xviii. yÜzyil ve xix. yÜzyilin İlk yarisinda …yeri üzerine geniş bilgi için bkz. İlber...

XVIII YUumlZYIL VE XIX YUumlZYILIN İLK YARISINDA OSMANLI

TAŞRASINDA SİYASET PRATİĞİ TAŞRADA İKTİDAR

MUumlCADELESİ HİZİPLEŞME VE MERKEZ

Abdullah BAY

Oumlzet

Klasik Osmanlı taşra idaresi guumlccediller ayrılığı prensibine uygun olarak şekillendirilmişti

Merkez‐taşra arasında kurulan idaricirc ilişki ağı ise sistemin oumlnemli bir parccedilasıydı Bu idaricirc

sistem XVI yuumlzyıldan itibaren ekonomik askericirc ve idaricirc sebeplerle değişmeye başladı

Bu sebeplerin etkisiyle XVIII yuumlzyılda bu idare anlayışı ve işleyişinden tamamen farklı

bir durum ortaya ccedilıkmıştı Gerccedilekte taşra idaresinde youmlneticiler değişmemişti ancak

yetkilerde kanunnamelere yansımamış de facto değişiklikler taşra idaresinde oumlnce

ekonomik ve sosyal yapıyı etkiledi daha sonra ise sosyo‐politik işleyişi buumlyuumlk oranda

değişikliğe uğrattı Bu yeni durum taşra elitleri arasında iktidar muumlcadeleleri hizipleşme

ve ccedilatışmalara yol accedilarak merkez‐taşra işleyişi ve ilişkilerini de buumlyuumlk oranda değişikliğe

uğratmıştır

Anahtar Kelimeler

Canik Merkez‐Taşra İlişkileri Paşa Divanı Hizipleşme Sancak Eyalet Taşra İdaresi

THE PRACTICE OF POLITICS IN THE OTTOMAN PROVINCES FROM THE XVIII

CENTURY TO THE FIRST HALF OF THE XIX CENTURY THE STRUGGLE FOR

POWER IN THE PROVINCES SCHISM AND THE CENTRE

Abstract

Classical Ottoman provincial administration was regulated in accordance with the

principle of separation of powers The administrative relations between center and

provinces are the main dynamics of the Ottoman system Because of the economic

military and administrative reasons this system began to change from the XVI century

In the XVII century a completely different condition different from this administrative

organization emerged with the effect of these reasons In fact managers in provincial

administration had not changed but de facto changes in authorization which were not

included in the law effected firstly the economic and social structure then changed the

Yrd Doccedil Dr Recep Tayyip Erdoğan Uumlniversitesi Fen-Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Oumlğretim Uumlyesi

RizeTuumlrkiye abdullahbay1973gmailcom

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

Yıl 2014 Sayı 12

Sayfa 1‐40

THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

Year 2014 Issue 12

‐40

2 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612

socio‐political structure substantially This new condition caused struggles for power

schism and conflicts between provincial elites and changed center‐provincial mechanism

and relations

Key Words

Canik Center‐Provience Relations Schism Sanjak Principality Provincial Administration

612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 3

GİRİŞ

XVIII yuumlzyıl pek ccedilok accedilıdan olduğu gibi taşra idaresi accedilısından da

oumlnemli değişimlerin yaşandığı bir doumlnemi ifade etmesine karşın konu

uumlzerine yapılan incelemeler oldukccedila azdır Aynı zamanda bu yuumlzyıl

Osmanlı tarihi uumlzerine belki de en az incelemenin yapıldığı bir doumlnemi ifade

eder1 Soumlz konusu doumlnem uumlzerine yapılan taşra idaresi araştırmaları ise

genellikle Rumeli ya da daha bol yerel kaynakların bulunabildiği Arap

vilayetleri uumlzerine yapılmıştır2

Bu araştırmalarda konu genellikle merkez ile taşra arasında yetki

paylaşımı accedilısından değerlendirilmiş ve bunun sebep ve sonuccedilları uumlzerinde

durulmuştur Taşra idaresindeki değişim ise birbirinden tamamen farklı

şekillerde merkeziyetccedililiğin buumlyuumlk oranda yitirilerek egemenliğin yerel guumlccedil

odaklarına kaptırılması merkez‐taşra rekabeti dağılmanın bir oumln aşaması

daha yeni bir değerlendirme ile taşra idaresinde sivilleşme veya erken

modern devlet yapısına doğru evrilme olarak yorumlanmıştır3 Bu farklı

değerlendirmelerin genel sonucu olarak şoumlyle ifade edilebilir ki XVIII

yuumlzyıldan oumlnce ccedileşitli iccedil ve dış sebeplerin baskısıyla başlayan doumlnuumlşuumlm ile

taşra idaresinin işleyişinde oumlnemli değişiklikler meydana gelmiş ve bu

durum merkez ile farklı bir eklemlenme suumlreci ortaya ccedilıkarmıştır

İşte bu genel değerlendirmeler ccedilerccedilevesinde bu incelemede XVIII

yuumlzyılda Canik Sancağında meydana gelen bir yerel siyaset pratiğinden

hareketle merkez‐taşra ilişkileri ile ilişkilerin yapısında meydana gelen

değişiklikler ve yerel elitlerin iktidar muumlcadeleleri ile bunun idaricirc işleyişe

