Z.Ta��yev bu pullar�n ona qaytar�lmas�ndan imtina edirdi. Bir s�ra ya-z��malar v� bu Böyük Xeyriyy�çinin inadl� t�zyiqind�n sonra 1901-ci ilin iyunun 9-da duma H.Z.Ta��yevin t�klif etdiyi 25 min rubl minn�tdarl�qla q�bul etm�yi q�rarla�d�rd�.

H.Z.Ta��yev ��h�r idar�sin� 1901-ci il 5 dekabr tarixli m�ktubunda yaz�rd� ki, “… bu m�s�l� il� ba�l� 25 min rubl ayr�lmas� il� m�n heç d� bu m�bl��i Bak� ��h�rinin xeyrin� ian� etm�k ist�mir�m, çünki yax�� bil�r�k ki, bu s�h�rin ilkin t�l�bat�n�n (bunlara �übh�siz ki, su t�chizat� da aiddir) öd�nilm�si üçün kifay�t q�d�r v�sait� malikdir, m�n bel� fikr� dü�� bilm�zdim.

Page 11: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

11

Lakin h�m buran�n köklü sakini kimi yax�� sa�lam suya möhtac olan do�ma ��h�rimin ehtiyac�n� ür�yim� q�bul ed�r�k ��h�r ictimai idar�sini U.H.Lindleyin t�klifini q�bul etm�y� sövq etm�k m�qs�di il� yuxar�da qeyd olunan t�klifimi etm�k m�cburiyy�tind� qald�m… Görünür ki, duma üzvl�rinin �ks�riyy�ti axtar��lar�n apar�lmas� n�z�rd� tutulan yer bar�d� heç bir t�s�vvür� malik deyildir, buna gör� d� buradan kifay�t q�d�r su ta-p�larsa bel� onun s�h�r �halisini daim içm�li su il� t�min ed� bil�c�yin� �übh� edirl�r. Burada izah etm�k laz�md�r ki, h�min �razi m�lum �ahda-��n yamac� v� ya �t�yidir, h�min yer daim �ahda� buzlaqlar�ndan axan su il� qidalan�r. Dem�li, n� q�d�r ki, �ahda� özünün daimi qar papa��n ç�-xarmay�b o vaxtad�k onun buzlaqlar� mövcud olacaqd�r v� bu yerd� yeralt� su tük�nm�y�c�kdir».1

El dili v� h�tta b�zi elmi-kütl�vi n��rl�r �ollar su k�m�rinin ç�kili�i-ni bütünlükl� H.Z.Ta��yevin ad�na ç�x�rlar. �lb�tt� ki, bu, h�qiq�t deyil-dir. �ollar-Bak� su k�m�ri kimi möht���m bir tikintini bir adam�n v�saiti hesab�na h�yata keçirm�k mümkün ola bilm�zdi Lakin etiraf etm�k laz�m-d�r ki, bu h�lledici m�qamda H.Z.Ta��yev özünün v�t�np�rv�rliyi, insanl�-��, do�ma ��h�rin� m�h�bb�ti, h�mv�t�nl�rin� sonsuz qay��s� v� sad�c� insani müdrikliyi t�r�find�n dikt� edil�n kompromis t�klifini ��h�r idar�-sin� verm�s�ydi, çox güman ki, paytaxt�m�z üçün bel� t�miz v� sa�lam su m�nb�yi seçilm�y�c�k v� �ollar-Bak� su k�m�ri ç�kilm�y�c�kdi.

�ollar-Bak� su k�m�rind�n dan��ark�n biz H.Z.Ta��yevin t���bbüs-karl���, uzaqgör�nliyi v� do�ma xalq�n�n m�nafel�rini qorumaq bacar���n� layiqinc� qiym�tl�ndirm�liyik.

Art�q 1902-ci ilin yaz�nda ayd�n oldu ki, axtar��lar�n n�tic�l�ri U.H.Lindley v� H.Z.Ta��yevin haql� olduqlar�n� sübut edir: buradak� ye-ralt� sular�n h�cmi Bak�n�n �irin suya olan ehtiyaclar�ndan 10 d�f� çox idi.

1902-ci il sentyabr�n 24-d� ��h�r idar�sinin ba�ç�s� A.�.Novikov ��-h�r dumas�n�n növb�ti iclas�nda bildirdi ki, Bak� ��h�rini bulaq suyu il� t�chiz etm�k m�qs�di il� �ollar bulaqlar� rayonunda axtar��lar�n apar�lma-s�na ��h�rin ehtiyat kapital�ndan 182 min rubl v�sait götürülm�si z�ruriliyi bar�d� m�ruz� il� Qafqaz�n ba� mülki r�isi knyaz Q.S.Qolitsin� müraci�t etmi�dir. Ba� r�is cavab vermi�di ki, bu m�s�l�nin h�lli bulaqlar rayonun-

1 ARDTA, f.398, siy. 7, i�…, v. 79-81.

Page 12: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

12

da su v� torpaq hüquqlar�n�n kim� m�xsus olmas�n� d�qiq ayd�nla�d�rmaq-dan as�l�d�r. Ayd�nla�d�rmaq vacibdir ki, yerli �hali tarlalar�n suvar�lmas� üçün bu bulaqlardan istifad� edirmi?

Q�rara al�nd� ki, d�rhal ��h�rin �ollar torpaqlar�n v� suyuna hüquq-lar�n� ayd�nla�d�rmaqla m���ul olunsun. Bu m�qs�dl� xüsusi komissiya-n�n yarad�lmas� q�rara al�nd�.

1902-ci ilin dekabr�nda Bak� ��h�r idar�sinin ba�ç�s� su müh�ndisl�ri qurultay�ndan xahi� edir ki, Bak� ��h�rin� �ollar qaynaqlar�ndan saniy�d� 18-20 ba�* su götürülm�sin� icaz� verilsin, ��h�r ba�ç�s� bunun müqabilin-d� yerli sakinl�r� Samur çay�ndan eyni miqdarda su verm�yi t�klif edirdi.

Su müf�tti�liyi Bak� ��h�r dumas�na a�a��dak�lar� t�klif etdi: «Bak�-ya �ollar bulaqlar�ndan su götürülm�sin� icaz� verilir. Bu bulaqlar�n sut-kal�q su verimi gücü 52 mln.-a (52 mln. vedr�y� – Mü�llifl�r.) b�rab�rdir. Lakin k�nd sakinl�ri bu suyun yar�s�n� öz �kinl�rini suvarmaq üçün isti-fad� etdikl�ri üçün s�h�r götürül�n suyun �v�zin� ad� ç�kil�n bulaqlardan 24 verstlikd� yerl���n Samur çay�ndan boru k�m�ri vasit�si il� su ç�k-m�yi öz üz�rin� götürür, özü d� bu boru xarab olarsa v� bel�likl� d� ��h�r t�r�find�n k�nd sakinl�rin� suyun çatd�r�lmad���na gör� s�h�r sutkada 500 rubl m�bl��ind� c�rim� öd�yir».1

Duma deputatlar�ndan H.B.M�likov (Z�rdabi) v� b. c�rim� ��rtl�ri bar�sind� öz ehtiyatlar�n� bildirdil�r. Lakin H.Z.Ta��yev etiraz etdi ki, «��h�r� t�miz, sa�lam bulaq suyu ver�c�k v� �v�zind� bulan�q çay suyu alacaqlar. Bu ��rt olmasa idi ��h�r Bak�ya su k�m�rini Samurdan ç�km�li olard�. Bu su k�m�rin� çox böyük x�rcd�n ba�qa bel� suyun süzülm�sin�, t�mizl�nm�sin� v� s.-y� x�rc ç�k�rdi ki, bu da m�sr�fl�r� g�tirib ç�xarar-d�» v� bu ��rtin q�bul olunmas�n� t�klif etdi. 12 s�s� qar�� 13 s�sl� su mü-f�tti�liyinin t�klifi c�rim� haqq�nda h�min qeydl� birlikd�, q�bul olundu.2

1903-cü ilin noyabr�nda s�h�r idar�si U.H.Lindleyl� �ollar su k�m�-rinin layih�sinin haz�rlanmas� bar�d� müqavil� imzaland�.3

Duma su k�m�rinin ç�kilm�sin� 182 min rubl v�sait ay�rd�. S�h�r idar�si Fransa qazma �irk�ti il� müqavil� imzalad�. Müqavil�y� gör�, bu * 1 ba� su=60-80 litr/saniy� 1 Kaspi, 1902, 12 dekabr, �267. 2 �� , 1902, 12 ���., �267; %&��� �'� � � ���+�� � #. ��$, �.12. 3 �� , 1904, 5 �����.

Page 13: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

13

�irk�t �ollarda h�r bir sajeni* 55 rubl olmaqla d�rinliy� 20-100 sajen olan 40 quyu qazanmal� idi.1

Su k�m�rinin ç�kili�ind� çal��an xarici firmalar v� müt�x�ssisl�rin i�in� n�zar�t etm�k üçün duma t�rkibi H.B.M�likov, �.B.Hac�nski, �.B.Hac�yev v� M.A.�manovdan ibar�t olan xüsusi komissiya yaratd�.2

�ollar su k�m�rinin ç�kilm�si üzr� i�l�r 1904-cü ild� ba�lad�. Lakin Frans�z qazma �irk�ti avadanl�qlar�n çat��mazl��� üzünd�n bütün i� qrafik-l�rini pozur v� öz üz�rin� götürdüyü öhd�likl�ri yerin� yetirmirdi. ��h�r idar�si 1904-cü il iyunun 9-da bu �irk�tl� müqavil�l�ri pozma�a m�cbur oldu. Tezlikl� ba�lam�� 1905-1907-ci ill�r h�r�kat� da tikinti i�l�rin� mane olurdu. ��l�r çox l�ng gedirdi 1907-ci ilin yay�nad�k c�misi 3 quyu qaz�l-m��d�.

Bak� ��h�r özünüidar� orqanlar� �ollar-Bak� su k�m�rinin ç�kili�i üzr� i�l�ri yenid�n ancaq 1909-cu ild� f�alla�d�rd�. ��h�r idar�sinin n�z-dind� su k�m�rinin tikintisi üzr� �öb� yarad�ld�. 1909-cu ilin mart�nda U.H.Lindley �ollar su k�m�rinin ilkin layih�sini ��h�r idar�sin� t�qdim etdi. 1909-cu ild� Tiflisd� keçiril�n IX hidravlikl�r qurultay�nda U.H.Lindleyin müvafiq m�ruz�si dinl�nildi v� q�bul olundu. Qurultay Ba-k�n� sutkada 3 mln. vedr� su il� t�min etm�yi v� g�l�c�kd� bu göst�ricini sutkada 6,9 v� 12 mln. vedr�y� çald�rma�� n�z�rd� tutana �ollar su k�m�ri layih�sini q�bul etm�yi tövsiy� el�di.

1909-cu ilin pay�z�nda bu su k�m�rinin ç�kili�ini maliyy�l��dirm�k üçün 27 mln. m�bl��ind� istiqraz buraxmaq üçün Rusiya imperatoru v� Nazirl�r �uras�n�n icaz�sini ald�. 1911-ci il mart�n 14-d� Bak� ��h�r idar�-si «Qriffits v� K0» c�miyy�ti il� müqavil� ba�layaraq, bu müqavil� il� Bak� ��h�ri üçün su k�m�rinin ç�kilm�si v� bu k�m�rin f�aliyy�ti üçün bütün z�ruri i�l�rin görülm�sin� m�sul olan podratç� kimi bu s�hmdar c�-miyy�tin hüquq v� öhd�likl�rini tan�d�. C�miyy�t bütün podrat i�l�rini 1914-cü ili fevral�nad�k ba�a çatd�rmal� idi.

«Qriffits v� K0» c�miyy�ti tikintini h�yata keçirm�k üçün Xaçmazda v� D�v�çid� Caqqerin xüsusi üsulu il� i�l�y�n beton borular zavodu tikdi. 1913-cü ilin yay�nad�k bu podratç� iki tunelin – Ataçay v� Bil�c�ri tunel- * 1 sajen=2,48 m 1 Ocaqova K.R. Göst�ril�n �s�ri, s.107. 2 Yen� orada, s.108.

Page 14: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

14

l�rinin tikintisini v� su k�m�rinin keçdiyi yar�anlarda 800 millimetrlik çu-qun borular v� sifonlar�n qoyulmas�n� �sas�n ba�a çatd�rd�. C�miyy�t be-ton boru x�tti v� z�ruri qur�ularla yana�� h�mçinin ��h�rd� rezervuarlar v� t�zyiqli su anbarlar�, Sumqay�tda is� nasos stansiyas� tikm�li v� ��h�rin alman «A�ersleben» firmas�na sifari� etdiyi ma��n v� avadanl�qlar� qura�-d�rmal� idi. ��h�rin özünd� su k�m�rl�ri ��b�k�sini qurmaq üçün ��h�r dumas� 1912-ci il may�n 29-da Rusiyan�n «Da�-m�d�n metallurgiya ittifa-q�» adl� firmas�na 846 min pud* çuqun boru sifari� etm�yi q�rara ald�.

Lakin «Qriffits v� K0 c�miyy�ti» çox l�ng i�l�yirdi. 1913-cü ilin ya-y�nad�k bu c�miyy�t n�z�rd� tutulan i�l�rin ancaq 30%-ni yerin� yetirmi�-di. Tezlikl� bu podratç�n�n eyni zamanda bir neç� obyektd� tikinti i�l�ri apard���na d�lal�t ed�n faktlar ortaya ç�xd�. Dig�r t�r�fd�n is� Texniki n�-zar�t komissiyas� çoxlu texniki s�hvl�r v� c�miyy�t t�r�find�n i�l�rin key-fiyy�tsiz görüldüyünü a�kara ç�xard�. 1913-cü ilin iyunun Bak� ��h�r ida-r�si «Qriffits v� K0» c�miyy�ti il� müqavil�nin pozulmas� haqq�nda s�r�n-cam imzalad�. Uzun sür�n m�hk�m� dart��malar� v� Daxili ��l�r Nazirliyi-nin müdaxil�sind�n sonra bu c�miyy�t tikinti �razil�rini t�rk etm�li oldu.

Su t�chizat� komissiyas� su k�m�rinin ç�kilm�sini sür�tl�ndirm�k üçün 1913-cü ilin noyabr�nda tikinti i�l�rini 10 müxt�lif sah�y� böldü v� bunlar�n h�r birind� i�l�rin yerin� yetirilm�si üçün bir neç� podratç� il� müqavil�l�r imzalad�. Bunlar�n s�ras�ndan «Kolobov v� K0» (bunun üz�ri-n� ��h�rin özünd� su k�m�rinin ç�kilm�si i�l�ri qoyulmu�du), «Veys v� Freyqat�n s�hmdar c�miyy�ti» (��h�rd�ki su anbarlar�n�n tikintisi il� m��-�ul olurdu), Ya�ma �razisind� tran�eyalar�n (x�nd�kl�rin) qaz�lmas� il� m���ul olan «Texniki-s�naye s�hmdar c�miyy�ti» v� b.-r�n adlar�n� ç�k-m�k olar. Bak� ��h�r idar�si �ollar-Bak� su k�m�rinin tikintisi üçün bütöv-lükd� 35 podratç� il� müqavil�l�r imzalam��, 170 iri sifari� vermi�di.

Su k�m�rinin ç�kili�i zaman� h�ll edil�n mür�kk�b m�s�l�l�rd�n biri bu su k�m�rinin keç�c�yi �razil�rd� torpaqlar üz�rind� mülkiyy�t hüququ-nun ��h�r t�r�find�n sat�n al�nmas� idi. 1912-ci ilin yanvar�nda imperator II Nikolay Bak� dumas�n�n t�qdim etdiyi v�sat�tl� �laq�dar olaraq mü�y-y�n q�d�r torpa��n Bak�n�n mülkiyy�tin� verilm�si haqq�nda f�rman� imzalad�. Bütövlükd� is� ��h�r 780 desyatin* torpaq sat�n ald�. * Pud 16 kq-a b�rab�r ç�ki vahididir. * 1 desyatin. 2400 kv. sajen� v� ya 1,06 hektara (10600 m2) b�rab�r sah� vahididir.

Page 15: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

15

Birinci Dünya müharib�sinin ba�lanmas� su k�m�rinin ç�kili�ini xeyli mür�kk�bl��dirdi. Müharib� dövrünün t�l�bat�na uy�un olaraq n�q-liyyat�n i�inin yenid�n qurulmas� n�tic�sind� tikinti materiallar�n�n g�tiril-m�si xeyli mür�kk�bl��mi�di. Bundan ba�qa su k�m�rinin ç�kili�ind� çal��an 244 n�f�r müharib�y� s�f�rb�r edilmi�dil�r. Bunlar�n iç�risind� 7 müh�ndis v� 6 texnik d� var idi. Müh�ndis-texniki kadrlar�n son d�r�c� q�tl��� ��raitind� bu hal da tikinti i�l�rinin gedi�in� m�nfi t�sir göst�rirdi.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq h�r halda 1914-1916-c� ill�rd� 131 km. boru k�m�ri ç�kilmi�, �ollarda yeni 8 quyu qaz�lm��, �sveçd�n g�tirilmi� nasoslar qura�d�r�lm��, iki su anbar� tikilmi�di. Ayr�lm�� pullar ��h�r üçün ki-fay�t etmirdi. 1915-ci ild� ��h�r daha 12 mln. rubl borc götürm�li oldu.

N�hay�t, uzun ill�r ç�k�n mübahis�l�r, müzakir�l�r, �übh� v� ümid-l�rd�n sonra, çox mür�kk�b tikinti i�l�ri n�tic�sind� 1917-ci il yanvar�n 21-d� (köhn� still� – red.) Bak�n�n Krasnovodsk (indiki S.Vur�un) küç�sind� ilk �ollar suyu axma�a ba�lad�. N�tic� etibar� il� �ollar-Bak� su k�m�rinin ümumi d�y�ri 33 mln. rubl, �ollardan Nasos stansiyas�nad�k (indiki H.Z.Ta��yev q�s�b�sin�d�k) uzunlu�u t�xmin�n 190 km. t��kil etdi.

Uzunlu�una gör� bu su k�m�ri Avropan�n o zamank� bütün su k�-m�rl�rini üst�l�yib qit�d� I yeri tuturdu.

��h�r� g�l�n su d�niz s�viyy�sind�n 110 m. v� 60 m. yüks�klikd� yerl���n 2 su anbar�na y�����rd�. Onlardan birinin tutumunu 4,3 mln., dig�-rinin is� 3,8 mln. vedr� idi. ��h�rin relyef s�thi müxt�lif oldu�undan boru k�m�rind� 6 atmosferd�n çox olmayan t�zyiqi t�min etm�k üçün ��h�r �razisi üç qur�a�a bölünmü�dü. Birinci qur�a�a Bay�l, Bibiheyb�t, Qara v� A� ��h�rl�r daxil idi. ��h�rin bu rayonlar� suyu d�niz s�viyy�sind�n 69 m. yüks�klikd� yerl���n rezervuardan al�rd�. �kinci qur�aq Balaxan�, Sa-bunçu v� Suraxan�n� �hat� edirdi. Bu rayonlar is� suyu d�niz s�viyy�sin-d�n 110 m. yüks�klikd� yerl���n rezervuardan al�rd�lar. Üçüncü qur�a�a ��h�rin �n yüks�k, h�l� m�skunla�d�r�lmam�� rayonlar� daxil idi. Lakin ��-h�rin bu hiss�si d� U.Lindleyin diqq�tind�n k�narda qalmam��d�. Onun la-yih�si ��h�rin bu hiss�sini su il� t�chiz etm�k üçün g�l�c�kd� d�niz s�viy-y�sind�n 160 m. yüks�klikd� tutumu 500 min vedr� olan rezervuar�n tikil-m�sini n�z�rd� tuturdu.

Bütövlükd� �ollar-Bak� su k�m�ri a�a��dak� tikilil�r v� qur�ulardan ibar�t idi:

Page 16: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

16

- Bak�dan 186,5 km. m�saf�d� yerl���n su q�buledici kamera; su bu kameraya 51-58 metrlik d�rinliyi olan 8 quyudan daxil olurdu;

- 147,1 kilometrlik beton kollektor; - çaylar�n alt�nda qurulmu� dukerl�r; - «Sumqay�t» (indiki – «Ta��yev – 1») nasos stansiyas�ndan sabitl��-

dirici kamerayad�k olan 18,4 kilometrlik t�zyiqli su x�tti; - sabitl��dirici kameradan anbarad�k 17 kilometrlik suyun özü

axd��� su k�m�ri; - 2 ��h�r anbar� (+69 «Q�rb» v� +110 «��rq»); - ��h�r v� k�nd rayonlar�n�n �hat� ed�n supaylayan x�tl�r. 1917-ci il yanvar�n 22-d� (köhn� still� – red.) ��h�r idar�si ba�ç�s�,

duma qlasn�lar�, ��h�r idar�sinin üzvl�ri v� geni� ictimaiyy�tin üzvl�rinin i�tirak� il� su k�m�rinin t�nt�n�li aç�l��� oldu. Suyu rezervuara yön�ld�n kran�n t�nt�n�li v� ��r�fli aç�l��� bu b�nz�rsiz su k�m�ri layih�sinin mü�l-lifin� – U.H.Lindley� h�val� olundu.

Avropan�n 35 ��h�rind� su k�m�rl�rini layih�l�ndirib onlar�n ç�kili-�ini h�yata keçirmi� U.H.Lindleyin özünün etiraf�na gör� �ollar-Bak� su k�m�ri Avropadak� analoqlar� il� müqayis�d� texniki bax�mdan daha möht���m v� daha mür�kk�b idi. Qüdr�tli s�naye m�rk�zi, liman, d�mir yolu qov�a��, durmadan artan �halisi olan Bak� bu problemin qeyri-ordi-nar ��kild� h�llini t�l�b edirdi. Bundan ba�qa bu problem ixtisasl� kadrla-r�n v� maddi v�saitl�rin k�skin q�tl��� ��raitd� h�ll edilirdi. Rusiya imperi-yas�ndak� 1905-1907-ci ill�r hadis�l�ri v� dünya müharib�si d� bu k�m�-rin ç�kili�i yolunda ciddi mane�l�r� çevrilmi�di.

Arxiv qaynaqlar� v� dövri m�tbuatdak� materiallar�n da sübut etdiyi kimi, ��h�r ictimaiyy�ti tez-tez ��h�r özünüidar� orqanlar� t�r�find�n Bak�n�n su t�chizat� probleminin h�lli metodlar� v� sür�tind�n naraz�l���n� bildirirdi. U.H.Lindleyin özünün d� ünvan�na t�nqid söyl�nilir, etimads�z-l�q ifad� olunurdu. Lakin onlar�n ham�s�n�n f�aliyy�tinin �n yüks�k qiy-m�ti art�q 100 ildir ki, Bak�ya h�yat g�tir�n, bu gün d� ��h�rin �n vacib su t�chizat� qaynaqlar�ndan biri olan �ollar suyuna gör� sonrak� v� bugünkü n�sill�rin minn�tdarl���d�r.

Su-qlobal �h�miyy�t� malik olan strateji nem�tdir. Dünyada �halinin artmas� il� ehtiyatlar� m�hdud olan içm�li suya t�l�bat art�r. H�r il içm�li su q�tl��� ç�k�n insanlar�n say� durmadan çoxalmaqdad�r.

Page 17: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

17

�halisi sür�tl� artmaqda olan Az�rbaycan�n da hökum�ti bütövlükd� h�m ölk�d�, o cüml�d�n d� Bak�da �halinin su t�chizat� kimi çox ç�tin v�zif�ni �n�n�vi olaraq, dayanmadan h�yata keçirir.

Bu gün Ab�eronun su t�chizat� sistemi, �ollar-Bak� su k�m�ri il� ya-na�� 1937-1958-ci ill�rd� ç�kilmi� Xaçmaz-Bak� k�m�rind�n, tikintisin� 1957-ci ild� ba�lan�lm��, yenid�n qurulmas� v� t�chizat�n�n yenil�nm�si bu gün d� davam ed�n Ceyranbatan su t�chizat� kompleksind�n, ilk növ-b�si 1971-ci ild� istismara burax�lm�� Kür su k�m�rl�rind�n v� ba�qala-r�ndan ibar�tdir.

Az�rbaycan�n dövl�t müst�qilliyinin b�rpas�ndan, xüsus�n d� 1993-cü ild� Heyd�r �liyevin Az�rbaycan Respublikas�n�n prezidenti seçildik-d�n sonra Bak�n�n v� Ab�eronun su t�chizat� probleminin h�lli yeni, yük-s�k s�viyy�y� qalxd�. Köhn� su k�m�rl�rinin b�rpas� v� yenid�n t�chizat� üçün s�m�r�li t�dbirl�r görüldü.

Böyük V�t�np�rv�r, uzaqgör�n siyas�tçi Heyd�r �liyev h�l� Az�rbay-cana r�hb�rliyinin ilk günl�rind�n Bak� ��h�rinin su t�chizat�n�n yax��la�d�-r�lmas� i�in� böyük ön�m verirdi. Öt�n �srin 70-ci ill�rind� bir neç� Kür-Bak� su k�m�rinin ç�kilm�si, Samur-Ceyranbatan ��b�k�sinin t�kmill��dirilm�si Bak� ��h�rinin su t�chizat�nda mühüm rol oynam��d� v� oynamaqdad�r.

Ulu Önd�rin sadiq v� layiqli varisi Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezidenti �lham �liyev bu böyük i�in dönm�z davametdiricisidir. 2010-cu ild� istismara verilmi� yeni O�uz-Q�b�l� – Bak� su k�m�ri Bak� �hali-sinin su t�chizat�n� çox yüks�k s�viyy�y� qald�rma�a imkan verdi. 2015-ci ilin oktyabr�nda dünyada tay�-b�rab�ri olmayan, �n böyük ultrasüzg�cli sut�mizl�yici qur�ular kompleksinin aç�l��� xüsusi qeyd etm�k ist�rdik. Bu kompleks 2016-c� ilin aprelind� Abu-Dabid� keçirilmi� Qlobal Su Sammitind� ümumdünya su t�chizat� sistemin� sanball� töhf� kimi qiy-m�tl�ndirilmi�dir. Bütün bunlar bir daha q�ti ��kild� nümayi� etdirir ki, müasir Az�rbaycan r�hb�rliyi üçün �n ali m�qs�d xalq�n rifah�d�r.

Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezidenti �lham �liyev Ceyranbatan ultrasüzg�cli sut�mizl�yici qur�ular�n aç�l���nda ç�x�� ed�r�k bildirmi�dir ki, bütün ��h�rl�rin v� bütün Az�rbaycan �halisinin bütün gün �rzind� fa-sil�siz olaraq t�miz içm�li su il� t�min olunmas�n� mühüm m�qs�d say�r. Bu vacib m�qs�din h�yata keçirilm�sind� mühüm rol bu gün d�, tikintisi-nin ba�a çatmas�nda 100 il sonra da, �ollar-Bak� Su K�m�rin� m�xsusdur.

Page 18: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

18

$��� �-� ��-100 �������� @� J �� ��,

�������� ���� ����' %�������,

����������� ��� "�����" «… ��� �� �� ������� �����

��� ���� ����, �� ��� ��� ����� ��-��������� � � �������, �, ������-������, � ����� ��������� ������-����� ��� �� ��������».

!.".# ���

W� ������ ����� �� XIX ��� ���� ����[� �����������[� #�-��� ��$ ������ ��� � ���\& ������� ����� � �� ������ � ��-'�, �� � � ����� ��]���. ^���� �����[� ���� � � ����� ���� ����� � ��J�� �� �_� � ��J�����$ �$�$, ������ �]��$ ��J����� ��$ � ��$��[� ����[]����[� `����, ��w�[� +���'������+�[� $'�� �+���] � ���� � �� .

W����'���\w � ����� ���� & ��������� ������ � #���-�. {�� � 1860 #. ������ � ��$ ��������� 12260 &��., �� � 1897 #. |��� ���'���� ��'��� �� 112,2 �[�., � 1915 #. ���� # 262,4 �[�. &�-�����. ��$ ��� ��� � ' ��[} ��$��[} #������ � �.

~� ���, w���� �#�� �]� ��$ ��#���] � '��+� ��J-� , ����� � �#� & ���� ������� � ������ �����.

���`$XVIII ��� � ��$������+� �$w�������� ��������-���� � ���� �������+�� �. %�����[� ���&� ��� ���[ ����� �� �����`[, �����[} � �� ����� � ��$ ��& �[����� ����� 600. %��-�� ������ 100 ' � } ��#� �����'������, �� ���&� � � ������ ���[. W ������[} �����`} ��� �[� ����������, +_����� �-����'����� � ]� � }�'���������-�[���[} `���}. %��$���� � � #�-���� ��� '` ����� � ����[ ���[]�� ����������� '#��'��� � �����`��.

���`$ XVIII ��� ��$ ���+��� ����� ' ��_} ������������:

Page 19: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

19

«�}» (� �������[} ���&� �} – «��»), «"���#$�$}�» «�$-����#$�$}�». %� �[� ��������[ ' ���&� ��� � �����������} #����. W��������� «�}» («��») ���+� � ������ ����� �����-� � �&�� -��}��. %� ��� �&�� ' 3-} ���� ��� � �����&�� ��-����$# � ������#���� � 4 �����}� � �����$ �� ��$. W�� ����� � ����_� � �&�� -��}�� � ��\ � ��������� ����` ] ���]}��.

W��������� «�$����#$�$}�» ��� �&�� ' ��$} ���&� ��� � ���� ��� �[��]��� $� `[ «@'�����+�». %� � ' � } ��-#���� �$w����$�� ������� �� ���w� � '$� . �� ��� &���' ���} ��� � �����(«��] #�[») ����$�� � #����.

W��������� «"���#$�$}�» �[� ����$+_� � ���`� XVIII ���. %� �[� ������$� �� 2-} ���&� ��� � ����� �[��]��#� «��} ��� � ���[» ��� �� ���$ ����$�� � #���� � +� '�� � � ����� .

�� ����������[ ���������� �����, � ��������, � ����$ ��#-� '��. W 1859 #. � ���' � �'�$]�� �� ���} � ��'$����� '��-�������� � `���� #$���� �[� �������_� � ��$, &��, ��'$������, $� � �� ��J ` � � ������ ���[ � #�����. W 1860 #. �� ����� � ���-�� �[��]��#� ����� � � '� �[� ����$+_� ������. ~� ����+-��� ������+�� �����������[} �� �`�� ��+ � }� ��+ # ��]�� ��� $��� &�� � ���_� ���[ � ���� «�}» �[� �[�[-�[ ��������� �����`��, ��� ' �����[} ����$�� � $�'��[� ��-����. �� � ���'��, #�������� J��]���, ���'���] ��� � ��'$��-��� �'���� � #���� ' ������[ ��������[} ����, �[� ���+_� �������[� ��'���$��� ���[.

W 1865 #. �[� �������� ��� � ��������� � (���������� – " }������ �, �[�� – � ����� ) ��.

���� ��#�, � ��$ �$w������� ��+� � ���� ��������� ��� ��� ���� ��+����� ���[.

�� � ���'��, � ���`$ 70-} #���� XIX ��� #���� ��$, ���-] � � ���$ ������ #$������ � `������, ���+��� ����� ������-����� ��#� '��, �����`��, �������� ��. ����_��� (�����). ~�&� � �+��� ����� �[� ������`, ����� � ������\w�� ����] ����� ��$&�� ��� � � } �[� #�����-���������� �����'�����, � ��-

� 1 �����=1,067 ��.

Page 20: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

20

������, ��� }�'��������[} �$+�. "�w��� ����� ������� �'� � � ��J����� ����[]�������

� ��$ �� ���� � ���$, &�� � �������+�� ��$ ���$� � ���� |�: $�����]� � ���� �������+�� � ���]� � ������ ���, ���������] � ������+�] � ����������� '�& �����[� '����-� � ��$ ������� �'��]�� � '����������#� ������ � � ������ ���� � ���������� � ������������ ����#� ������ .

^ ���#� �&� ����� ����������� ��'���[� � 1878 #. ��#�[ ���$������ � ��$ ������ � �� ]# � ��]�� \ ������ ��-�����+�� � #����. W �������� 1879 #�� � '���� �� ����� #�������� �$�[ #���[� �.!.�# �� ������+ � �� #����� � '[��� � ���[ �������� � ������ �$�$w�#� ���������� �$��$ � 1.000 �$�. �$� ��'�� ��+� ���` ���$\ ��� �� \ ��� �$-�������� ���� ����� �� �������+�� \.

W ��'$����� ����������#� �w_ � ���`� 70-} #���� ����$�� � �$&] � ���������� ��� ��$, �� 1893 #. � #������$\ $���$ �[� ����������[ ����� 40 �'� &�[} ��������. � �&����� |��� #�������� ���$������ � �� ��$� �� � �� ��� ���' ����� ���[, &�� �� �� ���� � � �� � ��'$�����. W �� 1880 #�� �� ���� �$� ��'�� ��� �� \ �� �� ��� ���[ � �����������} ��$. W 1881 #.�[� ����$+�� ���&� � ���[ � !#$����. %���� |��� ������ �[� �����#�$� �$���, �� �� ��� '` � �#� ������� ����� ���[} ��� #���� ��}����. ���$ +� ���_� ���[ � !#$���� �[� ��������&�[�, �� ��� �[� +_�����.

W 1884 #. �+������ %��� ���`�� �[� ����� ��� � �_�} "]�# �$'���, �� �� ��'��� ���� #����� ��� � ��� '-' �[����#� �����+� � �����. �[� ������+��[ ��+� ������[ ��-���������� ' ���&� ��� @��[#�+, ���#_�� ��. ����. %���� |� ������[ �[� �����#�$�[ '-' ����#�� '�[ ��|JJ��� ����� .

�� ��� � }����[ 1892 #�� ������#�$� �$�$ � ����� �� �-�[� �� ��� � ������ ���[. ��J������[]���� � �\�� # ������ ������+ � �$�� ������� ���$ ' W��# . �� |��� ������ ��'��� ���[���� �[� �� � ��}� &�����, �� ������&����� ����. ��� �� �����, ������� ��������� ��������� ��� ��� } ����$�� ��� ���$ � W��# , ����$��� �_ &���' ������ ����. W��$ �������� ��+� '

Page 21: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

21

$�[, ������ ��+� �& w���. ~� ��'�� ��� ' W��# $�[ �[� �&��� ����#�� �� ��]� �������$ �������+�� � #����.

W 1892 #. �� �� � �� �������+�� \ �� ����� ��_} �+���-��� – ���� ���������#� ���������� ".�.@��$}��, ���� �� +-���#� ���������� �\��� � J� ����#� �+���� �.�.���� � ���#������ �������� ���������� ' ��� $�. � ����[�$w � ������[, �� ����� �� ��� +� �� & �� |� ������[ �� �[� �� ���[ �$���.

�� ���` XIX ��� ��#�� #�������#� ���$������ � �[�� '��}������ ����� 320 �[�. �$���� � $�$&]�� � �������+�� � #����. %���� |� ������� �� �[� ��]�� �_ ������ ����� -������ $� � ����. W ���' �� ����� �����[� ������ ������ � #�-��� �'� � �� �� �� �� &����#� ��� '������ ��� ���[, ����-�� ���[� ��#�� #�������#� ���$������ �, ����� ���\ |JJ��-� ������ �w_ �� } ��$w������� �.

�#�, �����`, #������� �$� ��] � ������ � ����$+�� \ ���������#� ����������, ������&���� �[�� ����� ������&��� � ���`��� �����$ �$� . %���� $+� � '���� �$�[ 29 ����� 1899 #�� &��� $���[ ^������� � ��� ��� � ��]�� ���� �� ���������� }�'���������-�������[� �������� �� �&�, �� ����-�� � ��� '` ��. %��' �� ���`��� ����#� ������ �[� �������� ���, &�� «��������� ��� �'� #���� �[� ����� ��$#�#� ������, �� ���`��� ���[� �� �[��. ������ +� � #������$\ ���$ �+ �-���� ����$���� � �� 20 ���. �$�., �����[} ������ ������&�� ��� �[������ � �$+� #����».1

W 1899 #. #������� �$� �� ��� ��]�� � ������� � #���� ���$ ' ^�$� $�[. ��� �������� � �������� �[�� �� ���� ��]�� � �� #�� �� �+����, ��'#�����]�#� ����� \ �� �� -��� ���[ �� ����J$���-� – "���,�#� &� � � ���� �����-� � �����. %� �[� �&��� '�����[� ���` � ���� �� ����������-���$ ���$ �� �������[� � �� ����� ���` � ���� �� $��������$ ��� '` .

W ������� 1899 #�� �.� ����� �& ��� '[�������[� ���-

1 �� �, 1899, �91, 9 ��.

Page 22: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

22

�[ � ��#��� ���� �� �$� ����� $�'��. ��, �� ' �$�� � ���-w� � 250 ��. �_��� �[�� ����$+��� ����[&��� ���#� ��������-�[} ���&� ���. �.� ����� �[��� �, &�� �� ����� � 180 �� �� ��$ � ����� ����� � ����� ��'� ������ � ����� ��&�� � ���-��&����[} ���. !��� �.� ����� ������+ � ��� '[��� � � ��-����� ��� ^�$� $�.

W����� �.� ����� '����� ���� ��, '��� � J��. %��� �-] �� �� ����'���, �� ����� ����#� ����$\w�#� � ' � � ��$ �� ����-��� � ����� � �� ���$\ �$�$, � ������� �� �[��'� ���� �, &�� �������� � ���������� ' $�[ ���` ������, ����� ������&� ��-��� �� �� ' ^�$�. %���� �� ��$��� ��������������� � ����$-+�� \ ^�$����#� ���������� �� ��+� �� �����������, �� �� �& �� ����� �� �����[� �� ���� �����&����[� #�$����[� ���[. ~� ��� ����]�� '�&�� � ��� �����$ �[���$ ���&� � ���[, �.� ����� $����+��, &�� ��� �+� �������� � � #����$ ���� ����� ���[ �����_��� ����+�, &�� ��&�� ���, ����� ��#��� ���[� ����\��� �����&����[� ��&�� �. ��� ������ ��������#� �� ��, �� �� $����+��� \ �.� �����, �� ���+�� ����� �� �+� ��]����, �� �� � `���� ���� ��� � �}�+��� � ���� ��� ���� $���� � ����� � \#, |�� '�& ��, &�� ��� ��#� �� �� � #���� ��������. ���$ +�, �� ������ \ � $� ����� ^�$����� ��&�[� ���� , ]����-��� ��� �[� ���#� ���'�&���, ���+�� ��� ��������$\ #���-�$\ �������$�$ � 14,7.0� |��� ���� ��� ��� �� ��+� ���$w � ���_ �&�� �� ���+�[} #���[} ���] � 12 ���, &��, �� ���� \ �.� �����, �������� �&��� �+�[� J������. %� $����+��, &�� ��� �#� ��������+�� � � #�$����[} ���} ��+$��� �] ��&�[� , �� ' |� } ��&�� ��+�� �$��� ����� �� ���$ � ��$. ^��_ ����#�� � � �$-� ��� � ��$��� � ������� �� �������� �������]������� �& -�� �����[} ����$+�� � ��#� ������ . �� � ���'��, �����&����[� ���[ �.� ����� �& �� ������&� ������� �� ��}� &��� �, �� ��-�[� J �����[� �����+�� ��.

�.� ����� ���w�, &�� � ��$&� �� ��� � �#� ������+�� �,� ���$ 1901 #�� �$��� �[����� ����&�����[� ������ ]�������-#� ����������. � ������ �����[� '[��� �, �$��� � �'���[�-�����[} ���+ � �� ������ � �[��� �� 100 �[�. �$����. ~� ��&_-

Page 23: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

23

�� �.� �����, #����$ ���������� 3 ���. �_���� ���[ � �$�� (12 �_��� � &������).

�� ���� #������� ��� �� � �� �������+�� \ ����� ���-}���� �������� � ���[� ������+�� ��. � �.� ����� ����� � , ��-+�� � �� ����� �� ^�$��� � ������ � ��&�� � ���#� ������ . %� ����� �, &�� |��, ����&�� +�, ��'��+��, �� �� �� ��+�� �'��� � ���� ��������������� ' ����� ����� ��]�� � ���#� �+��#� ���-���, �� �������+�� � ��$. %� ���� �, &���[ ��\ ����������-����� ' ���� ������[�, � �#� �'#���, �[��� ���&� � ���[ �� -���� � ���� ��w��������� $������ � #����.

����� �.� ����� �['�� �$��$\ ���` \, �� ���� #���[} �$�[, �� � ���� `} #'��[ «�� �».1 W[��'[�� �� ���� � � +������� ���[ � $�. �$��[, ������ � �� �����$ ��'��+���� �������� � ���[ ��������, #���� � , &�� �����[� �$��� �� ����-'� ������� �� ��� &����� �����&������ ���[ ���#�� ��$#��.

� '���� �$�[ �� 7 ������ 1899 #�� #���[� "}�$���-��� �� '�� ���'���� �� |� } '[��� �, �� �� �.� ����� ����-��� � ��� ����� ���������� � 15 ���. �$����.��� #���� � #����[� �\�+���� � 1 ���. 300 �[�. �$�. |� �$��, �� ���� \ #����#�, �[� ����� ���. %� �[��'��� ' ���������� ' $�[, �������� |�� ����$\w � ���'��: «~�\� +� ���# � #���� ���$ ' W��# , � ������� ����� 9 #$���� �. �� ��� ����� '#��'���, &�� � $��. @ ���������� ' $�[ ��������� �� ����+� 6 ���. �$����».2

�$� � |��� ����� '���� ������� � ���$& �� �.� ��-��\ �������� � ������ �$�- ��$����-�� ����#� ������������, ����� ������ '[��� � �����&������ ���[ – ����+ �� �� ���-�$\w�#� '���� �.

~� ���� ��]�� � �� �����$ ������$ ��#�� �� ����#� #�������#� ���$������ � ��]� ����������������. ������&�� $�'�� � ��� J��, &�� ����������� ��� �� �� �������+�� \ #��. ��$ �.^.@������ 11 ������ ���� ��� � �� �����$ #�������- � 1 �����= 12,5 � �� 1 �� �, 1899, �261, 3 ������; �264, 6 ������ ��. 2 ������������ �.�.!��� ("�� ���) � �� ����� #�������� �$�� (1897-1907

##.). ��$, 2015, �. 153; �� �, 1899, �265, 9 ������.

Page 24: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

24

�$ #����� � �������� ���[���� � `� ������ ������������ � �����-�������� ���� ��$ ���$& �� ���� �$����� ���� ��� �� �� �������+�� \.

~� �������������$ ���$ � |���$ ������ � ��#�} #�������#� ���$������ � ���+ ��� �� ' ��� � �$` �, �� ������� �$� �� ������� � ��� �� �� �������+�� \,� �.� ����\.

W�� &�� � ]�� �� |��� �� �.� ����� � ����� ' ��� } � ���: «��$ �� ����[� #����, �����[� ���$&�� ��� ����[ �� �������-� �� �������� \ �������� �������+�� �… �� � � ����� ' |� } #������ �� �����&� � �� � ��������� �, �� � � ���+�� �[� ���������� � ��$. � ��' ��#� �[�� ����� '��$���� � �����������#� �������: ������ ������� �, �������$������ �������� ������ _-�, ����[�������� ��+_�[� �� �� &��� � $���� �… �� ��� |� '�-�$���� � ��+�� �[�� ����������, ��� �[ ����'����� ������+���, ���� �������� �+ ��� �+����$, �����[� �� #�]�� #������ � ���$������ �� ��� ��]�� � ���� �+��� ��$���� '�& .

� �� ��#$ ������, ��&��$ �� �����[ ������+�� � $ ������-��� &�� ���$������ �, &��� $ �� �������� �� ����� �[, ��-���&� ���� ������ ���� �, ������� �������� ���� $������ �����[ ��� ��] ��� � ���#���� �����[} ���� ����&������#� �������� � ��������. "� �����[ ������+�� � ��� �� ������-�$\ `��� – � ������ ������ �� ��� �� ��� ��[� ��� #����$ ' ���} ���� �` � ��]�� � ���� �$&]�� `��������'���. {�� ���w\��� � �����$ ���` � ��, �� �$+�� �� '��� �#� ��]�� � ������ � �[���� ���&� � ���[».1

� '���� �$�[ 25 ����� 1900 #�� ����� ��� �� �� ��-�����+�� \ �[� ��������. W �#� ����� ��]� ���& �]��, ��-�����, "�}� ��, ���+$�`��, ^����, ��� ��� "�� ��� (!��� ) ���������J.

%���� ���������� ��� �� � �[� �[�$+��� �� �� ���$ +� �$� , &�� ���� ��� �� �. ���� � ���, &�� ��}� '� '[��� � ���&� ��� ���[ �[� ���\&�� ����� ��� �� �� � �������� } ��-����� �} ������������, ���' �� �\��#� ' |� } ������� �

1 ��@ @�, J. 389, ��. 7, �. 21, ��. 54 ��. – 55 ��.

Page 25: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

25

������ �[ ' ����� ��� #���� ���������[� $�[�� . W ���`� ��� 1901 #�� ��_� ���� ��#���� � �.� ������, 8

����� ��� �� � ������� � ������ �+����$ �.� ����\ � ����, �'�& � ��$ ���� �� �[� � � ��$ 10 ��. �.� ����� �� �}� � ������ , &����+� , ��� `� , ����� ������� ^�$����-#�, $� ����#� ������������, ��+� � �������� ��� '` .

��������� ��� J��, &�� �� ��������� ���$+��� ��-�[} ���$������ &���[ ��� �� �� �������+�� \ ���` � ��[ �� $��� � �����#� �� �� � ������� �.� ����� ��� '[��� � � ^�$�� $��. %���[� ����[ �['�� ����� �� ��, ���'��[� � �����&������ �����, �����[�, �� $+� ����&����, � ���`� 1899 #. �[� ��] ������ �� �� ��� �$���. �$� ��#� ������ � |�� ������-+�� �, ���� �#� ���� �'������[� � ��}� &�����, } � &�����, ����� ���# &����� J ������� ������[.

~����� #�� ���� ��� �� � '� ���� '[��� �� � �.^-�$�, �����[� ��� '��� � �� ����[� �\�� �� #��� � '���� ����� �.� ����� – �+. ������. ����[ ��� �� �������� ��������-����, ��#� ���� ����w�, &�� ��������� � '[��� �� � ^�$-�� �� ���� ���\��� � � ���' � �����&������ �����.

�� � ���'��, �+� ����� ��] ������#� �������� � �$��� �� �� �����&����[} ���, �� ���&� � �������+�� � ��$, �.� ����� �� ���'��� �� |��� �� �#� #���[, ��+�$ ���& �, ��� '��� � '[��� � � �����&����$\ ���$.

W����� 1901 #�� � ���_� �[��$���� � #�������� �$�� �.� ����� ����� ��� ��� � ]�������� �� ���. ~� |��� � �$�} $ �.� ����� �[� � ]� } � &��� � � ���# &��� � �� '[ ���� ���[} ���, �����[� �� ������������ �� } �[����� �-&�����. � �� } ��&�[} ��&���� � ��� ���� |��#� �� ��, � ��� &����� ���[ � ���� �} �� �� ���.

W ���' � |� � ��� #���[} � ��� } �[��$���� �} �[�' � ������� � �.� ����\, ������� �� ��#� ��&�[� ��&��[, � &�� �.� ����� ����&�, &�� ��� ��&�[} ��&���� ��$ �$+�� ����$� �� �����[� ���+ �[ ���� � � |�� ������ �����[� �������. �$� ���'[���� �[��� �� ��$ |� �������, ������, &�� ��'$����[ '[��� � ��#$� �[�� ��� `�����[� ��#� |� ������� �$�$�

Page 26: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

26

'��&��[ '��. W \�� 1901 #�� �$� �����#� ������+�� � �.� -����� ��� '���� ������� �$��� � ��� ��[��� � �����&������ ���[. %���� #���[�, &��� ������������� ��� �� !.@.�# �� ��-�� ��� � #��������$ #����� � � �����, � ������� �����#� ����-��� � ������+�� � #�������� ��� �� �� �������+�� \ 25 �[�. �$���� � ��� '������� ������#� �$��� � � $���� �� ��'��� ��$ |� } ����#, ��� ��'$���� �$��� � �$��� ��#��� ���[�. W ��$&� +� ��$�& !.@.�# �� ���'[���� �� ��'��� ��$ |� } ����#. �$� � �������� 1901 #�� ������� � 25 �[�. ��!.@.�# �� �� �-��� � ��#��������\ � ������+����� $���� .

W ���_� � ���� � #��������$ #����� ".@.���������$�.!.�# �� � ��, &�� 25 �[�. �$���� ����������\��� � #����$ �� � �&����� ��+������� �, �� �� �� '���, &�� #���� ���� ������&�� ����-���, &���[ $��������� �� ��� ��$w�[� ���������� , � �����[� ����� ��� �������+�� �. «�, �� �������� + ����, �� � �\w � �� '�� � ����`$ �$+�[ �����#� #����, �[�$+��� �[� ������ |�� ������+�� �, � `���\ ����� �� #�������� ��w��������� $������ � � �� ��� \ ������+�� � �.� �����… W � ��, ����] ����� &����� �$�[ �� ��\� � ���#� ���������� � � ��} ����}, #�� �������-#���� ������� '[��� �, ��|���$ �� ������\��� � ���, &�� �������� '���� ����� ��+�� ��������� ���+�� #�������� �����-� � � ������ �����. !���� ����$�� ������ ��, &�� ���$+���� ���-� ��� � �������� ������� '������� #��[ �}�#, |�� ����� ���-������ ���� �[����� ���� ����� � ���� ���. @ |�� '�& �, &�� ��� �}�# �� �� ��� ���\ ���+�$\ ��}$, � |� } ����} �� �����$� ���'���[� ���[».1

�\���� ����, �+� �������[� �$&�[� '�� � �� � �[-�\� �.!.�# ��$ ���� �������� ��������#� ����������. ���&��, ���� #��� �'��� ����$+�� �, ����[� �������� �����-�� �-�� � ����������, ����'��+�� �[�� �[ ��$w���� �� � ������� ��-��#� &������. %����, ����$�� �� '���, &��, ��� �[ � |��� ��]\-w � ������ �.!.�# �� �� ������+ � #��������$ $������ \ |�� ������� ����� ��]�� � �������[, ���� �������� �#� ��� �� '-

1 ��@ @�, J., �. 81.

Page 27: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

27

���, &�����&�����\, �\����\ � ������$ #����$ ������ &�����-&����� �$������\, ������ ���#� �����-�� ��� � ���������� �� ��������� �[.

������ � �����-�� ����� ����������� �[ ���'�[ ����� ���+��� � ` � ����� , �����'������ �.!.�# ��, �#� $��� \ 'w � �� ������[ ����#� ����.

�+� � ����� 1902 #�� ���� �&�� ���, &�� ��'$����[ '[��-� � �������� � �����$ �.� ����� �.!.�# ��: ���_� �����&-������ ���[ � 10 �' ����[]� ���������� ��$ � ������� ����.

24 �������� 1902 #�� #�������� #���� @.�.��� ��� ����w � � �&������� '���� #�������� �$�[, &�� �� ���� ��� � #����-�&�����$\w��$ #�+������ &���\ � ��'�, ���'\ �.^.��� -` �$ � ������� � ����}�� ���� ��' ������� � 182 �[�. �$�. ' '����#� �� �� � ��� '������� '[��� � � ����� ]������ } ���� ��� ��� ���+�� � ��$ ���� ����� �����. ������&����-�$\w � ����� �, &�� ��]�� � |��#� ������ '� � � �� ��&��#� �[�-���� � ��� � ���$ '���\ � ����� ���� ���, ����}�� �� �[��-� ��, ����'$���� � ���� �� ������� ������ � ��� ���]�� � ��-���. �[�� �� ���� ��]�� � ���������� '������ �[����� �� \� -� &��� } ��� #���� � '���\ ���[ ]������ } ���&� ���. ��� |� } `���� �[�� ��]��� ��'��� ����$\ ��� �� \.

W ������ 1902 #�� #�������� #���� ���� � ���'� �+������-# ���� ��� �'��] �� #.��$ �'��� ' ]������ } ���&� ��� �� 18 �� 20 �].� ���[ � ���$��$, �'��� �����#� ����� �� �����[� + ����� ���$ ' �.^�$� � ��� +� ���_��.

������` � ��� ������+ � #�������� �$�� ��$ ����$\w � $���� �: «��$ �'��]���� �'��� ' ]������ } ���&� ��� ���$. ^$��&�� ��� '��� ��������� |� } ���&� ��� ��� 52 ���. [����� -��.]. �� �� �� |�$ ���$ ����&�� $��������\� ������ �$ ��� ���]�� � ��� } �������, �� #���� ���'$���� �'��� �'���� ���[, ����� �� ' ��� ^�$�, �}���w���� � 24 �����} �� �'���[} ���� ���, – ���$ �������� �� ��$��������, – �� &�� � ��$&� ���-& �#� , ������������, ' ���������� � #������ ����&�� ���[,

�1 �]=60-80 � ��/���$��[.

