yaliyomo - kcpe-kcse · d) hoja au yaliyomo au vipengele viwe zaidi ya sita baadhi ya watahiniwa...

www.kcse-online.info

Yaliyomo

Mambo Muhimu katika Maandalizi ..................... ...............

Amali - 6 za Uandishi wa Insha Bora ......................................

Mpangilio .. .................... ............ ................. ............... . ......

Mfululizo wa Sentensi................ . ............... ...........................

Sauti .. ..................... ................ ...... . .......................................

Uteuzi wa Msamiati ....... ................ . .......................

Kanuni I Sheria ....................................... .................................

Vfgezo vya Kutathmini.. ........................ ................... ............

Chunguza / Uhakiki ................. ......... .................... ...............

Uwasilishi .... ......... ................. ................................................

Mambo Muhimu ........................................................................

Sehemu za Insha................................ ........ ............................ .

Tamati au Hatimu.............. ....................... ................ ........

Shida zinazoibuka katika Uandishi ................. . ........ ...........

Mwongozo wa Kusahihisha ........ ......................

Mtungo ...................................... ............. ............. . .................

Insha Mufti......................................

Msamiati ........ ................... ...................

Mada za Kufanyia Mazoezi ........ .............................................

www.arena.co.ke 0713779527

____

____

Mambo muhimu katika maandalizi na usahihishaji wa insha

Mwanafunzi anayejiandaa kuandika insha ya kuvutia hana budi kutilia maanani vipengelevifuatavyo. Mambo haya ndiyo hutiliwa maanani sana katika usahihisaji wa insha.

a) Sura au mtindo wa inshaSura au mtindo wa insha lazima uzingatiwe, kwa mfano;-Sura ya hotuba-Sura ya barua ya kirafiki-Sura ya barua rasmi-Sura ya mjadala-Maelezo ya moja kwa moja-Ubunifu n.k.

Iwapo mwanafunzi hatazingatia sura au mtindo unaostahili, atapoteza alama ya sura.

b) Urefu wa inshaNi muhimu mtahiniwa azoee kuandika insha kadhaa akizingatia urefu unaohitajika. Wengi

* wa wanafunzi huandika insha fupi mno. Kisha wao hupotezaalama kwa kutozingatiamaagizo haya. .

c) Mpango/mtiririko wa mawazo-Mpango wa maandishi ya insha lazima uwe kwa aya zinazovutia. Epuka aya ndefu au

fupi sana.-Mawazo ya kazi ya mfehiniwa yawe ya kutiririka. Mawazo yasipangwe shaghalabaghala.-Hati ya mtahiniwa ni ima faima iwe ya kusomeka bila tatizo. Epuka kufutafuta.

d) Hoja au yaliyomo au vipengele viwe zaidi ya sitaBaadhi ya watahiniwa hutoa hoja chini ya tano. Epuka kuandika hoja chache kwaniutapoteza alama ya yaliyomo.

e) Mapambo yalnsha•Siri ya insha nzuri ni msamiati uliopambika na uliotumika vizuri.•Wengi wa wanafunzi hupachika'roSamiati mzito mzito bila makini.

•Tumia msamiati w kueleweka kwa urahisi ikiwezekana.Msamiati kama:

- Semi -Tashbihi- Nahau - Majina ya makundi

-Methali - Istilahi za taaluma-Tanakali za sauti - Tashihisi n.k.i?

f) Makosa ya sarufi na hijai•Tumia sentensi fupifupi itt kuepuka makosa ya sarufi.• Iga sentensi kutoka katika kitabu ulichokisoma." Epuka kuwaza au kufikiNa kwa lugha ya mama na kuandika kwa kiswahili.•Usitumie maneno mengi kuelezea jambo. Hi kuandika insha ya kuvutia ni lazimamwanafunzi afanye mazoezi mengi, ajipime' muda wa kuandika insha kama hiyo namwalimu au mwenzake asahihishe kazi hiyo. Mazoezi ya mara kwa mara ndiyo siri yakuboresha uandishi wa insha. Jaribul


____

____


Amali – 6 za Uandishi wa Insha Bora

Mwongozo wa Kusoma na Kufanyia Mazoezi

Nyenzo sitaza kuufanyauandishi wakokuvutia zaidi

• Mawazo na Urefu• Mpangilio• Mlizamu wa ibara• Matamshi sahihi• Msamiati teule• Muundo na uzingativu wa

kanuni za lugha

Mawazo na Urefu Je, uandishi wako una ufafanuzi bora usiotatiza?


____

____

H e b u isome insha ya kuelezea iliySandikwa naye Juma ha pachini.

Je, Juma amefanikiwa kuwasilisha maelezo yake kwa njia safi nayenye ufafanuzi?

Ni.lipoenda kupiga. kambi, nilijifunza kupanda

farasi. .Ni taaluma yenye ujanja sawa kuijua. Hebu

nikueleze jinst ya kuupata ujuzi huu.

Jambo la kwanza ni kujifunza jinsi ya kupanda

farasi. kwanza unahiti kukanyaga kwa.mguu, wako

mqaeja katika kidude cha kukanyaga, kisha kwa

kutumia mguu wako wa pili uvuke juu kabisa kadiri

ya uwezo wako. Wakati huu unaupitisha mguu wako

hadi ule upande mwingine wa farasi. Usidhani ni rahisi

vivi hivi.Tandiko la farasi wakati mwingine huwa juu hata

Hilinifunzo ambalowatu wengihawalijui

zaidi ya fyti nne kutoka chini ardhini.p

Mara ukiisha panda juu ya farasi, unahitaji

kupitjapiga pole pole pande nrvbifl za farasi kwa visigino

vyako ilikumweka farasi mbionL Kwa kupunguza

mwendo unahitajika kuvuta nyuma hatamu pole pole'

|Ukimtaka farasi kuetekea kulia unavuta hatamu

upande wa kulia, hali kadhalika ukimtaka kupinduka

kushoto.)

Ni kwelikuwa Jumaanae/ewamengikuhusumadahii

_____ Upandaji juu ya mgongo wa farasi ni jambo gumu

kujifunza, lakini lenyeraha tele.

Msomajianaweza'kuetewa lengohasa lainsha hiikiiaibarainazinga tia lengolenyewe

Ni nini anachohitaji kufanya mwandishi ilikuwasilisha mawazo yake kwa msomaji?

Je, kwa maoni yako, Juma aliw'ezakuwasilisha ujumbe wake kwa njia mufti?

Eleza sababu ya maoni yako?


____

____


Mpangilio

Je, uandishi wako umepangwa vyema na

kueleweka kwa urahisi?

Mpangilio ni utaratibu au muundo unaotumiwa

kuwasilisha ujumbe au mawazo yako kwa njia sahihi. Huenda

ikawa muundo wako ni kulinganisha na kulinganua, kutoa

maoni na kuyafanikisha kwa hoja za kweli, kuonyesha

mfulutizo wa matukio kiwakati, au utaratibu mwingine

wowote ulio bora. Mpango uuchaguao hauna budi uambatane

na mawazo yako na vipengele uvitumiavyo kuifanya insha

yako ieleweke kwa urahisi.

Vidokezo vya Uandishi Bora

Ufanye mwanzo wa uandishi wako kuvutia na kuteka fikiraza msomaji na kuashiria lifuatalo.

Kila kipengele kinatoa habari zaidi kuhusu mada yako.Hakuna ujumbe wa ziada.

Mwambatano wa sentensi hadi sentensi na pia ule wa ibarahadi nyingine huunganisha wazo la kwanza kwa lile la pili.

Hakikisha umempatia msomaji ujumbe ufaao kwa vipimovifaavyo kwa wakati unaofaa. Ukitoa ujumbe duni rftsomajiatapoteza hamu, kisha ukitoa ujumbe mwingi zaidiutamchosha.

Hitimisho lako nalo ni hoja madhubuti.


____

____

Nafula ameandika tawasifu yake mwenyeweisome kisha utazame muundo wake.

Nilipokuwa na umri wa miaka saba, wazazi wanguwalikatatikiti kuingia kwenye sarakasi. Nilipendelea daima-kuwa kinyago sarakasini, kwa hivyo nilikuwa nikihesabu sikuzilizobaki hadi siku ya maonyesho.f

Hatimaye, iliwadia siku ya sarakasi. Kwenye kiingilio,nilipata harufu nzuri ya wanyama, kaimati na bhajia.Tulipata viti tukaketi kungonjea onyesho iianze.

Baadetye, mwangaza wa taa ulipunguzwa, tukabakikufurahia onyesho.

Niliwaona wanyama kama vile ndovu, nyani na duma.Katika onyesho la vinyago, waliwahi kuzuka vinyagothelathini toka kwenye kijigari kilichokuwa kidogo ajabu.

Niligundua kwamba ilikuwa bora kwangu kutazamakuliko kuhusika mwenyewe kama kinyago.

Hitimisho hili linajibu maswali yaliyozuka katikausimulizi hapo awali.

Aya yakwanzainaangaziayanayohusika t

katika mada k

nzima.

Semiunganishizimetumikakuunganishamawazo nasentensikatika aya-

Hii

'sentensi inaingilia'

mahali pasipofaa.

Inahitaji ifutiliwe

mbali au kuhami

jnahali pengine.

Kuna umuhimu gani kwa mawazo yakokuunganishwa kwa namna iletayomwingiliano mwema?

Je, ni semi gani au maneno ambayo Nafulaangetumia ili kupata mpangilio bora wa"mawazo?


____

____


Mfululizo wa sentensiUnapoarftika, sentensi zako haiina budi kuleta maana, kisha zisikike kuwa na

mshikamano zinaposomwa kwa sauti.

Hakikisha kuwa uandishi wako unasomeka kwa sauti bila tatizo. Insha yako isikikekuwa ya kimaurnbile na yenye mfululizo mwepesi.

Ziandike tena sentensi zilizo ngumu kusikika zinaposomwa kwa sauti. Litupilie mbali nenololote linaloonekana kuzidi.

Tumia mchanganyiko wa sentensi rahisi na pia changamano.


• Anza sentensi zako kwa namna tofauti.

Tumia maneno yanayoonyesha jinsi mawazo au hoja zako zinavyounganishwa.


____

____

Ifuatayo ni barua yenye ushawishi mwafakaajiyoiandika Owino. Hebu amua mwenyewe kamaina mtiririko mzuri kutoka sentenSi hadisentensi.Fikiria pia kama amefanikiwa kdtumia miurfdombali mbali ya sentensi.

Kwa mwalimu mkuu Bw. Rotich,

• .

Ningependa kutoa pendekezo kwambauliokuwa zamani uwanja wa mpira wa tenisdbadilishwe kuwa wa mpira wa magongo.

Mpira wa magongo ni mchezo maarufu. Huchezwa kwakutumia magongo ya mti na mpira, | Ninawajwa wanafunzi wengiambao wangependa kucheza kwa makundi

Haifakuwa shida kutengeneza uwanja wamchezo huu.

sote.

Ni wako mwaminifu,Owino Japolo.

La ajabu ni kwamba, nyavu zitahitajiIkutelemshwa kiasijNawajua watoto wamowezacusaidia katika jambo hili.

Tafadhali, Mfilirte ombi langu. Naonaitakuwa fahari sote

Uandishi'huuunasikika''kuwa wakawaida narahisikusomeka„ kwa sauti.

Mwandishianyztumiamchanganyiko\wa sentensirahisi nachangamanoA

Chanzochakilasentensikimekuwatofauti navingine nakupendezapia.

• Je, ukosefu wa mtiririko katika sentensi unawezakupunguza ubora wa insha kwa njia gatti, ingawakuna hoja nzuri zitizozungumziwa?

Je, Owino angelifanya nini kuifanya barua yakekusiklka kuwa ya hali ya kawaida zaidi wala si yakubuniwa.

v


____

____


Makala yako haina budi kuwa tofauti kabisaikilinganishwa na nyingine iliyoandikwa na mtu mwingine yeyoteYule. Watu waisomapo makala yako lazima wahisi kwambaunazungumza nao moja kwa moja. Unapojali kile unachoandikahulka yako inajitokeza katika uandishi wako


• Andika juu ya kile unachokielewa• Hakikisha kuwa uandishi wako kimemlengamsomaji au msikilizaji moja kwa moja

Mfanye msomaji kupata hisia sawa sawa nazako kuhusu makala unayoiandikaUsichelee kusema hasa unavyofikiria.


____

____

Hebu itazame hii hadithi yake Kamene, kishauone jinsi inavyojitokeza kuyva yake halisi kwanjia ya pekee.

Imetoweka!

Makena alipenda sana kuruka kamba k i J a.

alipopata nafasi

Siku moja asubuhi na mapema, Jumamosi,

alikwenda kuitoa kamba yake kikapuni. "Waa-a-wah!",

alisema. Makena hakuipata kamba katujAliwaza na

kuwazua lakini hakufua dafu kuhusu ilikopotelea.r

I Alijaribu kufikiri alipokuwa nayo mara ya

mwiisho. Atickeza.mchachato na Nanjala mtoto wa

KilDhya. Hatimaye alifikiriamahali pengine alipokuwa

l ado hajapekua. -

Alifululiza hadi penye rundo la Nanjala la vitu

vya kucheza, na hapo akaipata kamba yake. “Huyu

mtoto mtukutu kaleta fujo tena". Makena akawaza.

ma Alionafahari kuwa sasa angeweza kumwonyesha

make kuwa kutoweka kwa kamba haikuwa kosalake

Makena anafengakumwandikia mtotomdogo anayewekakuzie/ewa hisia zake.

Unawezakutambua hisiazamwandishikuhusu

michezo.

Makena haonihaya kueiezeafikira zake.

Kuna umuhimu gani katika kuikuza sautiyako binafsi iwe ndiyo inayosikika katikainsha yako?

Una maoni gani kumhusu Makena hasabaada ya kuisoma hadithi yake?


____

____


Uteuzi wa MsamiatiJe, wewe huchagua maneno yanayoweza kuunda picha katika fikira za wasomaji?

Uteuzi wa maneno bora husaidia kuichora picha safi

fikirani za msomaji. Yanachangia kumfanya msomaji

kuwa na fikira na hisia sawa na zako. Haimaanishi

k w a m b a u t u m i a p o msamiati m g u m u n d i p o

utakapompendeza msomajpbali kutumia neno lifaalo

mahali panapofaa.

• Tumia majina yasiyotatiza kurejelea wetii/mahali na vitu vingirrevyo.(Majina, kama vile sisimizi, duduvule kupe na kadhalika m borakuliko kutamka neno dudu tu).

• Matumizi ya vitenzi vilivyo dhahiri fiutatfdia kumwonyesha msomajivitendo vyenyewe. (Maneno kama vile kufuturu, kubugia, kulafua,kufundira na'kuguguna ni bora kuliko “kula" tu.)

• Matumizi ya vibadala ni bora kuliko satumia msururu wa vieleziVibadala vinaweza kumfaha;tT||a msomaji jinsi kitukilichozungumziwa kina mwonjo,hisia au msisimko, sauti au harufu.

• Vielezi navyo huvifanya vitenzi v

(Je, huyo bwana alipita pale mtaani chapuchapu aste aste kwakuvutia, kikakamavu akisitasita

• Jaribu kuitoa picha itakayoganda a fikira za msomaji. .

• Ondolea mbali au uzrrekebishsentertsiau vifungu vinavyoonekanakutia madoido. .

• Yatambue maneno yaliyorudiwarudiwa, uyabadilishe.na mengine

Vidokezo vya Uandishi, Bora

yenye maana sawa.


____

____

•Ifuatayo ni makala simulizi iliyoandikwa na

Rodah. Isome kisha uzitambue sehemu

ambazo angehitaji kuzifanyia marekebisho

kwa kuzingatia uteuzi bora wa msamiati.

Nyanyangu alikuwa na mazoeakusema, "Watuhuwahitaji watu." Watu wa muNmu.laidi maishani nimaraf iki.

Maraf ikf ni

maarufu

kwa njia nyingi. Raf iki anaweza

kuwa nawe unapofanya tafrija wa mambo ya raha.bila shaka' Anaweza/ykukuf arij i ukiwa wa upweke.

Maraf iki ni wa maana pia kwa minajili ya kuzungumza

nao tu. Kuongea na kujadfliana ni njia yakuwapatamsha

-kukuzQ urgf iki katiya watu na kuwaleta karibu.

Si muhimu kuwa na macafiki wengi zaidi. Rafiki mmojatu wa kufana anatosha. Maraf iki ni ukumbusho kwetukuwa hatuko peke.yetu bali tunaye mshiriki katikadhiki na faraja maishani.kuyokobili mambo.

Jaribukutumianominohaiisi[jbadaiaya nenoia jumia.

Neno muhimiriimetumiwamara nyingi

Jaribu kutumierkieidti pamojana kitenzi.

Jina rafikiiimecbakaa kwakurudiwa maranyingi.

Je uradidi wa maneno unamwathiri msomajikwa njia gani? Taja njia za kuutatua utatahuu.

Rodah alitumia neno rafiki mara kwa mara.Ni maneno yapi mengine angalitumia ilikuifanya insha-yake kusisimua zaidi?


____

____


Kanuni / Sheria

Je, umeipitia tena na

kuihakiki insha yako

kwa makini?

Njia rahisi ya kukusaidia

kukumbuka mambo ya

kutilia maanani unapoihakiki

kazi yako ni: HAUMI

a m b a y o h u s i m a m i a

H e r u f i k u b w a , A l a m a z a

Uakifisho, U t u m i z i bora wa

m a n e n o n a s e m i /

M a e n d e l e z i s a h i b i , Ibara

au aya z i l i z o p a n g w a

v y e m a .


• Kwa matumzi bora ya herufi kubwa, soma vitabumbalimbali vilivyopigwa chapa.

• Insha yako haina budi kuzingatia matumizi bora ya n.k.

alama za kuakifisha km. nk

• Hakikisha unatumia tu zile semi, methali na msamiati

unaojua maana yake wala hautatizi.

• Ni muhimu kuyaendeleza maneno ipasavyo. Rejelea

kamusi ya Kiswahili sanifu.

• Kiia ibara ikuze hoja moja wala isichanganye mawazo.

'


____

____

Hebu isome insha linganishi iliyoandikwa naNjoki halafu uchunguze ni wapi anapowezakusahihisha makosa.

Vitabu na f ilamu ni viwili kati ya vifaahadithimaarufu vya kusimulia hadizi. Hata hivyo,

viwili hivi vinahitilaf iana kwa namna nyingi.Tofauti

Tafauti-kuu kati ya vitabu na f ilamu ni

kwambdt vitabu husomwa ilhali filamu.

Hutazamwa?

tofauti nyingine kati ya vitabu na filamu nikuwa unatfteza kuHusisha ubunifu wakokuwasawiri wdtung mahali katika vitabu

amuqfilrisi mtu du mahali patakavyoohekaqa

kuwa hata kabla hujaanza® utaipata taSwira" 1 ’S' |

ya mhusika au mandhari fikirani mwcko.

iuuftirttrundlkano wasentensi na ztnahitajikutenganistiwajoizifanyakuwatmbititofauti,T

.<. ' j.’« .

Unawezaje kuyazuia makosa ya kisarufi iliyasije kutbkea?

Matumizi ya vitabu vya marejeleoyangelihusishwa kwa nji’0i“gani katikakumsaidia Njoki kuihakiki kazkyake?


____

____


Vigezo vya kutathmini

Tumia orodha ifuatayo ya vigezo vya kukadiria ubora wa uandishi wako.

Mawazo na urefuJe, nafahamu dhahiri shahiri yale ninayonuia kusema?

Je, najua mengi kuhusu mada hii? Ama nahitajikuifanyia utafiti zaidi?

Je, nimeandaa ufafanuzi utakaohuisha mawazo yangu?

MpangilioJe, ninao muundo au mwambatano safi wa uandishi?

Je, viungo nilivyotumia vimeshikamana kufanya hoja

kuu au azima ya insha?

Matamshi sahihi/SautiJe, mada yenyewe imenipendeza?

MSWADA

Mawazo na urefuJe, ninavyo vidokezo vya kutosha kuikuza hoja kuu?

Je, naweza kuikuza taswira ya vitu au vituko akilini mwanguili niweze kuonyesha badala ya kusema?

□□

MpangilioJe, chanzo cha insha kinaweza kuteka fikira za msomaji akamakinika?

Je, ninalo wazo linalofaa kwa hitimisho?

Matamshi Sahihi/Sauti

□ Je, ninayo taswira safi ya yule ninayemlenga kwa uahdishiwangu?

| Je, naweza kukadiria wazo litakalopendeza zaidi katikauandishi wangu?

Msamiati teule

□ Je, ninaelewa maana ya msamiati wa kipekee ninaonuiakuutumia katika insha yangu?


____

____

CHUNGUZA

Mawazo na urefu

□ Je, msomaji anawezadbila matatizo, kunitajia kiini cha makala yangu?

D Je, habari zote ziffzorrto zinatilia mkazo hoja kuu na azima ya makalahii? /

□ Kuna chochote n'rfrchohitaji kuonyesha badala ya kukizungumzia?

/ Mpangilio

□ Je, kuna ujumbe au ufafanuzi wowote unaoonekana kuwa wa ziada?

D Je, utaratibu huu ni rahisi kwa msomaji kuufululiza kwa starehe?

Hitimisho linamwongcea msomaji kupata jambo la kufikiria?

/ Mtiririko wa senfensiD Je, uandishi wangu ufiasikika kuwa halisi na kusomeka kwa sauti

bila tatizo.□ Je, nimetumia mnyambuliko wa sentensi sahihi na changamano?□ Je, nimetumia msamiati unaoonyesha jinsi hoja zangu

zinavyoshikamana?

Matamshi Sahihi / SautiKwa kuisoma makala hii, msomaji ataweza kupata hisia sawa na zangu?Je, mswada wangu unaonyesha kuwa kwa kweli naijali mada yenye

Uteuzi wa Msamiati□ Je nomino zimewakilishwa kvya majina halisi navyo vitenzi

kujionyesha dhahiri? .Vibadala navyo vinaweza kuzua hisia za msomaji?

□ Vielezi viliviopo Vinaitoa picha halisi?

□ ,Je, mswada wangu una baadhi ya maneno yaliyotumiwa zaidi kiasicha kuchakaa? Kanuni/Sheria

□ Je, nlmeukagua uandishi wangu kwa kuchunguza nakuhakikisha matumizi bora ya HAUMI?


____

____


UwasilishiJe, unayawasilisha makala yako kwa njia nzurijinsi iwezekanavyo?

Uwasilishi ndiyo njia halisi ya kugawana na wengineulichoandika. Jambo hili lina umuhimu karibu sawa nayale uliyoyaandika. Ikiwa uwasilishi wako ni wa kupendeza,wasikilizaji wako watamakinika kuyategea sikio manenoyako. La sivyo wasikilizaji hawatamakinika.


Iwapo makala yako imeandikwa kwa-mkonq hakikisha herufina alama za uakifisho zaonekana vizuri

Kama imechapwa kwa kompiuta hak-ikisha herufi zaonekana,mistari imeshika rangi na mishoraro imetenganishwa kwa nafasi tosha.

Kabla ya kuwasilisha, hakikisha kuwa hujikwai unaposomakwa sauti baadhi ya maneno.

Unapowasilisha, fikiria kutumia mab&ngo, picha na vifaa -vinginevyo vya kutazama ili viweze kumsaidia pnsikiJizajrkuelewa unachozungumzia.

Hebu fikiria iwapo kunayo miundo au rnitindo mingjne ambayoingetumika kuifanyia kazi ya uandishi huu. Je, ingeweza kuwamsururu wa picha simulizi, kiigizo, bango au kitu kinginechochote kile?


____

____

Mambo Muhimu Katika Uandishi wa Insha Fasaha

Maana ya Insha

Kwa hakika insha ni mtiririko mufti wa mpangilio wa mawazo fulani

likimaandishijiHi kuelezea jambo fulani unalikusudia.

Ama kwa kweli, uundaji wa mada ya Hadithi, vituko au yoyote yale kwa

kutumia maarifa mwafaka, kuyapanga mawazo yako ukitumia lugha

inayofaa na kwa utfasaha kuwasilisha ujumbe fulani huishia katika uandishi

wa insha mwafaka.

Uandishi wa insha up&hitajl mambo kadha wa kadha kujumufehwa

kwa pamoja ili kutoa ma«lezo mufti juu yaambcyaliyokusudiwa na

"rnWandi|hi. ‘

v' Kab mwanafunzi aanzeicuandPfel insha, yafaa kwanza awe na uhuru

wa kujlpangia uandishi wime apendavycf yeye mwenyewe Jambo hili

humweesha mwanafunzi kubuni mazingira halisi na asili katika uandishi

kwani hujirrfiliki kimawazo. ' .

Kwa hakika uhuru huu humwezesha mwaliiyiu kubaini na kutambua

uwezo wa mwanafunzi katika.fani mbalimbali za lugha,kama vile mtiririko

wa viskwa njia mwafakg, idisi wa lugha,mpangilio wa mawazo ya

mwanafunzi qa mengineyo.

Tunapoandika insha lazimagnambo fulani yafuatwe ili mwandishi aweze

kufaulu katika kue(ezisa ama jambo alitokusudiali litoe maudhui kwa

njia bora.

Lugha lazima izingatiwe kwa ufasaha na usanifu, kwani maudhui

yanayozungumziwa lazima yajitokeze kuambatana na sgijii zilizotumika

katika insha, na piVfffriko unaofaa kuyawasilisha mawazo ya mwanafunzi.-

Kwa hivyo, jinsi mwanafunzf angvyoandika, huwa anawasilisha

angilio wa mawazo fulani alivyokusudia.Haya yote hulazimu iugha fasaha

na sahihi itumike na pia mpangilio mwafaka wa vitendo au vituko ili

kUnyesha ustadi wa lugha alio nao mwanafunzi.


____

____


Sehemu za Insha

Zifuatazo ni sehemu katika uandishi wa Insha

Insha ni kama nyumba inayojengwa kutoka mwanzo hadi mwisho ndio wenyewe waweze kuingia nakukaa.Hivyo basi insha sharti iwe na mwanzo na mwisho wake.

Ni dhahiri shahiri kwamba tunapoandika insha lazima tuelezee jinsi mambo yanavyoanza auyalivyoanza,yalivyotukia, vile yalivyoencTelea kisha tamati yake.

Kwa hivyo sharti yafuate mpangilio huu.

Mpangilio wa mawazo na mtiririko wa visa hupeanwa hatua kwahatua katika kila aya. Ni vyema> kila aya kuwa na wazo lake ilikuonyesha vile mwandishi ana uju|i wa lugha kimafikira.

Mwanzo au Utangulizi

Kila kitendo lazima kiwe na mwanzo wake.Hii ni kumaanisha yakwamba, insha yoyote He lazima iwe na mwanzo mzuri wa mvuto nawenye kuambatana na kichwa kinachozungumziwa ili kuonyeshaufasaha na usahihi wa kisa kinachokusudiwa kuelezewa.Kumbukamwanzo wenye kuvutia humfurahisha mtahini na kumwonyeshausanifu wa mtahiniwa katika lugha.


____

____

Tamati au Hatima

Huu ndio mwisho wa insha.Katika sehemu hii, mwandishi lazima aonyesheumaarufu na ugwinji wake kwa jinsi atakavyoimalizia insha yake.

Mwisho sharti uambatanishwe na mtiririko wa mawazo kutoka mwanzoni.Maneno ya kumvutfa msomaji kama vile methali, tashibihi na mengineyolazima yamfurahishe mtahini yakitumiwa vizuri, na hivi kumdhihirishia yakwamba wewe u maarufu katika uandishi wa insha.

MAPAMBO YA LUGHA

Ama kwa hakika, mapambo yamo kila mahali.Wanaw&fce hatuwaachinyuma,kwani wanajipodoa na kuonekana kwamba wanapendeza, ingawajewengine hujiharibu wakidhania wanajitengeneza.Hivyo ndivyo insha piainaweza kuwa,kwani ukiyatumia mapambo haya vibaya unaweza kuiharibuinshayako ama ukaiongezea ladha vilevile ukiyatumia vizuri.Kuril njia mbalimbali za kuipamba insha kama vile kwa njia zifuatazo

TANAKALI ZA SAUTI ?Haya ni maneno yanayoonysha milio ya sauti au vitendo fulani.Hayamaneno lazima yatokee kuambatana na jinsi tabia, sauti au surainavyojitokeza.Kwa mfano,Kukataa jambo katakata, msichana mweusi tititi, giza totoro, kulala fofofo,kujibwaga kitandani bwa! na mengineyo.

METHALIMethali hutumika jinsi Uivyo, hazigeuzwi kwani zinaweza kutoa maanatofauti.Kabla hujatumia methali hakikisha unaijua maana yake ndio uwezekuitumia kwa ufasaha katika sentensi ili iweze kujitokeza kimaana.'Kwa mfano,kijana mpotevu katika bibilia alirudi nyumbani kwao baada yakumaliza sehemu ya urithi aliopewa na babake, kwani mwenda tezina omo marejeo ni ngamani.hlc!

TASHBIHI/ TASHBIHAHii ni mbinu ya kufananisha vitu mbalimbali ki maumbile, hali, au matukio.Maneno yanayotumika kufanariisha vitu hivi ni kama, mithili, sawasawa,ungedhani na mepgi mengineyo .Kwa mfano, Halima alikimbia kama swara.Nilijitpsa majini sawasawa samaki.Alikuwa na raha mithili ya kibogoyo aliyepata jino.n.k. -Matumizi ya maneno haya lazima yawe na uambatanifu wa kisawasawandio yaweze kutoa maana kwa ufasaha na usanifu.


____

____


SEMISemi hutumika hasa kuleta maana maalum isiyo ya kawaida, boraunachokieleza kitoe maana dhabiti bali kitu chenyewe hakibadiliki.

Maneno haya huwavutia sana wataalamu wa lugha na hudhihirisha jinsimwandishi anavyoifahamu lugha yenyewe.Kwa mfano, badala ya kusemababu yangu ni mzeesana, unaweza kusfcma ,babu yangu amebugia chumvisi haba, nilitembea mwendo wa asteast$ mpaka kwetu shuleni, machoziya furatia yalinitiririka tiriri nilipomwona mama yangu, n.k

Mbali ha mapambo ya lugha tuliyoyatoa, kuna baadhi ya mengine ambayomwanafunzi anaweza kutumia kufanikisha uandishi wa insha kwa njia yakitaalam na kwa mvuto mkubwa.