yansımaları mikro oumllccedilekli bir inceleme uumlzerinden ortaya konulacaktır Yine

devletin taşra idaresindeki roluuml devlet ile halk arasındaki ilişkinin şekli

halkın taşra youmlnetimine katılımı ve yerel elitlerin nuumlfuz kazanma yolları

inceleyeceğimiz oumlnemli noktalardır Araştırma ile yakından ilgili olan 1 Edhem Eldem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189-199 Makalede ldquoacircyanrdquo ifadesi resmicirc sıfatla

atanan goumlrevli yerel elit veya taşra ileri geleni ise resmicirc ayan atanmaya aday kişiler iccedilin kullanılmıştır 2 Konu hakkında yapılmış ccedilalışmalar iccedilin bkz Dına Rızk Khoury Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra

Toplumu Musul 1540ndash1834 (Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 Abraham Marcus Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş) Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 s120-125 Annika Rabo ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes Orientales T4142(1989-90) s149-160 Bruce Masters ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229-251 VPMutafccedilieva ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163-182

3 Konu hakkında toplu literatuumlr iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59-110 Yuzo Nagata Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 Şerif Mardin ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez-Ccedilevre İlişkilerirdquo Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34-76 Metin Heper ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez-Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar-Yaz1980 s3-35 Metin Heper ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to the Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61-105 Huumllya Canbakal 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul 2009 s14-15 Rıfarsquoat Ali Abou-El-Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge Kitabevi Ankara 2000 Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert) II Eren İstanbul 2004 s 676-679 690-693


Osmanlı taşra idaresinin XVIII yuumlzyıldan oumlnce geccedilirdiği doumlnuumlşuumlmuumln

sebepleri ve şekli konusundaki inceleme ve tartışma oumlnemli olmasına

karşın yeni yaklaşımların goumlz oumlnuumlnde bulundurulmasını gerektiren daha

derinlemesine bir araştırmayı zorunlu kıldığından konuya ancak

araştırmayla ilgisi oranında değinilmiştir

Merkez‐taşra ilişkilerine ışık tutabilecek kaynakların kıtlığından dolayı

boumlyle bir araştırma yapmanın ccedileşitli zorlukları bulunmaktadır Ancak yine

de Osmanlı Arşivirsquonde yer alan bir kısım belgelerden hareketle boumlyle bir

araştırmayı yapmak muumlmkuumln olabilmiştir Ccedilok bol olmasa da merkez

arşivler devlet ile taşra toplumu ilişkilerine ışık tutacak bilgiler iccedilermektedir

Oumlzellikle taşra araştırmalarında en temel kaynaklardan Trabzon Ahkacircm

Muumlhimme ve Şikacircyet Defterlerinde taşra hakkında bol malzeme

bulunmaktadır Ancak oumlzel olarak bu konu uumlzerine belgelere

rastlanmamıştır4 Araştırma konusu taşra olunca yerel arşiv kaynakları

birincil kaynaklar konumuna yuumlkselmektedir Canik ccedilevresinde meydana

gelen muumlcadeleler hakkında bilgi elde edilebilecek en temel yerel arşiv

kaynağı Samsun Kadı Sicilleridir Ancak bu kaynak geriye doğru 1812

tarihine kadar gittiğinden bu doumlnem Trabzon Kadı Sicillerinden

incelenmiştir Biyografi yerel tarih ve seyahatname gibi olayların

tanıklığına dayalı Osmanlı yerel kaynakları ise imparatorluğun diğer

youmlrelerine goumlre eksiktir Bu eksiklik bir derece olayların bizzat tanıklarından

Canikli Ali Paşarsquonın taşra idaresi ile ilgili tespitlerinin de yer aldığı eseri

incelenerek giderilmeye ccedilalışılmıştır

I TAŞRA İDARESİNDE DEĞİŞİM YENİ AKTOumlRLER VE SİYASET

TARZI

Osmanlı klasik taşra idaresi guumlccediller ayrılığı esasına dayalı olarak merkez

tarafından kısa suumlreliğine atanan ve sultanın yuumlruumltme guumlcuumlnuuml temsil eden

beylerbeyi ve sancakbeyi ile sultanın hukukicirc yetkisini temsil eden kadının

yer aldığı iki temel youmlnetici etrafında şekillendirilmişti5 XVI yuumlzyılda bu

klasik idaricirc yapı Avrupa ve İran savaşları yanında savaşın yol accediltığı

enflasyon ve savaş tekniklerinde meydana gelen gelişmeler gibi ccedileşitli iccedil ve

dış sosyo‐ekonomik sebeplerin etkisiyle değişmeye başlamış XVII yuumlzyılda

4 Şikacircyet defterlerinde daha ccedilok şahsicirc davalara ilişkin kayıtlar bulunmaktadır Taşra muumlcadelelerine işaret eden

siyasicirc iccedilerikli kayıtlara ccedilok az rastlanmıştır Bunun resmicirc işleyişle ilgisi olmalıdır Oumlrnek iccedilin bkz BOA ADVNŞKTd 190 s91 Ccedilankırı Kadısına Huumlkuumlm Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 11878-18 Eyluumll 1773