Page 28: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

28

#���� ��� � ]��J � �'���� 500 �$���� � �$�� ».1 ����[� �.�."�� ��� (!��� ) ��. �[��'� ����� � ��

�����$ ���[#������ $���� � � ]��J�. �� �.!.�# �� ��'�' �, &�� #����$ «�����#\� & ��$\, '�����$\ ���� ���$\ ���$ �'��� ���$&� #��'�$\ ��&�$\ ���$. �� �$�� |��#� $���� � #���� ������ �[ ���������� ' ^�$� � ��$. ~�� �� #������#� ��}�� � |��� ���������� ����� � �� �[ � J �������$ ���� ���[, �& ���$ �.�., &�� ��+� �����+��� � ��}��� », ������+ � �� ���� $�-��� � � ��$������. ����] ������ 13 #������ ���� � 12 �[�� �� ��-�� ��]�� � �� ���� ������+�� � �����` � $�'���� �#�������.2

W ������ 1903 #�� #������� $��� '��\& � ��#���� � �.� ������ � �������� ������ ��������#� ����������.3

�$� �� #���� � ���� �������� ���������� 182 �[�. �$�. ���� '��\& � ��#���� � ���`$'�� � �$� ���[� ���� w���-���, ������� ���'���� �[�$� �� 40 ���+ � #�$� ��� � 20-100 �+.�� 55 �$�. ' �+�$\ �+���.4

����[ ������� ����� ����$ �������[} J �� ���` � -����, '����������[} � ����} �� ��������� ����������, �$� ��'�� ���` ���$\ ��� �� \ � ������: �.�."�� ���, ".@.��-���, �.�.��+ ��� � �.�.��+ ��.5

����[ �� ����$+�� \ ��������#� ���������� �&� �� � 1904 #. %���� ���`$'���� �$� ����� ��w����� '-' ����#� ���-�$���� � ��[��� ��� #�J � ����[ �� �[������� �'��[� � ���� ���'�������. �������� $��� 9 \�� 1904 #�� �[�$+��� �[� �'����� ��#���� � $�'��[� ��w������. ^��� �����[� ����� ����]� ��+� �&�]��� ������ �����\` �. ���� ]� �&��� ��������. ���$ 1907 #. �[� �[�$���[ ���#� 3 ���+ �[.

� ]� � 1909 #. ��#�[ �� ����#� #�������#� ���$������ � ����� �� � ' ���� ������������ �� ��������� �����-�� ����-#� ����������. ~� ����� �[� ��'�� %���� �� ��������� �����- 1 �� �, 1902, �267, 12 ������. 2 �� �, 1902, �267, 12 ������; %&��� �'� � � �������+�� � #.��$, �. 12. 3 �� �, 1904, 5 �����. 4%�+#�� . ��'. ��., �. 107. 5 �� +�, �. 108.

Page 29: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

29

�����. W ���� 1909 #�� �.� ����� ������� � #�������� $���� ���� &�[� ������ ��������#� ����������. W 1909 #. � ������ �-]���� � � J� �� IX ���'�� # ���� ��� �[� �[��$]� ������� ����� �.� �����. ^��'� ����������� �� �����$ #��������$ $�-����� \ �� ���� ������ ��������#� ����������, �����[� ���-�$���� �� ���+�� � ��$ 3 ���. �_��� (����� 37 �[�. �.)���[ � �$�� $��� &�� � |��#� ���'���� � �$�$w�� �� 6(����� 75 �[�. �.), 9 (����� 111 �[�. �.) 12 ���. (����� 147 �[�. �.)�_���. %����\ 1909 #. �� ���� �$� ���$& � �'��]�� � ^���� " � ����� ������� � �[�$�� ��$} ��� #` ���[} '���� � �$��$ 27 ���. �$���� � ��������$ ����������. 14 ��� 1911 #�� �� ���� #�-������ $��� '��\& � ��#���� � %�w������ «�� JJ �� 0», �� '�� ' |� � �` �����[� ��w������ ��� ���'����� ���-���& �, ���'���#� ��$w���� �� ����[ �� ��������� ��� #.��$ ��-�������� ���} ����}�� �[} ��� �#� J$��` �� ���� � ����$+�-� �.^�#���� ��#����$, %�w����� ���'�� �[�� '���] �� ��� ���-����[� ����[ �� J����� 1914 #��.

��� ��$w������� � ���� ������� «%�w����� �� JJ �� 0» ������ �� � �&�'� ����& '��� �� ��� '������$ ������[} ��$� �� ������ � ����� �+##��. �� ��� 1913 #. ������& �, � ��-������, '���] � ���� �������� ��$} �$������ – @�&����#� �-��+����#�, $������$ &$#$��[} ��$� � ������ � 800 �� � -J���� ����������� � � � ������&�� ���#��, &���' �����[� ���}�� � ����������. ~�� �� �������� � � ����}�� �[} ����$+�� �, ��w����� ���'�� �[�� ��+� ��'��� ��'���$�[ ��-�������$\ � � \ � #�����, ������ �� � ^$�# �� �����$\ ���-` \ $����� �� � |��� ���` �] �[ ����$���� �, '�'�-�[� #������ ����`��� J ��� «@]��������». ��� ��'�� � �������-������ ��� � ���� #����� 29 �� 1912 #�� #������� �$� �� ��-� ��]�� � '�'�� 846 �[�. �$��� &$#$��[} ��$� ���� ����� J �-�� «�����-����[����[� �����$�# &��� � $� ��».

%���� «%�w����� �� JJ �� 0» ������ �&��� ��������. ���$ 1913 #. %�w����� �[���� �� � ]� 30% ����$��������[} �-���. W����� ��� '�����[ J��[, �� ���������$\w � � ���, &�� ������& � ������ � ���� �����[� ����[ ������������ � �������-

Page 30: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

30

� } ������}. ���$ +�, �� �� � ��}� &����#� �������� ����$-+ � ���+����� ��}� &��� } �] ��� ���&��������� �[������ � ����. �������� $��� � \�� 1913 #�� ���� �� ������+�� � � �'�[�� ��#���� � «�� JJ �� 0». ~���� ���# } �$����[} ��+� ���]������� " � ������� ��$����� } ���, %�w����� �[�$+���� �[�� ��� �$�� ���� ��� \ ������ .

�� �� � �� �������+�� \ ��� $������ � �������� � ���� �� ����$+�� \ ���������� � ������ 1913 #�� �'��� � ���� -�����[� ����[ � 10 �'� &�[} $&����� ��� �[������ � ���� � �+��� ' � } ���� �� ��#���� � �������� � ������& �� . ^��� � } ��+�� �'���: J ��$ «������ 0», � �����$\ �[�� ��'��+��� �������� � ���������� � #�����; «@�` ������� ��w���-�� W��� �����#», '� ��]�#��� ���� ��������� #������ } ��-'���$���; «��}� &����-����[]������ �` ������� ��w�����», ��$w�������]�� �[��_ ���]�� &���' ���� ��� \ �]�[, ��$# �. ��� ����$+�� � �����-�� ����#� ���������� #�������� $���-��� � '��\& �� ��#����[ � 35 ������& �� , ������ ����� 170 ��$��[} '�'��.

%�� � ' ���+�[} ��������, ��]��[} � }��� ���� ������� ����������, ������� ������ � �� ������� #������ ��� �����-������� � '���\, &���' �����$\ ���+�� �[� ����� ����������.

W ����� 1912 #��, � ���' � �����������[� �� ����� �$��� }���������, ������� � ���� II '�� $�' � ����}��� ������-�_���#� ��� &���� '����� � ������������� ��$. W ��w�� ���+-���� #���� �[�$� � 780 ���.� '��� .

�&�� ������ � ����� ����[ '�& ������ $���+� �� ����-����$ ����������. W ���' � ������������ ����[ �������� � ���������� � ������� �� ����[ '�& ������ $���+� ��� ���-��� ��������� ���. ���� ��#�, 244 &������, '����������[} � ���� �������� ����������, �[� �� '��[ � ����$. ^��� � } �[� 7 �+������ 6 ��}� ���. W $���� �} ��J ` � �+������-��}� &��� } ����� |�� ��+� ��#� ��� ���' ���� � }��� ���� -�����[} ����.

� 1 ����� �=2400 ��.�+.=1,036 #(10360 �2).

Page 31: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

31

�� ��� +�, ' 1914-1916 ##. �[� �����+�� 131 ��.����������, ���-�$���� �w_ 8 ���[} ���+ � � ������, $��������[ ��������[, �� -��'_��[� ' ���` , ��������[ �� ����}�� � w. �����$ �� }�� �� �[������[} ����#. W 1915 #��$ �� ]���� '���� �w_ 12 ���. �$����.

�����`, ����� ���#����� } ���$+��� �, ������, ������ � ���+�, � ��'$����� ���+���] } ���� �����[} ����, 21 ����� 1917 #�� � ��$, � ����������� $� `� (�[�� – $�. ^.W$�#$�) ���� ��� ����� ]������� ���. W ��#�, ��w� ��� ����� ���-��-�� ����#� ���������� ����� � 33 ���. �$����, �����+��-����� �� ����� �� ���_�� �����[� (�[�� – ���_��� «�.!.�-# ��») � ^$�# �� – ����� 190 ��. ~� ����� �����+������ |��� ��-�������� ������}�� � ��� ����������[ {����[ ��#� ������ .

W��, ����$�\w� � #����, ��������� � �� ��'���$�, ��-����+���[} � �[���� 110 69 ������ �� $������ ����. W���� -����� ����#� ' � } �������� 4,3, ��$#�#� – 3,8 ���. �_���. �� �� �����J #���� ���� �'� &�$\ �[���$, ��� ������&�� � � ��$-��������� ����� � �� �[]� 6-� ����J�� ���� ��� � #���� �[� �'����� � �� ����. W ����[� �}�� � � �, � � -����, �_�-�[� #����, ���[� #����. �� ����[ #���� ���$&� ���$ ' ��'��-�$�, ������+����#� � �[���� 69 �. �� $������ ����. W����� ���� �}��[�� ��}�[, ^�$�& ^$�}�[. �� ����[ ���$&-� ���$ ' ��'���$�, ������+����#� � �[���� 110 ������ �� $������ ����. W ���� � ���� ��]� ��[� �[��� � ����[ #����, �����[� �w_ �� �[� '�����[. �� |� &��� #���� �� ������ ��� ���� '��� � �.� �����. {#� ������ ����$���� �� ��� ������&�� � ����� |��� &�� #���� � �$�$w�� ������ �� ��'���$� � �[���� 160 �. �� $������ ����, ����� �����\ � 500 �[�. �_���.

W `���� �����-�� ��� � ���������� ������� ' ����$\w } �������� ����$+�� �:

-������+���� � 186,5 ��.�� ��$ ������ _��� ����, ��� � ��-���$\ ����$�� ' 8-� ���' ��� } �����`�� #�$� ��� � 51-58 ������;

-������[� ��������� �� ��� � 147,1 ��; -�\���[, $�������[� ��� ���� ; -���������� � � � �� ��� 18,4 �� �� ������� ���`

«^$�# �» (�[�� – «�# ��-1») �� ��� � '` ����� ����[;

Page 32: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

32

-�����&�[� ���������� �� ��� � 17 �� �� ��� � '` ����� ����[ �� ��'���$�;

-�� #������ } ��'���$� (+69 «!��» +110 «!��»); -������������ �����[� � � , �}��[��] � #���� ����[�-

���[� ����[. 22 ����� 1917 #�� ���������� ���+��������� ����[� � �����-

�����, � ������� �� �$������� #�������� #����, #���[� �$�[, &���[ #�������� $���[ ������� ��� ] ����� ��w���������� . ���+��������� �+� � ����� , ������\w�� ���$ � ��'���$�, �[�� ������������ ����$ ������ |��#� ������`�������#� �����-����� – �.�.� ����\.

~� $����+��� \ ���#� �.� �����, ����� �]�#� ������[ ��$-w���� �]�#� �$��������� ���� ��������� ������������ � 35 #����} {����[, �����-�� ��� � ���������� � ��}� &����� ��&� '��� � �[� ����� #��� �'�[� ����� ���+�[�, &�� �#� ���# � {�����. ��$, �����] ��� ��w�[� ����[]����[� `������, ������, +���'��-����+�[� $'���, � ������[��� ��'���\w � ������ �� ������� ����� ����#� ��]�� � ����� �������[. ���� ��#�, |� ������� ��]��� � $���� �} �����#� ��J ` � ����������[} ���` � ���� ���� ���[} �������. "�w�[� ��������� �� �� � �� ��+� ���� �-��� �����\` � 1905-1907 #���� ~���� � ���� ����.

� �� ���������$\� �} ��[� ���� �[ �$�� �` � ��� �� &����� ��&� , ��w����������� #���� �&��� &��� �[�+� ������������ ������ ����� ��]�� � �������[ �������+�-� � ��$ ��#�� #�������#� ���$������ �. � � � ������� � �[��'[�� �� � ���� �.� �����.

%����, ���� �[����� �`����� } ����������� �������� ��#�������� �������� ' ]������$\ ���$, ������ $+� 100 ��� ���_� + '�� � ��$, ������ ��#���� �������� ����� ' ��[} �+�[} «����[} ���� �» #����.

W�� – |�� �����# &����� ������� �, ��\w�� #�������� '�-&�� �. ^ ������ & �������� ������ � � � �� ��'����� ������-����� � � ������ ����, '��[ ������#� �#�� &��[. ^ �+�[� #�-��� ��� ����]�� ��� &����� �\��� � � �� ��[�[�\� ���������

Page 33: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

33

� ������ ���[. W @'�����+�� ��+� ����� ������ ���_� & ��������� �����-

� �, �� � �����– � `����, �� � ��$ – � &������ , &�� ����$�� ���-�������#� ��]�� � ���+���]�� '�& �������+�� � ������ �.

^�#���� � ���� `����� '�����#� �������+�� � @�]����, ��� �� �����-�� ����#�, ����� � ��+� ' �&�'-�� ����#� ����������, ����$+_���#� � 1937-1958 #��}; �������� �+����-����� } ������������, ���� �������� �����[} �[�� �&�� � 1857 #., ��������$�` � �������w�� � ������+���� �� ��#����]� � ����; $� ��� } ������������, ����� �&����� �����[} �[� �$-w�� � |����$�` \ � 1971 #. ��.

~���� ����������� � ��'� � ���� @'�����+� , ������-��, ����� '��� � �1993 #. ���' ������ @'�����+����� ����$�-� � ����� @� ��, ��]�� � �������[ �������+�� � @�]���� ���$& �� «����� �[}� �». �[� ��������[ |JJ��� ��[� ���[ �� ��������$�` �������w�� \ ���[} ������������.

%���� }������� �[ ����� �� �$�� � ������� 2015 #�� � |��-��$�` \ $� �����#�, ���#� ����]�#� � � �� ������� �����-J ������[} W����& �� �����[} ���������, �����[� � ����� 2016 #�� � ��������� W����� ^�� �� � @�$-�� �[� �� '�� �����[� ������ � � ���$\ ����$\ ��$��� \.

W�_ |�� �w_ �' $��� ������ ����������� �����, &�� ��� �$-�������� ����������#� @'�����+� ��#����$& � ���� – �[�-]� `���.

~��' ���� @'�����+����� ����$�� � – ���}� @� ��, �[��$-�� � ����[� �+����������#� �������� �����J ������[} W����& �� �����[} ���������, ��'�, &�� �& ��� �+��� `���\ –��� ����� ������&�� � ���} #������ ���#� ������ � @'��-���+� ��$#���$��&�� & ���� � ������ �����. W ��]�� |��� ��#������� '�& ��#����, ��$��� 100 ��� �� ��� '���]�� � ���� �������, �+�� ���� �� ����+ � �����-�� �����$ ����-������$.

Page 34: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

34

SHOLLAR-BAKU-100

Academic Akif AL�ZADE, The prezident of ANAS

Qorkhmaz HUSEYNOV, Chairman of the OJSC "Azersu"

“...Until the Mount Shahdagh keeps its

eternal snow cap on, there will be its glaciers and consequently the subsoil water will never dry up in the area.”

H.Z.Taghiyev

In the second half of the XIX century a nondescript medieval city of Baku had become a unique phenomenon, not only in the Caucasus but also on a global scale. The rapid growth in demand for oil led to the oil boomin the global arena, which turned the oil Baku into a large industrial center, a powerful railway junction and a major port on the Caspian Sea.

The population size of the city was growing with increasing paces. If the population of Baku was 12260 people in 1860, then this figure had increased to 112.2 thousand by 1897 and reached 262.4 thousand people in 1915. Baku became one of the biggest cities of the world.

Nature, generously endowed Baku with the richest deposits of oil, but deprived it of clean fresh potable water.

To the end of the XVIII century medieval water-line had still existed in Baku. Main sources of water were the wells, which at that time were about 600 in Baku. However, only 100 of them could be used as a source of drinking water. In rest of the wells, water was brackish, hard and was used only for household purposes. Lack of sewerage system in the city increased the probability of these wells’ pollution.

By the end of the XVIII century three water-lines supplied Baku with water: “Shah” (in some sources – “Khan”), “Mammad Qulu khan” and “Hussein Qulu khan”. They were laid from the sources in the vici-nities of the city. The water-line “Shah” (“Khan”) supplied the population of Icheri Sheher (Old city) with drinking water. It originated from the 3

Page 35: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

35

springs in a place called Garakollug in the highlands, at a 4 versts* distan-ce to the north of Baku.

The water flowed into the reservoir in Icheri Sheher and the bath-house in Palace Complex of the Shirvanshahs.

The “Hussein Qulu khan” water-line sprang from two sources on the territory of the present “Azerbaijan” street. One of them still exists not far from the Fizuli square. This water entered the city through the Shamakhy gates (“Goshagapi/double doors”-A.A.).

The “Mahammad Qulu khan” water-line was constructed in the late XVIII century. It was laid from 2 sources in the area of the present “Shehidler Khiyabani (Martyrs Avenue)” and water came into the city below the Philharmonic building.

These water-lines were mainly kehriz (subsoil water sources) sys-tems. In 1859, in view of destruction of Shamakhy as a result of the earth-quake the province center was moved to Baku, which certainly increased the shortage of drinking water in the city. In 1860, roughly in the area of the present monument to Nizami was built a reservoir. With the material support of the wealthy Baku dwellers Haji Shikhali and Hajiagha Dadas-hov were dug several wells in order to increase the capacity of water in the “Shah” channel, the water from which came in the mentioned reser-voir. Thus, the forschtadt (suburb settlement emerged due to the fact that town has mushroomed outside the limits of the fortress walls-A.A.), was supplied with a separate water reservoir.

In 1865, water was supplied to the Commandant (afterwards-Mikhaylovski, now - the Philharmonic) garden. In addition, there was also a catchment system in Baku to collect rainwater.

Thus, by the end of the 70s of the XIX century, the city of Baku, which by that time had become the provincial center, was supplied with water by the use of kehrizes, wells, reservoirs and other water bodies (abdans=storage ponds- A.A.).

Almost every yard has its well, but in most cases, the water in them was brackish (of the taste of sea-water) and was used mainly for household needs.

* 1 verst=1,067 ��

Page 36: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

36

Powerful and rapid development of oil industry in Baku led to a new era in the water supply of Baku: an old system receded into the background, and Baku endured and continuing to undergo significant changes required the solution of pressing issue of drinking water in accordance with the needs of modern times.

From the very first days of operation, the self-government institu-tions of Baku that were created in 1878, took steps to solve the water supply issue of the city. In September 1879, at a meeting of the Baku City Duma, the member of municipal duma H.Z.Taghiyev proposed to allocate 1,000 rubles for water prospecting and drafting of the future water-line. The Duma also set up a special committee to manage all the works concerning water supply.

As a result, of the competition announced in the late 70's for the best water-line for Baku, about 40 various projects were proposed to the muni-cipal duma until 1893. Initially, the city municipality began the search for artesian well water, which did not yield any results. In May 1880 the Baku Duma set up a committee to search for water in the vicinities of Baku. In 1881, a water source was discovered in Zugulba. However, this project was rejected by Duma, since its realization required expenses beyond the city’s strength. In addition, the volume of water in Zugulba was insuffi-cient, and the water was hard.

In 1884, the engineer Otto Lenz found water in the villages of Mashtaga and Buzovna, but because of its high salt content it was also unfit for drinking. Projects had also been proposed for water pipelines from the sources of Altiagaj, Goygol and others. However, because of high expenses and inefficiency, these projects were not accepted.

The cholera epidemic of 1892 urged the City Duma on more active search of drinking water. Oilman Ludwig Nobel suggested the Duma to lay water pipe from the Volga River on. But this project was impracticab-le both in technical and commercial terms. Nevertheless, the naval office provided its employees with the water from the Volga, after running it through water distiller. Water was also supplied from the Kura River, which was also purified. Water brought from the Volga and Kura Rivers was very expensive and did not solve the city’s water supply problem.

In 1892, the Water Committee involved three water engineers in water supply - author of the Moscow water-line M.I.Altukhov, author of

Page 37: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

37

the Paris water pipe Dumont and engineer from Tiflis G.G.Royt- to prepa-re water pipe projects from the Kura River. As with previous projects, for the same reasons, these had not been accepted by Duma.

Till the end of the XIX century city municipality spent more than 320 thousand rubles for the improvement of the city’s water supply. However, this problem was not solved and rapidly got much more acute. Due to the rapid growth of the city population and the development of capitalist production, all the measures taken by the city municipality authorities lost its effectiveness before implementation.

When, finally, the municipal duma decided to pass to the construc-tion of a permanent water supply system, initially it was given preference to concessional means. However, at the meeting of the Duma on April 29, 1899 member of the municipal duma insisted on taking a decision to build a water pipe by means of self-financing service-contract and no other way than with sewage. Refusal from the concessional method was based on the fact that “a few years ago the city was poor and there was no other way but the concession. Now, the city's cash flow was expected up to 20 million rubles, which was sufficient to meet the needs of the city.”1

In 1899 the municipal duma decided to provide the city with water from the Samur and Kura Rivers. For drafting, was decided to invite the engineer, who led the company in search of water in Frankfurt am Main, an Englishman William Garlane Lindley. He was a well-known specialist in water-supplying, and the only specialist in construction of sewerage system at that time.

In October 1899, W.Lindley began the exploration work in Guba uyezd that was rich with springs. So, was found very many full-flowing sources near Khudat, on 250 sq/versts area. W.Lindley found out that about 180 km from Baku in the area of Shollar and Farzali villages was a strong current of subsoil waters. Then W.Lindley continued his explora-tions towards the Samur and Kura Rivers.

Soon W.Lindley was taken ill at first with malaria, then with typ-hoid. Having recovered from the illnesses, during his next visit to Baku, he introduced to the Baku Duma his report, in which he expressed the

1�� �, 1899, �91, 9 ��.

Page 38: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

38

view that the laying of running water pipes from the Kura was irrational, but the version from the Samur River was more preferred. However, he also did not recommend beginning the construction of Samur water pipe directly, since he considered the underground waters as more acceptable option. Attaching great importance to making a good choice of a water source, W.Lindley insisted that even if the bringing of spring water to the town costs more than the river water, the more favorable are the subterra-nean currents. As to the Shollar option, then according to W.Lindley, it would cost even cheaper, as the slope of the whole area where these sp-rings found was from north to south, which meant that water could come into the city by gravity flow. Moreover, compared to waters of the Kura and Samur Rivers, the Shollar water was always limpid, fresh and had a constant annual temperature of 14,70. There were also 12 rivers in the area taking their origin from the snowy peaks, which according to V. Lindley was a very important factor. He asserted that even if his assumptions about underground waters were wrong, then water could be brought to Baku from some of these rivers. He grounded his disagreement with the Kura and Samur projects with imperfection of treatment facilities at the time.

Thus, for technical, health and financial reasons W.Lindley consi-dered the subsoil water more preferable.

W.Lindley promised that in case his proposal accepted, the final project of Shollar water pipe would have been drawn up by March 1901.

He asked for preliminary explorations, drilling of prospecting wells to allocate 100 thousand rubles. According to W.Lindley’s calculations, the city needed 3 million buckets* of water per day (12 buckets per person).

Baku city Water Committee approached these new proposals very unwillingly. W.Lindley was asked if he could make the Samur project and how long it would take to do this. He replied that it was, of course, possible, but he cannot take responsibility for the wrong decision of such an important issue as water supply of Baku. He requested that the entire responsibility for this, in his view wrong choice of water source to be assumed by the public administration of the city.

W.Lindley’s report caused a strong reaction, both among the mem-

* 1 bucket=12,5 l

Page 39: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

39

bers of municipal duma, and on the pages of the newspaper “������ (Caspian)”1. Views on the hardness of the water in Gusar and doubts about the possibility of bringing up water by gravity flow were expressed; it was said that one cannot to determine the amount of subsoil water and many others by a trial drilling.

At a meeting of the municipal duma on December 7, 1899, member of the city duma Mahmudbeyov called to abandon from these explorations, since W.Lindley had determined the cost of the water pipe worth a total of 15 million rubles. In the city duma member’s opinion, for a city with an annual budget of 1 million 300 thousand rubles it was beyond the strength. He called for water-line from the Kura River, justifying it as follows: “Many cities drink water of the Volga, where there are 9 provinces on.

The water is much more polluted there than in Kura. And the water-line from the Kura will cost no more than 6 million rubles.”2

In this meeting Duma decided to entrust the drafting of Kura and Samur-Baku water-lines to W.Lindley, but in regard the exploration of subsoil water, to postpone it until the next meeting.

Due to its incompetence the Baku municipal bodies were not able to make a decision on the issue. Suffice it to mention the fact that the head of the Committee on water supply of Baku city Kh.S.Antonov on December 11, appealed to the Baku mayor with a request to find a person fully competent in water supply and to entrust him with the position of the head of the Committee on water.

There was a crisis in the city administration on the case of water pipe at that time, so, the Duma trusted neither the Committee on water-line, nor W.Lindley.

That is what W.Lindley writes personally about it in one of his letters: “Baku is not the first city that charges me with work on the exploration and preparation of water pipe projects ... But in these cities I have never met such obstacles, which I had to overcome in Baku. And without that there were many natural difficulties: the far distance, not easily accessible water, unusually severe weather conditions... But all these difficulties could have 1�� �, 1899, �261, 3 ������; �264, 6 ������ ��. 2 ������������ �.�.!��� ("�� ���) � �� ����� #�������� �$�� (1897-1907

##.). ��$, 2015, �. 153; �� �, 1899, �265, 9 ������.

Page 40: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

40

been overcome if the engineer was invited by city government to solve such an important and difficult issue and got the support that he expected.

I cannot understand why my advice and suggestions were met with such resistance by some of the self-government authorities and often by its influential ones, who had to show a stubborn resistance for the expan-sion of the preparatory work and the finalization of the projects. My advi-ce and suggestions had a single goal - fully to apply my experience and to give the city the best and most rational of all the combinations. If you consult a specialist, then you must admit his decision on the choice of the water source.”1

At a meeting of the Duma on January 25, 1900, the committee staff on water was renewed. Topchubashov, Tamanosov, Mehdiyev, Ganjunt-sev, Saparov, Hassan bey Melikov (Zardabi) and Benckendorff were inc-luded there.

However, the renewed Committee had to go with the same path as the old one. The fact was that the mechanism for the search of water sour-ces had been begun by the old Committee simultaneously in several direc-tions, and abandonment from any of these areas would entail serious consequences for the city.

At the end of March 1901, time of the contracts with W.Lindley was up, and on 8 April, the Committee decided to send to the engineer W.Lindley a letter fixing him the day of arrival in Baku on May 10.

W.Lindley came with reports, drawings, tables, estimates and pro-jects of Samur, Kura water-lines and sewerage project as well.

An interesting fact is that while reviewing and discussing these documents, members of the Committee on Water and specialists did not pay much attention to W.Lindley’s projects for search on Samur and Kura Rivers. Special debates called just the option associated with the subsoil water, which was already mentioned, but at the end of 1899 its acceptance was resolutely refused by the Duma. Then, finding it poorly designed from technical, chemical, bacteriological and financial aspects, the Duma rejected this proposal.

One and a half years the new Committee was engaged in prospecting

1 ��@ @�, J. 389, ��. 7, �. 21, ��. 54 ��. – 55 ��.

Page 41: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

41

on Samur River, which was made by a special bureau headed by W.Lindley’s assistant - engineer Scholl.

The committee members showed dissatisfaction when Scholl repor-ted that in parallel with the searches on the Samur River he made observa-tions in connection with subsoil water.

Thus, even after the version of subsoil water as a source of water supply of Baku was decisively rejected by Duma, W.Lindley did not give up this idea, and his agents, made searches for subsoil water as well.

In the spring of 1901, in his speech in the City Duma W.Lindley again insists on Shollar version. At the same time W.Lindley had just the chemical and biological analyzes of spring waters, which testified to their high quality. He had no precise calculations on the cost of this option and the amount of water in these springs.

In this regard, a number of municipal duma members in their speec-hes expressed distrust to W.Lindley, demanded from him exact calcula-tions, to what W.Lindley replied that for accurate calculations it needs to drill test wells and requested additional funding for this.

The Duma refused to provide him with the funds, fearing that results of these searches could have been negative, and then the funds would have been spent in vain. In June 1901, the Duma rejected W.Lindley’s proposal to produce test drilling for finding subsoil water.

However, the member of municipal duma and the water-line com-mittee Z.A.Taghiyev appealed to the city mayor with letter in which he proposed to give 25 thousand rubles to the disposal of the City Committee on water supply for test drilling providing to return him the money if the results of drilling were favorable. In case of failure Z.A.Taghiyev would refuse from this money. In September 1901, Duma decided with gratitude to accept Z.A.Taghiyev’s 25 thousand on the proposed terms.

In his letter to the city mayor M.A.Belyavski H.Z.Taghiyev writes that he makes these 25 thousand rubles to the city not as a donation, because he knows that the city has sufficient funds to meet the barest needs, among which is the water supply.

“As a native dweller, taking needs of my native city to heart, I had to make this proposal to persuade the city public administration to accept W.Lindley’s proposals...Apparently, the majority of Duma members have

Page 42: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

42

no idea about the places where we want to carry out searches, so, they had some doubts about the water found here would be able to supply the urban population with continuous drinking water. It should be explained here that the disputed area is a slope of famous Mount Shahdagh, and the place is constantly fed by water from melted glaciers. This means that until Shahdagh keeps its eternal snow cap, the subsoil water in these places will not run dry.”1

The common talk and even some scientific publications attributed the construction of Shollar water pipe to H.Z.Taghiyev. Of course, such a grand structure as the Shollar-Baku water pipeline could have not been implemented at the expense of one person.

However, it must be admitted that, if H.Z.Tagiyev did not offer to city administration this compromise solution of the problem in this decisi-ve moment, dictated by his patriotism, humanity and love for his home-town and simply by human wisdom, probably the Shollar-Baku water-line could have not been realized.

Speaking about the Shollar-Baku water pipeline, we are obliged to render H.Z.Taghiyev his due for his initiatory step, foresight and his ability to defend the interests of his people.

By the spring of 1902, it became clear that the results of searches confirmed rightness of W.Lindley and H.Z.Taghiyev: the volume of subsoil water was 10 times much than the needs of Baku in fresh water.

On September 24, 1902, at the next meeting of the city Duma the city mayor A.I.Novikov reported, that he had appealed to the Commander in Chief of the civil unit in the Caucasus Prince G.S.Golitsin on the necessity of borrowing 182 thousand rubles from the reserve capital for explorations in the area of Shollar springs to supply Baku with spring water. Commander in Chief answered that solution of this question de-pends on the precise definition of the rights to water and land in the area of springs; it is necessary to find out whether the local population uses these springs to irrigate their fields or not.

It was decided to clarify immediately the legal rights of the city over the land and water of Shollar sources. It was decided to set a special

1 ��@ @�, J., �. 81.

Page 43: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

43

Committee for this purpose. In December 1902, the city mayor asks the Congress of hydraulic

engineers to allow Baku to take from 18 to 20 bashes1of water per second from Shollar sources, and instead offered to provide the local dwellers with water to the same extent from the Samur River.

Water Inspectorate proposed the city Duma of Baku the following conditions: “Baku is allowed to take water from Shollar sources. The daily output of these sources is equal to 52 million [buckets -Authors].

But as the villagers use half of the water to irrigate their sown areas, the city undertakes to provide them instead of the taken water by that brought from the Samur River, located at 24 versts away from these springs - the water brought through the pipe - and in case of its damage and for not delivering water to the villagers by city, the city pays a fine in the amount of 500 rubles a day.”2

Members of municipal duma H.b.Melikov (Zardabi) and others ex-pressed their concerns about the unfavorable terms of the fine. But H.Z.Taghiyev objected saying that the city is “offered clean and healthy spring water and in return receive the foul river water. Without this term, the city would have brought water to Baku from the Samur River.

In addition to the huge expense for this water pipe they would have spent money for filtering, purification of such water which was also asso-ciated with costs,” and he proposed to accept the forfeit. With the majority of votes -13 against 12 it was decided to accept the Inspectorate’s offer with this reserve.3

In November 1903, the city council signed an agreement with W.Lindley on drafting of the Shollar water-line.4

For the construction of this water-line Duma allocated 182 thousand rubles. Town council signed an agreement with French drilling partner-ship, which undertook to dig 40 wells each 20-100 sazhen (measure of length = 2.34 metres) deep, and 55 rubles for every sazhen.5 1bash = 60-80 l of water in a second 2�� �, 1902, �267, 12 ������. 3 �� �, 1902, �267, 12 ������; %&��� �'� � � �������+�� � #.��$, �. 12. 4 �� �, 1904, 5 �����. 5%�+#�� . ��'. ��., �. 107.

Page 44: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

44

To control the operation of foreign firms and professionals involved in the construction of water-pipe Duma set up a special committee formed of: H.b.Melikov, M.A.Unanov, I.b.Hajinsky and I.B.Hajiyev.1

The construction work of Shollar water-pipe began in 1904. Howe-ver, because of poor machinery the French drilling company hampered all the work graphics and did not fulfill its obligations.

On June 9, 1904 the city council had to break off the contract with the afore-mentioned company. The revolution that started shortly after hampered the construction works as well.

The works went very slowly. By the summer of 1907 only 3 wells had been drilled out.

Only in 1909 the local governments of Baku city again livened up the work in the construction of the Shollar-Baku water-line. A department was set under the city council for the construction of the water-line. In March 1909 W.Lindley submitted primary project of Shollar water-line for consideration to the town council. In 1909, W.Lindley’s report was heard and approved at the IX Congress of hydraulic technicians in Tiflis. The congress recommended the Baku city administration to approve the draft of Shollar water-pipe, which considered to supply Baku with 3 milli-on buckets (about 37 thousand tons) of water a day, and to increase this figure in the future to 6 (about 74 thousand tons), 9 (about 111 thousand tons) and 12 million (about 147 thousand tons) buckets. In the autumn of 1909 the Baku Duma got permission from the Council of Ministers and the emperor to issue two bonded loans in the amount of 27 million rubles and 23.5 million rubles for the construction of the water- pipe.

On March 14, 1911, Baku town council signed an agreement with the company “Griffiths and 0”, recognizing the rights and obligations of the contractor for this joint-stock company, which had undertaken to carry out work on the construction of Baku water-line and all the necessary facilities for its functioning. Under the agreement, the Company was obli-ged to complete all the contract works till February 1914.

In order to realize this construction the Company “Griffiths and 0” built a plant for the production of concrete pipes by a special Jugger sys-tem in Khachmaz and Devechi. The contractor had completed the cons- 1Ibid, �. 108.

Page 45: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

45

truction of two tunnels - Atagay and Bilajari - by the summer of 1913, and installation of cast iron pipes in diameter of 800 mm and flushing valves of the water gravity line at the intersection of the ravine through which the water supply passed. In addition to the concrete lines and the necessary facilities, the company was obliged to build reservoirs and a water line in the city, to build a pumping station in Sumgait and install on the station the machinery and facilities, ordered to the German company “Aschersle-ben” by the city. To create a water supply system in the city on May 29, 1912 city council came to a decision to order the Russian company “Mi-ning and metallurgical Unión” 846 thousand poods (16.8 kg) of cast iron pipes.

However, the “Griffiths and 0” company worked very slowly. By the summer of 1913 the Company had fulfilled only 30% of planned works. Soon it became known facts showing that the contractor carries out construction work simultaneously on several construction projects. Besi-des it, the Technical Control Board found a number of technical errors and unsatisfactory implementation of the work.

In June 1913 the town council signed an order on breaking off the contract with the “Griffiths and 0” company. After lasting litigations, and the interference of the Ministry of Internal Affairs the Company was forced to leave the construction site.

In November 1913, in order to speed up work on the construction of water –pipe the Water Supply Committee divided the construction work on 10 different sites and signed a contract with several contractors to carry out work on each of them.

These included: the company “Kolobov and 0”, which was entrus-ted with laying out the water pipe in the city; “Joint Stock Company Weiss and Freitag”, engaged in the construction of town reservoirs; “Technical-industrial Joint Stock Company”, carrying out digging trenc-hes through Yashma, and others. For the construction of the Shollar-Baku water pipe the town council concluded agreements with 35 contractors and made about 170 orders.

One of the difficult issues to be solved in the construction of the water pipe was the acquisition of the ownership by the city over the land through which the water pipe had to pass.

Page 46: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

46

In January 1912, in connection with the application submitted by Baku Duma, the emperor Nicholas II issued a decree in relation of transfer of certain lands to Baku’s ownership. In total, the city purchased 780 des-siatinas*of land.

The outbreak of World War I impeded the construction of the water pipe. The restructuring of transport in accordance with the requirements of the war impeded delivery of building materials. Moreover, 244 people involved in the construction of the water pipe were called up for war. Among them were 7 engineers and 6 technicians. In the shortage of en-gineering and technical personnel also had a negative impact on the progress of construction works.

Yet, during the 1914-1916 years, 131 km of water pipe was laid, another 8 new wells were drilled in Shollar, water pumps imported from Sweden were installed, two reservoirs were built. The allocated money was not enough for the city. In 1915, it needed to borrow 12 million rubles more.

Finally, after of many years discussions, debates, doubts and hopes, as a result of hardest construction works, on January 21, 1917 appeared first Shollar water in Baku, in Krasnovodsk Street (now - S.Vurgun str.).

As a result, the total cost of Shollar-Baku water pipe was 33 million rubles, and the length from Shollar to the village of Nasosniy (Now - “H.Z.Taghiyev settlement”) in Sumgayit - about 190 km. According to its length, this pipeline surpassed all the water pipes of Europe at that time.

Water, flowing into the city, was filled into the two water reservoirs located at a height of 110 m and 69 m above sea level. Capacity of one was 4.3 million, and of the other - to 3.8 million buckets. Since the relief of the city has a different height, in order to ensure the pressure in the pipe not exceed 6 atmospheres, the city was divided into three zones.The first consisted of Bayil, Bibi-Heybat, Black City and White City.

These areas of the city received water from the reservoir located at a height of 69 m above sea level. The second zone covered Balakhany, Sa-bunchu and Surakhany. These areas received water from the reservoir lo-cated at 110 m above sea level. The third zone included the highest parts

* dessiatina = 2400sq/sazhen= 1,036 hectare (10360 sq/m)

Page 47: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

47

of the city that had not been settled yet. But this part of the city did not remain out of W.Lindley’s sight. His project considered for provision of this part of the city with water to build a reservoir in the future at 160 m above sea level, with a capacity of 500 thousand buckets.

On the whole, the Shollar-Baku water-pipe consisted of the following structures and facilities:

-Water inlet chamber located at 186,5 km from Baku, the water came there from 51-58 m deep the 8 artesian wells;

-147,1 km long concrete collector; - Pipe canals arranged under rivers; -water gravity line of 18.4 km length from the pumping station

“Sumgait”(now – “Taghiyev-1") till the stabilizer chamber; -Gravity flow water pipe with length of 17 km from the water

distribution chamber to the reservoir; -Two town reservoirs (+69 “West” and +110 “West”); -Water distribution lines, covering the city and field areas. On January 22, 1917 there took place the grand opening of the water

pipeline, where the mayor, the members of municipal duma, the Duma and the public representatives participated. The ceremonial pushing of the button turning the jet of water into the reservoir was entrusted to V.G.Lindley - the author of the project of this unprecedented water pipe.

According to W.Lindley himself, who had projected and implemen-ted the construction of water-lines in 35 cities of Europe, the Shollar-Baku water-pipeline from a technical point of view was more grandiose and more complex than its analogues in Europe. Baku, a powerful industrial center, port, railway junction, with a continuously increasing population required an extraordinary solution for this problem. In addition, this prob-lem was being solved under conditions of acute shortage of competent staff and material resources. The revolutions of 1905-1907 in Russia and the First World War also put obstacles in this way.

As archival materials and publications in the periodical press inform us, the city public often expressed dissatisfaction with the methods and slow pace in the solution of the problem of water supply of Baku by aut-horities of municipal administration. W.Lindley was criticized and mis-trusted as well.

Page 48: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

48

However, the highest estimate of their activities is thanks of the progeny for Shollar water, which already 100 years brings life to Baku, and which today is one of the most important “water arteries” of the city.

Water is a strategic property of global importance. With the growing size of population in the world increases the need for drinking water - reserves of which are limited. Every year more and more peoples in the world experience the shortageindrinking water.

In Azerbaijan, where the population is growing rapidly as well, both in the country - in general and in Baku - in particular, it demands perma-nent solution of complex problems on water supply of the population.

It should be noted in particular, that the launch of a unique, the world's largest Complex of Ultraviolet Water-purifying facilities in Octo-ber 2015, which in April 2016, at the Global Water Summit in Abu Dhabi was recognized as a weighty contribution to the global water industry.

Along with Shollar- Baku today the system of centralized water sup-ply of Absheron, also consists of Khachmaz-Baku water pipeline that was built in 1937-1958; the complex of Jeyranbatan water pipe, construction of which began in 1857, and the reconstruction and re-equipment conti-nues to the present day; Kura water pipes, the first phase of which was put into operation in 1971 and others.

After the restoration of independence of Azerbaijan, and especially after the election of Heydar Aliyev as the President of Azerbaijan in 1993, the solution of the water supply problem of Absheron got a “new wind”. Effective measures on the reconstruction and re-equipment of old water pipes were implemented.

All this once again convincingly demonstrated that welfare of the people is the highest goal for the head of modern Azerbaijan.

President of Azerbaijan Republic Ilham Aliyev, speaking at the opening of the Jeyranbatan Complex of Water-purifying facilities with fil-ters, said that he considers an important goal - a stable supply of all the ci-ties and the entire Azerbaijani population with clean drinking water twenty-four-hour.

Today, after 100 years from the date of completion of the construc-tion in dealing with this noble goal an important role belongs to Shollar-Baku water-pipeline.

Page 49: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

49

�OLLAR-BAKI SU K�M�R�N�N 100 �LL�Y� �R�F�S�ND�

Çingiz ABDULLAYEV Bak� Slavyan Universitetinin professoru

XIX �srin sonundan ba�layaraq Qafqaz bölg�sinin �n iri s�naye-tica-

r�t m�rk�zi olan Bak�n�n suya olan t�l�bat�n�n günd�n-gün� sür�tl� artma-s�na baxmayaraq, öt�n �srin 1860-c� ill�rin� q�d�r ��h�rin su t�chizat�n�n yax��la�d�r�lmas� sah�sind�, dem�k olar ki, heç bir ciddi t�dbir görülm�-mi� v� ��h�r orta �srl�rd�n qalma su m�nb�l�rinin ümidin� qalm��d�. Ba-k�da neft bumu �r�f�si v� dövründ� ��h�r �halisinin böyük sür�tl� artmas� Bak� Dümas�n� narahat edirdi. Çünki ��h�r �halisinin suya olan k�skin t�-l�bat� sür�tl� artmaqda idi.

Bak� ��h�ri v� onun �traf s�naye rayonlar�n�n su t�chizat�, habel� Ab�eron k�ndl�rind� sudan istifad�nin üsullar�, su t�chizat�n�n yax��la�-d�r�lmas� sah�sind� h�yata keçiril�n t�dbirl�r, bu istiqam�td� görülmü� i�-l�rin müxt�lif m�rh�l�l�rinin s�ciyy�sini �hat� edir.

1892-ci ild� Bak�da v�ba epidemiyas� yay�lmas� il� ba�l� ��h�rin quyu v� k�hriz sular� yarars�z hesab edil�r�k istifad�y� qada�an olunmu�-du. H�min dövrd� ��h�rin su t�minat�n� realla�d�rmaq üçün müh�ndisl�r-d�n t�klifl�r al�nm��d�. Bu m�qs�dl� Moskvadan Altuxov, Parisd�n Dyu-mon v� Tiflisd�n Royt Bak� Dumas�na Kür suyunun ��h�r� g�tirilm�sin� dair üç layih� t�klif etmi�dil�r. Lakin bu layih�l�r Sankt-Peterburqdak� Texniki-�n�aat �nstitutu t�r�find�n bir s�ra texniki qüsurlara v� smeta x�rc-l�rinin düzgün hesablanmamas�na gör� q�bul olunmam��d�r.

Bu �r�f�d� Bak�n�n su t�chizat� m�s�l�l�rinin h�llind� yerli ��rait� yax�� b�l�d olan v� yerli �hali aras�nda böyük nüfuza malik neft milyonçu-su Hac� Zeynalabdin Ta��yev d� yax�ndan i�tirak edirdi. Avropa ölk�l�rin� s�f�r ed�n Ta��yev istirah�tl� yana��, eyni zamanda, müxt�lif sah�l�ri �hat� ed�n yenilikl�rl� d� maraqlan�rd�. Ta��yev xaric� s�f�ri zaman� Bak�dak� içm�li su probleminin t�nziml�nm�si üçün Almaniyan�n v� Fransan�n ��h�rl�rind� su v� kanalizasiya qur�ular� il� yax�ndan tan�� olurdu.

��h�rin su t�chizat� problemini h�ll etm�k üçün 1899-cu ilin aprelin-d� ��h�r dumas� Kür v� ya Samur çay�ndan su k�m�ri ç�km�k, ��h�r ka-nalizasiyas�n� qura�d�rmaq üçün v�sait ay�rmaq haqq�nda q�rar ç�xararaq,

Page 50: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

50

t�klif layih�sinin haz�rlanmas� üçün dig�r �cn�bi müt�x�ssisl�r� d� müraci�t etmi�-dir. Kür v� Samur çaylar�ndan bu layih�-l�rin haz�rlanmas� üçün Almaniyadan in-gilis �slli müh�ndisVilyams Lindley me-senat Hac� Zeynalabdin Ta��yevin d� t�-��bbüsü il� ��h�r dumas� 1899-cu ild� Almaniyan�n Frankfurtna-Mayn ��h�rin-d�n Bak�ya d�v�t olunur.

Bu d�v�td�n önc� arxiv s�n�dl�rin� istinad�n U.H.Lindley 1899-cu ild� Al-maniyan�n Manhaym v� Frankfurt-na- Mayn ��h�rl�rind�n alman v� frans�z dil-l�rind� Bak� Dumas�na v� Bak� ��h�rinin memar�, polkovnik Nikolay Av-qustoviç fon der Nonney� ünvanlad��� teleqram-m�ktublarda �razi il� ba�l� x�rit� v� s�n�dl�ri haz�rlama�� xahi� etmi�dir.

�imali Az�rbaycanda Bak�dan t�xmin�n 187 km m�saf�d� olan Xu-dat d�miryolu stansiyas� yax�nl���nda içm�y� yararl� su bulaqlar�n�n çox-lu�u Lindleyin diqq�tini c�lb edir. Çay suyundansa yeralt� qrunt sular�na üstünlük ver�n Lindley ��h�r Dumas�na bu �razinin yeralt� sular� il� Bak�-n�n su t�minat�n�n realla�d�r�lmas�na üstünlük verilm�sini t�klif edir. ��-h�r Dumas� bu t�klif üçün maliyy� ay�rm�r v� Lindley� yaln�z Kür v� Sa-mur çaylar�ndan su ç�kili�inin t�dqiqi il� m���ul olma�� m�sl�h�t görür.

Bu �r�f�d� Quba q�zas�nda, �ahda��n �t�yind� yeralt� su axtar��lar� il� m���ul olan t�dqiqat qrupunun üzvü alman müh�ndis �oll 1902-ci ild� malyariyaya x�st�liyi yoluxdu�undan Az�rbaycan� t�rk etm�li olur. Daha sonra �ollun i�l�rini c�nab fon Pfiffer davam ed�r�k ç�kil�c�k su x�ttinin ilkin layih�sini Lindley� t�qdim edir.

U.Lindley yeni hidroloji axtar��lar�ndan sonra t�klif olunan layih�ni- ��h�r Dumas�na �ollar su m�nb�yind�n Bak�ya su x�ttinin ç�kili�i varian-t�n� t�klif edir. Bu prosesl�rin gedi�ind� müxt�lif s�b�bl�r üzünd�n görü-l�c�k i�l�r müv�qq�ti t�xir� sal�n�r.

1907-ci ild� Lindley yenid�n Bak�ya d�v�t olunur v� ona �ollar su m�nb�yind�n yeralt� sularla Bak�n�n su t�minat�n�n tam ara�d�r�lmas� v� layih�nin haz�rlanmas� h�val� olunur.

Page 51: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

51

N�hay�t, 1909-cu ild� Tiflis ��-h�rind� keçiril�n IX hidravlikl�r qu-rultay�nda U.Lindley �ollar layih�-sini t�qdim edir v� uzun mübahis�-l�rd�n sonra qurultay da bu layih�ni d�st�kl�yir.

�ollar-Bak� su k�m�rinin in�as� haqq�nda q�rar 5 may 1909-cu ild� Bak� ��h�r Dumas�nda q�bul olunur. Bu q�rar� �sas�n ��h�r Dumas�na

uzun m���qq�tl�rd�n sonra bu layih�nin maliyy�l��dirilm�si üçün xarici çoxmilyonluq istiqraz buraxma�a icaz� verilir.

Bel� bir mür�kk�b v� unikal layih�nin h�yata keçirilm�si üçün c�nab U.Lindley bu i�� xaricd�n bacar�ql� müt�x�ssisl�ri c�lb etm�kl� yana��, yerli müt�x�ssisl�rin d� �m�yind�n istifad� etmi�dir. Qeyd ed�k ki, bu möht���m tikintinin gedi�ind� bir çox probleml�rin h�llind� U.Lindley çox israrl� olmu�dur.

1916-c� ild� su k�m�ri öz axar� il� Nasosn� stansiyas�na q�d�r ç�kil�r�k Bak�da tikilmi� su anbarlar�na nasos vasit�sil� ax�d�lm��d�r. 1917-ci ilin fevral ay�nda, Novruz Bayram� önc�si Bak�da müxt�lif m�h�ll�l�rd� tikilmi� su kö�kl�ri vasit�sil� �haliy� t�miz içm�li sular vedr�l�rd� paylan�lm��d�r.

�ollar-Bak� Su Qur�ular� Komlpeksinin in�as�nda ümumuiyy�tl� h�r hans� xidm�ti olmu� h�r bir k�sin, �l�lxüsus da U.Lindleyin �ziz xatir�si xalq�m�z t�r�find�n h�r zaman an�l�r v� ad� uca tutulur.

Bak� Dumas�n�n düzgün olaraq seçdiyi bu istedadl� müh�ndisin h�-yat t�rzin� n�z�r salsaq, gör�rik ki, o, son d�r�c� haz�rl�ql� v� böyük m�kt�b keçmi� müh�ndis ail�sind�n-dir. Ail�likc� müh�ndis olan ingilis �slli U.H.Lindleyin atas� U.Lindley Almaniyan�n Hamburq ��h�rinin su sistemini qurdu�u dövrd�, 1853-cü ild� kiçik Lindley dünyaya g�lmi�-dir.

Page 52: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

52

Ata Lindleyin Almaniyada v� Avropan�n dig�r ölk�l�rind� realla�d�r-d��� layih�l�ri u�urlu oldu�u üçün sonralar onun xatir�sini �b�dil��dirm�k üçün Hamburq ��h�rind� heyk�li qoyulmu� v� 2008-ci ild� alman dilind� “Konstrukteur der modernen Stadt. William Lindley in Hamburg und Euro-pa 1808-1900” (“Müasir ��h�rin konstruktoru. Uiliam Lindley Hamburq v� Avropada 1808-1900”) adl� fundamental kitab n��r olunmu�dur.

Frankfurt Mayn ��h�rinin arxivind� apar�lan ara�d�rmalardan da gö-rünür ki, U.Lindleyin Qafqaza ilk s�f�ri 1895-ci ild� Tiflis ��h�rin� ol-mu�dur. Frankfurt Mayn v� Manhaym ��h�r arxivl�rind�ki s�n�dl�r� �sa-s�n, onun Bak� il� ba�l� yaz��malar� v� �laq�l�ri 1899-cu ild�n ba�lam��-d�r. Lindley �ollar-Bak� layih�sini haz�rlad��� dövrd� paralel olaraq bir neç� ��h�rd�, �sas�n d� Manhaym ��h�rind� su v� elektrik sisteminin qu-rulmas�n� h�yata keçirirmi�. Onun ad� il� ba�l� olan Var�ava, Budape�t, Praqa v� çoxsayl� dig�r layih�l�ri unikall��� il� tarix� h�kk olunmu�dur. Frankfurt am Mayn ��h�rind� küç�l�rin biri onun ad� il� adland�r�lm��, Londonda vaxtil� ya�ad��� evin önünd� is� xatir� lövh�si as�lm��d�r.

Page 53: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

53

Atas�n�n u�urlu m�kt�bini keç�n ser U.H.Lindleyin son layih�si Bak� ��h�rinin su t�chizat� il� ba�l� olmu�dur. Atas� kimi, �sas�n Avropa-n�n m�rk�zi ��h�rl�rind� öz müh�ndislik f�aliyy�ti il� u�ur qazanm�� U.H.Lindleyin ad�n� �b�dil��dirm�k üçün Var�avada parkda onun heyk�li qoyulmu� v� ad�na küç� ünvanlanm��d�r. Prof. R.Zelikovski t�r�find�n polyak dilind� onun da f�aliyy�tini �ks etdir�n “Lindleyowie. Dzieje in�y-nierskiego rodu” kitab� çap olunmu�dur. Qürurverici hald�r ki, kitabda Lindleyin �ollar-Bak� Su Qur�ular� Kompleksi haqq�nda �trafl� yaz�lm�� v� kitab�n bu hiss�si foto��kill�rl� daha da z�nginl��dirilmi�dir.

2014-cü ild� �ollar su x�ttinin 100 illiyi önc�si müh�ndis U.Lindle-yin n�tic�l�rinin Bak�ya s�f�r etm�l�ri d� tarixi hadis� idi. Onlar babalar�-n�n h�l� keçmi�d� Az�rbaycanda multikultural mühitd� ya�amas�n�, Az�r-baycan m�d�niyy�tin� v� qonaqp�rv�rliyin� a�iq olmalar�n�, öz t���kkür m�ktublar�nda heyranl�qla ifad� etmi�dil�r.