MATUMIZI YA LUGHAMbali na haya yote, lazima au sharti matumizi ya lugha yawe shwari naya ufasaha.

Ngeli lazima ziambatanishwe sahihi na nomino kuambatana na kiambishikilicho sahihi.

VIHUSISHI;-Pia lazima vitumiwe kwa njia sahihi na ya ufasaha.Vihusishi vya mahalihutumika kuonyesha barabara mahali jambo fulani linatendeka aulilitendeka. Kwa mfano, mgonjw alilazwa kwenye kitanda, nitilie majindani ya kikombe. Vihusishi vingine ni kama vile katika, penye, na, ni.n.k

VIMILIKISHI;-Neno hili linatokana na neno miliki, kuonyesha chako.Maneno lazimayaandikwe kwa kirefu. Tusilifupishe kwani halitatoa ukamilifu wa yuleunayemzungumzia.Kwa mfano usiseme mamangu - sema mama yangu.Virhrlikishi hupangiliwa hivi:,-angu - etu- ako - enu- ake - ao

VIWAKILISHI; -Ni maneno yanayotumika au kuunganfehwa na neno ili kutumika kamajina la anayetenda au anayetendewa jambo fulani.Kwa mfano ; alipo (mtu Fulani) 'Alipo' hutifmika kusimamia jina laanayezungumziwa.Viwakilishi hupangiliwa hivi:IMi - mimi U - weweA - yeye Tu - sisiM - nyinyi Wa - wao


____

____

MSAMIATI;-Haya ni maneno yanayotumika katika uandishi wa insha kuvutia msomajilakini si maneno magumu kamS vile wanafunzi wengi hufikiria.Usitumiekamwe neno ambalo hulijui maana yake.Kwa hivyo tumia maneno ambayounayafahamu matumizi yake ili uonyeshe au udhihirtshe vile unavyoifahamulugha.

Wanafunzi wanashauriwa ya kwamba matumizi ya kiholela ya misamiatfusiolingna na mazingira unayoeleza, huleta upotoshi wa jambounalolizungumzia.

AINA ZA INSHAKuna aina ainati za insha na tofauti yake huwa ni jinsi umbo lake lilivyo.Insha hlzi zote lengo huwa ni moja tu/kuelezea maudhui fulani au kutoahoja fulani.

Zifuatazo ni aina za insha.1) Insha za bairua;-Insha za#arua zimegawanywa mara mbili: barua rasmi na barua z§kirafiki.Tofauti huwa barua rasmi huwa na anwani mbili: ya rriwenyekuandika, vp ya mwenye luandikiwa.Hasa huwa ni za kiafisi, ilhali baruazaki rafiki huwa ha anwani moja ya anayeandika.Huwa ni barua za kirafikiau za klujamaa. .

2) Insha za maelezo;-Katika aina hi'i ya insha, mwanafunzi hupewa kichwa fulani kukizungumziaau kuelezea. Jambo la muhimu ni kwamba soma maelezo uliyopewa kishautoe maelezo yako kuambatana na sehemu ya kwanza uliyopewa.

Kwa mfano elezea vile ulivyoisherehekea sikukuu ya Krismasi n.k.3) Insha za methali;-Hapa unapewa methali uizungumzie.Kabla htijaanza kuandika, soma methaliyenyewe uelewe maana. na matumizi yake.Ukishaelewa, kwanza elezamaana ya methaii,pili,eleza jinsi Lnavyoweza kutumika,kisha elezea kisamwafaka kinachoelezea methali hiyo kinagaubaga.Katika hatima yake,toasomo linalpweza kutokanna methali hiyo.

4) Insha £enye kimalizio;-Katika aina hii ya insha, mwandishi hupewa maneno ya kumalizia inshayake.La muhimu ni kwamba lazima kisa au hadithi unayoitoa iambataneria kimalizio ulichopewa.Kimalizio kinaweza kuWa methali,misemo, funzoau kimalizio chochote kile mtahini ataonelea ni sawa tu.

5) Insha’za mazungumzo;-Katika aina hii ya insha huwa kuna wahuika wanaozungumzia jambo fulaniwakijibizana.Huwa ni kama mchezo wa kuigiza ambapo mhusika mmojaakiongea yule mwingine anajibu.Wahusika wanaweza kuwa wawili au zaidi.


____

____



____

____

Huwa na umbo kama hill; t

Mama: Umechelewa wapi?Mtoto: Tulikuwa na kazi nyingi shuleni mama.Mama: Haraka uende ukaokote kuni.Umesikia? ,Mtoto: Ndio mama.

Na kadhalika.

Kumbuka maneno yanayoandikwa ni yale yanayotoka kinywani mwaanayezungumza.

6) Insha za mjadala -Hapa watu hujadiliana swaia fulani. Wahusika hutoa maoni au hojawakilizingatia jambo fulani. Wenye kuzungumzia mjadala ndio wanaotafutajibu la swala hilo kulingana na vile wanavyozitoa hoja zao. Kwa mfanomijadala bungeni hujadiliwa ili kupata suluhisho la jambo fulani.Jadiliana na mwenziojii ya mjadala huu.i. Ni heri shule za mabweni kuliko shule za kutwaii. Ni heri kuolewa kuliko kukosa kuolewa

7) Insha za kumbukumbu -Aina hii ya insha huwa inahusu mambo yaliyojadiliwa katika mikutano.Mambo yote yanayozungumziwa na kukubaliwa huandikwa na mwandishiwa huo mkutano.Mambo yaliyoandikwa huwa yanahitajika wakati wamkutano ufuatao ili wanachama wasomewe wajue walifika wapi ili kuendeleana mambo mengine.8) Insha za ripoti -. Ripoti huwa ni juu ya matukio fulani mahali fulani. Anayetoa ripoti huwaanatoa na kuandika taarifa kuhusu mambo aliyoshuhudia au kuelezewakikamilifu, kisha kuiwasilisha mahali alikokusudia. Kwa mfano kulikuwa namichezo wa kandanda shuleni mwenu, kisha uambiwe uandike ripoti kuhusuhuo mchezo ulioona. Hapa ndipo utaelezea jinsi mchezo ulivyokuwa kutokamwanzo hadi tamati. Na haya maelezo ndiyo ripoti.

9) Insha za hotubaKuna insha za hotuba ambazo mwenye kutoa hotuba huwa anazungumziajambo au mambo fulani. Kwanza kabisa mwenye kutoa hotuba huanzakwa kuwataja na kuwasalimia wasikilizaji kisha akaanza kuwahutubia.Huelezea madhumuni yake na baada ya hotuba hutamatisha kwa kutoashukrani na kuwaaga. Inaweza kuwa hotuba ya Rais, mwalimu mkuu, chifuau yeyote yule.

10) Insha huruPia kuna insha hum ambapo mwanafunzi hupewa uhuru wa kuchaguakichwa chochote kile kuelezea jambo lolote alitakalo.

+

11) Insha za taswiraHasa unapewa picha kuzitizama na kuzieleza vile unavyoona zinamaanisha.


____

____


Shida zinazoibuka katika Uandishi

Yafuatayo ni baadhi ya makosa yanayoibuka wanafunzi wanapoandikainsha.

i. Matumizi ya lugha mbovu ambayo si mwafaka

ii. Mwendelezo mbaya wa maneno

iii. Kutoelewa ngeli vyema kisha kusababisha utumizi duni wa sarufi

iv. Kutoakifisha maneno kwa usahihi

v. Matumizi mabaya ya herufi kubwa na ndogo

vi. Matumizi mabaya ya fani za kuipamba lugha

vii. Utumiaji wa lugha ya -mseto (sheng) na pia lughazuka na

mengineyo

Ama kwa hakika ukizingcftja maelezo yote tuliyoyapitia, bila shakaau tashwishi yoyote ile utaweza kuandika insha bora yenye ufasahana mvuto kwa msomaji na pia itabainika kwamba wewe mwanafunziuna uwezo katika ubunifu, mpangilio mwafaka wa mawazo, mtiririkomufti wa yitufco, lugha, usanifu wa maneno na kwa ujumla ufasahawote wa Kiswahili bora.

Sababu za Kuandika Jnsha

Insha huandikwakwS sababu kadha wa kadha. Iambo muhimuhimuyanayomlenga mwanaftm2i katika uandishiwa insha huwa yakubainisha ukomavu na kuimarika katika lugha kwa huyo mwanafunzi.Baadhi ya sababu hizi ni kama zifuatazo:1) Mwanafunzi hudhihirisha ubunifu na uwezo wa kutoa mawazo yake2) Mwanafunzi huonyesha vile aivyotumia lugha kwa ufasaha .

3) Mwanafunzi huonyesha ukomaVu wake kilugha4) Hudhihirisha vile mwanafunzi anavyoyapanga mawazo yake kwa

mpangilio mufti .5) Hudhihirisha utumiaji wa fani za lugha kwa uf&Saha bila

kuchanganyikiwa6) ' Mwanafunzi hujiandaa kuwa mwandishi bora wa insha kwa kutumia

lugha fasaha kuelezea visa mbalimbali bila ya tashwishi yoyote7) Mwalimu pia hujua ni kwa kiwango kipi wanafunzi wake

wamekifahamu Kiswahili kulingana na uandishi wao

* Mwalimu hubainisha kama kwafmba wanafunzi wakewanazingatia anayowafunza kuambatana na uandishi wainsha.

* Hudhihirishia mwalimu kama wanafunzi wake wamekomaakilugha na’mbinu nyingine mbali mbali.


____

____

Mwongozo wa Kusahihisha Insha katika Mtihani wa K.C.P.E.

Alama

Insha hukaguliwa katika viwango tofauti tofauti. Sababuzinazochangia zimeorodheshwa kila baada ya alama ya kutuzwa.Viwango hivi hapa vimepangwa kutoka cha juu kabisa hadi cha

Alama 37 - 40

Insha inakuwa ya kiwango cha juu zaidi. Matumizi ya msamiati, sarufi, methali nafani nyingine za lugha huwa sawasawa. Makosa kwa jumla katika insha hii huwa sizaidi ya sita.

2. Alama 33 -36Mtungo huwa ni wa kiwango cha juu kimawazo na kilugha. Mtiririko huwa wa kuvutia.Makosa kwa jumla hayazidi manane.

3. Alama 29-32Insha huwa inavutia katika matumizi ya lugha kwa jumla. Makosa huwa si zaidi yakumi na mawili. .

4. Alama 25 - 36Insha huwalmefikisha urefu unaostahili. Matumizi ya methalKna misemo pamoja nafani nyingine kama tashbihi, shada na tanakali za sauti fuwemQ. Makosa huwa sizaidi ya kumi na matano.

5. Alama 21 -24Ijrefu huwa na kuridhisha kulingana na maagizo. Makosa yoyote yale huwa chini yajcumi na manane. Msamiati huwa juu ya wastani.

6. Alama 17 -20

Mtiririko wa mawazo na maelezo ni wastani. Msamiati hapa unakuwa mwepesi

■ Alama 13 -16

Mawazo huwa mepesi. Makosa ya sarufi na maendelezo huwa mengi. Mtiririko wakazi huwa unadhihirika.

8. Alama 09 - 12Kazi huwa inaeleweka lichaya kuwa na makosa mengi ya sarufi na hijai. Kuna athariya lugha ya mama au kigha nyingine kama kimombo.

9. Alama 0 5 - 0 8Mtungo huwS haujaandikwa vyema. Wakati mwingine kuuelewa huwa kwa

kukisiakisia.

10. Alama 01 - 04Kiwango cha mwisho huwa kazi haieleweki. Sentensi zake hazina mpangilio wakueleweka hasa kisarufi.


____

____


Zifuatazo ni aina za insha bora. Zipitie moja kwa

moja kama, mwongozo na utapata mwelekeo

mwafaka wa uandishi bora wa insha.

1 - Tuushamiri bangu ukimwi, si lelemama

_____Ukimwi ni ufupi wa ukosefu wa kinqa mwilini. Uwele huu ni wa zinaaambao hauna tiba, dawa wala kafara. Insi anaweza kupata wiche ya ukimwikwa n jia aina ainati. Mathalan ni kujamiiana baina ya mume na mke japo woteau mmoja ana wiche ya virusi vya ukimwi. Nina aliyehamili anaweza kumticwiche mtotowe akiwa chupani au kwa kumnyonyesha. Katika harakati namikakati ya kutoa damu, au nqeu hiyo kuchangamana na jeraha nyevu. Checheakilia mfiche kuku, ama fisi akimla mwele, mzima funga mlanqo._____Tuupiqeni ukimwi vitashahidi, kwani si lelemama. Tutahadhari kablayQ

athari kwani hadi sasa hakuna tiba hususan ya uwele huu. Tarakimuzinabainisha kwa innakuwa, vijana wengi ndiowanaoathirika. Wengi waowamefufutika na kuguqunwa wakabakia mifupa. Hali kama hii ikishitadikujiradidi nchi hii yetu itakosa viongozi wa mustakabali.

Wia mui haungolewi mtoto. Wazazi wanafaa kuwa kielelezo chema kwawana wao. Mwana akibebwa hutazama kisoqo cha ninake. Ni jambo la fedhehana kukereketa mtima kuwaona baadhi ya wazee wakichana mtaa na viparamoto. Vijana hawa huteqwa kwa chachu na kunaswa kwa ulimbo. Penqine huinqiamiteqoni kwa qhiliba chache tu za pesa nane. Enyi vijana jihadharini. Wazeehawa ni vitatanqe watawatosa demani

Mila na tamaduni nyingine zimepitwa na wakati. Wala hazina nafasi katikadunia ya kisasa. Tunafaa kutembea na wakati kwani tusipoukata utatukata.Swali la kuinqia mafa wajane wafaruku, imekita mizizi mionqoni mwa makabiiahumu nchini. Hii ni suala nyeti linalohitaji kuvuliwa nquo livaliwe ndaruqa.Serikali sharuti iingilie kati na kukata kauli kukomesha uozo na uvundo wanamna hii.

Ukata na unob,e umechangia pakubwa katika kuupalilia na kuutilia mboieaukimwi. Kwa sababu ya uchechef u wa fulusi za karo, shahabi wengi hawamudukuendelea na masomo. Kitembo chao cha elimu hakikiuki elimu ya msingiambayo ni huria. Wengi wa vijana hawa huishia kufanya gange za kijunqu jikotu. Mtu hujikuna a jipatapo, bora tu mate yaingie tumboni. Kwa sababu ya haltzao dhaifu hushia kubakwa, kulawiwitiwa, kubikiriwa, kuringwa na kunyanyaswakimahabo.

Mia kunde hunya kunde. Vijana lazima watahadharishwe na malimwenqu.Wasije kufa na laiti ningalijua, na chanda kili kinywani. Wengi wamezizikamila na tamaduni katika kaburi la sahau. Hawaoni hawasikii kwa sababu yahawaa naashiki. Wameuvua utu wakajivika uchu. Matongozi yamejaa tandabuiyasione tena, masikio yamejaa komango yasiweze kusikia.

Ukimwi unawaqeqeda na kuwakeketa kama muwa. Utamu unapoishawanatemwa na kututiwa mavani kama makapi. Wanafaa kuaswa waasike kwamaaso yenye adili. Ulimwengu kokwa ya fuu haiishi utamu, anayeisha nibinadamu.


____

____

(Insha ya 2011)

Mwandikie raf iki yako baruau kimshauri kuhusu namna ya kujiandaa vyemakwa mtihani wa KCPE,

SHUIE YA MSINGI,YA ILEHO,S.L.P 666,KAKAMEGA.9/11/2011

Kwa raf iki mpendwwa kasiti,

Pokea salamu nyingi kutoka kwangu, najua u mzima mithili ya kigongo. Najua unaendelea

na kukurukara za hapa na pale kwa kuvidurusu vitabu vyako bara bara bila wanaka.Usiwe

mtu wa kuzurara kama mbwakoko wafanyavyo mitaaw. Chambilecho, mgaaga na upwa hali

wali mkavu.

Mwia si mtonjo tafadhali watumie walimu wako vizuri hapo ndipo utafaulu vilivyo.

Endelea kuuliza maswali kwa kuwa kuuliza si ujinga wahenga hawakutuada bure bilashi.

Kumbuka elimu ni ngao ya maisha kwa hivyo fanya bidii kama wafanyavyo mchwa. Ukifalulu

wazazi wangu watakuwa na furaha moyoni mwao kamo kimnyonyoke aliyetunukiwa shungi

la nywele kwa kadamnasi yako. Licha ya hayo utakuwa umepiga kibao mbele kwa wavyele

wako kwa kuwa hawana; Waganga na waganguzi hawakutuvaa soksi za chuma na miwani ya

mbao punde tu waliposadiki methali kuwa bidii haiondoi kudura. Kasiti, endelea kuwa kimelea

kwa walimu mkijadiliana mambo kadha wa kadha hapo utafaulu masomoni. Punde tu

unapokuwa na shida fulani pata msaada kwa walimu wako. Usiwe mwoga kama kunguru kwar

kuwa ni mtihani wa kawaida.

Tafadhali kumbuka kuwa heshima si utumwa. Ukitako kufaulu kuwa mtoto mtiifu,

mnyenyekevu, mpole na mwenye hekima. Kumbuka ukikiwa mtoto wa kichwa kigumu bctsi,

utaendelea kuufeli mtihani na kuuvuruga mkia kwelikweli. Mtihani wa kitaifa ndio unaomua

maisha yako ya baadaye. Ukiufeli basi mambo yako yataanza kukuendea segemnege na

utalirika machozi kama ngamia. Wazee wa ndemi waliomla mungu hawakutuvisha vilemba

vya ukoka walrpojilaza kwenye makochi na kusadiki kuwa mtaka cha mvunguni sharti ainame.

Punde tu unapoyazingatia haya yote utafaulu na kupata alama za juu. Wazazi wangu

wana kuombea na upate alama nyingi ndiposa upate wathamini wakukupeleka katika shule

nzuri. Bila shaka nakutakia kila la heri, mungu akupe uzima kuja tarefe ishirihi na tisa iwe

ni sherehe kuu na furaha isiyo ya kifani kama tasa.


____

____


(Insha ya 2011)Mwandikie rafiki yako baruau kimshauri kuhusu namna ya kujiandaavyemakwa mtihani waKCPE,

TUMBOLILE MAKAD,SLP 4010,MBALAMWEZI3 Septemba 2011.

Kwa mpendwa karaha,

Hujambo karaha? Natuma u huh riwa hamsa M/a ishirini, Mimi niko mzima kama

ngarange za mvule na wahaka au wasi wasi labda kwako.

Natumai unasukuma gurudumu la masama vyema.

Madhumuni ya kukuandikio barua hii ni kukushauri na kukupti mbinu za kukuandaavyema kwa mtihani wa kitaifa wa darsa la nane kwanza kabisa ningependa kukufahamisha

kuwa mtihani huu si mgumu hat kidogo, mimi niliufanya mtihani huo na nilifua dafu.

Ningependa kukuambia udurusu kwa mapana na maref u fanya bidii za duduvule agolaye

go go jifunge niro masomoni kumbuka ukitaka la waridi sharti udhurike.

Ulienda shule peke yako. Wanagenzi hao wengine hawakuhusu damu wala

uSaha.Wanagenzi hao wengine wanapopiga sogo darasani usiwasikize durusu kwa udi na

uvumba.

Usiyavalie miwani yale mnayoambiwa na walimu wenu. Unapaswa uelewe bayana kuwa

asiyesikia la mkuu huvunjika guu. Usiwe sikio la kufa ambalo halisikii dawa wala kafara.

Walimu wako wana taf riba ya hutosha na wanapokuambia kitu wonajua kuwa nini yazingatie

yale walimu hunena darasani ,

Uliponiandikia barua mwezi uliopita uliniambia kwamba unahisi kukata tamaa. Karahaumemla ng'ombe mzima sembuse mkia. Umekuwa shuleni kutoka darasa la kwanza mpakadarasa la nane. Huu si wakati wa kukata tamaa. Najua katika darasa la nane mambosirahisi lakini vumilia miezi miwli. Usisahau kuwa mvumilivu hula mbivu aidha baada yadhiki faraja.

Kile ambacho unaf aa kufanya ni kuhakikisha kwamba usome kwa hali na mali.Hakikishakwamba umesoma kuliko mwanafunzi yeyote nchini. Andika kwenye daftari lile ambaloumesom bila kuangalia mahali halafu urudi kwenye kitabu masomoni. Usiwe na wahaka wa

kuku mgeni.

Pia ukiwa na swali uliza kuuliza si ujinga. Wacha wale wanafunzi wengine waseme

wanacholako. Maneno haya unafaa uyapulize. Hayafai kufanya upandiwe na mori.

Unafaa pia kupiga bismilahi kila siku kaski moja haifai kupita kabla hujapiga dua na

kwa sababu mungu si adhumini aidha mungu si myovu utopasi katika wako wa kutaifa.

Usife moyo. Yazingatie liayo na ukumbuke kufanya bidii za mchwa ajengaye kichuguu kwa

mate.

Mimi wako wa juu na mvua,

Tunbalile mako.


____

____

(Insha ya 2011)

Mwandikie rafiki yako baruau kimshauri kuhusu namna ya kujiandaa vyemakwa mtihani wa KCPE,

Bomachoge Mwiko,S.L.P. 501,KiambiaNovemba, 9, 2011

Kwa Mpendwa Chanazil,Pokeasalamu furifuri kutoka kwangu nikitumaini Rabana amekuneemesha

siha njema. Mimi binafsi ni mzima tamthili ya ngarange ya mvule nikiendeleakubingirishagurudumu la masomo bingiri bingiri ililo zito kqmananga. Waama,mgaagaa na upwa hali wali mkavu. Nimejif unga masombo katika masomo yanguili nitie fora katika mtihani wa mwisho wa mwaka K.C.P.E.

Lengo langu la kukuandikia waraka huu nikukushauri kuhusu namna yakujiandaa vyema kwa mtihani wa K.C.P.E. ambao u mlangoni wangojea sikuchache.Kwanza, nidhamu kwa kila insi idumishwe usiwaf uate wanagenzi wenyehulka shelabela, watafanya mambo kwenda mrama. 4idha majuto ni mjukuuhuja kinyume.

Pili kujifunga nira kwa kubukua mabaku na kuradidi kazi yako kutokadarasata nne hadi la nane kwani huleta ufanisi. Ni matumaini yangu utadurusukwa bidii ukielewa f ika kwa mchanjia juani hulia kivulini.

Tatu, kudamka na kurauka asubuhi bichi. Kabla jogoo wa pili kuwikakwanza utapata matatizo lakini ukizoea kuamka akili itafanya kazi.Hivyo basiutaweza kupiga msasa masomo ambayo unatatizo utatwoa ushindi na kuwakifua mbele kwa kuwapiku wapinzani wako.

Nne, tumia vyema maktaba kwa kudurusu bial ya shauku yoyote kwaniina mabuku mengi yatakayo kusaidia kufaulu.

Ushirikiano na walimu na wenzako ni lazima kama ibada uwepo kwanikinga na kinga ndipo moto uwaka wasikiliza na kuwategea masikio ndi! usipitwena lolote au chochote na usilaze damu.

Waheshimu walimu ambao huchukua muda wao kukuperusha akili ili utiefora maishani, kumbuka masomo ndiyo uti wa mgongo wa siku za usoni.

Ninakuombea Rabuka akujalie siha njema na akulinde kwa vile wakatiumenipiga kumbo sina budi kukunja jamvi langu.

Ndimi wakoBoma Choge Mwika.


____

____


(Insha ya 2010)YA MUNGU NI MENGI

Kwa kweli niligundua kuwa Mungu akifunga nafasi hapa, hufunguakwingine. Wazo hili lilinijia hivi majuzi nilipokuwa nikij ad ilia na na rafikiyangu Omar kuhusu maishaya rafiki yetu Suleiman. Tulipokuwa wachangatukisomea shule ya msingi ya Mwendapole tulikuwa maraf iki wa chandana pete. Kila ulipomwona mmoja wetu, wengine wawili hawakuwa mbali.Amakweli, ukiona zinduna na ambari iko nyuma. Tulikuwa kama mafigayainjikayo chungu. Usuhuba wetu ulikuwa haujui mipaka .

Suleiman alizaliwa katika familia ya wachochole. Wazaziwe walikuwa

wakifanya kazi ngumu ya kibarua angalau wamsomeshe mwanawao.Walikuwa wakirauka jimbi la kwanza na kupita huku na huko ili wapateangalau tonge la kutia kinywani. Siku nyingi Suleiman alif ika shuleni hukuakiwa amevaa nguo zilizochanikachanika. Miguu yake michangahaikufahamu starehe za viatu.

Licha ya hayo, Suleiman alikuwa mwanafurlzi mwenye bidii sanamasomoni. Aliwaandama walimu na maswali chungu nzima. Mienendo yakenayo ilikuwa ya kupendeza mno. hii iliwafanya walimu kumchagua kuwakiranja wa shule alipokuwa darasa la nane. Wanafunzi wenzakewalimpenda kwani alifdnya kazi yake bila mapendeleo.

Baada ya kufaulu mtihani wa darasa la nane, wazazi wakehawangepata ngwenje za kugharamia masomo ya sekondari. Hivyo basialilazimika kujiunga na chuo cha ufundi cha kijijini mwetu. Hapa alijifunzauseremala. Baada ya kufuzu vyema alifungua kibanda kidogo chakutengenezea samani zilizovutia kila mja aliyezitazama. Kwa bidii yake,biashara yake ilipanuka na katika muda wa miaka mitano alikuwaamefungua maduka mengi ya kuuzia samani alizotengeneza. Kweli Molahamwachi mja wake.

Wahenga walinena kwa busara kuwa ya Mungu ni mengihayajajulikana. Katika ghasia za baada ya uchaguzi, maduka yote yaSuleiman yaliporwa, yakabomolewa na yakachomwa. Alipoyaona hayo naalipokumbuka jinsi alivyokazana kujenga biashara yake, Suleimanalitiririkwa na machozi njia mbili. Alilazimika kurudi kijijini na kujijjngana wazee wake. Kweli ng'ombe akivunjika mguu malishoni hujikokota hadizizini. Wazaziwe walimkaribisha kwa mikono miwili na kumliwaza.

Suleiman alijiunga na rrjaisha ya uchochole kama ilivyokuwa utotoni.Alipitapita kijijini akiwa na huzuni tele. Alionekana akijizungumziakimoyomoyo na midomo ikimwiyamwiya.


____

____

Siku moja alipokuwa akiendelea na kazi ya kibarua kondeni la tajiriMwinyi, alfpokea simu ya rununu aliyoktiwa haitarajii. AJipobpnyeza simuyake kuitika alipata habari ambazo nusura zifanye moyo wake usitizemapigo. Aliyempigia simu alisema, “Mimi naitwa Michael Joseph nanakupigia simu kutoka Safaricom. Nina furaha kukufahamisha kuwa wewendiye mshindi wa wiki hii wa shillingi milioni tano katika shindano la masonkona Safaricom." Suleiman hakuyaamini masikio yake. Ah'dhani yq ndotonina alichelea angeamka wakati wowote na kujikuta ufukarani wake wakawaida. Ama kweli mcha Mungu si mtovu.

Baada ya kupokea ndarama zake, Suleiman alijenga jumba kubwa laghorofa mjini Nairobi na kulikodisha kwa makampuni yenye sifa. Jengolake hilo humletea takribani shilingi laki tano kila mwezi. Kamwe hakomikumshukuru Rabuka kwa bahati ambayo hakuilalia wala kuiamkia. BilashakaMungu akifunga nafasi hapa hufungua kwingine.


____

____


(Insha ya 2009)

MCHUMIA JUANI HULIA KIVULINI

Usiku wote sikupata hata lepe la usingizi. Niliwaza na kuwazua

namna siku ambayo ilifuata ingekuwa.............................Mtima wangu Ulinidunda

mithili ngoma.

Nilijaribu kutowaza angalau nipate lepe la usingizi lakini niliambulia

patupu. Fikra yangu ilikuwa imenisonga mno nisijue la kufanya.

Nilitamani kusikia ndege wakiimba nyimbo zao za kupendeza lakini

wapi. Kichwa changu kilikaribia kupasuka!

Muda ulizidi kusonga, akilini mwangu nilikuwa nikifikiria jinsi

nilivyoanza masomo yangu ya msingi kutoka chekechea hadi darasa

la nane. Katika darasa nane, tulikumbushwa tuliyosoma kutoka

nyuma. Walimu wetu walitusihi tuwe makini darasani kwa sababu

tulikuwa tumaelekea kutahiniwa ili tufahamu tulichokuwa tumefanya

shuleni kwa miaka minane.

5hamshi toka shamshi toweka, kulipambazuka. Nilidamka dem

dem kutoka kitandnai pangu hadi sebuleni. Nilikuwa na kiwewe

kuhusu matokeo yangu. Niliketi kwenye kiti huku nimeishiwa na

nguvu kama adinasi aliyechoka tiki.

Wavyele wangu walipigwa na butwaa waliponikuta nimeketi

kwenye kiti huku nikionekana kwamba mimi ni mgonjwa maututi.

La hasha! haya yote'ni ishara ya kufikiria sana. Wazazi wangu

walinisihi kwamba ni jipe moyo nimefaulu mtihani wangu.

Ilipofika adhuhuri mchana, nina yangu aliandika meza. Kwa

kufanya hivyo, nilisahau kuwa ilikuwa siku ya kutolewa matokeo ya

mtihani tulioufanya. Baada ya kushtaki njaa, nilianza kuzongwa na

fikra. Pindi tu nilipotuliza mtima wangu, walianza kuita matokeo

hayo.

Nilitega masikio yangu ndi! Kusikiliza matokeo hayo kwa makini.

Nilisikia jina langu likiitwa la kwanza. Ni I i jawa na furaha ghaya ja

tSsaaliyejitoLipua mapacha. Nilikimbia kwa wavyele wangu kuwaeleza

habari hizo. Walirukaruka kwa nderemo na vifijo, walinikumbatia

kwa furaha mpwitopwito.