5 Klasik Osmanlı Taşra idaresi iccedilin bkz Metin Kunt Sancaktan Eyalete (1550-1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi) Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978 s15-29 Fahameddin Başar Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730) TTK Ankara 1997 s1-9 Colin İmber Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 2006 s243-253 Osmanlı Devletinde kadının taşra youmlnetimindeki yeri uumlzerine geniş bilgi iccedilin bkz İlber Ortaylı ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi IX1 (Ankara 1976) s95-107 İlber Ortaylı Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008 s250-279


değişim oumlnem kazanmış ve XIII yuumlzyılda ise geccedilerli duumlzen haline gelmişti6

Bu değişim klasik idarede var olan bazı taşra goumlrevlilerini itibarsızlaştırırken

yeni bazı goumlrevlileri ise oumln plana ccedilıkardı Bu değişimden en karlı ccedilıkanlar ise

başlangıccedilta iltizam sistemi ile ekonomik daha sonra ise siyasicirc ve askericirc

varlıklarını artıran ayanlardı

Taşrada ekonomik idaricirc ve askericirc etkinliklerini artıran ayanlar

muhassıl voyvoda ve muumltesellim gibi devletin kendilerine vermiş olduğu

goumlrevleri uumlstlenerek kurumsal yapılar iccedilinde kalmışlar bir yandan da yapıyı

devletin gittikccedile muhtaccedil hale geldiği askericirc seferberlik ve vergi toplama gibi

goumlrevleri yerine getirerek değiştirmişlerdi Buna karşılık uzun suumlre sessiz

şekilde aşınan youmlnetimin iccediline duumlştuumlğuuml durumun farkına varan fakat ayak

direyen merkez taşrada var olabilmek iccedilin yerel elitlere geniş yetkiler

vererek uzlaşma yolunu seccedilti7

Merkezin kabul etmek zorunda kaldığı bu değişim kanunnamelerde

belirtildiği şekliyle klasik taşra idaresi ve idarecilerinde herhangi bir

değişiklik meydana getirmemişti Ayan voyvoda muumltesellim ve muhassıl

gibi yeni bir takım klasik idarede var olmayan goumlrevliler ortaya ccedilıkmıştı

Ancak yine eskiden olduğu gibi eyalet ve sancak idaresi klasik idarede

mevcut taşra idarecilerinin yargılama yetkisi ise kadının elinde

bulunuyordu Yetkilerde kanunnamelere yansımayan ancak hazırlanan

fermanlar yoluyla meydana gelen değişiklikler ile ccedilağdaş bazı Osmanlı

duumlşuumlnuumlrlerinin de farkına vardığı gibi taşra idarecilerinin yetki

kompozisyonu yeniden şekillenmişti

Taşra idaresindeki pozisyonlarını genişleten ayan koumlkenli yerel

idareciler oumlrneğin alaybeyi gibi taşra goumlrevlilerinin yetkilerini yarı askericirc

kapı halkını oluşturan asker besleyerek ya da paramiliter kuvvetler

toplayarak işlevsiz hale getirmekle kalmamışlar menzil asayiş ve kolluk

faaliyetleri gibi hizmetleri de yerine getirmeye başlamışlardı8 Boumlylece

6 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40-42 Mutafccedilieva age

s163-182 Oumlzcan Mert ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195-198 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999 s165-173 Donald Quataert Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim Yayınları İstanbul 2011 s85-90

7 BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790 Dına Rızky Khoury ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171-193 Masters agm s229-251

8 İlk defa devlet adamı ve komutan sıkıntısından dolayı 1726 yılından itibaren taşra idaresinde oumlnemli goumlrevlere atanan ayanlar gittikccedile konumlarını guumlccedillendirmeye ve nuumlfuzlarını artırmaya başladılar Mert ldquoAyanrdquo s195 Alaybeyirsquonin asker toplama goumlrevini ayanlar almıştır XVIII Yuumlzyılın başı ve ortalarına kadar Alaybeyine asker sağlanması ve sevki iccedilin goumlnderilen yazılar daha fazladır Bu vurgu gittikccedile duumlşmuumlştuumlr Alaybeyi idaresinde toplanan ccedilok az sayıda asker kalmıştır Asıl asker toplayan kesim artık milis guumlcuumlnuumln başında ayanlardır Doumlnemin ccedileşitli eserlerinde bu duruma işaret eden bilgiler vardır ldquoMuvazzaf asker malsquoducircm derecesine vardığından devlet-i aliye gacirch uumlcret ile asker tedacircrik ve gacirch cebr uuml zulm ile neferacirct cemlsquoeduumlb duumlşman uumlzerine sevke mecbucircr olduğundan bu makucircle demeti asker ve duumlşman muumldafalsquoacircsına değil acirclsquoda karşusunda rezacirclet-i azicircmeden gayri nesneyi muumlntic olmadığı seferlerde bidacircyetinden beruuml tecruumlbe olunmuş hacircletdendirrdquo


ayanlar idare alanındaki nuumlfuz ve yetkilerini genişletmişlerdir İslam

hukukunda kendilerine ayrılan oumlzel konumlarından dolayı yalnızca taşrada

hukukun uygulayıcısı durumundaki kadıların yetkilerini elde edip bertaraf

etmeye muvaffak olamadıkları gibi onların da yetkileri merkez tarafından

artırılma yoluna gidilmişti9 Bu gibi değişiklikler ile taşrada kuvvetler

ayrılığına dayalı sistem artık buumlyuumlk oranda ayan ve kadı etrafında

şekillenmişti

Ayan olarak tanımlanan yerel elitlerin taşra idaresini ele geccedilirmeleri

kaccedilınılmaz şekilde devlet aygıtının taşradaki işleyişi yanında yerel elitler ile