Nümay�nd� hey�tinin t�rkibind� Bak�ya s�f�r ed�n “Lindleyl�r C�-miyy�ti”nin s�dri pol�al� alim professor Riçard Zeliçovski Bak� il� ba�l� xatir�l�rind� yaz�r:

“C�nab S�dr, m�n özüm d� Siz� bizim Bak�dak� s�f�rimizin bel� gö-z�l qonaqp�rv�rlik v� mük�mm�l t��kilatç�l�qla h�yata keçirilm�sin� gör� t���kkür edir�m. Lindley ail�sinin tarixin� dair bir çox n��rl�rin mü�llifi kimi �ollar su t�chizat�n� v� ümumiyy�tl� Uilyam Herleyn Lindley t�r�-find�n haz�rlanm�� su t�chizat� sistemini görm�k m�n� xüsusil� maraql� idi. Sistemin bütün elementl�rinin qorunub saxland���n� v� h�l� d� i�l�di-yini gör�nd� m�n çox t��ccübl�ndim. Var�avada oldu�u kimi. Q�dim d� olsa keyfiyy�tli! “Az�rsu”dan biz� ev sahibliyi v� b�l�dçilik ed�n h�r k�s sanki onlar� �hat� ed�n tarixd�n qürur hissi keçirirdi. Onlar�n uzun müdd�t önc� - Lindleyin gördüyü i�l�r haqq�nda bu q�d�r m�lumatl� olmalar� m�-ni heyr�tl�ndirdi.

C�nab S�dr, Siz� növb�ti ill�rd� “Az�rsu”nun idar� olunmas�nda v� 2017-ci ild� U.H.Lindley t�r�find�n haz�rlanm�� su t�chizat� sisteminin 100 illiyinin t�nt�n�li qeyd olunmas�nda u�urlar arzu edir�m”.

Lindleyin n�tic�l�ri geriy� döndükd�n sonra öz t���kkürl�rini bir daha “Az�rsu” ASC-nin s�dri Qorxmaz Hüseynova ünvanlam��d�lar.

“Az�rsu”ASC d� öz növb�sind� bu tarixi v� unikal qur�uda z�hm�ti olmu� ��xsl�rin daim xatir�sini uca tutur. �st�r Bak� Dumas�n�n üzvl�ri,

Page 54: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

54

ist�rs� d� Hac� Zeynalabdin Ta��yev, �sa b�y Hac�nski v� ba�qalar�n�n da xidm�tl�ri tarixd� �b�di ya�ayacaqd�r. Vaxtil� Bak�da Lindleyin r�hb�rliyi il� çal��an pol�al� müh�ndis Stefan Skj�van�n da Lodz ��h�rind� xatir� lövh�sinin aç�lmas� “Az�rsu” ASC-nin d�st�yi il� �rs�y� g�lmi�dir.

Hal-haz�rda unikall��� il� insanlar� heyran ed�n �ollar-Bak� su qur-�ular� kompleksi saat kimi i�l�m�kd�dir. Bak�da tikilib istifad�y� verilmi� su anbarlar�, su paylay�c� kö�kl�r, ümumiyy�tl� �ollar su k�m�ri il� ba�l� tikilil�r abid� xarakterli olmaqla,XX �srin �vv�ll�rini �ks etdir�n nümun�-l�rd�ndir.

Müasir dövrümüzd� d� Az�rbaycanda apar�lan geni�miqyasl� su t�c-hizat� v� kanalizasiya layih�l�ri h�yata keçiril�rk�n layih�l�rin keyfiyy�tli icras�n� t�min etm�k üçün “Az�rsu” podratç� t��kilatlara “�ollar” layih�si-ni nümun� göst�rir.

Dü�ünür�m ki, unikal qur�unun tarixini �b�dil��dirm�k üçün �ollar Su Qur�ular� Kompleksinin 100 illiyi �r�f�sind� silsil� elmi v� publisistik yaz�lar d�rc olunacaq, kitablar yaz�lacaq, filml�r göst�ril�c�k, s�rgi v� konfranslar t��kil olunacaqd�r.

�d�biyyat

1. Frankfurt ��h�r Tarixi �nstitutu (Institut für Stadtgeschichte Frankfurt) 2. “Lindleyowie. Dzieje in�ynierskiego rodu” Var�ava, 2002, R.Zelikovski 3. “Az�rsu” ASC arxivinin materiallar� 4. Alman-Az�rbaycan �laq�l�ri, Bak�, 2000, Ç.Abdullayev

AM VORABEND VON DEM 100 JAHRESTAG DER WASSERLEITUNG SCHOLLAR-BAKU

SUMMARY

In diesem Artikel geht es um die alte Geschichte der Wasserleitung Schollar

und die Bedeutung dieser Wasserleitung im Leben die Stadt Baku. Die Tätigkeit von englischem Ingenieur W.H.Lindley in Baku und der Bau der Wasserleitung Schollar sind die Hauptrichtungen des Artikels. Die Archivmaterialien über die Tätigkeit W.H.Lindley von den Städten Frankfurt am Main und Mannheim wurde in diesem Artikel benutzt. Der Autor schrieb in diesem Artikel die Erinnerungen von Professor R.Zelichowski über Baku.

Page 55: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

55

�OLLAR SU K�M�R�N�N 100 �LL�Y�

Riçard ZEL�KOVSK� Prof., Dr. Pol�a Elml r Akademiyas�

�ollar su k�m�ri-Vilyam Harleyn Lindleyin sonuncu i�idir. 19-cu �srin sonlar�nda Bak�da ��h�rsalma müt�x�ssisl�ri çox ciddi

bir probleml�-su q�tl��� il� üzl��dil�r. Onlar t�miz v� etibarl� su m�nb�yi tapma�a ümidl�rini art�q itirmi�dil�r. Bu problem art�q 19-cu �srin ortala-r�nda xeyli k�skinl��mi�di. 1870-ci ill�rd� neft bumu ba�lam��d�, Bak� ��-h�rsalma müt�x�ssisl�ri art�q m�lum olan bütün üsullardan-subirinl��diri-ci qur�ular� tikm�kd�n, yax�nl�qda yerl���n çaylardan suyun g�mil�rl� ��-h�r� g�tirilm�sind�n yorulmu�dular. N�hay�t ki, onlar beyn�lxaq t�crüb�-d�n yararlanmaq q�rar�na g�ldil�r v� bir neç� il axtar�� v� müzakir�l�rd�n sonra bel� bir n�tic�y� g�lindi ki, Bak�ya su Böyük Qafqaz da�lar�n�n �t�kl�rind�n ç�kilsin.

�ngilis müh�ndis Uilyam Harleyn Lindleyin (1853-1917) 1899-cu il-d�n ba�layaraq g�rgin ��kild� i�l�y�r�k Bak� ��h�rinin su t�chizat� siste-minin layih�sini haz�rlad�. O, Avropada bir çox su sisteml�rini layihl�n-dirdiyind�n bel� bir hesablamalar apard� ki, Qafqaz da�lar�nda yerl���n bulaqlar Bak� ��h�ri v� onun �halisini kifay�t q�d�r su il� t�min ed�c�k. Lindley �vv�ll�r h�tta Avropada bel� heç vaxt s�naqdan keçirilm�y�n bir layih�ni h�yata keçirm�k ist�yirdi. O, Böyük Qafqaz da�lar�n�n �t�kl�rin-d� su m�nb�yind�n Bak� ��h�rinin c�nubuna q�d�r t�xmini 187 km uzun-lu�unda su k�m�ri x�tti in�a etmi�dir. H�tta bu gün d� �ollar su k�m�ri m�rk�zi Bak�n�n su t�chizat� sistemind� çox böyük �h�miyy�t� malikdir v� bütün ��h�rd� etibarl� v� t�miz su m�nb�yi hesab olunur.

1899-cu il yanvar�n 28-d� Bak� Dumas�n�n Su T�chizat� Komissiyas� m�lumat verdi ki, Bak� Dumas� ��h�r üçün kanalizasiya v� su t�chizat�n� t�min ed� bil�c�k layih� axtar���ndad�r. Bu su t�chizat� sistemi Samur v� Kür çaylar�n�n böyük su ehtiyatlar�ndan istifad� ed�r�k ��h�ri gün �rzind� 3 milyon vedr� su il� t�min etm�y� kifay�t ed�c�kdi.

Bu m�qs�dl� d� Komissiya Avropan�n 3 müh�ndisin� müraci�t etdi, onlardan biri Uilyam Harleyn Lindley olmu�dur. Lindley v� onun ail�si Avropada müh�ndislik üzr� böyük nailiyy�tl�ri il� tan�nm��d�. Bu ail� Al-

Page 56: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

56

maniyada f�aliyy�t� ba�layandan sonra M�rk�zi v� ��rqi Avropan�n 30-dan çox ��h�rind� layih�l�r h�yata keçirmi�di.

Lindley Duman�n m�ktubunu 1899-cu il iyunun 3-d� cavabland�r-m��d�r. Onun ��rtl�rini q�bul ed�n Duma tez bir zamanda Lindleyi tele-qrafla Bak�ya d�v�t etdi. Lindley oktyabrda Bak�ya g�ldi v� iki ay burada qald�. S�f�r zaman� o, Bak� ��h�rinin �traf �razil�rinin geoloji strukturunu t�hlil etm�k üçün k�ndl�r� d� getdi. O, bel� bir q�rara g�ldi ki, Kür çay� �n çox su ehtiyatlar�na malikdir v� ��h�ri su il� t�chiz ed�c�k �n uy�un m�nb�dir. T��ssüf ki, Kür çay� Bak�dan 120 km m�saf�d� yerl��ir v� �halinin s�x m�skunla�d��� �razid�n ax�rd�. Kür çay� il� ba�l� layih�d� su-yun Bak�ya ötürülm�si v� t�mizl�nm�si üçün çox mür�kk�b v� bahal� bir sistem t�l�b olunurdu.

�ollar bulaqlar� Ara�d�rmalar�n n�tic�sini Dumaya m�ruz� ed�rk�n Lindley Qafqaz

da�lar�ndan, xüsusil� d� Qusarçay v� Gil me��sind�n suyun �ld� edilm�-sininin mümkünlüyünü qeyd etmi�di. Kazak d�st�sinin köm�yi il� �ollar v� F�rzal�oba adlanan bulaqlara s�f�r etmi�di. O, dü�ünürdü ki, bulaqlarda indi v� h�tta g�l�c�kd� Bak�n�n su ehtiyaclar�n� öd�y�c�k q�d�r t�miz su vard�r. Lindleyin Bak�ya növb�ti s�f�ri 1901-ci ilin may ay�nda olmu�dur. Duman�n üzvl�ri üçün mük�mm�l v� pe��kar ��kild� haz�rlanm�� mühazi-r� il� o hökum�t nümay�nd�l�rini layih�ni davam etdirm�y� inand�rd�.

1901-ci il iyunun 23-d� o Bak� ��h�ri il� bu bar�d� müqavil� imzala-d�. Bu su sisteminin layih�sini haz�rlay�b h�yata keçirm�k üçün Lindley� 35.000 rubl pul t�klif edilmi�di. M�bl��in 25.000 rublu Az�rbaycan mil-yonçusu v� xeyriyy�çisi Hac� Zeynalabdin Ta��yev t�r�find�n t�klif edil-mi�di.

Lindleyin layih�sinin realla�d�r�lma�a ba�lanmas� 1 yanvar 1902-ci il tarix� planla�d�r�lm��d�. Bu dövrd� ��h�r qlavas� A.�.Novikov Almani-yan�n Frankfurt ��h�rinin U.Lindley v� atas� Uilyam Lindley (1808-1900) t�r�find�n layih�l�ndirilmi� v� tikintisi realla�d�r�lm�� su t�chizat� mü�ssi-s�l�ri tan�� olmaq üçün uzun s�yah�t� ba�lad�. Su qur�ular�n� gördükd�n sonra Novikov �ollar qayna��ndan Bak� üçün su götürülm�sinin t�r�fdar� oldu. Bak�ya geri qay�td�qdan sonra o, Lindleyin su t�chizat� layih�sin� h�m yeralt�, su qatlar�n� h�m d� bulaq sugötürücüy� daxil olunmas�n� t�-

Page 57: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

57

kid etdi. 1903-cü ilin pay�z�nda Lindleyin nümay�nd�si yekun layih�- planla Bak�ya g�ldi. Layih� üçün laz�m olan formal i�l�r h�min ilin okt-yabr�n 23-d� yekunla�d�. Qazma i�l�ri Fransa �irk�tin� tap��r�ld� v� i�l�r� Lindley n�zar�t edirdi. N�hay�t ki, 1904-cü il fevral�n 3-d� real i� ba�lad�.

�nqilab i�l�ri l�ngidir Rusiyada ba� ver�n (1905-1907-ci) inqilab� Bak�da h�yata keçiril�n

su layih�sin� d� m�nfi t�sir göst�rdi. H�min inqilab Avropada s�naye era-s�nda birinci inqilab idi. H�min inqilab “Qanl� bazar” deyil�n (9 yanvar, 1905-ci il) günd� ba�lam�� v� imperiyan�n s�naye regionlar�nda kütl�vi h�mr�ylik t�tilll�rin� g�tirib ç�xarm��d�.

H�min vaxtlar Bak� ��h�r Dumas�n�n orqan� olan “�zvestiya Bakins-koy Gorodskoy Dum�” yaz�rd� ki, qanl� hadis�l�r Bak�da iqtisadiyyat�n if-lic olmas�na g�tirib ç�xard� v� ��h�rin su t�chizat�n�n qurulmas� üzr� h�ya-ta keçiril�n i�l�r dayand�r�ld�. Yaln�z N.V.Rayevsky 1908-ci ild�n yeni ��-h�r qlavas� t�yin edildikd�n sonra Lindley i�l�ri davam etdirm�y� müv�f-f�q oldu. Bu vaxt Bak�da daha ciddi probleml�r yarand�. 1907, 1908, 1909 v� 1910-cu ill�rd� �hali aras�nda yenid�n v�ba x�st�liyi yay�ld�. Bu x�st�-liyin ba�l�ca yay�lma s�b�bi m�hz ��h�rd� su t�chizat� v� kanalizasiya sisteminin b�rbad halda olmas� idi. Bak� sakinl�ri h�tta iki müxt�lif söz istifad� edirdil�r: pis su v� yax�� su. Lindley h�tta qeyd edirdi ki, sakinl�r çirkli suyu “gara su” v� t�miz suyu “agh su” adland�r�rd�lar.

Böyük layih� Lindley Bak� ��h�rinin su il� t�chiz olunmas�n�n ç�tinliyini tez-tez

dil� g�tirirdi. O, hesabatlar�ndan birind� qeyd edirdi ki, “t�kc� m�n Q�rbi Avropan�n 35 ��h�rind� su v� kanalizasiya x�tl�rinin ç�kilm�sini h�yata keçirmi��m. Lakin texniki c�h�td�n bel� böyük v� mür�kk�b su x�ttinin tikintisi il� heç bir zaman qar��la�mam��am ”

Londonda ç�xan “News” (“Yenilikl�r”) q�zetinin 1912-ci il saylar�n-dan birind� bel� bir ba�l�ql� m�qal� çapdan ç�xm��d�r: “Möht���m Neft ��h�ri üçün Su: Avropan�n �n uzun su k�m�ri tikilir.” Bak� ��h�rinin su x�tti v� su anbarlar�n�n tikintisi t�k Rusiyada yox, Avropada bel� b�nz�ri olmayan müh�ndislik incisi idi. Su borusunun ç�kili�i Vilyam Lindley t�-r�find�n layih�l�ndirilib v� h�yata keçirilib, Vilyam gördüyü bu i�l�r n�ti-

Page 58: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

58

c�sind� son 100 il �rzind� dünyan�n h�r bir ölk�sind� tan�n�r. Boru x�tti-nin �sas diametri insan boyumdad�r v� minimum h�r metrd� 25 ton suyu ötürm� gücün� malikdir.

I Dünya müharib�sinin ba�lamas�na baxmayaraq, boru x�tti üzr� i�-l�r davam etdirildi. Çunki ��h�rin suya olan t�l�bat� günü-günd�n art�rd�.

Duma jurnal�n�n m�lumatlar�na �sas�n, Lindley 1916-c� ilin yanvar ay�nda Bak�ya s�f�r etmi�di. 1918-ci ilin yanvar ay�nda �ollar sugötürücü qur�usundan Bak�n�n Bin�q�di v� Suraxan� s�naye rayonlar�n�n su il� t�-min edilm�si bar�d� m�ruz� oxumu�du. Müharib� ��raitinin davam etm�-sin� v� b�zi hadis�l�rin tam n�zar�td�n ç�xmas�na baxmayaraq Lindley bu su k�m�rinin möht���m aç�l��da i�tirak etmi�di. 1917-ci il yanvar�n 21-d� (köhn� still� -R.Z.) H.Z. Ta��yev çox sayl� s�lahiyy�tli v� nüfuzlu ��xsl�-rin yan�nda kran� i�l�k v�ziyy�t� g�tirdi v� indiki S�m�d Vur�un küç�sin-d� �ollar suyu “f�vvar�” vurdu.*

Növb�ti gün Vilyam Lindley böyük f�xrl� siyirtm�ni açd� v� su 4.5 milyon vedr� h�cmin� malik olan su böyük anbar�na dolma�a ba�lad�.

H�tta indiki d� �ollar su t�chizat� sistemi Bak�n�n m�rk�zi üçün h�m yüks�k keyfiyy�tli, h�m d� etibarl� oldu�una gör� �n yax�� sistem kimi q�bul edilir.

Bu, h�min görk�mli müt�x�ssisin Rusiya imperiyas�n�n ucqar �razi-sin� son s�yah�ti idi. Vladiqafqaz d�mir yolu Lindley� ömrünün sonuna q�d�r pulsuz istifad� ed� bil�c�yi kimi xüsusi jeton vermi�di. C�bh� x�t-tind�n g�l�n m�lumatlar, sonrada Bol�evik �nqilabi, onun al��d��� dünya-n�n d�yi�ilm�si dem�k idi. Lindley 1917-ci ilin dekabr ay�nda Londonda öz evind� 62 ya��nda dünyas�n� d�yi�di.

Bu ac� x�b�r tezlikl� Bak�ya çatd�. ��h�rin s�layih�tli ��xsl�rind�n ibar�t nümay�nd� hey�ti y�����b Ser Vilyam Lindleyi bir d�qiq�lik sükutla yad etdil�r. Onun xatir�sini �b�dil��dirm�k üçün Az�rbaycan Demokratik Respublikan�n nümay�nd�l�ri Romanov prospektin� Lindleyin ad�n� ver-dil�r. 1923-cü ild� sovet rejimi Lindley küç�sinin ad� d�yi��r�k Bol�evik küç�si adland�rd�. Hal-haz�rda bu küç�nin ad� 28 May adlan�r, 1918-ci il-d� 1-ci Respublikan�n yarad�lmas�na h�sr edilib.

* B�zi m�lumatlar�na gör� görk�mli xeyriyy�çi, El atas� Hac� Zeynalabdin Ta��yev bu ��r�fli böyük lütfkarl�q�a V.Lindey� h�val� etmi�dir. – Red.

Page 59: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

59

Ser Vilyam Lindley h�yat� boyunca h�m Londonda, h�m d� Avropa-n�n dig�r yerl�rind� bir neç� z�ruri ��r�fli sosial funksiyalar� h�yata keçir-mi�dir. Lindley Avropan�n 32 pe��kar Komissiyas�n�n v� �ctimai birlikl�rin üzvü olub. Böyük Brtaniya kral� V Georq 1911 –ci ild� ona c�ngav�r titulu vermi�di. 1914-cü ild� o, Darm�tadta (Almaniya) Hessen Ali Texniki M�k-t�bind� müh�ndisi elml�r üzr� f�xri doktor rütb�sin� layiq görülmü�dü.

DER 100 JAHRESTAG DER WASSERLEITUNG SCHOLLAR

SUMMARY

Sir William Heerlein Lindley war ein englischer Ingenieur, der um die Jahrhun-dertwende vom 19. zum 20. Jh. zusammen mit seinem Vater William Lindley, aber auch selbständig, Wasserversorgungs- und Kanalisationssysteme in großen europäi-schen Städten schuf. Lindley schuf das gesamte unterirdische Abwasserreinigungs-system Prags.

An dem Wasserversorgungssystem für Baku arbeitete er von 1899 an bis zu seinem Tod.

Page 60: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

60

“XIX �SRD� BAKI ��H�R�N�N

SU T�CH�ZATININ TAR�X�ND�N

(80-ci ill�rin ortalar�nad�k)

Fuad TA!IYEV Tarix üzr f ls f doktoru

Su t�chizat�n�n t��kilih�r bir ��h�r üçün t�kc� onun abad olmas�n�n

göst�ricisi v� f�aliyy�tinin �sas t�rkib hiss�l�rind�n biri deyil, h�mçinin ��h�r sakinl�rinin rifah v� sa�laml��� m�s�l�sidir. B�hs ed�c�yimiz Bak� ��h�rinin su il� t�chizat� tarixi öz kökl�ri il� ��h�rin çox�sirlik tarixinin orta �sl�r dövrün� v� ola bil�r ki, daha da erk�n zamanlara gedir ç�x�r.

Bak�n�n Rusiya imperiyas� t�r�find�n i��al� zaman� ��h�r �irin su il� öz hüdudlar�ndan uzaqda yerl���n m�nb�l�rd�n üç su k�m�ri vasit�sil� t�chiz olunurdu. Az�rbaycan aliml�ri k�hriz deyil�nbu k�m�rl�rin sal�n-mas� tarixini onlar�n adlar�n� �sas kimi götürm�y�r�k Bak�n�n tarixinin daha �ski vaxtlar�na aid edirl�r [Bax: 6, s.89; 7, s.94; 11, s.229]. Ab�eron-da orta �srl�rd� su t�chizat�n�n �n yay�lm�� növl�ri k�hriz sistemi, ovdan-lar v� quyular idi [6, s.89].

Orta �sr Az�rbaycan ��h�rl�ri öz dövrl�ri üçün kifay�t q�d�rmünasib su t�chizat�na malik idil�r. K�hriz k�m�rl�rin� Bak�da, G�nc�d�, ��kid�, Qaraba�da, Naxç�vanda, Ordubadda v� Az�rbaycan�n dig�r yerl�rind� rast g�linir. K�hriz yeralt� hidrotexniki qur�u olaraq süxur suyunu kaptaj ed�-r�k onu öz axar� il� yerin üz�rin� ç�xar�r [10, s.182-187].

Orta �sl�r dövrünün hidrotexniki bilikl�rin� gör� Bak� �halisi üçün suyun götürülm�si yeri ��h�r hüdudlar�ndan uzaqda seçilmi�di.XX �srin �vv�ll�rin� aid müvafiq �d�biyyatda qeyd edilirdi ki, m�s�l�nin m�hz bel� h�lli düzgün idi.Baxmayaraq ki, o zamanlarda Bak�da �halinin s�xl��� da az idi v� buna gör� d� ��h�r quyular�n�n çirkl�nm�si bar�sind� “söhb�t bel� ged� bilm�zdi” [5, s.17-18].

Bunu h�tta XX �srin �vv�ll�rind� Rusiya ��h�rl�rinin su t�chizat�n�n v�ziyy�ti il� müqayis� ets�k, gör�rik ki, ��h�rl�rin “çoxusunun” su k�m�rl�ri yox idi v� sakinl�r suyu quyulardan, çaylardan v� ya su �trafdak� m�nb�l�r-d�n ç�kilmi�dirs� onda “bir neç� ictimai hovuzdan” götürürdül�r [9, s.104].

Page 61: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

61

T�svir etdiyimiz dövrd� Bak�n�n Qala hiss�sinin, y�ni �ç�ri��h�rin, �halisi “çox yax��” “Xan” (�slind� �irvan�ahlar� n�z�rd� tutaraq “�ah”, buna baxmayaraq s�n�dl�rd� bu k�m�r “Xan” adland�r�l�l�r) su k�m�rinin quyu suyu il� t�chiz olunurdu. Bu k�m�r “bütün r�yl�r� gör�, mük�mm�l içm�li su verirdi” [8, s.36, 44]. Bak�da “�halinin t�l�bat�na cavab ver�n da�lardan borularla ç�kilmi� �irin, saglam su il� doldurulan hovuz v� k�-m�rin on ikiy� q�d�r quyusu var idi” [2, fond 389, siyah� 7, i� 14, vv.56-56arx.]. Köhn� Bak� haqq�nda biz� öz xatir�l�rini qoymu� m��hur Az�r-baycan aktyoru H.Sarabski onu �irin ovdan (abdan) adland�r�rd�. Bu mü�llif� gör�, �vv�ll�r �ç�ri��h�rin �halisi n� zaman tikildiyi v� kimin tik-diyi b�lli olmayan bu ovdandan istifad� edirdi. Su ovdana k�hriz üsulu il� qurulmu� v� ��h�rin hüdudlar�ndan k�narda olan quyulardan g�lirdi. Sa-rabskinin m�lumatlar�na gör�, Qarakolluq deyil�n yerd�n Yuxar� Q�bris-tanl�q (indiki H.Seyidb�yli) küç�si il� yerin alt�nda Na�� kühulu adl� boru keçirdi. Quyu suyu bu boru il� �ç�ri��h�rd�ki ovdana v� �irin hamama, y�ni �irvan�ahlar�n hamam�na, ax�rd� [3, s.122]. Xatir�l�rd�n göründüyü kimi, �ç�ri��h�rd� yaln�z bir ovdan – h�min Xan ovdan var idi. Bak�n�n su t�chizat�n�n tarixinin icmal�n�n mü�llifi d� “yegan� xan su saxlanc�n�n” olmas� qeydi il� bunu t�sdiq edir. Ax�r�nc� qeyd etdiyimiz m�nb�nin d�y�-ri ondad�r ki, burada bu saxlanc�n-ovdan�n d�rinliyi bar�d� m�lumat veri-lir. Ovdan�n d�rinliyi, m�lum oldu�u kimi, pill�k�nl�rin say� il� ölçülür. H�min ovdanda “su yer s�thind�n 30 pill�k�n a�a�� idi” [2, fond 389, siyah� 7, i� 14, v.56arx.].Bak�n�n t�svirl�rind� Xan (�ah) ovdan� f�rqli ad-larla – fontan, quyu, saxlanc kimi qeyd olunur v� dey� bil�rik ki, göst�-ril�n dövrd� ��h�rin görm�li yerl�rind�n idi. Rus ��rq�unas� �.Berezin XIX �srin 40-c� ill�rinin �vv�ll�rind� qeyd edirdi ki, “Bak�,��h�rd�n 4 verst(bir verst 1066,80 m b�rab�rdir [Bax: 15, s.259]) aral�da olan bulaq-dan yeralt� yolla �ah quyusuna ç�kil�n yax�� sudan istifad� edir” [4, s.30]. A.Uxtomski h�min �srd�, lakin art�q 60-c� ill�rin �vv�ll�rind�,öz yol qeydl�rind� suyun götürülm�si prosesini göst�rmi�dir: “Xan fontan� indiki zamanda bütün ��h�ri su il� qidaland�r�r. Onun �traf�nda növb� gözl�y�n camaat v�suda��yanlar var idi” [14, s.85].

1854-cü ild� t�rtib olunmu� planda üç Bak� su k�m�rind�n dig�ri, Hüseynquluxan k�m�ri �amax� sakini A�amikay�l t�r�find�n ç�kilmi� ��xsi k�m�r kimi göst�rilib. Bel� add�yi�m�ni Az�rbaycan alimi A.Sa-

Page 62: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

62

lamzad� onunla izah edirdi ki, y�qin ki istifad� olunmayan k�m�ri A�ami-kay�l t�mir v� b�rpa etmi�dir [11, s.229].Ola bilsin ki, h�min ill�rd� bu k�-m�r �ah (Xan) k�m�rinin oldu�una gör� �ç�ri��h�r �halisinin su il� t�min olunmas�nda i�tirak etmirdi v� y�qin ki, ancaq mü�yy�n gur�ulara, m�s�-l�n, �ç�ri-��h�rd� tan�nan ad�ç�kil�n A�amikay�l�n hamam�na ba�l� idi.

��h�rd�ki quyulara g�ldikd� is�, o dövrd�ki ��h�r administariyas�n�n m�muru Spasski-Avtonomov onlar�n qala v� for�tatdak� (Bay�r��h�r) de-m�k olar ki, bütün evl�rd� olmas�n� qeyd edirdi. Onlar�n suyu “çox v� ya az d�r�c�d� duzludur v� içm�k, habel� yem�yin bi�irilm�si üçün ancaq böyük ehtiyac duyulduqda istifad� etm�k olar”[12, s.303]. Onunla yuxar�-da ad�n� ç�kdiyimiz Berezin v� Bak�n�n t�svirinin mü�llifi h�kim Q.No-vitski h�mr�y idil�r [Bax: 4, s.30; 1, inv.�782, qutu 284, s.221]. Buna baxmayaraq, q�zd�rmalarla ba�l� t�rtib edil�n Qafqaz�n “tibbi co�rafiyas�-na” gör�, Bak� Rusiyan�n bütün dörd X�z�ryan� ��h�rl�ri aras�nda “�n sa�lam”�hesab edilirdi. “Lakin çox v� ya az duzlu olan” quyu suyu is�, “ad�tkar olanlara �sas�n t�sir etm�y�r�k, g�lm�l�r üçün i�l�dici t�sir� ma-lik idi”[13, s.105, 220].

1859-cu ild� �amax� h�rbi qubernatoru knyaz Tarxan-Mouravov Qafqaz cani�ini knyaz Baryatinskiy� t�qdimat�nda ��h�rin suya olan “güc-lü t�l�bat�n�” qeyd edirdi. N�z�rd� tutulurdu ki, Xan k�m�rinin m�nb�yin-d�n “��h�rd�n bir neç� verst aral�qdan” “ba�qa kanal” il� su ç�kilsin v� qala il� for�tatda “suyun kranlar vasit�sil� götürüldüyü” örtülü hovuzlar qurulsun. H�min ilin 30 noyabr�nda, y�ni o zamanki quberniya m�rk�zi-nin �amax�dan köçürülm�si m�s�l�si h�ll olunurdu v� m�rk�zin q�ti ola-raq h�l� t�yin edilm�diyin� baxmayaraq quberniya idar�l�rinin çoxu Bak�-ya köçürülm�y� ba�lam��d�, Bak�n�n quberniya m�rk�zi statusunda t�sdi-qinin t����büsçüsü Baryatinski ��h�rin g�lirl�rinin qal�qlar�ndan qaytar�l-ma hesab�na 6000 rubl h�cmind� kreditin verilm�sin� icaz� vermi�di. 1860-c� ild� Sisianovun heyk�li yax�nl���nda (t�xmin�n indiki Nizaminin heyk�lininqoyuldu�u �razid�) hovuz in�a edilmi�dir. “H�mçinin” tan�nm�� Bak� sakinl�ri Hac� ��x�li v� Hac� A�a Dada�ovlar t�r�find�n ian� olunan 200 rubl hesab�na “xan kanal�nda su ax�n�n gücl�nm�si üçün bir neç� quyu qaz�lm��d�r” [2, fond 389, siyah� 7, i� 14, v.56arx.]. Bak� qubernato-runun 1860-c� il üçün hesabat�nda bu hovuzdan “sakinl�rin minn�tdarl�qla istifad� etm�l�rind�n”[2, fond 45, siyah� 2, i� 77a, v.35arx.]deyilm�sin�

Page 63: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

63

baxmayaraq, Bak�n�n su t�chizat�n�n tarixi icmal�nda onun suyunun “xan” quyular� il� müqayis�d� “xeyli” d�r�c�d� a�a�� keyfiyy�tli olmas� qeyd edilirdi [8, s.37]. Bel�likl�, qala divarlar�n�n hüdudlar�ndan böyüy�n ��h�-rin for�tadt�özünün ayr�ca su rezervuar�na malik olurdu. Buna baxmaya-raq, göründüyü kimi, knyaz Tarxan-Mouravovun ilkin fikirl�ri d�yi�ikliy� m�ruz qalm��d�. Bu bar�d� biz Sisianov su k�m�rinin m�nb�yinin �razisi m�s�l�sini i��qland�randa b�hs ed�c�yik. Birc� onu dey�k ki, qalada �lav� rezervuarlar in�a edilm�y�r�k Xan k�m�ri üçün yeni quyular�n qaz�lmas� il� kifay�tl�nilmi�dir.

1859-cu ild� ayr�lan 6000 rublun qal���n�n hesab�na 1864-cü ild� “balaca v�münasib olmayan” Sisianov hovuzunun “yenid�nqurulmas�” v� k�m�rin “gücl�ndirilm�si” (“geni�l�ndirilm�si”) i�l�ri görülmü�dür. Su-yun miqdar� k�m�rd� “üçqat” artm��d�, yonulmu� da�dan düz�ldil�n yeni hovuz is� “suyu on kranla verm�y� ba�lam��d�” [Bax: 2, fond 389, siyah� 7, i� 14, v.56arx.; 8, s.37].1865-ci ild� 500 rubl h�cmind� burax�lm�� v�-sait il� Komendant (sonralar Mixaylov, indiki Filarmoniya) ba��na su ç�-kilmi�di [2, fond 389, siyah� 7, i� 14, v.56arx.].Bu dövrd� ��h�r üç hovuza malik idi: Xan, Sisianov v� Komendant.

1867-ci ild� Bak� qubernatoru qeneral Kolyubakin� ��h�rin ehtiyat kapital�ndan (55880 rubl) “yeni yerl�r� suyun ç�kilm�si v� hovuzlar�n ti-kilm�si üçün” 5000 rubl götürm�sin� icaz� verilmi�dir. Bak� quberniya ar-xitektorunun köm�kçisi Qas�m b�y Hacibabab�yov t�r�find�n 2450 rubl 34 q�pik m�bl��in� Xan k�m�rind�n “g�mil�rin yan ald��� da� körpüy�” su k�m�ri ç�kilmi�, burada saxlancla fontan tikilmi� v� dig�r i�l�r görül-mü�dür. Sonralar Mariinski ba��na (vaxtil� bak�l�lar aras�nda “Malakan” ba�� kimi m��hur olan, indiki “X�qani” ba��) su k�m�ri ç�kilmi� v� hovuz in�a edilmi�dir [2, fond 389, siyah� 7, i� 14, vv.56arx.-57; 8, s.38]. Bel�-likl�, Bak�da 70-ci ill�rin sonunda ��h�r özünüidar�çiliyin t�tbiqi zaman� üçün be� hovuz var idi.

Bak�n�n XIX �srin 60-c� ill�rinin �vv�ll�rin� aid t�svirl�rind� ya��� suyunun y���lmas� üçün qurulan sisternl�r bar�sind� m�lumat vard�r. Bel� ki, d�nizçilik idar�si “Bay�l burnunun sakinl�rini (söhb�t h�rbi-d�niz kon-tingentind�n gedir-F.T.) su il� t�chiz etm�k üçün bütün gücünü s�rf edir-di”. Bunun üçün 20000 vedr� tutumu olan sistern qurulmu�dur, “lakin bir neç� il keçm�sin� baxmayaraq su y���lmam��d�” v� suyu “�vv�ll�rd� ol-

Page 64: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

64

du�u kimi ��h�rd�n da��ma�a m�cburdurlar” [14, s.86]. Ba�qa m�nb�d� oxuyuruq ki, ya��� suyunu “Qafqaz�n heç bir yerind� m�hz Bak� �traf�nda oldu�u kimi bel� s�yl� toplam�rlar, harada ki bu m�qs�d üçün çoxlu qur-�ular vard�r” [13, s.220].

1878-ci ild� Bak�da ictimai özünüidaretm� sistemi t�tbiq edilir. T�s-vir edil�n dövrün materiallar�nda qeyd edilir ki, mövcud olan su k�m�r-l�rind�n b�zisi tamamil� istifad�y� yarars�z hala dü�mü�dür, b�zisi is� tü-k�n�r�k suyu az miqdarda verirdi. �halinin say�n�n artmas� il� su quyula-r�n�n say�n�n artmas�na baxmayaraq, ��h�rin suya olan t�l�bat� öd�nilmir-di. H�mçinin quyular�n böyük �ks�riyy�tininsuyu duzlu v� cod, o zaman-lar ��h�ri “�sas etibaril�” içm�li su il� t�min ed�n Sisuanov k�m�rinin su-yu is� “z�r�rli” idi [Bax: 2, fond 389, siyah� 7, i� 14, v.57; 8, s.38-39, 46]. �r�li ged�r�k bildir�k ki, 1890-ci il üçün bu k�m�rin suyu “tamamil�” kor-lanm��d� v� ��h�r idar�si fontandan istifad�y� qada�a qoymu�du. H�min ild� Bak� ��h�r dumas�n�n q�rar� il� onun t�mirin�, bir m�lumata gör�, 3500 rubl (28 iyun tarixli q�rar) [Bax: 2, fond 389, siyah� 7, i� 1, v.20], di-g�rin� gör� is� 3000 rubl (12 noyabr tarixli q�rar: “t�mir v� H.Z.A.Ta��-yevin göst�rdiyi quyu il� birl��dirilm�si”) [Bax: 8, s.42]pul burax�lm��d�.

1879-cu il yanvar�n 11-d� Bak� ��h�r dumas�n�n iclas�nda ��h�r ba�-ç�s� “suya olan ehtiyac” haqq�nda v� “su k�m�rin� v� m�nb�l�rin özl�rin� yerind� bax�� keçirm�k” göst�ri�i bar�sind�m�lumat vermi�dir. M�lum ol-mu�dur ki, “Xan suyu o d�r�c�d� çoxdur ki, ��h�r� kifay�t edir, lakin bu suyu ��h�r� çuqun borularla ç�km�k laz�md�r”. Buna gör� d� ��h�r idar�si “borular�n al�nmas� v� k�m�r üzr� i�l�r üçün” v�sait ayr�lmas�n� xahi� edirdi. O vaxtlar ��h�r dumas�n�n üzvü olan H.Z.Ta��yev bildirmi�dir ki, “Xan suyu do�rudan da böyükdür v� ��h�r üçün kifay�tdir”, lakin “�vv�l-c�d�n yeni su k�m�rinin layih�sinin v� t�xmini x�rcl�r c�dv�linin olmas� laz�md�r”. O, “yeni su m�nb�yinin axtar���” v� habel� “yeni su k�m�rl�ri-nin” layih�l�rinin t�rtibi üçün “müt�x�ssil�rin d�v�t edilm�sin�” 1000 rubl v�saitin ayr�lmas�n� t�klif etmi�dir. Ta��yev ç�x���nda �lav� etmi�dir ki, “ola bilsin ki, ��h�r� Xan suyundan daha yax�� olan yeni su ç�k� bil�c�k adam-lar tap�lacaqd�r”. Duma s�s çoxlu�u il� “su axtar��� v� yeni su k�m�rinin �n yax�� layih�sini t�qdim ed�n� mükafat üçün” ��h�r idar�sinin s�r�ncam�na 1000 rubl verilm�sin� q�rar ver�r�k, bu m�bl��i 1879-cu il üçün x�rcl�r siyah�s�na daxil etmi�dir [2, fond 389, siyah� 7, i� 1, vv.1-1arx.].

Page 65: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

65

1882-ci ild� da�-m�d�n müh�ndisl�ri Batseviç v� Sokolovski t�r�-find�n dördayl�q axtar��lar�n n�tic�si olaraq hesabat t�rtib edilmi�dir. Ba-k�n�n su t�chizat�n�n tarixinin icmal�nda deyildiyi kimi, bu hesabat “ola bi-l�r ki, mü�llifl�rin ist�yi olmadan Bak��traf� yeralt� sular� m�s�l�sini” “bird�f�lik” “h�ll etmi�dir v� bu, tamamil� m�nfi h�ll idi” [8, s.41-42]. Bu hesabatda bizim üçün maraq k�sb ed�n m�lumatlar Xan v� Sisianov su k�m�rl�rinin trayektoriyas�, sululu�u v� v�ziyy�ti il� ba�l�d�r.

Hesabatda qeyd edilirdi ki, “vaxtil� d�niz k�nar�ndak� fontana v� Qaladak� (���ri��h�r-F.T.) Xan (�irvan�ahlar-F.T.) saray�na �irin su ve-r�n” Xan k�m�rind�n “1882-ci ild� c�mi 12 quyu salamat qalm��d�r”. Yerli sakinl�r v� “quyuçular” hesabat�n mü�llifl�rind�n olan Sokolovski-y� bildirmi�dil�r ki, “bir d�f� güclu leysan zaman� su xan la��m yoluna daxil olaraq onu bütünlükl� da��tm��d�r”. “O vaxtdan” Xan k�m�ri la��m yolu il� “daha” su vermirdi. �razi olaraq sakinl�r� dü��n on iki quyunun suyundan is� ��xsi ehtiyaclar üçün istifad� edilirdi v� susatanlara burax�-l�rd�.Sokolovski bel� hesab edirdi ki, hidrotexniki nöqteyi-n�z�rd�n Xan yeralt� yolu “qat�n sulu hiss�sinin minimum aç�lmas�yla suyun maksimum al�nmas� üçün” düzgün sal�nmam��d�r v� bunun izah�n� bel� verirdi ki, ye-ralt� yol el� bir üfüqd� sal�nm��d�r ki, onun ancaq yuxar� hiss�si su saxla-yan qata daxil olur v� o da onun yuxar�, suyun kasad olan üfüqünd�n ke-çir.Yeralt� yolun qalan hiss�si is�, alt�nc� quyudan a�a��, bo� süxurdan ke-çir v� buna gör� tamamil� m�nas�zd�r”. Bununla �laq�dar Sokolovski ye-ralt� yolun b�rkidilm�sini v� debetinin t�yin olunmas� m�qs�dil� mü�yy�n yerl�rd� d�rinl��dirilm�sini t�klif ed�r�k bu i�l�r� 1500 rubl ayr�lmas�n� xahi� edirdi. Lakin bu, q�bul edilm�mi�dir[8, s.48,50].

H�min hesabata gör�, Sisianov su k�m�ri suyu la��m yolu il� ��h�rin yuxar� hiss�sind� yerl���n quyulardan Çadrov� (M.�liyev) küç�si il� ��-h�rin Sisianov v� Malakan fontanlar�na çatd�r�rd�. Quyular�n say� q�rx bi-ridi. Birinci quyulardan la��m yolu Çadrov� küç�si il� a�a�� en�r�k T�z�-pir küç�sinin (burada söhb�t A�a�� T�z�pir küç�sind�n gedir, indiki Mirz� F�t�li) boyunca davam ed�r�k Qubernskayaya (Nizami) dönürdü v� Baza-rnaya il� k�si��r�k, supayla�d�r�c� hovuzlar�n quruldu�u Sisianov ba�ças�-na çat�rd�. Bu hovuzlardan su saxs� borularla Malakan ba��na ç�kilmi�di. Quyular da� tavalar il� örtülmü� v� torpaqla basd�r�lm��d�lar; onlar�n ço-xusu küç�nin ortas�na “dü�ürdü”, ikisi is� “h�tta” tikilil�rin alt�nda qal-

Page 66: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

66

m��d�. Bu su k�m�ri 1882-ci ild� “t�xmin�n” 12500 vedr� (bir vedr� t�qri-b�n 12,3 litr� b�rab�rdir[Bax: 15, s.259]) “olduqca pis keyfiyy�t� malik” su verirdi. H�min su gün �rzind� fontanlar üzr� “t�xmini” olaraq bel� pay-la�d�r�l�rd�: Sisianov – 11500 vedr� v� Malakan – 1000-1200 vedr�. Soko-lovski bu k�m�rd� su ax�n�n� t�dqiq ed�rk�n, T�z�pir küç�si il� la��m yo-lu il� birl��diril�n, “günd� 500 vedrey� q�d�r” su ver�n on iki “q�dimi” quyunun oldu�unu qeyd edir. Yuxar�da deyildiyi kimi, Sisianov su k�m�-rini Xan k�m�rinin m�nb�l�rind�n götürm�k n�z�rd� tutulurdu, lakin, gör-düyümüz kimi, bu, ba� vermir, bel� ki, sonuncunu qidaland�ran quyular �irin su �razisind� yerl��irdi. Buna baxmayaraq, quyular�n “q�dimliyi” bel� bir fikir söyl�m�y� imkan verir ki, h�rhalda Sisianov k�m�rinin ç�-kilm�sind� (m�hz ba�lan��c kimi) hans�sa köhn� v� ya at�lm��su k�m�ri-nin la��m yolundan istifad� olunmu�dur. Sisianov k�m�rinin “daha yeni” olan iyirmi doqquz quyusu is� 6000 vedr�y� “yax�n” su verirdi, qalan 6000 vedr� su is� “la��m yolu boyunca süxur divarlar�ndan keç�r�k oraya ax�rd�”. “Texniki c�h�td�n” k�m�r “olduqca yar�tmaz v�ziyy�td� idi”. Su-yun keyfiyy�ti d� “son d�r�c� qeyri-q�na�tb�x�” idi. Bu, onunla izah olu-nurdu ki, k�m�ri qidaland�ran quyular“bütün” quyular� �or su ver�n �razi-d� yerl��irdi.“Kimy�vi analizl�rin� gör� çox pis suyu olan” quyular “m�hz” bu �razid� idi[8, s.47-48].

Da�-m�d�n müh�ndisl�ri “h�m quyu, h�m d� y���lan ya��� sular� il� qidalanan” su k�m�rinin layih�sini t�rtib etmi�dil�r. Lakin layih�d� n� k�-m�rin suyunun debeti, n� d� ki qur�ular�n qiym�ti öz �ksini tapmam��d�. 1883-cü il noyabr�n 3-d�, y�ni layih�nin t�qdimat�ndan bir il sonra, Batse-viç t�r�find�n layih�y� bel� bir �lav� edilmi�dir: “Bütün i�l�ri gördükd�n sonra Bak� ��h�rind� içm�y� yararl� olan suyun miqdar�n� �h�miyy�tli d�-r�c�d� art�rmaq olar. H�r halda Bak� ��h�rind� v� ona �n yax�n �razil�rd� y���lan torpaq suyunun miqdar� ��h�r sakinl�rinin ancaq evd� istifad�si üçün kifay�t ed�c�kdir.Bak�n�n su t�chizat�n�n icmal�n�n mü�llifi haql� olaraq qeyd edirdi ki: “M�hz bu edil�n �lav� layih�nin müq�dd�rat�n� bir-d�f�lik h�ll etmi� oldu” [8, s.46]. Sokolovskinin Xan k�m�ri il� ba�l� t�k-lifini n�z�r� alsaq, bel� hesab etm�k olar ki, m�s�l� �vv�lki m�cras�na qa-y�d�rd�, y�ni fiziki v� m�n�vi olaraq köhn�l�n k�m�rin yenid�nqurulmas�-na, bu is�n� böyüy�n ��h�rin t�l�bl�rin� cavab verirdi, n� d���h�rin hakim dair�l�rinin maraqlar�na uy�un g�lirdi.

Page 67: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

67

Bel� q�bul etm�k olar ki, bu zaman k�siyind�n etibar�n Bak�n�n su t�chizat�nda yeni bir era ba�lay�r – köhn�lmi� sistem arxa plana keçir v� onun yerin� ba�qas�, dövrün t�l�bl�rin� daha uy�un olan özün� yer etm�-y� ba�lay�r. Burada sonralar ��h�rin v� bütövlükd� mill�tin “atas�” olacaq H.Z.Ta��yevin t���bbüskarl��� v� uzaqgör�nliyini qeyd etm�k laz�md�r, hans� ki h�l� o vaxtlarda do�ma ��h�rin g�l�c�yini görür v� xalq�n�n di-l�kl�rini ifad� etm�yi bacar�rd�.

�ks etdirdiyimiz m�nz�r� b�hs olunan dövrd�inki�afda olan ��h�rin su t�chizat� sah�sind�ki ç�tinlikl�ri v� h�min dövrd� su m�s�l�sinin n� q�-d�r aktual oldu�unu �yani olaraq göst�rir.

�stifad� edil�n m�nb� v� �d�biyyat�n siyah�s�

1. AMEA A.A.Bak�xanov ad.Tarix �nstitutunun Elmi Arxivi 2. Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t Tarix Arxivi 3. Sarabski H. Köhn� Bak�. Bak�, Yaz�ç�, 1982-ci il, 253 s. 4. ����' � �. ~$��]���� � �� W�����$. �.1. ~$��]���� � �� �#����$ !��-

�'�\. �'�.2. '��, 1850 5. W��' #$��� @.�. � ���������� ���` � ^�$}����-$� ����#� @�` ����-

��#� %�w���� – �'���� � �� ����� ��������� �$�[, �4, ����� 1915 #. II-� &���, �.13-30

6. ��� '�� %.�. "��$��� ".". ���[� ���[� � �������+�� #���� ��$ � ���]��� – �����[ @� @'�����+����� ^^�, �.19, �7, 1963, �.89-92

7. ��� '�� %. �., %����� �. �. {w� �� � �$�� ������������#� ���'����#� ��-�������� #���� ��$ – �����[ @� @'�����+����� ^^�, �. 21, �6, 1965, �.90-95

8. �$����� � �. ���� �� ����#� ���������� – �'���� � �� ����� ��-������� �$�[, ��5-6, ��- \�� 1915 #.. I-� &���, �.36-50

9. " }������ � @. ��J��� #�������#� ���$������ � � ���� . "., � #� '��������� «~���'» W.@�� � �, 1908, 110 �.

10. ^��� �. �}&[�� – ����� � �} ����$�[. ��$, '��������� “@'����-�+�”, 2002, 240 �.

11. ^��'�� @. W. % �� ����� ����������� J�������#� ��� �� – �����[ @� @'�����+����� ^^�, �. 12, �3, 1956,�.225-231

12. ^���� �-@�������� . ��$ – ��'�� � ������� � 1852 #. � J� �, 1851 13. ������� �. %�[� ��� ` ����� #��#�J ��' ����� ������ ������+\-

w }�� � }�����. ^���~�����$�#, 1864 14. �}����� � @. ����� W��# �� ����� ����: ~$���[� '���� . – "������

����� �, �.108, �6, 1870, �.41-94 15. ����� � �.@. %&��� �$����� �������# . XI–�&�� �� ���. "., �'�����-

���� ��������, 1975, 272 �.

Page 68: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

68

�&'*+/ 35&; � ���� ������ ����< %���� � �� � XIX ����

(;� =+>+;*?@ 80-[ ''.)

���\]�

W ����� #���� ��� � �������+�� ��$ ��� ` ����� ��}� '��� � ���-��� ����������; ��'�� ���[} ����[} �������� � 60-} #��} XIX���; ��}���� � ������ ���[ ��� $����������� � ������������ ���$w�#� #���� � ��'$����� |��#�, �&�e �� �� ���[} ���&� ��� ���[.

Tagiyev Fuad

ON THE HISTORY OF WATER SUPPLY OF BAKU CITY IN THE 19th

CENTURY (until the mid-80'sw)

SUMMARY

The article deals with traditional water pipe– kyahriz – the underground water supply system of Baku; the creation of new water reservoirs in the 60-es of the XIX century;the shortage of drinking water, to meet the needs of the growing city and as a result began to search for new sources of water.

Page 69: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

69

XIX �SR�N SONU – XX �SR�N �VV�LL�R�ND� BÖYÜK BAKI S�NAYE RAYONUNUN SU T�CH�ZATI ÜZR� LAY�H�L�R V�

ONLARIN TALEY�

Polad X�L�LOV AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu

“Az rbaycan�n yeni tarixi” �öb sinin böyük elmi i�çisi polad-xalil�[email protected]

Açar sözl�r: s�naye, su, layih�, ��h�r, �irk�t �_`j+/@+=_�/&: ����[]��������, ���, ������, #����, ������ �� � Key words: industry, water, projekt, city, firm XIX �srin sonu – XX �srin �vv�ll�ri Böyük Bak� s�naye rayonunda

�halinin say�n�n artmas�, s�naye sah�l�rinin, xüsusil� neft s�nayesinin sü-r�tli inki�af�, ümumilikd� �imali Az�rbaycan iqtisadiyyat�nda kapitalist münasib�tl�rinin özünün �n yüks�k inki�af m�rh�l�sin� daxil olmas� kimi hadis�l�l�rl� mü�ayi�t olunan böyük d�yi�iklikl�r dövrü olmu�dur. B�hs olunan dövrd� Bak� ��h�r �halisinin suya olan t�l�bat� ild�n-il� artsa da, mövcud su m�nb�l�ri bu t�l�bat� tamamil� öd�m�k gücün� malik olma-m��, ��h�rin su t�chizat� üzr� yeni layih�l�r i�l�nib haz�rlanm��d�r.

XIX �srin 90-c� ill�rin� q�d�r olan dövrd� Bak� ��h�rinin su il� t�-min olunmas� i�i quyu sular� vasit�sil� h�yata keçirilirdi. H�l� �srin �vv�l-l�rind� ��h�r �traf�ndak� bulaqlardan qaladak� quyulara ç�kilmi� “�ah”, “M�mm�dqulu xan” v� “Hüseynqulu xan” su k�m�rl�ri (k�hrizl�r) f�aliy-y�t göst�rirdi] [1, 12]. [“�ah” su k�m�ri XV �srd�, “M�mm�dqulu xan” su k�m�ri 1791-1792-ci ill�rd�, “Hüseynqulu xan” su k�m�ri is� XVIII �srin sonlar�nda ç�kilmi�dir. Bu su k�m�rl�ri öz m�nb�yini indiki ��hidl�r Xi-yaban�nda, Koledezn� v� Hüsü Hac�yev küç�l�ri �razisind� o vaxtlar f�-aliyy�td� olan bulaqlardan götürürdü] [2, 21].