____

____

(Insha ya 2009)Mchumia juani hulia kivulini

Usiku wote sikupata hata lepe la usingizi. Niliwaza na kuwazua

namna siku ambayo ilif uata ingekuwa............................Mtima wangu ulinidunda

mithili ngomo.

Nilijaribu kutowaza angalau nipate lepe la usingizi lakini niliambulia

patupu. Fikra yangu ilikuwa imenisonga mno nisijue la kufanya.

Nilitamani kusikia ndege wakiimba nyimbo zao za kupendeza lakini

wapi. Kichwa changu kilikaribia kupasuka!

Muda ulizidi kusonga, akilini mwangu nilikuwa nikifikiria jinsi

nilivyoanza masomo yangu ya msingi kutoka chekechea hadi darasa

la nane. Katika darasa nane, tulikumbushwa tuliyosoma kutoka

nyuma. Walimu wetu walitusihi tuwe makini darasani kwa sababu

tulikuwa tiunaelekea kutahiniwa ili tufahamu tulichokuwa tumefanya

shuleni kwa miaka minane.

'Shamshi toka shamshi toweka, kulipambazuka. Nilidamka dem

dem kutoka kitandnai pangu hadi sebuleni. Nilikuwa na kiwewe

kuhusu matokeo yangu. Niliketi kwenye kiti huku nimeishiwa na

nguvu kama adinasi aliyechoka tiki.

Wavyele wangu walipigwa na butwaa waliponikuta nimeketi

kwenye kiti huku nikionekana kwamba mimi ni mgonjwa maututi.

La hasha! haya yote'ni ishara ya kufikiria sana. Wazazi wangu

walinisihi kwamba ni jipe moyo nimefaulu mtihani wangu.

Ilipofika adhuhuri mchana, nina yangu aliandika meza. Kwa

kufanya hivyo, nilisahau kuwa ilikuwa siku ya kutolewa matokeo ya

mtihani tulioufanya. Baada ya kushtaki njaa, nilianza kuzongwa na

fikra. Pindi tu nilipotuliza mtima wangu, walianza kuita matokeo

hayo.

Nilitega masikio yangu ndi! kusikiliza matokeo hayo kwa makini.

Nilisikia jina langu likiitwa la kwanza. Nilijawa na furaha ghaya ja

tSsa aliyejiMLipua mapacha. Nilikimbia kwa wavyele wangu kuwaeleza

habari hizo. Walirukaruka kwa nderemo na vifijo, walinikumbatia

kwa furaha mpwitopwito.


____

____


Siku hiyohiyo, wanahabari na waheshimiwa wengi waliwaSili chepgoni

kwetu wakiwa na mlolongo wa magari. Walipakia magari yao na kutoka

nje. Walikuwa wamevaa tabasamu nyusoni mwao.

Niliwaita wavyele wangu, walishtuka walipoona insi wamekusanyika

kwetu. Wageni wote walishangaa na kuduwaa walipoitazama nyumba yetu

ya msonge. Walipenda niwaeleze jinsi nilivyokuwa nikifanya. Niliwaeleza

ni kujifunga kibwebwe na kumwomba Dayani kwa yote utendayo.

Walinishukuru sana.

Nilituzwa zawadi nyingi sana. Naam, niliamini na kusaadiki walipolonga

wahenga “Mcheza kwao hutuzwa" na "Mchumia juani hulia kivulini".


____

____

(Insha ya 2009)

SI VYOTE VIOWEVU NI MAJI

Usiku wote sikupata hata lepe la usingizi. Niliwaza na kuwazua namna sikuambayo ilifuata ingekuwa.......................Nina yangu alikuwa ametuelcza kinagaubaga kuwaangetupeleka ziara ambayo bila shaka ingefana. Dada yangu alikuwa amevunjaungo na fauka ya hayo, alikuwa amechumbiwa na shababi shamali. Ni bayanakuwa alipuuza lisani isemayo: kuchumbiai kuoa: Dada yangu angefunga pinguza maisha hapo karibuni na alionyesha ishara za furaha ja mvuvi aliyekinasakishazi cha samaki. Punde si punde niiizama zi katika iindi la usingizi wa pono.

Naam... (Kucha kusikuche hatimaye kulikucha) kila aliyegona ajfrdamko.Niliamka pindi tu jogoo alipowika na nilipigwa na butwaa nilipoona jua likimwagana kumwaya miale yake ya zari kwenye janibu mashiriki. Mwia si mwia, nilivaiialebasi .zangu zilizonyooka twa! Nilipiga milundi hadi sebuleni nikiwa na nia naazma ya kupata sebeho. Bila shaka nina alikuwa ameandaa staftahi ifiyokuwatamu ja halua. Baada ya kupata kiamsha kinywa sote tuliandamana sako kwabako hadi kituoni

Nyuni walipuruka puruka huku wakirokocho kwa sauti wazijuazo waowenyewe Maadam. Siku nemi huonekana che. Tuliwasili stanini na kungoja kwahamu na dukuduku ya raghba aliyengoja kwenda kuhiji mjini maka. Muda simuda, matwana iliwasili na sote tulijitosa ndani. Muziki uliokuwa ukidundaduiduJdu) ulituteka bakunja.

Safari yetu iling'oa nanga. tulisafiri kwa muda mrefu hadi pale derevaalipotuarifu kuwa kulikuwa na hitilafu. Aliliegesha gari kando ya baraste nasote tulishuka. Kando yetu kulikuwaTna msitu uliokuwa umejaa giza totoro.Dhana zangu zilinionya dhidi ya kusimama kando ya msitu huo lakini nilizitupiliambali. Afanalek! Kumbe, ’dalili ya mvua ni mawingu!1 Watu wanne walijitkeza nakutuzingira. Walituamuru tulale chini kisha wakaanza kuvuruga vitu vyetu.Hata baada ya kutupora, walituamuru tutembee kwa mwendo wa arubii.tukielekea msituni. Mtima wangu ulinidwika dwika na kunidunda ja tokomire zawaaramo.

Wengi walianza kulia kwiikwiikwi! lakini mwishowe walinyamaza, ishara wazikuwa walifahamu kuwa. ’kilio si dawa na ushikwapo. shikamana.1 Tulitembea kwamuda mrefu na tulikuwa tuemchoka hoi bin tiki! Watu wale waliovalia barakoavichwani pao waliangua vicheko ungedhani walitaka kuponda raha kwani karahayaja Dereva ambaye alikuwa mwenye umri wa makamo aliamua kukiuka amri nakuketi chini. Lo! Watu wale walimf umania na kumkata, shingo na zile silaha zao.Maskini dereva. Alienda jongomeo pasi nauli wala ajizi.

Moyo wangu ulizidi kutapatapa na kugwaya gwaya ja f isi ugenini lakininilijipa moyo. Mara tu mmoja wa abiria alianza kunung'unika na wengine wetuwalimwunga mkono. Alitueleza kuwa tungewapangia hayawani walenjama kishatuwakabili. Kwa kuwa wahenga wa zama kongwe za mawe hawakugeuka kuwawamba ngozi waliposema; ukuni mmoja hauwaki mekoni; sote tuliungana pamoja.

Papo hapo. Kila insi alikamata mawe huku wengine wakishikafvijiti vikubwa.Tuliwakimbilia na kuanza kuwapa kichapo cha mbwa. Kila mtu alikuwa amejawa


____

____


na ghadhabu na alipata fursa murua ya kuzitoa hasira zake. Tuliporidhika

tuliamua kuwatoa barakoa zao na kile nilichoonakilinifanya karibu nizirai. Abuyangu na ghulamu yule ambaye aliifaa kumwoa dada yanguwalikuwepo. Dadayangu alitiririkwa na machozi kwa kuwa hakuwahi kuf ikiri kuwa jambo kama Kilolingemtendekea.

Nina nami hatukuwa na budi ila kusalimu amri. Polisi waliarif iwa na walif ikaharaka ja umeme. Abu pamojana genge lake walipelekwa korokorom na ilikuwadhahiri shahiri kuwa wangehukumiwa kifungo cha maisha. Waama! si vyote vioveruni maji.' Tulirudi mastakimuni huku tukiwa tumejawa na masikitiko mengi.

Kila kuchapo, mimi hukumbuka yale yalyotokea na machozi hunilenga lengalakini swali nijiulizalo ni je, mbona abu alifanya hivyo?


____

____


____

____


(Insha ya 2008)

Anza kwa: Wingu kubwa jeusi lilitokea upande wa mashariki. Baadaye matonemazito mazito....................

Insha haikuanzia kuffngana na maagizoHapo upapo mkali kutoka matlai ukaanza kuvuma kwa hasira na ghadhabu.Nilifanya halanhalon kwenda nyumbani maadam dalili ya mvua ni mawingu Mwia

si mwia, niliwasili nyumbani huku nimerowa rovurovu. Nilikuwa nikitetemka mithiliya kuku aliyenyeshewa. Hapo nikajiona kuwa salama salimini.

Mvua ilinyesha kidindia kutwa kucha, ikiandamana kwa radi na mwanga waumeme. Keshoye, niliamka macheo mbichi huku nimzindufiwa na kamsa na mayoweya hofu. "Uwii! Uuwii! Nisaidieni. Mwana wangutinasombwa na maji!" Nilitokashoti mfano wa chui na kabla ya koo kumeza punje, nilijikuta nje ya nyumba.Nilielewa fika kuwa wabenga hawakubojoa maneno ovyo kwakusema. “Mbiu ya mgambo ikilia kunajambo."

Umati na kaumu za watu zilikuwa zimekusanyika nje. Kisa na maana, mtotowa watu alikuwa akibebwa wa maji. Mto ulikuwa umefurika furifuri. Hakuna/aliygthubutu kuukaribia. Watu walitazamana kwa hofu na mshangao wasijue lakuf anya, kwani hakuna aliyetaka kutanqulia mbele ya haki kabla ya wakati wakef

Hapo ndipo nilipoamua kupiga hatua kablaya maji kuzidi unga aidha kuzib#ufa kabla ya kujenqa akuta. Nilikimbia manzilini na kuvalia labasi zangu zakuogelea. Pamoja na hayo, nih'piga bismilahi kwgke Rabuka kiwani nitielewa fikakuwa, bidii ya mja haikidhi haja.

Mwia si mtonjo, nilttwika mguu mabeqani mpaka ufuoni mwq mto. Basinikajaribu juu chini kumwandasha kila mmoja pale ili kufanya nilichotakiwa. Wajowalinikanpia kwa hasiru za kamaki, "Ghalamu wewe waendapi? Huu si mchezo,Mto huu umejaa mamba waliotinqwa na ubao. Watakurarua raruraru ubakie

vipandevipandeHaya yote ni mambo niliyoyalalia na kuyaamkia. Hgti hivyo niliwapa kisoqo

huku nikiyadharau ya wahenqa, penye wazee hapoHaribikr jambo1. Nilijittimbukizamajini mithili ya mamba huku nquo zikilowa chepe! Kishg nikgoqelea mithili yasamaki, lengo na nia, kumwokoa bonti yule aliyekuwa karibu kuzamia. Kila mjaalidhani kuwa nilikuwa nimejitumbukizwa katika bahari ya mauti. Lakini mambo

yalikuwa kinyume na hayo.Nilifanya juu chini, nika jif unga nira kumwokoa mwana yule. Ninayake alikuwo

alitiririkwa na machozi kwa njia nne nne mpaka m'kashikwa na imani. Nikapiqomoyo konde na kuzidi kutia bidii za mchwa wajengao kichuguu kwa mate. Juhudizgrigu zilionekona kuambulia nunge lakini sikusahau ya wazeribwe na wazembwele,

'Rabuka hawaachi waja wake kafui' -Huku nikitilia manani ya wazee wa zama zo kale kwamba. 'achanikaye kwenye

mpini hafi njaa,1 nilizidi kukaza mwendo. Naam, mqaagqo-m upwahali wali mkavu.Niliweza kumfikia binti yule na kumwokoa. Nikatoka majini naye huku akiwa

mzima kama kigongoFiknf za watu kwamba ningeliwa na mamba ziltiqeuka na kuwa kicheko.

Nilijawa na bashasha iliyozidi ya mzee aliyeota jino la kunyotua muwa. Nikawanikicheza na kudemka dem dem kana kwamba mifupa sikuumbiwa. Nikanyanyuliwa

juu mithili ya tiara. Mara qhafla nikaachiliwa na kuanqukg chini pu!„ Nilipozinduka, nilijipata sakafuni mwa chumba changu. Mbona usiwe ukweli?


____

____

(Insha ya 2008)Anza kwa: Wingu kubwa jeusi lilitokea upande wa mashariki. Baadaye matone mazitomazito.............

yalianza kunyesha. Nqurumo za radi zilihinikiza angani. Watoto walijQwa na

woqa wa shumndwa. Fuadi wangu ulinidwikadwika mithili ya tokomire zawazaramo. Mvua yenyewe ilinyesha kwa fujo. Upepo mkali ulizinq'oa paa zanyumba. Tulikaa kimya na kutulia kama ma.ii mtunqini tubijue wananatiki wenyelisani za utaalamu na utalamidhi. Jambo ulisilolijua ni usiku wa qiza.

Baada ya mwia wa kelbu kuukalia mkia, maji yalikuwa yamefurika furifurina kuinqia vyumbani vyetu. Nilibikwa na huzuni kama mja aliyehukumiwakunyonga, na sasa yuaonqozwa katika kijia chenye qiza, na hajui mamboyatakavyokuwa baada ya nukta chache.

Nilikuwa na wazazi wenye fulusi lukuki. Walinifunza na kunienzi kamamboni za maozi yao. Niliishi maisha ya raha mustarehe bimithili ya sultan binJerehe. Sasa mali yetu yote yangesombwa na maji. Tulikimbia ili kuyaokoamaisha yetu. Mauti yalikuwa yakitukodolea mdozi. Wengine walibaki nyumawakisema eti wao ni stadi wa kuogelea. Nasi tulikimbia kwani wahenga nawahenguzi wa jadi na jadudi hawakumlazimisha kiwete kuuparanga mtiwaliponadi kwa mwoga huenda kicheko na kwa shujaa huenda kilio.

Katika harakati zetu hizo, tulikutana naabadi wawili. Nilitetemeka bimithiliya kifaranga mwenye manyoya haba wakati wa kipupwe. Tulipambana na hayawanisawa wawili na baadaye tukawashinda kwani wahenga waliqunqa ndipo waliponadi,"Asiyeshindwa si mshindani."

Kwa bahati mbaya maji yaliongezeka na tukasombwa sisi sote. Hapa kilamtu alitumia ugwi.ji wake ili kuyanusuru maisha yake. Nilipiga bismillahi kwaRabimsta ili anipe uwezo wa kuepukana na mauko haya. Baada ya muda wa tembekumeza punje la mahindi, nilikuwa nchi kavu. Nilimshukuru Rabuka huku nikitumaiya kuwa Mungu si mfaki.

Kapu langu lilikuwa tupu na nilihitaji maankeli. Ghafla bin vuu nilisikiamgurumo wa magari. Loh! Niliona magari yaliyochorwa msalaba mwekundu. Nami

nilikuwa nime.jilriza ardhini kwani nilikuwa nirneehpka, hoi bin tiki tamthili yapunda wa dobi. Niliamka na kujikakamua hadi magart yalipotia habla. Walitokakwenye gari huku wamevaa nguo za kupiga mbizi. Walinipa chakula nami nikalakwa ulafi kama ma.juiu wa ma juju. Manusura waliokolewa na wengine wakapelekwahospitalini. Tulipewa nguo, chakula na mablanketi. Tuliwasifu kwa wema waokwani "chanda chema huvikwa pete."

Baadaye, waliopatwa na tnauko walipelekwa kwenye chumba cha kuhifadhiamaiti. Mimi mwenyewe niligundua ya kuwa nilikuwa nimefiwa na wavyele wotewawili. Nililia kwikwikwi. Sikujua nidnzie wapi na nimalizie wapi. Mawazokochokocho yalinizunguka kichwani mwangu.

Wingu la.jitimai lilitanda miongoni mwetu. Baadaye nilipelekwa kwa m.jombawangu. Ndipo nilipoaini ya kuwa kifo hakina huruma hata chembe.


____

____


(Insha ya 2007)

Mwalimu wa Kiswahili wa shule yenu amehamishwa akaenda shule nyingine.

Mwandikie barua ukimweleza matukio ya shule yenu na vile mnavyoendelea.

Shule ya msingi ya Poa,Sanduku la Posta 7131 - 00300Nairobi.Novemba 10/2007

Kwa mwalimu Kimaru,Nakuandikia risala hii nikiwa nimejawa na furaha ghaya mithili ya aliyejif unguapacha salama salmini. Shuleni, wote walimu na wanafunzi wazima kama kigongo.Nataraji pia nanyi huko mu wgzima na mngali mnatutamani.

Madhumuni hasa ya waraka huu ni kukuelezg kingga ubaga tunavyoendeleana shughuli zetu tangu utuage. Shule yetu kama kawaida inaendelea kuhg'ara

kama jua katika nyanja nyingi. Baldani na wilayani tumepata s-ifa si haba, takridana umaruufu. Masomoni tumefaulu kuhitimu nambari mojb na twajizatiti vilivyolau tuibuke mabingwa katika mtihani wa mwisho wa kitaifa.

Katika mtchezo, tulishinda nishani za dhahabu tisa natano za shaba mwezi

uliopita. Tumepatasifa tele na baadhi ya washindi wamepata kujumuishwa katikatimu ya riadha ya nchi yetu ambayo itashiriki katika mashindano ya Jumuia ya

Madola hapo mwakani kule Australia.Kwa upande wa tabia na maadili ya shule yetu, tumeendelea kuipa kipaombele hasa kwa kuwaheshimu walimu wetu kwani heshima si utumwa. Japo kwenda

kwakq kulituhuzunisha, kite ulichokipanda ndani yetu hakitaoza bali kitaendeleakutukuza kwani penye nia pana njia.

.Zipokee salamu chekwa kutoka kwa wanafunzi wote wa darasa la saba.

Wote wakuombea Maulana aendelee kukupa ule moyo wa kusaidia wengine kamasisi.

Kwa kutamatisha, wape salamu zangu jamaa na maraf iki wako huko pwanindogo nikitarajia kupata majibu ukiniarifu mengi kuhusu huko ulitorokea.

Ni mimi wako mwaminifu.Rashid Kiwete


____

____

(Insha ya 2006 )

2 - Malizia kwa: Sherehe zilimalizikia nyumba nikiwana fura tele

Noam, siku njema huonekana asubuhi. Walilonga wahenga. naohawakukosea asikini. Ilikuwa siku ya neema. Siku tuliyoisubiri kwahamu na ghamu tangu mapema mwakani alipochumbiwa na kuposwa

shangazi yangu.Xlfajiri na mafunqulia ng'ombe. kabla ya kutoweka umande wa

bukrata. huku kungali na ukunqu kiasi, akina mama walikuwa tayariwamefunga kibwebwe kujizatiti kwa minajili ya maandalizi yamaposhoposho. yaliyonuiwa kusheheni tumbo za adinasi wote

waliotarajiwa kuhudhuria sherehe hizo.Saa zilionekana kukimbia kutokana na mengi yaliyohitaji

kutekelezwa kabla ya kuwasili kwa maarusi. Lakini hata hivyo, leo nileo. asemaye kesho ni mwongo. Kila mahluki ationekana mwenyeshughuli kem kem mithili ya siafu. Kwa bidii ya mchwa. waja wotewalijitolea kwa jino na ukucha kuzifanikisha sherehe hizo

walizozitamani nusura watamauke.Afanaleikh! ukumbi ulipanowa na kupambwa. ungalidhdni

aliyetarajiwa si mwingine bali na malaika Jibril. Sauti nyororo zavinanda zilipenyq masikio na kuliwaza moyo. Si uhondo. Harufu zotehjema zilifanya mseto katika he wa iliyofikia pua za watu.

Waa-ma! Wahenga walituzufda walipogugumiza, ‘Mwanzo wangoma ni—le—le!' Wa kwanza kujitoma ukumbini si mwingine ila bwanaarusi. huku akiandamana namshenga wake ambaye pid aliralia kisabaocheuSi. kanzu nyeupe. suruali ndefu nyeusi na bulibuli yenye darizi.Kwa hatua za aste aste walifululiza hadi jukwaani walipotengewa

nafasi.Wacha magoma nayi yaongezeke na watu kujawa na bashasha.

Ee-e. ukiona vyaelea. vimeundwa. Kwa muda nadra . ukumbi mzimaufijaa taharuki. Damu ilichemka chem chem mishipani na miili ya wengikusimika . Hit ni baada ya hewa njanana kupasuliwa na vigelegele

vilivyorushwa hewani na mabibi."Wanawake hoiyee!? Hoiyeh! Bibi arusi hoiyeh!" Hapo magoma

yalidundwa kwa mridimo ulioitia afya njema mifupa ya waliohusika.Kufumba na kufumbua. bi arusi. shangazi yangu. aliletwa ndaniukumbuni huku amenyanyuliwa juu hobelahobela ilhali wdnamchezesha

kulingana na mpigo wa magoma na mlizamu wa zumari.Hapo walicheza kila mtu na wake, asiye mwana aelewe jiwe. Baada

ya kupatanishwa ndoa ilifuata takrima. Sherehe zilipomalizika nilirudinyumbani nikiwa ha furaha tele.


____

____


003 - Umuhimu wa utalii na hasara zake

______ Mtalii ni insi anayesaf iri kwingi. m ba Ii na karibu. Nia na azma yake nikutafiti, kujt funza na kufahamu, kwa niaba yakeau kwa wengine. Tembeauone. Kutembea kwinqi kuona mengi. Nako kuona kwingi kujua mengi. Machohayana pazia kwani aliye nayo haambiwi tazama.Nchi ya Kenya imebarikiwa kwa wanyama anuwai. Mathalan asadi mfalmewa porini, tembo mwenye kono liitwalo mwiro, twiga mwenye shingo ndefu .jaunju, Kifaru mwenye ngovi iliyo.iaa makunyanzi na ngwena ambaye ni gimba lakutisha lenye magamba na wengine wengineo.______ Hapa nchm%italii unatuvaa na kutufaa kwa mafao yasiyo kifani. Utalii

unachangia pakubwa katika kuukarabati uchumi wetu unaosambaratika. Wataliikutoka ughaibuni huzuru huku kwetu kwa winqi. Lengo na shabaha yao hususani:kuvinjari na kujionea mandhari. M.jo wao unctufaidi si haba. Utaiiri na ukwasihuu hatukuuokota. Tufiutunza na kuupalilia kwa vitanga vya mikono.Akutanguiiaye chanoni hukuzidi tonqe.______ Watalii wanapozurid mandhari ya mbuqani hulipa fulusi za kiingilio. Njenje

hizi hutumiwa kutekeleza na kuboresha miradi ya maendeleo hapa nchini.Madereva wenye ugwi.ji na ustadi wanahita.iika kuwasafirisha. Hii ni nafasi

. satua na huluwa ya kuongezeka kwa a'lira-hapa nchini.______ Tunayo mahoteli aaliaali, faridi na bora. Mahoteli hayo yamezagaa na

kuvavagaa kila janibu nchini. Baada ya kuchoka tiki kwa hamkani za mchana,wgalii huzipanga mbavu zao katika mahoteli hayo. Kunao wahudumu wakuwakidhia baadhi ya mahitaji yao. Wafanyakazi wa mahoteli hu!ipwamishahara kuzikimuahali zao. Kozi mwana mandanda kulala na n jaa ni kupenda.

Mtegemea nundu haachi kunona. Kwa„ kuchanqamana na nchi nyingine; I_tumejua mengi kwa mapana na marefu. Temeweza kuupalilia mkabala muamana jna nchi mgeni. Ukiujua huu na huu huujui. Tumepiqa hatua kitekinoiojia na jkielimu. Nchi fadhili zimeendelea kutukaridhi karadha za kujiendelezaAkufaaye kwa dhiki ndiye rafiki. Udugu ni kufaana, katu si kufanana.______Cha mtima cha moyo. Kipendacho roho ni dawa mujarabu. Wanyama hawa !

* ni utamaduni wetu. Ni pambo letu. Nani asiyejua mwocha asili ni mtumwa.Hupendeza na kuvutia machoni petu tunapowaona. Sisi na wao tu wamoja.Letu ndilo lao, na lao ndilo letu.______ Pavumapo palilie, si kazi kMdamirika. Hatuna budi kuulinda urathi huu

tuliohalifiwa na baba zetu. Ma.jangili wanazidi kuwaua ndovu na vifaru kwauchu wa bori na vipusa. Kuna umwaga.ji wa kemikali za sumu mitoni kutokaviwandani. Vi.jana wetu pia watahadharishwe dhidi ya kuiga mila duni za kigeni.Mila nyingine ni kama bahari iliyojaa papa na papa upanga. Tukizipapia kwa

pupa na papara tutaachwa tukipapatika kwa kipapo.


____

____

4 - Rabuka Haachi Waja Wake Katu!

Shamshi lilikuwa likitua kitepetevu juu ya mani ya bitirembo. Nbyo rihi

ya nargisUlizagaa na kushamiri ungalidhnai tuko katika janna is i mu I i way o

kuwa yaja. Kwa ikrari, mahuluki hawangalitazimia rangaito lolote kutokezea

katika jioni njema kama hiyo. Nami nilikuwa katika pilkapilka na shamrashamra

za kukiandaa chajio.Mwia si mtonjo, ulikuwa umeiva ncrkuiviana na kilichosaka kilikuwa

kukipakua na kula. Nilifdnya h]yyo halanfmlan, nikalandika almari ili tule.

Mimi na jamaa yangu tulibismiilahi kisha tukaanzaukila chakula hicho kwa r

pupa ungalidhani majitu yaliyonyimwa maankuli kwa mwia wa mfupa wa tembo

kuoza n akuozeana maadamu ubao ulikuwa umetutinga si haba.

Kila adinasi alipokuwa keshapata uhondo wa chajio, tulielekea tanguroni

kupanga mbavu madhali tulikuwa tumechoka tiki bin hai punda wa dobi juu

ya kitanda hicho kilichofarishiwa matandiko ya mahameli,Gonezi la pono lilinivaa ghafla bin vuu faulula jeshi la usubi na

kunielekeza kwenye mwaya wa jinamizi. Baada ya kulala kwa muda wa saa

tatu hivi, niligutushwa toka samadarini na michakacho karibu na dirisha letu.

Kelbu nao hawakuachwa nyuma....bimithili ya makoti ya wazee ila walilia kwa

ushindani kiasi cha kushabihiana na He ya waombolezaji katika matanga.

Wengine walibweka kana kwamba wanajaliza mikarara ya nyimbo

zisioeleweka. Kwa vile nilikuwa mwoga laa kunguru, nilinyatanyata nyatunyatu na kwenda jikoni: Nilitazama nje na lo! Maonge ya watu yaliyovalia

lebasi nyeusi ti ti ti yalikuwa nje.

Jekejeke jembamba lilisalimu amri ya mtiririko na kunitirirka_kwa

michirizi michirizi na kwenda maji yaendako. "Fungua mlango au tuuvunje!"

Waliamuru kwa sauti kubwa, ya radi haiambui chochote. Pindi tu, niliposikiamrututu wa maneno hayo, nilitamani niwe na mbawa shaumu ya kipanga ili

niweze kupaa na kukwepa mkururo wa shida hiyo.

Aila yangu pia iligutuka toka usingizini na kunipata pale mlangoni. Mapwagu

alivurumishwa sumbwi mosi na kuanguka chini pu! Nasi tuliangua kfnei ambazo

nusra ziwaamshe manabii na mafarisayo toka mavani mwao.

Jirani wetu walifika ghalabani petu huku wamesheheni zana zao za

vita. Hapo ndipo niling'amua kuwa wqzee wa zama kongwe zd mawe

hawakugeuka na kuwa wamba ngozi walipqcihukuru mithaki, "Mbiu ya mgambo

ikilia kuna jambo". Mapwagu hao walipotoka nje, walipigwa kipopo kiasi chakusaf irishwa jongomeo papo hapo pasi ya nauli wala matwana.

Nilishangaa nisiweze kuamini kuwa nilikuwa nimeepuka hatari hiyo. Moyoni

nitimshukuru Mungu kwa kuniokoa.


____

____


5 - Pole Pole ya Kobe

Kila insi katika nasaba yetu alikuwa akiingojea siku hiyo kwa hamu na

dukuduku. Dada yangu alikuwa amechumbiwa na shababi jamali. Walikuwa

wanaenda kufunga pingu 2a maisha siku hiyo maadam " hayawi, hayawi

huwa."

Siku hiyo, kila mmoja aliamka mapema sana. Isitoshe, mimi niliamka

jimbi la kwanza. Sote tulikuwa tunataka kujizatiti kwa sherehe hiyo.

Sherehe hiyo ingefanyika katika-fltaji wa Nairobi. Nilijinunulia na kuvalia

mavazi yangu yaliyomeremeta metumetu. Nilitaka nif ike mjini mapema na

kuona yot£ yatakayotendeka, tangu awali hadi aheri, kwani" chelewa

chelewa utamkuta mwana si wako."

Kulipokucha na jua likawa linaangaza, nilikuwa tayari kabisa.

Nilichukizwa na wale waliokuwa wanajizatiti kwa mwendo wa kobe, ingawa

hatukuwa tumechelewa, niliona kuwa nimechelewa kupita ahaua. Nilianza

kuwa na wasiwasi na kuondoka.

Nilimwambia nina anipe pesa ili nianze safari peke ya?fgu, nilifanya

haraka bila mpango. Haraka hiyo ilinitopea kichwani nikasahau kuwa, “mwanzo ni kokochi, mwisho nazi." '

Niliamua kung'oa nanga hali kila mmoja alikuwa angali nyumbani. Ari

, niliyokuwa nayo ilizidi ohauku ya fisi mlafi. Niliabiri gari katika stesheni.

Gari lilitiwa moto na furaha ikanizidi.

Baada ya muda mrefu,' niliwasili mjini Nairobi. Gari lilitia nanga na

watu wakas'htika. Nilikuwa na furaha riboribo niliposhuka. Kila mmoja pia

alikuwa na bdshasha. Ilikuwa bayana kuwa katika tamasha hizo za kufunga

% ndoa, mambo hayangeerida mvange. Nilianza kupiga guu„kwa furaha

nikielekea kule ambako sherehe ilikuwa. Naam, “ Usihesabu vifaranga

kabla havijaanguliwa."