reaya arasındaki ilişkileri de doumlnuumlştuumlrerek sosyo‐politik yapıyı buumlyuumlk

oranda değişikliğe uğratmıştır Değişimi tetikleyen en oumlnemli sebep taşra

idarecilerinin merkezicirc idare mensupları yerine yerel elitler arasından

atanmaya başlanmasıdır XVII yuumlzyılın ortalarına kadar merkezicirc idareden

gelenler taşradaki beylerbeyliği ve sancakbeyliği gibi uumlst youmlneticiliklere

doğrudan doğruya atanıyorken XVIII yuumlzyıldan itibaren durum tamamen

tersine doumlnmuumlş eyaletlere ve sancaklara merkezdeki devlet adamlarının

adamları veya enderun koumlkenli idareciler yerine ayan koumlkenli taşra

youmlnetimi yoluyla yuumlkselen kişiler atanmaya başlanmıştır10 XVIII ve XIX

yuumlzyıllarda boumllgedeki sancak idarecilerinin koumlkenlerini incelemek meydana

gelen değişikliği izlememizi sağlamaktadır XVIII yuumlzyılın ilk ccedileyreğine

kadar genellikle boumllge dışından ve kısa suumlreliğine atanan Canik Sancağı ve

Trabzon Eyaleti idarecileri bundan sonra sancaktaki yerel elitler arasından

atanmaya başlanmış bunun sonucunda oumlnce Caniklizacircdeler muhassıllık ve

mutasarrıflık suretiyle sancak idaresini tekellerine almışlar ardından ise

1846rsquoya kadar onların kapı halkından Hazinedarzacircdeler idareyi ele

ldquoMuhasebe-i Evvel El-Hac İbrahim Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010 s41 ldquoCanik muumlteeyyanacirctından Engizli Ali ve Bafra kazası ahalisinin vuumlcucirchu zidehu kadrihiye huumlkuumlm kirdquo ADVNMHMd 200 Ayan Engizli Alirsquoye Asker Toplaması İccedilin Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12082-12 Nisan 1794 ldquoBu defa Canik muhassılı Hazinedarzacircde Suumlleyman Ağaya hitacircben bir kıtlsquoa emr-i ali isdacircr ve Canikden bin nefer guumlzide olarak tuumlfenkluuml tertib ve tanzim ve yeğenini asacirckire başbuğ nasb ile irsacircl eylemeleri hususuna mezid ihtimam ve dikkatrdquo BOA HAT 100142034 Asker toplanması Hakkında Hattı Huumlmayun 28 Safer 12254 Nisan 1810 ldquoDergacirch-ı muallam kapucubaşılarından Canik Muhassılı Mir Suumlleyman damehu mecdihiye ve Canik muumlteeyyanacirctından Genccedil Mustafa zidehu mecdihiye huumlkuumlm kirdquo BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-10 Ağustos 1796 TKS 2023 s44 Asker Toplanması iccedilin Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 29 Sacircfer 12255 Nisan 1810 BOA ADVNMHMd 202 s271 h1044 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 121010-20 Mart 1796 BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-16 Ağustos 1796 TKS 1999 s15 Trabzonrsquoa Asker Toplanması iccedilin Goumlnderilen Ferman 3 Şevval 117826 Mart 1765 BOA HAT 42034C 27 Safer 12253 Nisan 1810 Merkez bir ara ayanlık yerine şehir kethuumldalığı sistemini uygulamaya başladı Ancak otorite boşlukları oluştuğundan kısa suumlre sonra yeniden ayanlık sistemine doumlnuumllduuml TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Yine Ayanlardan eşkıya uumlzerine goumlrevlendirilenler vardır ldquoGiresun acircyanından Dizdarzacircde Ali ve Abdullah ve Giresunrsquoun sacircir zabitacircn ve acircyanı zidehu kadrihime huumlkuumlm ki eşkıyay-ı mezbucircrenin tersquodiblerine ve deflsquoi şerlsquo ve fesadlarına mersquomucircr kılınubrdquo BOA CDH 1786 Giresun Ayanı Dizdarzacircde Hakkında Huumlkuumlm Evacircsıt Şevvacircl 117326 Mayıs 1760

