yasayan marksizm - sayi 1 - kriz ve devrimci secenek

Yaşayan MarksizmYerel Süreli Yayın

Ortaklaşa Yayıncılık

Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri MüdürüErdal Çınar

847. Sk. No:14/201 Kemeraltı İzmir

Yönetim Yeri Katip Mustafa Çelebi Mahallesi Tel Sok.

No:28 Kat:3 Beyoğlu / İSTANBUL Tel: 0 (212) 2936220

Kapak TasarımHarman Şaner

MizanpajMustafa Horuş

Basım YeriEzgi Matbaacılık

Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sk. No: 10 - A Blok Yenibosna / İSTANBUL

Tel: 0 (212) 452 23 02 28.10.2009

3

• EleştirelBakış.....................................................................................................5 Mustafa Bayram Mısır

• KomünistManifesto:TeorininPratiği,PratiğinTeorisi...............................21 Ertuğrul Kürkçü

• BunalımDüzeni:EmperyalistKapitalizm.....................................................41 Muhsin Dalfidan

• KrizveHegemonya.........................................................................................67 Haluk Yurtsever

• SermayeninÇağınınSınırları...........................................................................101 Kenan Kalyon

• BüyükDeprem-BirBilanço...........................................................................137 Ali İleri

• İlkelSermayeBirikimi......................................................................................215 Yusuf Zamir

• SermayeninSonsuzBirikimSürecinin SomutTarihselİfadesiOlarakDünyaPazarı............................................227 Ümit Tanışır - Ali İleri

• AnlamakGideniveGelmekteOlanı..........................................................247 A. Hakan Güvenir

• KuruluşİdeolojisiOlarakKemalizm ve SınıflarMücadelesi...............................................................................263 Öznur Ağırbaşlı

• AşamacılığınAşılabilmesiYolunda DemokrasiveDemokratikHaklarMücadelesi.........................................285 Nihat Balkanlı

İÇİNDEKİLER● ●

5

Eleştirel Bakış

Obama’dan Önce ve SonraGörevsüresidolduveancakböyleceoğulBush’unAmerikaBirleşikDevletleri(ABD)Başkanlığısonaerdi.Bush’ungörevsüresidolarkenfinansalpiyasalar-dakikrizpatlakvermeklekalmamış,giderayakBush’amalisermayeyirahatlata-cakbirprogramhazırlamagöreviniyüklemişbulunuyordu.ABD’liseçmenbuprogramaonayverenObama’yıyeniBaşkan’larıolarakbelirledi.Programtartış-makonusuolmayınca,seçimindünyatarafındandaizlenenentemeltartışması,AmerikanbirliklerininIrak’tançekilipçekilmeyeceğiydi.BugündenbakıldığındaObama’nın işgalsiyasetinibaşkabiçimlerle-imajayö-nelenküçükbazıdeğişiklereşliğindeuluslararasıişbirliğiile-sürdürmeyeçalışa-cağı,bunaözellikleIrak’taişgalcigüçlerinkısmiçekilişinindeeşlikedebileceğigörünüyor;ancakseçimsürecinde,aslındabirbedahetolmasıgerekenbusonuç,sadecedestekçileriarasındadeğilyoğunbirpropagandasonucuyığınlararasın-dadaObama’yayönelikaşırıhayallerlesüslenmişti.Amerikanemperyalizmininstratejik siyasi-askeri yeniden yayılma politikasını güçlendirmesini,Amerikanemperyalizmininhegemonyacıgücünüsürdürmektekarşılaştığınesnelkısıtla-rın1 sonucuolarakdeğildeBush’un tercihleri sonucuolarakokuyanyaklaşımiçinbuhayaller,seçimöncesi,gerçeğeyakındı.Halbuki,ErnestMandel’inişaretettiğigibi,zatenyirmiyılıaşanbirsüredirABD,ekonomisiningerilemesi,dolarındüşüşeğilimleriileekonomisindemerkeziyerişgal eden silahlanma tarafındandesteklenen siyasi-askeri aygıtınınhegemon-yasıarasındakiasimetrininyarattığıçelişkiilekarşıkarşıyadır2.Amerikanseçimkampanyalarınınyürütülüşşekli,Amerikanpolitiksistemindekiçözülmeyibel-libirbiçimdeaçıkçagösteriyorolsabilebuçokderineğilimler,Clinton,Bush,ObamavehattaseçimmağlubuMcCainarasındakinüanslarıyadafarklarıgöre-

1 ABD hegemonyasının geleceği üzerine kapsamlı bir değerlendirme için bu sayıda Haluk Yurtsever’in “Kriz ve Hege-monya” yazısına bkz.

2 Sabado, François. “IV. Enternasyonal Uluslararası Komite: Uluslararası Durum Üzerine Rapor”, http://sdyeniyol.org/index.php/doerduencue-enternasyonel/iv-enternasyonel-doekuemanlar/46-iv-enternasyonal-uluslararas-komite-uluslararas-durum-uezerine-rapor, 14.08.2009 Latin Amerika’ya dair değerlendirmelerimizde de bu rapordan büyük ölçüde yararlanılmıştır.

6

Yaşayan Marksizm

celileştiriyor.ÇünkütemelçıkarlaraveABD’ninyöneticisınıflarınınsiyasetinegelindiğinde,sorun,kesinolanekonomikzayıflamanınsaldırganaskeripoliti-kaylatelafiedilmesi,IrakveAfganistan’ınişgali,İran’lavedahadüşükderecededeolsaRusyaveÇinilecepheleşmeoluyor.Buyönelim,zatendoğalkaynaklaryadapetrolgibistratejikhammaddelerüzerindekontrolünsürdürülmesihattagenişletilmesiniamaçlayarakbelliülkeleri ‘yenidensömürgeleştirme’siyasetiniiçeriyor.3

İşgal Siyasetinin GeleceğiABD’ninhemIrak’tahemdeAfganistan’dasavaşıkazanmadığıyadakazana-madığı ortada.Keza, İsrail deLübnanlılara veHizbullah’a karşı savaşı kazan-madıyadakazanamıyor.İran’da‘Iraksenaryosu’nutekraredemeyecekleri2009İranSeçimleri ile iyice görünürhale geldi.Rusya ileABDarasındaki yenidensilahlanmagerilimidedünyadengelerinietkiliyor.Pakistan’da,Afganistan’da,Afrika’nınbellibölgelerindevekontrolaltındaolmayanbölgelerdeortayaçıkanbütünçatışmaalanları,dahaöncegörülmemişsavaşriskleriileuluslararasıdu-rumdabilinmeyenunsurlar,belirsizlikfaktörleriyaratıyor.ABD,askerialandabir numaralı güç olarak kalsa bile, tek kutuplu dünya düzeninden sonra, çokkutuplugüçlerilişkisininunsurlarınınortayaçıkışınatanıkoluyoruz.Krizinyenikapitalistgüçleridahadagörünürkıldığıveçokkutuplugüçleriliş-kisiniABDaleyhinedahadahızlandırdığı,dolarındünyaparasıolmaniteliğininaçıkça tartışmaya açılması örneğinde olduğu üzere, gazete haberlerinden bilegözlenebiliyor.ABD’nin işgalsiyasetiningeleceğinidesonuçları ilebirliktebukrizinbelirleyeceği öngörüsü, bir kehanetdeğil:Kapitalizminher büyükkrizigibibukrizindebiröncesivarvebirsonrasıolacak...Sonrasınailişkinvarsayım-larortadauçuşuyorvetartışmalarkapitalizminhemyandaşlarıhemdekarşıtlarıiçindehararetlesürüyor.

Kriz: YorumlarABDkonutkredileripiyasalarındanikincilveüçüncüldüzeydemalileştirilmiş(türev)kredikağıtlarının(tahviller)vebunlaradayanarakoluşturulanmaliaraç-ların(fonlar)piyasadaişlemgöremezveyapamazhalegelmesiile“patlayan”kri-zintarihselniteliğiüzerinebirdiziyorummevcut.Kapitalizmin savunucularına göre, bu kriz, öncekiler gibi mali piyasalardaki(devletler dahil) aktörlerin yanlış tercihlerinden kaynaklanmaktadır ve sorun,hangi tercihin hangi nedenle yanlış olduğu tespit edilerek, aktör devletlerindüzelticimüdahaleleriileçözülebilir.4Birkezyöntemselolarak,yapısallaştırılabilirbir meseleden değil de “yanlış tercih”ten söz edildiğinde, çözümler arasında

3 Agy.4 Krizin gün gün seyri ve kapitalizmin sözcülerinin verdiği tepkiler ve çözüm önerileri için bu sayıda Ali İleri’nin “Büyük

Deprem: Bir Bilanço” adlı yazısına bkz.

7

Eleştirel Bakış

neoliberalizminbazıuygulamalarınıaşmakyeralsabile,yorumlarbolluğuiçindegerçekgizlenmişoluyor.Açıkki, gerçeğingizlenmesindenvepiyasanınkörcesavunulmasındanibaretbuyorumlarınherhangibiriniciddiyealarak,emekçilerveezilenlerlehinebirsiyasetinzeminlerinidöşemekmümkündeğil.Kapitalizmineleştiricilerinegöreise,bukrizyapısalvetarihselbirniteliktaşıyor.Ancakoradadatekbirgörüştensözedilemez;çokkabaca,üçayrıgörüşüayrış-tırabiliriz:1)Saltneoliberalizmineleştirisi temelindegelişendüzenleyiciyadateslimiyetçigörüşler,2)Nihaiçöküşçügörüşler,3)Emekçilerivetümezilenleridünyadevrimineçağırangörüşler...KendisiniMarksistbilesansaiktisatdisiplininkörettiği-vebüyükolasılıklabi-rincikategoridekigörüşlerdenbirineyatkın-birdimağiçinsınıflandırmanınbuşekildeyapılmasıeniyiihtimalleanalitikbirzayıflıkolarakgörülür.

Krizdir Gelip Geçmez!.. Birincikategoridekigörüşlerarasında,piyasasavunucularınayaklaşanlarolduğugibi,kahinlerdevardır.Bufikirler,buradaelealmayacağımızdiğervaryantlarıilede,esasenkapitalizmdekrizlerinyapısalolduğunuinkâretmez,sadecekrizlerinkapitalizminkendidüzenekleriiçindeyönetilebilirvedüzenlenebilirolduğunu,solsiyasetindebudüzenlemeiçindedahaeşitlikçiveözgürlükçüönlemlerteklifederekgelişebileceğiniimaeder.Bunlararasında,piyasasavunucularınayaklaşanlar,bukrizinkapitalizminne-oliberal tercihlerininbirsonucuolduğunu,dolayısıylaneoliberal tercihlerterkedildiğindebukrizinaşılabileceğinisöylemektedir.Bugörüş,çeşitlivaryantlarıy-lahemTürkiye’dehemdedünyasolundasondereceyaygındırvemuradıörgüt-lükapitalizmdöneminebenzerbirsosyaluzlaşmaüzerinereformcu/uzlaşmacısolsiyaseti,majestelerinin“yenisolunu”inşaetmektir.Buneyazıkki,ikinedenleolanaklararasındadeğil.Birincisi,(ekonomik,kültü-rel,siyasalveideolojik)birtercihlerveuygulamalartoplamıolarakküreselleşmeveneoliberalizmbirnedendeğil,1970’lerdenitibarensünerekdevamedenkrizeverilmişbirsermayetepkisidir.Butepkinindünyayıdeğiştirdiğielbettedoğru-duramakapitalizminaçmazlarınıortadankaldırdığı,başkadeyişle tarihselveyapısalkısıtlarınıaştığısöylenemez.Derinleşerekdevamedensonkriz,aşamadı-ğınıaçıkçagöstermiştir.İkincisi, karşı karşıya olduğumuzkrizdenbir tür yeniKeynesçilikle çıkmanıngüçlüğüdür,üstelikKeynesçiliktenanlaşılansadecevesadecederskitaplarındaokunanolunca:Bumajestelerinin“yenisolu”olmayahevesedenreformcularınteklifininmantıkiteksonucu,baştaÇin’in5-veezilendünyanın-baştaABD’yi-veBatı’yı- finanse etmeyedevam etmesiyle alınabilir ki, bunun yegâne anla-

5 Bkz. Husson, Michael. “Çin-ABD: Krizin Kesin Olmayan Sonuçları”, http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article1710&var_recherche=husson, 01.09.2009

8

Yaşayan Marksizm

mıÇinveHindistanbaştaolmaküzere“Batı-dışı”dünyanınproletaryasınıaçıkkölelikkoşullarındazincirlemeyi,AfganistanveAfrikagibibölgelerdekinüfusuisesistem-dışınaatarakaçlıkyadabaşkanedenlerleyoketmeyiteklifetmektir.Elbette,kürsülerindenahkamkesenbazılarıKeyneşçiteklifindünyapiyasasınıntümüneyapıldığını-G20’dekonuşulanaçlıklamücadeleprogramıgibiprogram-larıörnekvererek-ilerisüreceklerdir;ilerisürdüklerindeyaptıklarınınsöyledik-lerimizidoğrulamakolduğunufarketmeden...E.AhmetTonak’ınbelirttiğigibi,kısacası,eskizamanlarilerizamanlardı;bugün,MarksistlerMarx’ın,KeynesçilerKeynes’ingerisinedüşmüştür.6

Mutluluk Veren Neoliberal DönüşümBukendinisoldasananadamvekadınlarınTürkiyeşubeleriisesadecemidekal-dırırlar;krizkarşısındasöyledikleri teksöz,“piyasanınbaşlıbaşınakötülükyadaiyilikiçermediği”gibisadesuyatiritönermelerdenibarettir.GerçibuönermepeşindenAdaletveKalkınmaPartisihükûmetlerinidesteklemeküzerebazıso-nuçlar çıkarmamaharetine sahiptirler.Konudanbihaberolduklarını ileri sür-meklüksolacaktır.Yinedebumaharetiküçükgörmeyelim,lüksekaçalım,buadamvekadınlarınaşağıdaaktaracağımızkehanettenhaberdarolduklarınıvar-sayalım;nedeolsa,Türkçe’yebukehanet,bazılarınınkuruluşundaemeğigeçenbiryayınevitarafındanservisedildi.FransızUlusalBilimlerAkademisiüyesiGerardDuménilveDominiqueLévyKapitalizmin Marksist İktisadı7adlıbroşürlerindebumutlulukvericikehanetimuştuluyorlar:Neoliberalizmkapitalizmidönüştürmüştür.DuménilveLévy’yegöre, 70’lerden itibaren süren krizdenneoliberal dönüşümle birlikte çıkılmış-tır,bununkanıtıkâroranlarındakidüşüşünaşılmasıvekâroranlarınınyenidenoluşmasıdır.Fakatçıkıldığındakarşıkarşıyakaldığımızneoliberaldönüşümar-dındakiyenidüzendir.Neoliberaldönüşümüntemelhedefi,kapitalistyönetimkadrolarınıniçindesadeceişletmeciolanlarınegemenliğinesonvermektir.Çün-kübuyenidüzendeegemenlerarasımücadeleler,kapitalistyöneticisınıfilege-leneksel(mülksahibi)kapitalistlerveyöneticilerarasındadabaştafinansolmaküzereişletmecilerekarşısürmektedir:“Eğerherhangibirüretimbiçimikapitalistüretiminyerinialacaksabunuilkeldensosyalizmeveyasınıfsızbirtoplumageç-meolarakyorumlamamakgerekir.Herkapitalistolmayandüzenhalkçıveemek-çi olmak zorunda değildir. Büyük olasılıkla, yönetici kadrolar post-kapitalisttoplumda egemen sınıf rolünü üstleneceklerdir.” Kapitalizmin sonrasının illasosyalizmolmayacağıaçıktıramayazarlarınbütünderdi,yenireformizmealanaçmakiçindevrimciMarksistlerikendianalitikaraçlarıileçürütmektir.Yazar-laragöre,“kapitalizminkrizlerisonucundavemücadelesiningücüyleproletarya

6 Tonak, Ertuğrul Ahmet. “Kriz, Savaş ve Keynes”, http://www.birgun.net/writer_index.php?category_code=1186603347&news_code=1249731862&year=2009&month=08&day=08, 08.08.2009

7 Duménil, Gerard ve Dominique Lévy. Kapitalizmin Marksist İktisadı, çev. Selin Pelek, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009

9

Eleştirel Bakış

(işçisınıfı)”nındevrimcikalkışmaile“iktidarıelegeçirme”sişeklindebirsüreçMarxtarafındandüşünülmüştürama,“Kapitalizmkendideğişimipahasınadaolsa, günümüzekadargelenyapısalkrizlerinve savaşlarınüstesindengelmeyibaşarmıştır.Busüreçbugündederecederecedevametmektedir.”8Eozaman,kapitalizmiaşacakbirsosyalistdevrimiçinmücadeleyegerekyoktur,kapitalizmkendikrizindendönüşmekpahasına,hatta finansı -malioligarşiyi-terbiyeederekçıkacaktır,zatenbuneoliberaldönüşümsürecininsonucudur!9

Nihai ÇöküşçülerImmanuelWallersteinbaştaolmaküzere,GiovanniArrighi,MingiLigibiba-ğımlılıkokulumensubusayabileceğimizkimiyazarlar,Wallerstein’ınTarihselKapitalizm’dekapitalizmözelindeözetlediğidünyasistemikuramınınyöntem-selönermelerineuygunbiçimdemevcutkrizedeğilbirtarihselsistemolarakka-pitalizminsonunaodaklanıyorlar.Arrighi,dahaözelolarakUzunYirminciYüzyıl’da10formüleettiği,birtarihselsis-temolarakkapitalizmiçindekibirikimdaireleriteziniAdamSmithPekin’de11adlıçalışmasındaiçindebulunduğumuzçağiçingüncellemekteveküreseldönüşümüniki temel aktörü saydığıABD veÇin üzerine odaklanan çalışmasının sonunda,ABD birikim dairesinin ve hegemonyasının sonuna gelindiğini ancak,ABD veÇinarasındakiişbirliğindenAdamSmith’indünyadakiuygarlıklararasındaeşitli-ğedayalıbirdünya-pazartoplumunundoğabileceğiniilerisürmektedir.Arrighi’ningöreceiyimseryaklaşımınınaksine,Wallerstein’ındahakahincebirtutumla,tarihselsistemolarakkapitalizmin2025yılınakadargörelibirgenişle-meevresinegirebileceğini12ancakönümüzdekielliyıldansağçıkmasınındüşükolasılıkolduğunuyazdığıvegüncelleyereksıksıktekrarettiğibiliniyor.Bağımlılıkokulununyöntemselyaklaşımıaslındasonderecebasittir;kapitalizm,içinde ticaret, sanayi,keşifler,buluşlar, fetihler,krizler, savaşlar,devrimlervb.mevcut uygarlığın akla getirdiği her ilişkiyi taşıyan ama temelde sermayeninsonsuzbirikimeğilimininyönverdiğitarihselbirsistemdir.Butarihselsistemiçindegerçekleşenkrizlersadecetarihselsisteminsağıltımınayararlar;sorun,ta-rihselsistemindönüşümüdür.İşteWallerstein, içinde bulunduğumuz krizin bir dizi belirsizlikle karakterizeolsada,diğer-tarihselsistemolarakkapitalizmisağaltan,başkabirevreyesıç-ratan- krizlerden farklı, kendi yöntemsel araçlarına göredekriz, yani tarihsel

8 Age, s.1219 Türkiye’de çoğu Taraf Gazetesi’nde yazan ve kendini solcu hatta Marksist zanneden ve öyle lanse eden -liberal solcu

ya da sol liberal, eski TKP’li vb.- ukala dümbeleklerinin çoğu farkında olarak ya da olmayarak Duménil ve Lévy’nin bu görüşlerinin daha sağ versiyonlarını savunurlar.

10 Arrighi, Giovanni. Uzun Yirminci Yüzyıl, çev. Recep Boztemur, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2000 11 Arrighi, Giovanni. Adam Smith Pekin’de, çev. İbrahim Yıldız, Yordam Kitap, İstanbul, 2009 12 Wallerstein, Immanuel, Liberalizmden Sonra, (çev.Erol Öz) içinde “Barış, İstikrar ve Meşruiyet”, ss.33-51, Metis Ya-

yınları, İstanbul, 1998

10

Yaşayan Marksizm

sisteminsonunugetirebilecekbirsüreçlertoplamıolduğunuilerisürüyor.Dahaaçıksöylersek,tarihselkapitalizminilk(veson)krizibudur,eğeröyleisede,500yıllıktarihselkapitalizminsonunagelmişbulunuyoruz.Buyaklaşım,kulağahoşgelsede,hemtarihselhemdeyöntemselbirdizisorun-lamaluldür.Busorunlarıbiryanabıraksakbile,tarihselkapitalizminsonundaArrighi’niniyimserperspektifiilekurulacakbirdünya-pazartoplumununbizevadettiğişeyoldukçameçhuldürveinsanlarınkendigelecekleriniseçmeeylem-lerinikinikbirkaygısızlıklaikameeder.Halbuki,karşıkarşıolduğumuzşey,kapitalistüretimtarzınınyapısalvetarihselbirkrizidirveancakproletaryavebağlaşığıolantüminsanlık,kapitalizmekarşıdevrimcephesindebirleşirse,veancakbudevrimcieylemlesosyalistbirtoplumkurulursakarşıkarşıyakaldığımızbarbarlıkaşılabilir.

Kriz ve Devrimci SeçenekMalipiyasalardakiçöküşlebaşlayanvedevamedenkapitalizminkrizinintarihselveyapısalbiranalizinitümveçheleriyleburadagerçekleştirmemizelbettemüm-kündeğil13.Ancakhızlıcavekabaca,karşıkarşıyaolduğumuzkrizin,kapitalistgelişmenin son uzun dalgasının yetmişli yıllarda başlayan ve sünerek devamedençöküşevresininsonunaişaretettiğisöylenebilir.ElbettekapitalizminkrizinebuçerçevedeyaklaşandevrimciMarksistlerarasındada,krizinampirikanalizinedairbazıfarklılıklarsözkonusudur.Bunarağmen,bukrizinmalikrizolarakaçığaçıksadasaltbirmalikrizolmadığı,kapitalizmdegörülenkısaçevrimlerdenkaynaklananbirkrizolmadığıve-tekrarolacakamabelirtelim-kâroranlarındakidüşüşeğilimiyleaşırıbirikimdendoğarakmevcutuzundalganınsünençöküşevresininsonunuişaretleyenbirkrizolduğukonu-sundagörüşlerhemenhemenortaklaşmıştır.Buortaklaşmayavaranlaraçısından;kredikrizi,aşırıüretim/birikimdendoğangenelkrizeonuağırlaştıracakbiçimdedenkgelmiştir.Kredisistemininparali-zeolması/işlememesi,ekonomiketkinlikleribüyükorandaküçültmüştür.Ara-sındakiesaslı farklılıkları,krizinkendinehasvebütünselkarakterinigözardıetmemekşartıyla1929kriziylekarşılaştırılabilirsede,bukriz,niteliğiitibariylesonderecekapsamlıdır:Kapitalizminaynıtarihselveyapısalkoşullarındanbes-lenmeklebirlikte, farklıkrizdinamikleri iç içegeçmişgörünmektedir;ekono-mikkriz,bankavemalipiyasalarınkrizi,gıdakrizi,enerjikrizi,çevreselkriz/iklimkrizi.Ekmek,gülvehürriyetgünleriiçinyapılançağrıdabelirtildiğiüzere,“sermayeyedayalı üretiminhem tarihselhemde ekolojik-fiziksel sınırlarının

13 Bunun için başta bu sayımızda yayınlanan yazılar yanında, E. Ahmet Tonak’ın Birgün’de yayınlanan, anılan yazısı dışındaki ‘Eko Diyalog ve Günümüz Buhranı’- 13 Haziran 2009, ‘Büyük Resesyon? Yarım Depresyon’- 11 Nisan 2009, ‘Krizle Nereye Gidiyoruz?’- 24 Ocak 2009 tarihli yazılarına; İktisat Dergisi’nin 501 nolu “Krizi konuşuyoruz” sayısına ve özellikle, François Sabado’nun “Taking the measure of the crisis” ve “The crisis overdetermines all of world politics” [http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article1561&var_recherche=crisis ve http://www.internationalviewpo-int.org/spip.php?article1625&var_recherche=crisis, 01.09.2009] başlıklı makalelerine bakılabilir.

11

Eleştirel Bakış

bulunduğu, günümüzde bu sınırlara hızla yaklaşıldığı, budurumun insanlığıaynızamandabiruygarlıkkriziileyüzyüzegetirdiği”14bukrizledahadagörü-nürhalegelmiştir.Şüphesiz bütün bunlar kapitalizmin sonuna geldiğimizi göstermeye yetmez,çünkü henüz, ortada bir alternatif şekillenmiş, “sosyalizmi, kapitalist düzeninkarşıtdevrimcikutbuolarakyenidenvaretme”15eşiğiniişçihareketivesosyalisthareketaşabilmişdeğil.Bueşikaşılmadıkça,kapitalizmin-dönüşerekdeolsa-yaşayabileceği,krizlerinisağıltabileceği;anti-kapitalistçözümlerzorlanmadıkça,kapitalist sistemin“çıkışyokki”yalanıeşliğindeyenimanevraları içinbinbirdolapçevirebileceğitarihselbirsırdeğildir.İştebunedenledevrimciMarksistler içinkriz,nekapitalizmdegelirgeçerbirolgu,nesaltnihaiçöküşüngöstergesinedekıyametçifantezileriçinbasamaktır.Hiçbirideğilfakatkriz,kapitalizminsosyalistbiralternatifiolduğunuduyurmakveemekçilerivetümezilenleribualternatifiseçmeye,dünyadevrimineçağırmakiçinbirfırsattır.Karşıkarşıyaolduğumuzkrizinküreselkapitalizmadınıverdiğimizbiröncesivardırvesonrası,sınıfmücadelelerininseyriilekurulacaktır.BununE.AhmetTonak’ınbelirttiğigibi,bugündengörünürhalegelenucubebirkapitalizm16miolacağı,yoksaonuaşaraksosyalizmemisıçranacağı,emekçilerinvetümdünyaezilenlerininmücadelelerinebağlıdır.Bubağ,programatikyenilenmevetalep-lerigüncellemegöreviniönümüzekoyar.Neoliberalmodeltümüyleçökmüştür,dolayısıylasaltneoliberalizmiaşmayayönelenreformcutaleplerinbazılarıbu-güniçingericileşmepotansiyelitaşırlar.Günümüzreformizminibesleyecekolankaynakdabudur;mücadelelerizatenaşılmışbulunanneoliberaltercihlerekarşıçıkmaklasınırlamak.Kapitalizmekarşıdevrimciseçenekiseemekçilerinvetümdünyaezilenlerininsınırlanmayanaynımücadeleleriiçindeyeşerecektir.