Niiidemka dem dem na kuelekea huko, furaha iiifanya akili ininyai.

Sikukumbuka kuwa barabarani kulikuwa na magari. Nilitembea bila

uangalifu wowote. Mara nilipokuwa nikivuka barabara, mkosi mbaya

ulitokea. Baada ya kuelea katika mto wa raha riboribo, mambo yalienda

mrama. Gari lTlinigonga katikati ya barabara. dereva alijaribu

kulisimamisha gari lakini hakufua dafu, madhali" ajali haina kinga wala

Kaumu ya watu ilinilalia na nilikuwa na maumivu kila mahali. Kila mmoja

wa wale waiamaria wema waliokuja alijaribu kunipa huduma ya kwanza

lakini wapi, juhudi za wasaidizi wangu hazikuwa dawa wala kafara. -

Nilijuta, mbona nilikuwa na haraka mno. Waama, majuto ni mjukuu na huja

kinyume.

Nilipelekwa katika zahanati iliyokuwa pua na mdomo kutoka pale.

Wenzangu waliokuwa wamebaki walif ika karamuni salama salimini. Kweli

hawakulenga kando, wahenga waliponena," polepole ya kobe humfikisha

mbali."

Juu ya kupata ajali, nilikosa kutabaruku na wenzangu katika tamasha

hizo. Kwefi hapo ndipo nikaamini kwamba, ” haraka haraka haina baraka."


____

____

6 - Maisha ya mashambani ni bora kuliko ya mjini

___Ni ukwel[usjopjngika kuwa maisha ya mashambani ni bora kulikoya mjini.Chema chajiuza bali kiwi chajitembeza. Hakuna mdahalo wala mjadalawowotewa kulumbana. Ni bayana waja wengi wemequra mashambani. Wakahujuriana kusakini mjini. Lakini sharti tu.jue bayana kuwa, mwac-ha kiwi hanacho nachema kimpotele. Pia mchana ago hanyele kwani huenda akauya papo.

Jiji ni bahari ya nchi kavu. Lililojaa papa na papa upanqa. Ukiwapapiakwa pupa na papara, watakupara uachwe ukipapatika kwa kipapo. Hii ni onyotosha kuwa usiyachezeeya mjini usiyo kufu nayo. Bali mashambani ni kinyumena mfarka na hayo. Watu wa mashambani hukaa kwa amani na stakiri. Kunauhuru wa kuvinjari mandhari yoyote yale, wakati wowote ule. Iwe bukratawa shia au laili wa nahari.

Badalini insi husihi roho mikononi. Ukitoka chenqoni pako, kurudi nimajaliwa. Ukigona usiku, kuamka ni nusura. Unapotembea, kufika salamauendako ni chupuchupu! Hakuna tena sirati ya wema. Redio zetu zimekosahabari n jema za kutanqaza ila habari za kuoqofya tul Za mauji, uporaji, utapeli,ubakaji, ukwapuzi, ujambazi, ukiritimba, jLijanqili na maafa menqine lukuki,bin lufufu! Tazama watu wanavyoishi mashambani. Udugu, urafiki na mahabaya dhati wala si chati. Usahibu wa watu kUvaana na kufaana hadi wakawashaibu! bamu ni damu wala si kitarasa.

Visima vya huruma vimewakauka watu wa mi.jini. Vimekauka maji nakubakia tope la kinamu la kuchafua nyoyo na kuf if isha utu. Utu umetoweka.Dunia kwao ni qunia. Hawapo wenye utu. Kuna wenye kutu! Hawaf ahamu kuwamtu ni utu si kitu.

Mashambani kuna uhuru wa kajiruzuku kwa winqi wa arzaki7X/pouwezekano wa kuchumamali na amuali kwa wingi. Makonde maddal basari yakukuza mimea na kufuga mifuqo anuwai. Kunazo chemichemi zenye kububujikamaji bububu. Maji yenyewe huwa mawewa Ha mawenqe. si makafu na mavunjukama ya mi.jini. Ma.jumba mapana kama uwanda wa ahera huyakosi mashamabni.Upepo mwgnana wa kutuliza na kuliwaza, unaovuma muda hadi muda si adimu,mashambani.

Ebo! Tazama watu .jvanavyoishi mashambani.. Kaumu na akwami yao niwachochole waliolemaa Ratika ukatabin unobe. Vi.jumba vya karatasi namadebe vimesonqamana kama viota vya mitinqi. Rusurusu za uchafu uliojaauvundo debwedebwe ni jambo la kuchef usha roho.

Kadjtama.-tusisahau miiqo ya mila duni za kiqeni, zisizdkuwa na nafasikatika tamaduni zetu!.Ole wenu! Mwacha asili ni mtumwa, hii mkilipinzamtahizi.


____

____


007 - Miti na Umuhimu Wake

_____ Mti ni mche au mmea uliokomaa. Miti inaweza kugawanywa katika mtfkundimawili. Mosi kuna akali ya shajari za matunda. Mathalan ni miembe, rmchungwa,mitomoko, mifenesi na minqine anuwai ya aina ainati. Akali ya piii ni miti yamisituni. Nayo ni pamoja na mikuyu, mivule, mipinqo, mikoma nanut nyinginenyinqinezo.

Mkwanju muwi una tumbiriwe. Ti ja na natija za miti ni noffii no chekwafalau miti yenyewe. Miti inayokuzwa na kuoteshwa viamboni hutuani pa kubwa.Awana ni awana hakuna auni duni. Matunda ni chakula kinachotan dhidi yandwele za kila sampuli. Ili kuukalia uwele mguu wa kausha, na kuuttifia katikamava ya sahau, sharuti tuyale matunda. Naam,. kinga yashinda tiba_ Jivuli la mvuno huwafunika wa mbali. Mimea kama mipamba, mibuni, michaina mipareto hukuzwa kwa ungi hapa nchini petu. Mazao yake yanapokomanhuvunwa na kuuzwa viwandani. Kuko huko_yiwandani mazao hayo nimcii-if:ya kutenqenezwa bidhaa. Menqine huuziwa nchi za uqhaibun; ambazohuturuzuku kwa winqi wa arzaki. Kenya imepewa kipaumbele miomoni rmvanchi za istiwai zinazokuza choi na pareto. ______________________________ Mwacha asili ni mtumwa. Miti ni alama ya kudumu katika mazingira.

kondeni au maskani pa watu. Ni alama ya ukonqwe. Kuweko kwa miti mahali r,i•isimu ya uhai. Kunatia imani ya kuwepo kwa babu na mababu, taahenqa na

wahenquzi. Imani hii huwafanza wajukuu na vitukuu kuwa na matpnaini yakuendelea kuishi. Kabla ya majilio ya mabeberu, akina babu-walikuwawakitambika na kusujudu penye miti mikonqwg .ja hiyo.

Miti imechanqia kwa kina kirefu katika kuiendelezana km'tetoateza elimu.Penseli na karatasi za kuandika hutenqenezwa kutokana na miti. Thamakusinqekuwa na uqunduzi na uvumbozi huu tunqekuwa tukiawdiKta wapi?Tuitunze. Tusikaanqe mbuyu tukawaachia wenye meno kutafyna.___ __Mke ni nguo bali mqomlJb ni kupalilia. Samani za nyumbani Huteflqenezwakutokana na miti,- viti, samadari, meza, rafu, shubaka na vmqme. v-fflqtnevyo.Miti huwa ni mastakimu akhiyari kwa hayawani wetu wa porim. Dawa za kuuguzana kutibu uwele tunaposakimu hutoka kwenye miti. Miti ndiyo pumzi ya maishakatika kuhifadhi na kuthibiti maji.

Chemchemi si mtemi, lakini atakaye maji yake sharuti ynarne. Pavumapopalilie kwani si kazi kudamirika. Hususan akiba si mbi inqawqya kumbi, siku yakivumbi hutia motoni. Hatuna budi kuilinda miti yetu. Tanapokata mmojatuipande miwili. Miche tuiatike kustawisha misitu. Kwa yafa'itt, wazi«c?qra bora,mustakabali mufti. Naam, mambo borabora.


____

____

Fawaisha niliyokuwa nayo haikuwana kifani. Yangu ilizidiya mzeealiyepata jino la kunyofoamuwa. Ilipikuyqmgumba aliyepata mtoto.Maadamkapata nilichotaka, nilijiona nimo sayari nyingine mfgrka nadunia. Sayariutaridi. Bashasha ilinipa nishati ha idili ya kushitadikusharicjt. Bila kuhisiubao, nyota aumavune. Kweli zito hufuata jepesina hakuna mtesi atesaye_____________________ ______ ________

Nilikuwa nimetumwa na Jalalaltj muhtaramuwetu, muhtaramu Rai. Amaliyenyeweilihitaji moyo wa ushakiki, busara.na uvurnilivuwa moyo.Kukubali.kwangu kuIihusu kwenda kumnasuamwanawawapekee aliyetekwa mateka na"jeshi la nchi jirani. Hikikilionekanqna mashujaa wengi kama kitendo chakuyatembelea maiiti. Wengi waliniadimakiwa waliponismdikiza awali.Sijuisasa wanqeniona inqekuwaje? Huku nimeambatamba unyounyo, sako kwa bako,na toto kindakindaki, hususan lake mfalme!Ama kweli ya tanaki si ya ttindwi._______ Baada ya kupiga masia kwa siku kori.ja, nilif ika mpakani mwa nchi yetu.

Raia wa kwanza aliponiona hakuamini.Aliyafjikicha macho kwa kibuhuti. Alidhaniameona kizuka au kizuuakataka kuchapukg,Nilimkimbilia au kumshika ghafla.Nika ji.iulisha na kujitambulisha.Tukakumbatiangna kupigana pamba.ia.kamaafkani.Penye uvuli ndipo nimwekapp mwanangu. Nikamtuma sahibu huyokupeleka ujumbe kwa mfalme kuwa nimewasili.Kwa sababu ya kutibwirikatiki na uchovu wa charo nikapumzika hapo kwa siku kadhaa

Mfalme kupata ufifiwamjowarmyakaamrisha mbiu ipigwe. Nachokibirikizi cha mqambo kikipigwakinaJambo. Kumbwayahcusemiuongo,chambacho wavyele. Wakatumwa mashujga namachela kuja kutubeba. Habarizikavuma na kuvagaa kamamoto kichakani. Yule aliyetembeleamauti karudiameyashinda! Nilighafilika kwa mghafala.Nikatamani kucheka nikalia! Taabuya leo ndiyo dawa ya kesho.Kati ya vigelegele vya furaha kati yanyia tamu za mabibj, kati ya ngomazilizodundwa; kati ya vilinge na viroja,wgja walidemka dem dem, kanafrwambamifupa hawakuumbiwa.Kaumu na akwamt za raia walikuja kunilakinakunikumbatia. Nilipokelewa kwa taadhimou-nikanyanyuliwa juu kama tiarainyanyuliwavyo na upepo.Utukufu wa mwana niliyeenda kumtafuta, ukawaumezimika zi; kama taa ya kandili iliyotuewamajini ghafla. Pahala pa itifakiikrahi haipiti.

Mfalme alitangaza sikukuu ya shahari nzima. Sherehe zilifanywa lailiwanahari, bukrata wa ishiya. Wa.jaw6lipcfuaminofu na kugugunamifupa.Chinyango bonqe-bonqe na viqa vinenelitteivilinyofolewa. Kazi iijahaulika.Wengi walilewa lueleubin chopi,kwaiarabuviieb? Anuwia Nilzindukawakati wa tafrija hizi, nikirambita mate kWauderere ulionijaa kinywani.Mbona

Ndoto ya Kupendeza

usiwe ukweli?


____

____


Mstahimilivu hula mbivu

Matangazo ya mtihani wa K.C.F.E yalipotangazwaniliyaacha/yoteniliyokuwa nikifanya na kuenda sebulenikwa mwendo wa arubii.Mtangazaji

tuliyemjua alionekana kwenye runingaakisoma matokeo hayo. Yale niliyoyasikiayaliniachamdomo wazi nikiwa nimeduwaa na kutanduaa kamamzungu wa reli.

Jirft langu lilitajwa nikiwa mwanafunzi bora zaidi nchini Kenya.Furaha riboribo niliyokuwa nayo sadirini ilipita ya kibogoyoaliyepatameno au ya tas&aliyejifungua mtoto. Sikuyaamini masikio yangu. Wavyelewangu waliona kama hii ilikuwa ni ndoto:Katika maisha yangu yote shuleni,haikunijia akilinikuwa siku moja ningekuwa mwanafunzi gwijikuliko wote nchini.Naam, hayawi hayawi huwa.Muda wa kelbu kuukaliamkia;mlango ulibishwa hodtrWatangazaji sufufuwalijaamlangoni wote wakitaka kunipiga picha.Majiraniwalikuwa vikurxjiyvikundinje wote wakitaka kujua ni yapi yaliyokuwa yakiendelea.Nilitoka nje kifuambele kwa madaha ya tausi.Maraf iki wa kutoka kotenchini walipiga simu wakinipongeza. Nilituzwa hedaya chekwachekwa nawazaziwangu inna, mcheza kwaohutuzwa na chanda chema huvikwa pete.Niliwaza na kuwazua jinsi nilivyokuwa nikipiga kambi shuleni nakuwafucmfli

waalimu wangu kila walikoenda.Niliona kweli kuwa hakuna kizurikitokachopazuri.Bukrata wa ashiya niilkuwa vi'tabui. Kweli matokeo haya muftihayakupatikana bure bwerere.Niliepukana naanasa nyingi kwani nilimaizi kuwa rgha ikizidiSanasi ra habali karaha. Shuleni nilijitengana wanafunzi-ambao matilaba yao hayakuwakusoma. Sasa nilielewa fika maana yamqthali iliyoradidiwa na waalimu maramzo, achanikaye kwenye mpini haf i njaa.Li cha ya hayo yote nilikumbuka kuwawaalimu wahgu wataalamndio 'Waliotupiga msasana kutuonya vilivyo.Chambilecho wanalugha, kinolewacho hupata.Wanafunzi wenzangu ambao walilazaddmu walinionea gere. Wengi waowalikuwa sasa wanalia kwa matokeo ambayo hayakuwapendeza lakinimsibgwakujitakia hauna kilioWazazi wangu waliandgadhifakusherehekea matokeo hayo. Niliwaalika

walimu wangu na masahibu wangu.Vinono na vinywajivya kila aina vilichafuameza.Tulikula taniyetu mpaka tukatoshekaShangwe na nderemozilljaahewani. Sote tulipata burudani tosha.Baada ya ,siku si ayami,barua yakunialika shuleni Alliance ililetwa. Hilo

ndilo jambo ambalo lilikuwa limenifanya nitie ari za mchwawajengao kisuguu kwa mkate;Niliimshuku|ru Mterehemezi kwahaya yotealiyonipa Ninatumai kuwa nitaenda vivyo hivyo aushini mwangu


____

____

010 - Sio Kila Siku ni Dominika

“SikuHTyo, nilikuwa nimechoka hoibin tiki. Nilikuwaninaji burudisha kwa bkinywaji baridishadidi .Kazi nzito na safari yamarshimarsFiivilikuwa vimeongezaharmmef unguliapanka hukumuzikiwa taratibu ukidunda dudu mithili ya ulekuongoa mwana.

Mara kukawa nambisho mlangom.“Nanihuyo" anai NilikuwayesumbucfwaRcmTiuinusiku?Labdamgenr" Nrlilongalfukunikimeza fundaTT5<songedase5sTemlangoninakuuf ungua pastvvoga. Nilimvulia machoikawa simjui lakini ikaniriJhviu kumjwsKdTuJdniTMasalale! Kifefe cha insi kujikokota kwa usaidiziwa fimbo kifichojikitia. Alikuwaamejazamatuta wajihmichekwa-chekwa ambayo yangeongezaumri. MKatawa”waja aliongea kwa sauti ya mandende nailiyoogofya.

11 la - ta fadhalini -sa - idie, sn - ina paku-kula-la“wa - lacha:d-ula”alinena kwa kusitasita.bikubaimikiwa ni njaa au uwele lakinimlisoma ukweli usoni.Alikuwa amekonda na kukondeana, isitoshe, alitokwa namabebeyNirigalikuwa nanafasi, ningalihesabumifupa. Inna,maswali nilikuwa nayo,71awa RuuTizasiRu mwonG7Mengine jalali angeyajibu peke yake!

Maadammtuni utu,mlimwonea shufaka namkaamua kumsaidia kwaKaTFndmail. Nilimkaribisha rasmi nakumfanyaajihisi kamamjaTa i BuRwaninTfaipasavyo. Nilimwandahamlomtamu lauhaula. Mwia simwia,niliandikameza.”KarTBu7"“Nikamwalika Hakuambango!bhabashiulionekana taydrTkatikakibaruaKiRi.

Do! Udelele ulimponyoka hata kabla ya kuwahi kijiko. Ni dhahirishahiriRuwa7alikuwa pabaya. Althaha na kukumia harakakaribu asaRamwelAlikula choteTefef<|."Baada ya kushtakinjaa, alipata nishatiupya. Alionekana tofauti sasa na ajabu“mkuwa, angefululizamaongeziyake. :

“Unaitwaje,"Nflimtvuliza.Kwasauti nyororo na ya mtimaalilonga," MwamboMakiwa".“Endelea,"Nilimchachawiza.“MiminimifTojd’wdviokoteaPiddwavyeIewao waliendajongomeo kama wakiwa wanaona." Machozi yalitokeza,1<isha,nikamwombaakome kwani nilielevya. Aliendelea licha ya kumnyamazisha,Nitahitajfmsaada w&ko, lauunifanyemmoja wawafanyikazi wako, nitafurahi na kufurahi ghaya!"

Inna, aombaye ndiye apewaye na kusaili si uzeThberSTRuwa“naBMnWiya"’mmoja wamashabtbi wanguwajakazi.“Keshomacheo, utawapelekabaadhfyamrnhgo• wangu malishoru. Ninaitufugo wengi kamamchanga wa baharini!" Nilimweleza1<wd”kedi kidogo." Akhsante sana bwana mkubwa."

Kesho ya sikuihwadia. Mambo yaligeuka na kwenda‘Koro“brn <oTKinkuvvd”nimechoka kipunda baada ya kukurikamchana kutwa. Nillpumzika kitandani,nakushikwa na usingizi wa mangamung’amu uliomelekzakatiRaonezrwdpdnd.

Nilipulkana sikukubali walaTkujah. Niliweza kusikia kwa mbali kiakianapiaplana nikajipuruktsha. Nilimwamimakiwanimwehu auvije?Nilitafakari Labda bidiilakini leo amevuka mpaka." Haidhuru!

Baada ya hayo yote, nilipatwa na usingizi upya ingawa kwa muda kiduchu.Nilipogutuka, kulituha kuliko kawaida. Wazolilinijia akikninakujiambia“huendamhmwachia paka krtoweo changu amlindie." Naam, ilikuwa kweli!

Nilichomoka kitandani usiku ule kamam’viwamsasi'Kufika langoni,mliachwanimeachama kwa niliyoyaona. Niliwaza na kuwazuajiikasaHTI<nMzo“langu_T<Tfdndani.Hakunajuhudi zingefua dafu. Huenda makiwa alikuwa kibaraka waluja. Kweli dumamtimkavu.

Xma fa ima, ingawa kwa chungu, yaliyopita si ndwele. Nitaanza kuganga yajayokwani sitaki hataahchosazamwivihalafumganga atwae.Wasia wavgaWmoa''baada ya ‘kiokote kuniibiamifugo. langu siku hiyo,nihngarflua kuwa, chochoteking'aacho sidhahabu.


____

____


011 - Wasia wa Ajabu

______ Kufaulu! Kufaulu! Kufaulu! A.jmainatwatamani! Wenzangu mnavyo.iiandisi,ndivyo tariki zenu za kufaulu zina.jiunda. Ise! Inabidi sote tung'amue kwamba,mafanikio yetu aushini, hupimwa kuanzia wakati ambao tumo shuleni. Nduguzangu wapenzi. riziki zetu kwa sasa, hutokana na matokeo mwafaka shuleni.Elimmidio ’ngome'auufunquo wa maisha taibu.Nqome hapa, si ukuta wa kujihamikutokana na maaduiwaqhazi ila ni kitu cha kujihami kutokana na ukata waaushiya usoni1 Elimu ni kurunzi ya maisha". Wengine walinadi.

IjapokuWa wanakiri ya kwamba rizikihaivutwi kwa kamba, lakiniusipfftafuta, huwezikuipata.Maizi mafanikio haya.ji ja ruya.Masahibu wanguhata uwemwanambee.Kifungamimba au mwanamkiwa, maisha ya sasa ni vuta

nikuvute.8 Ukifanya bidii masomoni,bila shaka utafaulu. Timiza mambo yako naye

Mola atatimiza yake.yafaa tuwe waangalifu mno na maisha yetu maadammahuluki mmoja

alilonga,"Maisha nimtego, ukisepetuka umenaswa."Yafaa tumpongeze mnom.jahuyu.Alichemsha bongo kwelikweli.Mchezo wanaaisha niHuu, ukiharibu.jambo wahedi, no mengi hufuatia kuharibika. Nawasihi, msifanze .jambo bayamkidhani eti lita.jiunda baadaye. Ukiharibu upande mmo.ja wa maisha yako basiumfeharjbu maisha yako yote.______Kwa mfano, usipofaulu katika elimu, hutaweza kujitafutia riziki yako

ukishakua. Amali yako itakuwa kuya kwa kaka na dada zako. Usisahaumtegemeachanduguye mzigo.Usipo.jitafutia, hakuna wa kukutafutia.Kila adinasina kilamtu atabeba msalaba wake. Kila kunapokucha, pilikapilika haziishi za kutafutamaisha yetu ya leo na kesho.Kila kunapokuchwa yafaa tupige hesabu ili kuonatulichofaidikatika sikuhiyo. Wengine husema siku ikipita pasi wewe kufaidikakwa .jambo aghalabu mosi, w,ewe hauna tofauti na zezeta.IPamo.janahayo, ndugu zangu, msipofaulu katika .jambo mosi, msivun.jikemoyo bali .jiliwazenikama hakuna wa kuwaliwaza kwanimkoma hujikomamwenyewe! Kisha, ueridelee na maisha yako huku ukiwauna.jaribu kufaulumaishani. Waama, maisha ni kitendawifi kigumu sana, leo umepata na keshoumekosa. Kahari akikupa fara.ja,mshukuru, aidhaakikupa dhiki, usimkufuru.

Ningependasana kuwakiflpbusha kuwadunia ni msongamano wa taabubelele zilizochangdnyika na chembectwnbe kalili za raha ambazo hazikawiikuyeyuka,AliV&na mwambo, hatasalia vilealivyo, hali kadhalika, mwenye rahanaye, asi.jioneeti ameyashinda maishaAka!-Yua.jighilibu.______ Kati yetu, kuna kitu kibaya mno kinachoitwa, ’ushawishi'.Ukiqmbatana na :

insi wenye serambi, hata wewe utaufuatQmkondo ule ute.Lahaula!Asiyekiangalia huishiahingatfjua.Kabisa farakana na tnahuluku wenye tabiazisizo bulibuli.Kita mwenyewe kwa unachotaka maishani.Samaki mmo.ja akiozani wote. Aidhat m.ja mmo.ja katika kikundi akiwa mbaya, kunauwezekano waasilimia tisinina kenda kuwa insaniwengine watakuwa na tabia ile ile. Waamanazi mbovu harabu ya nzima.

Hatimaye, ningalipenda kuwaombamyafuate namyatie mausia hayamaanani. Mtiishayakiharibiwa yakiwabado ‘machanga'kuundika si vigumusana.

Lakini, yakiharibiwa m.ja akiwa ushinde,huwa ni vigumu kuundika. Maishani tendo-lifanikishe, maisha nimsiba -ukabili, maisha ni siri - itatue,maishani zawadi - ipokee.

Lo! Maisha dunianini msongamano wa taabu nyingi sana zilizochanganyikana chembechembe ndogo sana za raha, ambazo hazikawii kuyeyuka. Kama

mmeutia wasia huu maanani, sina la kuamba ila tu, Alhamdulilahi."


____

____

KikuTunzeTyaanTTufuze misiru yetu tn tuwenamusrakabaii c.kh.ya.rKugeuka nyuma, Werualihonapandikizi la chui likimwandama. Mtima_____________________________wake ulimpwitampwita sadirini.Alijawanahofu/Alikuwano wasiwasi_____________________________kama mwasi.Miguu yake ilianza kuasi kazi yake ya kubeba uzito wake.Viungovyoteviliregea regerege. Alifasiri kuwa alikuwaamekabiliana anakwa ana na hatari.Alikuwa amechanganyikiwa asiwe na la kufanya. Hayawaniyule_____________________________alimkodolea macho makali yaliyodhihirisha dhahiri shahiri kwamba ________________________________alikuwa ameamua kummaliza papo hapo. Hakujua afanye nini.OJe wakeWeru! Aliomba sala yake ya mwisho.Alitimua mbio na kwendamwendo waarubii.Hayawani yule hakusita kumfuata Weru.Weru alikuwa shababi______________________________mrefu zaidi katika kitongoji chetu chaOvarire.Urefu wake unaweza ________________________________kumithilishwa namliiigoti.Alikuwa amekonda nakukondeana. Alikuwa_____________________________gofu la mtu kwa sababu ya kukaamsituni kwa muda wa siku tatu bila ______________________________kushtakinjaa. Kulikuwa kumenyesha ajabu. Wanyama wote walikuwa______________________________mafichoni.

Weru alikaa roho mkononi.Alijua kwa kuwa alikuwa ameasi maagizoya babu yake na kwenda msituni;Kiango'mbe.Kuntu, asjyesikia lamkuuhuvunjika guu. Naam, majuto nimjukuu,hujabadaye. Alikuwa amechokatiki. Alikuwa ameacha silaha zakenyuma.,

Hayawani alionekana ameamua kumla Weru. Ingawa Weru alikuwamwenye mbio, tusisahau chui anambio maradufu kwani anaenda __________________________________wanguwangu. ______________________

Ghafla binvuu, alisikiamlio wgmnyama aliyekuwa amemfuata.Alipogeuka,alipigwa na butwaa huku akibaki ameachama. Chuiblilala chalinakugaagaa kwauchungu. Waama, Weru alikuwa na chumu sufufu Inna, ,Mungu hamwachi mja wake.Weru alionamvulibarobaro akitokezegvichakani.Kwa kweli, _______________________________ukistaajabu ya Musa utaona ya f irauni. Kijana yule alikuwa laazizi wakena walipendanakama chanda na pete. Walikuwa wametengana kama ardhi ,nambingu kwa sababu mama zao walikuwa hawapikiki katika chtjngukimoja. Weru alikuwamkarimu kwa Juma mbasiwake.Yakihi, wemahauozi.Waliandamana kwa sako na bako hadi chengonilwaJUma kwa ______________________________mahaba lukuki kweli, Kipendacho moyoni dawa. Alilala huko na keshoyake akarudimaskani mwao. Aliomba msamaha kwa wavyele wake. Alipatakusamehewa

Bakari alipata tajirrba ambayo hatawahi kuizika katika kaburi lasahauhadi aipe duniamkono wa buriani. Alipata f unzo na kuahidi__________________________________kuyasikia maagizo ya wavyele.Alidharau msitu napukamwonyeshaudhiawake. Mdharau mwiba huota tende.

\


____

____


013 - Mtoto Umleavyo Ndiyo Akuavyo

______ Methali hii ina maana kuwa mtoto utakavyomkuza, ndivyo atakavyokua .

Mwana huwa hamaizi chochote ila tumieziwake ndiye humweleza mambo.

Chambilecho, samaki mkunje anqalimbichi. ___________________________ ______________________

______Hapo jadina jadudi,paliondokeaqhulamu mmoja aliyeitwa Matendekezo

bin MapenziShababihuyu alikuwa mwana we pekee kwao. Wavyele wake

walimbembeleza na kumhibu mno. Matendekezo alikuwa akisema,"Nipe" moja

kwa moja anaambiwa. B Chukua".Shababi huyu,hakuweza asilanikuishina

wenzi wake. Alijiona kuwa dara.ja lake la maisha lilikuwa la juu mno. Mbasi

- wake wote wakamtoroka na kumwacha mwenyewe. Licha ya kupandambequ ya

chuki baina yake na masahibu wake,aliitikahadi kwa nasaba yake yote. Udonqo

ambao mbequ ile ilipandwa,ulibakina mizizi ya mbequ ile na kukolea.Yaani,

chuki haikuisha baina yake na rafiki yake.

. Siku mosi. ndeqe mbaya alizuru familia yake Matendekezo. Abu yake.

yaani bwana Mapenzi akaipiga dunia teke. Matendekezo na nina yake ambaye

alikuwa mjane,wakajawa namgjonzibelele. Nyuso zao zili.jaa matuta ya kihoro.

Mwia si mwia,ndugu za abu yao waka.ja na kunyakua maliyao yote.

waka.jidai eti watamwanqalia Matendekezo ili wapate fursa ya kuitumia mali

ile. Wakawa wanamkimu Matendekezo bila ukamilifu.Baada ya siku haba nina

yake matendekezo naye aka'aqa dunia. _________________________________________________________

______ Kwa sasa, nari ilimwakia Matendekezo. Ise! Alikuwa amezinqirwa na miti

ya miiba.Alikuwa ua la waridikatikakgti ya miiba.Kwa kweli hakuweza

kukabiliana na nasaba yake kwanimasharti yalikuwa kama mawe. Maskini

Mapendekezo alihiburu raha mno walakini saahakuweza.Maizi, ma.ji

yakimwaqikdhayazoleki. _________________________;_________ ______________

______ Punde si punde Matendekezo akashindwa kabisa kunq'anq'ana na aushi.

Aliomba nasaba yake-impe urithi alioachiwa nawazazi wake lakini wapi?