9 Khoury agm s171-193 10 Kunt age s114-116


geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler

hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler

tarafından idare edilmiştir11

Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc

aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol

accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya

başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın

seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra

valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu

karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama

yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye

ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında

halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem

denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki

usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez

tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli

araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının

fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki

devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla

gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini

sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel

elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da

youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına

katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan

Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191

12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811


Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve

buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir

Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati

değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan

başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına

dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili

olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda

goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve

voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan

inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat

ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i

umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi

olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna

muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo

olduğu belirtilmektedir13

Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln

ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı

olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo

olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden

alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza

13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III

Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789

14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820


ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı

memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi

nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve

hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı

şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve

hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne

defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine

duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen

sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve

fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde

kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı

seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya

birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata

yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐

mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet

felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17

Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve

zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve

mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo

şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve

adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle

doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar

muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır

Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere

giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar

pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları

15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl

120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790

16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi

17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340

18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75


gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme

gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin

Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare

eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali

haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve

fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan

mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı

ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı

merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri

konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer

ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma

ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile

macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan

olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu

reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve

kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan

etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen

taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı

Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze

şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln

bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve

huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye

irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa

ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc

ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve

taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif

malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20

Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle

artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile

başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine

yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa

19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir

11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın

İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170

21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646


kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut

idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri

durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih

ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan

ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır

Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak

vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb

tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi

zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel

elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki

olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler

uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch

mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak

hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo

değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25

22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki

tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270

23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697

24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-

131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796


Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda

Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az

olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek

makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler

ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra

idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak

muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII

yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek

merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini

taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında

hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında

karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan

tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i

tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye

ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali

tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin

taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve

taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27

İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını

oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa

girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28

XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana

gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı

Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi

lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal

mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip

etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile

reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış

veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri

reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır

Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel

idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII

26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine

Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi

Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)