Yeşil Devrimci Keynes: Çözüm mü? Kapitalistmerkezlerde,devletaktörleripiyasayabüyükoranlardamüdahale-lerederhalegetirerekmevcutkrizinaşılmayaçalışıldığıbirsırdeğil.FakatbubaşlıbaşınayeniKeynezyenbirdöngüyüolanaklıkılmayayeterlideğil.DünyaçapındayeniKeynezyenbirdöngününinşaedilebilmesi içinözellikleÇinveHindistan’ınüstlenmesigerekenekmaliyetleryanında,başkasınırlardavar-dır:Yerleşik haliyle neoliberal uygulamaların yarattığı iktisadi davranış alış-kanlıkları,finansaktörlerindirençleriveenönemlisikapitalizminrekabetevebireyciliğedayanananarşikvekaotikyapısı:Yeşilbirdevrimineşlikedeceği

14 “Ekmek, gül ve hürriyet günleri için çağrımız”, Ekmek&Özgürlük, sayı 1, Eylül 2009, s.1915 Yurtsever, Haluk. “Yeniden kuruluş bilinci”, Ekmek&Özgürlük, sayı 1, s.22 16 Tonak, Ertuğrul Ahmet, “Ucube Kapitalizm” http://www.birgun.net/writer_index.php?category_code=1186603347

&news_code=1243679771&year=2009&month=05&day=30, 30.05.2009

12

Yaşayan Marksizm

yeniKeynezyendöngübelki egemenlerin bu yöndeki tercihlerini güçlendir-meleri oranında krize karşı bir alternatif -yeni kapitalist gelişme çevriminetemel-olabilirdiamabununiçin;yöneticisınıfların,mevcutsosyalvepolitikgüçilişkileriiçinde,tercihvesiyasetlerindeköklüdeğişikliklerolmalıdır.Amakapitalizm,buanlamdarasyonelbirsistemdeğildir-Türkiye’ninkadimbaş-bakanıDemirel’indeyişiyleplancıdeğil,pilavcıdır!-; tekilkapitalistlerveherbirininfarklıçıkarlarıarasında,kendifarklıçıkarlarıolduğunuvarsayanulus-lararasındaveelbetteonlarıtemsiledendevletlerarasındafarklıtercihlerverekabetvardır.Yinede kapitalizminönündeki yörüngeyi, yeşil bir devrim -yeşil teknolojiler,yeşilenerjikaynakları,yeşilyeniyaşamkültürüvb.-veonaeşlikedenKeynez-yenbirdöngüyeoynamairadesini,G7yadaG20ülkeleriyleyapılantoplantılar,DünyaBankası ve -farklı kaygılarla şekillendirilmiş görünsede-BMraporlarıortayakoymaktadır.Ancakyeşilbirdevrimindeönünde“kapitalist”engellervardır:İlkengelzaman-lama ile ilgilidir.Kriz, şu anda şimdi gerçekleşmektedir ama ya yeşil devrim?Mesela,enerjidehemenşimdiyeşilbirenerjiyenasılgeçilecektir?İkinciengel,kârlılıklailgilidir.Birçoksektördevergikolaylıklarıyladahi,yenieko-teknojilerlekârlılığısağlamakmümküngörünmemektedir.Üçüncüengel,yeşilbirbüyüme-ninfinansmanı ileücretlerinartışıarasındakiçelişkidir.Dördüncüengel,yinekapitalizmin“pilavcı”yapısıdır:Dünyaekonomisininekolojikreorganizasyonuiçinuluslararasıekonomiktercihleri,normlarıveyönelimlerideğiştirecekkısa,ortaveuzundönemliplanlamavekoordinasyongereklidir.Kapitalizmise,enkısavadedeenyüksekkârgüdüsü,sermayeninsınırsızbirikimiyasasıileişler.Sonolarak,butercihler,ancakdayanıklıbiryeniKeynezyendöngüyügenişbirekolojikbüyümeylebütünleştirebileceksosyo-politikseçimlereyakındanbağlı-dırki,budaancakekososyalistdönüşümlemümkündür.Yadaşöylesoralım;çözümüekososyalistbirdevrimekalankapitalizm,budevrimerazıolursa,bizimdeonarızagöstermememiziçinnegerekçemizkalırki?Özcesi, kriz sürecindekapitalizmkendindenbirucubeyaratmayolundahızlailerlemektedir;sorunbuucubeyerazıolmayanlarınneyitercihedecekleridir:Re-formmudevrimmi?Busoruyaazilerideyenidendöneceğiz.

Irak İşgali ve TürkiyeBizkrizüzerinetartışadururkenABDemperyalizmininyarattığıbarbarlıkman-zaralarındaşimdilikbireksilmeyadadeğişiklikgörülmedi.Hemenyakınımız-da, yaşayanlarıyla aynı nehirlerde yüzdüğümüz Irak’ta, emperyalist kapitaliz-minaskeripatronuABD,kendiyarattığıbataklıktadebelenmeyedevamediyor:ABD’ninaskeriüstünlüğüotomatikolarakaskerizaferianlamınagelmiyor,dahaöncedegelmemişti.Amerikanmedyasınındilinepelesenkolan‘yeniVietnam’

13

Eleştirel Bakış

deyimi,Amerikanordusununbölgedekidurumunuanlatmakiçinkullanılıyor.Bush yönetimi hem siyasi hemde askeri olarak gerçekten bataklığa saplandı;şimdiObamayönetimi,ABD’ninbubataklıktanhegemonyasınıyitirmedençık-masıiçinatmasıgerekenadımlarıincelikleörmeyeçalışıyor.Bu adımlar içindeTürkiye’ye biçilen veTürkiye tarafındandaüstlenilenbazırollerolduğuanlaşılıyor.İslamlaşmayımillikimliğinkurucubirunsuruolarakalanTürkiye’deOsmanlıSaltanatınıdevirirkenoluşanhakimittifak,askerive-sayetilişkileriiçindeasgaribirulusaldemokratikprogramıyürütebilmiş;bununsonucunda,kırılgandaolsaburjuvahegemonyayadayanan,emperyalistüretimilişkileriaşamasındadahakimittifakiçindeburjuvazidışısınıfgüçlerinitümüy-ledışlayanyada ikincilpozisyonasokankırılganhegemonyayadayalı (görecekararlı)birrejimkurulabilmişti.SonKürtİsyanıilerejimindeğişmekyadakırıl-makseçenekleriarasındagezinmeyemecburedildiği,ABD’ninbölgeselçıkarlarıvetercihlerininözgülrolüdışlanmadankabuledilmelidir.FakattercihsadeceABD’yeaitdeğildir:Bushyönetimizamanında,Başbakanı-nınağzından“BüyükOrtadoğu’nunEşbaşkanı”olduğunuaçıkladığındaTürki-ye,“...biryandanABD’yitamamlarkenbiryandandaonunbıraktığıboşluklarasızarakbölgeselbirgüçhalinegelme,kendiözerklikalanınıgenişletme,çıkarla-rınınküreselkapitalistsistemiçindedahafazlameşrugörülmesinisağlamaveKürtsorununubüyüyerekçözmehevesi”17nidışavurmuşoluyordu.Buhevesintümüyletemelsizolduğunuilerisürmekgüçtür.Buheves,sadeceMisak-ıMilli’ninvazgeçilmekzorundakalınansınırlarınıye-niden düşündürttüğü için değil; aynı zamanda ve daha çok, Eşbaşkan RecepTayyipErdoğan’ınpartisinevehükûmetine“...ekonomikpolitikalarıdolayısıylayitirmekteolduğunüfuzuvehegemonyayıonarmaimkânıverdiği...devletingü-venlikaygıtlarıüzerindekalıcıbirdenetimekavuşmasınaveadımadım,İslamideğerlerledesıvanmışbir‘tekpartidevleti’niyukarıdanaşağıyaadımadımkur-masınayardımcıolduğu...”18içindesonderecegerçektir.Türkiye’ninABDileittifakhalindeKürtSorununubölgeselbirgüvenliksiyasetieksenindeçözmeiradesi,baştaKürtHareketiolmaküzeretümbölgedevrimcihareketlerineöncelikli“açılım”olarakdayatılıyor.BölgeselniteliğibaskınolanKürtSorunununKürtHalkınıntalepleridoğrultusundaşuyadabuşekildeçözü-münüsağlayacakhertürlümücadeleleriniçindeolmakgöreviilegüçlerimiznekadaryetersizolsadabuemperyalist“güvenlik”dayatmasınıyanıtsızbırakma-makgörevibirbirinidiyalektikbirşekildebütünlüyor:Çözümüyakınlaştırmak,dayatmayaKürtHalkınıntalepleriilekarşıdurarak“...barış’ıhalkiktidarınınbiruğrağıolarakaşağıdankurma...”19mücadelesinebağlanıyor.

17 Kalyon, Kenan. “Bu kez farklı ama...”, Ekmek&Özgürlük, sayı 1, Eylül 2009, s.718 Kürkçü, Ertuğrul. “Barış sokakta kurulacak!”, Ekmek&Özgürlük, sayı 1, Eylül 2009, s.219 Agy.

14

Yaşayan Marksizm

İşgal, Direniş ve Program Irak’taveAfganistan’daişgaldeİslamiFundamentalizminbaşınıçektiğidirenişdesürüyor.Irak’taABD’ninmüttefikiİngiltereilebirlikteişgalederhalsonver-mesigerektiğindebölgehalklarıneredeysehemfikir.DirenişkapasitesiniölenABDaskerleriyleölçenkerterizsizişgalkarşıtlığıileişgalinsonbulmasınıisteyenanti-emperyalizmarasındakitartışmaise,“ABDderhalçekilsin!”sloganındaor-taklaşmakdışında,haklınedenlerleşiddetlenereksürüyor.Elbettedevrimciler,emperyalistişgalekarşıIrakveAfganistanhalkınınkoşul-suzolarakyanındadırveişgalinderhalsonbulması,emperyalistlerinbölgedenderhalkovulmasıenacilsorundur.Fakatbu,İslamiFundamentalizmleridestek-lemeyigerektirmediğigibi,sonuçlarıilebirliktekrizinşekillendirdiğibukritiktarihselmomentteayrıcaveözellikletarihselbirhataolur.İslamiFundamentalizminsınıfkarakterinevurguyapmadanbutartışmadadev-rimciMarksistbirpozisyonedinmekoldukçagüç.İslamiFundamentalizm,soliçindeyaygınolarakikişekildeanlaşılmayaçalışılıyor:İlkyaklaşım,pre-kapitalistsınıflarınkendileriniçözerekbaşkalaştıranmodernsınıf ilişkilerinekarşıdire-nişinindoğurduğusiyasal-kültürelbirhareketolarakİslamiFundamentalizmiçözümlüyor.İkinciyaklaşımise,İslamiFundamentalizmimodernsınıfmücade-lelerininözgülbirsonucuolarakdoğanmodernbirsiyasihareketolarakanalizediyor.Buikinciyaklaşım,doğruolsada,gerekiktisadi-siyasi-kültürelprogramıgereksedesosyal-sınıfsaltabanıbakımındanhareketiçözümlemedesondereceanlaşılmazbirdillekonuşmakta;açıkaçıkbuhareketinkitle temeli-kapitaliz-minOrtaDoğu’daki gelişim sürecininözgüllükleri içinde şekillenmiş-küçük-burjuvaziyedayananvebirkısım“arasınıfı”ve“lumpenproletaryayı”müttefikhaline dönüştürme becerisini gösterebilen, Poulantzas’ın çözümlediği şekliylefaşizankarakterlihareketlerebenzediğinisöylemektenkaçınmaktadır.GerekNasır örneğinde, gerekse de diğer BAAS’çı Arap ulusalcılığında İslam,millikimliğinaslikurucuunsuruolarakyeraldı.OrtaDoğuülkelerininçoğun-da,buulusalhareketlerkısasürede,emperyalizmleişbirliğiiçindeideolojikola-rak İslam’a dayanarak, başa geçtikleri devletleri yarı askeri gerici diktatörlük-lerhalinedönüştürdüler.Birbirineoldukçabenzeyen,metropolsermaye-yerelburjuvaziveasker-sivilbirzümreegemenittifakınavesiyasalİslamtemelindemobilize edilmiş küçük-burjuvazinin kitle desteğine dayanan bu rejimlerden-Libya,Mısırgibi-çoğuhalenayaktadır.KuruluşuitibariyledevrimcibirsürecedayansaveABD’yekarşıaçıkbirtutumgeliştirsedeİran’dadabutürtipikbirgericidiktatörlükyerleşmişvevarlığını sürdürmektedir.BölgedekidiğerAraprejimleriisebağımlısınıflarıdahaçokpetrolgelirleriiletarafsızlaştırarakyadabaskıaltınaalarakvarlığınısürdürenABDdesteklikrallıklaryadaşeyhliklervb.siyasalbiçimlerdeörgütlenmişgericidiktatörlüklerdir.Gerek Irak’taki gerek Afganistan’taki İslami Fundamentalizmler de, küçük-burjuvaziye,kısmenişgallekonumlarısarsılmış“ortasınıflar”avetemelolarak

15

Eleştirel Bakış

dadinselaşiretlerşeklindeörgütlenmiştoprağabağlısömürücüsınıflaradayan-maktadır.İşgalekarşıolmalarınedeniyleişçisınıfınınveezilenlerinbirbölümü-nükendilerinekarşıtarafsızlaştırmışolsalarbile,mevcutsınıfbileşimiveprog-ramıylabuhareketler, tümüylegericihareketlerdirve“anti-emperyalistulusaldemokratikbirprograma”dayanmazlar.İşgalkarşıtlığınınbuçevrelerdekianla-mı,mevcutlarınabenzeyenyenibirgericidiktatörlükkurmaktanibarettir.Özel-likleOrtaDoğu’da veAfganistan-Pakistanhavzasındadevrimci proletaryanınemperyalizmdensonraenazılıdüşmanıİslamiFundamentalizmlerdir.BölgeselbirkaraktertaşıyanKürtSorunu’nunsiyasi-demokratikçözümü,isteriktidarda olsunlar isterse de muhalefette palazlansınlar, İslami Fundamenta-lizmlerinmeşrulukalanlarınıngeriletilmesindedeözgülbirbölgeselroledinmekapasitesinesahiptir.Budurum,gericiİranrejimininKürtSorunusözkonusuolduğundaTürkiyeileittifaklarkurmaktançekinmemesindesadecebasitbirka-nıtakavuşmuşoluyor.

İran Seçimleri ve Devrimci Kitle Seferberliği 12 Haziran 2009’da gerçekleşen seçimlerin hemen akabinde İran, devrimci-demokratikbirkitlemücadelesinetanıklıkettiveetmeyedevamediyor.Bumü-cadelekarşısındaBatımerkezci,oryantalistsolbirkezdahasınıftakaldı.Kimi-leri,Ahmedinejad’ınanti-emperyalistolduğunukeşfettilervegelişendevrimcihareketi,“küçükburjuvamaceracılarınvezüppelerinlastikyakmahareketi”diyeyaftaladılar.Osıradaİran’damücadeleedenkomünistler,tümdünyaya“YaşasınDevrim!”20diyehaykırmaktaolsalarda,buerkekvekadınlarneİran’lıkomü-nistleriduydular,nedetutumlarınıgözdengeçirmeihtiyacı...Aynı“sosyalist”erkekvekadınlar,işgalkarşıtıhareketiçindedeİslamiFundamentalistlerinişçiveemekçilereyönelenkörteröreylemlerinisuskunluklageçiştirmektemahirlikgöstermişlerdi.İlginçbirtesadüftürki,buerkekvekadınlarınTürkiyeşubeleridebugünlerde“darbeyekarşıyım”bahanesiileAKP’yeavaneliketmeklemeşgul.Batımerkezci sol, gerekOrtaDoğu’da gerekseTürkiye’de gelişen sınıfmüca-delesi süreçlerini anlamaktanuzaktır. İranKomünist İşçiPartisi’ninanalizlerigerçekçigörünmesebile,SaeedRahnema’nınbelirttiğiüzere,“İran’daolan,birseçimhilesininbaşlattığıancakotuzyılıaşkınsüredirgericiveacımasızbirrejimaltında inleyenhalkıngerçek taleplerieksenineoturan,kendiliğinden,yaratıcıvebağımsızisyanıdır...(Halk,)İslamirejimyadakendipotansiyellerihakkındaillüzyonlarakapılmışdeğil.Stratejileri,şiddetedayanmadanvetedricen,İslamirejimivemevcuthegemonyasını,laikvedemokratikbirrejimedönüştürmek.”21

20 http://worker-communistpartyofiran.blogspot.com/2009/06/long-live-revolution-against-islamic_15.html, 15.06.2009, İran Komünist İşçi Partisi, süreci kısaca değerlendirip görevleri saydıktan sonra, “...Devrimci halkımızı parti bayrağı altında toplanmaya çağırıyoruz. Partimiz ve halkımız, şimdi, birlikte, bu nefret verici rejime karşı gelişen devrime yetişerek, İslam Cumhuriyetinin çıkmazını eşitlik ve özgürlük için bir devrime dönüştüreceğiz. Kahrolsun İslam Cum-huriyeti! Yaşasın Sosyalist Cumhuriyet!” diyordu.

21 Rahnema, Saeed. “Soldaki İran Söyleminin Trajedisi”, http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article1694&var_recherche=iran, 01.09.2009

16

Yaşayan Marksizm

Açıkki,busüreç,oldukçahassas,uzunsüreliveanlamlıbirmücadeleyeişaretediyor.Bumücadelede,İranHalkı’nındemokratikvesivilyurttaşlıkhaklarıiçinmücadelesinde,tümdünyahalklarınındayanışmasınaveözelolarakdünyaso-lunundesteğineduyduğuihtiyaçdaortada.Buihtiyaçortadayken,birYahudidüşmanıfaşistkarikatürden,gericibirdiktatördenanti-emperyalisthalkçılideryaratmak,Batımerkezcisolanasipolabilecekbirmiyoplukvemaharet;tıpkıtümbölgedealt-emperyalistheveslerleatkoşturanTürkiyeCumhuriyeti’ninBaşba-kanıErdoğan’dademokratveözgürlükçüdeğerlergörmekgibi!..İştebunedenledevrimciMarksistler,oryantalist solun İrananalizlerine itibaretmediveseçimlerdensonraİran’dabaşlayanvehalasürendevrimcikitlesefer-berliğinidesteklemektekararsızlıkgöstermedi.

Honduras Darbesi ve Latin AmerikaABD’ninIrak’tabatağasaplanmasının,LatinAmerikabaştaolmaküzereuluslara-rasısonuçlarıoldu.Obamayönetimiİran’dagelişenhareketkarşısındadestekle-yicideğilılımlıbirtutumalmıştı;Honduras’tagerçekleşendarbeyekarşıbiryaptı-rımdabulunmadıysadaenazındansözlüaçıklamasındahoşgörmedi.KolombiyaDevrimciSilahlıGüçleri (FARC-EP),bu tutumu,“BeyazSaray,kıtamızdaki ile-ricigüçleringelişiminiengellemekvekendihegemonyasınıgarantialtınaalmakiçin sağcı darbecilere başvurmakta hiçbir zaman tereddüt etmez. Washingtonhükûmetinindarbeyisönükbirşekildekınaması,sadecekibirlibirsözsanatındanbaşkabirşeydeğildirveonunşüphelidurumunuortadankaldırmaz.Onunger-çekkaygısıjeopolitiktirvegözlerinibölgemizdekitalanınıvesömürgecialanlarınısorgulayanALBA`ya(LatinAmerikaiçinBolivarcıİttifak)dikmiştir.Devletyöne-timininbugünküönceliği,Amerika’mızdaikiyüzyılsonratekrardanbağımsızlıkçığlığıatanyurtsevereğilimvehissiyatlarakarşıkoymaküzereaşırı-sağcıpiyonla-rınıyenidenorganizeetmektir.”22şeklindedeğerlendirdi.Budeğerlendirme,LatinAmerika’dakibütündevrimciveilericigüçlerinortakalgısınıyansıtıyor.ABD, LatinAmerika’yı arka bahçesi olarak görüyor veKolombiya’nınVene-zuelaveEkvator’asaldırılarıilebu,hafızalardatazelenmişti.Tümkıtadahalkçıhükûmetlerkısmibaşarısağlasalarvekıtagenelolarakdünyahalklarınaumutversede,mevcutekonomikkrizinLatinAmerikakıtasındakimuhtemelsonuç-larını,kıtanınpozisyonununkötüleşmesiniözellikle tarımürünleri ihracatıvebelirlihammaddelerilişkileriiçindeyenidendüşünmekzorundayız.Kıtanınpo-zisyonundakiböylebirbozulma,ABD’ninbaskısınıarttıracaktır.Sabado’nunbelirttiğiüzere;“Hattavarolanekonomikdurumda,kıtadakiAme-rikanyanlısısağınözellikleonunilerikoluUrribe’ninKolombiyarejimiilebir-likteetkinolmakapasitesinedeişaretetmekgereklidir.ABD‘KolombiyaPlanı’ileepeyyolaldı;Chavez’in2AralıkreferandumundamağlupedilmesiABDem-

22 http://www.latinbilgi.net/index.php?eylem=yazi_oku&no=2872, 01.09.2009

17

Eleştirel Bakış

peryalizmineyenidenetkinlikolanağısağladı,VenezuelaPetrolŞirketi’ninmalvarlığıdonduruldu,tümbunlaryanındaABD’ninParaguay’daaskeriüsleridemevcut.ABD,Bolivya’da ‘golpist’ (darbeci) sağa,Peru veMeksika’da ‘liberal-otoriter’sağadestekveriyor.ABD’nin,Kolombiya’nınveengericisağgüçlerinlehine olan bumanevralara ve değişimlere rağmen,Amerikan emperyalizmi-ninkıtayamüdahaleetmekapasitesininzayıfladığınınaltınıçizmeliyiz.Askeridüzeydekıtayamüdahalehazırlığındaolmak,IrakveAfganistanmüdahalelerisonrasında görece zordur; ABDGüney Amerika’ya baskı uygulamaya devamediyorsada,kıtadaAmerikanemperyalizmiilebirdiziLatinAmerikaülkesiileyenigüçlerilişkisininvarolduğureddedilemez.”23

Bu güçler ilişkisi içinde ilk kutbu oluşturan Brezilya, Arjantin, Uruguay veParaguay’da sol eğilimli ve kitlelerimobilize edebilen hükûmetler bir yandanABD ile yeni uzlaşma zeminleri yaratırken, içeride de, kendi hesaplarına vekendiusulleriyleneoliberal politikaları, ‘sosyal yardım’unsurlarıyla birleştire-reksürdürüyorlar.Kübatarafındandesteklenenveherbirikendiözgünlüğüileborçlarınboğucuhakimiyetiniazaltmaya,kendidoğalkaynaklarınınsahipliğivekontrolünütekrarellerinealmaya,gıda,sağlıkveeğitimiçinsosyalprogramlaroluşturmayaveAmerikanveAvrupa(özellikleİspanyol)baskısınakarşıulusalegemenlikleriniyenidensağlamayaçalışanikincigrupiçindeVenezuelaliderliğialtındabirleşmişgörünenBolivyaveEkvatorvar.Venezuela, kıtadaki gelişmeler bakımından anahtar bir rol oynamayı sürdü-rüyor. Bolivarcı devrimci süreçte açığa çıkacak bir geri çekilmenin, Bolivyave Ekvator’da da ani geri dönüşümlere yol açacağı söylenebilir. Bu nedenleVenezuela’daBolivarcıdevrimin ilerigötürülmesi,hemkıtahemde -özellik-lemevcutkrizkoşullarındasosyalistbiralternatifigörünürkılabildiğioranda-dünyaiçinoldukçaönemtaşıyor.Bunun için devrimin anti-kapitalist nitelikte sıçramalara ihtiyaç duydu-ğu sır değil. Sadece temelsiz anti-emperyalizm vehmiyle Chavez’in sıklıklaAhmedinejad’ınkolunagirdiğiresimlerdedeğil,bizzatVenezuela’dagelişeniç-selsınıfmücadelelerindedebuihtiyaçalenileşiyor.Venezuela’daemekçilerveezilenlersadecekendikaderlerinedeğil,kıtanınvedünyanınkaderinedekararvermeeşiğinehergeçengün,üstelikABD’ninObama’ylaörttüğüçizmelerinidahaçokhissederekyaklaşıyor.Onlarbuterciheyaklaştıkça,tarihinomeşhursorusuda,işçihareketininvesos-yalistlerinönünebirdahadüşüyor:Reformmu,devrimmi?

Hak Mücadeleleri Mandel’invurguladığıgibi,EkimDevrimi’ndenbuyana,işçihareketi,aynıza-mandaikiayrıpolitikstratejiarasındatercihanlamınagelmeküzereikipolitik

23 Bkz. (1) nolu dipnot.

18

Yaşayan Marksizm

pratikarasındaki tercihiylecepheleşti:“Butercih,ekonomikvepolitikmevcutnesnelliğedairmücadelenin‘tartışmalarıyla’ilgilideğildi.Seçimlerdetakınılacaktutumaveseçilenmeclislerekatılmayadairbirseçenekle,sadeceçıkarlarınpro-pagandasıiledeğilbununlabirlikteişçilere,toplumundışlanmışvebaskıaltınaalınmışdiğerkatmanlarınalütufmuşgibisunulankimihakçerçeveleriyledeiliş-kilideğildi,butercih.”24

Marx,sistematikolarak,haftalıkçalışmasaatininyasalolarakdüşürülmesiiçinmücadeleetti.Kararlıbirşekilde,çocukemeğinevekadınemeğinindışsallaştı-rılmasınakarşıçıktı.Engels,bütünyurttaşlariçin,sekizsaatlikişgünü,yalıneşit-likveevrenseloyhakkımücadelesininbütünülkelereyayılmasınıönerdi.KezaLeninde,ÇarlıkRusya’sınınözgül koşullarına rağmen, sonderecebenzer birçizgiyiizledi.Bumücadelelergerekliydi,baskıcıbirdevletkarşısında,proletarya,yeterlifizikselvemoralgelişmişliğevesınıfsıztoplumadoğrudevrimcibirham-le yapma kapasitesine sahip değildi. Bumücadeleler, proletaryanın fiziksel vemoralgelişmişliğinehizmetedecekvedevrimcihamlekapasitesiniarttıracaktı.Tarihbubulguyudoğrulamıştır.Kendibaşınaekmekkavgasının,sistematikbiranti-kapitalistmücadeleye,dahaiyibirdünyamücadelesineönderlikettiğibiryeryok.MarxveMarksistlertarafındanizlenenyol,birtaraftanda,milyonlara,dahaiyibirdünyaiçinanti-kapitalistmücadelegerekliliğibilinciningeliştirilme-siiçinönderliketmektir.25

Reformizm ve Kapitalizmin GeleceğiMandel’inbelirttiğigibi,reformistlerledevrimciMarksistlerarasındakitartışma,sonuçolarak,butercihleredeğil,kapitalizmingeleceğiileilgilifarklıfikirlerinedayanır.Reformizm,gerçektetedricigelişmedenyanadır,aşamacıdır.Reformiz-mingerçekteorisyeniEduardBernstein’inmeşhurformülüyle;“hareketherşey-dir,sonuçhiçbirşey.”Bernstein,burjuvatoplumununiçselçelişkilerinindüzenliolarakazalacağınıilerisürdü.Savaşlar,devletinbaskıcıpratikleri,sosyalpatla-mayayolaçacak,çelişkilerdahadaazalacaktı.Kautsky,Terörizm ve Komünizm adlıkitabında,buna,burjuvazinindahaçokyardımsever(kâramacıgütmeyen),tatlıvebarışseverolacağınıekledi.RosaLuxemburg ise,Bernstein’in teşhisinetabantabanazıtbirduruşiçerisindeydi,1871-1900döneminenazaran,savaşlarvesosyalpatlamalardahadaartacaktı.2620.yytarihi,Bernstein’ınkininaksine-bizzatölümünenedenolarak-RosaLuxemburg’unteşhisinidoğruladı.Butarihseldeneyimlerışığında:“DevrimciMarksizmtedricigeçişillüzyonlarınıreddeder.Deneyimlergöstermektedirki,hiçbiryerde,hiçbirülkede,burjuvaziekonomikvesiyasiiktidarınıtedriciyoldankaybetmemiştir.Reformlarbuikti-darızayıflatabiliramaonuyokedemez.İşçisınıfı,kendimerkezileşmişiktidarını

24 Mandel, Ernest. “The material foundations of opportunism: The nature of social-democratic reformism” http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article857, 01.09.2009

25 Daha kapsamlı bir değerlendirme için bkz. Mandel, agm.26 Mandel, agm.

19

Eleştirel Bakış

inşadabaşarılıolamazsa,burjuvadevletivarlığınısürdürüryadakendiniyeni-deninşaeder.Bu,yirminciyüzyıldevrimlerindençıkanilkeselbirderstir.EkimDevrimidefterlerininolumlubilançosu;AlmanveİspanyolDevrimlerinin,pro-letaryanınikibüyükbozgununun,olumsuzbilançosudur.”27Venezula’dakidevrimcisüreçdebubilançoya,müspetyadamenfibirşekildeeklenecekgörünmektedir.FakatsorunsadeceVenezuela’yaaitdeğildir.Bazıör-nekleriyukarıdateşhiredilençeşitlireformizmler,kapitalizmenbüyükkrizle-rindenbiriniyaşarken,Dünya’daveTürkiye’desınır tanımazbirpervasızlıklaservisedilmektedir.Çünkü,kapitalizminbirgeleceğiolacaksa,bu,butürbirre-formizminişçihareketiiçindegeliştirilmesinedeyakındanbağlıdır.Kapitalizminbirgeleceğiolmasındiyemücadeleedenleraçısından,busorunda,geçmişeyeterincesoğukkanlıbirşekildebakmak,onungeleceğiaydınlatmasına,mevcutveaçığaçıkacakherhareketinoışıkaltındadevrimcileşmesineizinver-mek,oldukçaönemtaşıyor.Çünküoışığınaydınlattığıtercih,reformdeğildevrimdir!Ekmek,gülvehürriyetgünleriiçinçağrımetnindeyazıldığıüzere;“Günogündür!”28

Mustafa Bayram MISIR

27 Agy.28 “Ekmek, gül ve hürriyet günleri için çağrımız”, Ekmek&Özgürlük, sayı 1, Eylül 2009, s.21

21

Komünist Manifesto: Teorinin Pratiği, Pratiğin Teorisi(*)