�lk vaxtlar quyu sular� ��h�r �halisinin suya olan t�l�bat�n� tamamil� öd�s� d�, XIX �srin ortalar�na do�ru ��h�rin geni�l�nm�si, �halinin say etibaril� sür�tl� artmas�na baxmayaraq, su t�s�rrüfat� sah�sind� heç bir layih� h�yata keçirilm�diyind�n ��h�rin su il� t�min olunmas� m�s�l�si k�skin bir problem� çevrilmi�di. 1859-cu ild� quberniya m�rk�zin� çevril-mi� Bak� ��h�ri h�l� xanl�q dövründ�n qalma yegan� su anbar� il� t�chiz

Page 70: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

70

olunurdu. Lakin bu su anbar�n�n s�viyy�si xeyli endiyind�n v� h�ddind�n art�q çirkl�ndiyind�n istifad� üçün yarars�z hala dü�mü�dü. H�tta XIX �s-rin 60-c� ill�rind� tikil�n su anbarlar� da ��h�rin suya olan t�l�bat�n� öd�y� bilmir, onlar�n t�rkibi getdikc� �orla��r v� codlu�u art�rd�. Quyu sular�n-dan istifad� olunan zaman sanitariya qaydalar�na riay�t olunmad���ndan, onlar�n t�rkibi çirkl�nir v� istifad� üçün yarars�z hala dü�ürdü. H�min vaxt ��h�rd� f�aliyy�td� olan 800 quyudan yaln�z 100-d� su içm�k üçün yararl� idi] [2, 22-23].

1878-ci ild� Bak�da ��h�r �sasnam�si t�tbiq edildikd�n sonra ��h�-rin su il� t�min olunmas� i�i Bak� ��h�r idar�sinin s�r�ncam�na keçmi�di. Yeni t�sis olunan Bak� ��h�r idar�si öz f�aliyy�tinin ilk ill�rind�n ba�laya-raq ��h�r� su k�m�ri ç�kilm�si üçün m�nb�l�rin axtar�lmas� i�in� ba�la-m��d�. 1879-cu ild� Az�rbaycan milli burjuaziyas�n�n nümay�nd�si H.Z.Ta��yevin t�klifin� müvafiq olaraq ��h�rin su k�m�ri layih�sinin t�r-tib olunmas� üçün Bak� ��h�r Dumas� t�r�find�n 1000 rubl v�sait ayr�l-m��d�. Bu m�bl��in müsabiq�d� qalib g�l�n �n yax�� layih� mü�llifin� verilm�si n�z�rd� tutulmu�du] [2, 24].

1880-ci ild� t��kil edil�n su t�chizat� komissiyyas�n�n t�klifin� mü-vafiq olaraq müh�ndis Batseviç v� O.K.Lents t�r�find�n Bak� �traf�nda yeni su m�nb�l�rinin a�kar edilm�si üçün axtar��lar apar�lsa da, neft sahib-karlar� v� tacirl�rin bu i�� maliyy� yard�m� göst�rm�m�l�ri s�b�bind�n h�min t�dbirl�r heç bir n�tic� verm�mi�di. Lakin axtar��lar�n n�tic�sind�n Bak� �traf�nda kifay�t q�d�r su ehtiyat�n�n olmamas�, istifad� olunan su-yun is� içm�k üçün yarars�zl��� m�lum olmu�dur] [3, v. 15].

1881-ci ild� bu komissiya yenisi il� �v�z olunmu�, yeni yarad�lan komissiyan�n t�rkibi is� 1885-ci il� q�d�r olan müdd�t �rzind� 5 d�f� d�-yi�ikliy� m�ruz qalm��d�r. Bel�likl�, h�d�r yer� 2 min rublun x�rcl�nm�si-n� baxmayaraq ��h�rin su il� t�min olunmas� istiqam�tind� heç bir i� gö-rülm�mi�di.] Halbuki XIX �srin 80-ci ill�rinin �vv�ll�rind� Bak�ya d�mir yol x�ttinin ç�kilm�si v� neft s�nayesinin kapitalist inki�af m�rh�l�sin� daxil olmas� il� ba�l� olaraq suya olan t�l�bat daha da artm��d� [2, 24].

B�hs olunan dövrd� neft mü�ssis�l�rin� malik olan iri burjuaziya nümay�nd�l�rinin özl�ri d� su k�m�rinin ç�kilm�si i�ind� maraql� olsalar da, böyük x�rc t�l�b ed�n bu t�dbiri z�hm�tke� kütl�nin hesab�na h�yata keçirm�y� çal���rd�lar. 1881-ci ild� yen� d� H.Z.Ta��yevin t�klifin� �sa-

Page 71: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

71

s�n ��h�r� su k�m�ri ç�kilm�si i�in� dair layih�nin t�rtib edilm�si üçün Bak� ��h�r Dumas� t�r�find�n müsabiq� elan edilmi�di. Bak� ��h�r idar�-sin� t�klif olunan 40-dan çox layih�d� 1893-cü il� q�d�r Kür, Araz, Sa-mur, Zu�ulba, Alt�a�ac v� Göygöl m�nb�l�rind�n ��h�r� su ç�kilm�si n�-z�rd� tutulurdu. Lakin t�klif olunan layih�l�rin böyük x�rc t�l�b etm�si il� ba�l� olaraq bu t�klifl�rin ham�s� Bak� ��h�r Dumas� t�r�find�n r�dd edil-mi�dir [2, 25].

Bel�likl�, XIX �srin 90-c� ill�rinin �vv�lind� Böyük Bak� s�naye ra-yonunun iqtisadi h�yat�nda ba� ver�n köklü d�yi�iklikl�r� baxmayaraq su t�s�rrüfat� sah�si h�l� d� orta �sr s�viyy�sind� qalmaqda idi [2, 25]. 1892-ci ild� Bak� ��h�rind� [v�ba x�st�liyinin] yay�lmas� il� ba�l� olaraq Bak� ��h�r idar�si t�r�find�n su t�chizat� i�in� dair bir s�ra t�dbirl�r h�yata ke-çirilmi�di] [1, 13]. [90-c� ill�rd� kapitalistl�r, o cüml�d�n bir çox xarici mü�ssis� sahibkarlar� Bak�da �or suyu �irinl��dir�n qur�unun qurulmas� üçün konsessiya (dövl�t t�r�find�n veril�n mü�yy�n hüquq v� imtiyaz – P.X.) �ld� etmi�dil�r. Günd�lik gücü 100 min vedr�* olan ilk qur�u yaln�z 1893-cü ild� qurulmu�du. T�rkibi bir çox mineral qal�qlar�ndan ibar�t v� dads�z olan h�min suyun bir vedr�si yüks�k qiym�t� - ½ q�piy� sat�l�rd�. �halinin a�a�� t�b�q�si üçün �lçatmaz olan bu suyun qiym�ti 1894-cü ild� d� qald�r�lm��d� [4, 208].

B�hs olunan dövrd� Bak� s�naye rayonunun su t�chizat� m�s�l�si günd�likd�n dü�mür, getdikc� k�skinl��ir v� bu bar�d� yeni-yeni layih�l�r ir�li sürülürdü. M�s�l�n, V.�.Meqvinov, P.A.Aslanov, M.�.Altuxov, F.Dü-mon v� Q.Q.Royt Kür çay�ndan, M.A.Unanov Göygöld�n, Sorokin is� Alt�a�acdan Bak� ��h�rin� q�d�r su k�m�ri ç�km�k haqq�nda layih�l�r t�klif ets�l�r d�, bu layih�l�r bir s�ra s�b�bl�r, xüsusil� maliyy� ç�tinliyi s�b�bind�n h�yata keçm�mi�di [3, v. 15].1893-cü ild� h�r 3 layih� haz�r olsa da, sonradan] mü�yy�n olunmu�dur ki, göst�ril�n layih�l�r texniki v� iqtisadi bax�mdan düzgün �sasland�r�lmay�b. Qeyd ed�k ki, h�r 3 layih� Bak� ��h�r idar�sinin sufari�i �sas�nda haz�rlanm��d� [2, 26]. M�lum olur ki, göst�ril�n layih�l�rin h�yata keçm�m�sinin s�b�bi t�kc� maliyy� ç�tin-liyi il� ba�l� olmay�b, h�m d� texniki v� iqtisadi bax�mdan düzgün i�l�nib haz�rlanmamas� il� d� �laq�dar idi.

*1 vedr� =12,5 lit.

Page 72: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

72

Bel�lik�, kapitalist inki�af� yoluna q�d�m qoymu� Böyük Bak� s�na-ye rayonunun su t�chizat� m�s�l�si 1893-cü il� q�d�r olan müdd�td� h�l� d� yaln�z quyu sular�n�n ümidin� qalm��d�. Az�rbaycan milli burjuaziya nümay�nd�l�ri t�r�find�n bu sah�d� bir s�ra t���bbüsl�rin ir�li sürülm�si-n� baxmayaraq, heç bir layih� h�yata keçirilm�mi�di.

1893-cü ild�n sonrak� dövrd� is� Böyük Bak� s�naye rayonunun su t�chizat� i�i quyu sular�ndan ba�qa su�irinl��dirici qur�ulardan, Kür v� Volqa çaylar�ndan g�mil�rl� da��nan sudan istifad� olunmas�na �saslan�r-d�. 1893-cü ild� Bak� ��h�r idar�sinin v�saiti hesab�na sutkada gücü 3 min vedr�y� b�rab�r olan su�irinl��dirici qur�unun tikdirilm�si i�in� ba�lan�l-m�� v� art�q 1894-cü ild� bu qur�u istifad�y� verilmi�dir] [2, 26].

XIX �srin sonuna do�ru Bak� ��h�r �halisinin say� 112 mini keçdi-yind�n, ��h�r idar�si t�r�find�n t��kil olunmu� su t�chizat� m�nb�l�ri �ha-linin t�l�bat�n� art�q öd�mirdi] [1, 13]. [Kapitalistl�rin yaln�z öz m�nf�-�tl�rini güdm�si s�b�bind�n ��h�rin su t�s�rrüfat� sah�si istehlakç�lar�n t�-l�bat�n� öd�y� bilmirdi. Buna müvafiq olaraq 1898-ci ild� Bak� ��h�r ida-r�si il� “Artur Koppel” �irk�ti aras�nda günd�lik istehsal gücü 5 min ved-r�y� b�rab�r olan yeni su�irinl��dirici qur�unun tikilm�si bar�d� müqavil� ba�lanm��d�.] Art�q 1899-cu ilin avqustunda yeni qur�u f�aliyy�t� ba�la-m��d� [2, 27-28]. [Lakin yuxar�da göst�ril�n qur�ulardan al�nan su dads�z v� qoxulu, içm�k üçün yarars�z oldu�undan, ��h�rin su t�s�rrüfat�nda mü-hüm d�yi�iklikl�r ed� bilm�mi�di [1, 13].

1899-cu ilin aprelind� Bak� ��h�r Dumas�n�n büdc�sind�n su t�chi-zat� i�inin t�kmill��dirilm�si üçün 70 min rubl kredit ayr�lm��d�r ki, bu v�-saitin d� hesab�na Kür v� ya Samur çay�ndan su k�m�rinin ç�kilm�si, ��-h�rd� çirkab sular�n�n ax�d�lmas� ��b�k�sinin t�kmill��dirilm�si n�z�rd� tutulurdu. Buna müvafiq olaraq ��h�r su t�chizat� komissiyas� �cn�bi mü-t�x�ssisl�rd�n Sterker�, Dümona v� Lindley� su k�m�ri v� kanalizasiya layih�l�rini t�rtib etm�k üçün t�klif m�ktublar� gönd�rmi�di. B�hs olunan dövrd� Rusiya imperiyas�nda pe��kar texniki kadrlar�n çat��mamas� s�b�-bind�n su t�chizat� i�inin t�kmill��dirilm�si üçün ��h�r� xarici müt�x�s-sisl�r d�d�v�t olunurdular [2, 29-30].

Qeyd ed�k ki, h�l� XIX �srin 60-c� ill�rinin sonunda v� 70-ci ill�rd� ��h�r �traf�nda Buzovna k�ndi yax�nl���ndak� Zu�ulba �razisind� yeni su m�nb�yinin axtar�lmas� i�i heç bir n�tic� verm�mi�dir [3, v. 15]. Lakin

Page 73: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

73

buna baxmayaraq,1881-ci ild� Böyük Bak� s�naye rayonunun su il� t�chiz olunmas� i�ini h�yata keçirm�k üçün “Zu�ulba” m�nb�yind�n d� istifad� edilm�si t���bbüsü ir�li sürülmü�dü. Bir müdd�t sonra, y�ni 1889, 1896 v� 1898-ci ill�rd� bu bar�d� yenid�n m�s�l� qald�r�lsa da, bu t���bbüsl�r heç bir n�tic� verm�mi�di. Bel� ki, Zu�ulba suyunun t�dqiq olunmas� za-man� onun t�rkibind� kükürd tur�usu v� xlorlu duzlar�n h�ddind�n art�q çox oldu�u mü�yy�n edilmi�dir. Lakin buna baxmayaraq m�cburiyy�t qar��s�nda qalan Bak� ��h�r idar�si 1903-cü ild� Zu�ulba m�nb�yind�n ��-h�r� su k�m�ri ç�km�k üçün A.S.M�likovla müqavil� ba�lam��d�. Müqa-vil�d� göst�ril�n ��rtl�r� gör�, Zu�ulba suyu �irinl��dirilmi� d�niz suyu il� qat��d�r�ld�qdan sonra istehlakç�lar�n istifad�sin� burax�lmal� idi. Art�q 1904-cü ilin sonlar�nda Zu�ulba su k�m�ri i�� sal�nm��d� v� sutka �rzind� m�d�n rayonlar�n� 45 min vedr� su il� t�min etm�k gücün� malik idi. La-kin Zu�ulba suyunun t�rkibinin h�ddind�n art�q cod olmas� onun istifad�-sini m�hdudla�d�r�rd�. 1908-ci ild� “Artur Koppel” su �irinl��dirici qur�u-su art�q sutka �rzind� 90 min vedr� su verdiyind�n, Zu�ulba su k�m�rin-d�n yaln�z m�d�n rayonlar�nda istifad� olunurdu] [2, 35-36]. [Bundan ba�-qa 1888-ci ild� su müh�ndisi V.�.Meqvinov t�r�find�n d� Kür-Bak� su k�-m�rinin ç�kilm�si bar�d� t�klif ir�li sürülmü�dü. H�min ilin oktyabr�nda müh�ndis P.A.Aslanov bu k�m�rin ç�kilm�si üçün ona konsessiya veril-m�sini xahi� etmi�di. 1890-c� ild� V.�.Meqvinov t�r�find�n bu konsessi-yan�n al�nmas� bar�d� yenid�n v�sat�t qald�r�lsa da, bu v�sat�t] Bak� ��h�r Dumas� t�r�find�n r�dd edilmi�dir] [2, 37-38].

Kür-Bak� su k�m�rinin ç�kilm�si t�dbiri ba� tutmasa da, XIX �srin sonu – XX �srin �vv�ll�rind� müxt�lif yollarla da��nan Kür suyu Böyük Bak� s�naye rayonu �halisinin suya olan t�l�bat�n� mü�yy�n q�d�r öd�-mi�di. Kür çay�ndan g�tiril�n su il� �sas�n 100 min n�f�r �halinin ya�ad�-�� Bibiheyb�t, A���h�r, Qara��h�r, Balaxan�, Sabunçu, Ramana v� Zabrat m�d�n-zavod rayonu t�min olunurdu] [2, 38].

1908-ci ild� Pir�a��da su m�nb�yinin axtar�lmas� i�i h�yata keçirils� d� bu t�dbir heç bir n�tic� verm�mi�dir. [Bak� Neft S�nayeçil�ri Qurultay� �uras�n�n maliyy�-t�fti� komissiyas� t�r�find�n “mü�mmal� mü�ssis�” ad-land�r�lan v� Bak� neft s�nayeçil�rinin növb�ti qurultay�nda q�z��n müza-kir�l�r� s�b�b olan su m�nb�yinin axtar�lmas� i�in� 12 min rubl v�saitin s�rf olunmas�na baxmayaraq, Pir�a�� suyu istifad� üçün yarars�z hesab ol-

Page 74: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

74

unmu�dur. 1908-ci ilin oktyab�nda t�rkibi qurultay �uras� su t�chizat� böl-m�sinin müdiri Y.F.Ta�ianosov, qurultay �uras� texniki c�miyy�tin kim-yaç�s� Her v� müh�ndis Xazanoviçd�n ibar�t olan komissiya Pir�a�� su-yunu müayin� etm�k m�qs�dil� h�min �raziy� ezam olunmu�dular. Sudan götürül�n analizl�r quyulardak� suyun duzlu oldu�unu göst�rmi�dir ki, bunun da s�b�bi h�min suyun d�niz suyu il� torpaqalt� qar�����n�n �m�l� g�lm�si il� ba�l� idi. Bu suyun t�dric�n d�niz suyuna çevrilm�si t�hlük�si oldu�undan, ondan istifad� edilm�si qeyri-mümkün hesab olunmu�dur. H�tta bel� bir fakt da var ki, bir qrup ��xs öz ��xsi i�l�ri il� ba�l� olaraq quyulardan suyu ç�kib ç�xarsalar da, art�q 3 h�ft� idi ki, ondan istifad� ed� bilm�mi�dil�r [5].

1915-ci ild� Böyük Bak� s�naye rayonunun su il� t�chiz olunmas� i�i “Artur Koppel” firmas�n�n su�irinl��dirici mü�ssis�si (sutkal�q gücü 90 min vedr�), “Suraxan�-Kür” inhisarç� c�miyy�tinin ��h�rin c�nubunda yerl���n su anbar� (sutkal�q gücü 50 min vedr�), ��h�rin �sas�n yuxar� his-s�sind� yerl���n v� istifad� üçün dem�k olar ki, yarars�z v�ziyy�td� olan quyu sular�, Balaxan�, Sabunçu v� Ramana neft m�d�nl�ri rayonlar�n�n �halisi üçün “Zu�ulba” �irk�tinin xüsusi su k�m�ri (sutkal�q gücü 40 min vedr�) vasit�sil� h�yata keçirilirdi] [2, 39-40].

Çar hökum�tinin ucqarlarda t�tbiq etdiyi müst�ml�k�çilik siyas�ti su t�chizat� i�ind� d� özünü göst�rirdi. Su t�chizat� i�inin t�kmill��diril-m�si m�qs�dil� h�yata keçiril�n t�dbirl�r� çar x�zin�sind�n bir q�pik d� olsun v�sait ayr�lm�r, bütün x�rcl�r Bak� ��h�r idar�si v� dig�r icraç� qu-rumlar�n üz�rin� dü�ürdü. H�yata keçiril�n t�dbirl�r� baxmayaraq, möv-cud su m�nb�l�ri Bak� s�naye rayonu �halisinin suya olan t�l�bat�n� tama-mil� öd�m�k gücünd� deyildi [1, 16-17].

Yuxar�da göst�ril�n layih�l�rd�n f�rqli olaraq, XIX �srin sonunda Bak�ya d�v�t olunmu� ingilis müt�x�ssisi U.H.Lindleyin t�klif etdiyi su t�chizat� layih�si daha u�urla ba�a çatd�r�lm�� v� “�ollar-Bak�” su k�m�ri-nin ç�kilm�si i�i h�yata keçirilmi�dir.

Lindley Samur dair�si v� Quba q�zas� �razisind� hidrogeoloji ara�-d�rmalar apard�qdan sonra, �ollar v� F�rz�lioba �razisind� güclü yeralt� su ax�n�n�n oldu�unu mü�yy�nl��dirmi�dir. Kür v� Samur çaylar�n� da müa-yin� etdikd�n sonra, Lindley �ollar su m�nb�yinin �n �lveri�li variant ol-mas� üz�rind� q�ti olaraq dayanm��d�r. �ollar suyunun öz keyfiyy�tin�

Page 75: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

75

gör� Kür v� Samur çaylar�ndan daha üstün olmas�, bulaql�q �razisinin güclü yeralt� su ehtiyat�na malik olmas� v� �imaldan c�nuba do�ru meyl etm�si s�b�bind�n su k�m�rinin daha ucuz ba�a g�lm�si kimi amill�r Lindleyin ir�li sürdüyü fikirl�rin �sas�nda dayan�rd�] [2, 30-31].

Lakin b�hs olunan dövrd� mövcud yeralt� sular torpaq sahibl�rinin xüsusi mülkiyy�ti say�ld���ndan, Bak� ��h�r Dumas� Lindleyin t�klifini r�dd etmi� v� ona “Kür”, “Samur” variantlar� üzr� su k�m�ri layih�l�rini haz�rlamaq tap��r���n� vermi�di. Lindleyin “Kür” v� “Samur” variantlar� üzr� veril�n tap��r�qla raz�la�mamas�n�n s�b�bi o idi ki, h�min vaxt çay suyunu t�mizl�m�k üçün istifad� olunan qur�ular keyfiyy�tli deyildi. Ye-ralt� sular is� bu prosesi keçm�d�n �halinin istifad�sin� veril� bil�rdi [2, 31]. [Bundan ba�qa Lindley su t�chizat� üzr� komissiya t�r�find�n v�-saitin ayr�lmamas�n� v� indiy� q�d�r heç bir yerd� bel� bir münasib�tl� rastla�mad���n� da qeyd etmi�dir] [6, 41].

1900-1902-ci ill�rd� Bak� ��h�rind� yay�lan v�ba x�st�liyi Bak� ��h�r idar�sini “�ollar” bulaql���ndan su k�m�ri ç�km�k üçün Lindleyl� layih� t�rtib etm�k haqq�nda müqavil� ba�lama�a m�cbur etdi[2, 32].�lk vaxtlar müqavil�d� n�z�rd� tutulan i�l�r h�yata keçirils� d�, Quba q�zas� �halisinin �ollar suyundan suvarma m�qs�di üçün istifad� etm�si, frans�z qazma firmas�n�n müqavil�d� göst�ril�n müdd�t �rzind� i�in yaln�z 8%-ni görm�si, su k�m�rinin ç�kili�i üçün t�l�b olunan miqdarda kapital�n çat��-mamas� s�b�bl�ri üzünd�n i�l�r dayand�r�lm��d�. Bel�likl�, 20 min rubl v�saitin s�rf olunmas�na baxmayaraq, [su k�m�ri ç�kilm�si m�s�l�si yen� d� h�ll edilm�mi� qalm��d�] [2, 34-35].

1904-cü ild� Lindleyl� �laq�l�r tamamil� k�sils� d�, 1907-ci ild� Bak� ��h�r idar�si yenid�n onunla dan���qlar� b�rpa etmi�di [6, 42]. [Bak� ��h�r Dumas�n�n 1909-cu il mart�n 25-d� keçiril�n növb�ti iclas�nda mü-h�ndis Lindley öz m�ruz�sind� Kür v� Samur çaylar�n�n suyuna nisb�t�n �ollar suyunun h�m gigiyenik, h�m s�naye, h�m d� maliyy� bax�m�ndan daha üstün oldu�unu qeyd etmi�dir [7].

�ollar su k�m�rinin ç�kilm�sini ç�tinl��dir�n dig�r bir amil ondan ibar�t idi ki, bu k�m�rin keçdiyi torpaq sah�l�ri icar�y� verilm�mi�di v� sahibkarlar bu sah�l�r� gör� külli miqdarda pul t�l�b edirdil�r. N�hay�t, 1912-ci ilin yanvar�nda çar II Nikolay�n verdiyi f�rmana müvafiq olaraq su k�m�rinin keçdiyi 770 desyatin torpaq sah�si müsadir� edilmi�di [2, 41].

Page 76: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

76

Bundan bir q�d�r �vv�l, 1911-ci ild� “�ollar-Bak�” su k�m�rinin ç�-kilm�si il� ba�l� olaraq“Bunqe, Braykeviç v� Pala�kovski”, “Müh�ndis Plats” Rusiya �irk�tl�ri v� “Luici Fakkanoni” adl� italyan �irk�ti, “Vuker v� K0” adl� iri ingilis �irk�ti il� dan���qlara ba�lan�lm��d�. Bu dan���qlar�n gedi�ind� “Qriffits v� K0” ingilis �irk�ti t�r�find�n �ollar su k�m�rinin ti-kintisi bar�d� Bak� ��h�r idar�sin� daha bir t�klif daxil olmu�dur. “Qriffits v� K0” �irk�tinin ��rtl�ri maliyy� bax�m�ndan daha �lveri�li oldu�undan su t�chizat� üzr� N�zar�t Komissiyas�n�n 1911-ci il 21 yanvar tarixli icla-s�nda Bak� ��h�r Dumas�na bu �irk�tin t�klifini q�bul edib, “�ollar-Bak�” su k�m�ri tikintisi i�ini h�min podrata t�hvil verilm�si h�val� olunmu�dur [8, v. 77-77-arxa, 78-78-arxa, 79-79-arxa, 80-80-arxa].

Lakin yuxar�da göst�ril�n tikinti �irk�tl�rinin �ollar su k�m�rinin ç�kilm�si i�ini gecikdirm�si s�b�bind�n yaln�z 1917-ci ilin �vv�ll�rind� uzunlu�u 186,5 km olan �ollar su k�m�rinin birinci növb�si ba�a çatd�r�l-m��d�r. B�hs olunan dövrd� Avropan�n �n uzun su k�m�ri olan �ollar-Bak� k�m�rinin tikintisi zaman� 35 podratç� il� müqavil�l�r ba�lanm��, 170 müxt�lif sifari�l�r verilmi�di. Tikinti üçün al�nan t�kc� müxt�lif istiq-razlar�n ümumi m�bl��i t�xmin�n 32 milyon rubla b�rab�r olmu�dur [2, 41-45].

Bel�likl�, XIX �srin 90-c� ill�rin� q�d�r olan dövrd� yaln�z orta �sr quyular� il� t�chiz olunan Bak� ��h�ri �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� quyu suyu, g�mi v� d�mir yolu il� g�tiril�n, �irinl��dirici qur�ulardan al�-nan su il� b�rab�r olaraq, Zu�ulba v� �ollar kimi su k�m�rl�ri il� d� t�c-hiz olunur, gün �rzind� ��h�r� milyonlarla vedr� su verilirdi. Lakin XX �srin �vv�ll�rind� ��h�rin su t�chizat� i�ini t�kmill��dirm�k m�qs�dil� h�yata keçiril�n t�dbirl�r� baxmayaraq, �n�n�vi su m�nb�l�ri v� yeni su k�m�ri n�h�ng Böyük Bak� s�naye rayonunun suya olan t�l�bat�n� tama-mil� öd�m�k gücünd� deyildi [2, 46].

B�hs olunan dövrd� Rusiya imperiyas� �razisind� su t�chizat� üzr� kifay�t q�d�r t�crüb�li müt�x�ssisl�rin olmamas�, texniki avadanl�qlar�n yeni t�l�bl�r� cavab verm�m�si, müxt�lif t�dbirl�rin h�yata keçirilm�si üçün maliyy� yard�m� göst�r�nl�rin say�n�n az olmas� v� s. amill�r üzün-d�n istehlakç�lar�n suya olan t�l�bat� tamamil� öd�nilm�mi�dir. Bu çat��-mazl�qlar bir daha onu göst�rir ki, Rusiya imperiyas� �razisind� t�hsilin s�viyy�sinin a�a�� olmas� s�b�bind�n texniki savada malik olan müt�x�s-

Page 77: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

77

sisl�r yeti�mir, ��h�rin su t�s�rrüfat� sah�sin� n�zar�t olunmas� i�i h�yata keçirilmirdi. Su t�chizat� i�i üzr� �cn�bi müt�x�ssisl�rin d�v�t olunmas�na g�ldikd�, ��h�rd� yaln�z h�r hans� bir epidemiyan�n yay�lmas� t�hlük�si yarand�qda, t�klif olunan layih�l�rin maliyy�l��dirilm�si i�in� yerli inzi-bati idar�çilik orqanlar� t�r�find�n diqq�t ayr�l�rd�.

�ST�FAD� OLUNMU� M�NB� V� �D�B�YYAT 1. Xan�liyev V.M. Bak� ��h�rinin su t�chizat� tarixi (XIX �srin ikinci yar�s� – XX �s-

rin 70-ci ill�ri). Tarix elml�ri namiz�di alimlik d�r�c�si almaq üçün t�qdim edilmi� dissertasiyan�n avtoreferat�. Bak�: 1994, 32 s.

2. Xan�liyev V.M. Bak� ��h�rinin su t�chizat� tarixi (XIX �srin ikinci yar�s� – XX �srin 70-ci ill�ri). Tarix elml�ri namiz�di alimlik d�r�c�si almaq üçün dissertasiya. Bak�: 1993, 174 s.

3. AMEA T�EA, � 5456, qutu 313. 4. ^�� #$��� �.W. �' ���� J��� ���� � �� ����#� ������� � (70-90-�

#��[ XIX �.). ��$: �'��������� @���� �$� @'�����+����� ^^�, 1960, 289 c.

5. «�� �», 1908, 8 �������, � 158. 6. ������$ �� $��������� ��� '` � #. ��$. ��$: �'�� � ���$���-

��#� %���� �� ����#� ^����, 1924, 48 c. 7. «��$», 1909, 27 ���, � 69. 8. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi (ARDTA), f. 389, s. 7, i� 17.

Polad X�lilov XIX �SR�N SONU – XX �SR�N �VV�LL�R�ND� BÖYÜK BAKI S�NAYE

RAYONUNUN SU T�CH�ZATI ÜZR� LAY�H�L�R V� ONLARIN TALEY�

XÜLAS�

M�qal�d� �imali Az�rbaycan s�nayesind� kapitalist münasib�tl�rinin �n yüks�k inki�af m�rh�l�sin� q�d�n qoydu�u bir dövrd� Böyük Bak� s�naye rayonunun su il� t�chiz olunmas� m�s�l�si öz �ksini tapm��d�r. Müxt�lif inzibati idar�çilik orqanlar� t�r�find�n Bak� ��h�rinin su t�s�rrüfat� sah�sind� bir s�ra t�dbirl�r h�yata keçirils� d�, ��h�r �halisinin say�n�n artmas�, neft s�nayesinin sür�tli inki�af� s�b�bind�n mövcud su m�nb�l�ri �halinin suya olan t�l�bat�n� tamamil� öd�y� bilm�mi�dir. Bir s�ra müt�x�s-sisl�r t�r�find�n su t�chizat� üzr� t�klif olunan layih�l�rin q�bul edilm�m�si v� ya za-man bax�m�ndan gec h�yata keçirilm�si is� h�min layih�l�rin texniki v� iqtisadi bax�m-dan düzgün i�l�nib haz�rlanmamas� v� maliyy� probleml�ri il� ba�l� olmu�dur.

Page 78: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

78

��_&; {&_*_�/ ������ �� ������ ����\ ���]$�����%� � ���

����$�%� � �� � ����� XIX– � | �� XX ����� { �����

���\]�

W ����� ������ ����� ������ �������+�� � ����[]�����#� ���� ����]�#� ��$ � ��� �� �&� �[�]�#� |�� �'� � � �� �� �� &��� } ����-]�� � � ^������� @'�����+��. �������� � ��, &�� �� ������[ �� � ���-� ��[} ��#��� $������ � �[� ��� '���[ �'� &�[� ������ �� � � ����� �����#� }�'����� #���� ��$, '-' ���� & �� #�������#� ������ �, �[����#� �'� � � ��J����� ����[]������� �$w����$\w � ����[� ���&� � �� ��#� ������& �� ��������\ ����������� ������ � � ����. ��� ������+���[} ��� �� ��� � |������� �������� �� ����������&�� \ � +� ��$w��������[� ��'��ee ��}� &��� � |����� &��� � �����[ |� } �������� �� �[� ���+�[� ���'�� ���#�������[ '-' J �����[} �������.

Polad Khalilov

PROJECTS IN THE FIELD OF WATER SUPPLY IN INDUSTRIAL DISTRICT OF GREAT BAKU AND THEIR FATE IN THE LATE 19TH AND EARLY 20TH

CENTURIES

SUMMARY

The article conciders water supply in the industrial district of Great Baku during the period of the highest stage of capitalist development in North Azerbaijan. Although various activities in water supply of Baku were implemented by administrative autho-rity, existing water sources could not satisfy the demand of population for water becau-se of the growth of urban population, the rapid development of the oil industry. A num-ber of projects on water supplies suggested by the experts,or carried out in a later time technical and economical aspects of these projects were not prepared duly because of the financial problems.

Page 79: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

79

HACI ZEYNALABD�N TA!IYEV- �OLLAR-BAKI SU K�M�R�N�N T�K�NT�S�N�N �SAS T���BBÜSKARIDIR

Hac� H�S�NOV AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu

“Az rbaycan�n yeni tarixi” �öb sinin müdiri, t.üf.d., Dövl t mükafat� laureat�

X�z�rin sahilind�, Ab�eron yar�madas�n�n c�nub-q�rb hiss�sind� yerl���n q�dim Bak� uzun �srl�r boyu n�inki Az�rbaycan�n, eyni zamanda C�nubi Qadfqaz�n sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi v� m�d�ni h�yat�nda bö-yük rol oynam�� Az�rbaycan ��h�rl�rind�n biridir. O, D�rb�nd, Hac�t�r-xan (H��t�rxan) v� �nz�li ��h�rl�ri il� birlikd� X�z�r hövz�sinin �n �h�-miyy�tli limanlar�ndand�r. Bak� orta �srl�rd� �irvan�ahlar dövl�tinin(816-1538) m�rk�zl�rind�n, Az�rbaycan S�f�vil�r dövl�tinin(1501-1736) qala-s�ndan v� n�hay�t coxsayl� i��alç�lar�n can atd���, h�mçinin 1806-c� ilin fevral�nda ��h�rin qala divarlar�n�n önünd�- Nax�rbulaq adl� yerd� öldü-rülmü� infanteriya general� P.D.Sisyanovun q�tl� yetirildiyi liman-qala ol-mu�dur.

Bak� ��h�ri 1806-c� ilin okyabr�ndan i��al olunmu�, �vv�lc� eyniadl� �yal�tin (1806-1840): sonra X�z�r �yal�tinin (1841-1846) t�rkibind� eyni-adl� q�zan�n (1841-1917) v� �amax� quberniyas�n�n (1846-1859) m�rk�zi-n� çevrilmi�dir.1859-cu ild� ba� ver�n d�h��tli �amax� z�lz�l�sind�n son-ra quberniya m�rk�zi �amax� ��h�rind�n Bak�ya köçürülmü�dür. Bu ��h�r �imali Az�rbaycanda i��alç� Romanovlar rejiminin süqutuna q�d�r eyni-adl� quberniyan�n m�rk�zi olmu�dur. 1859-cu il� q�d�r �halinin say� 9 min n�f�rd�n az olan, sad� �yal�t ��h�ri olan Bak� 1872-ci ild� neft s�na-yesind� iltizam sisteminin l��vind�n (bax:2;3;5) sonra sür�tl� inki�af et-m�y� ba�lam��d�r. Çox q�sa müdd�t �rzind� XIX �srin son otuzilliyind� �halisinin say� 110 min n�f�rd�n çox olan Bak� n�inki Rusiya imperiya-s�nda n�h�ng s�naye m�rk�zin�, el�c�d� bütün dünyada “Neft Akademi-yas�na” çevrilmi�dir (bax:2;3;5).

Lakin bu n�h�ng s�naye ��h�rinin yenid�n qurulmas�, xüsus�n d� su t�minat� ac�nacaql� v�ziyy�td� qal�rd�. Tez-tez v�ba v� dig�r yoluxucu x�st�likl�rin yay�lmas� il� mü�aiy�t olunan antisanitariyan�n hökm sürm�-si n�tic�sind� yüzl�rl� insan h�yat�na son qoyulurdu.

Page 80: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

80

Xan hakimiyy�ti dövründ�n qalm�� k�hriz v� quyular z�ruri su t�l�-bat�n� bel� öd�m�k qabiliyy�tind� deyildi(1,v.56-56arx.). H�l� 1859-cu ild� �amax�n�n h�rbi qubernatoru knyaz Tarxan-Mouravovun cani�in Bar-yatinskiy� “Bak� ��h�rind� su t�chizat�n�n inki�af� m�s�l�sinin icmal�” adl� m�ruz�sind� qeyd edirlidi ki, Bak� ��h�r idar�sinin su t�chizat� üzr� komissiyas� ��h�rin suya güclü t�l�bat�n�n olmas�n� etiraf edir (1,v.56arx.). Qubernator yaz�rd� ki, “yegan� Xan su anbar�nda su yer s�thind�n 30 pill� a�a��dad�r; susatanlar�n b�z�n çirkli qablarla buradan götürdükl�ri su pil-l�l�r� da��l�r, a�a��ya ax�r v� bu su hövz�sini çirkl�ndirir” (1,v.56 arx.). Qubernator suyu ��h�rd�n bir neç� verst aral� olan bulaqdan “ba�qa kanal-la ��h�r� g�tirm�yi, qala v� for�tadtda yerin üz�rind� örtülü hovuzlar in�a olunmas�n� t�klif edirdi. Bu hovuzlardan suyu kranlarla götürm�k müm-kün olard�; cani�in t�r�find�n 1859-cu il noyabr�n 30-da bu i� üçün 6000 rublluq kredit� icaz� verilirdi ki, h�min kredit d� ��h�r g�lirl�rinin qal�qla-r� hesab�na geri qaytar�lmal� idi(1,56 arx.).

1860-c� ild� knyaz Sisianovun heyk�li yax�nl���nda hovuz tikildi, eyni zamanda Bak� sakinl�ri Hac� �eyx�li v� Hac� A�a Dada�ovun 200 rublluq ian�si hesab�na Xan k�hrizin� axan suyun gücl�ndirilm�si üçün bir neç� quyu qaz�ld�.

1864-cü ild� Sisianov hovuzunun yenid�n qurulmas� h�yata keçiril-di, 1859-cu ild� ayr�lm�� 6 min rubldan qalan v�saitin hesab�na su k�m�ri-nin gücl�ndirilm�si h�yata keçirildi. 1865-ci ild� su “Komendant ba��na (indiki Mixaylov ba��)* ç�kilmi�di ki, buna da . 500 rubl ayr�lm��d�”.

Bu vaxt ��h�rd� üç-Xan, Sisianov v� Komendant su anbarlar� möv-cud idi.

1867-ci ild� qubernator Kolyubakin� hovuzlar�n tikintisi v� yeni yer-l�r� su ç�kilm�si üçün ehtiyat kapital�n (55880 rub.) 5000 rublundan isti-fad� etm�y� icaz� verilir. Quberniya arxitektorunun köm�kçisi Qas�m b�y Hac�babab�yov t�r�find�n Xan su anbar�ndan da� körpüy� q�d�r su k�m�-ri ç�kili�i üzr� i�l�r yerin� yetirilmi�di.Burada ümumi m�bl��i 2450 rubl 34 q�pik olan i�l�r görülmü�, bu v�saitl� g�mil�ri v� qay�qlar� su il� t�min etm�k üçün f�vvar�li su anbar� tikilmi�, bu anbar� körpü il� birl��dir�n v� f�vvar�ni su anbar� il� �laq�l�ndir�n kanal ç�kilmi�di.

*Söhb�t indiki Filarmoniya ba��ndan gedirdi –H.H.

Page 81: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

81

Bundan sonra Mariinski (Malakan)* ba��na su k�m�ri ç�kildi v� bu-rada hovuz tikilildi.

Qubernator Kolyubakin haql� olaraq hesab edirdi ki, �halinin durma-dan artd��� ��raitd� ��h�r quyular�ndan ç�xar�lan su ��h�rin su ehtiyaclar�-n� öd�m�k üçün kifay�t etm�y�c�kdir. Ona gör� d� o, 1869-cu ild� mü-h�ndis-hidravlik �abanova Ab�eron yar�madas�nda içm�li su axtar�lmas� il� ba�l� göst�ri� verdi.

Buzovnada tap�lm�� qayna��n�n günd�lik su verimi 27000 vedr�** t��kil edirdi, buradan Bak�ya su k�m�rinin ç�kilm�si is� 160.000 rubla ba�a g�l� bil�rdi. Günd� 64000 vedr� h�cmind� su ver� bil�c�k m�nb� is� “Batman bostanlar�” adl� yerd�, Bak�dan 22 verst aral�da a�kar edildi.H�r iki layih� baha oldu�u üçün h�yata keçirilm�di. Hidravlik �abanov bel� hesab edirdi ki, su ��h�rin özünd� artezian quyular� v� ya sad� quyular vasit�si ç�xar�lm�-l�d�r. Bir neç� qazma quyusundan duzlu, içm�y� yaras�z su ç�xd�.

1871-ci ild� ��h�rin II hiss�sind� bulvardak� a�aclar� sulamaq üçün ��h�rin �imal hiss�sind�ki quyulardan su k�m�ri c�kildi.Borunun a��z�n�n �ks�riyy�ti suyun s�viyy�sind�n yuxar�da yerl��irdi v� bunun da n�tic�-sind� borunun maililiyin� baxmayaraq su onun ancaq 3\2 hiss�sin� çat�r-d�,özü d� bu quyudak� suyun azl��� da özünü göst�rirdi.

1878-ci ild� Bak�da ��h�r �sasnam�si t�tbiq olundu. ��h�rin su t�c-hizat� m�s�l�si ictimai �dar�nin tabeçiliyin� keçdi. Bu vaxta kimi suya t�-l�bat güclü ��kild�,xeyli artm��d�(1,v.57arx.).

Quyular�n çox hiss�si is� duzlu v� cod su verirdi. Sisianov f�vvar�si d�, sözsüz ki, ziyanl� idi.

1879-cu ild� H.Z.Ta��yevin t�klifi il� Duma “su axtar�lmas� v� �n yax�� su k�m�ri layih�sinin mükafatland�r�lmas�” üçün 1000 rubl ay�rd�... “T�klif edil�n layih�l�rin dem�k olar ki, ham�s� su k�m�rinin bahal���na gör� r�dd olundu”(1,v.58).

1884-ci ild� Duma “ilk növb�d�” f�aliyy�tsizlik v� ç�kilmi� x�rcl�-rin hesabat�n� t�qdim etm�diyin� gör� su k�m�ri Komissiyas�n�n i�ini pis-l�di. H�min ild�c� O.K.Lents Ab�eron yarmadas�n�n �imal-��rqind� yerl�-��n Pir�a��, Kürd�xan�, Zabrat, Ma�ta�a v� Nardaran k�ndl�rind�n su g�-

* �ndiki X�qani ba�� – H.H. ** 1 vedr� = 12,5 litr.

Page 82: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

82

tirm�yi v� ��h�ri 40 il müdd�tin� “günd� 150000 vedr� (h�r vedr�si 1\4 q�-pik olmaqla)su il� t�hciz etm�yi öz üz�rin� götürdü. 1885-ci ilin sentyab-r�nda “Ma�ta�a b�ndi”adl� yerd� sutkada 26000 vedr� su ver�n s�naq qu-yusunun qaz�lmas� ba�a çatd�r�ld�”(1,v.58arx.).

Lakin ayr�lan v�saitin azl���, el�c� d� “Ma�ta�a” suyunun codlu�u Lentsi bu i�d�n �l ç�km�y� m�cbur edir. 1888-ci ild� Tiflis sakini V.�.Meqvinov v� P.A.Aslanov Bak�ya 40-50 il �rzind� Bak�n� su il� t�min ed�c�k su k�m�rinin Kür v� Araz çaylarlndan ç�kilm�si bar�sind� konses-siyan� t�klif etdil�r.

1889-1891–ci ill�rd� xüsusi komissiyan�n uzun-uzad� iclaslar� gedir, bu iclaslarda h�min layih�l�r v� dig�r layih�l�r n�z�rd�n keçirilirdi. Bu la-yih�l�rin iç�risind� M.A.Unanovun 1890-c� ild� t�klif etdiyi v� Göygöld�n Bak�ya su ç�kilm�sini n�z�rd� tutan layih� d� var idi (1, vv. 59-59 arx.).

1890-c� ild� Bak� ��h�r dumas� H.Z.Ta��yevin m�sl�h�ti il� Sisianov kanal�n�n t�miri üçün 3 min rubl ay�rd�. Bu kanala quyular da birl��diril-mi�di. H.Z.Ta��yev az-çox yararl� suya malik olan bu quyular� ��xs�n özü seçmi�dir (1, v. 59 arx.).

1892-ci ild� Bak� ��h�ri v� bak�l�lar d�h��tli v�ba epidemiyas�n� ya-�ad�lar v� art�q 1893-cü ild� Bak� ��h�r idar�sinin sifari�i il� Altuxov, Dü-mon v� Royt t�r�find�n haz�rlanm�� Kür-Bak� su k�m�rinin layih�si Mos-kvadak� “Neptun” texniki kontoruna, 1894-cü ild� is� imperiya Daxili ��-l�r Nazirliyinin tikinti-texniki komit�sin� texniki ekspertizaya gönd�rildi (1, vv. 60-65 arx.).

1894 v� 1899-cu ill�rd� Bak� ��h�r idar�si böyük m�sr�fl�rl� (müva-fiq olaraq 200000 v� 440000 rubl) suyu içm�y� yararl� olmayan v� baha ba�a g�l�n iki �irinl��dirici tikdirdi (1, vv. 59 arx.-61 arx.).

H�l� 1897-ci ild� H.Z.Ta��yev Bak�ya Kür suyunun paroxodlarla da-��nmas�n� t�klif etmi�di. Müh�ndis Q.Royt 1899-cu ild� Sumqay�tçay ça-y�nda su anbar�n�n tikilm�sini t�klif etmi�dir.

N�hay�t, 1899-cu il iyulun 3-d� (15-d�), özünün dediyin� gör�, Av-ropan�n 35 ��h�rind� su t�hcizat� sisteminin qurulmas�na r�hb�rlik etmi� tan�nm�� ingilis müh�ndis-hidravliki 2 n�f�r dig�r müh�ndisl� birlikd� Bak� ��h�rin� d�v�t edilirl�r. Uilyam Harleyn Lindley özünün 1899-cu il 4 avqust tarixli cavab�nda ��rtl�rini bildirir v� 1899-cuil oktyabr�n birinci yar�s�nda Bak�ya g�lir.

Page 83: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

83

T�crüb�li müt�x�ssis Bak�ya suyun Qusar-H�zr�-�ahda�-�ahbuzda� �razisind�n g�tirilm�sini t�klif edir. H�min ilin dekabr�ndaca Bak� ��h�r dumas� U.Lindley� Kür v� Samur istiqam�tl�rind� axtar�� i�l�rinin apar�l-mas�n� tap��r�r. Lakin bununla yana��, Bak� ��h�r dumas� su komissiyas�-n�n su m�nb�l�rinin axtar��� i�l�rin� t�l�b etdiyi 150 min rubl ayr�lmas� t�klifin� r�dd cavab� verir (1, v. 62 arx.). Bak� ��h�r dumas� il� Lindley aras�nda müqavil� imzalanmam�� qal�r (1, v. 63).

Ancaq su komissiyas�n�n t�kidli t�klifl�rind�n sonra U.Lindley 1901-ci il may�n 10-da yenid�n Bak�ya g�lir v� yenid�n ��h�r dumas� v� v� ��h�r idar�sin� bulaq suyu variant� üz�rind� dayanma�� t�kidl� t�klif edir. Su komissiyas� is� bu axtar�� i�l�ri üçün ��h�r dumas�ndan 3 min rubl ist�yir (1, v. 63).

1901-ci il iyunun 16-da ��h�r dumas� bu müraci�ti r�dd edir v� �ksi-n� Kür v� Samurdan su k�m�rl�rinin, habel� Bak� ��h�rind� kanalizasiya x�tl�rinin ç�kilm�si layih�l�rinin i�l�nilm�si üçün �lav� maliyy� v�saiti ay�r�r. Art�q bir h�ft�d�n sonra, 1901-ci il iyunun 23-d� Bak� ��h�r idar�si il� müh�ndis U.Lindley aras�nda Kür v� Samur su k�m�rl�rinin ç�kilm�si üzr� axtar�� i�l�rinin apar�lmas� bar�d� müqavil� imzalan�r. Müqavil�y� gör�, U.Lindley 1902-ci ilin aprelind� axtar��-t�dqiqat i�l�rini ba�a çat-d�rmal� v� layih�l�ri h�min ilin oktyabr�nda t�hvil verm�li idi (1, v. 63).

Bu �h�miyy�tli tarixi anda, y�ni bak�l�lar�n hans� suyu içm�k m�s�-l�si h�ll olunark�n, böyük v�t�np�rv�r Hac� Zeynalabdin Ta��yevin müd-rikliyi v� irad�si bütün gücü il� özünü t�zahür etdirir.

Biz bundan sonrak� hadis�l�ri H.Z.Ta��yevin özünün sözl�rinin ixti-yar�na verm�k ist�rdik. Xo�b�xtlikd�n bu sözl�r onu Bak� ��h�r Dumas�na ünvanlanm�� v� Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarixi Arxivinin fondla-r�nda günümüz� q�d�r g�lib ç�xm�� q�z�bli müraci�tl�rind� qorunub sax-lan�lm��d�r:

“T�cili

Bak� $�h�r idar�sin� N�sli f�xri v�t�nda$ 1-ci gildiya Bak� taciri H.Z.Ta��yevd�n

22 iyun 1901-ci il % 425 Bak� $�h�ri Bak� ��h�r dumas�n�n özünün19 iyun iclas�nda müh�ndis V.Lindle-

yin g�l�c�k Bak� su k�m�ri üçün yeralt� suyun axtar�lmas� m�qs�dil� s�-

Page 84: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

84

naq quyular�n�n qaz�lmas� t�klifini müzakir� etdiyi v� t�l�b olunan m�bl�-�i ay�rmaqdan imtina etdiyini (bel� ki, qlasn�lar�n çoxu V.Lindleyin gös-t�rdiyi yerd� ��h�r üçün kifay�t q�d�r yeralt� suyun tap�lmas�na inanm�r) t�sadüf�n e�id�r�k, m�n köhn� yerli sakin kimi do�ma ��h�rin m�nafel�ri-ni ür�yim� yax�n tutaraq v� Tiflisin r�dd etdyi Kür v� ya Samurun çirk-l�nmi�, bulan�q sular�ndan yeralt� bulaq suyunun h�mi�� üstün oldu�una �min olaraq, Bak� ��h�r idar�sind�n xahi� edir�m ki, müh�ndis V.Lindley t�r�find�n yeralt� sular�n axtar�lmas� üzr� t�klif etdiyi i�l�ri m�nim hesab�-ma h�yata keçirsin. Bu i�� a�a��dak� ��rtl�rl� m�n 25 min rubl v�sait ay�r�ram: 1.�g�r Lindleyin s�naq axtar��lar� u�urla n�tic�l�n�rs�, y�ni sü-but ets�l�r ki, Lindleyin su ç�xama�� t�klif etdiyi yerl�rd� ��h�rin t�l�bat� üçün kifay�t q�d�r su var, onda ��h�r m�nim hesab�ma ç�kilmi� x�rcl�ri m�n� qaytarmal�d�r v� 2.�g�r ��h�r idar�si indi m�nim bu t�klifimi Du-maya m�ruz� ed� bilmirs�, onda idar�d�n xahi� edir�m ki, m�nim t�klif etdiyim pullar� q�bul etsin v� su t�chizat� komissiyas� vasit�sil� i�l�r� ba�-las�n ki, bu m�s�l� sonra Dumada müzakir� olunsun, �g�r Duma bunu q�-bul etm�s� (1, v. 77 arx.), bu x�rcl�ri yen� d� ��xs�n öz üz�rim� götürü-r�m. Özü d� ��h�r idar�sind�n xahi� edir�m ki, m�nim bu �riz�m� imkan q�d�r tez cavab versin, bel� ki, bu günl�rd� m�n mü�yy�n müdd�t� Bak�-dan getm�yi n�z�rd� tuturam (1, v. 78).

...Yeralt� sular�n kifay�t olmas�na �übh� ed�n Duma qlasn�lar�n�n n�z�rd�n çatd�rmaq üçün onu da �lav� etm�yi art�q saym�ram ki, m�n tamamil� �min�m ki, Lindley çoxlu yeralt� su tapacaq v� bu su n� q�d�r ki, külli miqdarda su ver�n �ahda� da�� öz buzlaqlar� il� mövcuddur, ��h�ri �b�di olaraq su il� t�min ed� bil�c�kdir.

H.Z.Ta#�yev” (1, v.78). Art�q 1901 il iyunun 9-da ��h�r idar�si katibinin m�lumat�na gör�,

“Duma Ta��yev� duman�n t�rkibi ad�ndan t���kkür etm�kl� onun 25 min rubl t�klifini q�bul etm�yi yekdillikl� q�rara alaraq, ��h�r yeralt� sudan istifad� ed�c�yi t�qdird� h�minn pullar� geri qaytarma#� öhd�sin� gö-türdü(f�rql�ndirm� bizimdir-H.H.)(1,v.77). Q�rar�n son hiss�si Böyük Mesenat�n h�m q�z�bin�, h�m d� istehzas�na s�b�b oldu. O, h�min ilin dekabr�nda Bak� ��h�r idar�sin� yenid�n bu haqda müraci�t edir:

Page 85: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

85

“Al�n�b I. XII.1901-ci ild� H.Z.Ta��yev. 05 dekabr 1901 il. %230

��h�r &dar�sin� Lütfkar Mixail A�ayeviç Belyavskiy� M�nim Bak� ��h�r idar�sin� bu ilin iyunun 22-d� t�qdim etdiyim �ri-

z�md�n Siz� b�llidir ki, m�n hans� mülahiz�l�r v� ��rtl�r �sas�nda V.Lind-leyin s�naq axtar��lar�n�n m�nim hesab�ma h�yata keçirilm�sini t�klif et-mi��m... Bu m�s�l� il� ba�l� 25 min rubl ayr�lmas� il� m�n heç d� bu m�b-l��in Bak� ��h�rinin xeyrin� ian� etm�k m�qs�dini güdm�mi��m, çünki yax�� bil�r�k ki, bu ��h�r ilkin t�l�bat�n( bunlara �übh�siz ki, su t�hcizat� da aiddir) öd�nilm�si üçün kifay�t q�d�r v�sait� malikdir, m�n bel� fikr� dü�� bilm�zdim(1,v.79). Lakin m�n buran�n köklü sakini kimi yax�� sa�lam guya möhtac olan do�ma ��h�rimin ehtiyac�n� ür�yim� q�bul ed�r�k ��h�r ictimai idar�sini V.Lindleyin t�klifini q�bul etm�y� sövq etm�k m�qs�di il� yuxar�da qeyd olunan t�klifimi etm�k m�cburiyy�tind� qald�m.