28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760

29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75


yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse

etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla

merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında

bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki

taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka

yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet

uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub

hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara

insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek

askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc

baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu

perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer

edinmiştir33

Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler

arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da

yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen

kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk

ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin

Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi

Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı

ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller

30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da

sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18

31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166

32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of

American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır

Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174


yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki

ayanlar da bulunuyordu35

Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol

oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı

yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma

fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit

geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla

derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi

tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da

ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub

kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub

hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde

karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐

niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada

muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36

Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek

iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın

yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli

ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam

youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek

oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı

halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik

menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel

elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde

Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu

durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir

Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe

rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine

geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma

35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda

değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109

36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814

37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806

38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245


dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak

yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu

Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın

kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında

bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi

olabilmektedir41

Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda

kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik

derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde

bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII

yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale

etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti

fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi

nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i

beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol

inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise

şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42

Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden

alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin

tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın

en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve

denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki

succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve

Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza

halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke

Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve

40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali

Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır

41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır


43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz


Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra

olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip

acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı

Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte

ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı

belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol

accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı

tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu

Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel

youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak

taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir

ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc

accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa

ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐

tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz

deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise

hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan

zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin

stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu

hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan

fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye

ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi

hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı

ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri

esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti

muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı

ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi

huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi

dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐

ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn

44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine

Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816

45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761


vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı

şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve

barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi

istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz

muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların

acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln

acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf

huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı

huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından

uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla

buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma

arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş

kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle

succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal

vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere

Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar

olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer

husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti

der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en

fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı

taşra goumlrevlisi de kadılardı49

II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml

ELE GECcedilİRMEK

XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında

yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında

dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde

değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır

XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik

Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı

oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir

ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey

ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50

46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda

Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir

Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması

İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century

Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003


1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih

edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra

paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından

Trabzon Valisi olarak atanmıştır51

Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak

idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun

ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne

sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri

şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına

alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde

denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele

sahasından ccedilekilmemişlerdir53

Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en

guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine

karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede

faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler

Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik

girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret

eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet

ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın

adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da

olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54

Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları

Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları

olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin

tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla

Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı

Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları

ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden

kaynaklandığı tahmin edilebilir

51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası

halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731

54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144

55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753


Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin

edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını

ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı

ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus

yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi

ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile

yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor

Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak

izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara

Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden

succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller

Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin

harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en

geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve

Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak

olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da

başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan

Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha

sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine

teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58

İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve

arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir

Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı

merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo

56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında

Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206

57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80

58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525


verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin

kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle

yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey

muumlbaşir atandı

Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme

kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun

seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir

adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın

ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması

uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava

boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler

arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde

isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine

danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan

alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60

Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine

getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar

kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali

buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde

halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan

şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin

emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları

huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir

Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine

baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde

bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi

kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi

ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde

goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından

59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA

CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804



kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi

kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli

Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu

gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa

ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik

muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid

Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62

Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp

Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda

vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden

Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili

karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip

hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler

şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz

etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa

gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin

yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin

buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler

oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve

Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti

Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve

Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu

Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı

Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan

Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın

elebaşılarını oluşturuyordu

Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla

Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın

hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında

toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen

muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml

dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan

61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce

1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet

15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet

15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753

64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107


bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta

evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman

ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia

etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra

tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı

ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller

şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun

reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği

uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek

sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar

lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden

Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de

uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri

yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda

yaşadıklarını belirtmişlerdir67

Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir

Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset

pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu

anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde

youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda

kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu

pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr

eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden

sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen

bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz

ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de

ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak

kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa

nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca

65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla

katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753

66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753

67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo

68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız


soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve

Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki

soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından

Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki

amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde

Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı

muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i

acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk

Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer

şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının

kendilerine verilmesini sağlamaktı

Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının

duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında

Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo

diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına

karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından

mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana

başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman

istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere

şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile

mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71

Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf

ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre

sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo

sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler

garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80

69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765

70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230

71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo


devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu

mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her

bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle

muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek

Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin

hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın

birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire

kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan

nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐

i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin

muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı

Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa

arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca

ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne

iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı

cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz

oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella

atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc

yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı

atanmıştır

Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında

nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına

alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının

ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı

uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden

başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir

valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi

ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye

girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun

farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de

birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en

nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792

yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil

Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile

ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski

Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil

72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran

1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora

Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796


Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd

ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak

envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc

Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine

Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa

durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin

goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık

ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar

etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu

ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i

acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i

belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik

kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan

Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye

ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra

Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada

ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm

Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra

Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu

muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır

Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan

yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine

kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli

muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı

tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya

muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve

Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan

nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide

olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye

etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada

varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve

Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada

denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75

Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan

İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır

Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak

74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan

Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı

Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir


iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik

ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun

dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya

ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile

bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo

beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya

muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak

Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız

muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede

bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek

ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya

Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo

bırakmamıştır76

Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi

ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş

olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil

olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık

goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde

bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle

ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo

Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle

uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği

tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle

geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin

belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77

Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek

ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları

taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk

huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık

idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun

artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete

geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı

arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif

ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını

beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu

istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem

76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair

Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam

Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809


bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir

erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78

Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine

ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile

Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin

yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub

Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i

Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı

Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan

mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler

bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir

başarı olarak değerlendirilebilir80

Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde

merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine

kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu

suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele

geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar

mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer

pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429

Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi

Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791

80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813

81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80


SONUCcedil

XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini

anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir

pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve

muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca

Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve

guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale

edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır

Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin

ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan

değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi

İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla

rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse

imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve

izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından

oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82

Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve

edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin

taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır

Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin

sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya

ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci

atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde

taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır

Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan

yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi

haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine

işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra

sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler

merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin

ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir

82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme

sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151


KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246

‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190

‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572

‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237

‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028

‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665

24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716

‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C

48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A

140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716

‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171

‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013

2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010

‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası

Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993

‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)

(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum

2007

‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul

2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet

Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları

İstanbul 1987

‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo

Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110

‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul

Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to

the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı

İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık

İstanbul 1993 s340


‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980

s3‐35

‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)

TTK Ankara 1998

‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları

İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000

‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı


İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi

Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)

S312006 s161‐191

‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344

‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003

‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834

(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki

İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)

Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve

Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu

Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir

Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303

‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)

Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978

‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)

Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo

Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed

Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980

‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182

‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008

‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi

IX1 (Ankara 1976) s95‐107

‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)

II Eren İstanbul 2004

‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası

Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80

‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110


‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve

Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985

‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi

CVII S12‐131969 s148

‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525

‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk

Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999

s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim

Basımevi İstanbul 1983 s171‐174

‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim

Yayınları İstanbul 2011 s85‐90

‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes

Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge

Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo

Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447

‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986

‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The

Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal

Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42


EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)

BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi

Defter)

Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı

huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali

kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa

silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun

muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen

Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı

maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa

asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer

mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı

merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati

zikr olunur

Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman

nefer 2

Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1

Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1

Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle

asitaneden gelenlerdir

Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler

medresesinde sacirckindir

Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa

kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir

Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu

yanda sacirckindir

Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı

seneden muumltecaviz ağa kapusundadır

Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden

muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir

Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on

beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir

Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden

muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır

Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed

ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir

Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer

1 Halen Tokat kazasında sacirckindir

Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen

Amasyada sacirckindir

Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali

Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır

Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1

Asitanede ağa kapusundadır

Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1

Halen Merzifonda Muumlteehhildir

Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine

Merzifonda muumlteehildir


Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1

Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan


Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1

İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2

Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2

Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1

Kozalioğlu nefer 1

Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1

Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1

Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1

Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2

Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1

Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1

Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2

Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2

Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2

Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2

Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2

Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2

Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1

Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2

Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2

Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1

Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1

Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2

Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1

Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1

Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1

Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1

Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1

Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2

Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1

Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1

Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2

Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1

Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1

Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1

Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1

Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2

Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1

Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber

verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların

esacircmileridir ki zikr olunur

Hatib Mehmed Efendi nefer 1

Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1

Kurt Ahmedin Salih nefer 1

Mahmud oğlu Mustafa nefer 1

Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1


Kassaboğlu Mahmud nefer 1

Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1

Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1

Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1

Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1

Sarı Mustafa nefer 1

Pasıoğlu Mustafa nefer 1

Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1

Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1

Diğer Molla Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1

Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1

Diğer Ahmed Beşe nefer 1

Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1

Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir

İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik

sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve

şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle

şerh verildi

hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()

Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil abdehu


Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete

kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye

ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların

ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur

An kaza‐i Bafra

Mehmed Efendi bin Mustafa

Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman

Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid

Osman

Elhacircc Huumlseyin bin Hasan

Elhacircc Mehmed bin Hasan

Hacı Ali bin Şaban

Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf

Elhacircc Mehmed bin Şaban

Elhacircc Ali bin Halil

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Alaccedilam


Esseyid Ali bin Şaban

Elhacircc Mehmed bin Mehmed




Esseyid Ahmed Efendi bin Osman

Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin

An kaza‐i Samsun

Elhacircc Suumlleyman bin İshak

Elhacircc Mehmed bin İbrahim

Elhacircc İbrahim bin Mehmed

Ahmed bin Mehmed

Hasan Efendi bin Ahmed

Ahmed bin Huumlseyin

Hacı Halil bin Mehmed

Kethuumldacirc Mehmed

An kaza‐i Arim

Elhacircc Huumlseyin Emrullah

Alemdacircr Elhacircc Mehmed

Elhac Mustafa Kırk sekiz

Elhacircc Mehmed Seyflu

Habib Beşe

Elhacircc Kara Ahmed

İbrahim Ağa Mutinin oğlu

Elhacircc Kel Piri Beşe

Hacıoğlu Elhacircc Ahmed

Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe

Hacı Mehmed bin Ahmed

Hasan bin Mehmed

Derviş Mehmed Beşe

Ehad Efendi bin Mustafa

Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail

hellip() ağası Mustafa

Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak


Elhacircc Halil bin Mehmed

hellip() kethuumldacircsı Mehmed

Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak


Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed

Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan

Molla İbrahim bin Ahmed

Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer

Suumlleyman bin Hasan

Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi

An kaza‐i Keşderesi

Osman Sipahi

Hasan bin Ccedilavuş

Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin

Molla İbrahim

Huumlseyin Ccedilelebi

İbrahim Beşe bin Abdullah

Mehmed Beşe bin Hasan

An kaza‐i Terme

Ahmed bin Alemdacircr

Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa

Mehmed Beşe bin Fındık


Hacı Mehmed Efendi

Hacı Piri Ağa bin Mehemd

Ayvacıklı Hacı Oumlmer

Arimden Hacı Huumlseyin

Hacı Ahmed

Kadı Mehmed

Musli Ağa Ccedilarşambadan

Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa

An kaza‐i Akccedilay

Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi

Mehmed bin İsmail

Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed

Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe

Termede Derviş Ağa

Termede Salih Beşe bin Ahmed

Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul

An Kaza‐i Fenariz

Ahmed Beşe bin İbrahim

Mehmed Beşe bin Ahmed

İsmail bin Mustafa Efendi

Elhac Hasan bin Ahmed

Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe

Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi

An kaza‐i İfraz

Ali Efendi bin Ahmed

Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey

Mustafa Beşe bin Abdullah

İsmail Beşe bin Mustafa Efendi

Mustafa bin Mustafa

Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe

Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa

An kaza‐i Cevizderesi

Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi

Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa

İmam Huumlseyin Efendi

İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe

Kalaycı Hacı Ahmed

An kaza‐i Serkis

Suumlleyman Beşe bin Hasan

Mustafa Beşe bin Oumlmer

Hatib Mustafa Efendi

Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi

Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi

An kaza‐i Satılmış

Molla Hasan bin Oumlmer Beşe

Ali Beşe bin Mehmed


Huumlseyin Molla Hasan

İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa


Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse

Sungarlu Mehmed Efendi

Sarıcalu Musli Beşe

Sarıcalu Elhacircc Ali

Mustafa Beşe bin Osman

Elhacircc Ali bin Mehmed

Hatib Mehmed Efendi

Esseyid Hacı Oumlmer

An kaza‐i Ayvacık

Yeniceli Hatib Mehmed Efendi

Kadızacircde Elhacircc Oumlmer

Elhacircc Ali bin Berk

Sulualanlı Mehmed Halife

Mustafa Alemdacircr

Elhacircc Mustafa bin Mehmed

Alemdacircr Mustafa Beşe

Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri

An kaza‐i Ccediloumlreği

Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan

Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali

Kethuumldacirc Ali bin Mustafa

İsmail Efendi bin Abdullah

Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim

Ahmed Beşe bin Ahmed


An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi

Mehmed Ağa bin İbrahim

Kalaycızacircde Elhac Mehmed

Dedezacircde Mehmed Beşe

Sofizacircde Ali Beşe

Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed

Fartınlızacircde Mustafa Beşe

Uzun Mustafa Beşe

Ccedilolak Mehmed Beşe

Şehri Halil Ccedilelebi

Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi

Esir Beşe

Kefere tacircifesinden Yorgi Papas

Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas

Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı

neferdir

hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh

hellip()

Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye

anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)

Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln

niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu

sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229

Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler

zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler

zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet

mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim

balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve

muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve

diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı

ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn

buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i

cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı

fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn

ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka

cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna

davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve

balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd

etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz

hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih

buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐

niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi

tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide

ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan

noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları

misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i

veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi

kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri

bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde

yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı


ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir

tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla

kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl

olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın

esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız

hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark

etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle

kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız

derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere

kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı

veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve

bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd

ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal

emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane

ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan

ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin

bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐

i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız

sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda

yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐

i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve

sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc

tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc

dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki

ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve

gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer

pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed

edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve

hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve

şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve

oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni

ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve

zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede

cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i

hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen

tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki

ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet

ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐

selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey

BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)

Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak

birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek

vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln

fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve

muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal

olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği

muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub


cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve

hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet

husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i

rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i

aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i

maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete

cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından

gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla

destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun

uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir

Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir

BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları

Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)

Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki

Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve

mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde

hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı

memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve

ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i

şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i

cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl

ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat

cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları

memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod

be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile

cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve

mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek

umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen

mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı

şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i

celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve

fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak

babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo

vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb

dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz

suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine

ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth

ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali

amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐

emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve

mieteyn ve elf

El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye

Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya

BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması

Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)


Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki

Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı

mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile

ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i

şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve

huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i

aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib

fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin

refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i

aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve

mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz

suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa

kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali

muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve

taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i

pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet

meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐

tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf


Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun


socio‐political structure substantially This new condition caused struggles for power

schism and conflicts between provincial elites and changed center‐provincial mechanism

and relations

Key Words

Canik Center‐Provience Relations Schism Sanjak Principality Provincial Administration


GİRİŞ























































TARZI



















































şekillenmişti




















































































































































































































edinmiştir33
























































olabilmektedir41



















































































ELE GECcedilİRMEK



















































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



























GİRİŞ























































TARZI



















































şekillenmişti




















































































































































































































edinmiştir33
























































olabilmektedir41



















































































ELE GECcedilİRMEK



















































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



















































TARZI



















































şekillenmişti




















































































































































































































edinmiştir33
























































olabilmektedir41



















































































ELE GECcedilİRMEK



















































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf


































































şekillenmişti




















































































































































































































edinmiştir33
























































olabilmektedir41



















































































ELE GECcedilİRMEK



















































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf

























































































































































































































edinmiştir33
























































olabilmektedir41



















































































ELE GECcedilİRMEK



















































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



































































olabilmektedir41



















































































ELE GECcedilİRMEK



















































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



















































































ELE GECcedilİRMEK



















































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf






























































































muumlbaşir atandı
























































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf





















































































































































atanmıştır









































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf















































































bırakmamıştır76




















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



















































SONUCcedil










































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



































48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A









2007




İstanbul 1987







İstanbul 1993 s340



s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf




























s3‐35


TTK Ankara 1998







S312006 s161‐191




















IX1 (Ankara 1976) s95‐107










CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf






























CVII S12‐131969 s148



















Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf





























Defter)











zikr olunur


nefer 2










yanda sacirckindir































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf


































Kozalioğlu nefer 1



















































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



































Molla Yusuf nefer 1

Ali Beşe nefer 1


Ahmed Beşe nefer 1



Yusuf nefer 1

Ahmed Beşe nefer 1





şerh verildi



(Muumlhuumlr)

Halil abdehu






An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf































An kaza‐i Bafra




Osman







Mustafa bin Mehmed










An kaza‐i Samsun




Ahmed bin Mehmed





An kaza‐i Arim





Habib Beşe







Hasan bin Mehmed



Seyyid bin Mehmed

Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

An kaza‐i Kavak







Mehmed bin Mustafa

Mehmed bin Ahmed

Mustafa bin Mehmed

An kaza‐i Meydan


Osman bin Osman

Ali bin Oumlmer


Mustafa bin Ahmed

Mehmed bin Ramazan

Osman Sipahi


Osman Sipahi



Molla İbrahim




An kaza‐i Terme


Salih bin Mustafa

Sarı Mehmed Beşe

Derviş bin Mustafa



Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



























Hacı Mehmed Efendi




Hacı Ahmed

Kadı Mehmed


Elhac Ahmed

Alemdar Mustafa

Elhac Mustafa



Mehmed bin İsmail


Mehmed bin Oumlmer

Termede Ahmed Beşe




An Kaza‐i Fenariz





Mustafa bin Mustafa

Mustafa Beşe


An kaza‐i İfraz





Mustafa bin Mustafa




Elhacircc Ahmed

Elhacircc Ramazan

Mustafa Beşe

Osman Efendi



İsmail Efend

Dedeoğlu Mehmed

Sofioğlu Ali Beşe


An kaza‐i Serkis




Mehmed bin Mustafa

Mustafa Efendi

Hasan Efendi









Halil bin İbrahim

An kaza‐i Oumlkse






Hatib Mehmed Efendi







Mustafa Alemdacircr



Elhacircc Mehmed

Elhacircc Piri






Hacı Ahmed Halife

Ahmed bin İbrahim



An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



























An kaza‐i Uumlnye

Huumlseyin Efendi

İsmail Efendi

Osman Efendi





Elhacircc Ramazan

Elhacircc Ahmed


Uzun Mustafa Beşe




Esir Beşe


Muğal Papas

Avinoğlu Papas

Samzakioğlu Papas

Kaloğlu Papas


neferdir


hellip()


anhuuml

(Muumlhuumlr)

Halil

abdehu

























































































































mieteyn ve elf



















































































































mieteyn ve elf


























xviii. yÜzyil ve xix. yÜzyilin İlk yarisinda …yeri üzerine geniş bilgi için bkz. İlber...

Documents