Ertuğrul Kürkçü

KarlMarx,1848Devrimleri’ninbaşarılıbirproleterdevriminedönüşmesi-ne ilişkin sonuncu umudunun da Fransa’da III. Napoléon’un darbesi ile

yıkılmasınınardındangiriştiğibirgenelmuhasebeolanLouis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i’ndeşunlarıyazmıştı:

İnsanlar,tarihlerinikendileriyaparlar,amabunu,kendikeyiflerinegöre,kendiseçtiklerikoşullar içindedeğil,doğrudanveriliolanvegeçmiştenmiraskalankoşullariçindeyaparlar.Ölükuşaklarınbütüngeleneği,olancaağırlığıylayaşayanlarınzihinleriüzerineçökerveonlarkendileriylebirlik-tekendidışlarındakidünyayıbirbaşkabiçimedönüştürmekle,yepyenibirşeyyaratmaklauğraşırgöründüklerizamanbile,özellikledevrimcibunalımdönemlerinde, korkuyla geçmişteki ruhları kafalarında canlandırırlar...1...Proletaryadevrimleri,19.yüzyıldevrimleriolarakdurmaksızınkendi-lerinieleştirir,ilerleyişleriboyuncakendigelişmelerinisürekliyarıdake-ser,tamamlanmışolanageridönerekonutazelemekvecanlandırmakiçinilkgirişimlerininkararsızlık,zaafvezavallılığınıacımaksızındidikdidikederler...kendiamaçlarınınmuazzamsonsuzluğukarşısındahertürlügeri

* BuyazıdadahaönceSosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi (İletişim Yayınları 1987-88) içinka-lemealdığımüçyazı–Teorinin Pratiği, Pratiğin Teorisi: Marx, Engels ve 1848 Devrimleri, Komünizm Hâlâ Mümkün mü? ve Devlet ve Devrim ilebianet.org’da yayımlanan Kolektif Sermaye’nin Zayıf Halkası’nınyanısıra, SEH kolektifinin, yazarları arasında olduğum bildirgesi Hayat Bizi Sosyalizme Çağırıyor’danyenidenyararlandım.[Buyazı,eklediğimizdipnotlardışında,Marx,KarlveFriedrichEngels,Komünist Manifesto ve Hakkında Yazılar, YordamYayınları, İstanbul, 2008, ss.251-270 içinde yer almakta olup,dergimizinilksayısındadaöneminedeniile,YordamYayınlarınınverdiğiizinleyeralmıştır.-YaşayanMarksizmDergisiYayınKurulu]

1 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl. Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara, 1990, s.13-14]

22

Yaşayan Marksizm

çekilişiartıkolanaksızkılıncayakadarherseferindeyenidengerilerlervesonundabizzatkoşullarkendilerinehaykırır:‘HicRhodus,Hicsalta!’2

Marx’ınburadayaptığıdökümünyalnızca“1848Devrimleri”ninbirgenelmu-hasebesiyleilişkiliolmadığını;“kendisinieleştirendevrim”metaforuilekastedi-lenin,aslında,Engels’lebirliktekendisinin,“1848Devrimleri”ningidişatveso-nucunailişkinöngörüleriyle,budevrimsüreciiçindekipratiklerininbireleştirisiolduğunudüşünmekmümküngörünüyor.Örneğin, “ölükuşaklarınbütüngeleneğininolanca ağırlığıyla yaşayanların zi-hinleriüzerine çökmesi”nin, yalnızca,Paris’te,Viyana’da,Berlin’deayaklanankitlelerin1789ve1830’daolduğugibi,başlarındaburjuvazileriylebirdevrimya-pabileceklerinedairhayallerininedebibiranlatımıolduğunudüşünmekleyeti-nilebilirmi?Bugözlemin,enazbukitlelerinhayallerikadar,MarxveEngels’in1848Devrimleri’ningidişatınınherevresindeyıkımauğratılanbeklentileriiçindedoğruolduğunu,Engels’inkendisi1895’teyazdığı,Marx’ın Fransa’da Sınıf Mücadeleleri’ne“Giriş”teşöyledilegetirmişti:

Şubatdevrimipatlakverdiğizamanhepimiz,koşullarıvedevrimcihare-ketlerin gidişini kavramabakımından, geçmiş tarihsel deneyimin, özel-likledeFransızdeneyimininbüyülüetkisialtındaydık.Genelaltüstoluşişaretibuseferde,1789’danbuyanatümAvrupa’nıntarihinehükmetmişolanFransa’dangelmemişmiydi?BuyüzdenŞubat1848’deParis’teilanedilen‘toplumsal’devrimin,proletaryadevriminin,nitelikvegidişatıhak-kındakifikirlerimizin,1789ve1830modellerininanılarınındamgasınıta-şıması,aşikarolduğukadarkaçınılmazbirşeydide.3

Aynışekilde,“kendilerinieleştiren...ilkgirişimlerininkararsızlıkzaafvezaval-lılığınıacımaksızındidikdidikedenler”,herhalde,Engels’in, “henüz,zaferdensonraizlenecekyolhakkındakesinliklehiçbirfikirleribulunma[dığını]”,“kendiİhtiyaçlarınınneolduğunuidrakedeme[diğini],bunlarıancakbelirsizbirduy-guhalindehisset[tiğini]”yazdığı(Fransa’da Sınıf Mücadeleleri)ParisveBerlinproletaryası olamazdı. Bu eleştiri pratiğinin öznesinin, Manifesto’da “harekethattını,koşullarıveproleterhareketininnihaigenelsonuçlarınıaçıkçakavramaüstünlüğünesahip”olduğunuyazdıklarıkomünistler,yanienbaştaMarxveEn-gelsolduğunudüşünmekhemmantığahemtarihselgerçeğeuygundüşer.1848Devrimleri’ninbir genelbilançosu,MarxveEngels’in faaliyetlerininde-ğerlendirilmesi bakımından paradoksal sonuçlar verir. Kesin olan iki şeydensöz edilebilir: Marx ve Engels, “proleter hareketinin nihai genel sonuçlarını”gerçektendeherkesteniyikavradıklarını,Komünist Manifesto’dakanıtlamışlar-dı;ancak“1848Devrimleri”,bununpratiktedoğrulanmasıiçinpekfazlakanıtsunmadı, Manifesto’da öngörülenin tersine, kapitalizmin gelişmesi 1848 densonradahadahızlandı.Manifesto’dasergilenen,kapitalisttoplumunyerinibir

2 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl. Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, Age, s.18] 3 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl. Fransa’da Sınıf Savaşımları, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara,

1996, ss.7-32 içinde Friedrich Engels, “Giriş”, s.11]

23

Komünist Manifesto: Teorinin Pratiği, Pratiğin Teorisi

devrimle komünist topluma bırakmasının diyalektiği, “1848Devrimleri”ndensonrada,henüzsadecebirteorikhakikatti.Kapitalizm,yıkılacağınadairhiçbirpratikişaretvermişdeğildi.AlmanyavePolonya’dakidevrimin“harekethattınıvekoşulları”nıise,doğrutespitedememişlerdi.1848Devrimi,Engels’indeyişiyle“onlarıveonlargibidüşünenleri”haksızçıkardı.

Manifesto’dan, Talepler’e“Proleter hareketinin nihai genel sonuçları”na ilişkin görüş, Komünist Parti Manifestosu’nda4dilegetirilmişti.“Avrupa’dabirheyulakolgeziyor,komünizmheyulası”,cümlesiylebaşlayan,başlıcadörtbölümdenoluşanbumetnin“Burjuva-larveProleterler”başlığınıtaşıyanBirinciBölüm’ü,maddecitarihanlayışınınba-kışaçısındandünyatarihiüzerindehızlagözgezdirdiktensonra,kapitalizminge-lişmesinin,bugündeparlaklıkvecanlılığınıkoruyan,edebibakımdansonderecegüzelbiranlatımınıverir.Proleterlerveburjuvalararasındakisınıfmücadelesinindoğasını,işçisınıfınıbirdevrimegötüren“tahammüledilmez”koşullarıaçıklar.“ProleterlerveKomünistler”başlığınıtaşıyanİkinciBölüm,komünistlerin,dev-let, toplum,aile,mülkiyet, toplumsal ilişkilerhakkındakidüşünceleriniaçıklarvedevrimleegemensınıfkonumunasıçrayacakolanproletaryanınburjuvaziyimülksüzleştirerek,üretimtarzındabirdevrimmeydanagetirmesininprogramı-nı,birsosyalistprogramıortayakoyar.“SosyalistveKomünistLiteratür”başlığınıtaşıyanÜçüncüBölüm,Avrupaülke-lerindeyaşamaktaolançeşitlisosyalisteğilimlerinkarşılıklıilişkilerini;proletersosyalizmiile,küçükburjuva,burjuva,gericiveütopyacısosyalisthareketlerara-sındakikarşıtlıklarıdilegetirir.“KomünistlerinVarolanÇeşitliMuhalefetPartileriKarşısındakiDurumu”başlıklıDördüncüBölüm’dede,komünistlerinötekiişçisınıfıpartileriyleolanilişkilerinivedevriminarefesindeözüdemokratlarlaittifakolan,taktiğiniformüleeder.Marx,1848Devrimleri’ndençıkarken,Manifesto’nunDördüncüBölümü’nü,as-keridiktatörlüklerindarbeleriyle çökertilenparlamentolarınyıkıntıları altındabırakacak,amahenüzbirnebulahalindekisiyasalkavramlardonanımınıdabudarbeleraltındabiçimlendirecekti.Manifesto’nunilküçbölümünüyazarken,MarxveEngels’inzihinleriningerisin-dekapitalizminengelişmişbiçimlerinibarındıranİngilterevardı.Sonuncubölü-müyazarlarkendegeri,feodal-bürokratikbirrejimaltındayaşayanAlmanya’yıbiranolsunakıllarındançıkarmamışolduklarısöylenebilir.BütünülkeleribirdevrimcikaynaşmahalinesokanAvrupadevrimiiçinde,yinededoğrudaneyle-megirişebilecekleritekülkeninAlmanya’danbaşkasıolamayacağıdüşünülürse,Manifesto’nunkurgusundakibuasimetriyianlamakkolaylaşır.

4 Komünist Manifesto’dan yazı içinde yapılan tüm alıntılar kendi çevirim olmakla birlikte, Türkçesi için şu edisyona başvurulabilir: Marx, Karl ve Friedrich Engels, Komünist Manifesto ve Hakkında Yazılar, Yordam Yayınları, İstanbul, 2008, ss.19-52 içinde “Komünist Manifesto”, çev. Nail Satlıgan.

24

Yaşayan Marksizm

Komünist Partisi’nin Almanya’daki TalepleriKomünist Manifesfo’nuntaktikplanınınayrıntılıbirreprodüksiyonuolanTalep-ler5 metni,MarxveEngels’inAlmanya’dayaklaşmaktaolandevriminkarakterihakkındakigörüşlerinintemelbelgesidir.Butaktikplan,birburjuvadevrimindeproletaryanınenuçmuhalefetpartisiolarakkapitalizmçerçevesindekitalepleri-ninbirformülasyonunuiçerir.Talepler’in en çarpıcı yönü,Manifesto’da bir burjuvadevrimini, proleter dev-riminebağlayacakhalkaolarakkaydedilen“mülkiyetsorunu”nunherhangibirbiçimdedilegelmemişolmasıdır.Manifesto’dakomünistlerindevrimcidemok-ratikhareketleriçinde“oandakigelişmederecesineolursaolsunbaşlıcasorunolarakmülkiyetsorununuöneçıkarmaları”nıngerekliliğiözelliklevurgulanmışolduğu halde, Talepler’de hiçbir biçimde bireysel özelmülkiyet ile toplumsalmülkiyetarasındakiçatışmanınsözününedilmediğigörülür.Öneçıkartılanso-run,Almanya’nın bir demokratik cumhuriyet altında birleştirilmesi ve feodalilişkilere son verilmesidir. Bütün bunlar,Marx’ınHegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi’ne Katkı. Giriş’teyazdıklarıylakarşılaştırılacakolursadahadaçarpıcıhalegelir.Marx,bumetninde,Almanyaiçinhiçbirburjuvakurtuluşprogramıolamayacağınışöylekaydetmişti:

Almanyaiçinbirütopyacıdüşolanşey,radikaldevrim,insanıngenelkur-tuluşudeğil,kısmi,sırfsiyasalbirdevrim,yapınıntemelleriniayaktabıra-kanbirdevrimdir.(...)kısmibirkurtuluş(...)siviltoplumunbirkesimininkendisinikurtararakgenelegemenliğeulaşmasıdır.(...)AmaAlmanya’dahiçbir sınıf, onu toplumun yıkıcı temsilcisi yapacak cüret, kararlılık veacımasızlığa sahip değildir... Almanya sonuna kadar giden bir devrimyapmadıkça, devrim yapmış olamaz.Almanya’daOrtaçağ’dan kurtuluşOrtaçağüzerindekikısmizaferlerdendekurtuluşlamümkündür.6

OysaTalepler’dekısmikurtuluş’un,yaniburjuvadevriminin,nihaikurtuluş’un,yaniproleterdevrimininönşartıhalindeelealındığıgörülür.Bütünbunlarakarşılık,çelişikgibigörünenbubelirlemelerarasındabiriçbağ-lantınınbulunduğunusöylemekmümkün.Üzerindedurulmasıgerekenbirincinokta,tarihseltecrübeyleilgili.Birproleterdevrimininimkânlarıüzerindekibü-tünteorikspekülasyonlararağmen,1848Devrimleripatlakverenekadardünyatarihindebağımsızbirproleterdevrimigerçekleşmişdeğildi.Engels’inyukarıdaatıftabulunulanpasajındadilegetirildiğigibi,eldebulunanyeganemodel,bur-juvadevrimlerineilişkindi.Butecrübeyedayalıvarsayımşuydu:Buazınlıkdevrimleri,mantıkisonuçları-naulaşmakiçinhamleyaptıklarındabirtutucuvebirradikalkanadabölünür-

5 Marx, Karl ve Friedrich Engels, “Demands of the Communist Party in Germany”, MECW Cilt 7, s. 3’den, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1848/03/24.htm, 01.09.2009 adresinde aktarılmaktadır.

6 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl. Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, çev. Kenan Somer, Sol Yayınları, Ankara, 1997, ss.191-209 içinde Karl Marx, “Hegel’in Hukuk Felsefesine Katkı. Giriş”, s.204 ve 209.]

25


ler;radikalkanat,sonbirçırpınışla,yüzünüplebleredöneronlarıntalepleri-ninsözcüsühalinegelerekyenigüçlerderlemeyeçalışırdı.İlktarihseleylemi,mutlakiyetçirejimleridevirmekolanvebuyüzdenburjuvaziyisiyasalsahneninmerkezinedoğrusürüklemesibeklenen1848Devrimleri’ndede,devrimme-kanizmasıaynışekildeçalışacakolursa,burjuvakampıeskidüzenleçatışmasısırasındabuşekildebölündüğünde,Almanya’da17.yüzyılİngiltere’sineve18.yüzyılFransa’sınagöreçokdahagelişmişolanproletarya,“Avrupauygarlığınınçokdahailerikoşullarında”,küçükburjuvaziveköylülerinbaşınageçerekra-dikalkanadadüşenrolüoynayabilirdi.Sonuçolarak,yeniimkânlarancakeskimodel içinde tasarlanabiliyordu. Yeni birmodel, ancak yeni bir tecrübedençıkabilirdi.Bununiçinise,proletaryanınbağımsızeylemiyletarihsahnesindeyerinialmasıgerekliydi.Dolayısıyla,modelinzaafınınmantıksaldeğil,tarihselolduğusöylenebilir.İkincinokta,kapitalizmineşitsizgelişmesindendoğankendineözgüözelliklerdir.Almanya,uluslararasıticarettenbeslenenbirticaretburjuvazisivemaliburjuva-ziyesahipolmadığıhalde,özellikleRenveSaksonyabölgelerindeyenimekani-zesanayiteknolojisitemeliüzerindebirsanayiburjuvazisigelişmişti.Proletar-yanın,Marx’ın tabiriyle “doksan dokuz parçaya bölünmüş” olanAlmanya’damerkezîbirgüçhalinegelebilmesiveulusalölçektebirnüfuzedinebilmesiiçinihtiyaçduyduğuherşey,busanayiburjuvazisininfeodalrejimekarşıtalepleriylebütünüyleörtüşüyordu.Proletaryanıngerçekbirtoplumsalgüçoluşturabilmesi,sanayiningelişmesini,sanayiningelişmesiisemonarşikrejiminparçalanmasınıgerektiriyordu.1848Devrimleri’ningidişatı,MarxveEngels’inbuvarsayımlaradayalıtaktikçiz-gilerinisonuçsuzbıraktı.Fransa’daki“HaziranAyaklanması”,Avrupatarihindeilkkezbirproleterdevrimininpratikbirimkânhalinegeldiğinigösterirgöster-mez,Almanburjuvazisininproletaryadanduyduğuiçgüdüselkorku,dolaysızbirsiyasaldavranışıgeliştirdi.Dahaenbaştanmonarşi ileuzlaşmakapılarınıaçıktutmayıbenimsemişolanAlmanburjuvazisi,kendisinigericiliğin,militarizminvedespotluğunkollarınaattı.

Prusyaburjuvazisi, eski toplumun temsilcileriolanmonarşi ve soylularkarşısındabütünmoderntoplumutemsileden1789’unFransızburjuva-zisinebenzemiyordu.Birtürzümrekonumunadüşmüş...dahaenbaştanhalka karşı ihanete meyletmişti...çünkü kendisi zaten eski topluma aitbulunuyordu.7

Neue Rheinische Zeitung’daAralık1848deyayınlananMarx’ınbusatırları,eskitaktiğinsonunungeldiğinindeilanıydı.Devriminbundansonrakihikayesibiliniyor.ÖnceFransa’da,ardındanAlman-

7 Marx, Karl. “Burjuvazi ve Karşıdevrim – İkinci makale”, Neue Rheinische Zeitung, 11 Aralık 1848. İngilizcesinden benim çevirim. [Türkçesi, Marx, Karl. Seçme Yapıtlar Cilt 1, Sol Yayınları, Ankara, 1976 içinde ss.169-173, s.172]

26

Yaşayan Marksizm

ya,Avusturya,Macaristanveheryerdehermilletin“paşaları”,kılıçlarınıbur-juvazininemrineverdiler,birproleterdevrimikorkusuylatitremektenkurtar-dıklarıburjuvalarda “kılıçhakkı”olarakonlaraburjuva toplumununyekparesiyasal egemenliğini kullanma hakkını bağışladılar. BütünAvrupa başkentleriproleterlerinkanıylayıkandı.

Sürekli devrim ve proletarya diktatörlüğüModerntoplumunikisınıfınınbütünulusuikikampabölerekbirbirlerinekarşıgiriştikleriilkçatışmaolan1848Devrimleri,yenibirmadditecrübemirasıoluş-turdu.MarxveEngels’inbutecrübeninüzerindendahabiryılgeçmedenMerkez Komitesi’nin Tebliği’nde8inanılmazbirzekakıvraklığıileçıkarttıklarısonuçlar,proleter devrimlerinin daha sonraki gelişme yollarının perspektif ve taktiğiniManifesto’nunnihaigenelsonuçlarınaekledi.Buteorikfaaliyetinikiürünü,-süreklidevrimveproletaryadiktatörlüğü-pro-leterdevriminpolitikcephaneliğininbaşlıcaikikavramıolarakteorininvesos-yalisthareketingelişimibakımındanbüyükönemtaşıdılar.Sosyalisthareketintarihinde uğradığı her bölünme, bu iki kavram çevresinde bir teorik tartışmakülliyatınınbirikmesineyolaçtı.Süreklidevrimtaktiği,öncekitaktikçizgiden,burjuvaziyehiçbirdevrimcirolat-fetmemesiyle,öteyandan,eskirejimkarşısındaanlıkolarakdevrimcirolleroyna-yabileceklerivarsayılansınıflarlakesinbirörgütselayrımöngörmesiyleve“bütünazyadaçokmülksahibiolansınıflarınegemenlikmevkisindenuzaklaştırılmala-rına,proletaryanındevletiktidarınıfethetmesinekadardevrimisüreklikılmak”görevinigündemegetirmişolmasıylaayırt edilir.Marx,bütünAlmanDevrimiboyuncaKomünistlerBirliği’ninTalepleriiçindeifadeedilmişolmayanşeyi,Mart1850deMerkez Komitesi’nin Tebliği’ndesüreklidevrimtaktiğininhedefikılar:

Bizimiçinmesele,özelmülkiyetinşekildeğiştirmesideğil,yokedilmesi;sınıf uzlaşmazlıklarının yumuşatılması değil; sınıfların ortadan kaldırıl-ması;varolantoplumuniyileştirilmesideğil,yenibirtoplumunkurulmasıolabilirancak.9

Süreklidevrimtaktiği,hâlâ,burjuvatoplumungenelçerçevesiiçindekalabilecekbütündevrimcitaleplergerçekleşmeksizinproleterleringerçekkurtuluşyolunagiremeyecekleriniöngörmeklebirlikte,AlmanDevrimi’nintecrübesindençıkanenönemlisonuçlardanbiriolarakproletaryanınbudevrimdeburjuvakurumla-rınyanısıra,birhareketüssüveikincibiriktidarmerkeziolarakyerelegemenlikorganları oluşturmalarını öngörür vemodernproleterdevriminörgütlenmesiiçindeyepyenibirgerçekleşmemodelisunar.

8 Marx, Karl ve Friedrich Engels. “Address of the Central Committee to the Communist League” London, Mart 1850, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1847/communist-league/1850-ad1.htm, 01.09.2009

9 Agy.

27


Marx,1848Devrimleri’niniziniFransa’dasürerkenFransa’da Sınıf Mücadeleri’ndesüreklidevrimkavramını,yalnızcagecikmişburjuvadevrimlerininsınıfmevzi-lendirilmesine ilişkinbirproblematik içindegörmediğininbiraçıklamasınıdavermişolur.Marx,ilkkez1848Devrimi’ndekendisinifiilenötekisosyalizmler-denayrıştıranproletersosyalizminin,tarihseltecrübeninbelirlediğiniteliklerinisıralarkenşöyleder:

Busosyalizm,genelolaraksınıffarklılıklarının;busınıffarklılıklarınında-yandıklarıbütünüretimilişkilerinin;buüretimilişkilerinetekabüledenbütün toplumsal münasebetlerin ortadan kaldırılmasına; bu toplumsalmünasebetlerden çıkan bütün düşüncelerin alaşağı edilmesine varanakadardevriminsürekliliğinin ilanıdırvezorunlubirgeçişuğrağıolarakproletaryanınsınıfdiktatörlüğüdür.10

Böylece,Manifesto’da “egemen sınıf olarakörgütlenmişproletarya” formülas-yonuyla, henüz bu örgütlenmenin somut biçimlerinin tecrübeye dayalı bilgisiortadabulunmaksızınbelirlenmişolaniktidaruğrağıdatarihselformülüneka-vuşur.Sankibirkeredaha1844’te,Hegeleleştirisisırasındaeldeedilmişolante-orikpozisyonageridönülmüşgibidir;birkeredahaAlmanya’da“genelkurtuluş,herhangibirkısmikurtuluşunsine qua non’u”11ilanedilmektedir.Ancakarada-kipratikmomentinzenginbilgisininyarattığımuazzamfarkgözönündetutul-duğunda,bununeskisafteorikpozisyonlaraçekilişolmayıpoteorikkonumunsağladığıdayanakla tecrübeninzihindeyenidenüretilmesiveböylelikle ileriyedoğruatılanbiradımolduğuanlaşılır.Marx’ın,“yerinegetirilmişgibigörünenegeridönmek”le12kastettiğininbuolduğudüşünülebilir.“Eleştirisilahı”,teorikbirimkânolarakbirproleterdevrimininbilgisinisağla-mıştı,“silahlarıneleştirisi”iseimkânıngerçeğedönüşmemomentininbilgisininteoriyekazanılmasınımümkünkıldı.13Böylecemodernsosyalizm,maddecitarihanlayışıylageliştirilmişsiyasaldonanımınınenelemanterunsurlarınıtıpkıkendibilgisinioluştururkenolduğugibiakıldandeğil,tarihtençıkarttı.1848Devrim-leri,teoridespekülatifolanherşeyitoprağagömerken,dolaysıztecrübeyiteorikatınaçıkarmanıntarihselimkânınısundu.MarxveEngels’in1848Devrimleri’ningerçekleşmesineilişkinyanılgılarıbirba-kımateorinindoğruluğununkanıtlarıolarakdakabuledilebilir.Marx,“Feuer-bachÜzerineTezler”inin2’ncisinde“...insan,hakikati,yanidüşüncesiningerçek-liğinivegücünü,buyanlılığını(Diesseitigkeit)pratiktekanıtlamalıdır”14,demişti.

10 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl. Fransa’da Sınıf Savaşımları, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara, 1996, s.130]

11 Bkz. Marx, Karl. Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, çev. Kenan Somer, Sol Yayınları, Ankara, 1997, ss.191-209 içinde Karl Marx, “Hegel’in Hukuk Felsefesine Katkı. Giriş”, s.207

12 Bkz. Dipnot 2.13 Bkz. Marx, Karl. Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, çev. Kenan Somer, Sol Yayınları, Ankara, 1997, ss.191-209

içinde Karl Marx, “Hegel’in Hukuk Felsefesine Katkı. Giriş”, s.20114 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl ve Friedrich Engels. Alman İdeolojisi, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları,

Ankara, 1999, s.22 ve 26]

28

Yaşayan Marksizm

Ancakbirdevrim,Marx’ındevrimintaktikanınailişkingörüşlerinin,hakikatleilgisinikurabilirdi.MarxveEngels,tutarlımaddecilerolarak,Almanya’dadevrimpratiğinindoğrulamadığıdüşüncelerinibiryanabırakmaktaduraksamadılar.Aynı şekilde, “silahlarıneleştirisi”ninulaştığıbütünsonuçlarıda teoriyedahilederek1848’dençıktıklarında,modernsosyalizm,devriminbilgisivekavramsalaraçlarıyladonanmışbulunuyordu.Modern sosyalizmin sonrakibütün tarihi,bubilgininbütünülkelerin işçileri tarafındanmülkedinilmesi içinher somutdurumdayenidenuygulanmasınıntarihioldu.Herseferindeöğrenilen,teorininbirçokdeğişkeniiçermeklebirliktebirsabitunsurunundabulunduğudur-herdevriminbilgisiancakodevriminkendisindeneldeedilebilir.

Manifesto’dan Devlet ve Devrim’e: Devrimin bilgisini mülk edinmekLenin’in Devlet ve Devrim’i15 Komünist Manifesto’nun ruhunun ve pers-pektiflerinin 20. Yüzyıla taşınmasının başlıca teorik kaldıracı sayılabilir.Yazılmasınınüzerinden90’ı aşkınyılgeçmişolmasınabirdevrimcidöneminortasında yazılmış olmasının dışarıda bırakılmasına yol açtığı, devletin bir-çokgörünüşüne ilişkinbilgi vedeneyimin eksikliğine rağmendevlet, devrimve sosyalizm arasındaki temel bağlantıların dahamükemmeli yazılmış olma-yanbiraçıklanışıolanDevlet ve Devrim’inbaşlıcaamaçlarındanbiridegeliş-mekte olan devrim karşısında burjuva devletinin koruyuculuğunu üstlenen“oportünist”lerindevletvedevrimbahsindeMarksizm’lebirilgilerininkalma-dığınısergilemekveönderliğininRusproletaryasınadüşeceğisezilendevriminbilgisininmülkedinilmesinisağlamaktı.Devlet ve Devrim’inBirinciBölüm’üMarksizminmaddecitarihanlayışınada-yanarakgeliştirdiğidevleteilişkingörüşlerinibirarkeolojikkazıyapargibi,kay-naklarınakadargiderekortayaçıkartırvebirarayagetirir.MarxveEngels’indevletin,toplumunsınıflarabölünmesininsonucuolarakortayaçıkanbırbas-kıaygıtıolduğunavesınıflarınortadankalkmasıylabirlikte“söneceği”neiliş-kindüşünceleriniyenidenkurar.Çünkü,MarxveEngels’in“söneceği”niönesürdükleri, yani ortadankalkması içinbir devrime gerekolmadığını düşün-dükleridevlet,proleterdevrimindendoğacakbirişçidevletiolduğuhalde,II.Enternasyonalsosyalizmi,birdevrimleyıkılmasınagerekkalmaksızınburjuvadevletininde“sönebileceği”düşüncesinegelmişti.Lenin,böylebiryorumuneğer“devrimiinkaretmiyorsabile,onunönünükarartanenkababirçarpıtma”olduğunuortayakoyar.İkinciBölüm,1848-51AvrupadevrimlerinintecrübesininMarxveEngelstarafın-dançözümlenipyorumlanmasınaayrılmıştır.Lenin,Marksizm’indevleteilişkinteorisiningelişmesinipratiktarihseltecrübeninkavramlaştırılmasısüreciolarak

15 Devlet ve Devrim’den yazı içinde yapılan tüm alıntılar kendi çevirim olmakla birlikte, Türkçesi için şu edisyona başvu-rulabilir: Lenin, V. İ. Devlet ve Devrim, çev. Süheyla Kaya - İsmail Yarkın, İnter Yayınları, İstanbul, 1999. Kitabın Bilim ve Sosyalizm Yayınları, Agora Yayınları vb. başka yayınevleri tarafından yaptırılmış çevirileri de vardır.