*Walimf ahamisha kwamba wavyelewake hawakumwachia urithi wowote, ambao

ulikuwa uongorntupu.___________________________________ _________________________________

______ Matendekezo vuu akaanza kukema. Baada ya hayo.Matendekezo

akaondoka kwani hakuwezana na ukoowaker. Matendekezo akawa mtoto wa

mtaani.Akawa anazurura kama kefbu koko kila leo.______________________________________________

Yote haya yaliletwa kwa kutendekezwa.Hapa ndipo atipomaizi.11 Mtoto

vumleavyo ndivyo akuavyo." Matendekezo akajuta mno! Akanq'amua kuwa”asiyejianqalia huishia ninqali.jua" nakWalaani walezi wake kwa kumpotosha

maishani!______________


____

____

Q14 - Wuliwa waja aponea chupu chupu______Kugeukanyuma,Njau aliliona dume ia chui likimwandama. Alimaizi fika

kuwa sasa kuchana mbuga kungekuwa burebifashi.Hivyo basi, aliyafumba

macho yake na kusema dua yake ya mwisho akisub|nkupatana na hatima yake.

Afipomaliza kusema safa,Njau aliamirikudhukuru yote yaliyokuwa

yamemkumba. Si muda mrefu uiiopita nina yake alikuwa amefuata njia ya

marahabaya insani wote. Kwa kuwa abu yake alikuwa ameipa duniamkono wa

buriani. Njau sasa aliyachwa na jukumu la kuwatunza umbu zqke. Inna,“Mti

mkuu ukigwa wana wanyunihuyumba."

Mambo hayakuwa shwari. Kuntu, Njau alitakadamu kutafuta kwa udi na

ambaribandariya salama lakini hakufua dafu. Wavyele wake Njau walikuwa ‘wamefunga pingu za maisha bila hiari ya wazazi wao. Hivyo bcsi, wanaaaila

wao wote waiijitanibu wakitia maanani wasia wamaBadu zetu,"mwacha mi la

nimtumwa." Mwana wa watu alikuwa hajaachiwa hiliwala lile. Hapo ndipo

alipoona suiuhisho moja tu,kutoroka na kuwaacha ndugu zake wajitegemee.

Sasa, njau alikuwa amejipaliamakaa. Nyuma yake lilikuwa hili pandikizi

la mnyama lililotoa ngurumo kama radi.Lilipokifungua kinywa chake, Njau

alikata kauli kuwa afua zilikuwa mbili. Kununua pujo nambari miguu niponye

ayiokoe aushi yake aukusimama pale pale na kuraruliwa rarurarukwa muda

wa akisami ya sekunde.

Ghafla bin vuu, Njau alitifua mbio, huku akipiga mayowe ya kumfanza

kiduko asikie. Mori aliyoivalia chuiyul&>ilikuwa jahari. Iwapo Njauhangepata

kuaniwa hivipunde,basi angekuwa kimba. Wasemaohusema Mungu hamsahau

mja wake.

Ghulamu yule alipatwana nyota na jaha kwani mayoweyake yalimfikia

mvuviaiiyekuwa akitoka mtonina shehena yake ya numbinzimamikononi.

Mvuviyule, ambayealikuwa amedumu msitunimle alingamuafika kilichokuwa

kimejiri. Usighafilikeyakhe kuwa mbiu ya mgamboikilia kuna jambo.

Kwa ushakii, mvuvi yule alichukua mkuki wake na kuufuata unyende

aliokuwa akiusikia. Punde si punde, alimwona Njau na chui yule. Bila kufikiri

wala kutafakuri, alimlenga chui yule na kuufuma mkuki wake. Mkuki ule

ulimdunga chui yule fuadini akaachiliamvumo wa kufanza ngeu igande mishipani.

Muda si ayami, hayawani yule akaporomoka arthinikwa kishindo kikuu, sihai

tena.Adna wee! Njau hakuyaamini macho yake. Ilimbidi ajibinyebinye marakadha wa kadha asadiki ya kwamba alikuwa bado anapumua. Mvuvi yulec(limkimbilia kuhakikisha kuwa Njau alikuwa hajaumia. Isipokuwa majerahamdwilimatatu hivi, mvuli wa watu hakuwa ameumie asilani.Alikuwa'ameponea chupuchupu.


____

____


Nilipoabiri gari kuelekea kwetu nilidhanininqefikasalama.Nilikuwa

nashauku kubwa ya kuwaona watuWQ mlango wangu. Nilitamani kupata

kilalio kwetu mashambani kilichotayarishwa na mama yangu.

_________Nilikuwanimesafiri kwa takribani robo tatu ya sagkutoka mjini

Nairobi. Ninakumbuka vyema kabisa ulikuwamwepdo wa saa mbili usiku.

Mvua ilikuwaikinyesha kwa winginayo mazunqumuzo kati ya abiria kwenye

matwana yalipamba moto.Mara ghafla,kufumba na kufumbua,msafir

mmo.ja aliyekuwa ameketi sako kwa bakona mshika usukani alitoa bastola.

Kwa sauti ya kutishaalimwamuru dereva alielekeze gari kwenye njia

iliyoelekea katika shamba kubwa lamibuni. __________________________

Dereva hakuwa na .jingine ila kuyaf uata maagizo shingo upande kwani

li'silo budihubidina mwenye nguvumpishe.Kimya kilitawalamleqarini.

Kicheko namazungumzo baina ya abiria yalikatika ghafla. Tulifanya

matumbo moto na nyoyo zikatupapa.Ni kweli dunia nimduwara huzunguka

kama pia. ______ ;

Baada ya kusafiri kwa mwendo wa kilomita moja hivi>dereva

aliamrishwa aliegeshe gari. Kote kulikuwa kimya isipokuwa sauti ygmatone

ya mvua nq/iqurumo zaradi zamara kwa mara.Giza I ilikuwa totoro licha

ya mwanga wa umeme uliokuwa ukiangaza mbinquni tnarorkwa mara. Tayari

wengi wetu tulikuwa hafu jiwfezi kwa woga na kihoro. _____________________________ .

_________Bila kujolfmvua,wezi wale walituamrisha tutokeqarini pasipo

kuchukuachochote. Pindi tulipotoka, walipofuamacho kwa kurunzi

walizokuwanazo. Hakuna kati yetugjiyeyaamini masikio yake,

tulipoamrishwa tuzivue-nguo.Shaibu mmjoaaligingwa kinywani na kuyatema

meno kadhaaalipoapakwambatianqevua nguo hata kwamtutu wa bunduki

mbele ya mkazamwana wake.

Tulipoona hayo,wehqine wetu tulitabawdlipasi ku.jua.Dakika tano

baadaye,wote tulikuwa uchiwa mnyama.Wezi wale waliyasheheni mali

waliyotuibra kwenye gari file tulilosafiria na kuondokakwalo.Tuliachwa

hapo tukiwa na kiwewena woga: Tulichanganyikiwa kama vifarangamamao

anyakuliwapo na mwewe.

Baada ya kuchemsha bongo kwa muda.mzee mmo.ja alisema tupige

unyende kwa pamo.ja ili iwapo palikuwa na watu karibu, waje watgsaidie.

Fikira Kilo tuliliona tasa ina tukalitupiliambali jonqoo namtiwake. Badala

yake, fulikata shaurikuchapa miquu hadiqurufuni.

_________Hata baada ya kuf ika qurufuni mambo yalizidi kutuendea upoqo kwani

tulipo.jaribu kuwapunqiamadereva mikono wasimame waKtudhania kuwani

majini. Mambo yalipozidikutokota, nilikata shauri kushika njia hadi

i chengoni mwanqu Niirfika chengoni mwendo wa ma.joqoo nikiwa hoi kwa

uchovu.Waama hayoni mambo ambayo hayatafutika akilinimwangu.


____

____

017 - Swali?

Mwandikie ndugu yako barua aliye mbali umwelezejinsi hali Hivyo nyumbani

Kijiji chaPwera,

S.L.P20246,

MARAGUA.

Kwa kaka mpendwa,

_______Sulbakherikaka? Ni matumainiyangu kuwa huko ulikohuna lolote

baya/Sisi pia hatuna(olote lililokithirimipaka isipokuwa yalematatizo ya

maisha. Hata hivyo tunaendelea tu na maisha kwani maishani panda shuka.

_______Lengo na nia ya kukuandikia waraka huu ni kukuarifu machache ambayo

yametukia janibu hizi.Ninayo furaha ghaya kukujulisha kuwa dada yetu

Pendeka alijipatiamume mwezi uliopita.Alibahatika kufunga pingu za maisha

na barobaro mmoja anayefanya kazi katika kiwanda cha kutengenezea nguo.

Iwapo ungemwona Pendeka mnamo sikuhiyo ya tembo kumla mwanawe,

hungeamini macho yako. Alikuwa amejipamba akapambika. Siku hiyo ilinibidi

nifikirig-vingine. Kaka, utatuwia radhikwa kutokujulisha mambo hayo

mapema lakini tafadhaliusijali.____________________________

_______Nina yangu alipandishwa cheo kazini mwake.Sasa hivi ndiye msimamizi

mkuu katrka idara yao ya uuzaji na utangazaji wa bidhaa.Hilo limetetokana

na bidii zake za mchwa. Waama, waambao waliamfogbahati ni chudina

atangayesana na jua hujua. Kakangumkubwa ameanzisha biashara nyingine

Amefungua duka la kuuzia dawa huko mjini.

Dadangu Pamela naye alihitimu masomo yake katika taaluma ya uhasibu.

Ana lengo la kkutembelea huko ughaibuni hivi karibuni na ikiwezekana

atafute ajiPakuko huko. Nyanya aliona ashekaribaada ya kuugua kwa usiku

mmoja. Sote tulifurahia kupona kwake na kumshukuruMola.

Je kaka, unamkumbuka mjomba Mbweu? Ninakwambia leo hii yeye ni

kipofu.Alipoteza uwezo wake wa kuona baadaye ya kulewa pombe haramu

iliyobandikwa jina"Kumi kumi".Licha ya kuonywa namkewe kuutupilia mbali

ulevi jongoo namtiwake alikataa.Nao wahenga walinena,mkataa lamkuu

huonamakuu na mwana akililia wembe mpe. Waama dunia imemfundisha.

______ Ami yetu alifanikiwa kununuagari naye ametanua kjfua vilivyo. Ni

kweli wahenga hawakukosea waliposema maskini akipatamatako hulia

mbwata na kichwa cha kuku hakistahimili kilemba.Ninasikitika kukueleza

kuwa rafiki yakoGago alichezea tope nabila shaka akachafuka. Leo hii si

wauji si wa maji kutokana na uwele wa UKIMWI.Yeye hubakikiambonii

akiuguzwa na wazazi wake kwanimchuma janga hula na wa kwao. Sihayo tu

ya kuvunja moyo. Bintiamu Karimu alifukuzwa shuleni baada ya kupewa

maharagwe na shababi mmoja ambayehuchuuza maandazi hapa mtaani.

Jambohi'fo fifi'wapaka jivuwavyele wake Karimu.Yakini Karimu alisahau


____

____


kuwasubira huvuta heri namwangata mbilimoja humponyoka.

Kaka,ukwelinikwamba mikosi imekuwa ikiandamaukoo wetu kiasi.

6mi mdoqo nayea I ih u kumiwa kula ka Ienda gerezanikwa miaka miwili.

Alipatikanana kosa la kulewapombeharamu, kumvunjiahadhina kutisha

kumpiga mtwana mgeniwa jiraniyake. Wengi walishanqazwa na kitendo

hicho hususan wakitiIia maanani woga wa ami. Hata hivyo, niliwakumbusha

kuwa hata mbwakoko huwa ni mkali kwao.

Shangazi naye alivunja ndoa yake baada ya kumshutumu na kumtuhumu

mumewe kuwa na macho ya nje. Watoto wao walizidikuteseka na hata

wakafukuzwa shuleni kutokana na ukosefuwa karo.Hatukuwa na jinqine la

kufanya ila kuwachukua na kuwasaidia kwani damu ni nzito kuliko maji.

Kuteseka kwa mtoto kulisababisha nione ukweli halisi wa methali kuwa

wapiganapo fahaliwawili, nyasindizo huumia na mti mkuu ukiqwa, wana wa

ndege huyumba.

Kaka, sina budikutamatisha hapa huku nikitumaini kuwa utanijibu

waraka huu. Zipokee salamu chekwa kutoka kwa watu wa ailana wasena.

Kamwe usijifanye bendera kufuata upepo na kuyainqiliaya kiqenipasi

tahadhari. Elewamwacha mila nimtumwa na dunia ni mti mkavu ukiueqemea

utukubwaga: Kwaherikaka mpendwa.

Ni mimi kaka yako,

TunuMajaliwa.


____

____

018 - Haraka Haraka Haina Baraka

Hapo zamani za kaie katika karia moja, paliishimvulana mmoja ambaye

alikuwa akitaka kupata jiko.Wanakitongojiwalimwambia angojee hadi

atapofikisha umriwa kuoa. Lakini aliyaticT maslkTo yakenta. Wavyele wake

walijaribu kumwambia lakini hakusikia lamwadhini wala la mteka maji msikitini.

Siku baada ya siku, alizururavijijininamitaanikumtafuta kipusa. Hapo

basi, alijulikana kuwambwa koko. Siku moja, alipata nyota nzuri kwani alipokuwa

akipita, alimwona kidosho mmoja aliyekuwa ameumbwa akaumbika hata

ungedhaniRabuka alichukua siku ayami kumuumba.

Kidosho huyo alikuwa na pua yaupanga, macho ya kikombe na

yaliyometameta kama nyota, sauti kama kinanda na alikuwamnono kama

nguruwe. Mvulana huyo alisogelea huyo kidosho na kumsalimiaAlimwambia

kuwa alikuwa akitaka wawe maraf iki waliopendana kama chanda na pete.

Kipusa huyo alitabasamu na kukubali. Walishikanamikono na kutembea

barabaranibila kuonaaibu hata ungedhani walikuwa ndugu wa toka nitoke.

Mvulanahuyo alimpeleka nyumbani kwao na kuwaambia wazazi wake kwamba

'alikuwa tayarikuoa.

Wavyele wake walimkumbusha" mwendapole hajikwai" Yeye aliwaona

wazazi wake wakiwa vumbi lililokanyangwachekwa miaka na dahari. Mvulana

huyo alikuwa akipata darhima'kwani walitaka kulisukuma gurudumwlao la

maisha. Siku moja, huyo kidosho aliwaitamasdhibu wake wote ndaniya nyumba

yao.Walipoingia, walitoa vibeti walivyokuwa wamebeba. Kilamtu alikata kiu

katika hivyo vileo hadi wote wakalewa chopi.

Walianza kuimba kwasauti kama kinanda hadi majiraniwakaenda

kuangalia kilichofanyika. Waliduwaa sana walipopata chupa ya pombe juu ya

meza. Walinunua pijo nambarimiguu niponye hadi majumbanimwao na

kumngojeamtawala wa nyumba aingie.

Alipoingia nyumbani, aliambiwa kila kitu kilichofanyika ndani ya nyumba

yake lakini hakuamini bait alisema kuwa, watu walikuwa wakimwonea gere. Kila

mwanakaria hakuthubutu kumwambia mvulana. huyo tena kwani walijua

asiyesikia lamkuu huvunjika guu". Wanakijiji nao hawakunena lolote.

Walinyamaza na kutulia tuli kama maji ya mtungini kungojea maji yamwagike.

Kila kijana huyo alipoenda kufanya kazi, kipusa huyo aliharibu mali ya

bwana yake na wakaendelea kuwamafukara. Bwanahakumwambia lolote kwani

hakutaka bibi yake’aliyesema kuwa mzurikama malaika amtoroke.

Baada ya mwongo mmoja, walikuwamakufara kabisa hatahawakupata

chakula na mavazi. Kijana huyo alipokwenda kuwaomba wazazi wake chakula,

walimkumbusha alivyokuwa akisema,“ngjcTngojahuumiza matumbo."

Aliwaombp msamaha wazazi wake na kutambua“ yoteyang'aayousidhanini

dhahabu."bWrpoona mvulana huyo alivyokuwa amekonda kamp ng'onda sikuamini.

Ndipo nikaaminikwamba, haraka haraka haina baraka.


____

____


019 - Ujana ni Moshi

_______Mnamo siku ya kufunga shule. wanagenzi wote walikusanyika uwanjanimwendowa jua la utosini.Kisha baadaye,MwalimuMkuu alitembeakenyekenye hadijukwaani.Alichukua kipazasauti na akawatazama wanafunzi. Alitabasamu na menoyake ya mchele kuonekana. kisha akaanza.______ " Hamjambo walimuna wanafunzi. Leo hii ni siku ya kufunga shule. Ninayo farajatele kwanimuhula huu tunaoelekea kuutamatisha umekuwa wa ufanisi kwetu. Inafaatumshukuru Mola kwa yote ambayo tumepitia._______"Niangaliapo matokeo yenu ya mtihani wa mwisho wa muhula, nimeng'amua kuwawengi wenu mmefua dafu.Ninamsihina kumwosia muendelee kwa moyo huo wakujikakamua na kushirikiana ilimtie fora zaidi. Kumbukeni ya wahenga kuwa bahatini chudinaaidha kidole kimojahakivunji chawa iwapo si mkono mmojahauchinjinq'ombe. Waliotia fora masomoni na piamichezoninitawapatia tunu kwani waambaowal/amba mcheza kwao hutuzwa.______ "Hata hivyo. hakuna mchele ukosao dume.Kuna baadhi yenu waliolaza damu naningependa kuwapa chanqamoto waongeze bidii huku waki jua kwamba uzembe si cheonampanda ovyo huvuna ovyo. Kuna wengine hata walio jaribu kudanqanya katika mtihani.Ningetaka kuwakumbusha kuwa njia yamwonqo ni fupi. Tafadhali ninawashauriwayatupilie mbali mazoea hayo jongoo na mti wake, kabla hayajakolea kwani mazoea,ni ugonjwa.w Mwalimu mkuu alinyamaza kidoqo.akachukua maji yaliyokuwa kwenyeqlasi na kukonqa roho kisha akaendelea.,______ " Wakati huumnapojitayarisha kwenda nyumbani kwa likizo. ningetaka muwemabalozi wema wa shule hii huko vi jijini namitaani.Tafadhali ninamsihi muwe na -mienendo mizuri wala msijitumbukize katika-mambo-mabaya la sivyo mtaumia.Kumbukeni mchezeatope huchafuka. Yafaavilevitgmwonyeshe heshima kwa wakubwana fradogo kwani heshima si utumwa. Aidhamtende mema kwa kila mmoja na bilashaka mtapata baraka na neema zaMola. Si hata waambao waliamba kuwawema -hauozi iwapo si jaza ya ihsani ni ihsani?______ Huko chengoni. mtakutana na wanafunzi wengi wa shule mbalimbali. Sisemimjitehqe nao balimuwe macho kwani wengine wao wanaweza kuwambwa mwitu kwenyengozi za kondoo. Kamwe msiwafuate watu pasipo kutafakari. Tafadhalimsiwemajikufuata mkondo. Iwapo watu mtembeao nao wana mienendo fuska. tafadhali wqepukenimithili ya ukoma kwani I i Iona f i lahavitengamaniKufika hapo.Mwalimu Mkuu alichukuakitambaqnaku jipanquza jasho.______ M Ni mortumaini namatqra jioyangu kuwa huko chengoni hamtawdsumbua wavyelewenu. badala yake. mnahitaji kuwasaidia kuzifanya kazi mbalimbali kama vile kufua.Aidhaninatarajiamtazitii na kuzifuata nasaha zao la sivyomtajiuma kidole kwaniasiyesikia la mkuu huvunjika quu na majutonimjukuu mwishowe huja kinyume.______ “Nina uhakikana uhakiki kama mauti kuwa kila mmo ja wenu hapa ana ndoto namatara jio ya siku za usoni, Wengine mnataka kuwa tabibu wengine rubaninikitaja tutaaluma chache. Ndoto hizo zitatimia iwapo mtajifunoa nira namuwe na azma yakufua dafu. Wahenoahawakutuvisha vilemba vya ukoka waliposema. dhamirani dira.Basi yafaa mjifunqe kibwebwe. Wakati wenu wa kujenqamsinqi thabiti na imaraaushinini huu. Kamwe msiupoteze.Utumieni ujana wenuvizurikwani ujana nimoshiiwapo si fimbo ya mnazi.______ wLq mwisho. ningetaka kumkumbusha kuwa duniani kuna tisho kubwa kwa adinasi.Nalo si jinqine bait ni UKIMWI. Nitqkomeo hqpo kwo sqsq.Ninamtakia likizo njemana pia muwasabahi wavyele wenu hukomastakimuni. Hadi muhula ujao. ninamtakiakazole ya heri na asanteni sana kwa kunisikiliza."

Mwalimu mkuu aUtamatisha hotuba yake nasi tukampigia makof ikwa furaha.


____

____

Tr

020 - Pambano na Luja

RjjTokiliiva mapema kuliko kawaida. Baada ya kukibugia, nilijitoma chumbani

In wa malazi. Nilijibwaga kitandani nikajinyosha twa nakujlfumkagubiguBrUsingizi

ulikuwa wa manga'mung'amu. AAara nH<agufushiwa naYauti ya kelbu aRTBweka Bwe

bwe! Nilingamua dhahiri shahirimbiu yamgamboikiliaTkuna jambo. : 'Niliamka na kwendSTcenyekenympakanngonifiTiTcwa la tarabe. Hili

nilifanya kwa kututusa kufuata kiza cha kaniki kilichozagaa. Ingawa nje kulikuwanamwanga wa nyota.haukuniwezesha kuona mbali hasa nikiwa nimetoka gonezini.Nilikuwa na kiwi. '

Nilikuwa nikiperepesa nilipoona bonge la insi limesimama tena tisti tistimitachachembele yangu. Ibra ilioje hii! Vije likaingia huko kote? Nilipata kumaizi kuwambwa aliposhtua alirushiwa kitoweo. Alisahau gange yake. Kifichosikika ni sautTyamif upa aliyokuwa akiguguna. Mtima ulinipapa na kuhofia ungesikiamdundo wa f uadi.Nilikuwa na kitete kama kunguru.Kamasi ilitokeza kwenye mianzina nisingethubutukuipenga.Maguu yalitetema kama majani yamgomba upepo wa kubisha ujapo.

Nikiwa karibu kujibaulia nilikumbuka" lijalo lipokee namtende akutendaye?7

Nililaamali vema uKibebwa usilevyelevye miguu na ulingo wa kwae haulindimanda.Ghafla, nilipiga bonga na kuwahi gezo.Jilipiga moyo kondena kupatwana jasaranomi.

Pulika, la leo litende leo na pwagu angepata pwaguzi. Niliegemea upande mmojana kunepa kiuno. Nilitatutafimbo kwa udi na ambari lichayakumaizinilikuwa kindaozinipa mwewe. Ilikuwa lau kutafuta nyaumweusipi kwenye kiza maki. Mananihamtupi mja wake kwa nyotayajaha, nikapata kigongo jadidi. Siku ile niliona kudurazake Rabuka wazi, kwani jizi halikuwa limeniona asilani. Woga usingalinikabamwanzoniningalilainisha mambo mapema.Yakinihata hivyo, kawia uf ike.

Kwa sasa, lilikuwa likiita wenziwapore. Laiti lingalijua siku ilikuwa yakelingalijisalimisha. Nilizungusha rungu kama kombeo na kumvurumishia kwa hasiraya simbaaliyepoteza shibli.Rungu ilimwangukia utosini.Lilitoangebe rtakugunasauti ya kishindo "Pu!" ilisikikaWenzake waliokuwa wamekaa arigewaliposikia hayo,waliparakasa huku roho mkononi.

Mwiahaba nilikuwa nimelifcalia pandikizi. Mwiliwote ulilowa ngeu chepechepe.Nililinyuka masumbwi yasiyo idadi. Karibu lipotewe na fahamu. Niliinuka nakuliangushia dhoruba mbili za fimbo. Liligaagaa bila sauti7Baada ya jasho, wasaahuu wa usiku tena kipupwe.niliamua kuwaamsha majiranipTaTikiwaniTaKadfiarLKwa halahala, kila mja na jiraniyake. Wote walimiminikakama nzi kwenyemzoga uliooza na kuozeana. Kila mmoja kwa silaha yake.Lo! Walishusha pumzi kwakuona jitu likichunguliakaburini. : '

Baada ya kuwaeleza bayana na kujibumaswali yao yasiyokuwa na mwisho,waliamua kuwaarifumaafisa wa polisi. Hatukungoja kikonzo kabla askariwalindadoria kuwasili kwa kiruu cha simba.Lilibebwamsobemsombe na kusukumwa ndanimarshimarshi. Yakini,ukikosa utu,wewe simtu.Lilirushwa kama fungu lamchangdkwenye lori. Sauti ya kutifia iliSikika ikiomba msamaha.Dua la kuku halimpatlmwewewalamwiba wa kujichoma hauna kilio.

Majirani Walinipongezakwa ushujaa wangu. Wengine walizunguka bomakukagua iwapo genge lilikuwa limefanya madhara yoyote. Sikusita kuwaambiabangu sio mabavuakili ambayo ni nywele. Walifumukana kuelekea kazinimwaohuku miale ya jua ikianza kubusu milima kutoka matlai. Waima, kwa mwogahuenda kicheko na kwa shujaa huenda kilio. Waliobugiamunyu si habawalinadikuwa kila kelbu ana siku yake.


____

____


021 - Ujana ni Moshi

______Adinasibelelewanayachezea maisha kana kwamba ni mpira. Hawamaizi

kuwahatimcni uzeeni. Walio namasahibu wazee, bila shakawakiwauliza

kama usemihuu ni wa kweli,watajibuwanguwangubila kusitasita. Jawabu

_nayo itakuwa,"Ndio mwanangu." Hebu tukitazame kisa hiki.

______ Hapo jadina jadudi, banatimmoja alizawa katika familia iliyokumbwa

na uchochole wa kutosha. Bintiyuyu huyu alikuwa na dadawawili. Jina la

kidosho huyu lilikuwa Chastarehe, wenziwe Shida na Shada.

______ Madhali hawakuwa na njenje za kulipia karo, iliwalazimu ja ibada kupata

elimu yao kutoka kwa welediwa kazi walizotamani, Chastarehe hakwenda,

kwa mahuluki yeyote kupata masomo juu ya gange yake. Hii nimaadamu amali

yake Ilikuwa ya fedheha. Alipokuwabado mbichi alianza kuuza mwiliwake ili

kupata ngwenje.Alidhani alimshinda sungura kwa ujanja.

______ Wenzi wakeShida na Shada waliandamana hadi kwamuyguzi

aliyekuwemo mle kayani. Wakamwomba awafunze amali ili nao wangalimfuzia

kazi zake za chengoni hadi wazielewe.

______ Siku nenda siku rudi, wiliondoka kwenda' shuleni1.Wavyele wao walimaizi

kuwa, wanawao wote wamekwenda kusoma. Laiti wangaling'amua kuwa mmoja

alikwenda kaziniwala si shuleni. Chastarehe alikuwa stadi tayariwagange

yake naaliistarehekea.Alikuwa na raha akijua kuwa raha haina karaha. Hela

alizopata, alipiga maji nazo hadi zikaribie kuisha.KuntuZilizobaki, alinunua

kihodana.Majiyakizidfunga kuavya mimbasi tisho.

______ Baada ya miaka mitatu, Shida na Shada walikuwambujiwa uuguzi.Sasa

walikuwa na miaka arbatashara. Chastarehe alikuwa namiaka spbatashara.

Shida na Shada waliwaambia wazazi kwani walikuwa na wana wqo wa kutunza.

Chastarehe alitegemea usaidizikutoka kwa wasamaria wema. Alipokuwa

mzee na bila nguvu zozote, kila mahuluki alimwasi. Alichinjang'ombe,hirinzi

na hayawani wote waliokuwamahari.Aliuza ngozi alizochuna na wanyama wao.

Fulusi zile zilimsaidia kidogo tu.

Dirhamu zilipokaribia kuisha alinunua dawa nyingi na kuzinywa ili

ajiue. Kwa sudi,dada zake walikuja kumsalimia.Walimkuta katika hali mbi:

Wakampa huduma ya kwanza chapu chopu. Alitapika zile dawa zote.

Aliletewamchuzi ili apate nguvu kidogo.Ugonjwauliathiri afyayake

pakubwa.

Baada ya siku chache, dada zake walirudina kumpeleka sehemu

ambayo wazee wasio na wa kuwakimuhutunzwa. Chastarehealiishi aushi ya

mwambo mkuu daima.Alijutamno.Waima," majuto ni mjukuu na huja

baadaye.Sasa natumaini kuwa mtakubaliana nami ya kwamba tamatihuja

uzeeni."


____

____

■ i

022 - TATIZO NYERI

Nilipowasili katikauga wa kuhutubia,Rila insf alikuwachonjoTMafcofiyalipigwana uwanja kukanyagwo. WinguTagHubariTiIioneRciriahevvaniungecfFiarirtumo ghazini. Nilipotika jukwaani,kelelezote zikafifianikakaribishwa namdogo wangu yaaniChifu -msaidiziBwana Mambo

Basi,nikaianza hotuba yangu, 'HamjambojWdnancFTi?MatumamT nyotemkosalama.Mimi hapasina neno lolote.Leohnninafuraha bTnburaHa1<ukutana nyinyiwanakitongojiwenzangu. Mimi nikiwachifuwenu, bila shaka nina mengiya kuamba walakininitazungumzia tuwala nyeti linalotupashida'Humu kayanimwetu."

3hangwe na nderemo ziTisikil<a kish<tkila mjdakayategalnasikioyake nakutulia tulii kama majimtunginikisha nikaendeTea,”TOmwetu ni kuhusu mazingara. Kwanza, mazingarayetuni yapi?Mazingara yetuni vitu vyote vilivyo karibu nasisi, vyema au yibaya! Kwa mfano,maziwaTmabwawa, mapango na chemichemi za maji.

Vofaakuvitunza vitu hivi vyote. Inatubidrpia kuviangalia l<wjakinTrbriahivyo, sisi ndio tutakaosononeka" Adinasi wotewaliteremea.

Nikalinadhifisha ko lililonikketa na kuendelea, "Kwanza tutaanza namisitu. Inafaa kuitunza misttu hii kwani bila misitu hatuwezikupata mvua yakutosha na tutakabiliwa na tatizo jingine lammomonyoko wa udongo. Bila shaka7bila udongo, hatuwezi kupata mlo. Kwa hivyo, misitu ni muhimu sana aushinimwetu, yafaa tuihifadhi.