Hal-haz�rda m�n yuxar�da izah olunan t�klifi ver�r�k a�a��dak� mü-lahiz�l�rimi bildirm�yi laz�mi hesab edir�m: M�n tam �min idim ki, V.Lindley bu i�in müt�x�sisi kimi qeyd olunan yerd� ��h�r �halisinin dai-mi olaraq qidalanmas� üçün yeralt� sa�lam suyun axtar�lmas�nda vicdanla v� ��xs�n i�tirak edir. Çünki V.Lindleyin izahat�ndan as�l� olmayaraq ��x-s�n m�n� m�lumdur ki, h�min yer yeralt� su il� z�ngindir, ona gör� d� m�n qeyd olunan m�bl��i bu i� üçün ay�rd�m ki, bununla ilk növb�d� ��-h�r ictimai idar�sini V. Lindleyin t�klifl�rini q�bul etm�yin z�ruri olmas� q�na�tin� g�lm�y� inand�r�m, ikinci növb�d� is� h�min yerd� ��h�r �hali-sinin qidalanmas� üçün kifay�t ed�c�k q�d�r içm�li suyun olmas�na �übh� ed�n duma üzvl�rinin �ks�riyy�tini bu fikrind�n da��nd�r�m(1,v.80). Görü-nür ki, duma üzvl�rinin �ks�riyy�ti axtar��lar�n apar�lmas� n�z�rd� tutulan yer bar�d� heç bir t�s�vvür� malik deyildir, buna gör� d� buradan kifay�t q�d�r su tap�larsa bel� onun ��h�r �halisini daim içm�li su il� t�min ed� bil�c�yin� �übh� edirl�r. Burada izah etm�k laz�md�r ki, h�min �razi m�-lum �ahda� da��n�n yamac� v� ya �t�yidir, h�min yer daim �ahda� buz-laqlar�ndan axan su il� qidalan�r. Dem�li, n� q�d�r ki, �ahda� özünün dai-mi qar papa��n� ç�xarmay�b o vaxta q�d�r onun buzlaqlar� mövcud olacaq-d�r v� bu yerd� yeralt� su tük�nm�y�c�kdir. N�hay�t, �g�r 25-30 min rubl s�rf olunmu� bu su axtar��lar�n�n bir n�tic� verm�y�c�yini v� yaxud suyun az tap�laca��n� fikirl��s�k, onda �n az�ndan yax�� sa�lam suyun axtar���

Page 86: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

86

üçün t�dbir gördüyü, ona gör� d� bar�d� ��h�r idar�sinin vicdan�n�n t�miz olacaqd�r (1,v.79 arx.)...

�ndi, Sizin yazd���n�z 16 noyabr tarixli 251 sayl� m�ktubunuzdan bel� ç�x�r ki, m�nim �riz�m, t��ssüfl�r olsun ki, xüsusu r��b�t do�urma-m��d�r.��h�r dumas� m�nim t�klifl�riimi müzakir� ed�r�k, g�l�c�kd� an-la��lmazl�qlardan uzaq olmaq üçün onun q�bulunu bu ��rtl� mümkün he-sab etmi�di ki,m�nim t�klif etdiyim 25 min rubl m�n� ictimai idar� Bak� ��h�rinin qidalanmas� üçün bulaq (yeralt�) suyundan istifad� ed�rs� qay-tar�lmal�d�r. Dem�li, bu yolla ��h�r �halisini tam t�min ed� bil�n bu q�d�r su tap�larsa, lakin ictimai idar� hans� s�b�bl�rd�n bu sudan istifad� etm�k ist�m�s�, m�nim t�klif etdiyim 25 min rubl m�n� qaytar�lmamal�d�r. Bu ��rtl�rl� m�n raz�la�a bilm�r�m, çünki bu, art�q yuxar�da qeyd etdiyim kimi, heç bir ian�y� ehtiyac duymayan varl� ��h�r� utanc ver�n ian�y� b�-rab�r olard�. �ks halda bizim ��h�r �halisinin maraqlar� namin� yax�� su-yun axtar�lmas�na bir neç� on min s�rf etm�k imkan�m�z var (1,v.81).

H�r ehtimala qar�� m�n bu ilin 22 iyun tarixli �riz�md� V.Lindleyin yeralt� suyun s�naq axtar���na dair etdiyim t�klifl�r v� orada göst�ril�n ��rtl�rd�n imtina etmir�m (1, v.81 arxa ). Bu göst�ril�nl�r bar�d� Siz� m�lumat verm�kl� b�rab�r yuxar�da qeyd olunan 251 sayl� m�ktubunuza cavab olaraq m�nim Siz� olan d�rin hisl�rimi q�bul etm�nizi acizan� ��kild� xahi� edir�m.

H.Z. Ta��yev”

1902-ci il 19 avqustda m�ruz� edilmi$dir ( 1,v.81 arx.). T��ccüblüdür ki, ��h�r orqanlar�n�n astag�lliyi o d�r�c�d� güclü idi

ki, m�h�ur ictimai xadim, xeyriyy�çi v� s�nayeçinin bel� vacib müraci�ti yaln�z t�xmin�n 9 aydan sonra – 1902-ci il avqustun 19-da dumaya m�ru-z� edilmi�di (1, v. 81 arx.). �ollarda qaz�lm�� quyular�n su verm�si Lindle-yin haql� oldu�unu sübut etdi. Yeralt� suyun h�cmi Bak�n�n i�m�li suya olan ehtiyac�ndan on d�f� art�q idi. Uzun sür�n v� çoxsayl� c�hdl�rd�n sonra 1910- cu ild� imperiyan�n nazirl�r �uras� Bak� ��h�rin� �ollar- Bak� su k�m�rinin ç�kili�i üçün ümumi h�cmi 27 milyon rubl v� 13,5 milyon rubl olmaqla iki istiqraz buraxma�a icaz� verir. “Sonralar bu pul kifay�t etm�diyind�n 1915-ci ild� daha 12 milyon rubl borc almal� olmu�dular” ( bax: 6).

Page 87: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

87

1916-c� ilin sonuna do�ru dünyada �n uzun ( t�xmin�n 190 km) su k�m�ri olan – �ollar–Bak� su k�m�rinin tikintisi ba�a çatd�. “Tikintinin getdiyi bütün müdd�t �rzind� ( t�xmin�n 6 il- H.H.) Bak� idar�si 35 iri müqavil� ba�lam�� v� 170-d�n çox sifari� etmi�dir... 1917-ci il yanvar�n 21-d� Bak� ��h�rind�, Krasnovodsk küç�sind� (indiki S�m�d Vur�un-H.H.) ilk su göründü, sonrak� gün is� �ollar-Bak� su k�m�rinin ba� in�aat-ç�s� U.Lindley, Bak� ��h�r r�isi L.B�ç v� çoxsayl� r�smi ��xsl�r,qonaqlar v� m�tbuat�n i�tirak� il� �ollar suyunun ��h�rin �amax� yolunun arxas�nda yerl���n ba� t�zyiq rezervuar�na burax�l��n� h�yata keçirdi (7) . B�zi m�lu-matlara gör�, bu ��r�fli missiya m�hz H.Z.Ta��yev� olunmu�dur. Lakin o, bu ��r�fi böyük lütfkarl�qla Lindley� güz��t� getmi�dir.

U.Lindley yerin� yetirilmi� i�l�rin möht���mliyini xat�rlayaraq, eti-raf edirdi ki, “t�kc� Q�rbi Avropada 35 ��h�rd� m�n su k�m�ri v� kanali-zasiya ��b�k�l�ri tikmi��m. Lakin m�nim qism�tim� indiy�d�k bu su k�-m�ri kimi texniki c�h�td�n möht���m v� bel� ç�tin i� dü�m�mi�dir” (7). Bu, dahi v� çox istedadl� su müh�ndisi çoxdan h�yatda yoxdur (U.H.Lind-ley 1917-ci ilin sonunda v�fat etmi�dir; onun v�fat� Bak� ictimaiyy�ti v� m�tbuat� t�r�find�n çox böyük hörm�t v� minn�tdarl�qla qeyd olunmu�dur – H.H.), Ta��yev d� Lindleyd�n sonra o q�d�r d� çox ya�amad�. Lakin Böyük Az�rbaycanl�n�n – Hac�n�n dediyi kimi, �z�m�tli �ahda��n �t�kl�-rind�n g�l�n t�rt�miz bulaq suyu indiy�d�k bak�l�lara v� h�tta birc� günlü-y� bu Kül�kl�r ��h�rin� g�l�n h�r k�s� xidm�t edir. Hac� haqq�nda xatir�-l�r o q�dr güclü v� möht���mdir ki, el yadda�� v� dili h�tta �ollar-Bak� su k�m�rinin bütün ç�kili�ini onun ad�na ç�x�r.

�stifad� olunmu� qaynaqlar v� �d�biyyat�n siyah�s�

1. ���$��������[� ���� &��� � �} � @'�����+����� ����$�� � , J. 389, ��.

7, �. 13. 2. Az�rbaycan tarixi, 7 cildd�. 4-cü cild. Bak�, Elm, 2007. 3. ����� � @'�����+�. W 3-} ��. �. 2. ��$, 1960. 4. �# �� �.@. ����� � #���� ��$ � ������ ����� �� XIX ��� (1806-1859 ##.).

��$, ���, 1999. 196 �. 5. Xan�liyev V. Bak� ��h�rinin su t�chizat� tarixi (XIX �srin ikinci yar�s� –XX �srin 70-ci

ill�ri). Tarix elml�ri namiz�di alimlik d�r�c�si almaq üçün t�qdim olunmu� dissertasi-yan�n avtoreferat�. Bak�, 1994, 24 s.

6. http://www.regionplus007/ru/arxivles/view/5513 7. http://www.baku.ru/enc-show.php&id=56246&cmm-id-276

Page 88: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

88

Hac� H�s�nov H.Z.TA!IYEV – �OLLAR-BAKI SU K�M�R�N�N T�K�NT�S�N�N BA�LICA

T���BBÜSKARI

XÜLAS�

M�qal�d� XIX-XX �srin �vv�ll�rind� Bak� v� onun q�s�b�l�rinin su t�chizat� ta-rixinin b�zi m�s�l�l�ri ara�d�r�l�b. Burada indiy�d�k az m�lum olan qaynaqlar �sas�nda Az�rbaycan�n böyük mesenat� Hac� Zeynalabdin Ta��yevin su t�chizat�n�n yax��la�d�-r�lmas�nda rolunun i��qland�rmas�na c�hd göst�rilir.

%&;}* %&=&?�/

% �� ���� � ��� � %�� – %� ��� �� ��� ����������� $��� �-� �����%� ����������

���\]�

W ����� �����$\��� �������[� ������[ �������+�� � #����� ��$

�#� �������� � XIX-�&�� XX ��. !���� � ������ ��� '�����[} ���&� ��� ������ ��� ����[�� ����� �� ���� W�� ��#� ��`��� ��+ !������ �a �-# �� � $�$&]�� �������+�� �.

Haji Hassanov

HAJI ZEYNALABDIN TAGIYEV - THE MAIN INITIATOR OF CONSTRUCTION OF SCHOLLAR-BAKU WATER SUPPLY

SUMMARY

The article discusses some of the issues from the history of water supply in Baku and

its suburbs in the XIX – early XX centuries.Based on some little-known information sources, attempts to illuminate the role in improving the water supply of the great Maecenas, and the virtue of the Azerbaijani – Haji Zeynalabdin Tagiyev.

Page 89: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

89

�OLLARIN SU M�NB�L�R� HAQQINDA

Ramil N�FT�L�YEV AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun

“Az rbaycanin yeni tarixi” �öb sinin apar�c� elmi i�çisi [email protected]

Dünyada ilk d�f� olaraq �imali Az�rbaycanda (AB�-�n Pensilvani-

ya �tat�ndan 11 il �vv�l) 1848-ci ild� Bibiheyb�td�, sonra is� Balaxan�da son elmi nailiyy�tl�rin t�tbiqi il� ilk neft quyular� qaz�ld�. Buruq qazma v� qazlift kimi yeni texnologiyalar� ilk d�f� olaraq s�naqdan keçirildi. Quyu-lar�n özüll�rinin z�rb��tanq üsulu il� qoyulmas�na ba�land�. Neft s�naye-sind� ilk d�f� olaraq buxar müh�rrikl�ri t�tbiq edildi. Bak�da ilk d�f� ola-raq ya�l� hudronun krekinqi vasit�sil� benzin v� a� neft istehsal ed�n s�-naye miqyasl� kub qur�usu qura�d�r�ld�. Neftin saxlanmas� üçün ilk d�f� polad silindrik ç�nl�r istifad�y� verildi. Bak� elektrik stansiyas�n�n tikinti-si zaman� ilk d�f� olaraq 20 min voltluq naqill�rin aç�q havada ötürülm�si layih�si h�yata keçirildi v� s. Görk�mli Az�rbaycan maarifçi-demokrat� H�s�n b�y Z�rdabinin yazd��� kimi, “...h�r t�r�fd�n buraya kapital v� bilik axma�a, keçmi� inzibati sürgün yerind� h�yat qaynama�a ba�lad�” [1].

XX �srin �vv�ll�rind� �imali Az�rbaycanda u�urla h�yata keçiril�n iri miqyasl� layih�l�rd�n biri d� 15 il� yax�n ba�a g�l�n, Avropada �n bö-yük layih� hesab olunan “�ollar-Bak�” su k�m�rinin ç�kilm�si oldu. Bu layih�nin mü�llifi olan ser Uilyam Harleyn Lindley sonralar onun t�r�fin-d�n “Avropan�n 35 ��h�rin� suyun ç�kildiyini v� “�ollar” q�d�r texniki c�h�td�n n�h�ng v� çox mür�kk�b i�i öhd�sin� götürm�diyini” qeyd edir-di [2, 198].

Bak� ��h�rinin içm�li suya olan t�l�bat� h�mi�� h�ll olunmaz bir m�-s�l� kimi aktual olmu�du. ��h�rin Qafqaz�n �n böyük s�naye m�rk�zin� çevrilm�si, burada �cn�bi i� adamlar�n firma v� �irk�tl�rinin yaranmas�, sür�tli urbanizasiya prosesl�rinin ba� verm�si kimi bu v� ya dig�r s�b�bl�r içm�li suyun çat��mazl���n� ortaya qoyurdu. 1892-ci ild� Bak�da v�ba epidemiyas�n�n yay�lmas� [3, 268] il� �laq�dar olaraq ��h�rin bir çox su quyular� su k�hrizl�rinin suyunun istifad�sin� qada�a qoyulmas� v�ziyy�ti daha da g�rginl��dirirdi. Bak� ��h�r dumas�nda f�aliyy�t� ba�lad��� gün-

Page 90: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

90

d�n dem�k olar ki, bütün iclaslar�nda su m�s�l�sinin q�z��n müzakir�l�ri olurdu [Bax: 4]. Neft s�nayeçisi Lüdviq Nobel ��h�r� suyun Volqadan ç�-kilm�si t�klifi ist�r texniki, ist�rs� d� kommersiya bax�m�ndan qeyri-mümkün idi. ��h�r dumas�n�n 1892-ci ilin 24 fevral tarixli iclas�nda növ-b�ti d�f� Kürd�n suyun ç�kilm�si m�s�l�sinin qald�rmas� mü�yy�n can-lanmaya g�tirib ç�xartd� [4, v. 24]. Su k�m�rl�ri üzr� müh�ndisl�r – Mos-kvadan Altuxov, Parisd�n Dümon v� Tiflisd�n Royt Bak� dumas�na Kür suyunun ��h�r� g�tirilm�sin� dair üç layih� t�klif etdil�r [Bax: 5]. Lakin bu layih�l�r Daxili ��l�r Nazirliyinin Sankt-Peterburqdak� Texniki-�n�aat �nstitutu t�r�find�n bir s�ra texniki qüsurlar�na v� smeta x�rcl�rinin düz-gün hesablanmad���na gör� r�dd edildi [6, 30-31].

1893-cü ild� d�niz suyunun (sutkada 30 min vedr�* olmaqla) t�miz-l�n�r�k ��h�r� verilm�si, suyun k�nardan g�tirilm�si m�s�l�sini bir müd-d�t t�xir� sald�. 1899-cu ild� 70 min vedr� d�niz suyunu t�mizl�y�n qur-�u�un bir q�d�r gec f�aliyy�t� ba�lamas� [6, s.34-35] suyun bir vedr�sinin qiym�tini 3/4 q�pikd�n 1 q�piy� q�d�r qalxmas�na g�tirib ç�xard�. H�tta 1899-cu ilin yay�nda Volqadan g�mil�rl� vedr�si 1 q�pikd�n suyun g�tiril-m�si m�s�l�si qald�r�ld� [7, 66]. H�min ilin 10 sentyabr tarixli iclas�nda i�-baz Saruxanovun Kürd�n g�tirdiyi suyun 1 vedr�nin qiym�tinin 1,5 q�pi-y� sataca��n� b�yan etm�si (�slind� 1 vedr� suyun qiym�ti 2 q�piy� sat�l�r-d�) Bak�ya k�nardan suyun g�tirilm�si m�s�l�sini bir daha aktualla�d�rm�� oldu [4, v. 49].

1899-cu ilin aprelin 28-d� Bak� ��h�r dumas�nda h�l� 1880-ci ilin may�nda yarad�lm�� ��h�r su t�chizat� komissiyas�n�n m�ruz�sind� Kür çay� il� yana�� Samur çay�ndan da su k�m�rinin ç�kilm�si v� ��h�rd� kanalizasiya i�l�rinin t��kil edilm�si üçün ��h�ri sutkada 3 milyon vedr� su il� t�min ed�c�yi m�s�l�si h�llini tapan texniki layih�l�r� eytiyac oldu-�u bildirilirdi. Bu m�qs�dl� ��h�r dumas� t�r�find�n 70 min rubl kreditin ayr�lmas� haqq�nda s�r�ncam verildi. Bak� ��h�rind� su k�m�ri v� kanali-zasiya layih�l�rini t�rtib etm�k üçün tan�nm�� �cn�bi müt�x�sisl�rd�n Sterker, Dümon v� Lindley� müraci�tl�r gönd�rildi [6, s.37]. Bak� ��h�r dumas� bir az �vv�l duman�n nümay�nd�si Smolenskini 1899-cu ilin apre-lin 4-d�n 11-d�k Odessada keçiril�n Rusiya su müh�ndisl�rinin dördüncü

* 1 vedr� = 12,5 litr

Page 91: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

91

qurultay�na Avropadan qo�ulan ser Uilyam Lindleyi Bak� ��h�rin� su ç�-kili�i üçün d�v�t etm�y� gönd�rmi�di. Müh�ndis Lindley “onun ��rtl�ri q�bul olunarsa Kür v� Samur çaylar�ndan su k�m�rl�rinin ��kili�i, ��h�rin kanalizasiyas�n�n qurulmas�na raz�l�q ver�c�yini” bildirmi�di [6, 37].

1899-cu ilin oktyabr�nda Bak�ya g�l�n ser U.H.Lindley d�rhal i�� ba�lad�. Vaxt itirm�d�n geoloq v� müh�ndisl�rin t�dqiqat i�l�rinin n�tic�-l�ri il� tan�� olan Lindley, müvafiq layih�l�rin i�l�nilm�si m�qs�dil� t�klif olunan m�nt�q�l�r�, y�ni ilk növb�d� Samur çay�na yola dü�dü [6, 38]. Kür çay� bar�sind� onun h�l� Tiflisd� oldu�u zamanlardan (1895-ci ild�n) m�lumat� vard�. Ona gör� d� �sas diqq�tini Samur çay� �traf�nda m�rk�z-l��dir�n Lindley oktyabr�n 20-d�n i�l�rini m�hz bu istiqam�td� qurdu. On günd�n çox davam ed�n axtar��lardan sonra Lindley su t�chizat� üzr� Bak� ��h�r komissiyas�n�n noyabr�n 4-d� ��h�r ba�ç�s� Fon der Nonne, idar� üzvl�ri M.A.Belyavski, A.Q.Ayvazov v� V.S.Smolenski, komissiya üzv-l�ri M.A.Unanov, A.Q.Vaçeyans, F.b.V�zirov, V.�.Qurdov, H.Z.Ta��yev, �.P.Markarov, �.V.Qoslavski, ��h�r kimyaç�lar� S.U.Pa�kovetski v� A.N.Sokolovun i�titak� il� keçiril�n iclas�nda hesabat m�zuz�si il� ç�x�� etdi. Lindley ç�x��inda göst�rirdi: “M�n dig�r üç müh�ndis Enqli�, Dür-qam v� �oll, h�mçinin idar� üzvü Smolenski Qubaya çatan kimi Quba ça-y�n� t�dqiq etdikd�n sonra Alpan çay�n� keçm�kl� Qusar çay� ax�n� il� �ni� k�ndin�, oradan Sudur, Xuluq v� Tahircal k�ndl�rin�, Sudur çay� ax�n� il� Zuxul k�ndin� v� Samur çay�na, Samur çay� ax�n� il� Axt�ya v� bir q�d�r d� yuxar� Kaka k�ndin� q�d�r ged�r�k, geriy� Zuxuldan H�zr�, Yasab, Hil, Gündüzqala istiqam�tind� Qusara qay�td�q. Qubadan yen� Rustov v� Qonaqk�nd, 10 verst yuxar� geriy� is� V�lv�l� çay�n ax�n� il� V�lv�l� poçt stansiyas�na, oradan D�v�çi, Q�z�lburun v� X�d�rzind�y�, Gi-l�zi stansiyas�ndan d�mir yolu il� Bakiya qay�td�q” [8, v. 30-31]. Axtar��-lar n�tic�sind� Alpan çay� �razizind� su bulaqlar�n�n, Qusardan �ni� çay� istiqam�tind� bir s�ra yerl�rd� 6 min funta q�d�r qal�nl��� olan ç�nq�l yata-��n�n, y�ni t�bii su t�mizl�yicisinin, Sudur çay� vadisind� çoxsayl� bulaq-lar v� böyük su m�nb�l�rinin oldu�u mü�yy�n edildiyini, Samur çay�na g�ldikd� bu çay�n yuxar� axar�nda suyun miqdar�n�n 30 kub metr / saniy� oldu�u v� Bak� ��h�rinin yaln�z 3 faizini t�min ed�c�yini göst�r�n Lind-ley duma üzvl�rini t�miz suyun axtar��lar�n� davam etdirilm�sinin m�qs�-d�uy�unlu�unu onun t�r�finf�n �ld� etdiyi d�lill�rl� inand�rma�a çal���rd�

Page 92: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

92

[8, v. 31-31 arx]. Komissiyan�n t�kidi il� Samur çay�ndan su k�m�rinin ç�kilm�si m�s�l�sini ��rh ed�n Lindley bunun böyük texniki ç�tinlikl�rl� 15-16 milyon rubla ba�a g�l�c�yini göst�rirdi.

Su t�chizat� üzr� Bak� ��h�r komissiyas�n�n 1899-cu ilin noyabr�n 12-d� keçiril�n iclas�nda Lindley ikinci d�f� idar� üzvü Smolenski v� mü-h�ndis �olla birlikd� su axtar���na ç�xd���n� v� Xudat stansiyas�ndan V�l�-mir k�ndini keçm�kl� X�z�r d�nizi sahilin�, oradan geriy� Xudata qay�da-raq �ollar v� Qullar k�ndl�ri �razisini n�z�rd�n keçirdikd�n sonra Xudat v� Xaçmaz stansiyalar� aras�nda qalan �razil�ri t�dqiq etdiyini bildirdi. Xudat stansiyas� v� V�l�mir k�ndi �razisind� Mü�kür me�� sah�sind� 10-11 d�r�c�lik t�miz su ax�n�n�n v� d�niz sahilind� iki sajen* d�rinliyind� t�miz su quyusunun tap�lmas� buralarda böyük su yata��n�n olmas�na onda q�ti �minlik yaratd���n� söyl�y�n Lindley �ollar k�ndinin iki verstliyind�** a�kar olunmu� böyük su m�nb�yinin onun t�xminl�rini reall��a çevirdiyi-ni böyük sevinc v� ruh yüks�kliyi il� komissiyan�n n�z�rin� çatd�rd�. “Dü-z�n �razid� çox da d�rin olmayan yar�andan axan bulaqlar bütöv bir çay �m�l� g�tirir” dey�n Lindley “bel� su m�nb�yinin Qullar k�ndin� ged�n yolda F�rz�li oba k�ndi yax�nl���nda, h�mçinin s�kkiz bel� su m�nb�yinin Xudat v� Xaçmaz stansiyalar� aras�nda qalan �razil�rd� d� oldu�unu” t�sdiql�yirdi [8, v.38-38 arx].

Lindley vaxt itirm�d�n tezlikl� yoxlama qazma i�l�rinin apar�lmas�-na nail olmaqla özünün önc�d�n fikirl��diyi planlar�n� realla�d�rmaq niy-y�tind� idi. Lindley� gör� “Qafqaz da�lar�n�n �imal yamaclar�n�n sel sula-r� il� yuyulmas� n�tic�sind� v� çoxlu x�rda çaylar�n deltalar�n�n yaratd��� geni� bir düz�nlik mövcuddur. Onlar�n yaratd��� qatlar d�niz� t�r�f meyli olmaqla, �sas�n su keçirici qum v� ç�nq�ldan ibar�tdir. Bu qatlar�n aras�n� gil p�rd�si tutur. Bütün bunlar bir yataqda, yaxud da ayr�-ayr� t�b�q�l�r ��klind� da�lardan d�niz� do�ru h�r�k�t ed�n güclü bir yeralt� ax�n�n ol-du�undan x�b�r verir. �ahda� da� massivi üz�ri güclü t�ba�ir çöküntüsü il� örtülmü� Yuri formasiyas�na aiddir. Yay mövsümünd� suyun �ks�r hiss�sini ver�n �ahda��n �imal yamac� Samur çay�n�, h�mçinin �trafdak� bir çox kiçik çaylar� v� bulaqlar� su il� t�min edir” [8, v. 31 arx.]. XX �s-

* 1 sajen =2,48 m ** 1 verst=1,067 km

Page 93: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

93

rin 20-ci ill�rind� burada apar�lan geoloji t�dqiqatlar da bunu bir daha t�s-diq etmi�di [7, 28]. Quba q�zas�nda apar�lan t�dqiqatlara böyük maraq göst�r�n, ��h�rin su t�chizat� i�ini qaydaya salmaq üçün daim f�all�q gös-t�r�n H.Z.Ta��yev su t�chizat� üzr� Bak� ��h�r komissiyas�n�n 1899-cu ilin noyabr�n 17-d� keçiril�n iclas�nda Xudat v� Xaçmaz stansiyalar� ara-s�nda qalan �razil�r� Lindleyin d� i�tirak� il� bax�� keçirm�sni t�klif etdi. H.Z.Ta��yevin bu t�kilfini q�bul etm�y�n komissiya üzvl�ri müzakir� olu-nan m�s�l�nin mövzunu ba�qa s�mt� yön�ld� bildil�r [8, v. 41-45 arx.].

Lindley özünün apard��� t�dqiqatlar�n�n n�tic�l�rin� inan�rd� v� ona gör� d� böyük h�v�sl� layih�l�rin haz�rlanmas� i�in� ba�lad�. �ollardan bir butulka bulaq suyu il� Bak�ya qay�dan Lindleyin su t�chizat� üzr� komis-siya üzvl�rinin qar��s�nda etdiyi növb�ti ç�x���nda yoxlama qazma i�l�ri-nin apar�lmas� üçün �lav� 150 min rubl laz�m g�l�c�yini bildirm�si böyük çaxna�maya s�b�b oldu. Ç�x���nda gözl�nilm�z m�bl��l�rd�n b�hs olun-du�undan komissiya üzvl�rinin bir qismi üzvlükd�n imtina ed�c�yini bel� b�yan etmi�dil�r. Lindleyin �lini yell�y�r�k iclas� t�rk etm�si komissiya üzvl�rinin naraz�l���na s�b�b olmu�du [9]. Bak� ��h�r dumas�n�n növb�ti 1899-cu ilin 7 dekabr tarixli iclas�nda is� Lindleyin “yoxlama qazma i�l�-rinin apar�lmas� üçün �lav� 150 min rubl laz�m g�l�c�yini” v� bu m�bl�� ayr�lmad��� halda i�l�rin yar�mçiq qalaca��n�n bildirm�si duma üzvl�rini fikrind�n da��nma�a vadar etmi�di [Bax: 4, v. 56-60]. Lakin bu m�s�l� h�l� d� aç�q qald���ndan, Lindleyl� müqavil� ba�lanmad� [6, 38]. H�mçi-nin bütün idar� i�çil�rinin daxil edildiyi su t�chizat� üzr� komissiya Lind-ley� onun özü üçün t�rtib etmi� oldu�u layih�d� n�z�rd� tutmu� oldu�u m�bl��in ¼ hiss�sini, y�ni 9 min rublu öd�m�yi q�rara ald�. Lindleyin t�klifi il� onun t�r�find�n tövsiy� edilmi� i�çil�rd�n ibar�t yarad�lm�� su k�m�rl�ri ç�kili�i üzr� xüsusi büro Samur-Bak� su k�m�rinin ç�kilm�sini t��kil etm�k m�qs�dil� niverlirl�m� (yer s�thi nöqt�l�rinin nisbi yüks�kli-yinin t�yin edilm�si) i�l�rin� gönd�rildi [10].

Bu vaxt Praqa ��h�rinin kanalizasiyas�n�n tikintisin� r�hb�rlik ed�n Lindley Bak�dak� i�ini yar�mç�q qoyaraq geri qay�tmal� olmu�du. 1900-cü ilin sentyabr�nda su t�chizat� üzr� komissiya Lindley� i�l�rini davam et-dirm�k üçün Bak�ya g�lm�sini t�klif etdi. O, özünün x�st�l�ndiyini v� atas�n�n dünyas�n� d�yi�diyini bildirm�kl�, vaxt�n� uzatma�a “layih�nin qiym�tini qald�rma�a” çal���rd�. N�hay�t, “komissiyan�n fevral�n 1-d� Ba-

Page 94: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

94

k�ya g�l�r�k, ��h�rl� üzülü�m�k” haqq�ndak� m�ktubundan sonra Lindley ��h�r ba�ç�s�na, komissiyan�n iclas�nda da müzakir�y� qoyuldu�u cavab m�ktubunu yazd�. M�ktubunda layih�nin q�bul olunmamas�ndan narahat-l���n� bildir�n Lindley buna gör� komissiya üzvl�rini günahland�r�rd� [10]. Bununla bel� Lindley Samur-Bak� su k�m�rinin ç�kilm�si üzr� layih�nin t�rtib olunmas�n� Çarlz �olla tap��r�ld���n� v� bunun üçün onun t�limat-land�r�ld��� haqq�nda teleqram yazmaqla ��h�r idar�sinin v� komissiyan�n gözünü yolda qoymu� oldu [11]. Bel� olan t�qdird� su t�chizat� üzr� ko-missiyan�n 1901-ci ilin aprelin 19-da keçirilmi� iclas�nda iclas s�drinin ��-h�r hüquq m�sl�h�txanas�n�n t�qdim etdiyi Lindleyin ��h�rl� ba�lanan müqavil�nin bil�r�kd�n pozdu�u haqq�nda m�ruz�si dinl�nildi. M�ruz� Lindleyin ona t�yin olunmu� müdd�td�, y�ni aprelin 1-� kimi, Samur-Bak� v� Kür-Bak� su k�m�rl�rinin ç�kilm�si bar�sind�ki layih�l�rin t�rtib edilm�diyi, h�tta yeralt� sular�n axtar���n� bel� ba�a çatd�rilmad��� üz�rin-d� qurulmu�du [11].

1901-ci ilin may�n 10-da Bak�ya qay�dan Lindley Samura ged�r�k i�l�rin gedi�i il� maraqland�. Lindley iyun ay�nda keçiril�n iclaslarda mü-h�ndisl�ri il� birlikd� su t�chizat� üzr� komissiya qar��s�nda izahat xarak-terli ç�x���n� etdi. Onun geni� ç�x��� komissiya üzvl�rind� layih� üzr� i�l�-rin müv�ff�qiyy�tl� icra edilm�si haqq�nda t��ssüratlar yaratd�. �claslarda ba� tutan debatlarda komissiya üzvl�ri ayr�-ayr�l�qda Bak� ��h�r dumas�na Samur çay�nda apar�lan i�l�rinin v� yeralt� sular�n axtar��lar�n�n davam et-dirildiyi haqq�nda m�ruz� etm�yi q�rara ald�lar. Komissiya üzvl�ri Lind-ley t�r�find�n qazma i�l�rin görülm�si üçün 30 min rubl (bütövlükd� bu qazma i�inin görülm�si 500 min rubla ba�a g�l�c�kdi) ay�rma�� dumadan xahi� etdil�r. Duma komissiyan�n bu xahi�ini r�dd etdi v� Samur çay�nda apar�lan i�l�rin v� yeralt� sular�n axtar��lar�n�n ba�a çatd�raca�� t�qdird� 25 min rubl ay�raca��ni bildirdi [6; 12].

N�hay�t, Lindley 1901-ci ilin iyunun 23-d� Bak� ��h�r dumas� il� müqavil�nin ba�lanmas�na nail oldu. Müqavil�y� gör� Lindley� i�l�rin davam etdirilm�si üçün 35 min rubl ayr�l�rd� [6, 38]. Müqavil�d� axtar�� i�l�rinin ��h�r idar�sinin d� mara��nda oldu�u Samur-Bak�, Kür-Bak� su k�m�rl�rinin ç�kilm�si v� ��h�rin kanalizasiyas�n�n tikintisi n�z�rd� tutu-lurdu. Bu m�s�l�nin ��h�r idar�sinin 1901-ci ilin sentyabr�n 12-d� keçiri-l�n iclas�nda müzakir�y� ç�xar�lmas�na baxmayaraq [4, v. 63-64], Lindleyi

Page 95: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

95

yaln�z v� yaln�z �ollar suyu maraqland�r�rd�. H.Z.Ta��yev iyun ay�nda (Lindleyl� ��h�r dumas� aras�nda müqavil� ba�lanandan sonra) ��h�r ida-r�sin� m�ktubla müraci�t ed�r�k müh�ndis Lindley t�r�find�n bulaq suyu-nun axtar���na öz hesab�ndan 25 min rublun ay�raca��n� bildirdi, �g�r axta-r��lar q�na�tb�x� olard�sa v� yaxud bulaq sular� ��h�rin t�l�bat�n� öd�y�-c�kdis�, ��h�r onun pulunu geri qaytarmal� idi, �ks t�qdird� Ta��yev bü-tün bu x�rcl�ri öz üz�rin� götürürdü. Bak� ��h�r dumas�n�n h�min ilin oktyabr�n 9-da keçiril�n iclas�nda m�hz bu m�s�l�, y�ni “H.Z.Ta��yevin 25 min rublun ��h�r� suyun g�tirilm�si m�qs�dil� Quba q�zas�nda bulaq suyu axtar��lar�n�n apar�lmas�na verm�si t�klifi” müzakir� olundu. Müza-kir�d� söz alan Antonov bulaq suyunun axtar��� m�s�l�sinin duma t�r�fin-d�n, bunun 25-30 min rubl v�sait t�l�b ed�c�yi il� ba�l� olaraq deyil, �sas m�s�l�d�n yay�nmamas� üçün imtina edildiyini v� Ta��yevin t�klifinin müqavil�nin icras�na heç bir maneçilik tör�tm�y�c�yin� inand���n� bildir-di. H.b.Z�rdabi v� �.b.Topçuba�ov ��h�r idar�sinin m�ruz�sind� su t�chi-zat� üzr� komissiyan�n “��h�r bulaq sular�ndan istifad� ed�c�yi t�qdird� Ta��yev� bu pulun qaytaraca��n� t�sdiq ed�n” q�rar�n mütl�q olmas�n� b�-yan etdil�r. Dig�r üzvl�r t�r�find�n d� h�mçinin H.Z.Ta��yevin bu t�klifi t�qdir�layiq hesab olundu [4, v. 65-65 arx.]. H.Z.Ta��yevin bu t�klifi Lindleyin �ollar suyunun Bak�ya ç�kilm�si il� ba�l� olan t�r�ddüdl�rini aradan qald�rm��, onun q�tiyy�tliliyini art�rm�� oldu.

Lindley i�l�rini �vv�lc�d�n n�z�rd� tutdu�u qaydada h�yata keçir-m�y� ba�lad�. Axtar�� i�l�rinin apar�lmas� üçün bütün m�sr�fl�rin müqavi-l�y� gör� ��h�r hesab�ndan öd�nilm�si q�rara al�nm��d�. Suyun analiz edilm�si edilm�si üçün iki laboratoriya t��kil olundu. Bunlardan birincisi kimy�vi analizl�r üçün Qusarda, ikincisi is� bakterioloji analizl�rin apar�l-mas� üçün Kür çay� sahilind�ki �r�b�ahverdi k�ndind� aç�ld� [6, 38].

Müh�ndis Çarlz �oll �ahda��n �t�kl�rind� yerl���n geni� �razinin i�-l�nilm�si üçün yarad�lan geoloji ekspedisiyas�n�n r�isi t�yin olundu. Xudat-da q�zd�rma x�st�liyin� tutulan �ollun r�hb�rlik etdiyi ekspedisiya a��r yük-lü at arabalar� il� n�z�rd� tutulmu� bölg�y� g�l�r�k i�� ba�lad�. 1902-ci iln yanvar�n 12-d�n 30-d�k 17 yerd�n analiz olunmaq üçün su nümun�l�ri gö-türüldü. Yanvar�n 12-d�n 16-d�k Axt�çaydan, Usuxçaydan, 24-d� Qusarça-y�n yuxar� axar�ndan 3 yerd�n, yanvar�n 27-d� H�zr� k�ndi �razisind� iki yerd�n, yanvar�n 28-d� H�zr� v� Zu�ul çaylar�ndan v� habel� bu çaylar�n

Page 96: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

96

Samura töküldüyü yerl�rd�n, yanvar�n 29-da Samurun Zeyxur k�ndi yax�l�-��ndak� axar�ndan, Qullar k�ndi yax�nl���ndak� axar�ndan, Hac�f�r�coba v� �ollar bulaqlar�ndan götürül�n nümun�l�r yoxlan�lmaq üçün laboratoriyaya gönd�rildi [13, v. 31, 33 v� 38 arx.]. Lindley 1902-ci ilin aprelin 1-d� �ol-larda axtar�� i�l�rini qurtarmal� [12], 1902-ci ilin oktyabr�n 1-d� Samur v� Kür çaylar�ndan su k�m�rl�rinin v� habel� ��h�rin kanalizasiyas�nin tikin-tisi haqq�ndak� layih�l�rini haz�rlayaraq ba�a çatd�rmal� idi.

1902-ci ilin aprelin 1-d� �ollun yerin� t�yin olunmu� dig�r müh�ndis �trenq (aprelin 5-d�) komissiya qar��s�nda ilkin axtar�� i�l�rinin h�l� ba�a çatd�r�lmad��� haqq�nda m�lumat verdi. Lindleyin ona “�g�r ��h�r i�l�rin davam etdirm�sin� icaz� verm�zs�, onda bütün �ld� etdiyi göst�ricil�rl� Frankfurta qay�tmas�n�n” m�sl�h�t görm�sini �trenq t�r�find�n komissiya qar��s�nda s�sl�ndirilm�si, komissiyan� ciddi t�dbirl�r görm�y� vadar etdi. Bel� ki, komissiya t�r�find�n tezlikl� k�m�rl�rin ç�kili�i üzr� buronun ba�lanmas�na v� Lindleyin i�çil�rin� maa�lar�n verilm�m�sin� q�rar veril-di. Lindley i�l�ri yar�mçiq qoymayaraq, onunla ba�lanm�� müqavil�ninin ��rtl�rin� �m�l edilm�sin� “d�v�t” olundu [14].

1902-ci ilin avqustunda yeni t�yin olunmu� Bak� ��h�r ba�ç�s� A.�.Novikovla birlikd� Bak�ya g�l�n Lindley tezlikl� Su k�m�rl�rinin ç�-kilm�si üzr� komissiya qar��s�nda hesabat verilm�si üçün h�min ay�n 20-d� ca��r�lm�� iclasa d�v�t olundu. Su k�m�rl�rinin ç�kilm�si üzr� komissi-yan�n s�dri iclas� açiq elan ed�r�k ��h�r idar�sinin v� ��h�r dumas�n�n fövq�lad� iclas�nda edil�c�k m�ruz�sini oxudu. M�ruz�y� gör� ��h�r ida-r�si ��h�r dumas�na Samur v� Kür çaylar�ndan su k�m�rl�rinin ç�kilm�si layih�l�rinin haz�rlanmas� üçün ayr�lm�� 35 min rubldan 9 min rublu bu i�l�rin h�yata keçirilm�sin�, 10 min rubl axtar��lar�n apar�lmas�na gör� Lindley� öd�nilm�sini, 10 min rublu su k�m�rl�ri burosu i�çil�rinin �m�k haqq�, 1 500 rubl v� 1000 rubl bakterioloji t�dqiqatlara, 10 000 rublu evl�-rin kiray�si haqq� kimi verilm�sini, bundan �lav� torpaqalt� i�l�rin davam etdirilm�si üçün 20 000 rubl laz�m g�ldiyini b�yan etdi. �clasda i�tirak ed�n Lindley onun t�r�find�n a�karlanan su m�nb�l�rinin suyunun mü-h�ndis Konridinin vaxtil� Bak� �trafinda üz� ç�xard��� su m�nb�l�rinin su-yundan h�m keyfiyy�t v� h�m d� k�miyy�t c�h�td�n müqayis�olunmaz d�r�c�d� f�rql�ndiyini göst�rirdi. Benkendorfun “�ollar su m�nb�yi il� �laq�d�r �ld� olunan m�lumatlar azl�q t��kil etmirmi?” sual�na Lindley

Page 97: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

97

“m�n� Kür v� Samurla �laq�dar iki layih�nin haz�rlanmas� tap��r�lm��d�r, Kürl� ba�l� �ld� olunan n�tic�l�r ac�nacaql�d�r, Samurdan Bak�ya 200 verst uzunlu�unda su k�m�ri il� isti su alacaqs�n�z” cavab�n� verdi [15].

Duman�n h�min gün ax�am saat 7.30-da ba�lanan, çoxlu sayda k�nar adamlar�n i�tirak� il� keçiril�n iclas�nda ��h�r idar�sinin bulaq suyunun axtar�lmas�na 165 min rublun ayr�lmas� haqq�ndak� smeta layih�si oxunu-lan zaman onun ayr�-ayr� b�ndl�ri il� ba�l� q�z��n müzakir�l�r ba�land�. Üçüncü d�f� yeralt� su haqq�nda dan��d���na gör� üzr ist�y�r�k Lindley “onun v�ziyy�tinin h�kimin x�st�y� h�na laz�m oldu�u halda, x�st�nin tir-y�k t�l�b etm�sin� ox�ay�r” dedi. “�g�r Allah�n siz� ba���lad��� yer alt�n-dan axan bulaqlar�, t�bii süzg�cl�ri göst�rm�s�m, onda özümü cinay�tkar hesab etmi� olaram, s�hvl�riniz� gör� g�l�c�k n�sill�r qar��s�nda cavab-deh olmaq ist�mir�m. T�r�fimd�n göst�ril�n bulaqlar daim 7 milyon ved-r�* t�miz su ver� bil�r v� bu miqdar� g�l�c�kd� art�rmaq olar. Bulaqlar�n suyu yayda da q��dak� kimi soyuqdur. Codlu�u n� a�a��d�r, n� d� yuxar� ... . K�m�rl�rin t�hlük�sizliyin� g�ldikd�, seysmik hadis�l�r k�m�rl�ri z�-d�l�y� bil�r. Lakin bundan f�rqli olaraq, Kürd�n ç�kil�n su k�m�ri vul-kanlar�n oldu�u �razil�rd�n keçdiyind�n z�lz�l�y� daha tez m�ruz qala bi-l�r”. N�hay�t, Lindleyin ç�x���na münasib�t bildir�n duma üzvl�ri Bak�n�n ehtiyat kapital�ndan 135 min rubl m�bl��ind� pulun �imal, 18 min rublun c�nub su m�nb�l�rinin axtar�lmas�na yön�ldilm�sin� q�rar verdi v� böyük s�s çoxlu�u il� ��h�r ba�ç�s� A.�.Novikovdan Tiflis� ged�r�k Qafqaz�n Ba� r�isi qar��s�nda b�hs olunan m�s�l�nin qald�rmas�n� xahi� etdi [16].

Onu da qeyd etm�k yerin� dü��rdi ki, bu iclasda Lindley böyük t�n-qidl�r� v� t�pkil�r� m�ruz qald�. Lindleyin ç�x��lar� yen� d� iclas i�tirakç�-lar�n�n b�hs olunan layih�l�rl� ba�l� suallar�n� cavabland�rm�� oldu. �clas üzvl�rinin �n f�al i�tirakçilar�ndan biri hesab olunan H.Z.Ta��yev h�min iclasda ç�x��inda “�g�r m�n Lindley olsayd�m çoxdan Bak�ni t�rk etmi�-dim” demi�di. �clasda söz alan Lindley “Siz ingilis buldoqlar�n� tan�m�rs�-n�z. M�n ingilis buldoquyam. Onlar� k�ss�l�rd� di�i il� tutduqlar�n� burax-m�rlar. M�n Bak�dan bu cür yap��m��am. Bak�ya su ver�c�y�m. Özü d� yax�� su… . M�n siz� qulluq etmir�m v� sizin üçün i�l�mir�m. M�n kas�b bak�l�lara su verm�k ist�yir�m. Siz bu i�i m�hv ed� bilm�zsiniz” söyl�-

* 1 vedr�=12,5 litr.

Page 98: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

98

mi�di [17, 104-105]. Lindley ç�x���nda “Avropan�n Frankfurt, Paris kimi bu v� ya dig�r böyük ��h�rl�rinin çoxunun bulaq suyuna nail olmaq üçün h�r �eyi qurban verm�y� haz�r oldu�unu” xüsusi olaraq qeyd edirdi [18]. Lindley “Bak� ��h�rinin su t�chizat�” mövzusunda m�ruz�sind� göst�rirdi: “Çoxlu ��h�rl�rin su t�chizat� il� ba�l� m�sl�h�tl��m�l�rim olmu�dur. Heç bir yerd� yeralt� suyun keyfiyy�tinin bulaq suyunun keyfiyy�ti il� eyni ol-du�unu görm�mi��m. H�m d� birinci d�f� görür�m ki, axar çay�n suyu bulaq suyuna b�rab�r tutulur. Bu gün� kimi heç bir ��h�r� k�m�rl� bulaq suyunun ç�kilm�si, çay suyundan ucuz ba�a g�lm�mi�dir. Bu hadis�nin yaln�z Bak�da �ahidi ola bil�rik” [19, 7 v� 8].

Bütövlukd� çay �m�l� g�tir�n �ollar�n su m�nb�yini gördüyünü, onun suyundan içdiyini qeyd ed�n Bak� ��h�r ba�ç�s� A.Novukov Lindle-yin layih�sinin ideyas�n�n çox sad� oldu�unu el� Lindleyin özün� istinad ed�r�k göst�rirdi: “Siz, dumada Lindleyd�n Kür v� Samur çaylar�ndan su-yun ç�kilm�sini ist�yirsiniz. H�m Kürün v� h�m d� Samurun suyunun sücg�cd�n keçirilm�si v� yuxar� qald�r�lmas� laz�m g�lir. �ahda�dan süzü-l�r�k g�l�n tamamil� t�miz yeralt� �ollar suyunu Siz öz ax�n� il� alacaqs�-n�z. Bu suyun qiym�ti Bak�da Kür v� Samur suyundan iki d�f� ucuz ba�a g�lir” [17, 102].

A.Novikov sonra yaz�rd�: “Süzg�cd�n keçiril�r�k ��h�r� g�tiril�c�k Samur suyunun 100 vedr�sinin qiym�tinin 20 q�piy�, Hil t�p�likl�rind�n süzül�r�k g�l�n yeralt� suyun 100 vedr�sinin qiym�tinin 10 q�piy� ba�a g�l�c�yini t�sdiq ed�n Lindley �ollar suyunun Hil suyundan baha, Samur suyundan ucuz olaca��n� sübut etm�y� çal���rd�”. ��h�r ba�ç�s� el� buna gör� d� 125 min rublun Hil yeralt� suyunun, 15 min rublun �ollar�n su m�n-b�l�rinin axtar��lar�na, 10 min rublun qeydiyyat i�l�rinin apar�lmas�na, 30 min rublun is� Samur v� Kürd�n suyun ç�kilm�sinin davam etdirilm�sin� n�z�rd� tutuldu�unu v� bunun i�in xeyrin� oldu�unu göst�rirdi [17, s. 102].

Lindleyin ç�x��lar�n�n onun t�r�find�n t�rcüm� olundu�unu oxucu-lar�n�n diqq�tin� çatd�ran ��h�r ba�ç�s� yaz�rd�: “Ta��yev duma üzvl�rini ��h�rin xeyrin� Lindleyin dedikl�ri il� raz� olmalar�n� ayaq üst� dayanaraq tatar (Az�rbaycan-R.N.) dilind� ucadan �minlikl� müraci�t etm�si i�i ölü nöqt�d�n qald�rd�. M�n n�h�ng su m�s�l�sinin düzgün yola istiqam�t gö-türdüyünü hiss etm�y� ba�lad�m. M�n otuz ild� el�y� bilm�dikl�rini bu iclasda yerb�yer ed� bildim” [17, s. 219].

Page 99: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

99

�claslarin birind� Lindley� dey�nd� ki, “Samurla �ollar aras�nda olan f�rqi n�d� görürsüz?” Lindley demi�di: “Samur �ahda�dan torpa��n üstü, �ollar da �ahda�dan süzül�r�k yerin t�ki il� ax�r. �ollar on iki verst torpa-��n alt�nda Allah�n özü t�r�find�n süzg�c�n keçirilmi� t�miz bulaq suyu-dur” [17, 103]. Bu ç�x���ndan sonra �ollar böyük maraq k�sb etm�y� ba�lad�. N�tic�d�, yeni ��h�r ba�ç�s�n�n Lindley t�r�find�n axtar�� i�l�ri-nin 1902-ci ilin iyulun 2-n� kimi uzad�lmas� v� layih�l�rin 1903-cü ilin yanvar�n 15-d� t�hvil verilm�si haqq�ndak� t�klifi duman�n iclas�nda bö-yük s�s çoxlu�u il� q�bul olundu [14].

Bununla da, Lindley böyük ç�tinlikl� d� olsa bulaq suyunun axtar�l-mas� i�in� ba�lama�a nail oldu. Onun t�r�find�n axtar��lar 1902-ci ilin iyunundan 1903-cü ilin mart�na kimi davam etdi. 1903-cü ilin pay�z�nda Lindley nümay�nd�l�ri müh�ndisl�r Durqam v� fon Pfiffer vasit�sil� Kür çay�ndan su k�m�rinin ç�kilm�si haqq�nda t�rtib etdiyi layih�ni Bak�ya gönd�rdi. Lindley �ollardan su k�m�rinin ç�kilm�si il� ba�l� layih�nin t�rtib edilm�sini v� habel� müqavil�ni ba�lama�� onlara h�val� etmi�di. Müqavil� noyabr�n 23-d� imzaland� [6, 42]. Su k�m�ri layih�sinin bir il müdd�tind� axtar�� i�l�ri ba�a çatd�qdan sonra t�qdim olunmas� n�z�rd� tutulurdu. Xüsusi dan���qlar apar�ld�qdan sonra qazma i�l�ri frans�z qazma c�miyy�ti olan Xartsizskiy� tap��r�lm��d�.

1904-cü ilin fevral�n 3-d� Lindleyin r�hb�rliyi alt�nda �ollarda s�naq qazma i�l�rin� ba�land�. Birinci quyu Xudat stansiyas�n�n 5 verstliyind� �ollar bulaqlar�n�n yax�nl���nda qaz�ld�. Frans�z qazma c�miyy�ti l�ng i�l�yirdi. Büronun Bak�n�n su t�chizat� idar�sinin r�isi H.D.�mirova apre-lin 12-n� ünvanlad��� m�ktubunda ekspedisiyaya �ollardan iki yerd�n, F�rz�lioba k�ndi yax�nl���nda bir yerd�n Qubal� v� H�s�nqala k�ndl�ri �razisind� dörd yerd�n, L�c�toba v� Susay k�ndl�ri �traf�nda, bütövlükd� 10 yerd�n yoxlama axtar�� i�l�rinin apar�lmas� t�klif olunmas�na bax-mayaraq, i�l�rin l�ng h�yata keçirildiyi haqq�nda m�lumat verilirdi [20, v.11]. May ay�na kimi c�miyy�t t�r�find�n c�mi 4 buruq quyusu qaz�l-m��d�. ��l�rin l�ng icra edilm�sind�n x�b�r tutan Lindley Su t�chizat� üzr� komissiyaya i�i frans�z c�miyy�tind�n al�naraq qazma i�l�rinin t�s�rrüfat üsulu il� davam etdiril�c�yini b�yan etdi. Qazma i�l�rini yerind� yoxlayan komissiya Bak� ��h�r dumas�n�n v� Bak� ��h�r idar�sinin 1904-cü ilin iyunun 4-d� keçiril�n iclas�nda m�ruz� etdi. Bundan sonra �ollar v� �traf

Page 100: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

100

�razil�rd� apar�lan qazma i�l�ri dayand�r�lmas� haqq�nda q�rar� verildi v� iyunun 5-d� frans�z c�miyy�ti i�l�rini dayand�rmal� oldu [20, v.11].

Qazma i�l�rinin dayand�r�lmas�n�n dig�r s�b�bi Rusiya-Yaponiya müharib�sinin ba�lanmas� oldu ki, bu da ��h�rin su t�chizat� m�s�l�sini ikinci plana atd�. Müharib�nin gedi�ind� Rusiyada ba�lam�� co��un inqila-bi hadis�l�r is� Bak� su k�m�rinin tikintisi m�l�sinin h�llini bir neç� il d� l�ngitdi. Bu zaman ser Uilyam Harleyn Lindley Amsterdamda, Hamburq-da, Helsend�, Xanadda, Lorzda, Pe�td�, Praqada, Var�avada, Buxarestd� v� Xorvatiyada su k�m�rl�ri, sututarlar, suelektrik stansiyalar�, kanallar, su-nasos stansiyalar�n�n layih�l��dirilm�si v� in�as� il� m���ul idi.