29


izlemeyebaşlarve1848’in“devletolarakörgütlenecek”proletaryasınınbulduğubiçimi,Marx’tanyenidenedinir:Proletaryadiktatörlüğü.VeburadaKautsky’ninbirkeredahaMarksizmi“çarpıttığı”nıbelirler.Kautsky,proletaryadiktatörlüğü-nünMarx’tabirsınıfegemenliğibiçimiolduğunukabuleyanaşmaz.ÜçüncüBölüm,1871ParisKomünütecrübesindenMarxveEngels’inçıkarttık-larısonuçlarınbirarayagetirilmesine,devletvedevrimarasındakiilişkininbelir-lenmesineayrılmıştır.Birincisi,devriminvarolan“devletmakinesiniolduğugibialıpkullanamayacağı,bubürokratikaskerimakineyiparçalaması”gerektiğidir.Buise,zoradayananbirdevrimişartkoşar.Lenin, burada yalnızcaMarx’ı devralmakla yetinmez, militarizm ve bürokra-sininher yerdedevletin asli karakteri halini aldığı emperyalizm çağında artıkegemen sınıfların barışçı yoldan egemenliklerini devretme imkanlarının sonbulduğunu belirler. İkincisi, bu parçalanmış makinenin yerine ancak “dahatam bir demokrasi”nin geçebileceğidir: Düzenli ordunun lağvı, görevlile-rinseçimlegelmesivegeriçağrılabilirolması.Buradadevletartık, “birazınlı-ğın özel baskı aygıtı” olmaktan çıkar, büyük çoğunluğun baskı aygıtına dö-nüşür. Burada artık özel bir aygıta gerek yoktur. Böylece devlet sönmeyebaşlar. Üçüncüsü, bu yeni türden devlette parlamentarizmin son bulmasıdır.Marksist literatürünbaşlıcakaynaklarıarasındayeralanpekazeserinkonusuDevlet ve Devrim’inkikadariçindeyazıldığıkoşullarlaörtüşmüşolabilir.Leninilkkez1918’deyayımlananDevlet ve Devrim’iAğustos-Eylül1917’deFinlandiya’dasaklandığısıradayazmıştı.Kamenev’eTemmuz’dayazdığıbirmektuptanikisatır,buşartlarıkavrayabilmekiçinbaşkabiraçıklamayagerekbırakmaz:“Entrenous(aramızdaFr.):Eğerbaşımabirşeygelecekolursa,senden ‘DevletKonusundaMarksizm’defterimi(gelirkenStockholm’dekalmıştı)yayınlamanıistiyorum.”Kitabınilkbaskısına30Kasım’dadüştüğünottaiseşunlaryazılıdır:“Yedincibö-lümolan,1905ve1917RusDevrimleri’ninTecrübesi’ninplanınıçıkartmıştım.Ancakbaşlıkdışındabölümiçintekbirsatırbileyazamadım;birsiyasalbunalım-1917EkimDevrimi’ninarefesi-kesinti’yeyolaçtı.Devrimtecrübesindengeç-mek,devrimhakkındayazmaktandahahoşvedahayararlı.”16

Devrim pratiğinin teoriye ettiği kötülük!Birdevrimsürecininortayerinde,burjuvadevletininölümtehdidialtındakibirdevrim önderi olarak başladığı kitabını bitirdiğinde Lenin, bir işçi devletininbaşındaydı.Bunabakarak,kimseninkonusunukendisindendahaiyibilemeye-ceğiilerisürülebilir.AmaLenin’inyapıtınınönemi,dolaysıztecrübeninürünüolmasındadeğildir,hattabelkidebütünbuşartlardanötürükitabın,kapsadığıalanüzerindeyalnızcaentemelolanıelealmaklayetinmekzorundakaldığısöy-lenebilir:Sınıfegemenliğininsiyasaldüzeyi.Devletinneiktisadi,nedeideolojikaygıtlarıvebunlarınişleyişmekanizmaları;neburjuvadevletbiçimlerininbirin-

16 Lenin, Age., s.145

30

Yaşayan Marksizm

dendiğerinegeçişindiyalektiği;nededevletingöreliözerkliğisorunu,Devlet ve Devrim’inçözümlemeleriarasındaönemlibiryertutar.Üstelik,Lenin’inkitabını ele aldığıdöneminatmosferibütünbunlarüzerindeuğraşılmasınıneredeysegereksizkılargibidir:Burjuvaegemenliğininvekapita-lizminsonugelmiş,savaştanbirdünyadevrimiyleçıkışınimkanlarıdoğmuşbu-lunmaktadır.BizzatLenin,Devlet ve Devrim’in“Önsöz”ündeŞubatDevrimi’nin“emperyalistsavaşınyolaçtığısosyalistproleterdevrimlerizincirindebirhalka”olarakkavranabileceğiniyazar.17Bubakışaçısından,artıktükenmiş,kendizama-nınıdoldurmuşolduğununbütünişaretlerinivermekteolanbirüretimtarzınınüstyapılarınınişleyişiileilgilenmeninnebirgereğinedebirdeğeriolabilir.Bugün, EkimDevrimi’nin üzerinden 90’dan fazla yıl geçtikten sonra bile ka-pitalizmin dünya ölçeğindeki egemenliğinin hala sürmekte olduğuna baka-rak Lenin’in bu perspektiflerinin sahiciliğine karşı kuşkular ileri sürülebilir.Nevarki,emperyalistsavaşındevrimcibirbunalımın içinesürüklediğibütünAvrupa’dakapitalizminsonbulmamışolmasının,budevriminimkanveşartları-nın2.Enternasyonal’ebağlıproleterkitlepartilerinceidrakedilmemişolmasıyladaçokyakınbirilgisiolduğugözardıedilmeksizinböylebirhükmevarılamaz.

Parlamentarizmin sınırları; çalışan bir meclisin gerekliliğiMarx, Paris Komünü’nün sonuçlarını özetlerken, üzerinde en çok durdu-ğu yönlerinden biri Komün’ün “parlamenter değil, çalışan bir kurul”, hemyasa yapan hem de yaptığı yasaları yürüten bir kurul olmuş olmasıydı. Bü-tün Avrupa’da bunun anlamını Lenin’den daha iyi kavrayabilmiş bir başkaMarksist’inbulunabileceğinidüşünmekzordur.Çünkü1905Devrimisayesin-deLenin,Komün’eyaklaşanbirgelişmeye,1905-1907Sovyetlerininimkanları-navebunlarınkudretinetanıkolabilmişti.Lenin’in,Marx’labirlikteparlamen-tarizmeitirazı,parlamentonuntemsilibirkurumolmasındankaynaklanmaz.Tersine,“temsilikurumlarproletaryadiktatörlüğüaltındadavazgeçilmez”dir.İtiraz,parlamentolarınyetkilerinihükümetleredevrederek,çıkarttıklarıyasa-ların yürütülmesi üzerindeki bütündenetimlerini fiilen yitirmeleri ve bütüniktidarın“bürokratik-askerimakine”yielindetutangüceaktarılmasınadır.Bu,en tamburjuva demokrasisinde bile demokrasinin bir hayale dönüşmesininbaşlıcanedenidir.Yasamaveyürütmeninbirbirindenayrılmasıveherikisininde toplumkarşısındabir imtiyazkaynağıhalinegetirilmesininkarşısınaKo-mün,halktemsilcilerininücretlerininsıradanbirişçininücretiyleaynıolacakşekildebelirlenmesinigeçirir.Böyleliklehalkakendiüstündedurmayan,laftakalmayanbir“hizmetkârlık”ku-rumusağlanmış,dahadoğrusuhalkıngerçektenkendikendisiniyönetmesiveyönetenlerleyönetilenlerarasındaki farklılaşmanınsonaerdirilmesini sağlaya-

17 Lenin, Age., s.8

31


cakbirmekanizmakurulmuşolur.Böylesibirdemokrasi,parlamentarizminbi-çimseldemokrasisindençokdahaderinegidenbirtemsilimkânısağlar.Çünkübirinciolarako,işçilerinseçmeleriveseçilmelerininönündekiilkengeli,kapita-listözelmülkiyetiortadankaldırarak,ezilensınıfıegemensınıfhalinesokanbirdevriminürünüdür.İkincisi,yönetenlerihalk,halkıyönetenhalinegetirenbiril-keyedayanır:Temsilcilereişçilerkadarücretvermek,onlarıherangeriçağırabil-mek.Buparlamentarizmeleştirisininekseniniparlamentonunanti-demokratikkarakterinineleştirisioluşturur.Demokrasiyiyönetilenleriçinbirhayaledönüş-türenparlamentonunyerine,nüfusunasılemekçiçoğunluğununseçilmiştem-silcilerinedayalımeclislerişçidevletininkarakteristiğidirLenin’egöre.Lenin,MarxveEngels’tendevraldığıçokdahaönemlibirnoktanınaltınıdur-madan çizer.Geçişdöneminden sonra, proletaryanındiktatörlüğü “sönme”yebaşlar.Özgüremekçilerinbirbirleriylevebütüntoplumlakurduklarıilişkisınıf-lararasıbirdolayımdankurtulur,herbireyinbirbiriyleilişkisitoplumaracılığıylaolmayabaşlar.Böylecedevletdeonunbütünşekilleridesönergider.Buçözüm-lemedemokrasininfetişleştirilmesinedesonverir.Özgürcebirleşmişemekçile-rinözgürtoplumundaendemokratikolanıdadahilolmaküzerebütündevletbiçimleri“tarihmüzesine”kaldırılırlar.Ancak,Leninbuaradaönemlibirbelir-lemeyapar,sınıfsıztoplumun“sosyalizm”olarakadlandırılanaltevresinde,yanisınıfsıztoplumunkapitalizmdençıktığışekliylegeliştiğievrede,“henüzburjuvahukukunundarufku”içindekalınır.“Tüketimmallarınındağıtımıbakımındanburjuvahukukukaçınılmazolarakburjuvadevletinişartkoşar,çünkühukukunstandartlarınauyulmasınıgözetecekbiraygıtolmaksızınhukukundaanlamıol-maz.”Böylece,“sınıfsıztoplumdabirzamaniçinyalnızcaburjuvahukukudeğil,burjuvazisizburjuvadevletidesürer.”18

Şuhaldedevletnezamansöner?Toplumunbütünüyeleri,yadaenazındangenişbirçoğunlukdevletiken-dileriyönetmeyiöğrendiklerinde,buişikendiellerinealdıklarında,sayı-larıönemsizkapitalistazınlıküzerindedenetimiörgütlediklerinde,iştebuandanbaşlayarakherhangibirhükümetbiçimineduyulanihtiyaçdaorta-dankalkmayabaşlar.Demokrasinekadartamolursa,onugereksizkılanandaokadaryaklaşır.Zoraygıtısilahlıişçilerdenoluşan,artık‘kelimeninalelade anlamında devlet olmayan devlet’ daha çok demokratikleştikçe,hertürdendevletbiçimihızlasönmeyebaşlar.19

BuradaLeniniçindemokrasininölçülebilir,nesnelbirtektemelivardı:Gittik-çedahaçoksayıdaişçinin,gittikçedahaçokdevleteaitalanamüdahaleederekkendileriniyönetmeyebaşlaması. İşçileri sınıfsız toplumagötürecektekdevletbiçimibuydu.

18 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Lenin, Age., s.110 vd.]19 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Lenin, Age., s.120-121]

32

Yaşayan Marksizm

Bugünün Manifesto’su?Proletaryadikatörlüğü“sönmedi”.Yozlaştıveyıkıldı.MarxveEngels’inOcak1848’debirlikteyazdıklarıKomünist Manifesto,“Avrupa’dabirheyulakolgezi-yor-komünizmheyulası”diyebaşlıyorvebirmeydanokumaylasürüyordu:

EskiAvrupa’nıntümgüçleri:PapaveÇar,MetternichveGuizot,FransızRadikalleriveAlmanpolisajanlarıbuheyulayıkovmaküzerebirkutsalittifakkurdular.Komünistlerin,tümdünyanınyüzünekarşı,kendigörüş-lerini,amaçlarını,eğilimlerini,açıkçaduyurmalarınınvebuKomünizmHeyulasımasalına partinin kendi Manifesto’suyla karşılık vermelerininzamanıgelmişbulunmaktadır.20

Yepyenibirdünyagörüşüolmanıncoşkusuyla,budüşüncelerinvaroluşlarınınifadesiolduğugeleceğinyenitoplumsalgüçlerineaidiyetinverdiğicüretkarlıkla,tarihselgelişmeninsırrınıkeşfetmişolmanıngüveniyledolubucümleler,yazıl-malarınınüzerindendahayüzelliyılgeçmedensankitarihinistihzasınauğramışgibigörünüyor.Bugün,“Avrupa’nıntümgüçleri”-şimdibunaABDveJaponya’yıdaeklemekgerekiyor - “heyulayı kovalamış” olmanın rehavetine kapılmış gibiler. BushvePutin, SarkozyveMerkel, İslam fundamentalistleri ve yeni-sağcılar “kutsalittifak”ınyeni“masal”ınıanlatıyorlar:“Komünizmöldü!”Muhalefettekihiçbirparti, artık iktidardaki hasımları tarafından “Komünist” diye damgalanmıyor,hatta“KomünistPartiler”bile.Çin’de,Rusya’da,Japonya’da,Fransa’da“Komü-nistler”,“tümdünyanınyüzünekarşı,kendigörüşleriniamaçlarını,eğilimlerinideğil,hasımlarınınamaçlarınıdilegetiriyorlar:Piyasa,sosyal(!)piyasa...Oysa,günümüzdünyası,MarxveEngels’inManifesto’da tasvirettiği,modernkomünizmimüjdeleyendünyayıbugün1848deolduğundançokdahafazlaan-dırmıyormu?Birkaçpasajabakmakyeterdeartarbile:

Burjuvazi, insanla insan arasındaöz-çıkardan, vicdan tanımayan ‘peşinpara’dan başka bağ bırakmadı. Dinsel tutkunun, şövalyece coşkunun,darkafalı duygusallığın yarattığı ilahi yücelişleri ‘bencil hesab’ın buzlusularındaboğdu.İnsankıymetinideğişimdeğerineçevirdivesayısızçiğ-nenemezfermanlakayıtaltınaalınmışözgürlüğünyerinetek,vicdandanyoksunözgürlüğü:Serbestticaretigeçirdi.Tekkelimeyle,dinselvesiyasalyanılsamalarla örtülü sömürünün yerine çırılçıplak, utanmasız, doğru-dan,kabasömürüyükoydu.

Burjuvazi, bugünekadar şerefli addedilen veönünde eğilinennekadarmeslekvarsa,hepsininüzerindekihaleyikaldırıpattı.Doktoru,avukatı,rahibi,şairi,bilimadamınıkendiücretliemekçilerineçevirdi.(...)

20 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl ve Friedrich Engels, Komünist Manifesto ve Hakkında Yazılar, Yordam Yayınları, İstanbul, 2008, ss.19-52 içinde “Komünist Manifesto”, çev. Nail Satlıgan, s.21]

33


Burjuvazi,aileninüzerindekiduygusalörtüyüüzerindençekipaldıveaileilişkisinisırfbirparailişkisineindirgedi.(...)

Üretiminsüreklidevrimcileştirilmesi, tümtoplumsalkoşullarınkesinti-sizaltüstedilmesi,sonugelmezbirbelirsizlikvekaynaşmaburjuvaçağınıtümönceki çağlardan ayırdeder.Tüm sabit, kaskatı ilişkiler, peşlerindesürükledikleri eski ve saygıdeğerönyargı vegörüşlerlebirlikte savrulupgider,yeniortayaçıkanlardahayerineyerleşemedeneskir.Katıolanher-şeyeriyipbuharlaşır,kutsalolannevarsalanetlenirvenihayetinsanaklınıbaşınatoplayıpkendigerçekyaşamkoşullarıvekendisoyuylaolanilişki-leriyleyüzleşmeyemecburkalır.21

Bu“yüzleşme”,modernburjuvatoplumununmaddecitarihgörüşüyleeleştirisi,modernsosyalizminfikirmirasınıoluşturdu.Ancak,bugünMarx’tanyüzelliyılsonradünyanıntümburjuvalarıylabirliktetüm“resmîkomünistler”debueleş-tirininnesnesiolankapitalizminyaşarkalacağıüzerindehemfikirgörünüyorlar.Burjuvatoplumununeleştirisi,kapitalistüretimtarzınınkendisinedeğil,onunbazıgörünümlerinehasredilmişgibi:Emperyalizm,savaş,faşizm,terör,milita-rizm,“aşırı”sömürü,“aşırıbireyselzenginlik”,adaletsizlik.Hepsi giderildiğindebileburjuva toplumun tastamamkendisiolarakkalmayadevamedeceğibugörünümleringerisindeyatantoplumsal ilişkilerin- işbölü-mü,çalışma,özelmülkiyet,devlet,yabancılaşma-ise,tümdünyayaaitevrenselsabitlerolarakeleştiridışıkılındığınatanıkoluyoruz.Komünizm,Marx’ınzamanındaancakfelsefiveteorikbireleştiriylekarşılaşabi-lecekkadarsoyutbirgelecektasavvurunuifadeedenbirkavramdı.Hiçbiryerde,komünizmadınakurulmuşbirtoplumsalformasyonyoktu;dolayısıylabutasav-vur,ancakonungerçekleştirilmesininöznesiolanişçilerindevrimcieylemindecisimleşebilir, yalnızca bir imkân olarak işçilerde umudun,mülk sahiplerindekorkununkaynağıolabilir,komünizmledevrimyapmaktaolanişçilerinbeden-leriüzerindesavaşılabilirdi.Marksistkomünizmteorisiyse,buimkânınkapita-lizmin içsel çelişmelerindendoğup çıkışınınbilimselbir açıklanışı olduğuka-dar,modernsınıfmücadelelerininiçindesonuçlanacağıtoplumsalformasyonunmuhtemelilişkilerinindeilkzihinselmodeliydi.

“Komünizm” komünizm miydi?1917’den“sosyalistblok”tarihsahnesindençekilinceyekadarkievredeysekomü-nizm,Marx’ıntasavvurunu,ancakbir“geçişdevleti”ninvarlığıdolayısıylaan-dırdığısöylenebilecek“sosyalistblok”ülkelerindekitoplumsalilişkilerintarihiniadlandırıroldu.Hemdünyanınbütünburjuvaları,özelmülkiyetinolmadığıyadasınırlandığı tümrejimlerdekomünizmdenbaşkabirşeygöremeyecekkadarözelmülkiyethırsıylabelirlenmişolduklarından,hemdebudevletlerinyöneti-

21 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Age, s.24 ve 25]

34

Yaşayan Marksizm

cileriiçinkomünizm,MarxveLenin’densonraulus-devletçerçevesinehapsola-cakölçüdedaraldığından,dostlarıdadüşmanlarıdabuülkelerden“komünist”olaraksözetmektebirsakıncagörmediler.Buradaönceliklehalledilmesigerekenbirtanımsorunuvargibigörünmektedir:HâlâMarksistteorininçerçevesindekalınarakbutoplumlarkomünistolarakadlandırılabilirlermi?Öncelikle, komünizmMarx’ın teorisinde onumümkün kılan koşullardan ba-ğımsızkeyfibirtasavvurolarakdeğil,kapitalisttoplumunbirdevrimledönüştü-ğütarihselbirsüreçolaraktanımlanır.Komünist Manifesto’nunfelsefivetarihselarkaplanınıoluşturanentemelmetinlerdenAlman İdeolojisi’ndeMarxveEn-gelsmuazzamteorikönemesahipşusaptamalardanyolaçıkarlar:

Kapitalist toplumun ‘katlanılamaz’,yanikendisinekarşıdevrimyapılanbir güç haline gelmesi için yabancılaşmanın insanlığın büyük kitlesini“mülksüz”kılmasıvebunuüstelikvarolanbirzenginlikvekültürdünya-sınakarşıyapmasıgerekir;herikiöncüldeüreticigüçtebüyükbirartışı,üreticigüçteyüksekderecedebirgelişmeyişartkoşar.Veöteyandan,üre-ticigüçlerin(dahabugündenyereldeğildünyatarihselvarlıklarıiçindekiinsanlarıngerçektecrübedevaroluşlarınıgerektiren)bugelişmesimutlakolarakgereklibiröncüldür,çünkübuolmazsayalnızcayoksullukvekıt-lığıngenelleştirilmesindenbaşkabirşeyyapılmışolmazvekıtlıklabirlikteihtiyaçlaruğrunamücadeleyenidenbaşlarvetüm‘eskipislik’canlandı-rılmış olur; ve çünkü, insanlar arasında evrensel bir ilişki ancaküreticigüçlerin bir evrensel gelişmesiyle kurulmuş olur. Bu evrensel ilişki, biryandanbütünülkelerdeeşzamanlıolarak‘mülksüz’kitleyi(evrenselre-kabeti)doğurarak,herülkeyiötekilerindevrimlerinebağımlıhalegetirirvesonundayerelbireylerinyerinedünya-tarihsel,tecrübedeevrenselbi-reylerigeçirir.Buolmaksızın1)Komünizmancakyerelbirfenomenola-bilir;2)İlişkigüçlerininkendilerievrensel,dolayısıylakatlanılmazgüçlerolarakgelişmez;boşinançlarlakuşatılmışgüdükkoşullarolarakkalırve3) ilişkilerinher genişleyişi yerel komünizmi ortadankaldırır.Ampirikolarakkomünizmancakhakimhalkların“hepbirlikte”veeşzamanlıey-lemiolarakmümkündür,budaüreticigüçlerinevrenselbirgelişmesinivebunlarınkuşattığıdünyailişkilerinişartkoşar.22

KapitalizmibukoşullaraltındayıkankomünizmingelişmesürecivebirüretimtarzıolaraktemelözelliklerideMarxveEngelstarafındanşöylebelirlenmişti:

Kapitalisttoplumilekomünisttoplumarasındabirindenötekinedevrim-cidönüşümdönemiyeralır.Bunadabirsiyasalgeçişdönemitekabülederki,devletburada,proletaryanındevrimcidiktatörlüğündenbaşkabirşeyolamaz.23(Marx,Gotha Programı’nın Eleştirisi)

22 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl ve Friedrich Engels. Alman İdeolojisi, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara, 1999, s.61 ve 62]

23 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl ve Friedrich Engels. Gotha ve Erfurt Programlarının Eleştirisi, çev. M. Kabagil, Sol Yayınları, Ankara, 1989, s.41]

35


Proletaryadevletiktidarınıelegeçirirveöncelikleüretimaraçlarınıdevletmülkiyetine devreder. Ama böylelikle proletarya olarak kendisini orta-dankaldırır,bütünsınıflarıvesınıfayrımlarınıortadankaldırırvedevletolarakdevletiortadankaldırır...Devletinonunaracılığıylahakikatentümtoplumuntemsilcisiolaraköneçıktığı ilkeylemi-toplumadınaüretimaraçlarınınmülkiyetineelkoymak-aynızamandaonundevletolaraksoneylemidirde.24(Engels, Anti-Dühring)

Buradankomünisttoplumunilkevresine,dahaçok,sosyalizmolarakadlandı-rılanevresine,“uzunvesancılıbirdoğumdansonrakapitalisttoplumdançıkıpgeldiği şekli ile” komünizme geçilir; bu evrede, “işçi topluma sunmuş olduğuaynıemekmiktarınıondanbaşkabirbiçimdegerialır”,“eşithakburadahâlâ- ilke olarak - burjuvahaktır”, “komünist toplumun ikinci evresinde, bireyle-rin işbölümüne kölece boyun eğmesinin ve onunla birlikte kafa ve kol emeğiarasındaki çelişkininortadankalkmasından sonra, emekyalnızcayaşamaara-cıdeğil, yaşamanınbirincil ihtiyacıhalinegelmesinden sonra, ancakozamanburjuvahukukunundarufuklarıtümüyleaşılmışolacakvetoplumbayrakları-nınüzerineşunuyazabilecektir: ‘Herkestenyeteneğinegöreherkeseihtiyacınagöre!’”25(Marx,Gotha Programı’nın Eleştirisi)Kapitalizmin tahlili ve eleştirisi üzerine kurulu bu tanımdan yola çıkılıp “reelsosyalizm”lerin incelenmesinin ulaştırabileceği tek yargı, bunların komünisttoplumlarolmadıklarıdır.Çünkübirinciolarak,butoplumlarınhiçbirinde,birerdevrimleişçidevletlerikurulduğunda“evrenselolarakgelişmiş”birüreticigüç-lerkitlesibulunmuyordu.İkincisi,buülkelerinhiçbirindeproletarya“sönenbirdevlet”iyönetmedi.Üçüncüsü,buülkelerinhiçbirinde,üreticilerkendiemekle-rininkoşullarınaegemenolmadılar.Nihayetdördüncüsübuülkelerintümündedekurulduğukadarıylakomünizminilkevresikısmikaldı.Toplumun üzerinde durmaksızın büyüyen bürokratik aygıtlarıyla gelişme-ninkösteğihalinialarakbunalımagirenbudevletlerinkendikurdukları“millikomünizm”lerininiçselçelişmelerininaltındakalarakçökerken,hemegemen-liklerini ve onun aygıtlarını ellerinde tutmak, hem de ekonomik çöküntüdenkurtulmakgibiimkansızbirhedefeyönelmişolanbürokrasilerin,“hernepaha-sınaolursaolsun”üretimartışısağlayarak,işçikitlelerininhuzursuzluklarınıya-tıştırmaistekleri,onlarıtekeliburjuvazilerebırakılmışözgürlüklerisavunmaya,beriyandandakapitalistçalışmaveüretimyöntemlerinisistemeeklemlemeyeyöneltince,“kutsalittifak”komünizminsonaerdiğinisöylemektehaklıolabilir-di-tekbirkoşulla,burejimlerineskidenkomünistolmuşolmalarıkoşuluyla.Tarihsel tecrübenin gösterdiği, yeryüzünde kurulmuş, bütün “kısmi ko-

24 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Engels, Friedrich. Anti-Dühring, çev. Kenan Somer, Sol Yayınları, Ankara, 1995, s.400]

25 Kendi çevirim. [Türkçesi için bkz. Marx, Karl ve Friedrich Engels. Gotha ve Erfurt Programlarının Eleştirisi, çev. M. Kabagil, Sol Yayınları, Ankara, 1989, s.30 ve 31]

36

Yaşayan Marksizm

münizm”lerinbirdünyasistemihalinegelmedikçe“eskipisliği”yenidenüret-tikleridir. Böylelikle 20. yüzyıl sona ererkenMarksist komünizm teorisi ikibakımdandadoğrulanmışgörünüyor.Birinciolarak,kapitalizmin“büyükço-ğunluğukendisinekarşıbirdevrimyapmayasürükleyen”sömürüsüveyaban-cılaştırıcıtabiatıkendisiniolduğugibikorumayadevamediyorvebirkomünistdevrimin imkânını teşkil ediyor. İkinciolarakyerel vekısmibirkomünizm,komünizmolmuyor.BugünkomünizmMarksistteorideöngörüldüğümuhtevasıylaçokdahamüm-küngörünüyor:Üretimkapitalistküreselleşmeninbağrındahiçbir zamanol-muşolmadığıölçüdebirdünyaüretimihalinialdı,bütünülkelerinişçilerişimdi,kapitalistözelmülkiyetiyıkmanıntoplumsalgelişmeiçinsağladığı imkânlarındahaçokfarkındavenihayetbürokratikrejimlerinkomünistgelişmeninengeliolduğudahaçokaydınlandı.Bu üretici güçler ve bu tarihsel tecrübe üzerinde komünizmin hâlâ değil, ar-tık mümkün olduğu söylenebilir. Çünkü dünya hiç bir zaman Kapital’de veManifesfo’dakitanımınabukadarçokyaklaşmamıştı.

