xxii - veer7po1shohqu-origin-prod.thalia.media · glaskörper (corpus vitreum) 11 netzhaut (retina)...

20

Upload: others

Post on 10-Oct-2019

10 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

XXII

#�����

.�+�%���������� � !+�����%����!����/����

-+�%��������������������

-+�%����������������������

.+�����%���$�������������

-+��+�!+�%��������������

*%����������������%�������

0/%�������%�

"����%������

.+�����%���$�������������

�������.���������������

��������#� �����������

���������-���������������

$������"�������������

XXIII

II

III

Auf einen Blick

Ophthalmologische Untersuchung 1Lider (Palpebrae) 2

Tränenorgane 3Bindehaut (Konjunktiva) 4

Hornhaut (Kornea) 5Lederhaut (Sklera) 6

Linse (Lens cristallina) 7Gefäßhaut (Tunica vasculosa bulbi) 8

Pupille (Pupilla) 9Glaukom 10

Glaskörper (Corpus vitreum) 11Netzhaut (Retina) 12

Sehnerv (N. opticus) 13Sehbahn 14

Augenhöhle (Orbita) 15Optik und Refraktionsfehler 16

Bulbusmotilität und Schielen 17Unfallophthalmologie 18

Sehbehinderung und Begutachtung 19Leitsymptome 20

Anhang 21

IV

V

Augenheilkunde

Gerhard K. Lang

unter Mitarbeit von

O. GareisGabriele E. LangDoris ReckerC. W. SpraulP. Wagner

4., überarbeitete Auflage

543 Abbildungen44 Tabellen

Georg Thieme VerlagStuttgart · New York

VI

Bibliografische Information Der DeutschenNationalbibliothek

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnetdiese Publikation in der Deutschen National-bibliografie; detaillierte bibliografische Datensind im Internet über http://dnb.d-nb.de abruf-bar.

1. deutsche Auflage 19981. englische Auflage 20002. deutsche Auflage 20001. türkische Auflage 20011. französische Auflage 20021. spanische Auflage 20023. deutsche Auflage 20042. spanische Auflage 2006

Wichtiger Hinweis: Wie jede Wissenschaft istdie Medizin ständigen Entwicklungen unter-worfen. Forschung und klinische Erfahrung er-weitern unsere Erkenntnisse, insbesondere wasBehandlung und medikamentöse Therapie an-belangt. Soweit in diesem Werk eine Dosierungoder eine Applikation erwähnt wird, darf derLeser zwar darauf vertrauen, dass Autoren, Her-ausgeber und Verlag große Sorgfalt darauf ver-wandt haben, dass diese Angabe dem Wissens-stand bei Fertigstellung des Werkes ent-spricht.

Für Angaben über Dosierungsanweisungenund Applikationsformen kann vom Verlag je-doch keine Gewähr übernommen werden. JederBenutzer ist angehalten, durch sorgfältige Prü-fung der Beipackzettel der verwendeten Präpa-rate und gegebenenfalls nach Konsultation ei-nes Spezialisten festzustellen, ob die dort gege-bene Empfehlung für Dosierungen oder die Be-achtung von Kontraindikationen gegenüber derAngabe in diesem Buch abweicht. Eine solchePrüfung ist besonders wichtig bei selten ver-wendeten Präparaten oder solchen, die neu aufden Markt gebracht worden sind. Jede Dosie-rung oder Applikation erfolgt auf eigene Ge-fahr des Benutzers. Autoren und Verlag appel-lieren an jeden Benutzer, ihm etwa auffallendeUngenauigkeiten dem Verlag mitzuteilen.

� 1998, 2008 Georg Thieme Verlag KGRüdigerstraße 14D-70469 StuttgartUnsere Homepage: http://www.thieme.de

Printed in Germany

Satz: Druckhaus Götz GmbH, Ludwigsburg,gesetzt auf CCS Textline

Druck: Offizin Andersen Nexö, LeipzigZeichnungen: Markus Voll, München

Umschlaggestaltung: Thieme VerlagsgruppeUmschlagabbildung: Digital Vision

ISBN 978-3-13-102834-1 1 2 3 4 5 6

Geschützte Warennamen (Warenzeichen) wer-den nicht besonders kenntlich gemacht. Ausdem Fehlen eines solchen Hinweises kann alsonicht geschlossen werden, dass es sich um einenfreien Warennamen handelt.