1907-ci ilin sonlar�nda Bak� ��h�r dumas�n�n iclaslar�n birind� yen� d� Bak� ��h�rinin su t�chizat� m�s�l�si müzakir� obyektin� çevrildi. Ona gör� d� Lindley yenid�n Bak�ya d�v�t olundu [21, 16]. Bak� ��h�r idar�-sinin ba�ç�s� Rayevski 5 aprel 1908-ci il tarixli m�ktubunda �ollarda bu-ruq - qazma i�l�rinin ba�a çatd�r�lmas�n� Lindley� h�val� edilm�sind�n b�hs olunurdu. M�ktubda “buruq i�l�rinin Lindley t�r�find�n icra etdiril-m�sin� ümid etdiyi” bildirilirdi [22, 136-136 arx.]. 1908-ci ilin sonuna kimi bütün axtar�� i�l�rini ba�a çatd�ran Lindley 1909-cu ilin mart�n �v-v�ll�rind� ��h�r idar�sin� Bak� ��h�rinin �ollardan v� eyni zamanda Kür v� Samur çaylar�ndan su k�m�rl�rinin ç�kilm�sinin �sas ilkin layih�l�rini t�qdim etdi [7, 67].

1909-cu ilin mart ay�n 15-d�n 22-n� kimi Tiflisd� Rusiya su k�m�r-l�ri i�çil�rinin 9-cu qurultay� keçirildi. D�v�t olunanlar aras�nda Lindley d� vard�. Bu qurultayda “Bak� ��h�rinin su t�chizat� haqq�nda” mövzusun-da ç�x���nda Lindley �ollar bulaqlar� qrupuna daxil olan suyun miqdar�n�n sutkada 6 milyon vedr� hesabland���n� göst�rirdi. “�ollardan bir q�d�r �i-malda v� c�nubda olan bulaqlar�n suyunu buraya �lav� ets�k sutkada 12 milyon vedr� miqdar�nda su olar” dey�n müh�ndis �ollardan suyun k�-m�rl� ç�kilm�sinin böyük s�m�r� ver�c�yini vur�ulay�rd�. Qurultay Bak� su k�m�r�nin �ollardan ç�kilm�sinin m�qs�d�uy�unlu�u bar�d� q�rar q�bul etdi [23, 383-396].

Qurultay ba�a çatd�qdan sonra Lindley Bak�da Texniki c�miyy�t nü-may�nd�l�ri v� ��h�r dumas� üzvl�rinin qar��s�nda da ç�x�� etdi. Dövrün tan�nm�� müh�ndisinin “�ollarda ill�rl� apar�lan t�dqiqatlar�n burada bol suyun oldu�unu v� bu suyun ��h�rin t�l�bat�n� art�qlamas� il� öd�y�c�yi”

Page 101: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

101

haqq�ndak� müdd�alar� iclas i�tirakç�lar�n� inand�ra bildi. “Biz n�h�ng su yata��n� tapm���q”- dey�n Lindley suyun miqdar�n�n 12 milyon vedr�d�n 15 milyon vedr�y�d�k olaca��n� t�sdiql�yirdi [19, 7 v� 8].

Duma, n�hay�t ki, Bak�-�ollar su k�m�rinin ç�kili�i bar�d� çoxdan gözl�nil�n q�rar� q�bul etdi. Q�rara gör� Bak�n�n v� �traf�n�n yeni su k�-m�rinin müf�ss�l layih�l�ndirm� v� in�a i�l�rin� ümumi r�hb�rliyin v� n�-zar�tin müh�ndis Uilyam Lindley� tap��r�ld� [13, v. 68-69 arx.]. ��h�r r�hb�rliyi Bak� su k�m�rinin ç�kili�i üçün 23,5 milyon rubl m�bl��ind� dövl�t istiqraz v�r�q�l�rinin burax�lmas� üçün höküm�t qar��s�nda v�sat�t qald�rd�.

oktyabr�n 6-da 1909-cu il çar

Su k�m�rl�rinin v� suyun müqayis�li qiym�tl�ndirilm�si

Su m�nb�yind�n ��h�r� q�d�r apar�lacaq in�aat i�l�rinin qiym�tl�ndirilm�si

T�l�b olunan x�rcl�r

Kür çay� Samur çay� �ollar bulaqlar�

I. Sutkada 3 milyon vedr�lik sua��rma tikinti avadanl�qlar�, metal sifonlar, nasos stansiyalar�n�n v� s., habel� sutkada 6 milyon vedr�lik

da� su qur#ular�n�n d�y�ri �sas kapital Faiz kapital� v� illik öd�ni� Illik istismar Illik yekun 100 vedr� suyun qiym�ti ��h�r� kimi ��h�r� payland�qda

14,5 milyon rubl

1 111 341 rubl185 400 rubl

1 296 741 rubl

14,2 q�pik 18,5 q�pik

18,5 milyon rubl

1 339 709 rubl88 500 rubl

1 428 209 rubl

15,7 q�pik 20,0 q�pik

15,5 milyon rubl

1 114 143 rubl 106 400 rubl

1 220 543 rubl

13,5 q�pik 17,7 q�pik

II. Sutkada 6 milyon vedr�lik bütün sua��rma qur#ular�n d�y�ri �sas kapital Faiz kapital� v� illik öd�ni� Illik istismar

20,5 milyon rubl

1 602 786 rubl279 900 rubl

23,4 milyon rubl

1 710 959 rubl108 800 rubl

18,3 milyon rubl

1 368 634 rubl 154 700 rubl

Page 102: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

102

Illik yekun 100 vedr� suyun qiym�ti ��h�r� kimi ��h�r� payland�qda

1 882 686 rubl

10,3 q�pik 13,0 q�pik

1 819 759 rubl

10,0 q�pik 12,7 q�pik

1 523 700 rubl

8,4 q�pik 11,1 q�pik

III. Sutkada 9 milyon vedr�lik bütün sua��rma qur#ular�n d�y�ri

�sas kapital Faiz kapital� v� illik öd�ni� Illik istismar Illik yekun 100 vedr� suyun qiym�ti ��h�r� kimi ��h�r� payland�qda

29,1 milyon rubl

2 280 950 rubl410 500 rubl

2 691 450 rubl

9,8 q�pik 12,4 q�pik

32,3 milyon rubl

2 367 855 rubl149 800 rubl

2 517 655 rubl

9,2 q�pik 11,8 q�pik

27,8 milyon rubl

2 1064 318 rubl 213 800 rubl

2 278 118 rubl

8,3 q�pik 10,3 q�pik

IV. Sutkada 12 milyon vedr�lik bütün sua��rma qur�ular�n d�y�ri

�sas kapital Faiz kapital� v� illik öd�ni� Illik istismar Illik yekun 100 vedr� suyun qiym�ti ��h�r� kimi ��h�r� payland�qda

36,0 milyon rubl

2 829 893 rubl506 700 rubl

3 336 393 rubl

9,2 q�pik 11,7 q�pik

39,6 milyon rubl

2 889 529 rubl172 100 rubl

3 061 629 rubl

8,4 q�pik 10,0 q�pik

31,1 milyon rubl

2 341 329 rubl 262 800 rubl

2 604 129 rubl

7,1 q�pik 9,0 q�pik

C dv l “�ollar-Bak� su k m ri” layih nin mü llifi ser Vilyam Harleyn Lindleyin Tiflisd keçiril n Rusiya su k m rl ri i�çil rinin 9-cu qurultay�nda etdiyi “Bak�

� h rinin su t chizat� haqq�nda” mövzusunda ç�x���ndan götürülmü�dür. II Nikolay m�bl��i 27 milyon rubla q�d�r art�raraq bu v�sat�ti t�min

etdi. H�min v�saitin 3,5 milyon rublu ��h�rin ehtiyaclar�na s�rf edilm�li idi [24].

Bel�likl�, Lindleyin layih�si �sas�nda ç�kilmi� Birinci Bak� su k�m�-ri m�nb�yini Bak�dan 187 kilometr m�saf�d� - Xaçmaz rayonunun �ollar k�ndind�ki yeralt� sulardan götürür. “�ollar” m�nb�yi 24 artezian quyu-sundan, el�c� d� lay v� bulaq sular�ndan qidalan�r. “�ollar” suyu 1917-ci

Page 103: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

103

ilin yanvar�n 21-22-d� Bak� �halisin� çatd�r�ld�. H�min il tarix� “Bak�-�ollar” su k�m�rinin aç�l��� günü kimi dü�dü. 1917-ci ild�n fasil�siz f�-aliyy�t göst�r�n bu m�nb�nin m�hsuldarl��� dem�k olar ki, d�yi�m�di. “�ollar” ilin bütün dövründ� orta hesabla saniy�d� 1 270 litr su verir.

�ST�FAD� OLUNMU� M�NB�L�R V� �D�B�YYAT S�YAHISI

1. “Kaspi” q�zeti, � 212, 1899-cu il 2. �$����J � ��, ~� ���� ' ��$ (@�} ��[� ���$����[ ����'� ������ �),

N�rgiz n��riyyat�, ��$, 2014. 388 �. 3. W� ���� .�., ^�#� @.�. ����� � |� ��� � � ���� . "��� �[ �&��� .

"����, ���$���������� '��������� ��� ` ����� � ����$�[, 1960, 398 �. 4. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi, f. 389, siy. 7, i� 1. 5. %�'�� ���} ����$���[} �������� �������+�� � #���� ��$ ' ��� $�[,

���������[} �+����� ".�.@��$}��[�, @.�\����� �.�. ������. ^~�.: � ��-� ��#�J � �. ��� ��, 1894, 77 �.

6. �$����� � �. ���� �� ����#� ���������� // �'���� � �� ����� #�������� �$�[. ���� 1-�. � 9-10, 1915 #., �. 29-43.

7. �������[ '��\&�� � �� '}���[� ����$+�� �� �������$ ��$-��������#� ���������� ' ����� 1923-1928 #��[. ��$: � ��#�J � III ������` ���, 185 �.

8. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi, f. 389, siy. 7, i� 6. 9. “Kaspi” q�zeti, 7 iyul 1900-cü il. 10. “Kaspi” q�zeti, 24 mart 1901-ci il. 11. “Kaspi” q�zeti, 21 aprel 1901-ci il. 12. “Kaspi” q�zeti, 10 aprel 1902-ci il. 13. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi, f. 389, siy. 7, i� 14. 14. “Kaspi” q�zeti, 6 yanvar 1903-cü il. 15. “Bakinskiye izvestiye” q�zeti, 21 avqust 1902-ci il. 16. “Bakinskiye izvestiye” q�zeti, 22 avqust 1902-ci il. 17. !� �� #�������#� #����[ @������� ��� ���. ^~�., � ��#�J �

".".^��\��� &, 1905, 254 �. 18. “Kaspi” q�zeti, 22 avqust 1902-ci il. 19. W������+�� � #���� ��$. ��$, � ��#�J � ���� w���� ��'���#�

��&���#� ��� «�� �», 1909, 14 �. 20. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi, f. 389, siy. 7, i� 16. 21. ��$-������� � ����������. ��$: � ��#�J � III ������` ���, 1925,

167 �. 22. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi, f. 389, siy. 7, i� 21.

Page 104: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

104

23. ����� W.�.� ����� % �������+�� #���� ��$ // ��$�[ ������#� �$�-���#� ������������#� ���'� � � J� ��. 1909. W[�$�� 3. �'�� � �������-��#� �\�� �����������[} ���'���. "����, � ��#�J � «~�&���� ����».

24. ^���� � $'����� � ������+�� � ��� �������, '������ �� ��� -�������$\w�� �����. %����� I. � 38, 5 ���, 1910 #. , ��. 374.

�*��&_*+/ �&�*_�

$��� ���{ ����{ ���|�� {

���\]�

^���� �����w�� ����� ' ������] } ������� � ���� ^������#� @'��-���+� � �$��+� XIX-XX ��., ���'���� � �������+�� �� #. ��$.

W ����� � ������ �'� &�[} ���&� ��� ���� ���, ������w }�� � �����$����$ ��� ��$ ������ , �������� ���������[ ��� |��[ ���#����� , ������ ���� � #��� �'��#� ������ ��#� ��� �� �� �������+�� \ ��$���#� #���� ���� ����� ���� ���#� ��$���#� � ���� ��'�, ����[� ������� #. ��$.

W ����� ��+� �� ������� `���[� ������ � ' ����� �|� � ����� W.�., �������#� � � 9-�� �$����� ������������� ���'�� � � J� �� � 1909 #��$.

Niftaliyev Ramil

SHOLLAR`S WATER SOURSES

SUMMARY

The article is devoted to one of the acute problems in the history of North Azerbaijan at the turn of the XIX-XX centuries, related to the water supply of Baku.

In this paper, on the basis of various sources and materials related to the investti-gated period studied in detail all the stages of preparation, designing the ambitious pro-ject on water supply of al the biggest city of the Russian Empire and the biggest on the Caucasus, which was city of Baku.

It also provides valuable information from the report made by Sir H.Lindley on the 9th Russian Water Congress held in Tiflis in 1909.

Page 105: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

105

BAKI ��H�R DUMASI �OLLAR SU K�M�R� Ç�K�L���N�N T��K�LATÇISIDIR

Zeyn�b QAFAROVA

A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu «Az rbaycan�n yeni tarixi» �öb sinin a.e.i., t.ü.f.d.

1878-ci ild� yarad�lan Bak� ��h�r özünüidar�si orqanlar�n�n qar��s�n-

da duran �n k�skin probleml�rd�n biri ��h�rin su t�chizat� idi. ��h�r özü-nüidar� orqanlar�n�n f�aliyy�t� ba�lanmas� �r�f�sind� Bak�da orta �srl�r dövründ� yarad�lm�� su t�chizat� sistemi mövcud idi. ��h�r �sas�n 3 su k�m�ri - k�hriz vasit�si il� su il� t�min edilirdi: «�ah», «M�mm�dqulu xan» v� «Hüseynqulu xan» k�hrizl�ri. Onlar ��h�r�traf� �razil�rd� yerl�-��n bulaqlardan ç�kilmi�di.1 Lakin bu k�hrizl�rinin ç�kilm�si dövründ�n sonra Bak� ciddi d�yi�iklikl�r� m�ruz qalm�� v� qalmaqda idi. Onun �hali-si k�skin sür�tl� artm��d� v� artmaqda davam edirdi. Bak� n�h�ng s�naye m�rk�zin� çevrilmi�di. ��h�rin su t�chizat� h�lli vacib bir m�s�l� kimi qar��da dururdu.

1879-cu ilin sentyabr�nda Bak� ��h�r dumas�n�n iclas�nda qlasn� (duma üzvü – Z.Q.) H.Z.Ta��yev su m�nb�l�rinin axtar���na v� g�l�c�k su lahiy�sinin t�rtibin� 1000 rubl ayr�lmas�n� t�klif etdi. Duma h�mçinin su t�chizat� il� ba�l� i�l�r� r�hb�rlik üçün xüsusi komissiya yaratd�.2

H�l� XIX �srin 70-ci ill�rinin sonunda elan olunmu� Bak� üçün �n yax�� su k�m�rinin layih�l�rinin müsabiq�si n�tic�sind� 1893-cü il� q�d�r ��h�r idar�sin� 40-a yax�n müxt�lif layih�l�r t�qdim olunmu�du.3

Lakin bu layih�l�rin ham�s� onlar�n realla�d�r�lmas�na ��h�rin gücü çatmad��� q�d�r v�sait t�l�b etdikl�rin� gör� ��h�r dumas� t�r�find�n q�-bul olunmam��d�.4

1880-ci ilin may�nda Bak� dumas� ��h�r �traf�nda su m�nb�l�rinin axta-r��� üçün komissiya yaratd�. 1884-cü ild� müh�ndis Otto Lents t�r�find�n 1 %�+#�� . ��������� ���$������ � ��$ � ���`� �IX – �& �� ��. ��$, 2003, �.104. 2 www. regionaplus.az/ru/artikles /view/ 5513 3 %&��� �'� � � �������+�� � #. ��$, �.8-10. 4 Ocaqova K. Göst.�s�ri, s.105.

Page 106: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

106

Ma�ta�a v� Buzovna k�ndl�rind� su m�nb�l�ri a�kar olunmu�du, lakin bu suyun t�rkibind� külli miqdarda düz oldu�u üçün içm�li su kimi yarars�z idi.

1892-ci ilin v�ba epidemiyas� duman� daha f�al ��kild� içm�li su ax-tar���na vadar etdi. Neft s�nayesiçi Lüdviq Nobel suyun Volqa çay�ndan ç�kilm�sini dumaya t�klif etdi. Lakin bu layih�nin h�lli h�m texniki, h�m kommersiya c�h�tind�n qeyri-mümkün idi. Buna baxmayaraq d�nizçilik idar�si öz i�çil�ri üçün Volqa çay�ndan suyu g�tir�r�k �irinl��diricid� onu t�mizl�tdirirdi.1 Kür çay�ndan da su g�tirilir v� t�mizl�ndikd�n sonra on-dan da istifad� olunurdu. Volqa v� Kürd�n g�tiril�n su çox baha idi v� ��-h�rin su t�chizat� problemini h�ll etmirdi. 1894-cü ild� Bak� ��h�rind� sa-nitariya v�ziyy�ti haqq�ndak� hesabatda deyilirdi ki, sakinl�r üçün �sas su m�nb�yi yen� d� quyular olaraq qal�r.2

XIX �srin sonuna q�d�r ��h�r özünüidar� orqanlar� t�r�find�n Bak�-n�n su t�chizat�n�n yax�nla�d�r�lmas�na 320 min rubldan çox v�sait x�rc-l�nmi�dir. Lakin ��h�rin su t�chizat� problemi k�skin olaraq qal�rd� v� bu k�skinlik sür�tl� art�rd�. ��h�r �halisinin sür�tl� artmas� v� kapitalist is-tehsal�n�n inki�af� il� �laq�dar olaraq ��h�r özünüidar� orqanlar�n�n gör-düyü bütün t�dbirl�r öz s�m�r�liliyini itirirdi. N�hay�t ki, ��h�r daimi su k�m�rinin tikintisin� ba�lama�� q�rara alanda Duma ilkin olaraq bunu konsessiya yolu il� realla�d�rma�� q�rarla�d�rd�. Lakin art�q Duman�n 1899-cu il 29 aprel iclas�nda ��h�r idar�sinin üzvü Smolenski su k�m�rini, özü d� kanalizasiya il� birlikd�, t�s�rrüfat-podrat üsulu il� tikm�yi t�kid etdi. Konsessiya üsulundan imtinan� onunla �sasland�r�rd�lar ki, «bir neç� il bundan önc� ��h�r kas�b idi v� konsessiya üsulundan ba�qa bir üsul da yox idi. �ndi is� ��h�r kassas�na 20 mln. rublad�k v�saitin daxil olmas� göz-l�nilir ki, bu da ��h�rin bütün ehtiyaclar�n� tamamil� öd�m�k üçün kifay�t-dir”.3

1899-cu ild� ��h�r dumas� Samur v� Kürd�n ��h�r� su ç�km�yi q�rara ald�. Su k�m�rl�rinin layih�l�rini t�rtib etm�k üçün su k�m�rl�ri i�i üzr� çox m��hur müt�x�ssis kimi v� o dövrd� kanalizasiyan�n qurulmas� üzr� yegan� müt�x�ssis kimi U.H.Lindleyin d�v�t edilm�si q�rara al�nd�.4 1 ARDTA, f.389, s.7, i.1, v.9. 2 Yen� orada, siy.5, i.20, v.128. 3 �� �, 1899, �91, 1 ��. 4 ARDTA, f.389, s.7, i.6, v.1.

Page 107: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

107

U.H.Lindley su k�m�ri layih�sinin t�rtibi üçün z�ruri olan m�lumat-lar�n toplan�lmas� m�qs�dil� öz köm�kçil�rini – müh�ndisl�r Enqli� v� Dürqam� Bak�ya gönd�rdi.1

1899-cu ilin oktyabr�nda U.Lindley bulaqlarla bol olan Quba q�za-s�nda axtar�� i�l�rin� ba�lay�r. T�miz su Bak�dan t�xmin�n 180 km. aral�-da, �ollar v� F�rz�li oba k�ndl�rinin �razil�rind� tap�ld�. Lakin Lindley tezlikl� malyariya, sonra is� yatala�a tutuldu.2

Lindley x�st�likl�rd�n aya�a qalxaraq Bak�ya növb�ti s�f�ri zaman� Bak� dumas�na m�ruz� t�qdim etdi. Burada o, bel� bir fikir ir�li sürürdü ki, su k�m�rinin Kürd�n ç�kilm�si s�m�r�li deyildir v� Samur variant� daha �lveri�lidir. Lakin o, hesab edirdi ki, bilavasit� Samur su k�m�rinin ç�kili�in� ba�lamaq da laz�m deyildir, bel� ki, yol boyunca daha z�ngin dig�r su t�chizat� m�nb�l�ri tapmaq olar. Lindley bulaq v� yeralt� sular bar�sind� öz n�z�riyy�sinin düzgünlüyün� �min idi. Lakin tamamil� �minlik üçün qazma yolu il� k��fiyyat apar�lmas� z�ruri idi.3

Lindley öz m�ruz�sind� qrunt sular�n�n X�zri k�ndi �traf�ndak� �ra-zil�rd�n ç�kilm�sinin m�qs�d�uy�unlu�unu göst�rirdi. �kinci m�nb� Qu-sar�n �traf�nda, üçüncü m�nb� is� Qaraçay v� V�lv�l�çay�n hövz�sind� yerl��irdi. Lindley iddia edirdi ki, �g�r qrunt sular� bar�sind� onun ehti-mallar� s�hv olarsa, Bak�ya suyu bu çaylardan ç�km�k olar.4

Lindley i�l�rin davam etdirilm�si üçün xüsusi büronun yarad�lmas�n� t�klif etdi. O, söz verdi ki, 1901-ci ilin mart�na q�d�r layih� üz�rind� i�i ba�a çatd�racaq. Lindley ilkin axtar��lar üçün 100 min rublun ayr�lmas�n� xahi� etdi.

Lindleyin hesablamalar�na gör�, ��h�r� sutkada 3 mln. vedr�* su (h�r adama 12 vedr�) t�l�b olunurdu. 5

Su t�chizat� üzr� Bak� ��h�r komissiyas� t�z� t�klifl�r� çox h�v�ssiz yana�d�. Lindleyd�n soru�dular ki, o, Samur layih�sini t�rtib ed� bil�rmi v� bunun üçün ona n� q�d�r vaxt laz�m olacaqd�r? O, cavab verdi ki, t�bii 1 ARDTA, f.389, s.7, i.6, v.22. 2 Yen� orada, i.21, v.54. 3 Yen� orada, i� 6, v.33. 4 Yen� orada v.34. * 1 vedr�=12,5 litr 5 ARDTA, f.389, s.7, i.6, v.34.

Page 108: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

108

ki, bu mümkündür, ancaq o, Bak� ��h�rinin su t�chizat� kimi vacib m�s�-l�nin düzgün h�ll olunmas�na gör� m�suliyy�ti öz üz�rin� götür� bilm�z. Lindley xahi� etdi ki, bu, onun fikrinc�, düzgün olmayan add�ma gör� bü-tün m�suliyy�ti ��h�r ictimai idar�çiliyi öz üz�rin� götürsün.1

Su t�chizat� üzr� komissiyan�n bu iclas�nda Lindleyin yeralt� sular�n axtar��� haqq�nda t�klifi q�bul olundu.

Lindleyin m�ruz�si h�m duman�n deputatlar� iç�risind�, h�m d� «Kaspi» q�zetinin s�hif�l�rind� çox gur reaksiyaya s�b�b oldu.2

Göst�ril�n Qusar sular�n�n cod olmas� haqq�nda fikirl�r söyl�nildi, suyun öz ax�n� il� ��h�r� g�tirilm�sin� dair �übh�l�r ortaya at�ld�, deyirdi-l�r ki, s�naq qazmalar� vasit�si il� yeralt� sular�n miqdar�n� mü�yy�nl��dir-m�k olmaz v� s. v� i.a.

1899-cu ilin dekabr�n 7-d� keçiril�n duma iclas�nda Mahmudb�yov bel� fikir söyl�di ki, bu axtar��lar h�d�r yer� apar�lacaq, çünki Lindley su k�m�rinin d�y�rini 15 mln. rubl mü�yy�n edibdir. Bu m�bl��i öd�m�k üçün, qlasn�n�n fikrin� gör�, ��h�r ild� 5 % olmaqla çox böyük m�bl�� öd�m�li olacaqd�r, ��h�rin bütün büdc�si is� c�mi ild� 1 mln. 300 min rubl idi. O, su k�m�rinin Kür çay�ndan ç�kilm�sini t�klif etdi v� bunu bel� �sasland�rd�: «Sahill�rind� 9 quberniya yerl���n Volqa çay�n�n suyunu bir çox ��h�rl�r içirl�r. Oradak� su Kürün suyundan daha çirklidir, Kürd�n ç�-kil�n su k�m�ri is� 6 mln. rubldan baha ba�a g�lm�y�c�kdir».3

Duma bu iclas�nda Lindleyin Kür-Bak� v� Samur-Bak� su k�m�rl�ri-nin lahiy�l�rinin t�rtib etm�si, yeralt� sular�n axtar��� m�s�l�sinin müzaki-r�sini is� növb�ti iclasa t�xir� sal�nmas� haqq�nda q�rar q�bul etdi.

Bak� ��h�r özünüidar� orqanlar� t�r�find�n bu m�s�l� üzr� q�rar�n q�buluna h�min orqanlar�n bu m�s�l�d�ki na��l��� mane olurdu. Bel� bir fakt� göst�rm�k kifay�tdir ki, Bak� ��h�rinin su t�chizat� komissiyas�n�n s�dri X.Antonov dekabr�n 11-d� ��h�r ba�ç�s�na müraci�t ed�r�k xahi� edirdi ki, su k�m�ri i�ind� kifay�t q�d�r t�crüb�li olan bir ��xs tap�ls�n v� su t�chizat� komissiyas�n�n r�hb�ri v�zif�si h�min ��xs� tap��r�ls�n.4 1 ARDTA, f.389, s.7, i.6, v.35. 2 �� �, 1899, �. 261, 3 ���.; �. 264, 6 ���. �� . 3 ������������ �.�. !��� ("�� ���) � �� ����� #�������� �$�� (1897-1907 ##.) ��$, 2015, �. 153; �� �, 1899, �. 265, 9 ���. 4 �� �, 1899, � 269, 14 ���.

Page 109: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

109

Bu dövrd� su k�m�ri m�s�l�sind� �sl böhran yaranm��d�. Bu böhran zaman� duma n� su t�chizat� komissiyas�na, n� d� Lindley� etibar etmirdi.

Lindleyin özü m�ktublar�n�n birind� bu bar�d� yaz�rd�: «Bak� su t�c-hizat� m�s�l�si üzr� t�dqiqatlar apar�b layih�l�r t�rtib etm�yi m�n� h�val� ed�n ilk ��h�r deyil… Lakin m�n bu ��h�rl�rin heç birind� Bak�da d�f et-m�li oldu�um mane�l�r� rast g�lm�mi�dim. Onsuz da t�bii xarakterli ob-yektiv ç�tinlikl�r az deyildi: uzaq m�saf�, su q�bulu �razisinin ç�tin keçil-m�zliyi, qeyri-adi d�r�c�d� a��r iqlim ��raiti… Lakin ��h�r özünüidar�si t�r�find�n bel� ç�tin v� mühüm v�zif�l�rin h�lli üçün d�v�t olunmu� mü-h�ndis� gözl�m�li oldu�u d�st�k verils�ydi, bütün bu ç�tinlikl�ri d�f et-m�k olard�.

M�n ba�a dü�� bilmir�m ki, niy� m�nim m�sl�h�t v� t�klifl�rim ��-h�r özünüidar�sinin b�zi hiss�si, özü d� onun nüfuzlu hiss�sinin bel� bir müqavim�tin� rast g�lirdi ki, h�min müqavim�t haz�rl�q i�l�rinin geni�l�n-dirilm�si v� layih�l�rin q�ti olaraq haz�rlanmas� üçün bel� g�rgin mübari-z� t�l�b edirdi. H�min m�sl�h�t v� t�klifl�rimin yegan� m�qs�di vard� – m�nim t�crüb�mi tam ��kild� t�tbiq etm�k v� s�h�r� bütün mümkün kom-binasiyalar v� h�ll yollar�n�n �n yax��s� v� m�qs�d�uy�ununu verm�kdir.

�g�r müt�x�ssis� m�sl�h�t üçün müraci�t edilirs�, o halda onun su m�nb�yi il� ba�l� verdiyi q�rarla raz�la�maq laz�md�r».1

Duman�n 1900-cü il 25 yanvar tarixli iclas�nda su t�chizat� komissi-yan�n t�rkibi yenil�ndi. Onun t�rkibin� Topçuba�ov, Tamanosov, Mehdi-yev, G�ncunsev, Saparov, H�s�n b�y M�likov (Z�rdabi) v� Benkendorf daxil oldular.2

Lakin yenil�nmi� komissiya da �vv�lki komissiyan�n yolu il� getm�-y� m�cbur oldu. M�s�l� buras�nda idi ki, su m�nb�l�rinin axtar��� mexa-nizmi köhn� komissiya t�r�find�n eyni vaxtda bir neç� istiqam�td� i�� sa-l�nd���ndan, bu istiqam�tl�rin h�r hans� birind�n imtina edilm�si ��h�r� çox böyük itkil�r hesab�na ba�a g�l� bil�rdi.

Lindleyl� ba�lanan müqavil�nin müdd�ti 1901-ci ilin mart ay�n�n so-nunda ba�a çatd���ndan aprel ay�n�n sonunda komissiya müh�ndis Lindle-y� m�ktub gönd�r�r�k, onun Bak�ya g�lm� tarixinin may ay�n�n 10-na t�- 1 ��@ @�, J. 389, ��. 7, �. 21, ��. 54, ��. – 55 ��. 2 ������������ ��� ��� "�� ��� (!��� ) � �� ����� #�������� �$�� (1897-1907-� �����), �. 162.

Page 110: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

110

yin edilm�si haqq�nda q�rar q�bul etdiyini bildirdi.1 Lindley haz�rlad��� m�ruz�l�r, çertyojlar, c�dv�ll�r v� Samur, Kür su k�m�rl�ri layih�l�ri il� yana�� eyni zamanda kanalizasiya layih�sini d� özü il� g�tirdi.

Maraql�d�r ki, h�min s�n�dl�rin müzakir�si zaman� su t�chizat� ko-missiyan�n üzvl�ri v� müt�x�ssisl�r Samur v� Kür çaylar� il� ba�l� Lindle-yin haz�rlad��� layih�l�r� laz�mi �h�miyy�t verm�dil�r. Yeralt� sularla ba�l� variant is� xüsusi mübahis�l�r� s�b�b oldu ki, bu da art�q qeyd olun-du�u kimi, 1899-cu ilin sonunda Duma t�r�find�n q�ti ��kild� q�bul edil-m�mi�di.

Duma o zaman bu t�klifi texniki, kimy�vi, bakterioloji v� maliyy� bax�m�ndan z�if i�l�nilmi� hesab ed�r�k r�dd etmi�di.

Yeni komissiya il yar�m Lindleyin müavini �ollun ba�ç�l��� il� Sa-mur çay�nda xüsusi büro t�r�find�n h�yata keçiril�n axtar��larla m���ul oldu. �oll Samur çay�ndak� axtar��lar� il� yana�� yeralt� sularla ba�l� mü�a-hid�l�rini d� apard���n� bildir�rk�n bu, komissiya üzvl�rinin naraz�l���na s�b�b olurdu.2

Bel�likl�, h�tta Duma t�r�find�n yeralt� sularla ba�l� variant r�dd edildikd�n sonra bel�, Lindley bu ideyadan �l ç�km�mi� v� yeri g�ldikc� onun agentl�ri bu istiqam�td� d� axtar��lar�n� davam etdirmi�l�r.

1901-ci ilin yaz�nda ��h�r dumas�ndak� ç�x��� zaman� Lindley yeni-d�n t�kidl� �ollar variant� üz�rind� dayand�.3 Özü d� bu zaman Lindleyin �lind� yaln�z bulaq sular�n�n kimy�vi v� bioloji analizl�rinin n�tic�l�ri var idi ki, bunlar da bu sular�n yüks�k keyfiyy�tli olmas�n� sübut edirdi. Bu variant�n d�y�ri, bulaqlardak� suyun h�cmi il� ba�l� o, h�l� ki, heç bir d�-qiq hesablamalara malik deyildi.

Bununla �laq�dar b�zi Duma qlasn�lar� Lindley� inams�zl�qlar�n� bil-dir�r�k, ondan d�qiq hesablamalar�n olmas�n� t�l�b etdil�r. Lindley is� ca-vab�nda bildirdi ki, d�qiq hesablamalar�n apar�lmas� üçün ona �lav� v�sait laz�md�r. Duma axtar��lar�n n�tic�l�rinin m�nfi olaca��ndan v� onlar�n �b�s yer� x�rcl�n�c�yind�n ehtiyatlanaraq, bu m�bl��i ay�rmaqdan imtina etdi. 1901-ci ilin iyununda Duma Lindleyin yeralt� sular�n a�kar olunmas� m�qs�dil� s�naq-qaz�nt� i�l�rin� ba�lamas� t�klifini r�dd etdi. Lakin qlasn�, 1 �� �, 1901, � 102, 9 ��. 2 Yen� orada, � 132, 19 \��. 3 Yen� orada, 8 ��.

Page 111: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

111

su t�chizat� komissiyas�n�n üzvü H.Z.Ta��yev ��h�r ba�ç�s�na m�ktubla müraci�t ed�r�k s�naq-qazma i�l�rinin apar�lmas� üçün su t�chizat� üzr� ��h�r komissiyas�n�n s�r�ncam�na 25 min rubl verm�sini t�klif etdi, özü d� s�naq i�l�rinin u�urlu olaca�� t�qdird� h�min pullar�n ona qaytar�laca�� ��rtil�. S�naq i�l�ri u�ursuz olarsa Ta��yev pullar�n ona qaytar�lmas�ndan imtina etdi. 1901-ci ilin sentyabr�nda Duma Ta��yevin t�klifini qoydu�u ��rtl�rl� birlikd� minn�tdarl�qla q�bul etm�k haqq�nda q�rar q�bul etdi.1

Art�q bir ild�n sonra m�lum oldu ki, axtar��lar�n n�tic�l�ri Lindleyin haql� oldu�unu sübut etdi. Yeralt� sular�n h�cmi Bak�n�n içm�li suya olan t�l�bat�ndan 10 d�f� art�q idi. 1902-ci ilin aprel ay�n�n 1-i üçün ��h�r ye-ralt� sular�n axtar���na 58 min rubl x�rcl�mi�di.2

1902-ci il sentyabr�n 24-d� ��h�r ba�ç�s� A.�.Novikov ��h�r dumas�-n�n növb�ti iclas�nda m�lumat verdi ki, o, Qafqaz�n mülki i�l�r Ba� idar� r�isi knyaz Q.S.Qolits�na müraci�t ed�r�k Bak�n�n bulaq suyu il� t�min edilm�si üçün ehtiyat kapital�ndan 182 min rubl borcun ayr�lmas�n� z�ruri hesab edir. Ba� idar� r�isi cavab vermi�di ki, bu m�s�l�nin h�lli bulaq �ra-zisind�ki suyun v� torpa��n hüquqi bax�mdan d�qiqlikl� mü�yy�nl��diril-m�sind�n as�l�d�r, mütl�q ayd�nla�d�rmaq laz�md�r ki, yerli �hali tarlalar�n suvar�lmas�nda bu bulaqlardan istifad� edirmi? ��h�rin �ollar m�nb�yin-d�ki torpa�a v� sulara olan hüquqlar�n�n d�rhal mü�yy�nl��dirilm�si il� m���ul olmaq üçün q�rar q�bul edildi. Bu m�qs�dl� xüsusi komissiyan�n yarad�lmas� q�rara al�nd�.3

1902-ci ilin dekabr�nda ��h�r ba�ç�s� müh�ndis-hidravlikl�r qurulta-y�ndan Bak� ��h�rin� �ollar m�nb�yind�n saniy�d� 18-d�n 20-d�k ba�* su götürülm�sin� icaz� verm�sini xahi� edir, �v�zind� is� yerli �halini h�min h�cmd� Samur çay�ndan götürül�n su il� h�min etm�yi t�klif edirdi. Su müf�tti�liyi Bak� ��h�r dumas�na a�a��dak� ��rtl�ri t�klif etdi:

«Bak�ya �ollar m�nb�yind�n su götürülm�sin� icaz� verilir. Bu m�n-b�l�rin sutkal�q istehsal� 52 mln. [vedr�y�-Q.Z.]» b�rab�rdir. Lakin bu su-yun yar� hiss�sind�n k�ndlil�r öz �kinl�rinin suvar�lmas� üçün istifad� et- 1 ��@ @�, J. 389, ��. 7, �. 1, �. 65; ������������ ��� ��� "�� ��� (!��� ) � �� ����� #�������� �$�� (1897-1907 ##.) �. 288. 2 ��@ @�, J.389, ��. 7, �.14, �.63 ��. 3 �� �, 1902, �203, 26 ��������. * “Ba�” o zamank� Az�rbaycanda su ölçü vahidi idi.

Page 112: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

112

dikl�rind�n, ��h�r götürdüyü suyun �v�zind� ad� ç�kil�n bulaqlar�n 24 verstliyind� yerl���n Samur çay�ndan boru k�m�ri ç�km�kl� k�ndlil�ri su il� t�min etm�yi öhd�sin� götürür, onun korlanaca�� t�qdird� is�, suyun k�ndlil�r� çatd�r�lmamas�na gör� ��h�r sutkada 500 rubl c�rim� öd�y�c�k-dir».1 Qlasn�lardan H.B.M�likov (Z�rdabi) v� b. c�rim� il� ba�l� ��rtin �l-veri�sizliyi bar�d� narahatl�qlar�n� bildirdil�r. Lakin H.Z.Ta��yev etiraz ed�r�k bildirdi ki, ��h�r� «t�miz, saf bulaq suyu t�klif edilir, �v�zind� is� çirkli çay suyu alaq. Bu ��rt olmasayd� ��h�r Samurdan Bak�ya su k�m�ri ç�k�c�kdi. Bu su k�m�rin� ç�kil�c�k n�h�ng x�rcd�n ba�qa suyun süzül-m�sin�, t�mizl�nm�sin� d� x�rc ç�kil�c�kdi ki, bu da �lav� m�sr�fl�r� g�-tirib ç�xaracaqd�» dey�r�k, c�rim� il� ba�l� ��rti q�bul etm�yi t�klif etdi. 12 s�s� qar�� 13 s�s çoxlu�u il� müf�tti�liyin t�klifini göst�ril�n qeydl� birlikd� q�bul etm�k bar�d� q�rar q�bul edildi.2

1903-cü ilin noyabr�nda ��h�r idar�si Lindleyl� �ollar su k�m�ri la-yih�sinin haz�rlanmas� bar�d� müqavil� imzalad�.3

Duma su k�m�rinin tikintisin� 182 min rubl ay�rd�. ��h�r idar�si frans�z qazma c�miyy�ti il� müqavil� ba�lad�. Müqavil�y� gör�, bu c�-miyy�t h�r sajeni* 55 rubl olmaqla d�rinliyi 20-100 saj. 40 quyunun qaz�l-mas�n� öhd�sin� götürdü.4

Su k�m�ri tikintisin� c�lb edil�n xarici firma v� müt�x�ssisl�rin ü�-l�rin� n�zar�t etm�k üçün duma a�a��dak� t�rkibd� xüsusi komissiya ya-ratd�: H.b.M�likov, M.A.Unanov, �.b.Hac�nski v� �.b.Hac�yev.5

�ollar su k�m�rinin ç�kili�i il� ba�l� i�l�r 1904-cü ild� ba�lan�ld�. Lakin tezlikl� ba�layan inqilab onlara mane oldu. �� çox l�ng gedirdi. 1907-ci ilin yay�na q�d�r �ollarda c�mi 3 quyu qaz�lm��d�.6

Yaln�z 1909-cu ild� Bak� ��h�r özünüidar� orqanlar� yenid�n �ollar-Bak� su k�m�ri tikintisi il� ba�l� f�aliyy�tl�rini aktivl��dirdil�r. ��h�r ida-r�si n�zdind� su k�m�ri tikintisi üzr� �öb� yarad�ld�. 1909-cu ilin pay�z�n-

1 �� �, 1920, �267, 12 ������. 2 Yen� orada; %&��� �'� � � �������+�� � #.��$, �.12. 3 �� �, 1904, 5 �����. * 1 sajen=2,48 m. 4 Ocaqova K. Göst.�s�ri, �.107. 5 Yen� orada, s.108. 6 Yen� orada.

Page 113: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

113

da Bak� dumas� Nazirl�r �uras� v� imperatordan 27 mln. rubl m�bl��ind� istiqraz burax�lmas�na icaz� ald�.1 1911-ci ilin mart ay�n�n 14-d� Bak� ��-h�r idar�si «Qriffits v� Ko» c�miyy�ti il� müqavil� ba�lad� v� bu s�hmdar c�miyy�tini Bak� ��h�ri üçün su k�m�ri tikintisini h�yata keçir�c�k hüquq v� v�zif�l�ri olan podratç� kimi tan�d�.2

Lakin bu c�miyy�t çox l�ng i�l�yirdi, bunu Lindleyin «çox böyük gecikdirm�l�r� yol verilm�si» v� «tezlikl� i�l�rin sür�tl�ndirilm�si» t�l�bi il� ba�l� «Qriffits v� Ko» c�miyy�tin� yazd��� 1913-cü il 5 noyabr tarixli m�ktubu da sübut edir.3

1912-ci ilin yanvar�nda Bak� dumas�n�n t�qdim etdiyi v�sat�tl� �laq�dar II Nikolay mü�yy�n torpaqlar�n Bak�n�n mülkiyy�tin� keçm�si bar�d� f�rman verdi.4 Ümumilikd� ��h�r 780 des. torpaq alm�� oldu.5

Birinci Dünya müharib�sinin ba�lanmas� su k�m�ri tikintisi i�ini xeyli ç�tinl��dirdi. Lakin bununla bel�, 1914-1916-c� ill�r �rzind� 131 km. su x�tti ç�kilmi�, �ollarda 8 quyu qaz�lm��, �sveçd�n g�tiril�n su na-soslar� qura�d�r�lm��, iki su anbar� tikilmi�di. Ayr�lan pullar ��h�r� kifay�t etm�di v� o 1915-ci ild� 12 mln. rubl borc götürm�li oldu.6 Su k�m�ri il� ba�l� burax�lm�� istiqrazlar�n ümumi m�bl��i 32 mln. rubldan çox idi.

1916-c� ilin sonuna yax�n �ollar-Bak� su k�m�rinin tikintisi �sas�n ba�a çatm�� oldu. Onun tikintisi üçün Bak� ��h�ri 35 podratç� il� müqavil� ba�lad�, 170-� yax�n iri sifari�l�r etdi.

1917-ci ilin yanvar ay�n�n 21-d� Bak�n�n Kpasnovodski küç�sin� (indiki S.Vur�un küç.) ilk �ollar suyu verildi.

Uzunlu�una gör� bu su k�m�ri Avropan�n o zamank� bütün su k�-m�rl�rind�n üstün idi. Onun uzunlu�u �ollardan Sumqay�t�n Nasosn� (in-diki H.Z.Ta��yev q�s�b�si – Z.Q.) q�s�b�sin�d�k 190 km t��kil edirdi.7

1 AR DTA, f.50, siy. 1, i�.400, v.12. 2 Yen� orada, f.389, siy.7, i� 263, v.1. 3 Yen� orada, v.5. 4 �$����� �. � ����� ]������ � ����������.- www.regionplus/az/ru/ rtic-les/view/5513. 5 AR DTA, f.50, siy.1, i� 416, v.102-163. 6 Hümm�tova T. Göst.�s�ri. 7 %�&�� '���$\w�#� ������� �������� ��$-��������#� ���������� ~.~.���'�. –��$, 1918, ��.40-41.

Page 114: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

114

Bel�likl�, çoxillik müzakir�l�rd�n, mübahis�l�rd�n, �übh� v� ümid-l�rd�n sonra 7 il ç�k�n çox mür�kk�b tikinti i�l�rinin n�tic�sind� �ollar-Bak� su k�m�ri istifad�y� verildi. Arxiv materiallar� v� dövrü m�tbuatda veril�n yaz�lar sübut edir ki, art�q sözüged�n dövrd� ictimaiyy�t Bak�n�n su il� t�chizat� probleminin ��h�r özünüidar�si t�r�find�n h�lli tempini v� metodlar�n� t�nqid edirdi. El� müasir tarix�ünasl�qda da bu f�aliyy�t� qey-ri-q�na�tb�x� qiym�t verilir.

Lakin bu problemin hans� v�ziyy�td� v� hans� ��raitd� Bak� ictimai özünüidar�si t�r�find�n h�ll olundu�unu da n�z�r� almaq laz�md�r. �vv�la Bak� ��h�ri özü bu dövr üçün qeyri-adi hadis� idi. Güclü s�naye m�rk�zi, liman v� d�miryol qov�a��, �halinin aras�k�silm�z art�m� bu problemin qeyri-ordinar h�llini t�l�b edirdi. Bundan ba�qa, bu problem s�ri�t�li müt�x�ssisl�rin v� maddi v�saitl�rin k�skin q�tl��� ��raitind� h�-yata keçirilirdi. Rusiyadak� 1905-1907-ci ill�r hadis�l�ri v� dünya mühari-b�sinin ba�lanmas� da güclü mane�y� çevrildi.

Opponentl�ri ��h�r özünüidar�sini tez-tez onda günahland�r�rd�lar ki, o do�rudan da Samur v� Kür layih�l�rin� art�q v�sait s�rf etmi�di. Lakin yeralt� sularla ba�l� axtar��lar�n n�tic�l�ri m�nfi d� ola bil�rdi v� o halda ��h�r� alternativ variantlar da laz�m ola bil�rdi.

H�r halda, Bak� ictimai özünüidar� orqanlar�n�n f�aliyy�tin� veril�n �sas d�y�r bugünkü n�sill�rin �ollar suyuna gör� ona olan minn�tdarl���d�r. H�min k�m�r bu gün d� ��h�rin �n mühüm «su arteriyalar�»ndan biridir.

�+�?&� �&�&>�/&

� ���� < %������ < ��] -��% �� ��� ��������< $��� ����%� ����������

���\]�

W ����� ����� � ������ ���������[} ���&� ���, ��+� ���� ���

�$w����$\w�� � ����$�[, $��� �����[� ���'�� ���'[�����, &�� �����-�� ��� � ���������� �[� ������_� ����� ��� �$���������� �� ����� ��������� �$�[ ' �&_� #������ } �������. @������ $�'[�����, &�� #���[� � ` ����� �[��� ����� ]������ } ���&� ��� �[��$� � � ��[� '����-�+��� � ����[]���� �, ��`��� ��� � � ��� �� ����� ��� �[ ��+ !��-���� � �# ��.

Page 115: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

115

Zeynab Gafarova BAKU CITY DUMA IS THE ORGANIZER OF SHOLLAR WATER-PIPE

SUMMARY

In this article, based on reliable sources, as well as the materials of the existing

literature, convincingly proved that Shollar-Baku water pipeline was built under the leadership of the Baku City Duma and at the expense of city funds. The author points out that the main initiator of the choice of Shollar water sources was made by prominent Azeribaijani industrialist and the great patriot of his country, Haji Zeynalab-din Taghiyev.

Page 116: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

116

�OLLAR-BAKI SU K�M�R� DÖVRÜN MÜK�MM�L MÜH�ND�S-TEXN�K� QUR!USU

Telman A!AYEV «Az rsu» ASC

Kamil �BRAH�MOV «�ç ri� h r» Dövl t Tarix�ünasl�q Qoru!u �dar si

Ab�eron yar�madas�n�n c�nub hiss�sind�, X�z�r d�nizinin q�rb sahi-

lind� m�kan tutmu� Bak� ��h�ri XIX �srin sonunda susuz v� b�hr�siz bir yerin m�rk�zind� yerl��irdi. Kifay�t q�d�r isti iqlim ��raitind� bölg�nin susuzlu�u ��h�rin m�d�ni inki�af�n� xeyli l�ngidirdi. 1893-cü il� q�d�r ��-h�rin yegan� su t�chizat� qayna�� quyular idi. Ya��nt�lar�n kasadl���, tor-pa��n �oranl���, ��h�r �halisin� bu quyulardan özünün keyfiyy�tli içm�li v� suvarma suyu il� t�min etm�k imkan� vermirdi.

800-� q�d�r quyu olsa da, onlardan ancaq t�xmin�n 100-d� içm�y� az-çox yararl� su var idi. Daha çoxsulu quyulara nasoslar qoyulmu�dur. Bu quyulardan su ayr�-ayr� boru k�m�rl�ri (k�hrizl�r) vasit�si il� ��h�rin b�zi rayonlar�na verilirdi. Ad�t�n is� quyu suyu ç�ll�kl�r, vedr�l�r v� s�-h�ngl�rl� evl�r� da��n�rd�. Bel� suyun h�r vedr�sinin sat�� qiym�ti 1 q�pik idi. ��h�r özünüidar�si t�r�find�n Bak�n�n su t�chizat�n�n yax��la�d�r�lma-s� üçün xüsusi c�hd göst�rilmirdi, çünki, «��h�rin atalar�» - Bak� maqnat-lar� – ad�t�n Bak�dan k�narda ya�ay�rd�lar, Bak� z�hm�tke�l�rinin v�ziy-y�ti is� onlar� o q�d�r d� narahat etmirdi.

Ona gör� d�, ancaq 1892-ci ild� güclü v�ba epidemiyas�n�n tü�yan etm�si Bak� ��h�r özünüidar�sini ��h�rin su t�chizat� probleminin h�lli il� köklü ��kild� m���ul olma�a vadar etdi.

1893-cü ild� ��h�r idar�si t�r�find�n sutkal�q istehsal gücü 370 m3 (30000 vedr�*) olan ilk d�niz suyu �irinl��diricisi quruldu. �çm�k üçün n�-z�rd� tutulmu� bel� suyun bir vedr�sinin qiym�ti 0,75 q�p., s�naye üçün is� 1 q�pik idi. ��h�r su�irinl��diricisi böyük fasil�l�rl� i�l�yirdi. Suyun yüks�k h�rar�ti, xo�ag�lm�z spesifik iyi v� dad�, habel� boz-q�rm�z� r�ngi onun geni� istifad�sin� imkan vermir, �hali yen� d� öz sa�laml���n�n ziya-n�na olsa da, quyu suyundan istifad� etm�kd� davam edirdi. ��h�r özünü- * 1vedr�=12,5 litr.

Page 117: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

117

idar�si �irinl��diril�n suyun miqdar� v� keyfiyy�tini art�rmaq üçün 1898-ci ild� Artur Koppel firmas� il� yeni, t�kmill��dirilmi� �irinl��diricinin tikil-m�si bar�d� müqavil� imzalad�. Sutkal�q istehsal gücü 860 m3 (70000 vedr�) olan bu qur�u 1899-cu ild� istismara verildi. Burfda al�nan suyun h�r vedr�sinin sat�� qiym�ti ¾ q�pik idi.

1903-cü ild� xüsusi firma t�r�find�n 20 km. aral�da, Buzovna k�ndi yax�nl���nda d�niz sahilind� olan su qaynaqlar�ndan Zu�ulba su k�m�ri ç�kildi. Bu su m�nb�yi 1869-cu ild� a�kara ç�xar�lm�� v� oradaca müh�n-dis �abanov t�r�find�n Zu�ulbadan ç�kil�c�k su k�m�rinin layih�si haz�r-lanm��, lakin «V�saitin yoxlu�u üzünd�n» onda h�min layih� realla�d�r�l-mam�� qalm��d�.

Zu�ulba su k�m�rinin ümumilikd� 550 kub metrlik (45000 vedr�) su debetind�n sutkada ��h�r� 250-300 m3 (20000-25000 vedr�) su verilir, qalan� is� s�naye rayonlar� t�r�find�n s�rf olunurdu.

Zu�ulba suyunun codlu�u 28 alman d�r�c�sin� çat�r, onun vedr�si 0,75 q�piy� sat�l�rd�. 1908-ci ild� ��h�r su�irinl��diricisi öz istehsal gücü-nü sutkada 1100 m3-� (90000 vedr�y�) çatd�rd�. El� h�min 1908-ci ild�c� Kürün m�ns�bind�n suyu g�mil�rl� Bak�ya da��yan «Kür suyu» xüsusi c�miyy�ti t��kil olundu. Bu suyun t�mizl�nm�si üçün kaoqulyantlar v� amerikan Cuel süzg�ci t�tbiq olunan durulducu hovuzlar tikildi. Sutkada Bak�ya 2500 m3 (200000 vedr�) Kür suyu g�tirilir, lakin onun yaln�z yar�-s� süzg�cd�n keçirilirdi. Kür suyunun 1 vedr�si 1 q�piy� sat�l�rd�.

��h�rd� ayr�-ayr� 3 su k�m�ri ç�kilmi�di: �irinl��dirilmi� suyun ��h�r ��b�k�si, «Zu�ulba su k�m�ri» v� «Kür suyu» c�miyy�tl�rinin su k�m�rl�ri.