"Njiamojawapo ya kuihifadhimisitu ni kwa kutoikata miti hplela. MitThutumika kwa kuvuta mvua na tukiikata, matokeo ni kamayfele niliyoyasemahapo awali. Miti pia hutumika kama taa hasa vijinga. Badala ya kutumia miti,tunaweza kutumia matuta ya taa ili tusiimalize misituyetu hakika inaf aakuwekefwalinziwa msitu ili miti isikatwe shelgbela! “

Maziwa pia ni sehemu ya mazingarayetuTTWdzTwaTTuTupmaj]na pia ndiyomazingira yanayowaweka nswi. Bila maji hatuwezikuisHFvyeffrmazingara yawe taibu. Hali kadhalika bila nswi,hatutapatamnoTul" Mahul<uk]isufuf u wakaangua kichekohukuwakiamba kuwa hi kweli" "T

Kishanikaendelea, "Pasi na kuondoaRumbukumbu, hayawanrpia wamo katika’mazingira yetu. Wanyama wamwituniwanafiJa kutuhzwefzaidikwaniKutletecTnchi yetu ngwenje za kigeni. Wanyama wanyumbdhutusaidiakatikaaushi yetu ya kila leo. r

Sina mengi ya kuamba kwanimengin6 tllfaongea sikunyingine, fauka yahayo wabobeajiwa KiswahiliwalrJenga,”cheka ubakizeyal<ehayo, yafaa tuwaze tunavyofanza mambo. Kutoka kwangu nf kwaheriya kuondna!"


____

____


Hakiza mtoto" Hamjambo wageniwote nawatoto wenzangu. Mimi ni mtoto wa umri

wa miaka kumina miwili, nanimetoka baraniAfrika,bara ambalo wengi

husema bado Ii gizani.Katika bara laAfrika na halkadhalikamataifdmengine

katika ulimwengu wa tatu, watotohupitiamagumu yasiyosemeka wala

kuandikika. Ni jukumu la walimmengu wote, hususan kutokamataifa ya

magharibi, kusikia kilio chetu na kutunusuru la sivyo,hakutakuwa na viongozi

wa kesho katika mataifa ya ulimwengu wa tatu.

Katika mataifa ya ulimwengu wa tatu, watoto hunyimwa haki zao kwa

njia nyingi. Kwanza asilimia kubwa ya watotowa ulimwengu huuhunyimwa

haki ya masomo. Wengihgwapati nafasiya kuona paa la shule. Jambo hili

hutokana na mambo mengi kama vile umaskini, upuuzaji na hata matatizo ya

jamiikama vile vita,yafaa ulimwengu uzinduke ujue kwamba, mtoto

anaponyimwa elimu bila shaka amenyimwa nafasi na hakiya kuwa na maisha

mema ya siku za usoni. Tutawezaje kufaulumnamo siku za usoni ilhali

wanaotunyima elimu hiyo ndio wao hao wanaosema elimu ni uf unguo wa maisha

mema? Kumnyima mtoto elimu ni sawa na kumtumbukiza katika lindi la

umasikiniwa milele.

Katika mataifa mengi ya ulimwengu wa tatu, mtoto hunyimwa hata

haki ygkuwg na afya.Ni jambo la kuhuzunisha kuona kuwa serikali na pia

wazazi hupuuza au hata hushindwa kuwapa watotomatibabu.Huu ni unyama

uliopita kiasi.Kwaninimtu aamue kutomchanja mtoto kumkingia ndwele?

Ni lazima wgtoto wapewe hgki zgo zg kupgtgmgtibgbu borg na ya kutosha.

Ni katika bara laAfrika ambapo watoto wasichana hugeuzwa kuwa

wazazi. Maelfu ya watoto wasichana wamenyimwauhuru wao. Wamejipata

wakiozwa kwa wazee waumri sawa na ule wa babu zao. Iwapo kuna sehemu

ambapo binadamu ameonyesha uhayawanina uhuja wake, basi ni hapa. Hebu

. fikiria mtoto wa umri wa miaka kumi na miwilii akilazimishwa kuwa mke wg

mzee wa umriwa miaka sabini.Kweli duniani kuna watu na mijitu.Ole wako

mtoto msichana katika bara lililo gizani la Af rika. Kitambo mtoto huyo aozwe

kwa mzee wa umri tawili, lazima atapashwa tohara.Mshukuru Munguwakfr

ewe mtoto msichana iwapo utanusurika tohara hiyo salama salimini.Wenzako

wengine wameelekea jongomeo baada ya kuvuja damuSitaji wale hujipata

wakiambtikizwa UKIMWI. Huu ni unyama ambao kamwe haustahili kokote

kule duniani. Iwapo hizo ndizo mfla afadhali niitwemkosa mila.

Mateso yawatoto wa Afrika hayakomi hapo. La hasha watoto wengi

wamejipata katika ajira za kila aina. Baadhi ya watoto hao hufanya kazi ili

wapate riziki yao ya kila siku. Hata hivyo,malipo ya ajira hizoni ya chini

zaidi. Si ajabu kusikia mtoto akilipwa dola mojaya Marekanikwamwezi

mmoja na wengine hulazimishwa kufanya kazikama vile ujakazi ilhali watu

wa aila zao ndio wapataomshahara.Si huo ni ugandamazaji! Nchi ambazo

zina vita watoto wavulana hulazimishwa kuwa wanamgambo au wachukuzi

huko vitani.Wasichaha nao hulazimishwa kuwahudumia wanamgambo kwa


____

____

njia moja hadi nyingine. Wengine wawasichana hao baadayehuaqa dunia

kutoka na uwele wa UKIMWI.

Iwapo mtoto mwafrika ataepuka hayo, hataepukamabwanyenye

watakaomtumia katika ulanquzi wa dawa za kulevya na kuavya. Mtoto huyo

ataajiriwa kupeleka dawa hizo kutoka eneo moja hadi jinqine. Iwapo

atgnaswa na askari, hanawa kumsaidia.Aidha kuna mabwanyenye wengine

ambaohuelekezanyavu zao kwa watoto wasichana. Huwaajiriwasichana

hao katika madanquro wanapowahudumia wateja wao wa kiume. Waama

watoto hawa wamekuwa kama mshumaa wanawahudumia wengine ilhali wao

wanajimaliza.

Ni dhahiri kuwa mtoto mwafrika amenyimwa haki zake. Badala ya

kupewa haki yeye hupewadhuluma. Ni watoto wangapihuteseka kimya kimya

mikononi mwa wazazi na jamaa zao? Wengine wameteswa kimapenzi.Yaani

wanana.iisiwa na wazazi,ndugu, wajomba,> nikitaja tu wachache.

Wanapothubutu kufichuasiri,wao hutishwa na hata kuuawa.Ole wako mtoto

mwafrika.

Ukizaliwa ukiwa na kilema Afrika, mshukuru Munguwako iwapo

utasherehekeasikuyako ya kuzaliwa mara tano Wenqiwa watoto walemavu

Afrika huteswa na hutenqwa na jamii zao. Bado watu wengi-Afrika

wanaoqelea katika bahari la upuuzaji.Mtoto mlemavu huchukuliwa kuwa

aliyelaaniwa.Asipouawa, atateswa na kunyimwa haki zake. Wengine hata

hunyimwa haki zao za utengamano.Hawa wanafungiwa.vyumbanikucho

kutwa.

Ni matumainiyangu kuwa walimwengu wastaarabu wataungana

kumwokoa mtoto mwafrika. Asantenikwa kunisikiliza na mzidikumwombaa

mtoto mwafrika.


____

____


_______Nitiraukache baada ya kikwara wakwanza kuwika.Kutokana na baridiya baf u, nilikoga kwa majiyaliyokanzwa.Nilijikwatua kwatu.kwatu lau kipusa.Mwia kiduchu nilikuwa mezani kupata sebeho. Baadaya kushtaki njaa bukrataile, nilikuwa tayafi katika safari ndefu yamashamoani. Nilifungua nyumbana kapiga misamba:-------—Upeoniwa ozinilrwezakuoncrstani. Nyuni walipurukapuraka kwa furahanamikogoyote kwa kutolea Mola shukraniKwa siku njema. Uso wangu uling'aa- kwa furaha.NWiongeza mwendo-Hi nifike haraka kwani nilikuwana hamuna

hamu. Matwana-mosi iliwasili.Wtija walishonana-mle-faadi nikabadili niayai|«;nfiriWnsnnmfnpinyinginp. ilifiknkitunni Mti7ikinlintnknmlp.ndnni

ulinivutia kwenda humo ndani. Ilikuwaimejaasisisi. Nilitafutanaf.osi.na.kusimama kwani nilihofia kungojakikonzo na nisipate gari lingine. Pindi utingoalipopakiamiziqo alidandia na tukanq'oa nanga.

Tulikuwa tumebanana kweli kweli na hatukuonakama ni hoja kwanimuzikiambao kwa sasa ulidunda laumilipuko huko Baghdad, ulituteka bakunja.Abiriawaliongea kwa sauti ya juumadhali.Kelele zilikuwemo mle. Kwa nje, ungedhanini wakristo waHojazibikakwa wingi wa roho mtakatifu______ Mara tu/tulipokuwa tukimtolea utingo nauli, vishindoyilikithirikwawaliokuwa mbefehuku wengine-wakipiga nyendeNilitulia tulinikijiambia,w

Kuna jambo, ukisikia mbiu ya mgambo, si bwerere." Nilipopata nafasi, nilionajilorimbele yetu likiyunfbayumba barasteni. Ajabu nikuwa halikulengabarabara ila Iilienda upande huu na ule. Kasinayo ilitufanya tUone kamajinamizi.Do! Kumbe si ndoto!

Dereva alijaribu juu chini kutamalakiusukani lakini wapi?Gari letulilikwepajilori na kupeuka dafrao.Yakini, kutokanana kule kuyumba,tulilewatewana gari likabingirika mara kadha. Kipindi cha kimya kikuu kilifika.

Mizigo ilizagaa kwenyetariki. Vigaevya vyoo vililemba lami iliyokuwanyeusi tititi.Ngeu yajnajeruhi ilipakaa kote.Baada ya kurudiwa na fahamu,niliona jilori ngambo nyingine. Mwia kidogo, waja walianza kuguna," MguiTwangu!meno yangu! mwana wangu pekee! Mama! Nihurumie, tafadhali!Ubongoumetoka, nisaidieP_______Haya yote yangemchekesha yeyote ingawa ajalini. Kweli, ajali naingejali....... kama sadfa, magari ya polisi yaliwasiii. Sikusita kububujikwa namachozi nilipoona sehemu tupu kamamiguu ikitiwa garini. Kwanza, nikiwa; mlemlenimebanwa baina ya kiti na bodi,nilinyoshamkono nihisi kama mguuniWangu.Abwej/Miundi ilikuwa imevunjika na kulemaza mikono.L

Jambo Id mwisho kuona ni manusura wakipakiwa kwenye ambulensi.Maitizilibebwa katika gari tofauti. Nilipotiwa kwenye gari jingine, nilizirai na kuyaafoo._______Nilizinduka na kujikuta kwenye wadi. Wahazigiwalikuwa na kibarua.Walikuwagangeniusiku kucha. Nilipotuma macho upande huu na ule, nilijiona,,mwenye bahati kama mtende. Wengi waliendajongomeo.Vioja vinginenilivyoviona havielezeki.Yote ni yaRabana. Ingawa ajali haijali, Jalali anatujali.Yakija yake tuyapokee. Wahenga hawakutuvisha kilemba cha ukokawalipolonga kuntu," ajali haina kinga wala kafara


____

____

Mengi yamesemwa kuhusu maisha ya mashambani na yale ya mjini. Mimi

nitayasifu maisha ya mashambani kwani nimeishihuko kwa miaka na mikaka.

Chambilecho wahenga, kila mchukuzihuusifumzigowe

______ Maishaya mashambani ni afadhali ukiyamithUisha na yale ya mjini.

Tukipigadarubiniupande wa mazingira ni bayana kuwa hali ya usafiwa

mazingira mashambani ni ya kuridhisha.Mashambani kuna hewa saf i kwani

hakuna magari na viwanda vingivinavyochaf ua hewa yetu. Jambo hili huchangia

sana katika ile hali ya kudumisha siha za wakaziwa mashambani.

Aidha ni nadra na adimu kama barafu ya kukaanga huko mashambani

kuyaona mabiwi ya takataka yamezagaa kila mahali. Hata hivyo, hilo ni jambo

la kawaida mijinimwetu. Hilo nalo lina athari zake. Maradhikama vile homa

na kipindupindu huzuka kila kukicha.

______ Msongamano na msombano wa watu na magari ni jambo jingine ambalo

husababisha niyachukie maisha ya mjini. Watu ni wengi kupita kiasi na wakati

mrefuhupotezwa wakati wa kutembea kutokana na uhaba wa nafasi. Ni vigumu

sana kuchapa miguu haraka kutokamaeneo fulani ya miji kutokana na

msongamanowa watu. Upande wa magari nivivyo-foivyo. Magari yamekuwa

chungu nzima katika barabara za mjini. Watu hupoteza wakati wao kutoKpna

na msongamano huo. Ukienda mashambani mambo ni kinyume kabisa, watu si

wengi vile na hata magarihayasongamani sana.

Pguka ya hayo, msongamano ulio mjini husababisha ketele za kila aina.

Kunawatu wanaopiga kelele, magari yanayopiga honina karakanani

kunakogongagongwa.Kelele hizo huathiri hizo afya za watu kwa njia moja au

nyingine. Ukienda mashambani, mambo ni shwari.Yaleutakayosikia huko ni

sauti za nyuni, miroromo ya ng'ombe, jogoo wakiwika na koo kutetea.Waama

maisha mashambani niya kupendeza

Chakula tulacho hukuzwa mashambani. Utaona ya kuwa aghalabu chakula

tulachohuko mashambani hutoka shambani mojakwa moja. Mathalanini

mboga. Ukiangalia chakula kiuzwacho chetenihuko mijini, mara nyingi huwa

kimekaa kwa siku mbili au tatu tangu kilipotolewa shambani. Bila shaka si

kizuri kama kite cha shambani. Kumbuka chakula ambacho hakijakaa sana

husaidia katika kudumisha siha zetu.

Ukosefu wa maadili ni jambo jingine ambalo hunisababisha kuyachukia

maisha ya mijini. Mingi ya miji yetu imejaa watu wasio na tabia mwafaka.

Uhalifu pia umekita mizizi mijini mwetu. Wiziwakila aina ni rmyingi, ukahaba,

utumiaji wamihadarati, ukosefu wa heshima namaovu mengineyo. Ingawa

hata mashambani kuna uhalifu na uovu mwingine wa kijamii,kiwango chake ni

cha chini ukilinganisha na cha mijini. Visababu vingi vimetolewa kueleza

msongamano katika makazj kama vile mitaaya mabanda.Vilevile, ukosefu wa

ajira huchangiasana kueneg kwa uhalifu.


____

____


26 - Heri Maisha ya Mashambani

/Aidha mijini hakuna undugu. Watu wa mijini hawathaminiunduguau

ujirani. Ni jambo la kawaida kupanga nyumba mijini kwamuongo mzima

pasipo kujua jirani yako. Je,mtu kama huyoakipatwa na jangaatamkimbilia

nani?Mbona haetewiheri jiranikuliko ndugu wa mbali! Huko mashambani

mambo ni tofauti kabisa. Watu mashambani huuthaminiujirani. Mtu

akumbwapo na janqa, jirani zake humsaidia lakini mjini unaweza kufa njaa

ilhali jirani anavitupavyakula jaani.

Ni bayana kwamba maisha ya mashambani niquia kuliko ya mijini.

Ninatoawasia kwa waleambao wamezamia lulu mijini bila lolote la maana

kuelekea mashambani. Huko watakuwa na maishamapya ya amani, furaha

na tumaini.


____

____

v-t

F

27 - Majuto ni Mjukuu Mwishowe Huja Kinyume

Mamaalikuwa akinisihinisiandamame na watoto wabaya. Hata hivyoniliyapuuza mawaidhayake. Niliyatia masikio yangu komanqo nc nikawa silikiwala kutafunika. LicHaya juhudi za ninangu mpenzi kunishauri na kuniwosia,nilijifanyasikio la kufa lisilosikia dawa wala kafara.Nilizidi kuandamana nawasena wangu ambao walikuwa mikiq ya mbuzi. Walikuwa na ndimichafu nahawakumheshimu yeyote yule. Labda walisahau kuwa heshima si utumwa.Ukweli wa mambo ni kuwamwanzoni sikuwa na tabia mbaya. Hata hivyo,baada ya muda niliwalanda wenzangu shilinqi kwa ya pili. Bila shakakiholewachohupata.

Maskini nina yangu hakufa moyo bali alizidikunipa nasaha./Uizinqatiaj kuwa papo kwa papo kamba hukata jiwe na uwahiudongo ungalimaji.■ Hakuweka kiboko chini kwani alielewa kuwa zunquo la mtukutu ni ufitO:

Nilizitemea mate nasaha zake zote hukunikisahau kuwa kuishikwinginikuona mengi. Nilisahau kuwa mamangu alikuwa ameyaona mengi na bila shakaananielekeza kulikokuwa na mema kwani jungu kuuhalikosi ukoko!

, | Niliyainqilia mambo ya anasa kwa uroho wa uchu wa fisi.Nilisahaukwamba anasa hunasa na raha ikizidihuletakaraha. Nilizidi kudidimia

masomoni na hata nikawa nikishika mkia katika mitihani.Walimu wanguwalijaribu kunionya na kunikumbusha kwamba mwangata mbilimoja humponyoka. Juhudi zao zote ziliambulia patupu na baadhi yaowakaniacha

huku wakisema kuwa cha kuoza hakina ubani. _______________________________ _________________________ Uchungu wa mwana aujuaye nimzazi.Mama yangu hakusalimu amri.

Aliqeuka na kuwa simba kwani alielewa fika kwamba mchelea mwana kulia,hulia mwenyewe. Mambo yalipozidikuwa maqumu pale kiamboni,masahibuwangu waltnishauri tutorokeemiini kwani nyumbani kulikuwa kumeqeuka kuwa shimo la mateso.

Nilijifanya maji kufuata mkondp na tukanq'oa nanga■ kuelekea m.jini.Lo!Kumbe tulikuwa tumetoka kufiwako kwenda kuliwako.nyamalAAamboyalizidi kuwa mawe hukomjini. Kulala na kushinda n jaayakawa

ni mambo ya kawaida kwetu. Ushikwapo shikamana. Tuliamua kuwa mapwaguangalau tu jipatie riziki ya kila siku.________________________ ____ __ ___ ______________________

________ Baadaya mwia fulani, tulikuwa tumehitimu na kuwa wachopozi hodaripale mjini.Nqomaikipiqwa sana hupasuka.Tulitiwambaronina siku zetuarobaini zikawa zimetimia.Ni bayana kuwa mponda hilahuvuna ufukara nanjia ya mwonqo ni fupi. Tulipiqwa kitutu nusura tukatiwe tikiti ya kwendajonqomeo. Mimi mwenyewe nilinq'olewa meno sita, nikavunjwa mkono nokujeruhiwa.jichomo.ja.Wale raia waliotupiqa hawakushuqhulika kutupelekai kituonimwa polisi.Walizinqatia kuwa tayariwalikuwa wametupatia funzoletu. ___________________________________________________________________________________

- I _______ Sikuwa na jingine ila kuabiri gari la kuelekea kwetu mashambani huku?nikiwa na majuto ya firauni.Si wahenga walinena nq'ombe akivunjikaquu'malishonihujikokota hadi zizini? Nilifika kwetu huku nikilia kama mbuzikutokana na maumivu na majuto. Kwa kweli, nilikuwa nimekumbana na f imboi7ya ulimwengu. Maskini nina yangu aliponiona haku jizuia kulia. NilimwombaP ’msamaha na kumwahidikutokuwa sikio la kufa. Waama asiyefunzwa nap- mamaye hufunzwa na ulimwengu na asiyesikia la mkuuhuVun jikaquu. ’


____

____


28 - Siku za mwizi ni Arobain7

______Tulipowasili kwao huyo sahibu wangu Juma, wavyele wake walinilakikwa

mikono miwili. Wakanipatia kiti nikakaa. Juma akaanza kuukanda unga huo

kisha akawakisha nari.Nilifurahighaya nilipoona wakinishughulikia. _________________________________

Alikwisha fanya hivyo gange yote na akaniletea yalemaandazipamo.ja

na chainikala na kunywa. Ilipofika sagkumi na mbili saaza .jioni rafiki huyo

wangu aliniogofya aliponiambia kwamba,"Ukienda nyumbani saahiziutapata

ma.jambazi wakupige krtutu." Kwa sababu nilikuwa kunguru nilisalimu amri.

Ilipotimia saa nne za usiku, huyo sababu kumbe alikuwa amepanqa kuwa twende

tukarbe baitinimwa mzee mmo.ja. Aliponiambia mara ya kwanza nilikataa

katakata.Kisha akaniambia kwamba .jifya mo.ja haliin.jiki chungu, wahenga na

wahenguziwalimaka bila kutupaka mafuta kwenye tako la chupa. Nllimwonya

sana lakini haonyeki. Nikamwambia kwamba tamaa mbele mauti nyuma lakini

hakusikia la mwadhini wala lamteka ma.jimsikitini.

______Kwasababu tulikuwa karibu kulala akaamka bila kupoteza hatasekunde

akaniachakitandani.Nilimfuata polepole kwani polepolendio mwendo.

Tulipowasili karibu na nyumba ya mzee huyo Jumbiri huyo akaparaga .juu ya

ghala lamahindi.Akatoa maquniamatatu bila kumaizi atabeba.je. Nilitoa moja

naye akatoa ingine tukaanza mwendo. _________________________

______Tulif ikisha nyumbani mwake halafu akaniacha huko akaenda kuchukua

ile nyingine iliyobaki. Siku za mwizi ni arobainiwazee wa falsafa walilonga

bila kutuchana nywele kwa mifupa ya samaki.Alikamatwa na firimbi ikapigwa

nami nikashtuka kwnai mbiu ya ngamboinapolia ina .jambo.

______Mwenyewe alimshikwa kwa nguvu na kuanza kupiga firimbi. Mtego wa

panya huingia waliomo na wasiokuwamo.Alieleza mambo mengi aliyochonga

yeye mwenyewe. Dugla kuku halimpatimwewe. Aliendelea kueleza kwamba

wamsamehe lakiniwapi? -

Aliwaombia kuwa tulikuwana yeye wakamwambia kuwa asiyekuwepo na lake

hqlipo. Ndipo alimaizi kuwa majuto nim.jukuu mwisho huja kinyume.________________________________

Niljshangaa nisiweze kuamini kuwa nilikuwa nimeepukana na hatari hiyo. Moyoni

nilimshukuru mungu kwa kuniokoa.

Chambifecho wahenga Mungu Mwenyezihawezi kumsahau mja wake. Siku

yenyewe naikumbuka bara bara. Ilikuwa siku ya Jumamosi.Nilikuwa nyumbani

peke yangu Wavyele wangu walikuwa wamesafiri kwa m.jombangu.Kwa wakati

ule sikuwa na dada wala kaka.

USIKU WA KUTISHANilikuwa ni mimi -kifungua mimba na kitinda mimba. Wavyele wangu

waljiniahidikurudibaada ya wikimo.ja kuisha. Siku.jali sana kwani wazee wa

kalewalikuli kuwa mwenda tezina omo mare.jeo ni ngamani. Nilikuwa nikiachwa

humo nyumbani peke yangu kama mtoto yatima.

..SJ|tfTjilQ.nQpema mama yangu aliamka na kutayarisha kiamsha kinywa.

Aliniamshaili himsaidie kujitayarisha.Mimi sikuupa kisogo wito wake. Nfliitikia

harakana kutoka kitandani. Nilimsaidia na kabla ya saa mo.ja kufika,wote


____

____

wawili walikuwa safarini.Safari yao ilikuwa ya kuvuka mitona ziwa. Lakini

panapo nia pananjia.

Niliwapa mkono wa buriani.Nilirudimakeo nikiwa ninajiruhumia sana

moyoni. Siku hiyo nilikuwa natarajia ardhi ipasuke na kunimeza kwani sikuwa

na furaha. Ilipofika wakati wa jioni niliwafungiamifugo wote na nikaanza

kutayarisha kijio.

Nilitayarisha wali na kitoweo haraka haraka.Chakula kilipokuwa tayari

nilikipeleka sebulenina kukiandaa mezarti. Nilipoiwasha taa sikuweza kula

hata kidogo. Nilikiacha chakula na kwenda kulala.Nilikuwa ninatetemeka

na kusht.uka bure bilashi.

Nilijawa na woga mwingi kwani nilikuwa ninadhania kuwa kuna binadamu

anayenichungulia. Nilikuwa na woga kama kunguru.Nilijibwagd kitandani

mwangu na nikaamua moyoni liwalo liwe.Nilijaribu kusahau lakini wapi.

Hapo kitandani nililala usingizi si wa pono, si wa mang'amu ng'amu.

Yaani kusema ukweli sikuweza kupata hata lepe la usingizi. Nilikuwa

ninataraji kuona asubuhi lakini wapi kuangalia saa yangu ilikuwa ni saa tano

usiku.

Mara

wazama hawakwenda segenege ja soksiya kiwete walipopasuambarika ya

kwamba Iisemwalo lipo au laja.Sauti hiyo ikaamrisha niufungue mlango.

Nilikondoa macho yangu niweze kuona kinachoendelea lakini wapi!Hfdko

nilikuwa nikitafutapaka mweusigizani. Nilipokutyaninatoka kitandani

nilishangaa kuona kitu kama fuvu la mtu. Mara aliru3habakora na kunipiga

mkono wangu wa kulia.

Niliteremka polepole na kuichukua shime yangu. Hapo nilimfyatua

kichwanina kuanguka chini kwa kishindo. Saa hiyo ni Iiupata wasaa wa

kumwumiza. Ingawa alikuwa katika hali mchututi nilimwongezea viboko.

Hapo nilikuwa nimeshtuka kwani sikujua alikuwa peke yake au ilikuwa

genge.Chambilecho wahenga, kidole kimoja hakivunji chawa. fA'ara kikosi

cha polisi kiliwasili na kumbeba hobela hobela. Ndiponilishangaanisiweze

kuamini kuwanilikuwa nimeepukahatari hiyo. Moyoninilimshukuru Mungu

nikasikia sauti ya binadamu. Sikuamini macho yaligu. Wahenga

kwa kuniokoa.


____

____


029 - Siku ambayo Sitaisahau

Walimu wa shule yetu walipanqa siku mo.ja ili wanafunziwaliopata alama

.juuyamia nne katika mtihani wa kitaifa wapewe tuzo.Mimi nilikuwa

mmo.ja wao. Nilikuwa na alama mia nne themanini na mbili katika mtihani

huo.

Siku yenyeweilipowadiani Ii j ipamba ni kapambi ka. Ni I ivaa mavgzi yangu

yaani sare ya shule yaliyokuwa yamepigwapasi. Wanafunzi wote waliokuwa

.wa darftsa hilo waling'ara kama mwezi.Kutetayakini,hatukupqtoalama

hizo kwa urahisi bali tulisoma kwa bidii ya mchwa kwani tulifahamu kuwa

'Wahenpa hawakutupaka mafuta kwa mgongo wo chupq walipotafakari"

mtakacha mvunquni ni sharti ai'name."

Mwendo wgsaa sita adhuhuri,mgeni wa heshimaaliyekuwo mkuu wa elimu

katika wilaya yetu aliwasili.Wanafunzi wote wali.iawa na furaha mpwito.

Mkuu huyo alikuwa mwenye tumbo kama kiriba nomweusi pipipi.Yeye

alikuwa na uparamkubwa.Walimu na wazazi wdlimkaribisha kwa shanqwe

nanderemo.

Baadaye, tuliketi chini na kumpiqia Rabuka dugkwaniw mwomba Mungu si

mtovu."Kisha mwalimu mkuu alianzakusema,"Nitawaitawaliopatamaki

juuygmia nne."Aliendelea,"Aliyekuwa .juu zaidi anamaki mia nne

themanini na mbili." Niliposikia kuwa ni mimi nilionqoza, sikuamini macho

yangu. Macno yglinipesapesa namatumbo kunichezachezo. Nilipiga milundi

hadi kwenye .jukwaa. Nilipatiwa zawadi ya vitabu kumi na viwilt, kalamu ya

risasina kalamu ya wino.Wanafunzi wglionifuata waliitwawote kwa

pomo.ja na kutuzwa kiJa mmo.jq.Baadaye, mgeni wa heshima alisimama.

Alianzia hivi,”Hamjambo nyote. Sababu ya ku.ja hapa, ni kushuhudia

wgngfunzi waliokuwanambarimo.ja katikawilayahii." Watu wote

walishangilia.

Fauka ya hayo; alisema,"Sasanaona mna.jug" mtu huvuna alichopanda."

Wgngfunzi hawa wamevuna walichokipanda kutoka darasa la kwanza hadi

langne.Hgpo mwgkgniwgtg.jiungg ng kidoto chg kwgnzg katika shuleza

upili. Walimuwashule hii naonawali.iaribu .juu chini ili wanafunzi waupite

mtihani huo".

Aliendelegng kusema."Sasa wanafunzimtakaoingia darasa lanane,

inawapasamtie bidii kwani mwa.iua,"mcheza kwao hutuzwa". Sisi sote

tunatakamvun je rekodi ambayoimeachwa na wanafunzi hawa.Nyinyi

wanafunzi ambaomnakwenda katika shule za upili, idumisheni adabunamuendelee kusoma4<wa bidii."


____

____

030 - Siku ambayo Sitaisahau

______ Nilipozinduka nilijikuta nimelala chini ya mti katikati ya msitu uliojaawanyama wa kila aina.Sikuwa na .jingine ila tukuanza kuwatazama wanyamawaliokuwa wamenizinqira mmoja hadi mwingine. Baridi nayo ilfl$jwa ikuvuma 'V.vizuri ungedhani ni msalaringa uliokuwaumeonqezwa kwenye pilau na kuufanya \uwe mtamu zaidi. Nayo siku ilikuwa niemohuku ndeqe wakiimba kwa sautizaonbroro za mwewe Na malaika woKtungia mashairi na nyimbo zakumttiftuzaJalali Miterezi kwa macheohayo mema. Kwa kweli siku njema+nKmfetonamafungutidbakari.