Das Werk, einschließlich aller seiner Teile, isturheberrechtlich geschützt. Jede Verwertungaußerhalb der engen Grenzen des Urheber-rechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verla-ges unzulässig und strafbar. Das gilt insbeson-dere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mi-kroverfilmungen und die Einspeicherung undVerarbeitung in elektronischen Systemen.

VII

Professor Dr. Gerhard K. Lang (*1951) studierte Human-medizin in Erlangen. Nach der Weiterbildung zum Fach-arzt für Augenheilkunde sowie wissenschaftlicher Tätig-keit in Erlangen und am Johns Hopkins Hospital (Balti-more) war er bis 1990 Leitender Oberarzt der Universi-täts-Augenklinik in Erlangen. Seit 1990 ist Gerhard LangDirektor der Universitäts-Augenklinik in Ulm. Der Autorengagiert sich besonders in der europäischen und inter-nationalen Ophthalmologie und hier v. a. in der Lehre.

Vorwort zur 4. Auflage

Das Auge ist sozusagen ein „fächerübergreifendes“ Organ. Zahlreiche Erkrankun-gen spiegeln sich in den Augen wider, denken Sie an Diabetes mellitus oder Blut-hochdruck, um nur zwei der bekanntesten Beispiele zu nennen. Manchmal ist derAugenarzt der Erste, der die Veränderungen richtungweisend deutet und den Pa-tienten zur weiteren Abklärung an einen Internisten überweist. Zudem haben vie-le Medikamente, die ein Patient wegen einer Allgemeinerkrankung einnimmt(z. B. systemische Steroide bei immunologischen Erkrankungen), „Neben“-Wir-kungen auf die Augen. Das Auge ist aber auch ein Organ, das mit zunehmendemLebensalter typische Veränderungen durchmacht. Mit dem Durchschnittsalter derBevölkerung nehmen daher auch die therapiebedürftigen Augenerkrankungen zu,wie z. B. die altersbedingte Makuladegeneration und der Graue Star.

Diese vielfältigen Krankheitsbilder kann man nur dann richtig einordnen und,wenn es darauf ankommt, auch erkennen, wenn man die Zusammenhänge ver-standen hat. Und genau diese Darstellung der Zusammenhänge ist das zentraleAnliegen dieses Lehrbuches. Für diese nun bereits 4. Auflage haben wir den Inhaltauf den aktuellen Stand gebracht, wobei uns zahlreiche Leserzuschriften sehr ge-holfen haben, das Buch noch besser auf die Bedürfnisse seiner Leser abzustimmen.An dieser Stelle mein herzlicher Dank für diese Rückmeldungen, verbunden mitdem Aufruf, uns weiterhin Anregungen und Verbesserungsvorschläge mitzuteilen.

Erneut bedanken möchte ich mich bei den Mitarbeitern des Thieme Verlages,ganz besonders jedoch bei Frau Sabine Bartl, deren Professionalität und uneinge-schränkte Unterstützung stete Motivation war.

Ulm, im August 2008 Gerhard K. Lang

VIII

Autorenverzeichnis

Prof. Dr. med. Gerhard K. LangDirektor der Universitäts-AugenklinikUlmPrittwitzstraße 4389075 Ulm

Dr. med. O. GareisChefarzt der AugenklinikStädt. KlinikumKanzlerstr. 2 – 675175 Pforzheim

Prof. Dr. med. Gabriele E. LangLeiterin der Sektion Konservative Retinologieund Laser-Chirurgieder Universitäts-AugenklinikUlm

Doris ReckerOrthoptistin an der Universitäts-AugenklinikUlm

Prof. Dr. med. C. W. SpraulNiedergelassener AugenarztUlm

Dr. med. P. WagnerLeitender Oberarzt der Universitäts-AugenklinikUlm

IX

Inhaltsverzeichnis

1 Ophthalmologische Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1 Geräte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2 Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3 Visusprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.4 Motilitätsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.5 Prüfung der Augenstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.6 Untersuchung der Lider und Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61.7 Beurteilung der Bindehaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.8 Untersuchung der Hornhaut (Kornea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81.9 Untersuchung der Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.10 Untersuchung der Linse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.11 Untersuchung des Augenhintergrundes (Ophthalmoskopie) . . . . . . 111.12 Konfrontationstest (Untersuchung des Gesichtsfeldes) . . . . . . . . . . . . 121.13 Prüfung des Augeninnendrucks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.14 Verabreichung von Augentropfen und Augensalbe, Anlegen eines