C�nubi Qafqaz d�miryolu h�m özünün texniki t�l�bat�, h�m d� öz i�-çil�ri üçün Kür suyunu Hac�qabuldan vaqonlarla ��h�r� g�tirirdi. B�zi neft s�naye mü�ssis�l�ri (Nobell�r, Zubalov v� b.) öz su�irinl��diricil�rin� malik idi. Lakin bu su t�chizat� qaynaqlar�ndan heç birinin n� miqdar, n� d� keyfiyy�t bax�mdan ��h�rin t�l�bat�n� öd�m�y� qadir olmad���ndan ��-h�r �dar�si �halinin qabaqc�l t�b�q�l�rinin t�zyiqi alt�nda ��h�r su k�m�ri-nin tikintisi il� m���ul olmaq m�cburiyy�tind� qald�. 1878-ci ild� yarad�l-m�� bu ��h�r özünüidar�si 1879-cu ild� �vv�lc� ��h�rin özünd� su t�c-hizat� m�nb�l�rini axtarma�a ba�lad�. Sonra 1881-ci ild� Zu�ulba su k�m�rinin layih�si haz�rland� ki, bu k�m�rin d� qiym�ti 500.000 rubla ça-t�rd� v� o, yuxar�da art�q deyildiyi kimi, realla�d�r�lmam�� qald�. 1882-ci

Page 118: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

118

ild� Batseviç v� Sokolov t�r�find�n ��h�r �traf�nda geoloji axtar��lar apa-r�ld�. Bu t�dqiqatlar burada içm�li qrunt su ehtiyatlar�n�n kifay�t q�d�r ol-mad���n� t�sdiq etdi.

El� h�min müt�x�ssisl�r t�r�find�n ya��� sular�n�n y���lmas� layih�si d� haz�rlanm��d�r. 1884-cü ild� ��h�r özünüidar�si sahibkar Lens� Ab�eron ya-r�madas�n�n �imal-��rq hiss�sind�n – Zabrat v� Ma�ta�a k�ndl�ri rayonundan Bak�ya su k�m�rinin ç�kilm�sini konsessiyaya verdi. Lens bu i�� ba�lasa da tezlikl� ondan imtina etdi. ��h�r özünüidar�sinin bütöv bir s�ra sonrak� ko-missiyalar� da uzun ill�r �rzind� su axtar��lar� il� m���ul olmu�dur.

Bir çox sahibkarlar su k�m�ri tikintisini konsessiyaya götürm�yi arzu-lay�r v� suyu Kür çay�ndan (115 verst), Arazdan, Alt�a�ac bulaqlar�ndan (110 verst), Göygöld�n (400 verst) v� b. yerl�rd�n Bak�ya g�tirm�yi t�klif edirdil�r. Lakin kifay�t q�d�r �sasland�r�lmad�qlar�ndan v� bahal�qlar� üz-ünd�n bütün bu layih�l�r r�dd olundu. 1892-ci ild� t�s�rrüfat hesab� yolu il� Kürd�n su k�m�ri ç�km�k q�rara al�nd�. Layih�l�rin haz�rlanmas� müh�n-disl�r M.�.Altuxova h�val� olundu. Bu layih�nin realla�d�r�lmas� 3,5 mln. rubla ba�a g�lm�li, k�m�rin su verimi sutkada 1 mln. vedr�y� çatmal� idi.

1894-cü ild� müh�ndisl�r N.P.Zimin, D.S.Zernov, K.P.Karelski v� P.K.Xudyakovun dili il� «Neptun» kontoru t�r�find�n etiraf olundu ki, t�qdim olunan layih�l�r üzr� su k�m�rinin ç�kili�inin h�yata keçirilm�si n�z�rd� tutulmu� x�rcl�ri xeyli art�racaq v� layih�l�rin mü�llifl�ri büdc�ni ��h�rin t�yin etdiyi normalara uy�unla�d�rmaq namin�, uy�un g�lm�y�n materiallar v� konstruksiyalar�n t�tbiqini n�z�rd� tutmu�lar. Bu r�yin �sa-s�nda üç layih�d�n heç biri realla�d�r�lmaq üçün q�bul olunmad�.

1889-cu ild� müh�ndis Royt t�r�find�n suyu Sumqay�tçay çay�ndan ç�kilm�si t�klif edildi. �sasland�r�lmam�� oldu�u üçün bu layih� d� r�dd edildi. N�hay�t, ��h�r özünüidar�sinin n�z�rl�ri Samur çay�na (Bak�dan 206 km aral�) yön�ldi v� 1899-cu ild� su k�m�rinin iki layih�sinin (Kür v� Samur çaylar�ndan) haz�rlanmas� q�rara al�nd�. Bu layih�l�ri haz�rlamaq üçün 1899-cu ild� müh�ndis U.H.Lindley Bak�ya d�v�t olundu. 1899-cu il 5 iyul tarixli m�ktubunda Lindley öz raz�l���n� bildirdi, lakin ��rt qoydu ki, su t�chizat� qayna��n� o özü seçm�lidir. Lindley h�min il oktyabr�n ortalar�nda Bak�ya g�ldi v� tezlikl� Bak�dan Kür� v� Samurad�k �razil�rin d�, ümumi axtar��lar, t�dqiqatlar apar�ld�. Bu axtar��-t�dqiqatlar zaman� Lindley Bak�dan 187 km aral�da, Bak�-Port-Petrovsk d�miryolunun Xudat

Page 119: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

119

stansiyas� yax�nl���nda, �ollar k�ndi rayonunda yax�� suyu olan bolsulu bulaqlar�n çoxlu�una diqq�t yetirdi. V� ona gör� d� çay suyu il� müqayi-s�d� qrunt suyuna üstünlük ver�r�k Bak� ��h�r özünüidar�sin� ��h�ri su il� t�min etm�k üçün �ollar rayonunda yeralt� sular�n axtar�lmas�n� t�klif etdi. ��h�r özünüidar�si bu i� üçün v�sait ay�rmad� v� Lindley� ancaq Kür v� Samur çaylar�ndan su k�m�ri layih�l�ri il� m���ul olma�� t�klif etdi. Layih� ��rtl�ndirilmi� müdd�t�-1901-ci il mart�n 31-� haz�r olmad� v� Lindley yenid�n �ollar rayonunda s�naq quyusunun qaz�lmas�na icaz� ve-rilm�si m�s�l�sini qald�rd�. Lakin ona yen� d� r�dd cavab� verildi.

1901-ci il iyunun 23-d� Lindleyl� yenid�n imzalanm�� müqavil� axta-r��lar�n 1902-ci il aprelin 1-d�k ba�a çatd�r�lmas�n� v� 1902-ci il oktyabr�n 1-d�n layih�l�rin t�hvil verilm�sini n�z�rd� tuturdu. H�min müdd�t� n� axtar��lar, n� d� layih�l�r ba�a çatd�r�lmad�, lakin h�min müdd�t �rzind� ��h�r özünüidar�si, n�hay�t ki, Lindleyin d�lill�ri il� raz�la�d� v� 1902-ci il avqustun 20-d� �ollar rayonunda yeralt� sular�n axtar��� m�s�l�sini müsb�t h�ll etdi. V�saitin yoxlu�u Lindley� axtar��lar�n laz�mi miqyasda aparma�a imkan vermirdi v� bu axtar��lar fasil�l�rl� 1902-ci ilin yay�ndan 1903-cü ilin mart�nad�k davam etdi. �ollar rayonunda s�naq qazmas�na 1904-cü ild� ba�lan�ld�, lakin tezlikl� dayand�r�ld� v� Bak�n�n su t�chizat� m�s�l�si 1907-ci il�d�k müxt�lif s�b�bl�r, - 1904-1905-ci ill�r rus-yapon müharib�si, Ru-siyadak� 1905-1907-ci ill�r hadis�l�ri v� s., sükuta q�rq oldu.

1907-ci ilin sonunda Bak� ��h�ri yenid�n Lindleyi d�v�t edir v� ona �trafl� axtar��lar aparmaq, ��h�rin �ollar qaynaqlar�n�n suyu il� t�chiz et-m�k layih�l�rinin haz�rlanmas�n� h�val� edir.

Axtar�� – t�dqiqatlar 1908-ci il �rzind� v� 1909-cu ilin mart�nda apa-r�ld�. Lindley Bak�n�n �ollar suyu il� t�chiz olunmas�n�n ilkin layih�l�rini, habel� bu layih�l�rin Kür v� Samur çaylar�ndan n�z�rd� tutulmu� su t�c-hizat� layih�l�ri il� müqayis�si bar�d� qeydl�rini ��h�r� t�qdim etdi. ��h�r öz seçimini �ollardan su k�m�rinin ç�kilm�si üz�rind� dayand�rd� v� Lind-ley� bu k�m�rin layih�sini haz�rlama�� tap��rd�. Bu tap��r�q yerin� yetirildi.

Layih� ��h�r� h�r sutka �rzind� 300.000 vedr�, �ollar suyu verilm�-sini, bu k�m�rin sutkal�q gücünün t�dric�n 6,9 v� 12 mln. vedr�y� çat-d�r�lmas�n� n�z�r� d� tuturdu.

1909-cu ild� Tiflisd� keçirilmi� 9-cu su k�m�ri qurultay�nda Lindley bu layih�ni ��xs�n t�qdim etdi v� layih� q�z��n mübahis�l�rd�n sonra qu-rultay t�r�find�n t�sdiq olundu.

Page 120: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

120

�ollar-Bak� su k�m�rinin layih�si �traf�nda mübahis�l�r h�l� Tiflis qurultay�nad�k Bak� texniki c�miyy�tind� d� apar�lm�� v� bu layih�nin �leyhdarlar�n�n heç d� az olmad��� mü�yy�nl��mi�di. Bu hal�n mühüm s�-b�bl�rind�n biri b�zi Bak� kapitalistl�rinin maraqlar� il� bilavasit� ba�l� idi. M�s�l� buras�nda idi ki, inki�af etm�kd� olan neft s�nayesi Nobel qarda�-lar�, X�z�r �irk�ti, Qara d�niz-X�z�r �irk�ti, Aramaz �irk�ti v� ba�qalar�na m�xsus olan su k�m�rl�ri il� t�chiz edilirdi, içm�li suyu is� h�m bu �irk�t-l�r, habel� «Kür suyu» c�miyy�ti v� Artur Koppel �irinl��diricisi verirdi.

Bak�n�n su t�chizat� problemini h�ll ed�c�k, �halini çoxdan b�ri h�s-r�tl� gözl�diyi güclü su k�m�rinin ç�kilm�sinin realla�d�r�lmas� bütün bu sahibkarlar�n iqtisadi maraqlar�na zidd idi.

��l�rin �ks�riyy�ti t�s�rrüfat üsulu il� h�yata keçirildi. Tikintiy� layih� r�hb�rinin özü – U.H.Lindley ba�ç�l�q edirdi.

�ollar-Bak� su k�m�ri Bak� ��h�ri v� onun �traf�ndak� neft-m�d�n rayonlar�n�n – Balaxan�-Sabunçu, Suraxan�, Bibiheyb�t, Birn�q�di, �uba-n�, habel� yeni neft rayonlar� olan Qala, Qaraçuxur, Lökbatan rayonlar� v� neftay�rma zavodlar�n� içm�li su il� t�min edirdi. Ab�eron yar�madas�n�n dem�k olar ki, bütün k�ndl�rin� (19-d�k k�ndi) su ç�kilmi�di. Bundan �la-v� bu su k�m�ri Xudatdan Bak�yad�k C�nubi Qafqaz d�miryolunun 180 km-lik hiss�sini d� su il� t�min edirdi.

Bu, onu göst�rir ki, �ollar-Bak� su k�m�ri t�kc� s�rf ��h�r deyil, h�m d� bölg� �h�miyy�tli su k�m�ri idi. Bu k�m�rin verdiyi suyun 50 %-� q�-d�ri dövl�t neft s�nayesi v� d�miryolu n�qliyyat� t�r�find�n istifad� edilir-di ki, bu da �ollar-Bak� su k�m�rinin xüsusi �h�miyy�tin� d�lal�t edirdi.

�ollar su qaynaqlar� Bak�dan 186,5 km �imalda, C�nubi Qafqaz d�-miryolunun Xudat stansiyas�n�n yax�nl���nda, �ollar k�ndinin �razisind� yerl��ir. �traf �razi me��l�rl� z�ngindir, bu me��l�rd� kifay�t q�d�r çox-sayl� v� çoxsulu bulaqlar f�aliyy�t göst�rir. �n güclü bulaqlar �ollar v� F�rz�lioba k�ndl�rinin �razisind�dir; onlar burada eyniadl�, çoxsulu kiçik çaylar �m�l� g�tirir. Bütün bu bulaqlar�n qidalanma m�rk�zi güclü yeralt� su ax�nlar�d�r. H�min ax�nlar Böyük Qafqaz s�ra da�lar�n�n daim qarla örtülü olan �ahda� zirv�sind�n, q�rbd�n-��rq� do�ru – X�z�r d�nizin� istiqam�tl�nmi�dir.

Sututucu, �hat�edici qur�ular üçün özg�ninkil��dirilmi� �razinin sa-h�si 240 ha-a b�rab�rdir. Göst�ril�n bu �razid� n�z�rd� tutulmu� 13 quyu-

Page 121: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

121

dan 8-i qaz�lm��, qalan 5-i is� 1921-1975-ci ill�rd�, sovet hakimiyy�ti dövründ� qaz�l�b avadanl�qlarla t�chiz olunmu�dur.

1925-ci ilin may�nda Bak� ��h�rind� keçiril�n Ümumittifaq su k�m�-ri-sanitariya-texniki qurultay�nda Bak� su k�m�ri idar�si t�r�find�n vaxtil� Lindleyin a�kar etdiyi su qat�ndan d�rind� d� su laylar�n�n olmas�n�n mümkünlüyü m�s�l�si qald�r�ld�. Qurultay müt�x�ssisl�ri t�r�find�n bu m�s�l� n�z�rd�n keçirilib i�l�nildikd�n sonra qurultay�n plenumu bel� bir fikri t�sdiq etdi ki, suver�n laylar�n 200 metrlik d�rinliy�d�k davam ed� bil�c�yini gözl�m�k olar. Bunun �sas�nda 1925-ci ild� ilk k��fiyyat quyusu qaz�ld�. Bu quyu qurultay�n n�tic�sini t�sdiq etdi. Bel� ki, qazma n�tic�sind� yeni, art�q t�zyiqli laylar a�kara ç�xar�ld� ki, onlar�n suyu daha yum�aq v� t�miz idi.

Bundan sonra Bak� su k�m�ri �dar�si yeni d�rin quyular�n qaz�lmas� vasit�si il� sututucu qur�ular�n debitinin arat�r�lmas�na istiqam�t götürdü, bel� quyular 1934-cü il�d�k qaz�ld�.

Qaz�lm�� quyular�n suyundan �lav� �ollar bulaqlar�n�n suyu da h�r vaxt bu k�m�r� yön�ldil� bil�r. Bulaqlar�n bütün ç�xma rayonu ç�nq�lla ör-tülüdü, bulaqlar�n özünd�n is� perforlu (de�ikli) çuqun borular ç�kilmi�dir.

�ollardan Bak�yad�k olan 186,5 km-lik m�saf� 3 �sas sah�y� bölünür. �ollardan Nasos stansiyas�nad�k olan I sah�d� su beton k�m�rl� öz gücün� ax�r. Nasos stansiyas�ndan Doldurulma kameras�nad�k su nasoslarla t�zyiq borular�na vurulur. Doldurulma Kameras�ndan rezervuarlarad�k olan üçün-cü sah� d� birinci sah� kimi betondand�r, burada da su özba��na ax�r.

��h�r v� m�d�n su t�chizat� ��b�k�sinin inki�af� il� yana�� Bak� su k�m�ri �dar�si Ab�eron k�ndl�rinin su t�chizat�n�n qaydaya sal�nmas�na da diqq�t yetirirdi.

K�ndl�rd� ictimai su paylay�c� kö�kl�r var idi. B�zi k�ndl�rd� h�m d� evl�r ayr�l�qda, müst�qil ��kild� su t�chizat� ��b�k�sin� qo�ulmu�dular. �ol-lardan Nasos stansiyas�nad�k su k�m�ri boyunca yerl��mi� k�ndl�rin su il� t�chizi üçün �l nasoslar� il� i�l�y�n supaylay�c� qur�ular tikilmi�dir. Bu qur�u-lar�n istismar� k�nd idar�l�rin� h�val� olunmu�dur. Bu qur�ular�n t�miri is� Su k�m�ri �dar�sinin hey�ti t�r�find�n apar�l�rd�. Su, sakinl�r� pulsuz verilirdi.

�ollar quyular�n�n suyu içm�li suya qar�� qoyulan �n ciddi t�l�bl�r� bel� cavab verm�si il� f�rql�nir. O, tamamil� ��ffafd�r, onun heç bir iyi v� ya r�ngi yoxdur, sabit temperaturu +150 S-dir.

Page 122: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

122

Bakterioloji bax�mdan da �ollardak� quyular�n suyu tamamil� yarar-l�d�r. Lakin ax�d�ld��� trass boyunca ya�ay�� m�nt�q�l�ri il� �hat� edil�n ç�x�� quyular vasit�si il� çirkl�ndiril� bil�r.

K�m�rd� çirkl�nmi� suyun z�r�sizl��dirilm�si m�qs�di il� Nasos stansiyas�nda bu suya maye xlor qat�l�r. Suyun xlorla�d�r�lmas� i�i 1927-ci il sentyabr�n 15-d�n etibar�n h�yata keçirilm�y� ba�lam��d�.

�ollar-Bak� su k�m�rinin istifad�y� verildiyi �r�f�d� bu su k�m�ri-nin tikintisi heç d� Lindleyin layih�sind� n�z�rd� tutuldu�u ��kild� ba�a çatd�r�lmam��d�r. H�rbi hakimiyy�t orqanlar�n�n t�l�bi il� ba�l�ca olaraq ancaq sug�tirici x�ttin ç�kili�i t�l�sik ba�a çatd�r�lm��, qalan m�s�l�l�rd� is� bir çox i�l�r «müv�qq�ti variantlar» ad� alt�nda ixtisara sal�nm��, bu v� ya dig�r ��kild� d�yi�dirilmi�dir.

Lap ba�lan��cdan bu k�m�rd�n istifad� müharib� ��raitind� h�yata keçirilirdi. Suya t�l�bat�n sür�tl� artmas� az güc� malik olan Nasos stansi-yas�n� el� ilk günl�rd�n �n intensiv ��kild� i�l�m�y� m�cbur etdi. Ma��n-lar�n g�rgin i�i v� ehtiyatlar�n yoxlu�u üzünd�n �sas t�mirin qeyri-müm-künlüyü tezlikl� h�min aqreqatlar� �n b�rbad hala g�tirdi.

1923-cü ild� xüsusi komissiya t�r�find�n bu su k�m�ri birinci d�f� olaraq bütün uzunlu�u boyunca h�m iç�rid�n, h�m d� çöld�n n�z�rd�n ke-çirildi. Bu bax��-t�dqiqat beton su borusunda bir s�ra ciddi z�d�l�nm�l�r a�kara ç�xard�.

Bu z�d�l�nm�l�r a�kara ç�xar�ld�qdan sonra k�m�rin t�mirin� ba�la-n�ld�. Bütün yeni sah�l�r boyunca qism�n çayda��ndan, qism�n is� saxs� borularla drenaj quruldu. Qalan sah�l�rd� is� t�mir ara-b�r�, xüsusi t�hlü-k�li yerl�rd� apar�ld�. Sovetl��m�nin ilk günl�rind�n etibar�n Nasos stan-siyas�n�n gücünün art�r�lmas� üçün t�dbirl�r görüldü.

1922-ci ild� Leninqrad (keçmi� Nobel) zavodunun istehsal� olan yeni ikitaktl� 600 at qüvv�li g�mi müh�rriki qoyuldu. Bak� Soveti Nasos stansiyas�na yeni avadanl�q almaq üçün z�ruri v�saitin �ld� eldilm�sin� nail oldu. �m�k v� Müdafi� �uras�n�n 1921-ci il 21 sentyabr v� 7 dekabr tarixli q�rarlar� il� R.Voltun Almaniyadak� A�ersleben ma��nqay�rma za-voduna 600 at gücünd� 3 dizel nasosunun sifari� olunmas�na icaz� verildi. Bu ma��nlar 1922-ci v� 1923-cü ill�rd� al�nd�.

1923-cü il �rzind� ma��n �öb�sinin binas� b�rpa olundu. 1923-cü il-d�n 1925-ci il�d�k 600 at gücünd� olan dizel nasoslar�n�n qura�d�r�lmas�

Page 123: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

123

v� istismara verilm�si h�yata keçirildi. 1924-cü ild� ilk 2 aqreqat, 1925-ci ild� is� 3-cü aqreqat istismara burax�ld�. Bu aqreqatlar�n i�� sal�nmas� il� Nasos stansiyas�n�n gücü 2900 at qüvv�sin� çatd�r�ld�.

Bu dövr çox geni� v� iri tikinti i�l�ri il� �lam�tdar olmu� v� su k�-m�rinin bütün sah� v� bölg�l�rind� tamamlama i�l�ri tamamil� ba�a çatd�-r�laraq onun suverm� qabiliyy�ti sutkada 74000 m3-� (6000.000 vedr�y�) qald�r�lm��d�r. Alt� yeni d�rin quyu qaz�lm��, 2-ci sifon sukeçiricisi v� 1-ci sifon sukeçiricisid�n havasoran qur�u qurulub istifad�y� verilmi�dir.

Bu i�l�r n�tic�sind� �ollarda suverimi debiti sutkada 76000 m3-� (6230000 vedr�y�) çatd�r�lm��d�r. Eyni zamanda f�hl� q�s�b�sinin tikinti-si tamamil� ba�a çatd�r�lm��d�r.

Bel�likl�, 1917-ci ild� qism�n istifad�y� verilmi� v� sovet hakimiyy�ti ill�rind� tam layih� gücün� çatd�r�lm�� �ollar su k�m�rinin ç�kilm�si il� Bak� ��h�ri v� onun �traf�n�n su t�chizat� problemi kökünd�n h�ll edilmi� oldu.

�ollar su k�m�ri öz qurulu�u v� suyun �la keyfiyy�ti il� �halinin m�-d�ni h�yat�n�n yaxq��la�d�r�lmas� üçün z�ruri ��rait yaratm��, keçmi�d� bitki örtüyü bu q�d�r kasad olan ��h�rin ya��lla�d�r�lmas�na ba�lama�a imkan vermi�di.

�+_�&? '&+/, �&�*_ �>&'*��/

$��� �-� ����� ���������� – �����$����� ��������-��{�|����� ��������� ����%� ���]��

���\]�

W ����� ����� ����[ � ������ ���������[} ���&� ��� ���' � ��-

w � }�� ���� ������� |��#� $� �����#� ����$+�� �. @����� ��+� ����`� ���������[ ������[, ���'��[� � ���������� |��#� ���������� � ����[� ����-� ��� � ��������� ���� .

Telman Agayev, Kamil �brahimov

FROM THE HISTORY OF BAKU WATER PIPE “SHOLLAR”

SUMMARY

In the article the authors basing on reliable sources reflected the overall progress of the construction of this unique facility. The authors also briefly considered questions relating the completion of the water pipe in the first decades of Soviet power.

Page 124: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

124

�OLLAR-BAKI SU K�M�R�N�N �K�L���

Sevinc MUSTAFAYEVA AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu

“Az rbaycan�n yeni tarixi” �öb sinin apar�c� elmi i�çisi, tarix üzr f ls f doktoru

M�nb�yini Böyük Qafqaz s�ra da�lar�n�n �b�di qarlar v� buzlaqlarla

örtülü �ahda� zirv�sind�n götür�r�k ax�b g�l�n sulardan götür�n �ollar- Bak� su k�m�rinin ç�kili�ind�n art�q dem�k olar ki, yüz il keçm�sin� bax-mayaraq, o �h�miyy�tini bu günün özünd� d� saxlamaqla paytaxt�m�z�n yüzminl�rl� �halisini saf bulaq suyu il� t�min etm�kd�dir.

XIX yüzilliyin son rübünd�n etibar�n mühüm siyasi-iqtisadi v� m�-d�ni m�rk�z� çevril�n Bak�n�n �halisinin d� sür�tl� artmas�, mövcud �n�-n�vi vasit�l�rl� yana�� yeni su t�chizat� m�nb�l�rin� yiy�l�nm�yi v� ��h�-rin, eyni zamanda Bak� s�naye rayonunun su il� t�min olunmas�n� aktual bir v�zif� kimi qar��ya qoydu. Lakin bu v�zif�nin yerin� yetirilm�si üçün külli miqdarda v�saitin t�l�b olundu�u bir vaxtda, çar hökum�ti bu diyara yiy�l�nm�sin�, onun yeralt� v� yerüstü s�rv�tl�rini tam m�nims�m�sin� r��m�n, bu �razinin su il� t�minat� m�s�l�sind� dövl�t x�zin�sind�n bir q�pik d� x�rcl�m�y� q�ym�r, bu i�in bütün a��rl���n� ��h�r �halisi v� Bak� ��h�r idar�sinin üz�rin� qoyurdu (13, 40-46).

Qeyd etm�k laz�md�r ki, Bak� ��h�r özünüidar�si yarand��� el� ilk vaxtlardan bu ç�tin v� ��r�fli m�s�l�nin h�llin� çal��araq, bu m�qs�dl� 1879-cu ild�n etibar�n bir s�ra t�dbirl�r h�yata keçirm�y� ba�lam��d�r. �lk zamanlar ��h�rd� artezian suyu axtar��lar�na ba�lan�lsa da, bu, bir n�tic� verm�mi�, 1881-ci ild� aç�lan Zu�ulba su m�nb�yi il� ba�l� layih� is� ba-hal���na, suyunun codlu�u v� ümumi h�cminin azl���na gör� h�yata ke-çirilm�mi� qalm��d�r (9, 7).

Daha sonra içm�li su axtar��� il� m���ul olan komissiyalar, ayr�-ayr� sahibkarlar �n müxt�lif variantlar� – Kür v� Araz çaylar�ndan, Alt�a�ac bulaqlar�ndan, Göygöld�n v� s. yerl�rd�n boru x�tl�rinin ç�kili�ini t�klif etm�kl�, bu m�s�l�nin h�llin� çal��m��, lakin t�klif olunan variantlar�n b�-zil�ri qeyri-ciddiliyin�, b�zil�ri is� s�m�r�sizliyin� v� bahal���na gör� q�-bul edilm�mi�dir. 1892-ci ild� Su t�chizat� komissiyas� üç müh�ndisi –

Page 125: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

125

Moskva su k�m�rinin in�aatç�s� M.�.Altuxovu, Paris su k�m�rinin in�aat-ç�s� Dümonu v� tiflisli müh�ndis Q.Q.Roytu Kür çay�ndan ç�kil�c�k su k�m�ri il� ba�l� layih�l�rin haz�rlanmas� i�in� c�lb etdi. M.�.Altuxovun t�klif etdiyi layih�y� gör� ç�kil�c�k su k�m�ri - 5.117.000 rubla, Dümo-nun layih�sin� gör� - 7.000.000 rub., Royta gör� is� -7.000.000 rubldan da art�q qiym�t� ba�a g�lm�li idi (10, 30-31). Lakin yen� d� haz�rlanan layi-h�l�rin heç biri q�bul edilm�di. Daha sonra ��h�r idar�si Samur v� Kür çaylar� il� ba�l� layih�l�rin haz�rlanmas� m�qs�dil� müh�ndisl�r – Dümon, Streker v� Lindley� müraci�t etdi. 1899-cu ilin iyul ay�n�n 3-d� müh�ndis U.H.Lindleyd�n al�nan cavab m�ktubunda onun bu t�klifi q�bul etm�si il� yana��, eyni zamanda mü�yy�n ��rtl�rinin, o cüml�d�n, su m�nb�yi seçi-minin onun öhd�sin� burax�lmas� ��rtinin olmas� da bildirilirdi (10, 37). Qoyulan ��rtl�r komissiya t�r�find�n q�bul edildikd�n sonra, Frankfurt-Mayn ��h�rind� su axtar��lar� kompaniyas�na ba�ç�l�q ed�n ingilis müh�n-disi Uilyam Harleyn Uilliyamoviç Lindley 1899-cu ilin oktyabr ay�nda Bak�ya g�ldikd�n sonra Quba q�zas� v� Samur dair�sind� apard��� hidro-geoloji axtar��lar n�tic�sind� Xudat yax�nl���nda (Xudat stansiyas�ndan �i-mal-q�rb� do�ru), sah�si 250 kv. verst olan bir �razid�, qeyri-adi d�r�c�d� çoxlu bula��n olmas�n� mü�yy�n etdi. Me�� massivi il� z�ngin olan bu gö-z�l m�kan�n �ollar v� F�rz�lioba adlanan �razil�rind� yeralt� su ax�n�n�n daha güclü oldu�unu mü�yy�n ed�n Lindley, daha sonra axtar��lar�n� Kür v� Samur çaylar� istiqam�tind� davam etdir�r�k, q�ti olaraq Bak� ��h�-rinin su il� t�chizat� üçün �n �lveri�li m�nb� kimi �ollar� seçdi (1, 67; 10, 37; 13,30). Su m�nb�yinin düzgün seçilm�sin� böyük �h�miyy�t ver�n müt�x�ssis, hesab edirdi ki, çay suyu il� müqayis�d�, ��h�r� ç�kil�c�k bu-laq suyunun x�rci h�tta daha baha ba�a g�lmi� olsa bel�, birm�nal� olaraq üstünlüyü ikinciy� verm�k laz�md�r. Lindleyin apard��� ilkin ara�d�rmalar �ollardan ç�kil�c�k suyun n�inki baha, h�tta daha ucuz ba�a g�l�c�yini bir daha t�sdiql�di. Çünki, bütövlükd� bulaq �razisi �imaldan c�nuba do�ru meyilli oldu�undan su ��h�r� dem�k olar ki, öz ax�n� il� g�l� bil�r, bunu is�, ��h�r� ç�kil�c�k su k�m�rinin daha ucuz ba�a g�lm�si üçün �sas amil-l�rd�n biri hesab ed�n müt�x�ssis, �ollar suyunun öz keyfiyy�tin� gör� d� Kür v� Samur çaylar�n�n suyundan daha üstün oldu�unu bildirir, eyni zamanda, bu suyun h�mi�� ��ffaf, t�z� v� dem�k olar ki, ilboyu eyni tem-peratura (�ollarda–14,7°C, F�rz�liobada-18,5°C, Süzayda- 14,6ºC) malik

Page 126: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

126

olmas�n� vur�ulay�rd� (1, 67). Bulaq �razisinin h�m güclü yeralt� su ehti-yat�na, h�m d� m�nb�yini daim qarla örtülü da�lardan alan 12 çaya malik olmas�n� da Lindley mühüm amil hesab edirdi. Onun “Kür” v� “Samur” layih�l�ri üzr� su k�m�rinin ç�kili�in� raz�la�mamas�n�n �sas s�b�bi is� h�min dövrd� sut�mizl�yici qur�ular�n qeyri-mük�mm�l olmas� idi. �ol-larla ba�l� ideyas�n�n h�yata keçirilm�sind� bir çox ç�tinlikl�rl� qar��la�an Lindleyl� ��h�r idar�si aras�nda, n�hay�t, 1903-cü ilin noyabr�nda ��h�rin m�hz bulaq suyu il� t�chiz olunmas� istiqam�tind� tam t�dqiqat i�l�rinin apar�lmas� v� “�ollar” bula��ndan ç�kil�c�k su k�m�ri layih�sinin t�rtib edilm�si bar�d� müqavil� imzaland�. Müqavil�nin ��rtl�rin� gör� layih�-nin t�rtib edilm�si üçün U.H. Lindley� 1.500 rubl pul öd�nilm�li idi. Bun-dan ba�qa, onun mü�yy�n edilmi� vaxtlarda Frankfurt-Mayndan Bak�ya g�lib-getm�yi üçün laz�m olan x�rcl�ri d� ��h�r idar�si öz üz�rin� götü-rürdü (11, 5; 13,32). 1902-ci ilin yay�ndan 1903-cü ilin mart�na kimi fasi-l�l�rl� hidrogeoloji k��fiyyat i�l�ri aparmaqla yana��, eyni zamanda �ra-zinin iri miqyasl� x�rit�sini haz�rlam�� Lindley, Qusarda suyun kimy�vi v� bakterioloji t�rkibinin mü�yy�nl��dirilm�si üçün laboratoriyan�n aç�lma-s�na da nail olmu�dur.

1904-cü ilin may�nda ilk s�naq quyular�n�n qaz�lmas� n�tic�sind� bulaq �razisind� güclü su ehtiyat�n�n a�kar edilm�si il� güman etm�k olar-d� ki, tezlikl� ��h�rin su t�chizat� problemi art�q öz h�llini tapm�� olacaq. Lakin, bu heç d� bel� olmad�, bir azdan i�l�rin sür�ti azald�, bir q�d�rd�n sonra is� tamamil� dayand�r�ld�. Buna s�b�b is� 1904-cü ilin fevral ay�n�n 11-d� ��h�r idar�sinin podratç� �irk�t - “Frans�z qazma c�miyy�ti” il� ba�lad��� müqavil� �sas�nda, sonuncunun s�naq-qazma i�l�rini h�yata ke-çir�rk�n i�� qeyri-pe��kar yana�mas� v� s�hl�nkarl��� oldu. Müqavil�y� �sas�n, �irk�t bir sajeni* 55 rubldan olmaqla, 40 su quyusu (d�rinliyi 20-30 sajen) qazmal� oldu�u halda, 88 i� günü �rzind� 250 sajen �v�zin�, c�mi 0,3 sajen quyu qazm��d� (8,142; 2,23; 13,32). Texniki vasit�l�rinin çat��mazl��� üzünd�n, i�l�ri c�mi iki köhn� qazma d�zgah� il� aparan sir-k�t, i�l�rin l�ng getm�sini bu qur�ular�n ç�nq�l laylar�n� keç� bilm�m�si il� izah edirdi. Burada Lindleyin frans�z �irk�tinin s�ri�t�sizliyi, m�suliyy�t-sizliyi v� çox bahac�l olmas� il� ba�l� (1 sajen üçün 55 rublu çox yüks�k

* 1 sajen=2,48 m.

Page 127: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

127

m�bl�� hesab ed�n müt�x�ssis, ba�qa ��h�rl�rd� bu i�in 20-30 rubla, Bak� ��raitind� is� daha ucuz ba�a g�l� bil�c�yini bildirirdi) x�b�rdarl���, dem�k olar ki, özünü do�rultdu.Bununla �laq�dar Lindley qeyd edirdi ki, “b�lk� o (“Frans�z qazma c�miyy�ti”- S.M.) d�rin qazma i�l�ri üzr� böyük t�crüb�y� malikdir, lakin orta v� kiçik d�rinlikd� olan quyular�n qaz�lmas� üçün onun f�aliyy�ti tamamil� yar�tmazd�r”(2, 63-64). Bütün bunlar� n�-z�r� alan ��h�r idar�si, iyun ay�n�n 9-da sözüged�n �irk�tl� ba�lad��� mü-qavil�ni pozma�a m�cbur oldu. Qazma i�l�rinin dayand�r�lmas� U.H.Lind-leyl� imzalanan müqavil�nin d� dayand�r�lmas�na g�tirib ç�xard�. Bel�lik-l�, bu cür h�llivacib m�s�l�, dem�k olar ki, üç il dondurulmu� v�ziyy�td� qald�qdan sonra, n�hay�t, 1907-ci ilin q���nda yenid�n günd�liy� ç�xar�ld� v� yen� d� Lindleyin Bak�ya d�v�t olunmas� il� n�tic�l�ndi. 1909-cu ilin �vv�ll�rin� kimi t�dqiqatlar�n� davam etdir�n Lindley, h�min ilin mart ay�nda �ollardan Bak�ya ç�kil�c�k su k�m�rinin ilkin layih�sini v� bu layih�nin Samur v� Kür çaylar�ndan ç�kil�c�k su x�tti il� müqayis�sini ��h�r idar�sin� t�qdim etdi (9, 8). ��h�rin su t�chizat�nda yaranm�� dözül-m�z v�ziyy�t art�q �m�li i�� keçm�yin z�ruri oldu�unu dikt� edirdi. Bun-lar� n�z�r� alan Bak� ��h�r dumas� v� ��h�r idar�si, m�hz �ollardan ç�ki-l�c�k su k�m�ri layih�sinin gerç�kl��dirilm�si üz�rind� dayanaraq, Lind-ley� layih�nin yekun variant�n�n haz�rlanmas�n� tap��rd�. 1909-cu ild� hid-ravlikl�rin* Tiflisd� keçiril�n 9-cu qurultay� da Lindleyin layih� il� ba�l� m�ruz�sini dinl�dikd�n sonra suyunun keyfiyy�ti v� maya d�y�ri bax�-m�ndan üstünlüyün “�ollar” variant�na verilm�sini tövsiy� etdi. (12,67; 13,40). Lindleyin haz�rlad��� layih�d� ��h�r� sutkada 3.000.000 vedr�** suyun verilm�si v� bu suyun t�dric�n art�r�laraq 6, 9 v� 12 milyon vedr�y� çatd�r�lmas� n�z�rd� tutulurdu.

1910-cu ild� �ollar �razisind� ilkin hidrogeoloji i�l�r ba�a çatd�r�l-d�qdan sonra, 1911-ci ilin mart ay�n�n 14-d� ��h�r idar�si su k�m�rinin ç�kili�i il� �laq�dar ingilis “Qriffits v� Kº” �irk�ti il� müqavil� imzalad�. Müqavil�nin ��rtl�rin� gör� �irk�tin gör�c�yi i�in ümumi d�y�ri 9.769.983 rubl 12 q�rik olmaqla, o bütünlükd� �ollar-Bak� su k�m�rinin v� onun eh-tiyac�n� öd�y�c�k qur�ular�n in�as�n� h�yata keçirm�li idi (1, 74 arx.;

* Su müh�ndisl�ri. ** 1 vedr� = t�xm. 12,5 litr.

Page 128: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

128

76,111). Müqavil�nin 66-c� paraqraf�na �sas�n �irk�tin gör�c�yi bütün podrat i�l�rin�, 1911-ci il fevral ay�n�n 15-d�n ba�layaraq, 1914-cü ilin fevral ay�n�n 15-� kimi 36 ay vaxt ayr�l�rd� (5, 2 v� arx).

Bu zaman g�l�c�k tikinti i�l�ri üçün ç�tinlik tör�d� bil�c�k m�s�l�l�r-d�n biri k�m�rin keç�c�yi torpaq sah�l�rinin �ld� edilm�si idi ki (çünki, b�zi sahibkarlar h�min torpaqlar�n icar�y� verilm�sin� raz�la�mayaraq, �v�-zind� külli miqdarda pul t�l�b edirdil�r), bununla �laq�dar, Bak� ��h�r du-mas�n�n qald�rd��� v�sat�tl� imperator II Nikolay 1912-ci ilin yanvar�nda su k�m�rinin keç�c�yi 770 desyatin torpaq sah�sinin müsadir� edil�r�k, Bak� ��h�r idar�sinin mülkiyy�tin� keçm�si bar�d� f�rman imzalad� (13, 41).

Su k�m�rinin ç�kili�i il� ba�l� layih�nin h�yata keç�rilm�si üçün podratç� �irk�t t�r�find�n Xaçmazda zavod tikildi. 1912-ci ilin mart ay�n-dan etibar�n Caqqerin xüsusi sistemi �sas�nda beton boru istehsal�n�n ba�-lan�lmas� il�, dem�k olar ki, yeni texnologiya olan basma üsullu beton su x�ttinin in�as�n�n �sas� qoyuldu. 1913-cü ilin yay�na kimi podratç� t��kilat t�r�find�n iki - Ataçay v� Bil�c�ri tunell�rinin tikintisi, eyni zamanda su k�m�rinin keç�c�yi yar�anlar�n k�si�m�sind� t�zyiqli su x�ttinin - diametri 800 mm. olan çuqun borular�n v� sifonlar�n qura�d�r�lmas� i�l�ri, dem�k olar ki, ba�a çatd�r�ld� (5, 2 v� arx.; 3, 294-295). Beton su x�tti v� laz�mi qur�ular�n in�as�ndan ba�qa �irk�t �uyun vurulmas� üçün z�ruri olan rezervuarlar�n v� ��h�rd�ki t�zyiqli su x�ttinin, habel� Sumqay�t na-sos stansiyas�n�n tikilm�sini, eyni zamanda �ollardan daxil olacaq suyun tam h�cmd� ��h�r� ötürülm�si üçün bu stansiyadak� ma��n v� avadanl�qla-r�n qura�d�r�lmas�n� da h�yata keçirm�li idi. Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, Sumqay�t stansiyas� üçün n�z�rd� tutulan ma��nlar�n m�s�l�sin� Du-man�n h�l� 1913-cü il 19 fevral tarixli iclas�nda bax�laraq, Almaniyan�n “A�ersleben” firmas�na sifari� edilm�si q�rara al�nm��d�. Ümumi m�bl��i 360.000 rubla b�rab�r olan sifari�in yerin� yetirilm�si, çatd�r�lmas� v� “Dizel” sistemli, 600 at gücün� malik üç müh�rrikin yerind� qura�d�r�lma-s� i�l�rini d� firma öz öhd�sin� götürm�li idi (alman firmas�na veril�c�k bu sifari� üçün S�naye v� Ticar�t nazirinin xüsusi raz�l��� al�nm��d�) (6,23,29). ��h�rd� su x�tl�ri ��b�k�sinin yarad�lmas� üçün laz�m olan 846.000 pud* çuqun borunun sifari�i is� ��h�r dumas�n�n 1912-c� il 29 may tarixli q�rar� il� Rusiyan�n da�-m�d�n metallurgiya ittifaq� t�r�find�n * 1 pud=16 kq.

Page 129: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

129

yerin� yetirilm�li idi. Borunun 1 pudunun qiym�ti, çatd�r�lmas� il� birlik-d�, 1rubl 43 q�piy� ba�a g�l�c�kdi. N�z�rd� tutulan i�l�rin vaxt�nda h�ya-ta keçirilm�si üçün ist�r ba� muh�ndis Lindleyin, ist�rs� d� ��h�r idar�si v� aidiyy�ti qurumlar�n ciddi s�y göst�rm�l�rin� baxmayaraq bir s�ra amill�rin, xüsus�n d� “Qriffits v� Kº” podratç� �irk�tinin öhd�sin� götür-düyü i�l�ri (beton i�l�ri, quyular�n qaz�lmas� v� s.) xeyli l�ng aparmas�, müqavil�d� göst�ril�n müdd�td� su k�m�ri ç�kili�inin ba�a çatmayaca��na d�lal�t edirdi. Bundan narahat olan ��h�r idar�si, art�q mü�yy�n t�dbirl�ri h�yata keçirm�y� m�cbur oldu. O �irk�t� r�smi olaraq bir neç� d�f� nota-rial qaydada müraci�t ed�r�k i�l�ri sür�tl�ndirm�yi v� müqavil�d� göst�ri-l�n müdd�td� ba�a çatd�rma�� t�l�b etdi. Bundan bir n�tic� �ld� etm�y�n �dar� Lindleyin Bak�ya növb�ti g�li�i zaman�, sözüged�n podratç� il� i�l�-rin sür�tl�ndirilm�si bar�d� dan���qlar aparmas�n� ona h�val� etdi. Lakin bu da bir n�tic� verm�di, �irk�t i�l�rin sür�tl�ndirilm�si istiqam�tind� heç bir t�dbir görm�di (3, 296-298; 4, 9,29). Ara�d�rmalar zaman� m�lum oldu ki, 1913-cü ilin iyul ay�na kimi “Qriffits v� Kº” podratç� �irk�ti t�r�find�n layih�d� n�z�rd� tutulan i�l�rin yaln�z 30%-i görülmü�dü. �irk�tin f�aliy-y�ti il� ba�l� bir s�ra xo�ag�lm�z m�qamlar da üz� ç�xd� ki, bunlara da �ir-k�tin eyni vaxtda bir neç� yerd� tikinti i�l�ri aparmas�, bu s�b�bd�n d� günd�lik i�l�r� daimi r�hb�rlik etm�yi h�yata keçir� bilm�m�si, i�l�diyi obyektl�rin is� heç d� ham�s�n� texniki vasit�l�rl� t�min ed� bilm�m�si v� s. aid idi. Eyni zamanda, texniki n�zar�t komissiyas� da görül�n i�l�rin ya-r�tmaz oldu�unu v� xeyli texniki s�hvl�r� yol verildiyini a�kar etmi�di. Bunlar� n�z�r� alan ��h�r idar�si 1913-cü ilin iyulunda müqavil�nin da-yand�r�lmas� bar�d� s�r�ncam imzalad�. Bundan sonra “Qriffits v� Kº” �irk�ti il� ��h�r idar�si aras�nda ba�lanan qar��l�ql� ittiham v� m�hk�m� ç�ki�m�l�ri 6 ay davam ed�r�k, yaln�z imperiya daxili i�l�r nazirliyinin i�� qar��mas�ndan sonra, �irk�tin tikinti �razisind�n qovulmas� il� n�tic�l�ndi (13, 42). Art�q tikinti i�l�rinin podrat üsulu il� deyil, t�s�rrüfat üsulu il� apar�lmas�na q�rar ver�n ��h�r dumas�, bu i�l�rin icras�n� Su t�chizat� ko-missiyas�na h�val� etdi (9, 8). Komissiya i�in sür�tl�ndirilm�sini t�min et-m�k m�qs�dil� 1913-cü ilin noyabr ay�ndan etibar�n tikinti i�l�rini 10 müxt�lif sah�y� ay�raraq, müvafiq i�l�rin icra edilm�si üçün bir neç� pod-ratç� il� müqavil� ba�lad�. Müqavil�l�r hüquqi ��xsl�rl� oldu�u kimi, fizi-ki ��xsl�rl� d� ba�lan�rd�. Müxt�lif i�l�ri icra ed�c�k podratç�lar s�ras�nda ��h�rd�ki su borular�n�n ç�kili�i il� m���ul olacaq - “Kolobov v� Kº” �ir-

Page 130: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

130

k�tini, ��h�r rezervuarlar�n�n in�as�n� icra ed�c�k-“Veys v� Freytaq s�hm-dar c�miyy�ti”ni, su k�m�rinin keç�c�yi Ya�ma �razisind� x�nd�kl�rin (tran�eya) qaz�lmas� i�ini h�yata keçir�c�k “Texniki-s�naye s�hmdar c�-miyy�ti”ni, iki ayr� müqavil� il� (1914-cü il 3 mart v� 22 aprel) Sumqay�t nasos stansiyas�n�n ma��n binas� üçün da�, beton, dülg�rlik i�l�rini v� Xo-cah�s�n dükerind�n t�zyiqli su x�ttin�d�k beton su k�m�rinin in�as�n� ye-rin� yetir�c�k fiziki ��xsl�r - Hac� S�ttar Heyb�tovu, 6 yeni quyunun qa-z�lmas� v� bir quyuda yar�mç�q qalm�� i�l�ri yerin� yetir�c�k - S.F.Korça-k�, R�him xan Mürs�lovu, Abdulla Tahirb�yovu v� ba�qalar�n� göst�rm�k olar (7; 9,14,27,32 arx.,41,76,85,96). Ümumiyy�tl�, �ollar-Bak� su k�m�-rinin in�as� dövründ� 35 podratç� il� müqavil� ba�lan�lm��, 170-d�n art�q sifari� verilmi�di.

Görül�n t�dbirl�r n�tic�sind� mü�yy�n ir�lil�yi�l�r� nail olunsa da, ümum�n i�in gedi�ind� bir l�ngim� hiss olunurdu ki, bunun da �sas s�b�bi Birinci Dünya müharib�si ��raitind� d�mir yollar�n�n b�rbad v�ziyy�td� olmas� il� �laq�dar, tikinti materiallar�n�n g�tirilm�sind� böyük ç�tinlikl�-rin olmas�, h�tta dem�k olar ki, qeyri-mümkünlüyü idi. Bundan ba�qa, su k�m�ri ç�kili�ind� çal��an i�çil�rd�n b�zil�rinin orduya ça�r�lmas� (244 ça��r��ç�dan – 7 n�f�ri müh�ndis, 6 n�f�ri is� texnik idi), texniki kadrlar�n onsuz da çat��mad��� bir ��raitd�, i�in gedi�in� ciddi t�sir göst�rirdi. Bü-tün bunlarla yana��, i�in gedi�in� mane olan bir s�ra amill�r d� var idi ki, bunlara - �sas i�çi qüvv�sinin Quba q�zas� k�ndlil�rind�n t��kil olunmas�, onlar�n is� yaln�z tarla i�l�rind�n sonra, pay�z-q�� aylar�nda i�� c�lb oluna bilm�l�ri, f�hl�l�rin i� ��raitinin olduqca a��r olmas�, günd� 10-12 i� saat� müqabilind� 1rubl 20 q�p.-1rubl 40 q�p. (müharib� ill�rind� ka��z pulla-r�n qiym�td�n dü�m�si ��raitind� bu m�bl�� cox cüzi idi) m�vacib almala-r�, tikinti obyektl�rinin p�rak�nd� olmas� s�b�bind�n f�hl�l�rin h�r gün 15-20 verst yolu piyada q�t etm�l�ri v� s. aid idi (13, 43). Lakin bu ç�tin-likl�rin v� müharib� ��raitinin olmas�na r��m�n, görül�n t�dbirl�r b�hr�si-ni verdi v� tikintinin sür�ti ild�n-il� artaraq 1914-cu ild� - 40, 1915-ci ild� - 53, 1916-c� ild� is� - 38 km. boru k�m�rinin ç�kili�i il� n�tic�l�ndi. De-m�k olar ki, ilk t�dqiqat i�l�rind�n - 17 il, tikintisin� ba�lan�lmas�ndan is� - 6 il keçdikd�n sonra, n�hay�t, h�min dövrd� q�zetl�rin yazd��� kimi, ar-t�q “�ollar suyu –h�yata keçirilmi� fakt”a çevrildi. Do�rudan da, tikintisi il� ba�l� �m�li i�� 1911-ci ild� ba�lan�lan,1917-ci inin �vv�ll�rind� is�

Page 131: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

131

istifad�y� veril�n v� öz dövrü üçün Avropan�n analoji k�m�rl�ri il� müqa-yis�d� �n uzunu hesab edil�n �ollar-Bak� su k�m�rinin ümumi d�y�ri - 33.000.000. rubl, uzunlu�u is� - 186,498 km. oldu. �ollar su m�nb�yind�n ��h�rd�ki rezervuarlara q�d�r olan 186,498 km.-lik m�saf� a�a��da göst�-rildiyi kimi bölünürdü (9; 8,9):

�ollar su m�nb�yind�n Sumqay�tdak� nasos stansiyas�na q�d�r olan:

beton su x�ttinin uzunlu�u ..................................................138,409 km. Ataçay tunelinin uzunlu�u...................................................0,790 “...” çuqun dükerl�rin uzunlu�u ..................................................7,894 “...” C�mi ................................................................................... 147,093 km. Sumqay�tdak� nasos stansiyas�ndan Bak� ��h�rind� tikilmi� v� d�niz s�-viyy�sind�n 110 m. hündürlükd� yerl���n rezervuara q�d�r: T�zyiqli su k�m�rinin uzunlu�u...........................................18,747 km. Beton su x�ttinin uzunlu�u ..................................................16,581 “...” Bil�c�ri tunelinin uzunlu�u ..................................................0,770 “...” Xocah�s�n dükerinin uzunlu�u ...................................... ....3,307 “...” C�mi ....................................................................................39,405 km.

K�m�r vasit�sil� ��h�r� çatd�r�lan su, tikintisi 1914-1916-c� ill�rd� h�yata keçiril�n v� art�q qeyd edildiyi kimi, d�niz s�viyy�sind�n 110 v� 69 metr hündürlükd� yerl���n, ümumi tutumu is� müvafiq olaraq 4,5 v� 3,8 milyon vedr� olan iki rezervuara vurulurdu. ��h�rin s�thi müxt�lif hündürlüy� malik oldu�undan, borudak� t�zyiqin 6 atmosferd�n yuxar� qalxmamas�n� t�min etm�k m�qs�dil�, ��h�r �razisi su ��b�k�si bax�m�n-dan 3 qur�a�a bölünmü�dü. I qur�a�a – d�nizk�nar� �razil�rd�n ba�layaraq Bay�l, Bibi-Heyb�t, Qara ��h�r v� A� ��h�r rayonlar� daxil idi ki, bunlar�n da su t�minat�n� + 69 (y�ni, d�niz s�viyy�sind�n 69 m. yüks�klikd� yerl�-��n) rezervuar� öd�y�c�kdi. II – orta qur�a�a daxil olan Balaxan�, Sabunçu v� Suraxan� rayonlar�n�n su t�minat� is� +110 (y�ni, d�niz s�viyy�sind�n 110 m.yüks�klikd� yerl���n) rezervuar�n�n hesab�na öd�nil�c�kdi. III qur-�a�a is� ��h�rin �n yüks�k da�l�q �razisi daxil edilmi�di, lakin burada �ha-li h�l� m�skunla�mad���ndan, su t�minat� m�s�l�si d� günd�likd� deyildi. Lakin, buna baxmayaraq, ��h�rin bu hiss�si d� Lindleyin diqq�tind�n k�-

Page 132: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

132

narda qalmam��, g�l�c�kd� h�min �razil�ri su il� t�min ed� bil�c�k v� su tutumu 500.000 vedr� olmaqla, d�niz s�viyy�sind�n 165 m. hündürlükd� yerl���c�k rezervuar�n tikintisi v� bu tikil�c�k rezervuara suyun +69-dan vurulaca�� da onun haz�rlad��� layih�d� öz �ksini tapm��d� (9, 15).

�ollar suyunun t�rkibin� g�ldikd� is� onun çox yüks�k keyfiyy�t� malik olmas� il� yana��, eyni zamanda, bir çox mikroelementl�rl�, o cüm-l�d�n d�mir, kalsium v� maqnezium oksidl�ri v� s. il� z�ngin olmas�n� da qeyd etm�k laz�md�r. Bu saf bulaq suyunun keyfiyy�ti o q�d�r yüks�kdir ki, onu h�tta s�naye m�qs�dl�ril� i�l�d�rk�n bel�, ilkin yüm�altma prose-durlar�ndan keçm�sin�, dem�k olar ki, heç bir ehtiyac qalm�r. �ollar suyu-nun bir q�rib� xüsusiyy�ti d� vard�r ki, o da suyun beton borularla h�r�k�ti zaman� d�yi�ikliy� m�ruz qalmas� v� bununla da, t�rkibind�ki kalsium ok-sidinin h�cminin azalmas� il� ümumi codlu�unun da azalmas�d�r (1litr �ol-lar suyunda ümumi codluq – 10,8°-dir). Bunun n�tic�sind� is� k�m�r vasi-t�sil� ��h�r� g�lib ç�xan su, m�nb�yind�ki sudan 20-25% daha yum�aqd�r.