Kapitalizmin doğal sınırlarıKapitalizminbugünküküreselyayılışıkoşullarındainsanlık,üstelikdünyaüze-rindekietkinliğinianlamlandırmakbakımındanyalnızcafelsefi/teorikdeğilvaro-luşsalbirsorunladayüzyüze.Bütüngöstergelerinişaretettiğigibi,varlığınadün-yaçapındabirdevrimlesonverilmediğitakdirdekapitalistüretimtarzı,insanlığıveyerküreyikendiylebirlikteyokoluşasürüklemekletehditediyor.Tarihselbiratılımlakaderinesahipçıkamazsa,insanlığınönümüzdekiyüzyıldasermayebo-yunduruğualtındayaşamayısürdürmesibileiyimserbiröngörüsayılabilir.Doğayı, kendini yeniden üretme gücünden daha büyük bir güçle bozunma-yagötürenkapitalistüretimyordamlarınınbugünküişleyişi,yeryüzündecanlıyaşamınsürekliliğinivevarlığınıtehditediyor.Bütünyerküreyikasıpkavuran,seller,yangınlar,kuraklıklar;dondurucusoğuklar,kavurucusıcaklar,susuzluk,toprağın,havanın,suyunzehirlenmesivetürlerinyokoluşuilebütünkıtalardayaşayanbütüninsanlarakendisinibirfelaketlersilsilesiolarakhergündahaçokduyuranekolojikkriz,uygarlıktankaçışıdeğilonudönüştürmeyi,yenivedahaileribiruygarlığasıçramakiçin,insan-insanveinsan-doğailişkilerinibirveaynıandadeğiştirmeyizorunlukılıyor.Kapitalizm,emekgücüneyadacanlıemeğekarşınasıldavranıyorsadoğayadaöyledavranıyor:Dahaçokkâriçiniliğineka-darsömürmek!Ekolojikdengeninsüregitmesidahiüretimtarzındabirdevrimişartkoşuyor:Yaşamak için devrim gerekiyor!

Kapitalizm uygarlığı tehdit ediyor“Kalkınma”, “gelişme”, “büyüme”, “refah” ve “ilerleme” gibi “daha iyi bir ge-

37


lecek”vaat edenkavramlar sermayedinamiği vebirikimiylebağlantılı anlam-larından sıyrılıp insanlığın kurtuluşunun gerçek vemaddi imkanlarıyla ilişki-lendirilmedikçehepsininbaşınabir“sürdürülebilirlik”eklemekyaklaşanfelaketidurdurmakaçısından“postmodern”birduadanfazlabiranlamtaşımıyor.Kapitalistmiyoplukinsanı,doğakarşısındadediğimdedikvebaşınabuyrukbirefendigibikonumlandırıyor.Kapitalizm,bilim insanlarınınbütünuyarılarınakulaklarınıtıkıyor,onyıllardır“geliyorum”diyenfelaketinaslındaartıkgelmişolduğunugösterenbütünişaretleregözleriniyumuyor.Doğanınmilyarlarcayılalankimyasalvebiyolojikevrimleoluşmuşkarmaşıkbirüretimörüntüsügibiişlediğini,bununhertürdentoplumsalüretimsistemininveriliönkoşuluoldu-ğunuyoksayıyor:Onunnobranlığıdespotlarınbinlerceyıldırdeğişmeyenilke-sindeözetlenebilir:“Bendensonratufan!”Uzağıgörmek,insanıdoğanınbilinci,doğanınkendisiüzerinedüşünmekapa-sitesi,doğanınevriminindoruğuvetarihsahnesindeyeraldığıandanbuyanabuevrimebilinciylededahilolanbiröğesiolarakalgılamaktarihboyuncahepolageldiğigibibukezdeezilenlerinvesömürülenlerindüşünürlerininomuz-larınayüklenenbirgörev.Artıkbirikileminkapısındayız:Uygarlığındoğailebarışarakilerlemesiyadakendisiylebirliktebiyolojikevrimidegeriyesürükle-yerekyozlaşıpçözünmesi!Toplumsaltarihimizidoğanıntarihininbirbileşeniolarakgörendahaderinbirtarihbilinciinsanlığaegemenolmadıkçayokoluşbirmatematikdenklemininsonucukadarkaçınılmazvekesinbirakıbet.Kapi-talizmdoğalsınırlaragelipdayanıyor,sürdürülemez!Uygarlığı sürdürmek için devrim gerekiyor. Sermayesahiplerivedevletadamlarıdahadünekadar,özellikleulus-devletölçe-ğindeişleriniyigitmediği,krizlerinpatlakverdiğiveemekçilerikemersıkmayaiknaetmeninbüyükönemkazandığızamanlarda“hepimizaynıgemideyiz”der-lerdi.Şimdiyse,kapitalistküreselleşmenintellallarıyenibirteraneuydurdular:“Dünyaartıkbüyükbirköy!”Gerçektende ilişki, iletişimvebağlantı şebekelerinin çeşitlenip güçlenmesine,zamanvemekanalgısınınbirkezdahaköklübiçimdefarklılaşmasına,enformas-yonundolaşımındamekanabağımlılıktanbüyükölçüdekurtulmuşolunmasınabakarak,herkesinbirbirinitanıdığı,derdiyledertlendiği,sevincinipaylaştığıyenibir toplumsal ilişki biçiminin imkanlarınınbelirdiğini söyleyebilirdik.Tekbirkoşulla:Bütünbunlaryalnızcasermayeninakışkanlığınahizmetedenolanaklarolarakkalmasaydı.Milyarlarınulusalçitleriçinehapsedildiği,birtürküreselsıkıyönetimaltındaha-nesindençıkıpserbestçekomşusunagidemediği,bunayeltenmesininsuçolaraktanımlandığı bir dünyadabu “köy”mecazı somut gerçekliği karartıp çarpıtankocabiryalan!Servetvekudretsahipleriyeryüzünündeğneksizgezdikleribir“köy”olmasınınekadarözleselerde,hemenyanıbaşımızdaSchengenanlaşma-

38

Yaşayan Marksizm

sıylatakviyeedilmişbirAvrupakalesidikilir,birutançduvarıFilistin’iboydanboyakateder,emeğinyeryüzündeserbestdolaşımıdikenliteller,köpekler,de-tektörler,sonsuzsayıdakırtasiye,vizevediktatörgücüyledonatılmışsınırmu-hafızlarıylasıkısıkıyaengellenirvepekçokülkedemilyonlarcagöçmen“illegal”olarakanılırkenbudünyanın“bizim[de]köyümüz”olduğuna,hepimizinaynı“küreselköy”ünsakinleriolduğumuzanasılinanabiliriz.“İnsanlık”kavramınısözlüklerimizesokanaydınlanmaveFransızDevrimi’ydi.Devriminhenüzgürbüzcegeliştiği;kendi ilkelerinigerçeklemek içinçocuksubir heyecanla çırpındığı dönemin yurttaşlık anlayışında “yabancı” kavramınayeryoktu.Aydınlanmanınsoyutvetürdeşleştiricievrenselliği,sömürgefetih-leriyle kendi coğrafyasının dışına çıktığındaBatımerkezci düşünüşün ve sö-mürgeciliğimeşrulaştırmanındayanağıhalinegeldi.Evrenselinsanlıkvedün-yayurttaşlığı ideali, SovyetDevrimi’ylebirlikteyeniden ihyaoldu.Birdünyadevrimiyle sonuçlanmadıkça tamamlanmış olamayacağının bilgisiyle devrim,evrenselliğeveyurttaşlığaherdüzeydekisomuteşitsizlikleriaşmayıhedefleyenyenibiriçerikkattı.Maddiveteknolojikolanaklar,üretiminheryerdebirdünyaüretimihalinialmışolması,tarihiçinde1917Devrimi’ylegelinenbuenileridüzeyinötesinegeçme-yigerçektendemümkünkılıyor.İnsan,evet,yerküreyikendiyurduolarakde-neyimleyebilir,toplumsallığınıtürselvarlığıylaörtüşenbirkapsamaeriştirerek“evrenselinsan”ındoğuşunumüjdeleyebilir.Yeryüzü,ırkların,ulusların,kültür-lerin,dillerin,uygarlığınfarklıbirikimlerinin,yepyenikaynaşmaveçaprazlama-larlaserpildiğirengarenkbirbahçeye,yaşamakbirşenliğedönüşebilir.BununlabirlikteiçinegirdiğimizyeniçığırınManifesto’suhenüzortadayok.Genedeküreselleşmeilebirliktegüçkazanan,belirenyadazuhuredenvebiröncekidöneminbaşkakoşullardatekrarıymışçasınabasitleştirilemeyecekkadarözgünolanyeniüretim,birikimvedolaşımbiçimlerininvarlığıvebunlarınimaettiğiyenimücadeleveörgütlenmebiçimlerininüzerindedüşünmeninsunduğubirçokipucundan,LatinAmerikadeneyimlerindendoğanbirdiziyenipratiğinsağladığıesinkaynaklarındansözedebiliriz.Bu çağ dönümünün Manifesto’sunun dünya kapitalizminin “yenilmişdevrimler”inardındanedindiğidahaöncegörülmediktümleşiklikdüzeyiveçokdahayüksekbirteknolojiktemelüzerindekendisiniyenidenkurmuşolmasına,bununlabirlikteedindiğiyüksekdenetimkapasitesivebunumeşrulaştırankü-reselmekanizmalara,bunlarüzerindeyükselentoplumsal ilişkilere,bunlardandoğanyenisınıfmücadelesidinamiklerinevebudinamiklerinuyardığıyeniör-gütlenmeolanaklarınaışıktutmasınıumabiliriz.BunlaryokmuşçasınavehiçolmamışçasınaXX.yüzyılbaşlarınıniklimivesos-yalcoğrafyasıüzerinebinaedilmişvarsayımlarıtekrarlamaktansa,küreselleş-mekarşıtımuhalefetindeneyimlerinin içindenyenidevrimin ipuçlarınıara-

39


mayagirişmekbugününMarksistinedahaçokyakışır,Manifesto’nunruhunadahaçokuyardı.Tarihingösterdiğigibi,devrimhiçbirzamanmantıklıbiryolizlemez,çoğukez,enönce tarihsel olarakonugerçekleştirmekle yükümlügücünbilincindepar-lamaz.Kendiliğindenliğin teorizasyonuher zamanbilinçli ve örgütlü faaliyetiönceler.Küreselleşmekarşıtlığının reflekslerini aşanbirderinlik ve kapsamdabirkitlehareketiveancakonunlabağlantılarıiçindedillendirildiğindegerçeklikkazanabilecekbilinçlidevrimcibirfaaliyetteorisibugöreviüstlenecekaklı,ken-diMarx’ınıbekliyorhenüz.Eğerkehanetiddiasındabulunmaksayılmayacaksa,denebilirki,küreselleşmeçağındaMarx,birkişideğilbirkolektifolabilirancak.

41

Bunalım Düzeni: Emperyalist Kapitalizm

Muhsin Dalfidan

Emperyalist kapitalizminbunalımını anlamak için sistemi karakterize edendinamikleriincelemekgereklidir.Değerteorisiveartıdeğerüretimi,sermaye

birikimisürecindekiaşırıüretim/aşırıbirikim,üretimdekirekabetveanarşi,kâroranlarınındüşmeeğilimikapitalizmikarakterizeedentemeldinamiklerdir.Buçalışma,kapitalizmintemelkarakteristiklerini,kapitalizminbunalımıeksenindeortayakoymayıamaçlamaktadır.Bunu,Marx’ıntekbaşlıkaltındaincelemediğiamadeğişikdolayımlarileayrıntılıincelediğikapitalizminbunalımınailişkingö-rüşlerinireferansalarakvebiryazıiçindeözetleyerekyapmayaçalışacağım.Buanlamıylayazı,yeniteoriüretimiolarakdeğilMarx’ınbunalımteorisininözet-lenmesivebundanilksonuçlarınçıkarılmasıçabasıolarakgörülmelidir.Bunuyapmadakimuradım:BiryönüyleMarx’ınbunalımteorisiüzerindekiyanılsamaveyanlışyorumlarlatartışmanınönünüaçmaktır.Diğeryönüyle,kapitalizminbunalımını tekil olgularla yada anın fotoğrafı/görünenyüzü1 üzerindenaçık-lama çabalarının eksikliğini vurgulamaktır. Kapitalizmin krizinin ne basit birfinans sorunu,ne salt eksik tüketim,neyöneticihatalarıolmadığınıgöstermeçabasıdır.Bunalımınbirbütünolarakkapitalizminhareketyasalarınınürünüvekapitalizminesasolarakbunalımdüzeniolduğunugöstermektir.Konuya girerken sonraki bölümlere açıklayıcı olması için öncelikle, kapitaliz-min,ikitürdenkriziolduğunotunudüşeyim.Birbirindenayırtedilmesigerekliolanbuikitürkrizinbirincisi,esasolaraküretimiletüketimarasındakigöreceli

1 Görünen yüzüyle ifadesini kullanmamızdaki muradımız kapitalizmin bunalımlarının yazı boyunca çeşitli yönleriyle anlattığımız kapitalist üretimin yapısından kaynaklandığıdır. Ancak bundan tüm bunalımların birbirinin aynı olguları içeren tekrardan ibaret olduğu sonucu çıkmamalıdır. Her bunalımın genel özellikleri yanında farklılıkları da olacaktır. Yine örneğin, son bunalımın görünen yüzü, ABD’deki konut üretimi ve kredi sistemidir. Bir başka durumda bir başka meta üretimi ve finansal araç öne çıkabilir. Ama her durumda işin özü kapitalist üretimin yapısı/birikim sürecinin çeliş-kili yapısıdır.

42

Yaşayan Marksizm

dengesizliktenkaynaklanandevrevi(periyodik)olarakbelirliaralıklarla(kapita-lizminilkdönemlerinde10-12bugünise2-4yılgibiaralıklarla)gerçekleşenkısasürelikrizlerdir.İkincisiise,uzunsüreliaşırıbirikimkrizleridir.Bugünyaşadı-ğımızbunalımiledahaönceleri1873-93arasıve1929-40arasıyaşananbüyükbuhrandiyenitelenmesiuygunolankrizleryapısalbirikimkrizleridir.Gerçekte,kapitalizmin iki türkrizideyapısaldır.Sermayenin ideologlarınınveliberallerinönesürdüğügibigeçici,arıziveyasistemedışsalolgulardeğildir.Dev-reviolmasıarıziolduğuanlamınagelmemektedir.BuyazıdayukarıdabelirttiğimKapitalistüretimtarzınınhareketyasalarını(herbiriayrıyazıkonusuolmasıge-rekecekkonularıburadabelirlibirsoyutluktavesınırlılıklaelealmakdurumun-dayım)bunalımlarınyapısallığınıortayakoymailesınırlıolarakinceleyeceğim.Açıktırkibütünbunlarıkapitalistlereakılvermekiçindeğilbunalımanedenolandinamikleritespitetmekvebudinamiklerinkapitalizmialaşağıedecekkonumla-rınısınıfmücadelesinin/işçisınıfınınhizmetinesunmayakatkıiçinyapacağım.

Kapitalist Üretimin Tek Amacı Sermaye Birikimi Sürecinin Hareket Ettirici Yasaları, Çelişkileri ve BunalımSermayebirikmişemektir.Artı-değeryaratanemekileartıdeğeryaratmayan/bi-rikmişemektenibarettir.Kapitalistüretimise,sermayebirikimisürecindeniba-rettir.Kapitalizminayırtedicikarakteribirikimzorunluluğu,yanigenişletilmişyenidenüretimdir.Sermayebirikimizenginliğindeğerbiçiminde-metabiçimin-debirikimidir.Sermayebirikimikârınmaksimizasyonunuhedefleyenkapitalistgenişletilmiş yenidenüretimolduğundanmaliyetlerindüşürülmesi içinüretimsüreci sürekli olarak yeniden yenidenörgütlenir. Bunedenle, sermaye birikimsüreciolankapitalistüretimsürecindeişçi;kişiliği,hakları,ihtiyaçlarıveonuruylabirbirey/insanolarakgörülmez.Kapitalistüretimdeişçisadecebirmaliyetunsu-rudur.Dolayısıylasermayebirikimindenibaretolankapitalistüretimsürecininörgütlenmesinde insanlarbirikiminaraçlarınadönüştürülmektedirler.Sermayebirikimininbuçelişkili sürecibunalımlarıyaratırken,sınıfçelişkilerinidedahaçıplakhalegetirir.Yine,emek-gücünündeğeriişçininverilibirdüzeydekiüretimkapasitesini/işgücünü,yenidenüretmekiçin(eskihalinegetirmekiçin)gerekliolanverilimiktardaki tüketimmallarınındeğerinin eşdeğeriolduğu içindirki,emek-gücünün üretkenliğindeki artış sonucu tüketimmallarının değeri azalır.Bu iseeşdeğerdurumundandolayıemek-gücünündeğerininazalmasınıdoğu-rur.Dolayısıyla,sermayebirikimisürecininbirbaşkadeyişleüretimaraçlarının/makinelerinvb.donanımıngelişmesisürecinin,emek-gücüdeğeriniazaltanbirsüreçolarakyaşanmasısermayebirikimisürecininbirbaşkaçelişkisidir.Toplumuntoplamürünüvedolayısıylatoplamüretimi,üretimaraçlarıvetüke-timmallarıolmaküzereikianakesimeayrılır.Birincisisermayetarafındantüke-tilenüretimaraçlarınınüretimi;ikincisi,tüketimmallarınınüretimidir.Yenidenüretimveüretimartışıikikesimarasındakideğişimigerektirirveikikesimara-

43


sındakikarşılıklıilişkiyi,herkesiminkendiiçindekidevinimiolmaktançıkarır.Herikikesimaçısındanda,toplumsalürününtümününtekraryerinekonulmasıikişekildeolur.Basityenidenüretimvegenişletilmişyenidenüretim.Basit yeniden üretim: Burada artık-değer biriktirilmeyip harcanmaktadır vebirincikesimindeğişensermayesiveartık-değertoplamıikincikesimindeğiş-meyensermayesineeşitolmalıdır.Buüretiminaynıölçektegerçekleşmesi içingereklidir.Üretimaraçlarıüretenbirincikesim, tüketimaraçlarıüreten ikincikesimeüretimaraçlarıveüretimgirdileri sağlar.Bununçıktılarının ikincike-simtarafındanemilmesiiçindeğişensermayeveartık-değerinin,ikincikesimdedeğişmeyensermayehalinegelmesigerekir.Basityenidenüretimaynızamandasermayeninilkoluşumununkoşullarınıdayaratır.Dolayısıyla,

Sermayenin ilkoluşumusanıldığıgibi, sermayenin ihtiyaçmaddelerini,işaraçlarını,hammaddeleri,kısacasıemeğintopraktanbağımsızlaşmışvezateninsanemeğiyleruhkazanmışolannesnelkoşullarınıüstüstekoyma-sıylaolmaz.Sermayeemeğinnesnelkoşullarınıyaratmaz.Sermayeninilkoluşumu,saltparasalservetbiçimindehazırbulunandeğerin,eskiüretimtarzınıntarihselçözülmesürecisayesinde,biryandanemeğinnesnelko-şullarınısatınalabilme,biryandandaözgürleşenişçilerdenparakarşılığıcanlıemekmübadelesinegirebilmeimkanınakavuşmasındanibarettir.2

Sermayebirikimiesasolarakkapitalistgenişletilmişyenidenüretimleolur. Ge-nişletilmişyenidenmetaüretiminiyineikikesimüzerindenifadeedecekolur-sak: Birincikesimdekiartı-değerinbirbölümü,diyelimkiyarısısermayeolaraküretimingenişlemesineayrılır.Bugenişletilmişkapitalistmetaüretiminingere-ğidir.Birincikesimdekideğişensermayeileartı-değertoplamı,ikincikesimdekideğişmeyensermayedendahabüyükolmasıylasermayebirikimigerçekleşir.İkikesimarasıilişkiyedahayakındanbaktığımızda; birincikesimindeğişenser-mayeveartık-değertutarıileikincikesimindeğişmeyensermayesiarasında,tümtoplumsalürününyenidennasılüretildiği ile ilgilibiroranolduğugörülecek-tir.Birincikesimindeğişmeyensermayesi ile ikincikesimindeğişensermayesiveartık-değeriarasındabirgerçekleşmeilişkisiolmadığıhalde,birincikesimindeğişensermayesiveartık-değeritüketimnesneleriyle,ikincikesimindeğişme-yensermayesi,üretimaraçlarıyladeğişmeksizinyerinekonulamaz.Bunedenle,birincikesimindeğişensermayesiveartık-değeriileikincikesimindeğişmeyensermayesi arasındaki değişim, yeniden üretim için zorunludur. Tüketim içinüretilenmetalarıntoplamdeğerlerindekiartışhızınınbuikikesimdekideğişensermayetoplamındakiartışhızındandahafazlaolduğugörülür.Bununiçindirki,tüketimmetalarınıntoplamdeğerleri, ikikesimindeğişensermayetoplam-larındandahabüyüktür.Yine,ikincikesimindeğişmeyensermayesi,birincike-simindeğişen sermayesi ile artı değerinin toplamındanküçüktür.Bunedenle

2 Marx, K. Grundrisse, çev. Sevan Nişanyan, Birikim Yayınları, İstanbul, 1979, s. 575

44

Yaşayan Marksizm

emeküretkenliğiartırılmalı,emek-gücüne(canlıemek)duyulangereksinimsı-nırlandırılmalıve işsizlikartırılmalıdır.Budaemek-gücününyenidenüretimiiçingereklimalvehizmetlerinucuzlamasına,emek-gücünündeğerinindüşme-sinevebütünbunlarkısırdöngüyeyolaçar.Görüleceğigibi,ikikesimarasıilişkivedengesizliklerkrizintekbaşınaaçıklamasıolmasadasermayebirikimisüreciolarakbunalımınoluşumçerçevesinigözlerönüneserer.Sermayebirikimiolarakgenişletilmişmetaüretimininikikesimilişkisiüzerindengerçekleşmesüreciniözetlediktensonrabusürecindiğerçelişkileriniincelemeyedevamedelim.Tekrarbelirtelim:Sermayebirikimi,kapitalistüretimsürecinintemelkarakteridir.Sermayedüzenindetoplumsalzenginliğinifadesipara,top-lumsalyaşamın ifadesi isepiyasadan ibarettir.Toplumsal/genelzenginlik tekilkapitalistlerinçıkarçatışmalarıüzerindenolur.Dolayısıylagenelzenginliközelzenginliklerinbirikmesişeklindeolduğundansüreklibirçelişkihalimevcuttur.Birikimsürecindeki,

sermaye,toplumuüretir,amakendifiiliüretimiözelbirüretim,yaniözelbirçıkarıkarşılamakuğrunatikelbirnesneninüretimidir;toplumunfii-lentoplumtarafındanüretimideğildir...piyasatanımıgereği,birbirindenkarşılıklıbağımsızvebuilişkiçerçevesindekarşıtolanmübadelecilerdenoluşur. Sermayenin piyasa koşullarına kendisine uydurması, karşıtlık-lariçindevesayesindeoluşan,karşıtlığıyenidenüretenbirbirlikolmak;uyumsuzluktandoğanbiruyum,rekabetvemücadeledendoğanbirdü-zenolmakzorundadır.Piyasakoşullarınıoluşturmak,sermayeiçiniçselbirzorunluluktur;oysabukoşullar,sermayeninkontrolüdışında,dışsalkoşullardır.Buçelişki,dönemselkrizlereyolaçar.3

Ayrıca,sermayeninilkelbirikimdenemekgücüdahilherşeyinmetahalinegel-diğikapitalistbirikimegeçişiylesermayeyisınırsızbirüretkenlikiçinesokanyenibiruygarlıkolarakkapitalizmtarihsahnesineçıkar.Buuygarlığınbirbedeli/aç-mazıvardır.Kapitalizmdetoplumsalsermayebirikimsüreciemeğinsömürüsü-nüveartı-değergenelzenginliğininartışınısağlarkendiğeryandangenişkesim-lerinsınırsızyoksullaşmasınıyaratır.Buisesermayeninbirbaşkaçelişkisindenbaşkabirşeydeğildir.

Şöyleki:Sermayeninartık-değerüretmeçabası,üretilenürünündeğeri-nin,başlangıçtasermayetarafındanpiyasayasürülenparaya(özellikleişçiücretlerine) oranla artmasını gerektirir.Artık-değer dinamiği uyarınca,biryandanpiyasanıntoplamalımgücügöreceazalırken,biryandanpi-yasayasatılmaküzeresunulantoplamüründeğeriartacaktır.Bunedenle,artık-değersömürüsünügiderekartırdığıher‘istikrar’dönemininsonun-da, sermaye, kendi eliyle daralttığı piyasa tarafından boğulmak ve aşırıüretimkrizinedüşmektehlikesiylekarşıkarşıyadır.4

3 Age, s. 4334 Age, s. 433-4

45


Sermayebirikimisürecinin,“Bubaşkalaşımbiçiminin(metalarınbaşkalaşımı)içindeyeralangenelbunalımolasılığı–alımvesatımınbirbirindenayrıdüşme-si–demekki, sermayenindemetaolmasıvemetadanbaşkabirşeyolmamasıkoşuluyla, sermayenin içindemevcuttur”5 ve “...tıpkıparanın–hemmetalarındoğalbiçimlerindenbütünbütünfarklıbirbiçimitemsiledişiölçüsünde,hemödemearacıbiçimiyle–incelenmesi,nasılki,bunalımolasılığınıiçindetaşıdığınıgösterdiyse,sermayeningenelyapısının–hattagerçeküretimsürecininönkoşul-larıolanfiiliilişkilerebiledalmaksızın–incelenmesi,bunudahadaaçıklıklaor-tayakoyar.”6Ancak“...potansiyelbunalımıngelişmeadımları–gerçekbunalım,ancakkapitalistüretimingerçekhareketinden,rekabetvekredidençıkarılabilir–bunalımlarsermayenin,sermayeyeözgüözelyönlerindençıktığıölçüdeoyönle-regerigiderekizlenmelidir,yalnızcametaveparaolarakvarlığındadeğil.”7Buanlatılanlardançıkarılacaksonuç,sermaye/sermayebirikimikavramını,kriztartışmasınınekseninealmakgerekliliğidir.Buperspektiflesermayebirikiminin/kapitalistüretiminteorisiemekdeğerteorisiyledevamedelim.