Verbands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2 Lider (Palpebrae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.3 Fehlbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2.3.1 Lidkolobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202.3.2 Epikanthus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212.3.3 Blepharophimose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212.3.4 Ankyloblepharon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2.4 Fehlstellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222.4.1 Ptosis palpebrae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222.4.2 Entropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.4.3 Ektropium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.4.4 Trichiasis (schleifende Wimpern) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292.4.5 Blepharospasmus (Lidkrampf) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.5 Erkrankungen von Lidhaut und Lidkante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302.5.1 Allergische Lidhautentzündung (Kontaktekzem) . . . . . . . . . . . . . 302.5.2 Lidödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312.5.3 Blepharitis squamosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322.5.4 Herpes simplex der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

X

2.5.5 Zoster ophthalmicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342.5.6 Lidabszess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.5.7 Zeckenbefall (Ixodinae) der Lider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.5.8 Phthiriasis palpebrarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

2.6 Erkrankungen der Liddrüsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372.6.1 Hordeolum (Gerstenkorn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372.6.2 Chalazion (Hagelkorn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

2.7 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392.7.1 Benigne Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392.7.2 Semimaligne und maligne Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

3 Tränenorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

3.2.1 Untersuchung der Tränenbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503.2.2 Untersuchung des Tränenabflusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3.3 Erkrankungen der ableitenden Tränenwege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543.3.1 Dakryozystitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543.3.2 Kanalikulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.3.3 Tumoren des Tränensackes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3.4 Störungen der Tränenfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.4.1 Keratoconjunctivitis sicca (trockenes Auge) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.4.2 Epiphora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

3.5 Erkrankungen der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613.5.1 Dacryoadenitis acuta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613.5.2 Dacryoadenitis chronica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623.5.3 Tumoren der Tränendrüse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

4 Bindehaut (Konjunktiva) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.3 Degenerationen und Altersveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

4.3.1 Lidspaltenfleck (Pinguecula) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.3.2 Flügelfell (Pterygium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674.3.3 Narbenpterygium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.3.4 Hyposphagma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.3.5 Kalkinfarkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.3.6 Xerosis conjunctivae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Inhaltsverzeichnis

XI

4.4 Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714.4.1 Allgemeines zu Ursachen, Symptomatik und Diagnostik der

Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714.4.2 Infektiöse Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 794.4.3 Nichtinfektiöse Konjunktivitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

4.5 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 934.5.1 Epibulbäres Dermoid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 934.5.2 Hämangiom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 944.5.3 Epitheliale Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 944.5.4 Melanozytäre Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 974.5.5 Bindehautlymphom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1014.5.6 Kaposi-Sarkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.6 Bindehauteinlagerungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

5 Hornhaut (Kornea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1055.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1055.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

5.2.1 Spaltlampenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1085.2.2 Anfärben der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1095.2.3 Hornhauttopographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1095.2.4 Feststellen der Hornhautsensibilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1105.2.5 Messen der Hornhautendothelzelldichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1105.2.6 Messen des Hornhautdurchmessers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1115.2.7 Hornhautdickenmessung (Hornhautpachymetrie) . . . . . . . . . . . . 1115.2.8 Konfokale Hornhautmikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

5.3 Fehlbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1125.3.1 Wölbungsanomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1125.3.2 Größenanomalien der Hornhaut (Mikro- und Megalo-

kornea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1135.4 Infektiöse Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

5.4.1 Schutzmechanismen der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1155.4.2 Begünstigende Faktoren, Auslöser und Pathogenese von

Hornhautinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1155.4.3 Allgemeines zur Diagnostik von infektiösen Keratitiden . . . . . 1175.4.4 Bakterielle Keratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175.4.5 Virale Keratitiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1205.4.6 Mykotische Keratitis (Pilzkeratitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1225.4.7 Akanthamöbenkeratitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

5.5 Nicht infektiöse Keratitis, Keratopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1255.5.1 Keratitis punctata superficialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1265.5.2 Keratitis e lagophthalmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

Inhaltsverzeichnis

XII

5.5.3 Keratitis neuroparalytica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1295.5.4 Kontaktlinsentrageprobleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1305.5.5 Bullöse Keratopathie (Endothel-Epithel-Dekompensation) . . 131