IKkuwa ni pilka -pilka zahapo janomachweo za kuchiinqokondoo waabuyangu ni I ipo jikutonimejitosa kwenyebohari la usingizi wapono.

Wanyama hao kama vile thui. simba no fembo waliufanya mtima wangukudunda du!du!du! ja magoma ya chakacha. Basi mmo.ja wao aliyekaa kamatumbirf lakini ni bonge tomtualijitokeza ili tuanze kupambona kufa kupona.Nilishikwa na bumbuazi kwani tangu I ini mnyama akaongeona wenzake.Niliiftyga kibwebwe na tukaanza kurushkwva makonde gmkali nadude hilo.

bnvuu,pqndikizihilo la mii lilinikaba koo uflqedhani tukoukimrronikatika jumba la mieleka. Nilijlkaza kisabuni kuona kwambaIfmeniocha lakini sikufuadafu kwani rai zangu zilikuwachache mithili yamduckf mdogoanayeishi mchanganK Mara HBnitupa chini pui tilitttamagegoyake ili linimeze.Mpango wao ulianguka kwenye ziwa la chukuliwa nachechelenilipolipigakwa jiwekubwalenye uzito wa chungu furiko na likaanguka chinikachl r _________

Nilitakakupiga mbio lakini mambo yalikuwa yameniendegseqemnegekwani lilinitega nanika.jikuta kwenye bahariya damu kwani kichwa chanqukilikuwa kimechubukangozi. _______________________________Mara ya thenuni, lilinikaba koo tena hata nisiweze kupumua ila tu

kulikondolea macho ja aliyekuwa anapeana mkono wamarahaba.Sikuwa najingine ila tu kupiga Simu kwa mahuluki waliokuwa wamenitanqulia kwqmatilaba mahasusiya kuwqjulishakuwa mie yu barasteninaja kwa moyomkunjufu na wanikaribishe kwa mikono thenun.

Hapo ndipo liliamua kwenda kunifanyakitoweo kwa kunitupa kwenyeshante yake na kwa mwendo wadalji dalji namadahiro lilianza mwendokuelekea kwake manyumbani. ____________________ ...

Lilitembeaguumosi guupili kwa mwendowa aste astehuku mimi nikishikatama na kuanza kuwaza na kuwazua.jinsi ya kulihepabonge hilo la mtu,,HatahivyoRabukaSiAthumani.______ Defa tu kwa sauti ya huzunina huruma niliomba liniruhusu niendeuani

kwa angaa dakika wahedihivi. Liliniruhusu na mara nikachukua pijo nambarimguu niponye na kutokomea losho.Lili.jaribu kunifuata lakini wapi kwaninilipiga mbio ungedhani ni paa aliyekuwa amebumburushwa au ni mbio katikamichezo ya Jumuiya yaMadola.______ NiJipof ika mastakimuni,nilipigamirundihadi chumba changu cha kulala

na baada ya kupiga magaoti, nilimpigiaRabana Muterehemea dua n jema lakumshukuru kwa kuokoa hishati yangu na pia jahazi lililokuwa linaelekea

kugonga mwamba na kuzama jii! Kwa kweli Rabii hamtupimja wake.


____

____


031 - Harusi ya Mwaka

Harusi inayozungumziwa hapa ni ile iliyokuwa kati ya Bw. PeterMwangi na Bi Tabitha Mungai. Harusi yenyewe ilifanyiwa katikaKanisa la Kianglikani la Mtakfltifu Mariko katika mtaa waWestlands. Maraf iki na jamaa walianza kumiminika katika uwanjawa kanisa hilo mwendo wa saa tatu asubuhi. Wengine walikuwa niwale wapiga picha wanaojulikana kwa jina maarufu paparazi'. Waphuitwa hivyo kwa sababu hupiga picha bila kuambiwa na baadayehukuuzia.—

Baada ya kusubiri kwa muda si ayami, msafara wa magariulionekana kwa mbali. Hapo ndipo watu walipagawa, wakaruka nawengine kuanguka wakikimbia kuwaona maharusi na wapqmbe wao.Maharusi wakalakiwa kwa shangwe na nderemo. Kasisi mchungajialiwaelekeza kanisani wakaketi.

Mara kasisi akasimama na kuanza kuongttza /badq ya harusi.Waumini, jamaa na marafiki waliimba nyimbo kwa furaha binburaha. Ukaf ika ule wakati ambaokUa mtu aliungojea - kulishanakiapo na kuvishana pete. Kasisi akawaita hapo mbelena kuuliza,"Peter, uko tayari kumpenda Tabitha katika maisha yako yote?"Peter akajibuH Ndio niko tayari". Kasisi QUrudia maneno yaleyalekwa Tabitha naye akajibir vivyo Kivyd. froda ya.hapo watuwalufumukana kuelekea kwenye karamu iliyokuwa imeandaliwa

nyumbani kwa maharusi.

Huko nyumbani kwa maharusi chakula kilikuwa mzo na cha kila

ainati. Nyama za ng'ombe, kuku na mbuzi zilikuwapo. Vinywaji kamavile soda na sharubati, vyakula kama vile wali, ’mukimo', chapatina ugali vilikuwepo. Watu waHkula shibe yao. Hiyo ilikuwa harusiya kufyid zaidi ambayo nilishuhudia. ____________________


____

____

032- - Insha ya Kumbukumbu

MKUTANO WA WALIMU SHULENI:JULAI2010

WALIOHUDHURIA:1. Bw. Vincent Mutitu -Mwalimu Mkuu

2. Bi. EuniceWanja-Naibu wa Mwalimu Mkuu

3. Bw. James Karanja

4. Bi. Rose Achieng1

5. Bi. Angela Muthoka

6. Bw. Hillary Mwiruri

7. Bi. Mercy Muhia 5......

8. Bw. Robert Ndungu 1

WALIOKOSA KUHUbHURIA1. Bw.John Kinyanjui _______________

2. Bi. Ann Njoki ___________________

WALIOTOA UHURU:__________________________________________1. Bw. Tevin Mulavu -alikuwa safarini" 1 ' ■ ” 1 < — - - - - - - - - - - - - - - - - . . . . . . . . . . . . . . . — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ■ ■ — - - - - - - - - - - - - - - . . . . j . . . - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. Bi. Editor Mogore -aliyekuwa mgonjwa. ____________________________________________

AJENDA 1: UOVU WA NIbHAMU SHULENIMkutano ulianza saa 8-00 kamili kwa maombi yaliyotolewa na Bi. Lucy.

Baada ya hayo, mkutano ulianza huku mwalimumkwu akisikitikia hali ya

juu ya utovu wa nidhamu hasa katika madarasa ya sita hadi nane. Visa

vya utovu wa nidhamu vilivyotajwa ni kama vile utumiaji wa dawa za

kulevya, uvutaji sigarana utumiaji wa lugha chafu.Walimu wote

waliaf ikiana kukomesha tabia hii. ,,

AJENDA 2: UZEMBE MIQN6QNI MWA WALIMU ____________________________________Mwalimu mkuu aliwaonya walimu ambao hujikokota wanapoenda darasani.

kuwa watachukuliwa hatua. Kujikokota huko hupoteza wakati wa __________________________________

wanafunzi. Walimu waliaf ikiana kubadili mienendo yao. ___________________________ ; ____________ -

Kwa kutokuwa na hoja nyingine za kujadiliwa,mkutano ulimalizika saa

10:30 jioni. ___________________________________________________>_________________

Mwenyekiti

(Sahihi)

Katibu

(Sahihi)


____

____


INSHA MUFTI

MTUNGOWAKWANZA 2007

JoyceAcW\eng,Shule ya MsingiUhuru,S.L.P 1187.BuruBuru.Nairobi.14/11/2007

Rafiki mpendwa Pamela,Habari yako? Natumaiya kwamba uko sawana piau mzima mithili yakigongo. Mimi

niko salama salimininaninaendelea vizurina masomo yangu.MathumUni ya kuandika huu waraka ni kukujulia hali nanikuelezea ninavyoendelea

na maisha huku shuleni baada ya kuhama kwako. Chambilecho wahenga,: barua ninusu yakuonana."

Kama nilivyokueleza awali, nataka kukufahamisha ninavyoendelea shuleni kinagaubaga.Jambo la kwanza ambaloningependa ujue ni kwamba tumeletewa mwalimu mgenibaadaya Bw. Otieno kustaafu. Mwalimu huyu anajulikana karrfaBw Macharia.Yeyeni mwalimumpole na mwenye heshima. Waama walisema wahenga, heshima si utumwa. Ni mweusitititimithili yamakaa. Ni mcheshina punde tu anapocheka utapata nafasi ya kuyaonameno yake ambayo ni meupe pepepe, theluji kando.Jambo la pili, niko ha furaha isiyo nakifanikwa sababu mimi ndiye kiranja mkuu wa shulebaadaya walimu kuona tabia zangu njema. Wahenga na wahenguzihawakutuchana nywelekwa mfupa wa ngisi waliponadi ya kwamba chema chajiuza kibaya chajitemebza. Isitoshemcheza kwao hutuzwa.

Jambo la.tatu ni ya kwamba shule yetu imepakwa rangi upya. Tulikuwa tumezoeakuta chafu lakini sasa shule yetuinameremeta metumetu nyota kando.

Wahenga hawakutuvalisha soksi za glasiwaliponadi, "Pasipobudihubidi." Wanafunziwa darasa la nanehawanabudi kutokashuleni sa moja jioni kwaniwadhubaki shuleni kwaminajili ya kufanya masomo ya ziada.

Sind budu kumalizia kwa kusema ya kwamba tunajitahidi sana katika masomo yetuchambilecho wahenga "mvumilivu hula mbivu."

Natumai nawe pia utaniandikia barua hivi karibuni.Nisalimie wavyele wako na pia dada yako.

Ni mimi wako

x.


____

____

MTUN60 WA PHI 20Q7

EuniceKadzo,

Shule ya Msingi yaKahawa,

S.L.P. 10479,Nairobi

14NOV, 2007..

Kwa sahibu mpendwa Rodha,

Natumaiuko buheri wa afya na mzima kama kigongo. Hapa Nairobi wavyele wangupamoja na ndugu zangu wako salamanawanaendelea vizuri. Tangu tulipoachana na wewenimekuwa nikiendelea vizuri na masomo yangu. Nilipelekwa katika shule nyingine ambayoni nzuri zaidi kuliko ile ya kwanza. Najikaza kigabuni na kutia bidii masomoni kama mchwaili mwishowe nivune nalichopianda na kama ujuavyo mtu huvunaanachopanda nami bilashaka nitavuna mazuri.

Mimi huamka asubuhina mapema jjabla jimbihajawika na kuanza masomo yangu.Sifanyi mchezo ambao nilikuwa nafanya hapo await kwa maana, niligundua kuwa dunianihuwezi kufanikiwa bila kutoa josho lako mwenyewe kama walivyosema akina baba etukuwa mtegemeacha nduguye hufa maskini nami sitakrkufa maskini hohe hahe.

Babaalininunulia vitu virigivya kuchezea na isitoshe alinunua tarakilishi ambayomimi huitumia kama m'nasoma. Nilijiungena klabu cha vijana ambacho huwasaidia watuambao hawajiwezina piawalioathiriwa na ugonjwa hatariwa ukimwi. Kna jumasisihuwatembelea na kuwahimiza jinsi ya kuishi na ugonjwa huu.

Wakatimwingi, mimi huenda maktabdnina kupitia vitabukadHEKwakadha kwanimtaka cha mvunguni sharti ainame na wala sio kusimama wima kamaasjffii jela.Nilijaribukuwatafuta maraf iki wengi wa kukaa nao na nilifanikiwakumpatamThoja tu! Lakiniwewendiye rafiki yangu wa chanda na pete,kufa kuzikana na isitoshewazazi wetu wanaishikaribu kama pua na mdomo. . s

Ulemzinga wa nyukiumeendelea na una nyukiwengi na wao hutengeneza asali ambayomimi huuza na kupata ngwenje za kutumia kununulia vituvyangu mbalimbcrfi. Nilikuwcflhafuraha mithili ya taisa aliyeweza kujifunguamapacha mwezi uliopita kwa kiibukanishindi -katika mashindano ya kuimba mashairi. Nilikuwa mwanafunzi bora zaidi katikamkoa wetu.

Mimi kama mmoja.wa vijana nilijiunga namarafikiwenzangu kupingqutuffiiziwamihadarati na ngono kabla ya kufunga ndoa. Tuliandamana pamoja namabangbrijiaRikwajuma moja. Vijana wengi walijitokeza na kutuunga mkono na pia chifu wetu alitupa mkonowa tahania kwa kazi nzuri. SinaVnengiya kusema bali ni kukuhimiza utie bidiimasomo.Natumaini tutaonana hivi karibuni shule zikifungwa na pia uwape wazazi wako mkono waburianipamoja na nduguzo.

Raf ikiyo wa chanda na pete,

Eunice kadzo.Rodha Rehema,S.L.P. 0079.


____

____


KULA KUTAMU, KULIMA MAVUNE:

Kila Jumdmosl mimi hurauka na kudamka alfajiri na mapema.-Wakati huo, mahali pa utusi

utusi panatawaliwa na kutamalakiwa na ucheachea. Kibaridi shaddidi chakufisha panzi

huwa kimezagaa na kuvavagaa. Mwili hinitetema temtemmathalan kifarangachakuku

kilichonyeshewa na mvua kidindia. Mimi hukeng'etwa na kutafunwa tafutafu na bar id i.

Licha ya hayo mimi si mwendaguu, chambacho wavyele ajizi nyumba ya njaa. Achanilkaye

nampini hafinjaa.

Baada ya kujihimu na.kujilawa mapema’hivyo,huanza kubukuamabuku kwa satua na

huluwa. Ninaungojeakuufanyu mtihani wangu na kuttmu na muhitimudarasa la nane hapo

mwisho mwa'-ani. Harakati namikakati ya kudurusu huendelea kwa saa mojamtawalia.

Nia na azma yangini kuukwant)urana kuukokonoa mtihani huo. Zana za vita ni silaha.

Nimejazapiaka langu mishale yenye liga kupambanana nduli huyo.

Shamshi linaponawa uso hucha na kuwakweupe pepepe. Umande naakungu huwa

vimeyeyuka katika hewa yabisi.Meno huyapiga mswaki, huyasukutua na kutema masuo.

Kisha huelekea hamamunikwa radhafazq asubuhi. Hunawa usona kuyaondoa matongo

matongozoni. Huzifagilia mbali keya zilizokita mizizi nguyuni. Naam,huwa sdf i bin nadhifu

hukunikiunukia jaruhani.

Kisebeho huandaliwa mwendo wa saa mbili na ushei. Huo nao-huwa-walti aula

kwani hustarehe"na kusabarehakwa staftahi iliyonoga nakuhomolewa.HUbiffak&u

wakubwaku kama shumndwa mlaffi asiyeteua nyamafu walanyamcrchinje.Husarabffchai

ya mkandaa kwa muhogo wa kupwaztt. Humega na kunyofoa bofulo iliyopakwa na kusfftibWa

ukiwa nyuki. Piahakukosekani pipnna kaukau za kumumunya nakugeaeda.Shibe mwana

malevya, njaamwana malegeza. .

Sisi tuwakulima tangu jadi na jadi. Tunaloshamba maddal basari.Mimea kama nyanya,

kitunguu na kabichihukuzwa kwa wingi shambani petu. Konde ndilo msingi wa rasilimali

katika kutupatia malighaf i ya viwandani. Huchanika na mapinimgundani nikitiambiya au

mifuo ya kupanda mbegu au kautika miche. Amairhfrhushitadikutwa, hadi jua lamtikati.

Kishuka huandaliwa kuko huko shambani.

Maharibi yfcmapojiri huwa nimechoka tiki. Huelemeanyumbani napakacha la matunda

kuwauzia wachuuzi rejareja. Hakika Jumamosi shamshi huchwa bila ya kujua. Labda kwa

sababu ya kukukurika kakara!


____

____

«

MSAMIATI1.Twaliwa na kutamalakiwa -chukuliwa na

2. Zagaa na vavagaa -Enea kila mahali

3. Nyesha kidindia -Nyesha bila kupuSa

4. Mwendaguu -anayekata tamaa

5. Jihimu najilawa,Rauka na damka -amka mapewa

6. Kutimuna kuhitimu -kufikia kiwango fulani cha elimu na kuft#uvyema.

7. Kudurusu-Kujiandaa kwa mtihani / fanyamarudio

8. Mtawalia -mfululizo, bila kupusa

9. Kwangura na kokonoa -Pata kila kitu katika mtihani

10. Hamu na raghaba -Tamaa kubwa ya jambo

11.Zana za vita ni silaha -Ukitaka kufanikiwa katika jambo jiandae

12. Riaka -Ziaka, kifaa cha kuwekeamishale

13. Liga -sumu

14. Shamsi kunawauso - linapoucha, kupambazuka

15.Masuo-majimachafu yanayotemwa baada ya kusukutua kinywa

16.Matongo -uchafu wa machoni, baada ya kulala

17. Keya -mipasuko /nyufa katika nguyu aunyayo

18. Aula -bora, njema, nzuri

19. Kupwaza -kuchemsha, kutokosa /

20. Kusiriba -kupaka kmrangi, mafuta, uki

21.Maddal basari -shamba kubwa, bahariya shamba

22. Shika moto -kuanza mara moja

23. Jari moja -filihali, hapo na hapo

24. Malighaf i -maliduni ambayo badohaijatengenezwa bidhaa muhimu

25. Choka tiki! -kuwa Hoi kwaucHovu

26. Huelemea -hujikokota kuelekea


____

____


JINAMIZI LA KUTISHA

Nilikuwa nimekanyaga chechelena kupotea njia. Nikavogomea msituni.Sikufa moyo.Heri kufa macho kuliko kufa moyo. Matumaini makubwana sala za kila siku zilistawishamiche ya uvumilivu katika nia ya dhamira yangu. Moyoukapata nguvu na kuwa imara kamangome ya nabii Isa.

Nilishinda nui zote shakawa katika ziara hii. Ndwele zilinitafuna tafutafu. Njaailinisokotatumbo. Nyota ilinikereketa koo kama msumeno. Sikupata walau tone lakubundisha koolangu. Baridi shahidi ilinikeng'eta mifupa. Mwili ulishikwa na kibibi ukafa ganzi.

Ngeu yangu ilizizima kama barafu lakini sikujaliwala kubali.Nilishitadikusharidina kusongambele kama jeshi la wokovu. Nyakati za mchana shamsi ilikuwa kali kamanari. Hewailichemka kama tanuri. Nilitokwa na jasho chapachapa jamwele wa shihinikizo la damu.Lakini nilivumilia kwani mvumilivu hulambivu.

Baada ya mwendo mrefuwa shaharina shuhuri, sudi ikanisadif ia. Nikaona katika upeo wamacho bahariya jumba. Lilikuwa limejengwa kwa miamba, na lilikuwa likifuka moshi mwingikwenyedohani. Nikimaizipalipo na moshi pana moto.Kikagitagita kulikaribia kwani ukubwa

wake haukuwa wa kawaida.Kwa mithaki sharuti liwe jumba la majitu.

Usiku nikashindwa kuvumilia. Washindwaoniwaume na mata. Afadhalinife katika jumba

lenye moto kuliko kufa kwa baridi. Asteaste nikitambaa jamnyoo afanzavyo.Kunyata

nikaendelea,kama luja atendavyo. Mchachato mchachato, fpwendo wangu wa kuvizia.

Nikiogopa vimoto, ambavyo vyaningojea!

Mara vishindo na kutetemeka kwa ardhivilisikika.Rihi mbi ya majitu ilizagaa kila mahali.Kukuru kakaral Kukuru kakara! Majitu yalipanga moza na kuandomana mpororo had jumbani.JalaliWahidlKukabiliana na majitu ni kama kutia kichwa chako kinywani mwa asadi.Yarabi stara! Nikamlingana Kaharianikwapue kutoka kwa kahati hiyo.

"Mff! Nasikia harufuya binadamu!" Jitu moja likalonga. "Mff! Nasikia pia!“Mff! Nadhaniunasema ukweli." Jingine lenye machomatatu usoni likalumba. Kisha majitu yakaanzakukukurika kakara kunjfanya asusalEwe msomaji unaweza kukisia nilivyohisi. Hapakuwana chamsalie mtume wala nabii.

Kukimbia kwanguhakuwezi kuelezeka. Kama niliponea kujikunguwaa na mwamba,ni awanaya Rabuka. Hakuwa tnuawana anaakili yangu. Si kutazama nyuma huko mara kwa mara! Sikupapatika huko! Mradi ikawasinema. Nilishitadikusharidi kana kwambaibilisi kaniandama.Maranikateguka na kuanguka pu! Muhula huu ndipo nilipozinduka. Nikajipata samadarlni.

Afadhali 1iii ilikuwa ndoto.


____

____

MSAMIATI.

1.Kanyagachechele -kupoteanjia ,

2. Kuvogomea -kupotelea mahali

3. Nari -moto

4. 5fhinikizo la damu -uwelewa damu kumwenda mtu kasi

5. Suai -bahati njema

6. Fula -kutoka kwa moshi mahali fulani

7. Dohani -mahali unapofukia moshi katika nyumba

8. Nikagitagita -nikachelea, nikaogopa,nikashikwa na wasiwasi

9. Afanzavyo -afanyavyo

10. Kunyata -kunyata, tembea kwa ncha ya vidole, bila kelele

11.Mchachato -mwendo wa taratibu bila kelele

12. Rihi -harufu

13.Mbi -mbaya

14. Kukurukakara! -Fuo, ghasia, vurumai

15. JalafiWahidi! -Mungu wa pekee

16. Anikwapae -Aniopoe

17. Likalunba - likasem kwafcujibu

18. Asusa -chakula kidogo kisichoshibisha,huliwukuleta hamu.ya kula kwenyfcwc

19. Kujikunguwaa -kujikwaa, kujigonga kwa kitu

20. Mauwawt -msaada, auni

21. Samadari -kitanda cha mbao

Jifundishe methali ambazo zimetumika

1.Washjndwao ni waume na mata

2. Palipima moshi pana moto.

3. Mvurflilivu hula mbivu.

4. Heri kufa macho kuliko kufa moyo. '


____

____


MAISHA NI UKUN6U LICHOMOZAPO JUA LA MAUTI.HAYANA BUDI KUTOWEKA

Shamsi lilikuwa lamtikati. Nilikuwa katika kuziambuanguyu kuelekea kiamboni kutoka

shuleni. Kote janibuni kulikuwa tuli na tulivu, mavani kando.Ghubari jekundu liliendelea

kutifuliwa na upepo. Iminikashitadikupiga ndago kwa misamba. Jekejeke chapachapa

lilikuwa likinichiririka chiriri.Nikasakarika kwanyota kama jangwa la Kalahari. Hakukuwa

walau tone moja lakubundisha koo langu.Nilijikaza kisabuni nikamaizimbwa hafi majiakiona ufuko.

Muda si ayaminikawasili nyumbani. Nyumbani tulikoishi,hakustahili kuitwa nyumbani.

Tulisakini mtaa wa /Mnobe. Jina lililosadif u hususan. Vijumba vya karatasivilisongamana

na kulaliana kama viota vyamizingi. Rusurusu za uchafu uliojaa uvundodebwedebwezilijaa na kujazana.Huo kama si ukata ni nini? Kwa yakini utashi wa sina sinani. Jungu la

mavina mkorogwe.

Kilango cha kijumba chetu kilikuwa hakijakomelewa. Idhibatiwanuna wanguwalunguzihawakuwa mbali. Niliingia ndani na kujipwetekakigodani, Nikachota majimtungini na

kukamia kata yote tumboni. Katika hali yauhawinde kama wetu, kupatakishuka kulikuwa

tukizi kama barafu ya kukaangwa. Tulikula chajio tu, baada ya nina kurudi muhula wa

magharibi kutoka kuchuuza sorriba jijini.

Shibe mwana malevya, njaa mwaa malegeza. Uchovu, mavune na njaa vilianza

kunitambalia. Matongozi yakaniwia mazito.$onezi ikaanza kunitambalia taratibu falau

hombwe atambaavyo.Ghafula ya binbaru, ukemiukapasua hewa. Sijuinilivyotoka ndani

kwani nilijikuta nje! Macho kayakodaa kima kama mwivi aliyefumaniwa akiviondoa vya insibila idhini. Usingizi ukanitoweka tamathali ya umande wa asubuhi jua linaponawa uso.

Nje kulinikaribishamfarka kabisa. Kila kiumbe kilikuwa mbioni. Si watu, si mbuzi, si

kuku,si vototovikembe. Chochote chenye uhaikilishitadikuyanusuru maisha yake, Upande

wa chini wa kijiji ghubari jeusi la moshi lilitanda na kuzagaa angani. Pafukapo moshi pana

moto, nacheche akilia mfiche kuku. Mioto hii isiyo tahadhari lilikuwa tukio la kawaida

hapo Mnobe. Chanzo na kiini chake kikiwa giza totoro.

Nilijitoma gengeni petu na kuokota cha kuokotwa.Vitabuvyangu, sufuria,magwada

matarutaru na vifaa vingine duni.Mtu hujikuna ajipatapo Moto huoulikuwa ukichoma

kwamrindimo mkali. Mipasuko kama ya baruti ikihinikiza hewakaribu kupasua masikio ya

waja. Moshimweusi pi, falau kizimwiliulitamalaki na kutawdla hewa. Kijiji cha Mnobe

kikachwa, mchana wa saa nane alasari. Ukistaajabu ya Musa..............................................................

YaRabi Stara! Umbu zangu wako wapi? Rabbil alamina,wasije kupatikana na kahati hii.

Nilimlingana kahari awe amewanusuru. Nilianza mwendo juuna chini kuwatafuta lakini

wapi? Jalali hamtupi mjawe.Karandinga za polisi na ambalanzi zilifika baada ya saa

mbili. Kweli auniniauni hakuna auni duni. Moto ulizimwa halafu. Manusurawaliwahishwa

hospitalini. Maiti wakapelekwamakafani. Miongonimwa maiti hao umbu zangu walionekana,

weusi ti, kwa kuchomeka. Nawalinganiakudusi azilaze roho zao pema peponi.'


____

____

MSAMIATI

1.Mtikati -Adhuhuri

2. Nguyir -Nyayo

3. Janibu -Pande zozote zile

4. Tuli na tulivu -Shwari

5. Ghubari -Wingu la uvumbi

6. Kupigandago - tembea kwa miguu

7. Kusakarika -hali ya kuona kiu

8. Nyota -kiu

9. Kubundisha koo -kukata kiu

10. Jikaza kisabuni -vumilia

11.Mbwahafimaji akiona ufuko -palipo namatumainimtu hafi moyo

12. Sakini -kukaa, kuishi

13.Mnobe-mkata au maskini

14.Mizingi -aina ya ndege wenye viotamahali pamoja

15. Rusurusu - rundo kubwa, mlumbuko

16. Debwedebwe -harufu mbaya

17.Wanuna-ndugu zangu wadogo

18.Walungizi (mlungizi) -anayekufuata katika uzazi

19. Kigoda -kiti chamiguu mitatu

20. Kukakamia -kunywa kitu kiowevu bila kupusa

21. Uhawinde 1 umaskini

22. Kishuka-chakulacha mchana

23. Shibe mwana malevya, njaamwana malegeza -asiye na chakula nimvivu

24. Mavune -ulegevu kwa sababu ya uchovu

25. Kunikeng'eta -kuumwa na njaa

26. Gonezi -usingizi

27. Hombwe -aina ya konokono.

28. Insi -birladamu

29. Mfarka - tofauti kabisa

30. Vikembe -vidogo

31.Cheche akiliamffche kuku -ukiona hatari jinusuru

32. fienge -kibanda kinachotumiwa kama nyumba

33. Magwanda matarutaru -maguo yasiyo maana

34. Mtu hujikuna ajipatapo-bidii ya mtu ni kulingana na uwezo wake

35. Mrindimo -mvumo aU sauti ya moto

36. Hinikiza - jaza na kuenea mahali

37. Eusipi! -Eusi sana

38. Kutamalakina kutawala -kuwa chini ya utawala au uwezo

39. Karandiga -magari ya polisi

40. Aunini auni hakuna auni duni -msaadawowote japo kidogo usiubeze

41. Makafani -chumba cha kuhifadhia maiti

42. Kudusi -Mwenyezi Mungu


____

____


MTAKA CHA MVUNGUNI SHARTI AINAME

Methali hii inamaanisha kwamba ili mja afanikiwehana budikujitahidi. Methali nyingine

yenye maana sawa hususan nahino ni; mvumilivu hula mbivu na nyingine nyinginezo. .

Bila stahamala na uvumilivu mambo hayaendi. Uvumilivundiyo siri ya fanaka na ufanisi katikaaushi ya adinasi yeyote yule.

Ama kweli, subira ni ufunguo wafaraja ; -

Vidokezi vyangu vya awali vinaelekeza dua langu kwa mwanagenzryeyote yule..Mwenye

nidhamu ni intidhamu ya kina kirefu. Anayeambiwa akaambikrka.Akitumwa hutumuka

Akielekezwa huelekwa.Akifundishwa hufundishika. Mwanafunzi kamahuyo hakosi

mafanikio mufti. Ukidadiskna kuchunguza. kwa irma, utagundua nakung‘amua kwamba

matokeo hayo hayakuokotwa.Achanikayena mpinihafi njaa.

Kurauka na kudamka kila asubuhi kwenda shulenisi lelemama Baridi shahidi huzikengeta

na kizitafuna tafutafungovi zetu.Kumbimbi za; ubataani huvimba na kuvimbiana haya

yote ni muhali na adimu kwa mtu mwenye moyomwepesi. Hasamkasi wa kukata tamaamja akatamaukwa. Lazima mja aitamause tamaa ya kushindwa na kuitutiakatika kaburii la

sahau. Lazima tuwe na tamaqya maendeleo.Siyo ile tamaa yamaangasiyo ile tama ya maangazi inayosemwa,tamaa mbele mauti nyuma. .