Emek Değer Teorisi ve BunalımKapitalizminbunalımlarınınnedeninisermayebirikimsürecininçelişkilerinde,diğerbirdeyişlebirikimsürecininhareketettiricidinamiklerindearamakgere-kirdemiştik.BununiçinMarx’ınemekdeğerteorisinikavramakkapitalizmivekapitalizminbunalımlarınıkavramakiçinolmazsaolmazlardanbiridir.Çünküdeğerteorisiesasolaraksermayebirikimsürecininteorisidir.Sermayebirikimsürecinineşitsizlikleriniveçelişkileriniortayakoyanteoridir.Kapitalistüretimtarzınıntemelbileşenleriolanmeta,paraveemekarasındakibağınveçelişkile-rinteorisidir.Sermayebirikimidemekartık-değerüretimidemektir.Artık-değerüretimi olmadan sermaye birikiminden söz etmekmümkün değildir. Çünkü,“artıdeğerinsermayeolarakkullanılmasınavetekrarsermayeyedönüştürülme-sine,sermayebirikimidenir.”8Bunedenle,sermayebirikimsürecininkapitalisttoplumsalilişkilerinkendisiol-duğunuvebutoplumsalilişkininuzlaşmaz/antagonistyapısınıngörülmesigere-kiyor.Bunungörülmesiiçintoplumsalilişkiolaraksermayenin/sermayebirikimsüreciningörülürkılınmasınısağlayacakdeğerteorisinikapitalizminbunalım-larınıanlamayakatkısıdüzeyindeinceleyipbundansınıfmücadelesineçıkanso-nuçüzerinebirnotdüşeceğim.ÖncelikleokuyucununheterojenyapısınıgözeterekKapitalistüretimsürecinintemelkavramlarınıözetlemekyerindeolacaktır.Meta: Karşılığındabaşkamaddiürünyadahizmetler (veyapara) elde etmek

5 Marx, K. Artı-Değer Teorileri – İkinci Kitap, çev. Yurdakul Fincancı, Sol Yayınları, Ankara, Ekim 1998, s. 4906 Age, s. 4747 Age, s. 4928 Marx, K. Kapital – I. Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, Ankara, İkinci Baskı: Mart 1978, s.595

46

Yaşayan Marksizm

için üretilen maddi ürün ya da hizmetlerin genel adıdır. Her meta üründürama her ürünmeta değildir. Sadece kullanmak için değil esas olarak satmakiçinüretilenmaddiürünvehizmetmetadır.Ürün,kullanımdeğeriüzerindenüretilebilir.Köle,kölesahibine,serf,feodalbeyekullanımdeğeriüzerindenser-vet üretebilir. Fakat bumeta değildir. Ürününmeta olabilmesi için kullanımdeğerini tüketecek olan sahibin belli olmadığı bir başkası için değişim yoluy-la devredilecek toplumsal kullanımdeğeri özelliği taşıması gerekir. Bu özellikkapitalizmde belirleyici olur. “Kapitalist üretim tarzının egemen olduğu top-lumların zenginliği, ‘muazzam bir meta birikimi’ olarak kendini gösterir.”9Görüldüğügibihermetanınbirkullanımdeğerivebirdeğişimdeğerivardır.Me-tanın kullanım değeri,ometanınyararlılığıyla,somutişlevleriyleilgilidir.De-ğişim değeriise,metanındiğermetalarlailişkisinianlatır.Emek-değerteorisinegöre,birmetanındeğişimdeğeri,ometanınüretilmesiiçingerekli(toplumsal)emekzamanıylabelirlenir.Yanibirmetayıüretmekiçinnekadaruzunbirsüreboyuncaemekharcamamızgerekiyorsa,ometanındeğişimdeğerideoorandayüksekolacaktır.Kısacadeğerioluşturanşey,meta içindekristalleşmişgerekliemekmiktarıdır.“Metanındeğişimdeğerinihesaplarkenensonkullanılanemekmiktarına,metanınhammaddesiiçindedahaöncekatılmışemekmiktarınıda,onungibi,buemeğeyardımcıolanaletlere,avadanlıklara,makinelerevebinalarakatılmışemekmiktarınıdaeklemekgerekir.”10Değer: Metaiçindemaddeleşentoplumsalemektir.Sermaye: Birikmişemektir.

...sermaye,birnesnedeğil,toplumunbellibirtarihseloluşumunaaitbu-lunanbellibirtoplumsalüretimilişkisidirvebirnesnedekendisiniortayakoyarakbuşeyebelirlibirtoplumsalnitelikkazandırır.Sermaye,maddiveüretilmişüretimaraçlarıtoplamıdeğildir.Sermayedahaçok,sermayeyedönüştürülmüşüretimaraçlarıdırve tıpkıaltınyadagümüşünbizatihiparaolmamasıgibi,bunlardabizatihisermayedeğillerdir.Sermayetop-lumunbellibirkesiminintekelinealdığıüretimaraçlarıdırvecanlı-emekgücününkarşısına,buemek-gücündensoyutlanmışvesermayedekibuzıtlıkyoluylakişileşmişürünlerveişkoşullarıolarakçıkar.11

Sermaye,yenihammaddeler,yeniişaletlerivegeçimaraçlarıüretmedekullanılanherçeşithammaddelerden,işaletlerindenvegeçimaraçlarındanoluşur.Sermayeyioluşturanbütünbuparçalar,emeğinyarattığışeylerdir,emeğinürünleridir,birik-mişemektir.Yenibirüretiminaracıolarakişgörenbirikmişemek,sermayedir.Değişmeyen sermaye: “Bu,üretkenamaçlariçinbuyoldakullanılanbütünüre-timaraçlarınındeğeridir.Budagene,makineler,emekaletleri,binalar,işhay-

9 Age, s.4910 Marx, K. Ücret, Fiyat ve Kâr, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Marx-Engels, Seçme Yapıtlar Cilt:2, Ankara, Temmuz

1977 içinde, s.6111 Marx, K. Kapital – III. Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, Ankara, İkinci Baskı: Şubat 1990, s.715-716

47


vanlarıvb.gibisabitsermayeilehamveyardımcımalzemeler,yarı-mamulürün-ler vb. gibiüretimmalzemeleri olarakdönerdeğişmeyen sermayeye ayrılır.”12Sermayeninüretimaraçları,hammadde,yardımcımalzeme,çeşitliişaletlerivemakinelertarafındantemsiledilenkısmıdır.Değişmeyensermayeüretimsüre-cindenicelolarakherhangibirdeğerdeğişimineuğramaz.Değişen sermaye: “Busermaye,değeribakımından,buüretimkolundakullanı-lantoplumsalemek-gücünündeğerineeşittir;birbaşkadeyişle,buemek-gücüiçinödenenücretlerin toplamınaeşittir.Bu sermaye,özübakımından ise, ey-lemhalindekiemek-gücünden,yanibusermaye-değerinhareketegeçirdiğicanlıemektenibarettir.”13Sermayeninemek-gücütarafındantemsiledilenkısmıdır.Değişensermayeüre-timsürecindedeğerdeğişimineuğrar.Kendideğerinineşdeğeriniyenidenürettiğigibi,birfazlalığıda,değişenkoşullaragöreazyadaçokbirartı-değerideüretir.Emek: Maddiyadahizmetolarakyapılanüretimde,insanınüretilennesneyadahizmettekristalizeolanyararlıçabasıdır.Gerekli-emek ve artı-emek:İşçininkapitalistesattığıemeğideğilemek-gücüdür.İşçiemek-gücünüharcayaraküretimdebulunur.Üretimsonucundaücretalır.Ancak,işçisadeceücretikarşılığıkadardeğerüretmez.Dahafazlabirdeğerüre-tir.Gerekli-emekzamanıvegerekliemek,işçinin,emek-gücünündeğerini,yanigerekligeçimaraçlarınındeğerini, yenidenüretmek içingereksinmeduyduğukısımdır.Gerekliemekzamanı,kapitalisttarafındanücretşeklindeödenir. Artı-emekzamanıveartı-emek,artı-ürününüretimiiçinharcanır.Kapitalistüretimtarzında, artı-ürün, kapitalistler tarafından mülk edinilen artı-değer biçiminialır.Artı-emeğinyadaek-emekzamanınınemeğeyadagerekli-emekzamanınaoranı,işçininsömürü derecesini (artı-değer oranını) gösterirSoyut emek ve somut emek: Hertürlüemekbiryandanfizyolojikanlamda,in-san emek gücününharcanmasıdır ve bu, özdeş soyut insan emeği özelliğindeoluşuilemetalarındeğerini/değişimdeğeriniyaratırveonabiçimverir.Öteyan-danhertürlüemek,insanemek-gücünün,özelbirbiçimdevebelirlibiramacadönükolarakharcanmasıdırvebusomutyararlıemeğinözelliği isekullanım-değerleriniüretmesidir.Canlı emek:Metaüreten işçininonakattığı emektir.Artı-değeriüreten canlıemektir.Ölü emek: Üretimaraçlarındacisimleşmişolarakbulunan,üretimaraçlarınındahaöncekiüretimindeonlarakatılan/onlardakristalizeolanemektir.Toplumsal gerekli emek-zaman: Birmetayı,normalüretimkoşullarıaltında,osıradakiortalamabeceridüzeyiveyoğunluğuileeldeedebilmekiçingereklizamandır.

12 Marx, K. Kapital – II. Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, Ankara, Üçüncü Baskı: Kasım 1992, s.35313 Age, s.353

48

Yaşayan Marksizm

Gerekliemek-zamanıemeğinüretkenliğindekideğişimegöredeğişir.Emeğinüretkenliğiisetoplumsalkoşullarabağlıdır.Bunlarınnelerolduğunailişkinötekişeyleryanında,isçilerinortalamabeceridüzeyi,bilimindurumuveonunpratikteuygulamaderecesi,üretimintoplumsalörgütlenmesi,üretimaraçları-nınboyutlarıveetkinliğivefizikselkoşullarsayılabilir.Emek-gücü: Kapitalizminoluşumununtemelkoşullarındanbiri,“özgür”,üre-timveyaşamaraçlarındanyoksuninsanlarınvarolmasıdır.Budurum,buinsan-ların(işçilerin)yaşamakiçinemek-güçlerinisermayeyesatmakzorunluluğunudoğurmaktadır.Görüldüğügibi,işçikapitalistedoğrudandoğruyaemeğinideğilkullanım hakkını geçici olarak kapitaliste bıraktığı emek-gücünü satar.Dola-yısıyla, insanın düşünsel ve fiziki çalışma yeteneği-gücü olarak tanımlanan emek-gücü alınıp satılan bir metaya dönüşmüştür. Artıkalınıpsatılanköleyadatoprağabağlıserflerdeolduğugibiinsanınkendisideğilonunemek-gücüdür.“Emek-gücüdeğeri,emek-gücününüretimi,geliştirilmesi,bakımıvesürdürül-mesiiçingereklibirincilnesnelerindeğeritarafındanbelirlenir.”14

Ücret:Ücret, iş gücünün para ile ifade edilen değeridir, iş gücünün fiyatıdır.Emeğinkarşılığıdeğildir.Emek-gücüalınıpsatılanbirmetadır.Dolayısıylahermetagibiemek-gücünündedeğişimdeğerivekullanımdeğeriolarakikideğe-rivardır.Emek-gücünündeğişimdeğerininparasalkarşılığıücrettir.Burjuvazi,ücretisömürüdüzeninigizlemekolarakkullanır.Ücretin,işçininemeğininkar-şılığı,fiyatıolduğunuönesürer.Butamamenbiraldatmacadır.Üstelikişçininaldığıücretkendiürettiğimetadasahipolduğubirpaydeğildir.Kapitalistişçiyeücretiniürettiğimalınsatılmasıylaeldeettiğiparadandeğildahaönceüretilmişmetalarınsatışındaneldeettiğiparadanöder.Ücretin,paraolaraködemeşeklinominalücretolarakadlandırılır.Buherza-manişgücününgerçekkarşılığıolmaz.Nominalolarakücretlerartarkenyadasabitkalırkenişçiyoksullaşabilir.Bunugerçekücretlerleaçıklayabiliriz.Gerçekücret,işçininücretiylealabildiğigeçimaraçlarınınmiktarıylabelirlenir.Bunundışında,işçininnominalvegerçekücretisabitkaldığınıvarsaydığımızdurumdabilegöreliücretidüşmektedir.Göreliücret,kapitalistinkârı,kazancıilekarşılaş-tırmalıücrettir.Emeğinyarattığıyenibirdeğerolanmetadakikapitalistinpayınaoranla, emeğinpayınadüşenorandır.Kapitalistücretlerinyüksekliğini sömü-rüyügizlemekiçinkullanır.Ücretlerinyaratılandeğerolanmetanınkapitalistekazandırdığıartıdeğerdenbağımsızdeğerlendirilmesimümkündeğildir.Eme-ğinüretkenliğiarttıkçaişçininmutlakyaşamdüzeyiaynıkaldığıdurumdabilegöreliücretidolayısıylasermayesınıfınaoranlagörelitoplumsalyaşamdüzeyidüşmektedir.Mutlak artı-değer, nispi artı-değer ve ek artı-değer: Kapitalistüretimtarzındabirişgünüemek-gücününkullanılmasıyönüyleikiyebölünür.Bunlaryukarıda

14 Marx, K. Ücret, Fiyat ve Kâr, s.69

49


tanımladığımız,gerekli-emekzamanıveartı-emekzamanıdır.İşçitarafındanartı-emekzamanındaüretilenvekapitalisttarafındanelkonulandeğerartı-değerdir.İşgününün,artı-emekzamanınınuzatılmasıylaeldeedilenartı-değeremutlakartı-değerdenir.İşgünüzamanıaynıkaldığıhalde,emeküretkenliğininartmasısonucugerekli-emekzamanınınazalmasıveartı-emekzamanınınartmasındandoğanartı-değere,nispiartı-değerdenir.Ekartı-değernispiartı-değerinbirtü-rüdür.Metalarındeğişimdeğeritoplumsalemekzamanıtarafındanbelirlendiğiiçin emek-gücününüretkenliğini sektöründiğer işletmelerine göre daha fazlaartırmışolantekilkapitalistfazladanekbirartı-değereldeeder.Değer teorisini anlamamızakaynaklık edeceközetlediğimiz temelkavramlarışığında üretim sürecini dolayısıyla artı değer üretiminiMarx’ın ifadeleriyleanlatalım:

Kapitalistinkendisinemalettiğiürün,örneğin,iplikyadakunduragibibirkullanımdeğeridir.Ama,hernekadarkundurabirbakımabütüntoplum-salilerlemenintemelivekapitalistimizdekesinbir‘ilerici’olmaklabirlik-te,yinedekundurayı,sırfkunduralaraolanaşkındanyapmaz.Kullanım-değerimetaüretimindequ’onaimepourluimeme(kendisiiçinsevilen-ç.)birşeydeğildir.Kullanım-değerlerini,kapitalistler,saltdeğişim-değerininmaddiözüvetaşıyıcısıolduklarıiçinvesüreceüretirler.Kapitalistimizingözünde ikiamaçvardır:önce,değişim-değeriolanbirkullanım-değeriüretmekister,yanisatılacakbirmal,birmetaüretmekister;sonra,değe-ri,üretimindekullanılanmetalarıntoplamdeğerlerindendahafazlaolanbirmetaüretmekister;yaniürettiğişeyindeğeri,serbestpiyasadansatınaldığı üretim araçları ve emek-gücünden fazla olmalıdır.Amacı, yalnızkullanım-değerideğil,onunlabirliktemetaüretmektir;yalnızkullanım-değerideğil,değerüretmektir;yalnızdeğerdeğil,aynızamandaartı-değerüretmektir.15

Görüyoruzkikapitalistüretimdeherşeysermayebirikimi/artı-değer,dahafazlasömürüvedahafazlakâriçindir.Bununiçinkapitalistemek-gücünüsatınalır.Amacıkişiselgereksinmelerinikarşılayacakürünleriürettirmekdeğildir.Kapi-talistinemek-gücünüsatınalmadaki“amacı,sermayesiniçoğaltmak,karşılığınıödediğiemektenfazlaemekiçerenveböylecekendisinehiçbirşeyemalolmayanveancakmetaınsatışıilegerçekleşen,birdeğerideiçindetaşıyanmetalarıüret-mektir.Artı-değerüretimi,buüretimtarzınınmutlakyasasıdır.”16

Kapitalist birikimin diğer bir yasası ve çelişkisi, bir başka ifade ile “birikiminözünde saklı niteliği, emeğin sömürülme derecesindeki her türlü azalması vekapitalist ilişkinin gittikçebüyüyenboyutlardaolmaküzeredevamlı yeniden-üretiminiciddişekildetehlikeyesokacakhertürlüücretartışınıdaimadıştalar.”17

15 Marx, K. Kapital – I. Cilt, s.20216 Age, s.63417 Age, s.638

50

Yaşayan Marksizm

olmasıdır.Kapitalistlerinücretmücadelesindekullandıklarıenönemliaraçların-danbiriyedeksanayiordusu/nispiartı-nüfustur.

Yoksulluk,faalemekordusununhastanesi,yedeksanayiordusununsaf-rasıdır. Sefalet, nispi artı-nüfusla birlikte ürer ve biri diğerinin zorunlukoşuludur;artı-nüfusunyanısırayoksulluk,kapitalistüretiminvezengin-likartışınınbirkoşulunuoluşturur.…Ensonu,işçisınıfınındüşkünlertabakasıileyedeksanayiordusunekadaryoğunolursa,resmiyoksullukdaokadaryaygınolur.Bu,kapitalistbirikiminmutlakgenelyasasıdır.18

Bunlardançıkaracağımızsonuç:Kapitalistüretim,sermayebirikimsürecidirvesermayebirikimsüreciartı-değerüretimidir.Busüreçemekilesermayearasın-dakiantagonistçelişkininsüreklibirsavaşımısürecidirvedeğerteorisiemekilesermayearasındakiçelişkiyiortayakoyar.Dahası,tekilkapitalistler/burjuvasınıfıarasındakiçelişkilerinvemücadeleninüretimsürecindeişçitarafındanyaratılanartı-değerielkoymamücadelesiolduğunugösterir.Gerekli-emekzamanıveartı-emekzamanıişçisınıfıilesermayesınıfıarasındakimücadelelerlebelirlenir.Ka-pitalistintümamacıelkoyduğuartı-değerisürekliçoğaltmaktır.Kapitalist içinartıdeğeriçoğaltmanınanlamıkârınıçoğaltmaktır.Kapitalistlerinhepdahafazlakâriçinmücadeleetmelerisınıflarınındoğasıgereğidir.“Kapitalistiniradesi,el-betteki,olanaklıolanınen fazlasınıalmakyolundadır.Bizimyapacağımız şey,onuniradesiüzerindederinincelemeleryapmakdeğil,onungücünü,bugücünsınırlarınıvebusınırlarınniteliğiniincelemek”19vesınıfmücadelesiiçinsonuçlarçıkarmakolacaktır.Kapitalistüretimdeeldeedilenvekapitalisttarafındanelko-nulanartı-değeresasolaraksermayeyeeklenerek(kapitalistlerinlükstüketimleritalikalır)sermayebüyür.Ancakdeğerteorisiningösterdiğiemek-sermayearasıçelişkiler,meta, emekveparaolarakortayaçıkanüretimsürecinindinamikle-rininçelişkilerisüreklibüyümeeğiliminde/ihtiyacındaolansermayebirikimini/artı-değerüretiminikesintiyeuğratır.Kapitalizmbirkezdahabunalımagirer.Emek/sermayearasımücadeleningörünenbiryüzüdeücretlerdir.Ücretlerdege-nelbiryükselme,kâroranındagenelbirdüşmeyeyolaçar.“Demekki,kârınaza-misi,ücretinfizikselasgarisiveişgünününfizikselazamisiilesınırlıdır.Açıktırki,azamikâroranınınbuikisınırıarasında,değişebilensınırsızbirıskalavardır.Kâroranınınfiiliölçüsüsermayeileemekarasındakikesintisizsavaşımlabelirlenir”20Bunalımdönemlerindebusavaşımkeskinleşir.Çünkü,kâroranlarıdüşenkapi-talistönceücretleridüşürmeveelkoyduğuartı-değermiktarınıkorumayolunagider.Budönemdeyapılmasıgereken,işçininişinikorumasıiçindahadüşüküc-retlererazıolmak,yadasavaşımısadeceücretmücadelesiylesınırlamakolmama-lıdır.Marx’ın değer teorisinin hakkını vermek; kapitalist üretim tarzının işçi tarafından üretilen değerin artı-değer olarak kapitalistlerce el konmasından

18 Age, s.66119 Marx, K. Ücret, Fiyat ve Kâr, s.4020 Age, s.87

51


başka bir şey olmadığını bunalım koşullarının da avantajıyla ortaya koymak ve “adil bir iş günü karşılığında adil bir ücret” sloganını, “ücret sisteminin kaldırılması” sloganına dönüştürmek olmalıdır. O gün, bu gündür.

Üretimde Anarşi ve Rekabet, Kapitalizmin Hareket Ettirici Yasası ve BunalımSermayedüzenikapitalizmözelmülkiyetüzerindeyükselmektedir.Kapitalist-lerintekhedefi,dahaçokkâreldeetmek,dahaçoksermayesahibiolmaktır.Buhedeflehertekilkapitalist,dahaçoküretmeyevedahaçoksatmayaodaklanır.Kapitalizmbudur.Dolayısıylatoplumunihtiyaçlarınınnelerolduğunu,buihti-yaçlarvesatışolanaklarıvb.etkenlerdoğrultusundahangikapitalistinneürete-ceğinivenekadarüreteceğiniplanlayanortakbirkurumyoktur/olamaz.Böylesibiruyumlulaştırmakapitalizmindoğasınaaykırıdır.Dolayısıyla,

...eğeralımvesatımbatağasaplanmazsa,dolayısıylazoryoluylaçekidü-zenesokulmasıgerekmezse-veöteyandan,paraödemearacıolarak,hakistemlerininkarşılıklıyerinegetirildiğiveböylece,ödemearacıolarakpa-ranınözündevarolançelişkininortayaçıkmadığıbirdoğrultudaişlerse-vedolayısıylabunalımınbuikisoyutbiçimindenhiçbirigerçek olmazsa,bunalımortayaçıkmaz.Alımvesatımlarbirbirindenayrılmadığıvebirbi-riyleçatışmayadüşmediğiyadaödemearacıolarakparanınyapısındayeralançelişkilerfiilenişlevselhalegelmediğisürecehiçbirbunalımolmaz;demekki,bunalım,kendisinikendibasitformuiçinde,yanialımlasatı-mınçelişkisiveödemearacıolarakparanıntaşıdığıçelişkibiçimindeifadeetmedikçe, söz konusu olamaz.Amabunlar yalnızca biçimlerdir, genelolasılıklardır....Ancakpotansiyelbunalımıngelişmeadımları-gerçekbu-nalım,ancakkapitalistüretimingerçekhareketinden,rekabetvekredidençıkarılabilir.21

Öyleyse, kapitalizmdemetaüretimininsangereksinmeleriyerine“kâr”mantığınadayanması,kârmerkezlikapitalistüretiminrekabetiçindeolmakzorunluluğuüre-timiletüketimarasındakidengeninbirtürlükurulamamasısonucunudoğurur.Bu nedenledir ki, genişletilmiş meta üretimi/kapitalist meta üretimi tam biranarşi süreci içinde gerçekleşir. Tekil kapitalistlerin daha fazla kâr elde etmehırsı, aralarındaki rekabeti artırır artan rekabet üretimin anarşik karakterininşiddetini/yoğunluğunuartırır.Yine,kapitalizmintemelçelişkilerindenbiriolan,üretimintoplumsalniteliğiileüretimaraçlarınınözelmülkiyetiarasındakiçeliş-kikapitalistüretiminanarşikkarakterinişiddetlendirendiğerbirnedendir.Kısacaözetlediğimizbudurum,kapitalistüretiminhareketettiriciyasalarındanbiriolananarşiverekabettir.Buanarşiverekabetkapitalizminbunalımlarınındamaddiortamını/koşullarınıoluşturur.Kâroranlarınındüşmeeğilimiyasasıda,aşırımetaüretimide,aşırısermayebirikimideesasolarakkapitalistüretimin

21 Marx, K. Artı-Değer Teorileri, s.491-492

52

Yaşayan Marksizm

temelhareketettiriciyasasıolananarşiverekabetortamındaoluşmaktadırlar.Kapitalistüretimintemelkarakteriolanbudurumpazarın“doygunluğa”ulaş-masına,metaüretimininbaştaişçiveemekçilerolmaküzerekitlelerinalımgücüsınırlarınıaşmasınavedolayısıylagenişletilmişkapitalistmetayenidenüretimiiçinsüreklisatılmasıgerekenmetalarınsatılamamasısonucunudoğururvebu-nalımlarpatlar.Bunalımsürecinde,üretimsınırlanırkapasitelerboşaçıkar,üre-timinparalelindemeta ticareti de sınırlanır, kredi sistemi çöker, krediler geriödenemezdurumagelir,borsalartepetaklakgider,hissesenedi,bono,tahvilvetürevürünleripiyasasıbozulurvedeğerlerialtüstolur.Bütünbunlarbaştaküçükişletmelerolmaküzereiflaslarınardıardınagelmesineyolaçar.Genelbirçökün-tüdurumuyaşanır.Çöküntügenelleşirveyaygınlaşır.Emperyalistkapitalizminvemalisermayeninuluslararasıniteliğigereği,birüretimalanındabaşlayankriz,tümülkeyevetümüretimalanlarıylabirliktetümülkelereyayılırveemperyalistkapitalizmkaçınılmazolarakgenelbunalımiçinegirer.Bugenelbunalımdöne-mindeuluslararasımalisermayetekelleriarasırekabet daha bir şiddetiniartı-rır.Pazarpaylaşımkavgalarınınartması,savaşlarınveişgallerinbaşgöstermesibunalımınveçıkışçabalarınınürünüolarakyoğunlaşır.Kapitalizm,rekabetveanarşininyarattığıçelişkileriçindeçevriminisürdürmeyeçalışır.

Genişletilmiş Kapitalist Meta Üretiminde Aşırı Üretimin Kaçınılmazlığı ve BunalımKapitalizminanarşikkarakterininürünüolarakoluşanaşırıüretimtoplumuntümihtiyaçlarınınkarşılanmasıamabunarağmentalepfazlasıüretiminvarlığışeklin-degerçekleşmez/gerçekleşemez.Bukapitalistüretimintoplumsallığıileüretimaraçlarınınözelmülkiyetiarasındakiçelişkiningereğiolarakvekapitalistyenidenüretimde,basityenidenüretimdenfarklıolarakiş-gücünündemetalaşmışolmasıvekapitalistintümüylesatmakiçinüretimdebulunmasıgereğidemümkündeğil-dir.Bunalımpatlamalarınanedenolanaşırıüretimgörelibiraşırıüretimdir.Ki-şilerin,talepsahiplerininalımgücünegöreaşırıüretimsözkonusudur.Halböyleolduğuiçindirki,bunalımdönemlerindeişçiveemekçikitlelerdahafazlayok-sullaşırlarveihtiyaçlarınıherzamankindendahafazakarşılayamazhalegelirler.Dolayısıyla, üretken güçlerin hızlı gelişimi ile tüketimin sınırlılıkları arasın-daki çelişki aşırı üretime yol açar.

Aşırı-üretimi,sermayeüretiminingenelyasasıözelliklekoşullandırır;buyasa,üreticigüçlerinbelirlediğisınırakadarüretme,başkadeyişle,paza-rınfiilikoşullarınıyadaödeyebilmegücüyledesteklenengereksinmeleridikkatealmaksızın,bellibirmiktardakisermayeyleemeğiazamiölçüdesömürmeyasasıdır.22

22 Age, s.512

53


Ancak,aşırıüretim,saltinsangereksinmelerinidikkatealmayankapitalistmetaüretimininveyinesadece“ödemegücüyledesteklenengereksinmeleri”dikkatealmayanüretiminsonucudadeğildir.Çünkükapitalistyenidenüretimsadecetüketimnesnelerininüretimideğilesasolarakdaüretimaraçlarınınüretimidir.Değişmeyensermayeolanüretimaraçlarınınihaitüketicisatınalmaz.Elbettetü-ketimnesnelerininaşırıüretiminindebunalımaetkisikaçınılmazdır.Fiilitüke-timivefiilialımgücünüartırmaklaaşırıüretimidengelemekmümkündeğildir.Çünkü,pazardadahaçokalıcıbulanmetakapitalistlertarafındandahaçoküre-tilir,hertekilkapitalistbumetanınüretimineyönelir.Dolayısıylaalımgücününartmasıaşırıüretimiazaltmakşöyledursunartırıcıetkiyapar.Kapitalizminüre-timyasalarınıgörmezdengelerekfiilitüketimiartırmanınkoşullarınıyaratarakbunalımıönleyebilmeiddiasındaolanlaradiyeceğimizodurki:

Bunalımlara, fiili tüketim ya da fiili tüketici azlığının neden olduğunusöylemek,boşbiryinelemedenbaşkabirşeydeğildir....Birkimse,eğer,işçisınıfınınkendiürünündençokküçükbirkısımaldığını,bundandahabüyükbirpayaldığızamanvedolayısıylaücretleriyükseliryükselmezbukötülüğebirçarebulunacağınısöyleyerekbuboşyinelemeyederinbirge-rekçe görüntüsü vermeye kalkışırsa, bunalımların, daimaücretlerin ge-nellikleyükseldiğiveişçisınıfının,yıllıkürününtüketimeayrılankısmın-dandahabüyükbirpayaldığıbirdönemdehazırlandığınaişaretetmekyeterliolacaktır.23

Ayrıca,kapitalistüretimsadece tüketimnesnelerininüretimideğilesasolaraküretimaraçlarınınüretimidir.Üretimaraçlarınıiseişçiveyoksullarsatınalmaz.Aşırıüretim,kapitalistüretimtarzınınyapısındankaynaklanançelişkilerinürü-nüdür.

Üretimin(vedolayısıylaiçpazarın)esasolaraküretimaraçlarındando-layıgelişmesiyanılsamalıgörünürvekuşkusuzbirçelişkiteşkileder.Bu,‘bizzatkendisi amaçolan’gerçek ‘üretimdir’ ... tüketimdebuna tekabüledenbirgenişlemeolmaksızınüretimingenişlemesidir.Amabu,doktri-neilişkinbirçelişkideğil,gerçekhayatınçelişkisidir;tamdakapitalizminyapısına ve bu toplumsal ekonomi düzeninin öteki çelişkilerine uygundüşentürdenbirçelişkidir.Tüketimdebunatekabüledenbirgenişlemeolmaksızınüretimingenişlemesi,kapitalizmintarihimisyonunaveözgültoplumsalyapısınauygundüşmektedir;birincisi,toplumunüreticigüçle-riningeliştirilmesindenibarettir;ikincisi,buteknikbaşarılardannüfusunçoğunluğununyararlanmasınıengeller.24

Buengelinyarattığıçelişkilerbunalımlarıtetiklerken,sınıfmücadelesinidekes-kinleştirir.