5.6 Hornhautablagerungen, -degenerationen und -dystrophien . . . . . . 1325.6.1 Hornhautablagerungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335.6.2 Hornhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1355.6.3 Hornhautdystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

5.7 Operationen an der Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1385.7.1 Kurative Hornhauteingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1385.7.2 Refraktive Hornhauteingriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

6 Lederhaut (Sklera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496.3 Farbveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496.4 Staphylome und Ektasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1506.5 Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1506.6 Entzündungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

6.6.1 Episkleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516.6.2 Skleritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

7 Linse (Lens cristallina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1577.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1577.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1607.3 Fehlbildungen, Anomalien der Linsenform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1617.4 Trübungen der Linse (Katarakte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

7.4.1 Erworbene Katarakte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1637.4.2 Katarakt bei Allgemeinerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1707.4.3 Katarakt bei Augenerkrankungen (Cataracta) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1727.4.4 Katarakt nach intraokularen Eingriffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1737.4.5 Katarakt bei Verletzungen (Cataracta traumatica) . . . . . . . . . . . . 1737.4.6 Medikamentös bedingte Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1747.4.7 Kongenitale Katarakte (bei Geburt vorhanden) . . . . . . . . . . . . . . . 1747.4.8 Therapie der Katarakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

7.5 Lageveränderungen der Linse (Luxatio und Subluxatio lentis) . . . . 189

Inhaltsverzeichnis

XIII

8 Gefäßhaut (Tunica vasculosa bulbi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1918.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

8.1.1 Regenbogenhaut (Iris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1918.1.2 Ziliarkörper (Corpus ciliare) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1938.1.3 Aderhaut (Choroidea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

8.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1938.3 Fehlbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

8.3.1 Aniridie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1948.3.2 Kolobome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

8.4 Farbanomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1968.4.1 Störungen der Pigmententwicklung, Heterochromie . . . . . . . . . 1968.4.2 Albinismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

8.5 Entzündungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1998.5.1 Akute Iritis und Iridozyklitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1998.5.2 Chronische Iritis und Iridozyklitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2038.5.3 Choroiditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2048.5.4 Sympathische Ophthalmie (Ophthalmia sympathica) . . . . . . . . 205

8.6 Gefäßneubildungen auf der Iris: Rubeosis iridis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2068.7 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

8.7.1 Maligne Tumoren (malignes Uveamelanom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2078.7.2 Gutartige Uveatumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

9 Pupille (Pupilla) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2119.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2119.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

9.2.1 Prüfung der Lichtreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2139.2.2 Prüfung der Naheinstellungsreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

9.3 Medikamentöse Beeinflussung der Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2169.4 Störungen der Pupillomotorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

9.4.1 Isokorie bei normaler Pupillenweite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2189.4.2 Anisokorie mit erweiterter Pupille am betroffenen Auge . . . . 2199.4.3 Anisokorie mit enger Pupille am betroffenen Auge . . . . . . . . . . . 2219.4.4 Isokorie bei enger Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2229.4.5 Isokorie bei weiter Pupille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Inhaltsverzeichnis

XIV

10 Glaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22510.1 Allgemeine Vorbemerkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22510.2 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22510.3 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

10.3.1 Schräge Beleuchtung der Vorderkammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23010.3.2 Spaltlampenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23010.3.3 Gonioskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23110.3.4 Messung des intraokularen Druckes (IOD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23210.3.5 Ophthalmoskopie der Papille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23710.3.6 Gesichtsfelduntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23810.3.7 Untersuchung der retinalen Nervenfaserschicht . . . . . . . . . . . . . . 238

10.4 Primäre Glaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24210.4.1 Primär chronisches Offenwinkelglaukom (PCOG) . . . . . . . . . . . . . 24210.4.2 Primäres akutes Winkelblockglaukom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

10.5 Sekundäre Glaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26410.5.1 Sekundäre Offenwinkelglaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26510.5.2 Sekundäre Winkelblockglaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

10.6 Kongenitale und infantile Glaukome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

11 Glaskörper (Corpus vitreum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27311.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27311.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27511.3 Altersveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

11.3.1 Glaskörperverflüssigung (Syneresis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27611.3.2 Glaskörperabhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

11.4 Pathologische Glaskörperveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27811.4.1 Inkomplette Rückbildung von embryonalem Mesenchym

(Entwicklungsstörungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27811.4.2 Pathologische Glaskörpertrübungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28111.4.3 Glaskörpereinblutung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28211.4.4 Glaskörperentzündung (Vitritis) und Endophthalmitis . . . . . . . 28511.4.5 Vitreoretinale Dystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28711.4.6 Morbus Wagner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

11.5 Die Rolle des Glaskörpers bei verschiedenen okulären Verände-rungen sowie bei der Kataraktoperation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28811.5.1 Netzhautablösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28811.5.2 Retinale Gefäßproliferationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28811.5.3 Kataraktoperation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

11.6 Operative Therapie: Vitrektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

Inhaltsverzeichnis

XV

12 Netzhaut (Retina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29312.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29312.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

12.2.1 Prüfung der Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29812.2.2 Untersuchung des Augenhintergrundes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29812.2.3 Allgemeines zu physiologischen und pathologischen

Fundusbefunden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30412.2.4 Farbsinnstörungen und Farbsinnprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30612.2.5 Elektrophysiologische Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . 308

12.3 Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31112.3.1 Diabetische Retinopathie (Retinopathia diabetica) . . . . . . . . . . . 31112.3.2 Retinale Venenverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31712.3.3 Retinale Arterienverschlüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31912.3.4 Fundus hypertonicus und arterioscleroticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32212.3.5 Morbus Coats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32512.3.6 Frühgeborenenretinopathie (Retinopathia praematurorum) . 326

12.4 Degenerative Netzhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32812.4.1 Netzhautablösung (Amotio retinae, Ablatio retinae) . . . . . . . . . . 32812.4.2 Altersabhängige Retinoschisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33312.4.3 Periphere Netzhautdegenerationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33412.4.4 Chorioretinopathia centralis serosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33512.4.5 Altersbezogene Makuladegeneration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33712.4.6 Myopischer Fundus (Fundus myopicus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

12.5 Dystrophische Netzhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34412.5.1 Makuladystrophien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34412.5.2 Retinopathia pigmentosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

12.6 Medikamentös bedingte Retinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34912.7 Entzündliche Netzhauterkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

12.7.1 Retinale Vaskulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35112.7.2 Retinochoroiditis toxoplasmotica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35212.7.3 AIDS-bedingte Netzhautveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35412.7.4 Virusretinitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35612.7.5 Netzhautentzündung infolge einer Borreliose . . . . . . . . . . . . . . . . . 35712.7.6 Parasitär bedingte Netzhautentzündungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

12.8 Tumoren und Hamartome der Netzhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35812.8.1 Retinoblastom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35812.8.2 Astrozytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36112.8.3 Hämangiome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

Inhaltsverzeichnis

XVI

13 Sehnerv (N. opticus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36513.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

13.1.1 Intrabulbärer Teil des Sehnervs: Die Papille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36513.1.2 Intraorbitaler und intrakranieller Teil des Sehnervs . . . . . . . . . . 368

13.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36813.3 Randunscharfe Papillenveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

13.3.1 Angeborene randunscharfe Papillenveränderungen . . . . . . . . . . 36913.3.2 Erworbene randunscharfe Papillenveränderungen: Papillen-

ödeme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37413.4 Randscharfe Papillenveränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384

13.4.1 Optikusatrophie (Sehnervenschwund) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38413.4.2 Grubenpapille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38813.4.3 Kolobom der Papille (Handmann-Anomalie, Morning-glory-

Papille) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38913.5 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

13.5.1 Intraokulare Sehnerventumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38913.5.2 Retrobulbäre Sehnerventumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390

14 Sehbahn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39114.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39114.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39314.3 Erkrankungen der Sehbahn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396

14.3.1 Prächiasmale Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39614.3.2 Chiasmale Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39614.3.3 Retrochiasmale Läsionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

15 Augenhöhle (Orbita) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40315.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40315.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40515.3 Fehlbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

15.3.1 Kraniofaziale Dysplasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40915.3.2 Mandibulofaziale Dysplasien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41015.3.3 Meningoenzephalozele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41015.3.4 Osteopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410

15.4 Orbitabeteiligung bei Autoimmunerkrankung: EndokrineOrbitopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

15.5 Entzündliche Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41315.5.1 Orbitaphlegmone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41315.5.2 Sinus-cavernosus-Thrombose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Inhaltsverzeichnis