Shalialihamu na kutamani kukijua na kukifahamu KiswahiMiAlishindwa aanziewapi amalizie

wapi. Alikuwa kisu kidugina kilichosenea.Kwake yeyeuchambuzina utambuzina kigiriki.

Fasihi na ufasaha vilimpa jinamizi. Insha na mtungo vikawa baharikuuyenye majimaundifu

Alighafilika kwamaghafala wa tnaki pana. Kwake yeye Kiswahili na uswahtli nigiza la

kaniki. Huo ndiowaadhiwa wahenga.Jambo usilolijua niusiku wa kiza totoro.

Penye nia pana njia. Shali simwenda guu. Alimwendea Bwana Mufti kumtakaushauri

Naam,auguaye huaguliwa. Mwalimu alimpa nasaha, maelekezo na njia mahUsusi za kujif unza

lugha. Walishindapamwe, laili wa nahari. Huku akimvuvia hekima na busara yake.Mathalan

alipania kumtunza kwa vitanga vya mkono. Lau afanyavyo nyunimvyazi kwa kindalake

kiotani.

Mwalimualimfunza ufasaha na sarufikuanzia kwenye ngeli. Baada ya kuzimiiiM

aliweza kutunga sentensi fupi-fupi. Alipofuzu hatua hii aliweza kutunga

ndefundefu zamseto. Shali alimaizibayana kuwa; msingi waarufini ngeli.Bila kuzitawala

ngeli huwezi kusanifu sarufi. Asiyejua ngeli hajui sarufi, nais#iyemudu sarufihatafahamu,

Kiswahili.

Atafutaye hachoki, akichoka keshapata. Shali alishitadikubukua buku buku kila burkrata

wa shiya.Elimu ni bahari Jiaina mwisho. Kisha akakumbuka kuwa,atangaye sana na jua ,

hujua. Akajikarabati na kujikalafati ki-lugha. Hakutaka tena kuwa bungabin zuzu. Alijua

fikakucheka na nyani ni kuvunamabua. Alifuzu vyema akawa mfano wa kuigwa na kuigika.

Mtakachamvunguni sharti ainame.


____

____

MSAMIATI1.Hino -hii

2. Stahamala -uvumilivu

3. Aushi -maisha

4. Inna -kwa kweli, yakini

5. Lelemama - jambo rahisi

6. Ngovi -ngozi

7. Mkasi wakukata tamaa - jambo la kukosesha matumaini

8. Maangazi -kuletamaangamizi

9. Alihamtr -alitamani

10. Shafilika - ishiwa na mawazo

11.Mghafala -kosa la kufanya kwa kutojua lipia kutenda

12.Maki pana -kuelezea ukubwa wa unene wa kitu au jambo

13.Waadhi -nasaha, wosia

14. Elewa fika - jua kwa hakika

15. Bunga bin zuzu -mjinga wa wajinga

Zikamilishe methali zilizotumika ukielezea maana na matumizi yake16.Mtaka cha mvunguni.....................................

17.Mvumiiivu............. ....................

18. Subira ni.........................

19. Achanikaye na mpini...........................................

20. Tamaa mbele ............... ........

21. Jambo usilolijua ni.............................................

22. Penye nia................ ..........................

23. Auguaye........................................

24. Atafutaye................................... ..............

25. Elimu ni..........................................

26. Atangaye na ......................... ............

27. Kucheka na nyani..................................


____

____


MSAMIATI1.Uwele–ugonjwa, maradhi

2. Zinaa -ugonjwa unaoambukizwa kwa kitendo cha kujamiliana

3. Kupata wiche-kuambukizwa viini vya uwele

4. Kutia wiche -kuambukiza viini vya uwele

5. Virusi -viinivinavyosababisha ugonjwa

6. Aliyehamili -mwenye mimba

7. Chupa -nyumbakajikamwiliwamwanamkeanapokuliamtoto

8. Vita shadidi -vita vingi '

9. Kufufutika -kuishiwa na nguvukukonda

10. Ikishitadikujiradiradi - ikiendeleajirudia '

11.Mustakabali usani, chambo chamboni

12.Wiamuihauongolewi mtoto -watoto hawafunzwi tabiambi, wasijewakaiga.

13.Mwana akibebwa hutazanfa kisogo cha nina -watotohuiga matendoya wavyelewao

14. Kukereta mtima -kuudhi moyo

15. Vipara fnoto -virukd njia-vrsichanavinavyozurura mtaani

16. Kutegwa kwa chachu na kunaswa kwa ulimbo -kupotoshwa kwasfradaa c h a c h e t u

17. Kitatange anayekutosa demani -mtu ambaye hukutia katikamtego

18. Kuingiamafa -kurithi mke aliyefiwa namumewe

19;Mfaruku-mke aliyef iwa na mume

20. kuupalilianakuutiliambolea -kuuendelezaaukuukuza

21. Uchechefu -ucjache,uhaba

22. Fulusi -Fedha, ngwenje, ghawazi-

23. Kitembo -kiwango, ' ,

'24. Huria -huru, bila malipo

25. Kijungu jiko -kazi ya kujipatia riziki tu

26. Kulawiti -kujamiiana baina ya mume na mume

27. kunde hunya kunde -matendo na tabia za mtu huwa vile alivyolelewa

28. Hawaana ashiki -uchu, tamaa za kimwili

29. Kututiwa mavani -kuzikwa kqburinr

30Makapipi -ganda lamuwalililotafunwa


____

____


____

____


Aaliaali -Bora, taridi

Afukam-Punguani, kichaa

A kali-Kundi, fungu

Akhiyari -Njema, ya kupendeza

Akiba si mbi ingawa ya kumbi siku ya kivumbihuitia motoni.

Aliyehamili -Mwenye mimba

Asadi -Simba

Awana ni awana hakuna miniduni

Badalani -Mijini '

Bori - Upembe/vipusa vya ndovu na vifaru

Chupa -Nyumba katika mwih'wa mwanamkeanapokulia mtoto |- , ’Demka dem dem!-Kunengua viuno katika dansi

Fulusi -Fedha,ngwenje, ghawazi ;

$mba -Ukubwa wa-kitu au mnyama

Hal if u - Mlai yaliyoachwa na aliyekufa :

Hawaa na ash iki - Uchu, tamaa za HimwTTi

Hujufia - Hamia,.guria ‘ ‘Huria -Huru, bilamalipo

Huzipanga mbavu -Hupumzika,hufela

Tkishitadi kujiradidi - Ikiendelea kujirudia

Ilipiku - Ilishinda, ilikithiri

Isimu - Ishara, dalili

Istiwai - Ikweta®Ja-kamaJalalati -Mtukufu mfalme

Jambeni -Msumeno mkubwa.i

Jivuli lamtuno hutunika wa mbali

Kaditama -Tamati, mwisho

ilia mguu wa kausha) -Nyima mtu kitu, haribiamipangoToshelezaJya, mahitaji jiko -Kaziya lay«patia.r«zrki tu““

yashinda-tiba

fcftatange anayetartosa demani -mtu ambayehuku% katika mtego

Kitembo -Kiwango r r

kj’wi -Kifo, kibaya Kizuu -Mazingaombwe, shetani tCUchopuka -

Kukimbia

Kuchefusha-Kutapisha

Kufututika -Kuishiwa na nguvu, kukonda

Kuingiamafa kurithimkealiyefiwaha mumewe


____

____

MTUN60 WA TATU 2007

Allan Kuria,

S.J..P 21784-00505,

NAIROBI

No&mba 14,2007l A :

Kwamwandanimsanifu,Nakumiminidsalamu bwaibwaimfano wa thufeya za nyota tupilia mbali ISHerwa

Ibrahimu. U raigani? Nirajuayangu kuwa una siha njema na u mzima mfano wa ngorangeya mpingo.

Madhumunina«dhamira kuu ya kukuandikia waraka huu si kukusabahi, mbali nikukueleza kwa mapana na marefumaendeleo yangu hapa shuleni. Tangia ulipojiunga nashule ya Matopeni,hapa chongoleanipamekuwa na maendeleo tumbi nzima.

«Kwanza, tuliachana nikiwa karibu kubururamgwisho darasani. Sasa, nina furahaisiyo /mfanowe kukujulisha kuwa sasa, matokeo yanguni aula zaidi. Katika mtihani uliepita,niliuma uzina kukwangura maksigana nnewahediwa sabini. Mwanagenzi mmoja tu ndiyealiyenipiku, naye aliibuka namba moja kwa alama mia arba sabini na mbili. Kwenye mtihaniunaokuja, nimepania kumpiku na maksi si kidogo,

,Pia kuna wafunzi wageni ambao wameajiriwashulenimwetu. Wadarisi hawa wameletyia

ili ‘flutufunza badala ya walimu walioenda njia ya marahaba kwenye ajali ya barabarani.Ingawa walimu hawa ni wapya shuleni kwetu, si wageni asilani kwenye uwanja wa ufunzi.

Bwana Kokotao, ambayenimdarisi waHisabati, ni mwalimu mufti kabisa. Yeyehupendanambari mithili ya mboni yaJfcHBlake. Kufeli kwenyeHisabati ni sawa na kujitukanamwenyewe. BiSafuninaye ni bingwa kwenye lughaya mayai. Yeye hukitongoa na kukisongoakimanbo kana kwamba aiizaliwa Ujngereza. Siku hizi, sisi hustihizai mltihqniyaKiingereza.*Usradh Obonyo katika Kiswahilihukitema kiswahili kama aliye kopolana kamusi mkonofii,yaumu hizi, kupasi Kiswhaili ni rabisi kama mboga.

'Kwenye kitengo cha upishi, ukarabati pia umefanywa. Wapishi wazee waliokuwo

wamepigwa kalamuoa wengine wageni wakapewa ajira. Wapishi hawa wana tajiriba chungunzima. Wao hutuandaliamaakuli ya kunoga na kuhomolewa. Wengi hutoka humo wakirdrnbavyanda na viganja vya mikono yao. Kweli, aisifuye mvua imemnyea.

Isitoshe,iyawaHlilokuwa likiakwa limekamilika. Bwawa hili lilikuwa limechukua miakaminnl kujengwa kikamilifu, lakini wazee wa konga za mawe hawakuwa na uboziwa kaawaliponadi,J<awiauf ike. Sasa, tunajua samakininarii na limbukenini kina nanikwa hisaniya bwawa hilo, '

Kwa vilefi/asacTumempiga kambo, sinabudikutiakitone cha mwisho, kwani lisitabudihubidi na likibidihutendwa.Nitakuwa mwingiwa furaha tamthili ya hawinde aliyeokotavipande vyaalmasi ya Mwadui.nitakapoisomfl risala yako. Mbali na hayo,usighafilikektjwasabahinduguzako'Nana naVumilia, na wahebiwangu, kina Kitwana naRashid. Wajuvyerkuwa bado sijawazika kwenye mava ya mghafala.<


____

____



____

____

Insha mufti\

MTUNSO WA KWANZA 2006

Malizia kwa: Sherehe zilipomalizika nilirudi nyumbani nikiwa na furaha tele.Siku ya sherehe

Hauchi!hauchi! unakucha! Sherehe tuliyoingojea kwa hamu na ghamuilifika. Ilikuwa

ni sherehe yao kuwatunuku wanafunziwaliofanya vyema katika mtihani wa taifa.

Sherehe yenyewe ilifanyika shuleni. Naam! Wavyele, walimu na wanafunzi

walihudhuria sherehe hiyo. Kwa hakikakama mautikila mmoja alijipamba lebasi zilizokuwa

zikimetameta metumetu kama nyota. Nikiwa mmoja wao singeweza kutambulikana vivi

hivi. Nilikuwa nimeng'ara kama mwezi.

Sherehe zenyewe zilizoandaliwa kwa nderemo, skuli na bashasha za kila aina. Kila

insi alikuwa na mwaliko wa kuhudhuria. Ahadi ni deni tuliahidiwa zawadi kochokocho. Siku

yenyewe ilikuwa ni ya kulipa ahadi. Nilikuwa nimejawa na furaha riboribo kama tasa

aliyejifunguwa pacha siku ya Ijumaa. Mlijua leo ni leo nitakuwamkwasi ajabu kwani katika

bidii na juhudi nilizoziimarishamasomoni nitalipwa. Tuzo zilikuwa zimetolewa na walimu

nawazazi.

Mwanafunzi aliyeongoza aliahidiwa shilingi elfu tano. Waama bidii hulipwa, nilikuwa

nimeongoza shule yetu kwa alama ambazo ziliwafurahisha insi wote. Mimindiminilikuwa

wa kwanza kupewa tunzo hilo. Nilishangiliwa kwa furaha na nderemo nikipokea tuzo langu.

Zawadi hazikuishia hapo,waliokuwa wamepata alama katika somo fulani walianza

kupokea ahadi zao. Si kuwachwa nyuma kama koti wala kukawia. Nilifyatuka kama risasi

mbele ya halaiki iliyokuwaimefurika furifuri. Nilituzwa tuzo ambalo lilifurahisha mtima

wangu. Kwa walewaliolalia masikio na kujifanya visu butu machozi yaliwatiririka kama

maji ya mfereji na kushushika moyo.

Baadaya sherehe iliyowaviitia wengi, insi walianza kuonda mmoja baada yamwengine

huku waliokosa kulamba kitu ambao tulisoma na wao wakitangulia.Nami sikukawia sherehe

zilipomalizika nilirudi nyumbani nikiwa na furaha tele. j

(Alama i/iyotuzwa 30)

MTUNSO WA PILI 2006


____

____


Malizia kwa: sherehe zilipomalizika nyumbani nikiwa na furaha tele.SHEREHE YA KUFAIMA.

Naam, siku iliyo ngojewa kwa hamu na ghamuhatimaye iliwadia. Keshoye ilikuwa ni

siku moja muhimu sana. Kakake babayangu mkubwa aliktiwa anaenda kuapishwa kama

makamu warais wa jamhuriya Kenya. Ilikuwa ni furaha tele katika familia yetu.

Niliamka asubuhi na mapema keshoye ili kujitayarisha kuenda katika sherehe hii ya

kufan sana. Nilitaka kuwa wa kwanza kufika humo sherehenikwa sababu nilikuwa nikitii

mserrtousemao zubaa zubaa, utapata mwana si wako. Nilifika pale tu kushtuka kupata

hakuma mtu hata mmoja pale. Niliwaza na kuwazua lakini mawazo yangu hayakuzaa matunda.

Niliona kuwa ni vyema kuhakikisha kwanza kama watu wamo au hawamo.

Kuingiamle nciani, nilipata kundf la watu ambao tayari walikuwawamef ika pale. Ndipo

rylipogundua kuwa ilikuwa ni maombi kwanza, ndipo sherehe ilianza. Baada ya maombi,

sote tuliandamana kama kondoo ambao wapaelekea mfohi hadi katika jumba la“TIMES

TOWER5" ambapo sherehe ilibainiwa kufanywa. Jumba lile lilikuwa likimeremetametu

metu ka$anyota.

Meza,viti na vifaa vinginevyo vilikuwa vimetayarishwa tayari kutumikia halaikiya watu

ambao walif ika mahali pale. Wapishi nao walikuwa wako. Tayari kuwapa wote wale chochote

kile wangependa. Magari yamawaziri na watumishiwengine wa serikali yalif ika pale yakiwa

yamepambwa kama gari lililombdxrbiharusi namumewe.

Papo hapo, mziki ulitiwa fftajira na kazi ukianza. Watu walichukuahatamu tofauti

tofauti.Wengine walicheza mziki huku wengine wakila bila hata ya kutoa sauti kama fisi

aliyelala njaa wiki moja na hatimaye kapata chakula. Sisi tulianjua kuenda uwanjanikucheza.

kakake baba, yeye alikuwa ameketi jukwaanina wageni wenigine pamoja na wageni

waheshimiwa. Punde si punde, tulisikiamgurumo wq gari ukitoka upande wa mashariki.

Sote tulilGmbia kujionea ni naniyule aliyewasiliwakati wa barabara bwana Simeon Nyachae

akinyauka kutoka mle ndani. Kabla ya sekundl kuvunja uya na kuwa dakika, pale pale

kutoka upande wa mshariki, paliondokea gari ambalo alikuwa akisafiria rais. Sote

tulimkaribisha kwa makof i shangwe na nderemo. Tuliandamana naye hadi pale walipokuwa

mawaziriwengine. Sote tulifurahikumwona baba wa tqifa kwa mara ya kwanza.

Tulikaa kimya kungojea hotuba yake mzee wa taifamheshimiwa Bwana MwaiEmilio ’Kibaki.Katika hotuba yake, Bwana rfiis aliahidikiinda serikali ambayo itatumikia watu

wote ila ubaguziwote. 9

Baada ya hotuba hiyo ndef u ambayo ilichukua muda wa dakika takriban thelathini na

tpno,sote tulienda kumuaga rais. Sherehe zilipomalizika nilirudi nyumbani nikiwa na furaha

tele.

(Alama ilituzwa 32)

lATUygpWATATU2006


____

____

Malizia kwa: Sherehe zilipomalizika nilirudinyumani nikiwa na furaha tele.

Achanikaye kwenyempinihaf i njaa.

Maswalimpururu yalinizunguka tamuiinimwangu.“Ningefanyaje?" Ndilo IHilokuwa

swalinyeti tafakurinimwangu. Wiki ijayo, kungekuwa namashindano ya langqlanga yaani,

mashindano ya mbio za magari.

Gari langu lilikuwa kweche, bovu kando.Sikuwa na helazozot za kugharami malipo

ya kutengenezwa kwake. Niliwaza nikiwazua lakini jambo hilo liHkiWa mathalanwingu la

kitendawili lililonitandia, nami sikuweza kupata suluhisho.NEbo!welediwa lugha

hawakuboboja maneno ovyo walipoamba, 'jambo usilolijua ni usiku wa giza.'Kwakuwa pasipo

budihubidi, niliamua kulitumia gari langu bovu kama lilivyokuwa.

Nikapiga moyo konde na kung'amua kuwa liwalo na liwe. Nimelitumia gari hilo langu

namna lilivyokuwa. Bovu au zurinitashinda!" nikajue zikavunja ungo na kuwa siku, vilevile

siku zikabaleghe na kuwa juma. Naam, wazembwe na mazembwele hawakutupiga mlazamlaza

walipokaa ukumbini, wakapiga alinaana na kuamba, hayawi hayawi huwa audha hauchi hauchi

hucha. Asubuhi ya mashindano ikafika.

Nilidamka macheo mbichi Jiikaziambua nyayo hadi uwanjampa mashindano.Gari langu

lilikuwa keshafika. Mwia si mwia, niliwasili. Nikiyaona magari ya.washindaniwengine.

Astaghafirullahi! Yalikuwa mazurimnolLo! Je, ningeshinda? Nilijisqili huku jekejeke

jembamba likinitoka na kunichuruzika chururu! Sikufa moyo asilanikwanijwasemao husema,

'Mola hamtupibinadamu wake.'

Baada ya muda wa koo kumeza punje, nilifika ulingoni na kuj|toma ndani ya gari

langu. Nikajifungamkanda na kusubiri kwa hamu na hamamu kipega cha kuyaanzisha

mashindano kipigwciPrrrr!Kikalia na magari yote yatakata shotf ria kuacha kivumbi

kikielealea hewani. Makof iya kushangiliamadereva yakaihikiza hewa yote.

Magurudumu ya gari langu yalibugunya masafa.kama vile kuwaviabugunyavyo jani

dogo laUkoka. Nikajitahidi, mchwa kando na kuamini kuwa jitahada zanguzingezaa matunda.

Waswahili walikuli kuntu mvumulivu hula mbivu.

Mwia ulipita,kukabaki kitalifa chamita mia moja tuIuyamaliza mashindano.

Nikazitumianguvu zangu zote na kuihula mshindi. InnaT mphumia juanihulia kivulini.

Nilikuwa nimeshindana! Furaha ghaya ilinivamia vaa! nikachanua tabasamusadakta kama

tasaaliyekopoa mapacha. Makofiyalisikika kote kwa minajili ya kunisifumirol.Ndipo

nilipong'amua kuwa akina shekhe namanabodha wa jadi na jadadihawakuvaa miwani'ya

mbao aidha soksi za chuma walipolonga, mcheza kwao hutuzwa.

Nikaandaliwa sherehemaridhawa, sherehe ya kukafa na shoka. Nilituzwa kwa

tkuyashinda mashindano hayo. Nikabebwa halubwe halambe namashabikiwalioupenda

uendeshajiwangu. Sherehe zilipomalizika nilirudinyumbani nikiwa na furaha tele.

(Alama ilituzwa 38)


____

____


Kukeretamtima -Kuudhi moyo

Kulawiti -Kujamiiana baina ya mume na mume

Kupatajviche -Kuambukizwa viinivyatuwele

Kusharidi -KukimbiaKusujudu-kuabudu

Kutibwirika tiki -Uchovu wa safari ndefu

Kuteqwa kwa chachu na kunaswa kwa ulimbo -Kupotoshwa kwa hadaachache tu.

Kutia wiche -Kuambukizwa viini vya uwele __________________________________________

Kutukaridhikaradha-Kutupatiamsaada aumkopo usiodaiwa

Kututiwamavani -Kuzikwa kaburini _______________________ _______________________________________

Kuupalilia na kuutiliambole -Kuuendeleza au kuukuza _________________________________________________

Lisani -Ulimi____________________Lufufu -Lukuki, kwa winqi____________________________________________ ________ _

Machela -Aina ya kitanda cha kubebea watu

Maqeqo-Meno

Mahaba ya chati -Udanganyjfu, ghiliba, hadaa

Majalio -Mjo, ujaji, kujakwa jMakapi -Ganda la muwalililotdfunwa

Makiwa! -Amkizi kwa wenye msiba wa mauti. Jjbu huwa; tunayo, yapo, yameita

Makunyanzi -Mikunjo katika mwili au ngozi_______________________________________ "___________________

Mava KaburiMdghalo - .Mabishano, majadalianoMfarka -Tofauti kabisaMfaruku -Mke aliyef iwa na mume

Mkabalamuamana -Uhusianomwema

Mke ni nguo, mqomba ni kupalialia

Mkilipinza-Mkinda kinyume nalo,mkilipinga

Mkwanjumuwiuna tumbiriwe -Hakuna kitu ambacho hakina uzuri japo haba

Mia kunde hunya kunde -Matendo na tabia za mtu huwa vile alivyolelewa

Mosi -Moja, kwanza _______________________________ ____________________ _______ ________Mtahizi -Mtafedheheka, mtaaibika

Muhtaramu -Mheshimiwa, mwadhama

Mustakabali -Usoni, chambo chamboni

Mwacha asilimtumwa.

Mwana akibebwahutazama kisogo cha nina -Watotohuiga matendo ya wavyele wao

Mwiro -Mkongawandovu _____________________________k. _____________________ ________Ndwele __________Maradhi, ugonjwa

Ngwena -Mamba

Nomi -Chekwa! Kwa wingi

Pavumapo palilie si kazi ikudamirika

Rambita mate - -Kutamanikitu sana kiai cha kutokwa na kutafuna mate

Roho mikononi -Kwa wahaka, wasiwasi

Samani -Vifaa au fanicha za kiamboni

Tembo _________ Ndovu _____________, _____________

Thama -Kama si ___________________________________

Tijana natija -Faido. J _____________________


____

____

Tusikaange mbuyu tukawaachia wenye meno kutafuna.

Uchefuchefu-Uchache, uhaba

Uderere -Mate membamba, udenda,ute. Humtoka mtu wakati wa kula au akiwa

usmgizini

Ughaibuni -Nchi za mbali

Ukiritimba -Hali ya kuzuia wengine wasifanye biashara ila wewe tu. _________________________________________

Ukwapuzi -Uchopozi,uchukuaji wa pesamfukoni mwa mtu bila idhini. ______________________________________

Ulimwengu kokwa yafuu haiishiutamu -Mchezea malimwenguhudhurikayeye.

Unju -•Mtu anayedhaniwaalikuwa mrefu sana __________________________________ ____________ _________Urathi -Chochote kinachorithiwa

Ushakii -Ushujaa, unguli

Usiyo kufu -Usiyo uwezo nayo_________________________________________________________ .

Utaridi - Mojawapo ya majira ya sayari_____________________ , ______________ ___________ .

Uwele - Ugonjwa, maradhi______________ ________________________ __________________

Viparamota -Viruka njia -visichana vinavyozurura mtaani . ____________________________________

Virusi - Viini vinavyosababisha ugonjwa______________________________________

Vita shahidi -Vita vingi _________________________________ _________________ . ' _____________

Wahudumu -Wasaidiziwa hotel ini ___________________________ _____________

Waliniadi - Kumpeleka mtu hatua chache katika safari, sindikiza

Wiamuihaungolewi mtoto -Watoto hawafunzwi tabiambi, wasije wakaigcr

Zinaa - Ugonjwa unaoambukizwa kwa kitendo cha kujamiiana__________________________' ______

Jifunze methali zrfuQtozo kama zilivyotumika.Mwacha osilf ni mtumwa.Mtu ni utu si kitu.

Damu ni damu si kitarasa.

Chema chajiuza kibaya chajitembeza.

Mwacha kiwi hanacho na chema kimpotele.

Mchama ago hanyeli huenda akanya lapo.

Kipendacho rohoni dawa.Udugu ni kufaana si kufanana.

Akufaayd kwa dhikindiye rafiki.

Mtegemea nundu haachikunona.

Kozimwana mandanda kulala njaa kupenda.

Akutangulaiye chanoni hukuzidi tonge. if

Macho hayana pazia

Aliye na macho haambiw tazama.

Pahala pa itifaki ikrahihaipiti.

Taabu ya leondiyo dawaya kesho.

'Penyeuvuii ndipo nimwekapo mwanangu.

Ya tanaki si ya tundwi.

Zitohufuata j-epesi.

Hakuna mtesi atesaye milele.

T


____

____


Mada za kufanyia mazoezi1. Uhalifu haulipi chochote: (Kichwa)

2. Kengele ya paredi ililia mapema siku hiyo. Sisiwanafunzi hatukuwa namwao juu yakisa na maana ya kengele hiyo..................................(endeleza)

3. Ulikuwa wakati wa somo la Hisabati: Mara mwalimu akaanguka nakuzimia...................(endelea)

4. Nilipowasili nyumbani alasiri hiyo,nilimkuta Nina amelala kitandani, si hai simamati kwa uwele ......................(endelea)

5. Andika hotuba iliyotolewa na waziri wa afya juu ya,“Ugonjwa hatari wa ukimwi."

6. Mwandikiebabako waraka,ukimwelezea unavyoendelea shuleni na adhazinazokukabili.

7. Siku ya kutuzwa zawadi shuleni mwetu.

8. Dadako anayesomea ng'ambo atawasili nyumbani wiki ijayo.And ika insha jinsiutakavyomkaribisha nyumbani.

9. Kama ningekuwa tajiri mwenye mali nyingi....(endeleza)

10. Kila asubuhi mimi huamka alfajiri na mapema. Baada ya....................................................(endeleza)

11. Umefuzu vizuri katika mtihani wako wa darasa la nane. Kwa bahatimbayaumekosa mwaliko wa shule ya upili. Andika barua ya kuomba nafasi ya kidato chakwanza katika shule yoyote.

12. Mvua ilinyesha bila kupasa hadi che! Nilipoamka............................................ (endeleza)

13. Wanyama wa porinini pambo la nchi. Wanyama hawa....(endeleza)

14. Sauti za parapanda na baragumu zilisikika. Makaburiyakafunguka kuwaachia wafuwake. Sisi tulio hai tukaanza kupaa hewani... (endelea)

15. Malizia............kwa yakini niliponea chupuchupu.

16. Mchuano huo ulikuwa umengojewa kwa hamu na ghamu. Mapambano yalikuwa bainaya.........(endelea)

17. Ilikuwa si kawaida yake abu kuchelewa kutoka kazini. Tulingonjea na kungonjea.......................................................................

18. Mashaka hakuamini macho yake alipomwona mzee huyo ambaye angekuwamumewe. Jambo la kuozwa bila hiari yake hakuliafiki ...................................................(endelea)

19. Siku yangu ya kwanza shuleni.

20. Utumiziwa dawa za kulevya umekithirimiongoni mwa vijana wa shule.............................................................(endelea)

21. Ulikuwa usiku wa manane niliposikia kelele...............................................................(Endeleza)

22. Asiyesikia la mkuu huvunjika guu.

23. Siku ambayo sitaisahau maishani mwangu

24. Endeleza hotuba ifuatayo“Mheshimiwa Waziri, mkuu wa Elimu, Mwalimu mkuu,wanafunzi wenzangu,mabibina mabwana....................................................."

25. Ndoto ya ajabu

26. Wewe ni boda katika shule ya mbali. Waandikie wazazi wako barua ukiwaeleza juuya maendeleo shulenimwenu


____

____

27. Elezea juu ya ajali uliyoshuhudia

28. Andika barua rasmi kwa afisa wa mazingira wilayani ukilalamika juu ya ulimbikizajiwa takataka kijijinimwenu.

29. Andika mtungo juu ya madhara ya ukimwi nchini.

30. Faida ya misitu

31. Andika mtungo wakusisimua utakaoishia hivi...........................................Hapo watu walifumukana hukuwakiwa na nyuso zenye huzuni.

32. Umeshinda shflingi laki tano katika mchezo wa bahati nasibu. Elezea jinsiutakavyo zitumia pesahizo.

33. Hakuna marefu yasiyokuwa na mwisho34. Nilijikutamsitunihuku nimezingirwa na wanyamapori............................................................

35. Kama ungekuwa Rais wa jamhuri ya Kenya elezea juu ya maendeleo ambayoungeleta nchini.

36. Andika insha kisha umalizie na maneno haya.“ama kweli, mtoto umleavyo ndivyoakuavyo."

37. Andika insha inayoanza kwa maneno yafuatayo: Machozi ya furaha yalinitirika.Sikutarajia haya........................


____

____

yaliyomo - kcpe-kcse · d) hoja au yaliyomo au vipengele viwe zaidi ya sita baadhi ya watahiniwa...

Documents