23 Marx, K. Kapital – II. Cilt, s. 366-36724 Lenin, V.I. Rusya’da Kapitalizmin Gelişmesi, çev. Seyhan Erdoğdu, Sol Yayınları, Ankara, Birinci Baskı: Eylül 1975,

s. 41

54

Yaşayan Marksizm

Şimdidesermayebirikiminin/kapitalistüretiminhareketyasalarındanbirbaş-kasınakâroranlarınıneşitlenmesindendüşmesieğilimine,bueğiliminnedeniolarakdakapitalistüretimingerçekleşmebiçiminegözatalım.

Sermayenin Organik Bileşimi, Kâr Oranlarının Eşitlenmesinden Kâr Oranla-rının Düşme Eğilimi Yasasına ve BunalımKâr oranlarının ortalama eşitlenmesi: Kapitalist üretimin dolayısıyla sermayebirikiminin temel karakteri, canlı emeğin ölü emekle ikame edilerek; toplamsermayeharcamasıiçindegiderekartanbölümünüretimaraçlarına(donanım,makine,hammaddevb.)harcanmasıylasermayeninorganikbileşimindekiartışüzerindengenişlemenin,büyümeningerçekleştiğigenişletilmişyenidenüretim-dir.Butemelkarakterbiryandankapitalistrekabettendiğeryandansınıfmü-cadelesindenkaynaklanır.Artı-değercanlıemektarafındanyanisermayeniniş-gücüsatınaldığıkısmıolandeğişensermayetarafındanüretilir.Dolayısıylahertekilkapitalistsatınaldığıücretliemektarafındanüretilenartı-değerintümünedoğrudanelkoyamaz.Toplamtoplumsalsermayeiçindetemsilettiğioranöl-çüsündetoplamartı-değerdenpayalır.Artı-değer toplumsaldüzeydeyenidenbölüşülürvehersektördeortalamabirkâroranıoluşur.Sermayeninorganikbi-leşiminintoplumsalortalamasınınaltındabirsermayeorganikbileşiminesahipsektörleryadatekilkapitalistler,satınaldıklarıemek-gücütarafındanüretilenartı-değerin tümüne el koyamazlar. Bu artı-değerin bir kısmını sermayesininorganikbileşimitoplumsalortalamanınüzerindeolansektörlereyadatekilka-pitalistlereaktarmakzorundadırlar.Budurumtekilkapitalistlerarasındaartı-değerinyenidenbölüşümünedeniylerekabetyaratırkenesasolaraktümtekilka-pitalistlerinsınıfolarakdavranmalarını,dolayısıylaemeksömürüsündekiortaksınıfçıkarlarınındamadditemelinioluşturur.Üretimaşamasındaoluşanartı-değertoplumsalolarakdolaşımaşamasındakârolarakkarşımızaçıkar.(Artı-değerüretimaşamasında,kârdolaşımaşamasındaoluşur.Yine,tekil-kapitalistveişçi-ilişkilerdeartık-değergörülür.Toplumsalilişkilerdeisekâr.Değer-fiyatarasındakiçelişkigibiartık-değer-kârarasıçeliş-kideözel/tekilolaniletoplumsalolanınçelişkisidir.)Sermayeninorganikbile-şimiyüksekolansektörlerdedahadüşükkâroranıoluşurken,organikbileşimidüşükolanalanlardakâroranıyüksekolacaktır.Budurumkâroranınınyüksekolansektörleredahafazlasermayeçekilmesineyolaçar.Buiseüretimi“talebin”üzerindeartıracak,fiyatlardakigerilemekâroranlarındakigerilemeyihızlandı-racaktır.Tersisektörlerdeisekâroranıtoplumsalortalamanınaltındaolduğun-dan,busektörlerdensermayeçekilecek,üretim“talebin”altındakalacakvefiyat-larsektördekikâroranıtoplumsalortalamayıyakalayanakadaryükselecektir.Görüldüğügibifarklısektörlerarasısermayeakışıvegeriyeakışıkâroranları-nıntoplumsalolarakeşitlenmesinintemeldinamiğinioluşturur.Kâroranlarınıntoplumsalolarakeşitlenmesi,kâroranlarınındüşmeeğiliminindesalttekilsek-törlerdedeğilgenelolaraktoplumsalölçekteolmasınıkoşullar.

55


Sermayebirikimsüreciningereğisermayeninorganikbileşimininsürekliartışıbirikim,krizvesınıflarmücadelesiarasındakibağlantınınbirbaşkaboyutunuoluşturur.Bunedenlesermayeninorganikbileşimindekiartışıniçyüzünebak-makgerekecektir. Sermayehemkendiiçindekirekabetgereğirakiplerinekarşıvarlığınıkorumakhemdesınıfmücadelesinidenetimaltındatutabilmekzorun-luluğundadır. Bunun için hem değerlenmek/üretilenlerin tüketilmesi hem debirikmek/genişletilmişyenidenüretimzorunludur.Sermayeninartıkdeğeriger-çekleştirebilmesiveartığıçoğaltabilmesi/sömürüyüartırmakise,maliyetlerdentasarrufedebilmesineyadaüretkenliğiartıracakyöntemleriüretimesokabilme-sinebağlıdır.Buamaçdoğrultusundasürekliyeni sömürüyollarıvebiçimleridevreyesokulur.Alınantümtedbirlerveyenibirikim/sömürüyolları,sermayeninorganikbile-şimininyükselmesiyle sonuçlanır.Yani,değişmeyen sermayenin (ölü emeğin)değişkensermaye(canlıemeğe)oranısürekliolarakartar.Buda,kapitalistüre-timdeaşırıbirikimidoğurur.Aşırıbirikimsorunu,üretimletüketimarasındakidengeyitümdenaltüstederek,biryandaneksiktüketimyadafazlaüretimdiğeryandankâroranlarınındüşmeeğilimininartmasınayolaçar. Kâroranlarındadüşüşeğilimigöreceliyavaşsayanisistemgüçlüisebelirlitedbirlerlekendiiçindedengetekrarkurulabilir.Kapitalizmkriziperiyodikbirkrizleaşabilir.Kâroran-larınındüşmeeğilimisistemingüçsüzolmasısonucuşiddetliolduğundasüreçdengeyegetirilemezvebirikimbunalımıkaçınılmazhalegelir.Sermayeninorganikbileşimiarttıkçaartıdeğeroranı-sömürüoranıartarkenkâroranlarıdüşer.Budurumuformüleedersek;D:Toplamüretim,C:Sabitsermaye.V:İşgücüdeğeri,S:Artıdeğer.Artıdeğeroranı:S/V,Kâroranı:S/C+V’dir.Konunundahaanlaşırolmasıiçindurumubirdesayısalörnekleaçıklayalım:Örneğin,birülkedebiryıllıküretimdeyaratılantoplamdeğer500birim.Bu500birimin300’üdeğişmeyensermaye(makinevedonanımvehammaddevb.yatı-rılansermaye),100’üdeğişensermaye(işgücününsatınalınmasındakullanılan)ve100’üdeartı-değer. (İşçilerinemeğininödenmeyen,kapitalistler tarafındanelkonulanbölümününkarşılığıolandeğer.)Buörnekteartı-değeroranı(artı-değer/değişen sermayex100)100/100x100=%100’dür.Kâroranı ise (kâr/[değişmeyensermaye+değişensermaye]x100)100/400x100=%25’dir.Buül-kedediyelimki,5yılsonrasermayeninorganikbileşimindebiryükselmeolsun.Yeniteknolojikgelişmeleringereğiüretimeyenimakinevb.sokulmasısonucu,değişmeyensermayebölümünde100birimlikbirartışolsun.Diğerverilerdebirdeğişiklikolmasın.Yaniyaratılantoplamdeğer600birim.Bu600birimin400’üdeğişmeyensermaye;100’üdeğişensermaye;100’üdeartı-değer.Budurumdaartı-değeroranındabirdeğişiklikyoktur:100/100x100=%100.Fakatkârora-nındabirdüşmevardır.100/(400+100)x100=%20.Birbütünolarakyaratılan

56

Yaşayan Marksizm

değerbüyümüştür;sermayebüyümüş,bubüyümedesermayeninorganikbile-şimindebiryükselmeolmuş,fakatbunabağlıolarakkâroranıdüşmüştür.Yanisermayeninorganikbileşimininyükselmesi,ortalamakâroranınındüşmesineyolaçmaktadır.Bunakarşılık,düşmeeğiliminekarşıkoyanetkenlerdevardır.Emeğinsömürüyoğunluğundakiartışlar,ücretlerinemek-gücüdeğerininaltınadüşmesi,değiş-meyensermayeögelerininucuzlaması,nispiaşırınüfusartışı,dışticareteyönelim,hissesenetlisermayeartışıkâroranlarındakidüşüşeğiliminiazaltantersyönlüetkilerdir.Etkilerin işleyişinin ayrıntısınabir başka yazıdadeğinmeküzere, buetkileriyaratmakiçinkapitalistlerinyaptıklarınısıralayalım:Teknolojikgelişimveyenilenmeüzerineyoğunlaşmak.Sürekliyeniveucuzhammaddekaynaklarınasahipolmamücadelesivermek.Emperyalistkapitalistsistemindoğasıgereğidahafazlatalepveyenipazarihtiyacıiçinsiyasi,ekonomikveaskeriişgallerevepazarpaylaşımsavaşlarınahızkazandırmak.İşgücünüucuzlatacak,sömürüyükatmer-leştirecekyeniüretimteknikveemekistihdambiçimleriniyaşamageçirmek.Ancakbuetkiveönlemlerinişlevidüşmeeğilimininsadecegeciktirilmesindenibaretolupaynızamandasüreçledahayıkıcıbirşekildekâroranlarınındüşme-sinedeyolaçarlar.Yanlışanlamalarıönlemekiçinsonolarakbelirtmekgerekirki;sanayiçevrimiiçindekâroranlarındakiyükselmevedüşmelerin,üretimdekiyükselmevedüş-melerilesıkıbirbağlantıiçindeolduğuaçıktır.Ancaktek başına kâroranların-dakidüşmeeğiliminikrizinnedeniolarakaçıklamakdadoğruolmayacaktır.Kâroranlarındakidüşmeeğilimidiğerhareketettiriciyasalarınişlerlikleriylebirlikteelealınmalıdır.Ancakburadakâroranlarınındüşmeeğilimiyasasıenetkindi-namikolarakkarşımızaçıkar.Sonuçolarak,kapitalizminbunalımlarınınyapısalolduğunuvurgulamaklaherbunalımınözgünbirsebebinöneçıkmasıyladoğmuşolabileceğini,ancaktümbunalımlarınbirnedensonuçdiyalektikilişkisiiçindedeğerlendirilecekolankapitalizminhareketyasalarısonucuvenihayetindeüre-ticigüçlerisürekliolarakkârlılıksınırınınötesindegeliştirmesindekiçelişkidendoğduğunugörmekgerekir.Bununiçindirkisermayeningelişmedüzeyineka-daryüksekse,üretimin/üreticigüçleringelişimininönüneokadarengelolarakçıkar.İnişli çıkışlı seyreden ama hep bir öncekine göre azalarak dalgalanan kâr oranları kârlılığı sınırlarken, üretici güçlerin gelişimi sürekli çıkış çizgi-sini takip eder. Bu antagonist çelişki kapitalizmi bunalımlara sürüklemekle kalmaz nihai olarak çöküşünün de nedeni olur.

Bunalımlara Maddi Temel Sağlaması Yönüyle Sanayi Çevrimleri Devrevibunalımlaremperyalistkapitalizmintarihselve fizikselsınırlarınada-yandığıgünümüzdesüreklidenilebilecekkadarkısaaralıklarlagerçekleşmekte-dir.Aslında,kapitalistüretimtarzınınkarakterigereğidevrevibunalımlarkapita-lizmintarihiboyuncagittikçesıklaşansürelerlegörülmektedir.Sanayiçevrimleri

57


bunalımlaramadditemeloluşturur.Şöyleki,Kullanılansabitsermayenindeğerbüyüklüğüiledayanıklılığı,kapitalistüretim biçiminin gelişmesiyle birlikte geliştiğine göre, sanayi ile sanayisermayesininömrüherbelirliyatırımalanında,birçokyılı,diyelimorta-lamaonyılıkapsayacakşekildeuzar.Sabitsermayeningelişmesibiryandabuömrüuzattığıhalde,öteyandandabuömür,kapitalistüretimtarzınıngelişmesiyleaynışekildedevamlıolarakhızkazananüretimaraçlarındakisüreklidevrimlerilekısalır.Bu,üretimaraçlarındabirdeğişiklikvebunlarfizikiolaraktükenmedençoköncemanevideğerkaybınedeniyle,sürekliyenilenmelerizorunluluğunugetirir.Modernsanayinintemeldallarındabuyaşamçevrimininortalamaonyılolduğuvarsayılabilir.Nevarki,bizburadakesinrakamlarileilgilideğiliz.Şukadarıaçıktır:busüreiçerisindesermayeninsabitkısmıtarafındanhareketsiztutulduğubirkaçyılıkapsa-yanbirbiriylebağıntılıdevirlerçevrimi,devreselbunalımlaramaddibirtemelsağlar.Buçevrimsırasında,işler,birbiriniizleyendurgunluk,ortaderecedefaaliyet,hızlanmavebunalımdönemlerindengeçer.Sermayeninyatırılmışolduğudönemlerinbirbirlerindençokfarklıolduğuvezamanbakımındançakışmaktançokuzakbulunduklarıdoğrudur.Amabirbu-nalım,daimagenişyeniyatırımlarınçıkışnoktasınıoluşturur.Buneden-le,birbütünolaraktoplumunbakışaçısından,birsonrakidevirçevrimineazçokyenibirmadditemelisağlarlar.25

Yinedevrevibunalımlarınyaklaşıkonaryıllıkdevirleriningittikçekısalacağınınvesüreklibirhaledoğrugideceğininişaretleridahaserbestrekabetçikapitalizmdönemindeortayaçıkmıştır.Dahaoyıllarda,Engels’inKapital’in“İngilizceBas-kıyaÖnsöz”ündebelirttiğiüzere,

...Üreticigüç,geometrikoranlaarttığıhalde,pazarlarolsaolsaaritmetikoranla büyüyor. 1825’ten 1867’ye kadar durmadan yinelene gelen onaryıllıkdurgunluk,gönenç, aşırıüretimvebunalımdönemleri, gerçektenömrünütamamlamışgibigörünüyor;amayalnızcabizidevamlıvesüre-ğenbirdepresyonunbataklığınabırakmakiçin.Özlemlebeklenengönençdönemigelmeyecek;bunuhaberverenbelirtilerigörmeklebunlarınufuk-takaybolmalarıbiroluyor(du).26

Emperyalist Kapitalizmin Son Genel Bunalımına Dair Yanılsama ve Kapita-lizmin Boşa Çıkan ÇabalarıKüresel emperyalist kapitalizm ilk genel bunalımını yaşıyor.ABD’de başlayıptümDünya’yayayılanküreselkapitalizminkrizindensıkçafinansalkrizolaraksözedilmektedir.Buifadelendirmeesasolarakfinansalveüretimalanlarınıayrıelealmanınürünüolarakyapılmaktadırki,bununkapitalizminkrizinianlama,

25 Marx, K. Kapital – II. Cilt, s.17026 Marx, K. Kapital – I. Cilt, s.39

58

Yaşayan Marksizm

işçisınıfınınlehinedünyayıdeğiştirmevekapitalizmiyıkmamücadelesininteo-rikargümanlarınıüretmedeyanılsamayarattığıaçıktır.Emperyalistkapitalizmdefinansalalanileüretimalanınınbirbirindenayrılmasımümkündeğildir.Buikialanbirliktedeğerlendirilmelivekapitalizminsaltfinansaldeğilbirbütünolarakkrizindensözedilmelidir.Kapitalizmdekisermayebirikimiveemek-değerteo-risinebaktığımızdafinansalalanınkapitalizminreelsektördenilen(malüretimialanı)kadarreelbirunsuruolduğugörülecektir.Dolayısıyla,bugünkükrizspe-külatiffinanshareketlerininürünüdeğilkapitalistüretimindoğasıgereğidir.Sermayenin aşırı birikimi sermayenin değersizleşmesi riskini doğurur ve bu-nalımbaşgösterir.Sermayeaşırıbirikimideğersizleşmeolmadançözmek içinhareketegeçer.Yapabileceğisermayeyimetayadaparasermayeolarakihraçet-mektir.BudurumaynızamandaKapitalizminyatayvedikeygelişiminindege-rekliliğidir.Başlangıçtametasermayeolarakbağımlıülkelereaçılarakaşırıüre-timidengelemeyeçalışansermaye,buseferparasermayeolarakbağımlıülkelereihraçedilir.Parasermayebuülkelerdebiryandankrediolaraksatışasunulurkendiğeryandanmenkulkıymetedönüşerektamanlamıylamalisermayeolarakboygösterir.Ancakbuçabalarınönündebağımlıülkelerinkapitalistgelişimindekisorunlarvardır.Kapitalistgelişmişlikveüretkensermayeyatırımlarıçoğuyer-deemperyalistkapitalistlercesatışaçıkarılmışkredibiçimindekiparasermayeyialacakdüzeydedeğildir.Özelliklekrizdönemlerindekredialaraküretkensermayeyatırımlarınısürdüre-ceksermayekesimisınırlıkalır.Diğeryandan,kapitalizminfizikselsınırlarıvar-dır.Kapitalizminpazarpaylaşımınıntamamlanmadığıyıllarda,sermayeyenidenüretimmaliyetinekatlanmadığıyenikaynaklaraulaşabiliyordu.Yenitopraklaraelkonulmasıbununentipikörneklerindenbiridir.Artıkemperyalistkapitalizminbuolanağıtükenmiştir.Son20-30yıldaiseneo-liberalpolitikalardoğrultusundaulusaldevletlerinküçültülmesiadıylatümkamuhizmetlerimetalaştırılıpserma-yeninhizmetinesunularaksorunçözülmeyeçalışılmaktadır.Ancakbunundasını-rınagelinmiştir.Aşırıbirikmişfinansalsermayeüretkenalanlaraakamamaktadır.Aktığıdurumdadakapitalistlerarasışiddetlenenrekabetüretkenalanınçekiciliği-niyoketmektedir.Sonuçolarakkapitalizm,finansalsermayeninaşırıbirikimininönünegeçememekte,malisermayedeaşırıbirdeğerlenmebaşgöstermektedir.70’liyıllardanbuyanafinanspiyasalarındayaşananürünçeşitlenmesininnedenidesisteminaşırıbirikimkrizinegirmişolmasıdır.Çoğunluklasermayenin“reelsektörden çok finansal alanlardan kâr ettiği, bunun için kolay para kazanılanalanlarolarakfinansalalanakaydığı”söylenir.Bukapitalizminhareketyasalarınıgözardıedenbiraçıklamaolupgerçeğiyansıtmamaktadır.Dolayısıylafinansalalanayöneliminnedeni,bualanındaha“kârlı”olmasıdeğilyazınınbütünüiçin-de açıklamaya çalıştığımız sistemin yapısal işleyişinin getirdiği kaçınılmaz birzorunluluktur.Amabütünbuçabalarboşaçıkmışvekapitalizminbirdöneminikapatacağıkesinolangenelbunalımiçinegirilmiştir.

59


Bunalım Sonrası Emperyalizmin Küresel Tek Dünya Tekeline/Barış İçindeki Ultra Emperyalizme Dönüşmesi Mümkün mü?Bunalım sonrası, kapitalizm toplumsal formasyonlarındaki değişikliklerle de-vametsebile(uzunbirsüreyikapsayacakolangenelbunalımsürecinerağmenenbüyükolasılıkbugörünüyor)bugidişküreselleşmeideologlarınındediğigibitekbirdünyatekelihalinegelendünyakapitalizminegidişolmayacaktır.Serma-yenin sürekli yoğunlaşması vemerkezileşmesi tekelleşmeyidoğurmuştur.Herbunalımsüreciiflaslar,şirketbirleşmeleri,satınalmalarvb.olaylarsonucutekel-leşmenin/sermayeninmerkezileşmesinin daha da artığı dönemler olmaktadır.Amabudurumunbarışiçinde,rekabetinvetekilsermayegruplarınınolmadığıkapitalistgeleceğinolanaklıolduğuvegidişinorayadoğruolduğuanlamınagel-memektedir.Çünkü,“Kavramsal açıdanrekabet, sermayenin içsel dinamiği-nin,özünütanımlayanyapının,çoksayıdasermayeninkarşılıklıetkileşimibiçi-mindebelirmesiverealizeedilmesi;içdinamiğindışsalbirzorunlulukbiçimindetezahüretmesidir.(Sermayeancakçoksayıdasermayebiçimindevarolabilirvedolayısıyla sermayenin kendi kendini yönlendirişi, bu çok sayıda sermayeninkarşılıklıetkileşimişeklindegözükür.)”27Yine,“...tümkapitalistgelişme,kapi-talizminçelişkileriningiderekgenişleyenbirölçektesürekliyenidenüretilmesisürecindenbaşkabirşeydeğildir.Kapitalistbirekonomibiçimiyledünyaeko-nomisigelecekteiçerisindekigizliuyumeksikliğininüstesindengelemeyecektir.Aksinebuuyumeksikliğigiderekgenişleyenölçekteyenidenüretilmeyedevamedecektir.”28Sermayeninmerkezileşmesiveyoğunlaşmasıtekellerarasırekabetiazaltmakdeğilşiddetlendirmekyönündeetkiyapacaktır.Bukapitalistüretimingenelkarakteriningereğidir.Sınıflarmücadelesitarihiultra-emperyalizminde-ğil,mutlakbirgün,

Üretim araçlarınınmerkezileşmesi ve emeğin toplumsallaşması, en so-nunda, bunların kapitalist kabuklarıyla bağdaşamadıkları bir noktayaulaşır,böylecekabukparçalanır,kapitalistözelmülkiyetinçanıçalmıştır.Mülksüzleştirenlermülksüzleştirilirler.29

önermesinin gerçekleşeceğini kanıtlamaktadır.Öyleyse, barış içinde bir süperemperyalizmçağıdüşlemek“kapitalizmi yerinde bırakarak proletaryayı yok et-menin mümkün olabileceği hayali gibi ciddiye alınamayacak bir rüyadır.”30Bu-nalımsonrasıolasılıklardanbiriemperyalizminbarışçılçağıdeğil(böylebirem-peryalistçağaslaolmayacaktır)şiddet,baskı,zorvesavaşlarda ifadesinibulançelişkilerikeskinleşmişbir emperyalistkapitalizmdönemiolacaktır.Kapitalistüretim rekabet olmadan yaşayamaz.Kapitalistler arası ‘barışçı uzlaşmalar’ tü-müylegeçicidir.

27 Marx, K. Grundrisse, s.455-45628 Buharin, N. Emperyalizm ve Dünya Ekonomisi, çev. G. Akalın ve U. S. Akalın, Spartaküs Yayınları, İstanbul, 1996,

s.132 29 Marx, K. Kapital – I. Cilt, s.78230 Hilferding’ten aktaran Buharin, N. Emperyalizm ve Dünya Ekonomisi, s.131

60

Yaşayan Marksizm

Diyelimki,bütünemperyalistdevletlerbuAsyaülkelerini‘barışçı’yoldanbölüşmekiçinaralarındabirlikkurdular.Bubirlik‘uluslararasıdüzeydebirleşmişbirmali-sermaye’birliği olacaktır. ... kapitalistdüzenin sürüpgitmesikoşuluyla(Kautskytamdabukoşuluvarsaymaktadır)buittifak-larınkısasüreliolmayacakları,olanaklıolanherbiçimdeortayaçıkacaksürtüşmeleri,anlaşmazlıkları,savaşımıönleyecekleridüşünülebilirmi?...kapitalist sistemingerçeklerinegörehangibiçimebürünürsebürünsün,ister bir emperyalist grubun bir başkasına karşı birleşmesi, isterse bü-tün emperyalist devletleri kucaklayan genel bir ittifak biçiminde olsun,‘inter-emperyalist’yada‘ultra-emperyalist’ittifakları,kaçınılmazolarak,savaşlararasındakidönemlerin‘mütarekeleri’olmaktanbaşkaanlamtaşı-mamaktadır.Barışçılittifaklarsavaşlarıhazırlarvesavaşlardandoğar;tekveaynıtemelüzerinde,dünyasiyasetininvedünyaekonomisininemper-yalistbağlantıveilişkileritemeliüzerindebarışçıolanvebarışçıolmayansavaşımınalmaşıkbiçimleriniyaratarak,biriötekinikoşullandırır.31

Kaldıki,bugünbunalımdönemidir.Bununanlamı“uzlaşmaların”değilçatış-maların/şiddetindönemindeolunduğudur.Sonotuzyıllıkneo-liberalpolitika-larınbelirlediğiveemperyalistkapitalizmyerineküreselleşmekullanılarakyenibirçağagirildiğiyalanıvebununlaparaleltekrardillendirilmeyebaşlananultra-emperyalizm olasılığının mümkün olmadığı konusundaki parantezden sonraneolacağıüzerinedurmakgereklidir.Konunun sınıf güçlerini ilgilendiren enönemlikısmıdaburasıdır.