XVII

15.5.3 Pseudotumor orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41615.5.4 Myositis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41615.5.5 Periostitis orbitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41715.5.6 Mukozele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41715.5.7 Mykosen (Mukormykose, Aspergillus-Mykose) . . . . . . . . . . . . . . . 418

15.6 Vaskuläre Veränderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41815.6.1 Pulsierender Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41815.6.2 Intermittierender Exophthalmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41915.6.3 Orbitahämatom (orbitale Blutung unterschiedlichster

Genese) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42015.7 Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

15.7.1 Orbitatumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42015.7.2 Metastasen und fortgeleitete Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42215.7.3 Sehnervengliome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42215.7.4 Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422

15.8 Orbitachirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422

16 Optik und Refraktionsfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42316.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

16.1.1 Sehleistung und Sehschärfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42316.1.2 Refraktion: Emmetropie und Ametropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42316.1.3 Akkommodation (Naheinstellungsvermögen) . . . . . . . . . . . . . . . . 42516.1.4 Adaptation an unterschiedliche Lichtintensitäten . . . . . . . . . . . . 429

16.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42916.2.1 Refraktionsbestimmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42916.2.2 Prüfung der potenziellen Auflösungskapazität der Netzhaut

bei getrübten optischen Medien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43016.3 Refraktionsanomalien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

16.3.1 Myopie (Kurzsichtigkeit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43216.3.2 Hyperopie (Weitsichtigkeit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43716.3.3 Astigmatismus (Stabsichtigkeit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44016.3.4 Anisometropie (Ungleichsichtigkeit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445

16.4 Akkommodationsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44616.4.1 Akkommodationsspasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44616.4.2 Akkommodationslähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

16.5 Korrektur von Refraktionsfehlern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44816.5.1 Brillengläser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44816.5.2 Kontaktlinsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45216.5.3 Prismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45616.5.4 Vergrößernde Sehhilfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456

16.6 Abbildungsfehler von Augenlinsen und Brillengläsern . . . . . . . . . . . . . 456

Inhaltsverzeichnis

XVIII

17 Bulbusmotilität und Schielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46117.1 Grundkenntnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46117.2 Begleitschielen (Strabismus concomitans; manifestes Schielen) . . 467

17.2.1 Formen des Begleitschielens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46917.2.2 Diagnostik des Begleitschielens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47417.2.3 Therapie des Begleitschielens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

17.3 Latentes Schielen (Heterophorie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48317.4 Scheinbares Schielen (Pseudostrabismus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48417.5 Augenmuskellähmungen (Ophthalmoplegie) und Lähmungs-

schielen (Strabismus paralyticus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48417.6 Nystagmus (Augenzittern) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496

18 Unfallophthalmologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49918.1 Allgemeine Vorbemerkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49918.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49918.3 Einteilung der Augenverletzungen nach dem Verletzungs-

mechanismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50018.4 Mechanisch bedingte Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501

18.4.1 Lidverletzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50118.4.2 Verletzungen der Tränenorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50118.4.3 Bindehautverletzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50318.4.4 Fremdkörper auf Binde- und Hornhaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50518.4.5 Erosio corneae (Epitheldefekt der Hornhaut) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50618.4.6 Stumpfes Bulbustrauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50818.4.7 Orbitabodenfraktur (Contusio bulbi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50818.4.8 Verletzung mit Bulbusöffnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51318.4.9 Pfählungsverletzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518

18.5 Chemisch bedingte Verletzungen: Verätzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51918.6 Physikalisch bedingte Verletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525

18.6.1 Verblitzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52518.6.2 Verbrennungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52618.6.3 Strahlungsverletzungen (ionisierende Strahlen) . . . . . . . . . . . . . . 526

18.7 Indirektes okuläres Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52718.7.1 Angiopathia retinae traumatica (Purtscher) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52718.7.2 Höhenretinopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528

Inhaltsverzeichnis

XIX

19 Sehbehinderung und Begutachtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52919.1 Sehbehinderung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529

19.1.1 Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52919.1.2 Funktionseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52919.1.3 Rehabilitationsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53119.1.4 Möglichkeiten in Ausbildung und Beruf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

19.2 Begutachtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53219.2.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53219.2.2 Untersuchungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53319.2.3 Ophthalmologische Begutachtung in verschiedenen Rechts-

gebieten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

20 Leitsymptome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541

21 Anhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563

Sachverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586

Glossar (siehe letzte Seite)

Inhaltsverzeichnis