Min bir �ziyy�tl� Bak�ya g�tiril�n �ollar suyunun tarif qiym�tl�ri d� bizim üçün maraq do�urur. H�l� k�m�rin r�smi aç�l��� m�rasimind�n bir neç� gün �vv�l, yanvar ay�n�n 8-d�, ��h�r ba�ç�s� L.L.B�ç, duma üzvl�ri il� birlikd� ��h�rin �amaxinkadak� (Salyan kazarmalar�n�n arxas�) su re-zervuarlar�na bax�� keçir�rk�n, “gördükl�rind�n çox m�mnun qalaraq, t�-cili sur�td� onun ��h�rdaxili qiym�tini – 100 vedr� su üçün 75 q�pik” ol-maqla, mü�yy�n etmi�dir. Sonralar da bu qiym�t �sas götürül�r�k, ayr�-ayr� mü�ssis� v� idar�l�rin, o cüml�d�n �halinin istifad� ed�c�yi suyun ta-rif qiym�tl�ri mü�yy�nl��dirilmi�dir ki, bu da bir vedr� su üçün 0,75q�p.-d�n - 1,6q�p.-d�k d�yi�irdi [M�s., supaylay�c� kö�kl�rd� - 0,75q�p., �hali üçun - 1,0q�p., öz�l s�naye mü�ssis�l�ri üçün - 1,6q�p., d�mir yollar� üçüns� - 0,5q�p.-d�n- 0,8 q�p.-d�k (müvafiq olmaqla su x�tti v� yüks�k t�zyiqli ��b�k�d�n verilm�kl�) n�z�rd� tutulurdu] (9, 19).

Bel�likl�, U.H.Lindleyin Q�rbi Avropan�n 35 ��h�rind� h�yata ke-çirdiyi analoji layih�l�rl� müqayis�d�, texniki bax�mdan daha n�h�ng v� daha mür�kk�b hesab etdiyi �ollar-Bak� su k�m�rinin in�as�, n�hay�t, 1916-ci ilin sonlar�nda, dem�k olar ki, ba�a çatd�r�ld�.1917-ci ilin yanvar ay�n�n 20-d�, günorta saat 3-d� suyun Sumqay�tdak� nasos stansiyas�ndan X�rdalana vurulmas� h�yata keçirildi. Yanvar�n 21-d� ��h�rin Krasno-vodskaya (indiki S.Vur�un) küç�sind� ilk suyun g�lm�si mü�ahid� olun-

Page 133: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

133

du, onun ert�si günü, ay�n 22-d� is� �ollar-Baki su k�m�rinin aç�l��� t�nt�-n�li sur�td� qeyd edil�r�k, ��h�r ba�ç�s�n�n, Duma qlasn�lar� v� ��h�r ida-r�si üzvl�rinin, eyni zamanda geni� ictimaiyy�tin i�tirak� il�, ��h�r� g�l�n su �amaxinkada, d�niz s�viyy�sind�n 110 m. yüks�klikd� yerl���n �sas rezervuara vuruldu. �m�liyyat�n ba�lamas�n� bildir�n düym�nin bas�lma-s�, haql� olaraq, bu ç�tin v� ��r�fli i�d� h�qiq�t�n d� böyük z�hm�t s�rf etmi� U.H.Lindley� tap��r�ld�. �ollar-Bak� su k�m�rinin ç�kilm�sil� “�ollar” sözü ��h�r �halisinin dü�ünc� t�rzind� saf v� �irin su sinonimin� çevril�r�k (13, 45), bu günün özünd� d� m�nas�n� saxlamaqda davam edir.

�stifad� edilmi� m�nb�l�r v� �d�biyyat

1. ARDTA, f.389, siy.7, i� 17 2. ARDTA, f.389, siy.7, i� 21 3. ARDTA, f.389, siy.7, i� 37 4. ARDTA, f.389, siy.7, i� 39 5. ARDTA, f.389, siy.7, i� 49 6. ARDTA, f.389, siy.7, i� 251 7. ARDTA, f.389, siy.7, i� 371 8. ARDTA, f.50, siy.1, i�142; 9. ��$-������� � ����������. �����$ '���$\w�#� ������� A.�.^�������-

��� � ������ W����\'��� ������������� �� ����-��}� &����� ���'�� 25 �����- 4 �� 1925 #., � #��. ��$. ��$, 1925 #., �.7

10. �'���� � �� ����� #�������� �$�[, �9-10, ��������-������� 1915 #., ��.30-31 11. Kaspi, 1903, �5 12. ������� ' |��\&�� � �� '}���[� ����$+�� �� �������$ ��$-

��������#� ����������. �., 1928, �.67; 13. Xan�liyev V.M. Bak� ��h�rinin su t�chizat� tarixi (XIX �srin ikinci yar�s�- XX �srin

70-ci ill�ri). B., 1993.

Sevinc Mustafayeva �OLLAR-BAKI SU K�M�R�N�N �K�L���

XÜLAS�

M�qal�d� �ollar-Bak� su k�m�rinin ç�kili�i il� ba�l� bir s�ra layih�l�r�, o

cüml�d�n V.Lindleyin t�klif etdiyi layih�l�r� q�saca n�z�r sal�nd�qdan sonra onun Bak� ��h�rinin su il� t�chizat� m�s�l�sind� birm�nal� olaraq �ollar su m�nb�yinin üz�rind� t�kidl� dayanmas� qeyd olunur.

M�qal�d� h�mçinin su k�m�rinin ç�kili�i il� �laq�dar podratç� �irk�tl�rin f�aliy-y�tind�n b�hs olunaraq onlardan b�zil�rinin, xüsusil� «Fransa qazma c�miyy�ti»nin s�-

Page 134: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

134

ri�t�sizliyi, ingilis «Qriffits v� K�» �irk�tinin is� m�suliyy�tsizliyi üzünd�n k�m�rin ç�kili�i prosesind� ba� ver�n gecikdirm� hallar� i��qland�r�l�r.

Tikintisi il� ba�l� �m�li i�� 1911-ci ild� ba�lan�lan, 1917-ci ilin �vv�ll�rind� is� istifad�y� veril�n v� öz dövrü üçün Avropan�n analoji k�m�rl�ri il� müqayis�d� �n uzunu hesab edil�n (uzunlu�u 186, 498 km., ümumi d�y�ri 33.000.000 rubl.) bu su k�-m�rinin �ollardak� m�nb�yind�n Sumqay�tdak� nasos stansiyas�na, oradan is� Bak� ��-h�rind�ki rezervuarlara q�d�r olan bütün x�tl�rinin, o cüml�d�n beton su x�tl�rinin, tunell�rin v� dükerl�rin uzunlu�u, h�mçinin ��h�r� veril�n suyun tarif qiym�tl�ri d� m�qal�d� öz �ksini tapm��d�r.

�+/*?;} ]5=�&�&+/&

� �������� $��� �-� �����%� ����������

���\]�

W ����� ����� �����#� ����w�� � ��������, ��\w }�� �������� ���-+�� � #���� ��$ � ������ �����, � ��� & ��� ������ ������+����#� W. � ��-����, � ������� �� ����'�&�� ������ ��� � �������� ���������� ' ���&-� � �����, �������� ������ �\��� ������[, ���'��[� � ������& �� |��#� ���� �������.W ����� �� +� ����w��[ ������[ �� J��, $���������[} � ���$ � #����� ��$, � ������+ ������[} � � �, ��������, �\����� |��#� #��� �'��#� ����������, ��&� ' ���&� � �� ������� ���` � ^$�#- ��, ���� �� ��'���$��� � #����� ��$.

Sevinj Musthafayeva

ON THE CONSTRUCTION OF BAKU-SHOLLAR WATER PIPELINE

SUMMARY

In this article, after a brief coverage of issues related to the projects, for providing the city of Baku with drinking water including the project proposed by W. Lindley, in which he is uniquely focused on the conduct of the water-pipe from the source Schollar, examines in detail the issues related to contractors of construction. The article also highlights the issues of tariffs, fixed on the water in the city of Baku, mileage concrete lines, tunnels, siphons of this great water-pipe, first from the source to the pumping station in Sumgait, and then to the reservour in the city of Baku.

Page 135: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

135

BAKI-�OLLAR SU K�M�R�N�N T�K�NT�S�N�N BAKI

��H�R�N�N M�TBUAT S�H�F�L�R�ND� ��IQLANDIRILMASI

Esmira VAHABOVA AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun

apar�c� elmi i�çisi, t.ü.f.d

XIX �srin sonlar�na Bak� Rusiya imperiyas�n�n iri s�naye ��h�rl�rin-d�n birin� çevrilmi�di. “Kaspi” q�zetinin s�hif�l�rind� bildirilirdi ki, Bak� ��h�rinin yarand��� vaxtdan b�ri suyu çirkli olub v� içm�k üçün yararl� deyildi.1 Bak�da mövcud olan 800 quyudan t�xmin�n 100-d� su �irin idi v� içm�k üçün nisb�t�n yararl� idi. �halinin �sas hiss�si Qalada (�ç�ri��-h�r) ya�ay�rd� v� “Xan bula��”2 adlanan quyu suyu il� t�chiz olunurdu ki, bu da �halinin artmas�,3 ticar�t v� neft s�nayesinin inki�af� üzünd�n azl�q edirdi. Köhn� su k�m�rl�rinin b�zil�ri yarars�z hala dü�mü�dü, quyular�n �ks�riyy�tinin suyu duzlu v� cod idi.4 Bu yerli r�hb�rliyi yenid�n s�h�rin kifay�t q�d�r su il� t�chiz olunmas� m�s�l�sin� qay�tma�a vadar etdi. Su t�chizat� m�s�l�si Bak� � h rinin sas� qoyuldu!u vaxtdak� kimi k skin idi. Ona gör� d� uzun müdd�t �rzind� Bak� � h rinin su t chizat� m s l sinin müzakir si davam etdi.5 Bak� Quberniya idar�sinin arxiv materiallar�, 1917-ci il�d�k olan yerli dövri m�tbuat, ��h�rin su t�chizat� il� ba�l� yaz��malar�n çoxluq t��kil etdiyi bar�d� x�b�r verir.6

“Bak� ��h�r dumas�n�n X�b�rl�rind�” bildirilirdi ki, ��h�r idar�si h�l� 1878-ci ild�n su k�m�rinin ç�kilm�si m�s�l�si il� m���ul idi.7 Bak� 1 �� �. 1893. 22 ����. � 206 - ��������� ������ ���� ' ����� ����+�����; ^���������� @.�. ��$-������� � ����������. ��$. 1925. 2 ���� ���������� // �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1915. � 5-6. ��- \��. ^. 36; 3 �'���� � �� ����� #�������� �$�[.1915. � 5-6. "�- \��. ^. 38-39 - ���� «�����#� ����������» ��������� � ` ����� �, ��������� � 4 �'���� � �� ����� #�������� �$�[.1915. � 5-6. "�- \��. ^. 38-39; ��@ @�: J. 389. %�. 5. �. 20. �. 128 5 �� �. 1899. 9 ����. � 241 6 ��@ @�: J. 389; J. 50; #'��[ �� �, ��$, �� ��� � '���� �, ��'��� ������ ��. 7 �'���� � �� ����� #�������� �$�[.1915. � 5-6. "�- \��. ^. 38-39

Page 136: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

136

qubernatoru general Kolyubakin, ��h�r qlavalar� Fon der-Nonne, S.�.Des-pot-Zenoviç, A.�.Novikov, N.V.Rayevski, L.L.B�ç uzun ill�r su t�chizat� v� �irin suyun axtar��� m�s�l�l�ri il� m���ul olmu�dular.

1879-cu ild� Lindleyin Bak�ya g�li�i il� su m�nb�l�rinin axtar�lmas�na yenid�n ba�lan�lm��d�r. O, bulaqlar v� çaylarla z�ngin olan Quba zonas�nda ara�d�rmalar apar�b v� �ollar k�ndi yax�nl���nda yeni m�nb� tap�b. O, bu ba-r�d� ��h�r Dumas�na bildir�r�k, �ollar�n t�dqiq olunmas�n� t�klif etmi�dir.1

O vaxtlar su k�m�ri komissiyas� onun bu fikri il� raz�la�m��d�, amma Duma bundan imtina etmi�di. Bir il sonra Lindley yenid�n öz t�dqiqatlar�-n� davam etdirdi. Bununla b�rab�r, o eyni vaxtda Kür v� Samur bulaqlar�-n� da ara�d�rmaq üçün icaz� ist�mi�di ki, bu da �slind� i�in gedi�at�na heç bir t�sir göst�rm�mi�di.2 Bu d�f� ��h�r qlavas� A.�.Novikovun simas�nda Duma t�r�find�n seçilmi� su t�chizat� yollar�n�n ara�d�r�lmas� üzr� komis-siya 1880-ci il may�n 20-d� h�r �eyd� Lindleyi ittiham ed�r�k, onun �ley-hin� ç�x�� etdi.3 Müqavil�nin özü is� ondan ibar�t idi ki, “yerind� apar�lan ilkin ara�d�rmalar ��h�rin hesab�na olmal� idi, Samur v� Kür su k�m�rl�ri layih�l�ri is� Frankfurtda Lindley t�r�find�n 35.000 rubla yerin� yetiril-m�li idi”.4

Qeyd etm�k laz�md�r ki, içm�li su m�nb�l�rini öyr�nm�kl� su mü-h�ndisi �ibanov, Fransa �irk�tinin komissioneri baron fon Mersenfeld, da� müh�ndisl�ri – Uspenski, Batseviç (Bak�n�n 307 quyusunu öyr�nmi�-dir), Sokolovski müxt�lif vaxtlarda m���ul olublar. Bak� �traf�n�n yeralt� sular� haqq�nda m�s�l�y� dair h�l� 1882-ci il noyabr�n 17-d� t�rtib edil�n “Ara�d�rmalar bar�d� hesabat” 32 il ��h�r arxivind� qalm��d�r.5

“Kaspi”v� “Bak� ��h�r Dumas�n�n X�b�rl�ri” q�zetl�rinin material-lar� �sas�nda su k�m�rinin müxt�lif yerl�rd�n f�rqli variantlarda ç�kilm�si yollar� ara�d�r�l�r.6 Fikirl�r müxt�lif v� ziddiyy�tli oldu�undan m�s�l� aç�q 1 ��� ��� @.�. !� �� #�������#� #����[. ^~�. 1905. «!� �� …» @.�. ��� -��� �����[� �[� ��$�� ����[ � +$���� «%��'��� �», �& �� � �������� 1904 #., ��+� � #'��� «�� �», «�� ��� � '���� �» 2 Yen� orada, s. 32 3 Yen� orada. 4 ��� ��� @.�. !� �� #�������#� #����[. ^~�. 1905. �. 33 5 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1915. � 5-6. "�- \��. ^. 39, 42, 46-48 6 � ������-������� @�]�������#� �-� (����` %.. ���`, 1884#.), ' ��� $�[ (�������� � �+.�.@��$}��, �\��� �.�.���� � J� ��� � + ���� W.�. "�#-

Page 137: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

137

qal�r, t�klif olunan bütün variantlar is� bahal��� üzünd�n r�dd edilir.1 Bun-dan �lav�, ��h�rin t�mizl�yici qur�udan g�l�n v� “Kaspi” q�zetind� “çir-kab” adland�r�lan sudan bir çox v�t�nda� �ikay�t edir v� bu suyu içm�k-d�n imtina edirdil�r.2 Ona gör� d� su t�mizl�yici qur�unun m�s�l�si daha mühüm say�l�rd�. 1899-cu il avqustun 10-da müh�ndis-mexanik Yaqnan�n t�mizl�yici sistemini istifad� etm�kl�, ��h�ri su il� t�min etm�k üçün “Arthur Koppel” s�hmdar c�miyy�ti il� (5 illik) müqavil� ba�land�.3

1899-cu ilin �vv�lind� Bak� ��h�r Dumas� t�dqiqatlar�n apar�lmas� üçün 70 min rubl pul ay�rm��d�.4 Eyni zamanda Duma müh�ndisl�r Dumont, Lind-ley v� Strekerenl� yaz��malar apar�rd�. Seçim is� Lindleyin üz�rin� dü�dü.

1899-cu ilin oktyabr�nda Lindley yenid�n Bak�ya g�lir. O, X�z�r d�nizinin sahilind�, münbit torpa�� il� z�ngin olan ��h�rin toz içind� bo�uldu�unu görüb, d�h��t� g�lmi�di. O, bil�nd� ki, ��h�r� Samurdan – bir neç� yüz verstlikd�n su ç�km�k ist�yirl�r, demi�di ki, Bak�ya bulaq v� ya quyu suyu laz�md�r v� s�naq quyular�n�n qaz�lmas� laz�md�r.5 Su k�m�-ri komissiyas�n�n f�aliyy�ti is� ard�c�l deyildi v� çox d�yi�k�n idi. H.b.Z�rdabi d� bu bar�d� d�f�l�rl� söyl�mi�di ki, ��h�r Dumas�n�n f�aliy-y�ti heç bir m�ntiq� s��m�r: h�r 4 ild�n bir, Duman�n t�rkibinin yenil�n-m�si il� su t�chizat� m�s�l�si müzakir� olunur, t�dqiqatlar�n apar�lmas� v� s�f�rl�r üçün v�sait ayr�l�r..., amma sonra bunlar�n ham�s� arxiv� verilirdi v� bel�likl� h�r 4 ild�n bir t�rkibin yenil�nm�si il� deyil�nl�r t�krarlan�rd� v� h�r zaman növb�ti 4 illik seçki gözl�nilirdi.6 � ���, �.@. @����� – 1888#.) @���, ' ��� ^$�# � (1889#. � J� �� � �+. ����), ' ��� ^�$� (1899#. �+. �\���, ^������ W. � �����), ' �'�� ���-����, ' @��[-@#&�� } ���� ��� (1899#. �+. ^���� �, @.".��] � @. ��-�� - �#� ������ �`�� ���� � 3.5 ���. �$�.) //�'���� � �� ����� #�������� �$-�[. 1915. � 5. "�- \��. ^. 35 1 W����� & ~.{. ������ ������� } ���&� ��� (� 2-�� ��� `� ). %�����-�[� ��� �� ' �. 28 �'���� � �����# &����#� ��� ��� � 161. ^~�. � ��-� ��#�J � . � ����J����. 1909.^. 7 2 �� �. 1895. 30 ��. � 112 3 �� �. 1898. 14 ��. � 78; “Artur Koppel” s�hmdar c�miyy�ti 1917-ci il mart�n �vv�ll�rind� b�yan etdi ki, Bak�-�ollar su k�m�rinin ç�kilm�si il� öz f�aliyy�tinin da-yand�r�r v� Yaqnan�n sistemi il� su t�mizl�yici qur�unu sat��a ç�xar�r. 4 �� �. 1899. 1 �#. � 163 5 �� �. 1899. 9 ����. � 241 6 ��@ @�: J. 50. %�. 1. �. 152. �. 139

Page 138: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

138

��h�r idar�si ya t�dqiqatlar� apartd�r�r, ya da Lindleyl� �lb�yaxa olaraq, ara�d�rmalar� dayand�r�rd�. T�klif olunurdu ki, geoloji t�dqiqatlar apar�ls�n (Benkendorf), su kimy�vi analiz edilsin (�.�srib�yov). ��h�r qlasn�s� A.Sa-parov (qeyd edim ki – erm�ni idi) is� t�klif edirdi ki, yerli müt�x�ssisl�r� müraci�t edilsin ki, onlar da Lindleyin layih�sin� t�nqidi yana�s�nlar.

Amma ��h�r �dar�sinin üzvü Smolenski bütün bu hücumlara bel� münasib�t bildirdi ki, “bunlar heç n y yaram�r..., v bu m s l ni t xir salmaq olmaz, çünki Lindley bura bir illiy deyil, bir neç h ft liy g lib. “Kaspi” q�zetind� d�rc olunan materiallara g�ldikd� is�, onlar müxt�lifdir v� do�rusu da olur, çox hiss�si is� düz deyil v� komissiya q�zetl� hesab-la�maq m cburiyy tind deyil”.1 Buna baxmayaraq, Lindley� qar�� hü-cumlar davam edirdi,2 Duma is� komissiyan�n yeni seçil�n üzvl�rini Lind-leyin ��h�rl� münasib�tl�rinin normalla�mas�na s�y göst�rm�y� ça��r�rd�.3

Lindley daim �ahda� yüks�kliyind�ki suyun istifad�sind�n d�lill�r g�tirirdi v� deyirdi ki, bu su Samur suyundan yax��d�r. Lindley deyirdi ki, “Allah Özü siz� yax$� su (�ollar), t�bii filtrl�r verib, siz is� Allah�n verdi-yi bu nem�td�n imtina edirsiniz. H�tta �g�r �ahda��n suyu haçansa tü-k�ns� bel�, yen� d� bulaq suyundan istifad� etm�k laz�md�r”.4

Mübahis�l�r yen� q�z��anda, Lindley ag�ll� cavab verdi: “X�st� h�-kimi d�v�t ed�n zaman onun göst�ri�l�rini yerin� yetirm�y� borcludur. �ndi siz x�st�siniz v� m�ni d�v�t etmisiniz, z�hm�t ç�kin m�nim siz� ver-diyim t�klifl�ri yerin� yetirin”.5 Bununla da o, perspektivli v� tük�nm�z �ollar su m�nb�yind�n istifad� etm�yi t�klif etdi.6

Erm�nil�r ��h�r hakimiyy�t dair�l�rini inand�rma�a çal���rd�lar ki, bu, çox bahad�r. Bu zaman Ta��yev Dumada ç�x�� ed�r�k, bildirdi ki, “m�n Lindley� inan�ram v� onun i�inin maliyy�l��dirilm�sin� raz�yam (s�-naq quyusu üçün 25 min rublun verilm�sin�) v� h�tta, �g�r o, su m�nb�yi tapmasa bel�, h�min pullar� geri ist�m�y�c�m”.7

1 �� �. 1899. 25 ����. � 254 2 �� +�. 3 ���. � 261 3 �� +�. 14 ���. � 269; 21 ���. � 275 4 �� �», 1902. 10 ��. 5 �� �», 1901, 28, 29 ��� 6 �� +� 7 �� �. 1901. 22 ����. � 207

Page 139: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

139

Lindley su t�chizat� komissiyas�na bildirdi ki, Xudat-�ollar stansiyas� yax�nl���ndak� bulaqlar� �n güclü hesab edir1 v� onu �min etdi ki, t�bi�tin bel� z�ngin nem�tind�n istifad� etm�m�yin özü günahd�r. Lakin, “Kaspi”nin yazd��� kimi, toz içind� bo�ulan Bak� Lindleyin t�klif etdiyi yeralt� suyun ç�kilm�si layih�sind�n imtina etdi. Lindley ��h�ri t�rk etdi, amma “o, �min idi ki, ��h�r gec-tez onun t�klifini q�bul ed�c�k, buna gör� d� öz nümay�nd�-sin� bu istiqam�td� ara�d�rmalar�n apar�lmas�n� tap��rd�”.2 �srarl� d�v�tl�rd�n sonra müh�ndis Lindley 1901-ci il may�n 10-da Bak�ya g�ldi v� öz t�dqiqat proqram�n� v� t�xmini smeta x�rcl�rini bildirdi. Bir daha yenid�n yeralt� sular v� su k�m�rinin bulaq sular�ndan g�tirilm�si haqq�nda m�s�l� qald�r�ld� v� komissiya qlasn�lar��nn bir hiss�si bunu d�st�kl�di.3

Duman�n iclas�nda ç�x�� ed�n Lindley özünü ba� komandan, ictimai idar�ni is� ba� q�rargahla müqayis� ed�r�k, müraci�tind� dedi: “Siz, c�-nablar, ba� q�rargah�n vicdan� kimi, m�nim h�r�k�tl�rimin plan�n� d�yi�� bil�rsiniz, ancaq unutmay�n ki, �g�r q�rar�n�z pis n�tic�l�r� apararsa, han-s� m�n�vi m�suliyy�t sizin vicdan�n�z�n üz�rin� dü�ür”.4 Lindley h�r d�f� öz h�r�k�tl�rinin düzgünlüyün� r�smil�ri raz� salmaq zorunda idi.

Lindley 1901-ci ilin may�nda hesabat�n� Bak� ��h�r Dumas�na t�q-dim etdi v� onun h�yata keçirilm�si üçün 35.000 rubl ayr�ld� (bunun 25.000 rublu ��xs�n Duma qlasn�s� �.Topçuba�ov t�r�find�n verilmi�di).

Qaz�lan quyular Lindleyin haql� oldu�unu t�sdiql�di: yeralt� sular Bak�n�n içm�li suya olan t�l�bat�n�n h�cmini on d�f� üst�l�yirdi. Bak�-�ollar k�m�rinin layih�sinin t�rtibi tezlikl� ba�a çatd�r�ld� v� onun in�as�-n�n maliyy�l��dirilm�si m�s�l�sini d� h�ll etm�k günd�m� g�ldi. Ona gör� d� Duma art�q 1901-ci il oktyabr�n 9-da keçiril�n iclas�nda Ta��yev� t���kkürünü bildir�r�k, onun q�rar�n� q�bul etdi.5

Lindley ��h�rd�n 35 min rubl ald�, bunun 9 min rublunu i�in �vv�-lind�, 9 min rublunu ilkin ara�d�rmalar ba�a çatanda, qalan�n� is� layih�l�-rin t�rtibat� v� t�sdiqi ba�a çatandan sonra.6 1 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1915. � 9. ^���.-���. ^. 37 2 �� �. 1901. 16 ��. � 105 3 �� �.1901. 21 ��., 25 ��, 4, 7, 8, 9, 15, 16, 18, 21 \�� - �� '[��� �} �����&������ ���[ 4 �� �. 1901. 16 ��. � 105 5 �� �. 1901. 11 ���. � 221 6�� �. 1902. 8 �� � 100 � ������ |�����.

Page 140: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

140

Lindley h�tta [Duman�] h�d�l�y�r�k deyirdi ki, “�g�r ��h�r a�lama plan�n�n t�rtib edilm�si v� yerl�rd� toplanan m�lumatlar�n onun üz�rin� �lav� edilm�si x�rcl�rini öz üz�rin� götürm�s�, onda o, bütün ka��zlar�n toplan�lmas�n� öz nümay�nd�sin� tap��racaq v� Frankfurta yola dü��c�k”.1

Bu, öz ciddi t�sirini göst�rdi v� n�hay�t, 1901-ci il iyunun 23-d� mü-h�ndis Lindleyl� müqavil� ba�lan�ld�. Ara�d�rmalar�n bitm� müdd�ti 1 aprel 1902-ci il, layih�l�rin t�qdimat� is� 1.10.1902-ci il mü�yy�n edildi, Lindley is� axtar��lar�n v� layih�l�rin r�hb�ri kimi 35 min rublla mükafatland�r�ld�.2

19 avqust 1903-cü ild� Su komissiyas�n�n iclas�nda ç�x�� ed�n H.Z.Ta��yev bidirdi ki, “�g�r m�n Lindley olsayd�m, Bak�n� çoxdan t�rk ed�rdim. Xeyiri özl�ri ist�mirl�r! Onun bu q�d�r inadkarl���na t��ccübl�-nir�m”.3 Lindley özü d�f�l�rl� b�yan etmi�di ki, o, “ingilis buldoqu kimi-dir. O n�yis� di�l�ri il� qap�rsa, ist�yirs�n onu k�s, yen� d� a�z�ndak�n� buraxmayacaq. El�c� d� m�n, Bak�dan yap��d�m: “Bak�ya su ver�c�m v� �n yax$� su ver�c�m. M�n siz� qulluq etmir�m, sizin üçün i$l�mir�m, amma m�n kas�b bak�l�lara su verm�k ist�yir�m, m�n bu i$i ax�ra çatd�-rana q�d�r heç kim m�ni bu i$i atma�a m�cbur ed� bilm�z. Onlar onu m�hv ed� bilm�y�c�kl�r!”4

1903-cü il noyabr�n 23-d� Frans�z c�miyy�ti il� Müqavil� imzalan-m��d� (Kür su k�m�ri layih�sini Lindleyin nümay�nd�l�ri – Frank Dürqam v� Robert fon-Pfeyffer g�tirmi�dil�r)5 v� art�q 1904-cü ilin fevral�nda on-lar qazma i�l�rin� ba�lam��d�lar v� bir neç� quyu qazm��d�lar.

Su t�chizat� üzr� komissiya i�l�r apar�lan yer� ged�r�k, Duman� i�l�-rin gedi�i bar�d� m�lumatland�rm��d�. Duma 18 may 1904-cü ild� q�rar q�bul etmi�di ki, t�dqiqatlar yaln�z bulaq suyu üçün apar�ls�n v� yeralt� sularla ba�l� t�dqiqatlar dayand�r�ls�n. ��h�r qlavas� A.�.Novikov bu iclas-dan sonra Su komissiyas�n�n s�dri v�zif�sind�n imtina etdi, v� yeni s�dr seçkil�rind�n sonra Duma 1904-cü il iyunun 4-d� q�rara alm��d� ki, “ye-ralt� v� bulaq suyu t�dqiqatlar� üzr� bütün i�l�r dayand�r�ls�n”.6 1 �� +� 2 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1915. � 9-10. ^���.-���. ^. 38 3 �� �. 1913. 4 ���. � 3; ��� ��� @.�. ��'.��. ^. 104 4 �� �. 1913. 4 ���. � 3 5 �� �. 1904. 5 ���. � 4 6 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1915. � 9-10. ^���.-���. ^. 42

Page 141: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

141

1904-ci ild� Lindley �ollar rayonunda qazma i�l�rin� ba�lad�, ancaq o da tezlikl� inqilabi hadis�l�r v� bir s�ra v�ba epidemiyas� s�b�bind�n qazma i�l�rini 1907-ci il� q�d�r dayand�rmal� oldu. Yaln�z 1908-ci ild� N.V.Ray-evski ��h�r qlavas� olandan sonra, Lindley ��h�rin bulaq suyu il� t�minat� layih�sinin h�yata keçirilm�sin� ba�lamaq imkan� qazand� ki, bununla da ��h�r� günd� 3 mln. vedr� suyun verilm�si n�z�rd� tutulurdu. Su k�m�rinin özünün istismara verilm�si 1916-ci ilin pay�z�na n�z�rd� tutulurdu.

G�l�c�k su k�m�ri il� veril�c�k suyun yararl�l��� haqq�nda Texniki c�miyy�tin Bak� �öb�sind� müzakir�si bu i�l�rin müv�qq�ti dayand�r�lma-s� haqq�nda fikirl�rin s�sl�ndirilm�sin� g�tirib ç�xarm��d�. Buna k�skin etiraz ed�n Hac� Zeynalabdin Ta��yev bildirmi�di ki, indi i�i dayand�rmaq olmaz v� bel�likl� “biz heç vaxt heç bir i� gör� bilm�y�c�yik. ��� ba�lan�-l�b v�, n�yin bahas�na olursa-olsun, onu ax�ra çatd�rmaq laz�md�r”.1

��h�r qlavas� N.V.Rayevski su k�m�rinin (el� tramvay yolunun da) ç�kili�ini mühüm problem say�rd�. M�hz onun say�sind� ��h�r 27 milyon rublluq istiqraz ala bildi.2 Bak� su k�m�rinin in�as� üçün Rusiya imperiya-s�n�n Nazirl�r �uras� be� faizlik 27 milyon rublluq istiqraz buraxma�� q�-rara ald�. Duma bir neç� iclasdan sonra yeralt� sular�n ara�d�rmalar� m�s�-l�sini t�sdiql�y�r�k, ehtiyat kapitaldan 182 min rubl v� komissiyan�n cari x�rcl�rin� 10 min rubl ay�rd�.3

Bundan sonra layih� t�sdiq olundu, 1911-ci ild� is� birinci növb�nin ti-kintisin� ba�lan�ld�. Ta��yevd�n nümun� götür�r�k neft s�nayeçil�ri sanball� v�sait ay�rd�lar. Hac� Zeynalabdin az qala h�r gün tikintiy� g�l�r, f�hl�l�ri v� müh�ndisl�ri qiym�tli h�diyy�l�r v� pul mükafatlar� il� t�ltif ed�rdi.

�st�nil�n layih�nin maddi t�minata ehtiyac� oldu�undan, podratç�lar�n seçimi m�s�l�sinin k�skin durmas� “Kaspi” q�zetinin s�hif�l�rind� geni� i��qland�r�l�rd�. �ollar su k�m�rinin tikintisinin bütün dövrü �rzind� Bak� hökum�ti 35 müqavil� ba�lam�� v� 170-d�n art�q iri sifari�l�r vermi�di.

Bak�-�ollar su k�m�rinin tikintisind� i�tirak etmi� firmalar haqq�nda q�saca qeyd ed�k ki, bunlar liman v� d�miryol i�l�ri il� m���ul olan rus firmas� “Bunge, Braykeviç, Pala�kovski”, Vyanada 170 km uzunlu�unda su k�m�ri (xarakterc� Bak�-�ollar su k�m�rinin t�yinat� v� ç�kili�i il� ana- 1 �� �. 1910. 14 ��� � 59 2�� �. 1912. 7 J���. � 29 3 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1915. � 5. "�- \�� ^. 39

Page 142: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

142

loji olan) ç�k�n italyan firmas� Luici Fakkanoni, Londondan olan ingilis firmalar� “Vooker and K”,1 “Qriffits v� K”2 idi.

Su k�m�rinin in�as� üzr� i�l�rin ba�lanmas� “Qriffits and K” firmas� il� i�i 36 ay müdd�tind� ba�a çatd�rmaq haqda 14 fevral 1911-ci ild� mü-qavil� imzalanmas� günü hesab etm�k laz�md�r. Bak�-�ollar su k�m�rinin in�as�n�n böyük podratç�s� olan “Qriffits and K” ingilis firmas�n�n 10 mln. rublluq podrat� var idi.3 Ba�lanm�� müqavil�nin m�bl��i h�tta bu gün d� heyr�tamizdir!!!

Lakin “Qriffits and K” firmas� i�l�ri q�sd�n uzad�r, yeni-yeni ��rtl�r ir�li sürürdü.4 Ona gör� d� ba� müh�ndis Lindley i�l�ri sür�tl�ndirm�yi t�kidl� t�l�b edirdi.5

�� m�hk�m� ara�d�rmalar�na q�d�r g�lib çatm��d�.6 ��h�rin Qriffitsl� mübahis�si h�m inzibati, h�m hökum�t instansiyalar�na keç�r�k, iki d�f� Nazirl�r �uras�nda müzakir� predmeti olmu�du. ��h�r agentl�rinin yanl�� v� zorak� ... h�r�k�tl�ri haqda cani�in� çoxsayl� �ikay�tl�r olmu�du. ��h�r qlavas�n�n Petroqrad v� Tiflis� olan s�f�rl�ri d� bu �ikay�tl�rl� ba�l� idi. Sonda mübahis� h�ll olundu,7 bu da “Bak� ��h�r Dumas�n�n X�b�r-l�r”inin v� “Kaspi” q�zetinin s�hif�l�rind� i��qland�r�lm��d�. M�hk�m� 1914-cü il oktyabr�n�n 14-d� “Qriffits and K” c�miyy�tin� inventarlar�n al�nmas� üçün 1.5 milyon rubl öd�nilm�si il� ba�l� q�rar q�bul etmi�di”.8

�g�r �vv�ll�r Bak� haqq�nda dan���landa deyilirdi ki, “Bu, neft olan ��h�rdir”, zaman keçdikc� is� – “Bu, o yerdir ki, orada m��hur �ollar su k�m�ri tikilir” – deyilirdi.9 Bundan ba�qa, özüm üçün kiçik bir qeyd et-m�k ist�rdim. Bir çoxlar� Bak� � h r upravas�n� nümun vi hesab edirdil r, Bak�n� is bütün sah l rd abad � h r say�rd�lar v Rusiyan�n bir çox

1�� �. 1911. 27 ���. � 22 2�� �. 1911. 25 ���. � 19 3�� �. 1912. 23 J���. � 43; �� �. 1912. 29 J���. � 48 4�� �. 1913. 13 \�� � 130 5�� �. 1913. 18 \�� � 135 6�� �. 1913. 1 �#. � 172; ����. � J ��� «�� JJ �� » ��. ���.: �� �. 1913. 2 �#. � 173 – ����� �� JJ ��, 3 �#. � 174 – &�#� ��� ����� �� JJ ��, � 176 – �� JJ �� �$�, � 178 – #���� �� JJ ��… 7 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. � 5-6 ^. 73 8 ��$. 1916. 5 ��. � 77 ����+ �$w����, �� ����+w�#� �����$ �� ����-����� ����������; �'���� � �� ����� #�������� �$�[. � 5-6. ^. 72 9 �� �. 1912. 6 ��. � 77

Page 143: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

143

� h r upravalar� Bak�ya yard�m v izah üçün müraci t edirdil r.1 Qeyd etm�k laz�md�r ki, Bak� Dumas�n�n v� ��h�r upravas�n�n bütün

iclaslar� �sas�n q�z��n keçirdi v� m�tbuat�n bildirdiyin� gör� qlasn�lar el� mübahis� edirdil�r ki, b�z�n h�tta bir-birini t�hqir d� edirdil�r. Qlasn�lar�n bir çoxu iclaslarda i�tirak etmirdil�r, i�tirak ets�l�r d�, su komissiyas�nda m�nas�z bo�bo�azl�qla m���ul olurdular..., “su k�m�ri vaxt�nda in�a edil-m�y�c�k v� � ��h�r su k�m�ri borcu üzr� faizl�r öd�m�k m�cburiyy�tind� olacaq”.2 �� el� g�tirdi ki, bu sözl�rin çoxu düz oldu.

Su k�m�rinin tikintisi h�rbi ��raitd� d� davam etmi�dir. Su k�m�ri-nin in�as� il� m���ul olan qulluqçular�n v� in�aatç� f�hl�l�rin h�rbi ça��-r��dan v� qulluqdan azad edilm�si m�s�l�si k�skinl��di. Müharib� ��rai-tind� istehsal vasit�l�ri tük�nirdi v� z�ruri istehsal vasit�l�ri vaxtl�-vaxt�n-da gönd�rilmirdi. O dövrün bütün yerli q�zetl�ri bu m�s�l�l�r� çox ciddi diqq�t yetirirdi.3 “Bak� ��h�r Dumas�n�n X�b�rl�ri” h�r nömr�sind� 1914-1917-ci ill�rd� "Su x�ttinin in�as� üzr� Bak�da su anbarlar�n�n tikintisin-d�n �ollardak� m�rzl�m� i�l�rinin gedi�in�d�k göst�ricil�r bar�d� c�dv�l-l�r verir, habel� ��h�rd� paylay�c� boru ��b�k�sinin ç�kilm�si haqq�nda m�lumat verirdi.

Art�q bu vaxtad�k su k�m�rinin �ollar bula��ndan Bak�dak� t�zyiq anbarlar�nad�k olan 180 km-lik x�tt ç�kilmi�, in�aat i�l�ri ba�a çatm�� v� istismara q�bul edilmi�di, üst�lik suyun Sumqay�t nasos stansiyas�ndan vurulmas�na ba�lan�lm��d�.4

��h�r qlavas� L.L.B�ç�n t���bbüsü il� 1917-ci il yanvar�n 8-d� Bak�-�ollar su k�m�rinin v� onun Bak�da tutumu 4 200 000 vedr� olan anbarla-r�n�n tikintisin� bax�� keçirildi.5 Art�q 1917-ci il yanvar�n 20-d� gec� saat üçd� �amaxinka t�r�fd� �sas su anbarlar�na payla�d�rma borular�n�n bö-lü�dürücü kameras�na su g�ldi. Çoxdan, h�l� 1900-cu ild�n, düz 17 il göz-l�nil�n su n�hay�t ki, bak�l�lar�n evin� g�ldi!!!6 1�� �. 1912. 20 ���. � 14 2�� �. 1912. 12 ���. � 280 – �����������[� �����'$��� � 3 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1914. � 6. ������-������; �� �. 1915. 8 ��. � 76; ��$. 1915. 30 ���. � 291; ��'��� ������. 1916. 30 ���. � 361; �� +�. 1916. 18 ���. � 63; �� �. 1916. 8 ��. � 80 4 �'���� � �� ����� #�������� �$�[. 1917. 4 ���. � 4 5 �� �. 1917. 10 ���. � 7 6 �� �. 1917. 21 ���. � 17

Page 144: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

144

Görül�n i�l�rin möht���mliyind�n b�hs ed�n Lindley etiraf edirdi ki, “M�nim t�r�fimd�n ancaq Q�rbi Avropada 35 ��h�rd� su k�m�ri v� ka-nalizasiya tikintil�ri apar�lm��d�r. Amma bu su k�m�ri kimi texniki c�h�t-d�n möht���m v� mür�kk�b i� m�nim qar��ma ç�xmam��d�”.1

H�rç�nd Bak�ya su ç�kilm�si arzusu h�yata keçdi, bir �eyi qeyd etm�k yerin� dü��r. �ollar su k�m�rinin in�as�n�n dayand�r�lmas�n�n bir çox t�r�fdarlar� var idi. Onlar müharib� dövrünün ç�tinlikl�rin�, i�çi qüvv�sinin çat��mazl���na �saslan�rd�lar.2 “Kaspi” q�zetinin yazd��� kimi, �g�r o zaman bel�l�rinin dedikl�rin� qulaq as�lsayd�, indi bizim n� t�z� su k�m�rimiz, n� d� ��h�rd� �ollar suyu olmayacaqd�. Xo�b�xtlikd�n a��l�n gücü qalib g�ldi, �ollar su k�m�rinin in�as� davam etdirildi v� indi ��h�rin �n yax�� tikintisi haz�rd�r!”3

�ollar su k�m�rind�n su ��h�r ��b�k�sin� daxil olanda Bak� quberni-ya qaz�s�n�n v� Bak� sakinl�rinin bir qrupunun xahi�i il� Hac� Zeynalabdin Ta��yev 1917-ci il fevral�n 3-d� ��h�r upravas�n�n keçmi� s�dri N.V.Ra-yevskiy� – Petroqrada teleqram vuraraq, bir alim kimi �halisinin s�mimi minn�tdarl���n� v� t���kkürünü çatd�raraq”,4 qeyd edirdi ki, bizim 25 il h�sr�tind� oldu�umuz arzumuz h�yata keçdi.

Sonda qeyd ed�k ki, m�hz V.Lindley�, onun tük�nm�z enerjisi, bili-yi v� inzibati istedad�na gör�, Bak� Avropada yegan� olan möht���m su k�m�rin� gör� borcludur!!!

1917-ci il fevral�n 21-d� ��h�r Dumas�n�n iclas�nda su k�m�rinin ç�kili�ind� h�yat�n� qurban ver�nl�rin (malyariyadan, su k�m�rinin tikinti-si zaman� b�db�xt hadis�l�r n�tic�sind� 115 n�f�r h�lak olmu�dur) xatir�-l�rini �b�dil��dirm�k m�s�l�si müzakir� olundu. Q�rara al�nd� ki, böyük anbarlar�n yax�nl���nda obelisk ucald�ls�n v� h�lak olanlar�n adlar� onun üz�rin� h�kk olunsun.5

Bundan �lav�, böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçin ad�na t�qaüd t�sis edilm�si haqq�nda Q�rar q�bul edildi ki, bunu da ilk növb�d� su k�m�rinin

1 �� �. 1917. 21 ���. � 17 2 �� �. 1917. 5 J���. � 29 3 �� �. 1917. 5 J���. � 29 4 �� +�. 1917. 1 ���. � 48 5 �� �. 1917. 23 J���. � 43

Page 145: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

145

ç�kili�ind� çal��anlar�n u�aqlar� almal� idil�r (17 t�qaüdd�n 10-u ��h�r m�kt�bind�, 5-i Bak�n�n orta m�kt�bl�rind�, 2-i ali texniki m�kt�bl�rd�).1

1917-ci il dekabr�n 1-d� V.Lindleyin ölüm x�b�ri Bak�ya çatd�. Bak� ��h�r Dumas� v� Bak� ��h�r Upravas�n�n su k�m�ri �öb�sinin qulluqçula-r� ad�ndan “Bak�” q�zetind� d�rc edil�n nekroloqda qeyd olunurdu ki, mü-h�ndis Lindleyin xidm�tl�rini ��h�r heç vaxt unutmayacaq.2

“Kaspi” q�zeti 1918-ci il mart�n 2-d� yaz�rd�: “Bak�-�ollar su k�m�ri kimi möht���m tikinti Lindleysiz dü�ünül� bilm�zdi, daha az olaraq onsuz tikil� bilm�zdi”. Bu m�s�l�d� onun köm�kçil�ri in�aat bölm�sinin müdiri P.P.Freze v� müh�ndis S.F.Skrjivan idi. Lindleyin xidm�tl�rin� hörm�t �lam�ti olaraq Bak�n�n küç�l�rind�n biri (indiki 28 may küç�si) “Lindley prospekti” adland�r�ld�.3

Bel� dü�ünm�k olar ki, Rusiya çarizminin müst�ml�k�çi siyas�tinin t�zahürü özünü onda göst�rirdi ki, çar administrasiyas� su t�chizat� prob-leminin h�lli üçün .. bir q�pik d� x�rcl�m�k arzusunda olmam��d�r. Yaln�z d�y�ri 32 mln. rubl olan istiqraz say�sind� Bak�-�ollar su k�m�rinin in�as�-n� ba�a çatd�rmaq mümkün oldu v� bu zaman Hac� Zeynalabdin Ta��yevin d� ��ksiz xidm�tini qeyd etm�k laz�md�r. Ç�x���m� Hac� Zeynalabdin Ta��-yevin sözl�ri il� bitirm�k ist�yir�m ki, bugünkü m�murlara d�rs olsun.

“El� adamlar var ki, bu v� ya dig�r s�b�bd�n heç vaxt heç n�y� inan-m�rlar v� bel� adamlarla h�r hans� bir i� görm�k çox ç�tindir, onlar� heç bir d�lill� inand�rmaq mümkün deyil v� onlar h�r zaman öz dedikl�rinin üstünd� duracaqlar. �ollar suyunun �leyhdarlar� da bu cürdür. M�n bu i�� h�dd�n ziyad� �m�k s�rf etdim v� çoxdan Dumada e�itdiyim bu sayaq nitql�ri yenid�n öz�l y���ncaqlarda �ollar suyunun �leyhdarlar�ndan e�it-m�k m�ni çox a�r�d�r. M�n çox-çox inan�ram ki, Bak�ya laz�mi miqdarda �ollar suyunun g�tirilm�si bizim h�yat�m�z� d�yi�dir�c�k. M�n inan�ram ki, bu su ideald�r v� biz onu g�tir�c�yik. M�nim bu layih�nin h�yata keç-m�sin� olan inam�m onunla d�st�kl�nir ki, bu istehsalat�n ba��nda müh�n-dis Lindley kimi hörm�tli bir r�hb�r durur”.4

Uzun su epopeyas� – �ollar su k�m�rinin in�as� bel�c� ba�a çatd�. �ollar su k�m�rinin ç�kilm�si v� �halinin t�miz içm�li su il� t�min olun- 1 �� �. 1917. 23 J���. � 43 2��$. 1918. 2 ��� � 48; 3 ��� � 49 3http://www.regionplus.az/ru/articles/view/5513 4 �� �. 1912. 19 ��. � 88

Page 146: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas� Tarix �nstitutu

146

mas� ictimai infrastrukturun yax��la�d�r�lmas�nda mühüm rol oynad�. �ol-lar su k�m�rinin ç�kilm�sini müt���kkil hün�r adland�rmaq olar.

�=�*>& �&[&��/&

�������� �������� � ��-��__&>=��'� ���������� � ��� �� { ��| � %���� � ��

���\]�

^���� �����w�� ����$ ��$�����$ ������$ � �'� � ��` ����� �J��[ #���� ��$ – ������$ ������$ ���'���#� � � � �������� � ���-�����#� ���������� ��� ������&�� � ������ � ������� �����.@���� � ���-� �} ��� �� &����� ��&� �������������� ����w�� ���� \ ����#� �����-�. W ����� ���������[ ���� $&�� � ��������� �$�[, #�������#� ���$���-��� � � ��$w������� ����#� ������. ~��'� ���� '�&�� � �+���� � �����, �����[� ����� �����& �����\ ����# ��� '���� ������ ���, ��+� '�& ������ ���� �.! �# �� � ������+�� � ����� ��$w������� �#� �����-� �� �������� \ ��������#� ����������. ~������� � ��������#� �������-��� ������&�� � ������ � ������� ����� �[#��� �+�$\ ���� � $�$&]�� ��w��������� �J����$��$�[.

Esmira Vahabova THE ILLUMINATION OF CONSTRUCTION OF BAKU SHOLLAR WATER

PIPELINE ON THE PAGES OF PERIODICAL PRESS OF BAKU

SUMMARY

The article is devoted to the most pressing issue in the development of social sphere of Baku - water issue and the Shollar water pipeline to provide the population related to it with fresh water. The author on the materials of the periodical press consistently covers the history of this issue. It considers the role and participation of the City Council, municipal government in the implementation of this issue. The role and importance of engineer Lindley who with his persistence helped to realize the project of the century, as well as a significant role played by H.Z.Tagiyev in supporting Lindley in the implementation of his project on the Shollar pipeline is shown. The construction of Shollar water pipeline and supplying the population with fresh water has played an important role in improving the public infrastructure.

Page 147: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Elmi s rl r 62-ci cild

147

MÜND�R�CAT

Ak.Akif �L�ZAD�, Qorxmaz HÜSEYNOV

�OLLAR-BAKI � 100...................................... 3

*�. �*� �� ��, ��>��&� %�������

�%��@�-�@�-100..................................... 18

Acad. Akif ALIZADE, Qorkhmaz HUSEYNOV

SHOLLAR-BAKU-100.............................. 34

Çingiz ABDULLAYEV �ollar-Bak� su k�m�rinin 100 illiyi �r�f�sind� .... 49

Riçard ZEL�KOVSK� �ollar su k�m�rinin 100 illiyi .............................. 55

Fuad TA!IYEV XIX �srd� Bak� ��h�rinin su t�chizat�n�n tarixin-

d�n (80-ci ill�rin ortalar�nad�k) ........................... 60

Polad X�L�LOV

XIX �srin sonu – XX �srin �vv�ll�rind� böyük

Bak� s�naye rayonunun su t�chizat� üzr� layih�-

l�r v� onlar�n taleyi................................................... 69

Hac� H�S�NOV Haci Zeynalabdin Ta�iyev- �ollar-Baki su k�-

m�rinin tikintisinin �sas t���bbüskar�d�r ............. 79

Ramil N�FT�L�YEV �ollar�n su m�nb�l�ri haqq�nda............................ 89

Zeyn�b QAFAROVA Bak� ��h�r dumas� �ollar su k�m�ri ç�kili�inin

t��kilatç�s�d�r ....................................................... 105

Telman A!AYEV

Kamil �BRAH�MOV �ollar-Bak� su k�m�ri dövrün mük�mm�l

müh�ndis-texniki qur�usu ................................... 116

Sevinc MUSTAFAYEVA �ollar-Bak� su k�m�rinin ç�kili�i ........................ 124

Esmira VAHABOVA Bak�-�ollar su k�m�rinin tikintisinin Bak� ��h�-

rinin m�tbuat s�hif�l�rind� i��qland�r�lmas� ........ 135

Page 148: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

148

M�LL�FL�R�N N�Z�R�N�!

AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun «Elmi �s�rl�r»ind�

çap olunmaq üçün m�qal� t�qdim olunark�n a�a��dak�lar n�z�r� al�nmal�-d�r.* 1. M�qal�l�r üç dild� – Az�rbaycan, rus v� ingilis dill�rind� çap oluna

bil�r. M�qal�nin yaz�ld��� dild�n �lav�, dig�r iki dild� xülas�si veril-m�lidir.

2. Mövzu il� ba�l� elmi m�nb�l�r� istinadlar olmal�d�r v� istifad� olun-mu� �d�biyyat xülas�l�rd�n �vv�l kodla�d�rma üsulu il� göst�rilm�li-dir.

3. M�qal�l�rin m�tnl�ri 1 intervalla Times Roman AzLat – 13 ölçülü �riftl�rl� y���lmal�d�r.

4. M�qal� haqq�nda redaksiya hey�ti üzvl�rind�n �n az� birinin, h�min sah� üzr� müt�x�ssisin r�yi v� müvafiq elmi mü�ssis�nin Elmi �ura-s�n�n protokolundan ç�xar�� olmal�d�r (bunlar m�qal� n��r olunark�n göst�ril�j�kdir).

5. M�qal�nin elektron v� çap olunmu� variant� ayr�ja faylda t�qdim edilm�lidir. Bu t�l�bl�r� cavab verm�y�n m�qal�l�r çap edilm�y�j�kdir. �lyaz-

malar geri qaytar�lm�r.

Qeyd: Bu ��rtl�r mü�yy�nl��diril�rk�n Az�rbaycan Respublikas� Pre-zidenti yan�nda Ali Attestasiya Komissiyas�n�n dissertasiyalar�n �sas elmi n�tij�l�rinin d�rc olunmas� tövsiy� edil�n elmi n��rl�r� verdiyi t�l�bl�r �sas götürülmü�dür.

Page 149: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

149

Page 150: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

150

Page 151: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

ELM� �S�RL�R

SCIENTIFIC WORKS

����

Page 152: Xususi Buraxiliw ES 2 · 2017. 12. 1. · ya glmk imkan barsind übhlr bildirilir, deyilirdi ki, snaq qazmas il yeralt suyuna qdrini müyyn etmk olmaz v s. Dumann 1899-cu il 7 dekabr

Format� 60x90 1/8. F.ç.v. 19.

Tiraj� 500

«Turxan»�NPB�MMC