Büyük Buhran Sonrası Emperyalist Kapitalizmin GeleceğiSongenelbunalımsonrasıdünyatoplumlarınınasılbirgelecekbekliyorsoru-sunadairöngörülerimizegeçmedenönceyaklaşık30yıldıremperyalistkapi-talizminkrizdençıkmak içinöneçıkardığıpolitikaları tasnifleyereközetlemekzorunlulukolacaktır.Çünküemperyalistkapitalizminbugünekadaryaptıklarıbundansonraneleriyapıpyapamayacağınındaipuçlarınıverecektir.Dahasıka-pitalizmintarihselvetoplumsal/fizikselsınırlarınınneresindeolduğunugörme-mizisağlayacaktır.Keynesyenpolitikalarınbelirleyiciliğindekiekonomik/toplumsalformlarınkriz-leriönleyemediğiniyaşayarakgörensermayesınıfı,ekonomiyi,devletivetop-lumuyenidendizaynetmeküzere sonotuzyıldıryoğunbir çaba içinegirmişbulunmaktadır.WashingtonUzlaşmasıolarakdaifadeedilenneo-liberalpolitikyönelimlebirincisi,kapitalistekonomikişleyişyenidendüzenlenmiş,liberalleş-meadıyla,sermayehareketinikısıtlayanhertürlüengelinkaldırılması,speküla-tifhareketlerdedahilolmaküzeresermayeninhiçbirkısıtlamaolmadanistediğigibihareketetmesi,heryerekimseyehesapvermedengiripçıkmasıiçindüzen-

31 Lenin, V.I. Emperyalizm: Kapitalizmin En Yüksek Aşaması, çev. Cemal Süreya, Sol Yayınları, Ankara, Yedinci Baskı: Haziran 1979, s.143-144

61


lemeler yapılmış; özelleştirme, taşeronlaştırma ve çalışmanın esnekleştirilmesiüzerindenişçilerörgütsüzleştirilmiştir.İkincisi,yenibirtoplumörgütlenmesinegidilmiş,sınıfmücadelesidinamikleriparçalanırken,yenitoplumsalçelişkilervefarklılıklarbirbirindenkopukvebağımsızolaraktoplumungündeminesokul-muştur.“Siviltoplum”veSTK’larideolojikbireraraçolaraköneçıkarılmışvemuhalifkesimlerindüzeneentegreedilmeleriiçinkullanılmış/kullanılmaktadır-lar.Bireycilikgeliştirilmiş,toplumdeğilbireyin(aslındabireycilik)esasolduğubirkültürel iklimyaratılmıştır.Üçüncüsü,özelleştirmelerindebiryandesteğiolarak“hantaldevlet”tenkurtulmayalanıyladevletinekonomikalandanuzak-laştırılmasıgerektiğidüşüncesiişlenmişveideolojikbirhegemonyakazanmıştır.Devletin ekonomik alanamüdahale etmemesi olarak sunulanın, aslında kapi-talistlerin tek yanlı çıkarları doğrultusunda yapılanmüdahalelerin gizlenmesiyalanındanbaşkabir şeyolmadığıaçıktır.Buyalanrüzgarı sürecindedevletinyenidenyapılandırılmasıveküçültülmesiadıylayasaldüzenlemeleregidilirkenyönetişimuygulamalarıylaademimerkeziyetçilikveyerelleşmeiletümalanlarsermayeninemrineverilmiştir.Amabütünbuönlemleraraarakriziötelesedekaçınılmazbirşekildekapitalizmbirkezdahagenelbunalımıniçinedüşmüştür.Böyleceneo-liberalizminiflasıyla30yıllıkaldatmacadasonaermiştir.Şimdineo-liberalizminkendikendineiflasınıdaaçıkedengenelbunalımınsonsürecine kısaca bir göz atalım:ABD’de patlak veren emperyalist kapitalizminkrizininbirgeçmişivardır.Aşırıüretiminsonucudaha1997yılındaABDima-latsektörü,büyümeyidurdurmakararıalmışidi.İzleyenyıllardabirçoksanayisektörüfazlakapasitesorunuylaboğuşmayabaşladı.2002yılındadurum1929bunalımındakidüzeyegelmişti.Sermayeaşırıüretimvebirikimiaşmaküzerefi-nanssektörüneyöneldi.Sonolarak,kitlelerinalımgücünegöregöreliolarakaşı-rıkonutüretimininyarattığısatımilealımarasıyaşanandengesizliğiaşmakiçinkredilendirmeyoluylakitlelerinalımgücünüartırmayolunagidilmiş (aslındakredi/borçlanmasistemisadecegöreliaşırıüretiminvarlığındadeğilherdurum-dasatmavesatınalmailişkisindekidengeadınamalisermayetarafındankulla-nılmaktadır)malisermayebankalararacılığıylakredibolluğuyaratarakinsanlarıgeleceklerinisatmalarınayönlendirmiştir.Kâriçinyapılanüretiminalımsatımdengesibozulmuş,kredibolluğuaşırıüretimvebirikiminçaresideğilyıkımıol-muştur.Kredileringeriödemelerininolmamasıöncebankalarıvurmuş,gidereksigortaşirketlerineveborsayıkıskacınaalarak,tümABDekonomisinietkisial-tınaalırken,küreselkapitalizmindoğalsonucuhızlauluslararasıbiryayılmayladünyakapitalizminingenelbunalımınadönüşmüştür. Bankalarıniflası,eldeğiş-tirmelerveyadevletleştirmelerardıardınagelirkennihayetGeneralMotors’un1Haziran2009tarihiitibariyleiflastankorumabaşvurusundabulunmasıyla,şir-ketin%60hissesidevletleştirilmişoldu.ABDekonomisindekidaralmalarıayrın-tılıolarakrakamlaradökebiliriz.Amagerekyok,hergüngazetelerdenokuyoruz.İflasınıilaneden,üretimikısanşirketlerehergünbiryenisiekleniyor.ABD’densonraİngiltere,FransaveAlmanyagibiemperyalistülkelerdedebunalımderin-

62

Yaşayan Marksizm

leşti.AlmanyadevletiOpel’eeluzatarakkurtarırken,Arcandoriflasınıaçıkladı.Bugüntümdünyayayayılankapitalizmingenelbunalımısürüyor.Kapitalizmin genel bunalımlarının birbirinin aynen tekrarı olmamakla birlik-teortakolanözelliklerindenbiride,genelbunalımsonrasıkapitalizmingerekekonomikgereksiyasalolarakaynendevamedemediği/edemeyeceğigerçekliği-dir.1929BüyükBuhran’ındansonra,uzlaşıvesınıfişbirlikçiliğinedayananbirüretim örgütlenmesi oluşturulmuş, refah toplumu ifadeleriyle ideolojik boyutkazandırılantoplumsalformasyonageçilmiştir.Siyasalüstyapıdadarefahtoplu-mununparalelinderefahdevleti/sosyaldevletmodeliüzerindensınıfmücadelesiKeynes’çipolitikalarındesteğiylekontrolaltınaalınarakyenisürecintoplumsalformasyonutamamlanmıştır.Emperyalistkapitalizminsongenelbunalımıda,sadeceekonomiksonuçlarüret-meyecek,siyasalüstyapıkurumlarındadabirkrizeyolaçarakyenibirdönemegeçilmesinikaçınılmazkılacaktır.Çünkü kapitalist üretim demek sermaye bi-rikimi demektir. Sermaye birikimi ise üretimin toplumsallığı ile özel mülki-yet çelişkisine dayanan, sınıf çelişkilerinin/mücadelesinin, dolayısıyla üretici güçler ile üretim ilişkileri çelişkisinin mücadele sürecinin ürünüdür.Yenidö-neminnasılşekilleneceğinisınıflarmücadelesibelirleyecektir.Olasılıkmuhtelifdeğilikitanedir.Yaemperyalistkapitalizmyenibirbirikimtarzınageçerekka-pitalistüretimtarzınıbuyeniformasyoniçindesürdürmeninbiryolunubulacakyadaüretimtarzınındevrimyoluyladeğiştirilmesiylesosyalistüretimtarzıilesonuçlanacaktır.Kapitalizmbuyeniformasyonageçmesiöylekolaycaolmaya-caktır.ÖrneğinTürkiye’de sermaye sınıfı ve sermayenin ideologlarının yarat-mayaçalıştığıiyimsertabloyaşanmayacaktır.Tüketimkampanyalarıdüzenleye-rek,ekonomikbüyüme,dışticaretdengesi,ihracatınartırılmasıgibiönlemlerilekalkınmaverefahtoplumuhalinegelmeninmümkünolduğunuvaazediyorlarvebudoğrultudatedbirleralınıyor.Dahaönceifadeetmiştik,kapitalistüretimsermayebirikimidemektir.Öyleyse,ekonomikbüyüme,kalkınmalaflarıylaya-pılmayaçalışılansermayeningenişletilmişyenidenüretimininsağlanmasıçaba-sındanibarettir.Kapitalizmilekalkınmayanyanagelebilecekolgulardeğildir.Geçmişbunalımdönemlerindeolduğugibiküreselkapitalizminbugünkügenelbunalımdönemidebiryönüyle,kapitalistlerarasıpazarmücadelesininşiddet-lendiğiveşiddetyoluylasürenmücadelesonucubazıkapitalistlerbatarkendi-ğerlerininyenibirformasyonlasermayeninyoğunlaşmasıvemerkezileşmesiniartırarakdevamettiklerisüreçlerolurken;diğeryanıyla,burjuvaziileişçiveyok-sulsınıflararasındakimücadelenindekeskinleştiği,zoradayalıpolitikaveyön-temlerinyoğunbirbiçimdeyaşambulacağıbirsüreçolacaktır.Busüreçikinciolasılıkdoğrultusundagelişipsosyalizmçağıiletamamlanamazisediğerolasılıkyenibirbirikimtarzıilekapitalizmindevamıilesürecektir.Kapitalizminyenibi-rikimtarzıileyoladevamedebilmesininkoşullarınınyaratılmasındakizorluklarsürecinuzunluğunu,şiddetinivebarbarlıkdüzeyinibelirleyecektir.Görüneno

63


ki,bunalımdançıkışsürecidibevurmuşbirşekildeuzuncabirsüreyikapsaya-caktır.Busüreçte“suyun”dibindenuzuncabirsüreyolalabilecekaraçlarasahipolanlaryadabaşkalaşımgeçirerek“solungaç”geliştirenleryaşamdakalacaklar-dır.Eğer,durumbuise-ki,budur-dünyaölçeğindeşiddetedayalıpolitikalarıngeliştiği,kapitalistlerarasırekabetveşiddetinarttığıbirsüreçyaşanacaktır.Ben-zerdurumişçisınıfıveonunörgütlerisendikalariçindegeçerlidir.Yenikoşul-larauzuncabirsüredirzatenuyumgösteremeyensendikalar,uzunsürecekbudönemiçindeyapısaldeğişimeiyicezorlanacaklardır.Yapısaldeğişimingerekle-riniiyiokuyanvebunagöreörgütvemücadeledinamiklerinigeliştirenlerayaktakalacaklar,diğerleritümüyleyokoluşlakarşıkarşıyakalacaklardır.

Ne Yapmalı?Bugünden,krizin faturası işçiveyoksulsınıflaraödettirilmeyeçalışılmaktadır.Bufaturayıödememekgerekiyor.Biliniyorki,sınıflıtoplumlardadolayısıylaka-pitalisttoplumda,

Varlıklarınıntoplumsalüretiminde,insanlar,aralarında,zorunlu,ken-diiradelerinebağlıolmayanbelirliilişkilerkurarlar;buüretimilişkileri,onlarınmaddiüreticigüçlerininbelirligelişmederecesinetekabüleder....Gelişmelerininbelirlibiraşamasında,toplumunmaddiüreticigüçle-ri,ozamanakadariçindedevindiklerimevcutüretimilişkilerineyada,bunlarınhukukiifadesindenbaşkabirşeyolmayan,mülkiyetilişkileri-netersdüşerler.Üreticigüçleringelişmesininbiçimleriolanbuilişkiler,onlarınengellerihalinegelir.Ozamanbirtoplumsaldevrimçağıbaşlar.İktisadi temeldekideğişme,kocamanüstyapıyı,çokyadaazbirhızlaaltüsteder.32

Ancakbualtüstoluşlarınkendiliğindentoplumsaldevrimeyolaçacağıdüşünü-lemez:

Bugibialtüstoluşlarınincelenmesinde,iktisadiüretimkoşullarınınaltüstoluşuile ... insanlarınbuçatışmanınbilincinevardıklarıveonusonunakadargötürdükleriideolojikbiçimleriayırtetmekgerekir33

ve bu gereklilik işçi sınıfına/sosyalistlere görevler yüklemektedir. Bu görevleribilince çıkarabilmek için öncelikle kapitalizmin kendiliğinden bunalım yoluylaçökmeyeceğinigörmekgerekiyor.Kapitalizmiçinbunalımçöküşüifadeettiğigibisisteminkendiniyenilemesinideifadeeder.Bugünbuyenilemekolayolmayacak-tır.Çünkü,yazıiçindeanlatılanbirçoketkeninyanındakapitalizmfizikselveta-rihselsınırlarınadayanmıştır.Bilindiğiüzerekapitalistsistemikiboyuttageliştir.Biryandanhenüzkapitalistbağımlılıkiçinegirmemişalanlaradoğruyayılır.Bu

32 Marx, K. Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara, Beşinci Baskı: Eylül 1993, ss.21-27 içinde “Önsöz”, s.23

33 Agy.

64

Yaşayan Marksizm

“yaygınbirşekilde”34büyümedir.Diğeryandanilişkilerinderinliğinegelişmesisözkonusudur.Buise“yoğunbirbiçimde”büyümedir.Artıkemperyalistkapitalizmyaygınbüyümeninfizikselsınırlarınadayanmıştır.Bununiçindirki,günsınıflarmücadelesininolabildiğincekeskinleşeceğigündür.Keskinleşensınıfmücadelesibugüniçindevrimcibirdurumoluşturacakgibigörünmüyor.Ancakşudabirger-çekki,budöneminözelliklerinindeetkisiyleişçisınıfıvesosyalisthareketyavaşdaolsanicelbirgelişimvehareketlilikiçinegirecektir.Ancakburada,nicelgelişme-lerinsosyalisthareketinfarklıörgütleritarafındannasılokunacağıönemkazana-caktır.Bunicelgelişim,herörgütlenmetarafından,kendininsınıfmücadelesininöncügücüolmarolünükazandığı şeklindeokunur isedevrimmücadelemizbirkezdahabaşarıolanağınıyitirir.Nicelgelişim,sosyalizminyenidenkuruluşim-kanlarınınpratik yaşam içindede filizlendiği şeklinde okunur ve bunun gereğiteorikvepratiğinbirliğiningücüyle,yaşamiçindesınanasınanayenidenkuruluşimkanlarıkuvvedenfiiliyatageçirilebilirsesosyalizmsınıfmüttefiklerininolduğugibisınıfdüşmanlarınıngözündedesomutbirgüçveseçenekolarakboyverir.İşteburadaişçisınıfınınbilinçlimüdahalesibelirleyiciroloynayacaktır.Sosyaliz-minbittiği,devletinekonomiyemüdahalelerinintarihekarıştığı,herşeyipiyasa-larınbelirlediğiveküreselleşenkapitalizmintekveezeliseçenekolaraksürdüğüyalanınıyayanneo-liberalizminideolojikhegemonyasısonbunalımlabüyükbirsarsıntıylaçöktü.Bukoşullardaişçisınıfımücadeleyiyükselterekkarşıideolojikhegemonyayı oluşturabilir/oluşturmalıdır. Kapitalizmin ideolojik hegemonyayitimivegenelbunalımıbununolanaklarınıvaretmiştir;işçisınıfıvesosyalisthareketbuolanağıfiiliyatageçirmeksorumluluğunutaşımaktadır.Bunun için21. yüzyıl sosyalizmini geçenyüzyılın çöken sosyalizminin teorik,politikveörgütselboyutlarıylakapsamlıbireleştirisiüzerindenkitlelernezdindetekrarayaklarıüzerinedikmekgöreviyleyüzyüzeyiz.Bugörevindiğerkısmını,işçisınıfınıntekrarkendiiçinsiyasetemüdahilolmasımerkezindekiyenidenya-pılanmaçalışmalarınınsosyalisthareketinbileşikpartisinininşasıylatamamla-makoluşturmaktadır.Bunlarişçisınıfınınbugünkütemelgörevininbiryanınıoluşturmaktadır.Sosyalisthareketinveişçisınıfınınbugünkütemelgörevinindiğer yanı, devrimci demokrasi programı etrafında demokrasi cephesi olarakörülecekaçıkalandabirörgütlenmeoluşturmaktadır.Buörgütlenme,Kürtöz-gürlükmücadelesiilesosyalisthareketinstratejikortaklığınısağlayacakşekildetümdemokrasigüçlerinibirarayagetirmelidir.Sosyalizminyenidenkuruluşdinamikleriüzerindeyükselenbileşikbirişçisınıfıpartisivedemokratikbirlikhareketiörgütlenmesininbirbirinibesleyenörgüt-lenmelerolarakyaşambulmasıylaişçisınıfınınmücadeleninöncügücüolaraktarihselrolünüyerinegetirmesigerçekleşebilecektir.Böylesibirörgütlenmevemücadele,kapitalizminbunalımınıişçisınıfıveezilenhalklarımızdanyanaçöz-meningüvencesinioluşturacaktır.

34 Buharin, N. Emperyalizm ve Dünya Ekonomisi, s.13 vd.

65


Kapitalizminbunalımınıvegeldiğinoktayıezberbozaraktahliledipbuikigöreviyerinegetirenveişçisınıfınınbileşimindekideğişimlerigörenbiryerdenörgüt-lenmevemücadelebiçimlerinigeliştirensosyalistler;uluslararasıenternasyona-listdayanışmaveörgütlülükletaçlandırdığımücadeleleriylesermayenintopye-kunsaldırısına,topyekunkarşısaldırıylakarşılıkvermelidirler/vereceklerdir.Bizi bekleyen ya sosyalizm ya da barbarlıktır!

67

Kriz ve Hegemonya

Haluk Yurtsever

GirişTarihinnedenliönemliolduğutamolarakancakyaşandıktansonraanlaşılacakdönemlerininbirindengeçiyoruz.Bubüyükbuhranvedönüşümdöneminiya-şarkenkavramaksosyalizmmücadelesiaçısındançokbüyükönemtaşıyor.Dergimizinbuilksayısında,bugünküdünyayıvederinleşereksürenkrizsüre-cini,kapitalizm-krizilişkisini,tarihsel,toplumsalvegüncelyönleriyle,teorikveampirikboyutlarıylaçözümleyençeşitliyazılaryeralıyor.Okumaktaolduğunuzyazının konusu ise, emperyalist-kapitalist sistemin kriz koşullarında ağırlaşanhegemonyasorunsalınıdeğişeniçeriğiveyolaçmaktaolduğugelişmelerufkun-daincelemek.Burjuvaideologları,medyabüyücüleri1990’lardaideolojiktaarruzlarını,“Marxöldü,Marksizmöldü.Kapitalizmüstüngeldi!”üzerindenkuruyorlardı. Şimdi,“Marxhaklıçıktı!”dedikleriduyuluyor.“Marxöldü”derkende“Marxhaklıçıktı”derkendedevrimciMarx’ınenönemliçağrısını,dünyanınpratikeleştirelinsaneylemiyledeğiştirilmesininolanaklıvegerekliolduğuiletisiniunutturuyorlar.Marksistlerarasındadakrizleri“kapitalizminsonu”olarakalgılayan,enazındanbuönermeyebir propaganda söylemi olarak sıkça başvuranlar var.Bubakışada,krizlekapitalizminyıkılmasıarasındaotomatik-mekanikbirilişkikurduğu,edilginleştiricibiriletiverdiğiiçinmesafelidurmakgerekiyor.Kapitalizm,doğasıgereğikrizsizolamayan,yaşamınıkrizlerdenbeslenereksür-düren,bugünedekyaşadığıkrizleriekonomik-siyasalşiddetineşlikettiği“ter-sinden”çözümlerleaşanamaher seferindekrizlereyol açançelişkileri,dina-mikleridahadagüçlendirenbir sistemdir.Üreticigüçlerinüretim ilişkilerineisyan ettiği, kapitalizmin çözümsüz çelişkilerinin keskinleştiği, verili sermaye

68

Yaşayan Marksizm

birikimsürecindetıkanıklığınbaşgösterdiğikrizuğrakları,aynızamandatop-lumsalaltüstoluşdönemleridir.Birkezböylebirevreyegirildiğindeolaylarıneskiseyrindeyürümesiolanaklıdeğildir.Sistem,ilkeveişleyişleriniyenilemek,yenidenyapılanmak,yadabir“sistem”esistemolmaniteliğikazandırankendiniyenidenüretmegücünüyitirmekolasılıklarıylayüzyüzedir.Krizdönemlerinin,buradanbakıldığındakapitalizmintemelsınıfsalçelişkisinin(emek-sermaye),kapitalizm-sosyalizmarasındatarihselbirkarşılaşmaya(konfrontasyon)doğrubüyüdüğü,düğümünsınıfmücadelesiyöntemleriyleçözüldüğüuğraklaroldu-ğunusöyleyebiliriz.Kriznedenliderinvekeskin,sermayebirikimindekitıka-nıklıkneölçüdebüyük,hattâdevriminnesnelkoşulları(devrimcidurum)nedüzeydeolgunlaşmışolursaolsun,kapitalizmdenkurtulmak,yeni,sömürüsüz-sınıfsızbirtoplumkuruculuğunayönelmekancaksiyasalvedevrimcibiremek-çihareketinineseriolabilir.Krizianlamanınvekrizkoşullarındadevrimcibirseçenekoluşturmanınipuçla-rınıgenelolarakkapitalizminhareketyasalarından,özelolarakdakrizkoşulla-rındasermayeninveemeğinkarşılıklıkonumlarındanveilişkilerindençıkarma-mızgerekiyor.

Sermaye Marxonyıllarınötesindenbugüne,sermayeninniteliğini,hareketini,tekdünyapazarının,sermaye-devletilişkilerininteoriközünüaydınlatanbüyükbirışıktu-tuyor.“Sermaye”içinyazdıklarışöyle:

Kavramsalaçıdanrekabet,sermayeniniçsel dinamiğinin,özünütanımla-yanyapının,çoksayıdasermayeninkarşılıklıetkileşimibiçimindebelir-mesiverealizeedilmesi,içdinamiğin,dışsalbirzorunlulukbiçimindete-zahüretmesidir.(Sermaye ancak çok sayıda sermaye biçiminde varolabilir(abç-HY)vedolayısıylasermayeninkendikendiniyönlendirişi,buçoksayıdasermayeninkarşılıklıetkileşimişeklindegözükür).1

Sermayeancakçoksayıdasermayebiçimindevarolabilir!Buolağanüstüdeğerdebirsoyutlamadır.Kapitalizmingelişmedinamiğiveölümcülçelişkisiaynıyerde-dir:Rekabet!Sermayetanımıgereği,rakipsizvetekolamaz.Kapitalizmaltındatekdünyatekeliolamaz.Tüm“ultra”,“süper”emperyalizm,tekdünyatekelivb.önermelerininkapitalizmaltındaolanaksızlığının teorikkanıtıburadadır.Tekdünyapazarınınvarlığınavedevletörgütlenmesininölçeğinipazarınbelirleye-ceğiönermesiningeneldoğruluğuna rağmen, emperyalist kapitalizminbugüntekdünyadevletinegeçmesininönündekienbüyükengelde,sermayeninbirbi-riylerekabetedenbirdençoksermayelerolarakvarolmasıvebununladoğrudanbağlıeşitsiz gelişme yasasıdır.

1 Karl Marx, Grundrisse, Çeviren Sevan Nişanyan, Birikim Yayınları, İstanbul, Ekim 1979, s. 455

69

Kriz ve Hegemonya

Tüm dünyanın kapitalistleştiği, sermayenin hareketi önündeki ekonomik vegiderek siyasal engellerin yıkıldığı, tekdünyapazarının tümdünya ekonomiketkinliklerinikendisinebağladığıbirtarihselgeçişçağındadünyatoplumlarıara-sındakitarihsel,ekonomik,toplumsal,kültürelfarkveeşitsizliklerinbuölçüdebüyüyereksürüyorolması,eşitsizgelişen,eşitsizliklerirekabetdinamiğihalinegetiren kapitalizmin doğası gereğidir. Kapitalizmin kendi suretinde yarattığıdünya kesinlikle türdeş ve “ortak” bir dünya değildir. Bu sistem, tüm geri veeşitsizöğeleriçoğukezkoruyarakamaaynızamandasermayebirikiminingerek-sinmelerineuygunbiçimdedönüştürereksisteminekatmaktadır.Yaşadığımızdünya,kabaveyalınbirayrışma/taraflaşmaylasondereceeşitsiz,eşzamansız,çelişkiliveçatışmalısüreçleriniçiçeolduğubirdünyadır.Nedemekistediğimi,birkaçörnekleaçmayaçalışacağım.KapitalizminanayurduBatılıemperyalistülkelerdesanayiproletaryasınıntop-lam proletaryaya oranının azaldığı, hizmet alanındaki emekgücünün ise hemoranhemmutlaksayıolarakarttığıbirgerçektir.Başateğilimianlatangenelbirdoğrudur.Amaaynıdoğrubugünküdünyacoğrafyasınınbüyükbirbölümüiçingeçerlideğildir:Çin,Hindistan,Brezilyavb…Buülkeler,İngiltere’nin,ABD’nin,KıtaAvrupa’sıülkelerinin19.ve20.yüzyıllardagerçekleştirdiklerisanayidev-rimlerininbirbenzerini,odönemdençokfarklıkoşullardayaşıyorlar.ABD’deemekgücününkabacayüzde30’usanayide,yüzde70’ihizmetteistihdamedilir-ken,Çin’deemekgücününyüzde70’isanayide,yüzde30’uhizmetsektöründe-dir. Bu farklılığın bugünkü somutdurumdaönemsiz olduğunu söyleyemeyiz.Saydığımüçülke,dünyanüfusununneredeyseyarısınıoluşturuyor.Bubiryana,bubüyüklüktebircoğrafyada“şimdilik”kaydıyladaolsadünyakapitalistsiste-mindekiegemeneğilimdenfarklıalanveilişkilerinvarlığıbizzatsisteminkendi-siniilgilendiren,etkileyenbiretmendir.Burada,yalnızcabiryönüyleresmetmeyeçalıştığımeşitsizlikkökenli“işbölümü-nün”kapitalizmin tarihsel sınırlarıyla ilgili tartışmayı ilgilendirenbiryönüdevar.İkiyılkadarönceşunlarıyazmıştım:

…üretimingiderekdahaazcanlıemekkullanılarakyapılmasıkapitalistdeğeryasasınakarşıişleyenbirsüreçtir.Değeryasası,metalarıntoplumsalolarakgerekliemekmiktarınagöredeğiştirilmesidemektir.Emek, zengin-liğin ana kaynağı olmaktan, emek süresi de bunun ölçüsü olmaktan çıktığı anda değişim değeri de ölçü olmaktan uzaklaşacaktır.Çokazcanlıemekle,çokfazlakullanımdeğerininüretildiğibirdurumdeğer-ötesitoplumage-çişinmadditemelinioluşturur.İnsanınkendiemeğiyleyapmakzorundaolduğuşeyleri,nesnelereyaptırabilmesisermayenintarihselmisyonununsonaermesidemektir.Kapitalizmhızlabusınırayaklaşıyor.2

ABD,AB, Japonya gibi kapitalist anayurtlar için bu değerlendirmenin geçerli

2 Haluk Yurtsever, Yeni Bir Sol Atılım İçin, Kalkedon Yayınları, İstanbul, Ocak 2008, s.31

70

Yaşayan Marksizm

olduğundanhiçbirkuşkumyok.Amadünyayıbirbütünolarak ele aldığımız,işiniçine,yoğuncanlıemeğinkullanıldığı,dünyanınyeni“atölyeleri”olanÇin,Hindistanvebenzeriülkelerikattığımızzamandurumbaşkalaşıyor.İkinciörnek:Sosyalist Cumhuriyet İçin Tezler’de “…devletinulusal ekonomikayağı,organikbirdünyapazarınınoluşumunayolaçannesneldinamiklerinetki-siyleaşınmaktadır…”diyeyazmıştık.(42.Tez)3Dünyakapitalistsistemininbaşateğilimini,üstelikoldukçaihtiyatlıbiçimdeortayakoyanbutezindoğruluğundandahiçbirkuşkuduymuyorum.Dünyakapitalistpazarıorganikbirbütün,tümekonomikbirimlerbubütününparçasıdır.Başateğilim,ulusdevletlerindoğru-danekonomikaktörlerolarakeski/gelenekselgüç,etkinlikveağırlıklarınınazal-ması,aşınmasıyönündedirvb.Ama,örneğinbugünküÇinveRusyasözkonusuolduğunda,başateğilimisöyleyipgeçmekyeterlivedoğruolmayacaktır.Buikiülkededevlet ekonomik aktörolarakdabüyükbir ağırlık veönem taşıyor vebununemperyalistpaylaşımvedünyasiyasetiaçısındankimizamansonderecekritiksonuçlarıoluyor.Tümdünyaiçingidişyönünüsonçözümlemededünyakapitalistsistemineege-meneğilimlerbelirliyor.Egemeneğiliminkendimodelindebirdünyayaratmagücü sisteminnesnelmantığındangeliyor.Kapitalistler öyleplanladıkları içindeğil, sömürüvekâraendeksli sistemin içsel/nesnelmantığıöyle istediği için,egemenolankendimodelinitümdünyayadayatıyor.Ancaksüreç,kapitalistge-lişmevegenişlemenineşitsiz/eşzamansızkarakterinedeniyledümdüz,pürüzsüz,çelişkisizbiryolda,düzenlibirtempoylailerlemiyor.Engeller,karşıteğilimler,tersindençözümleri,sürtünmeveçatışmalarıtetikliyor;gezegenimizdebirikmişfizikselvetoplumsalpatlayıcımaddeyoğunluğuevrimcisüreçleriyolundançı-karacak,patlatıp çatlatacak yıkıcı (dünya tümdenyokolmazsa, aynı zamandadevrimci/kurucu)enerjininbirikmekteolduğunugösteriyor.Bukısacaresmetmeyeçalıştığımtabloya,birdeekonomik/toplumsalgelişmeler-lesiyasaloluşumlararasındaişindoğasındangelengerilimlibirilişki,birfazfarkıolduğugerçeğinieklemekgerekiyor.Olağandurumlardabilealtyapısalilişkiler,eşzamanlıolarak,birebirüstyapıyageçmiyor,ekonomikgelişmeveeğilimler,anındasiyasetibelirlemiyor.

Sermaye kendisinin engelidirMarx’tanaltındeğerindebirsoyutlamadaha:

Kapitalistüretimingerçek engeli sermayenin kendisidir.İştebusermayeveonunkendisinigenişletmesidirki,üretiminhemçıkışvehemdeso-nuçnoktası,hemiticigücü,hemamacıolarakgörünür;üretimyalnızsermaye içinüretimdir,amabununtersidoğrudeğildir;üretimaraçla-rı,sırf,üreticilertoplumununyaşamasürecinde,devamlıbirgelişmenin

3 Sosyalist Cumhuriyet İçin Tezler, İstanbul, Ağustos 2008, s. 36

71

Kriz ve Hegemonya

araçları değillerdir… bu sınırlar, sermaye tarafından kendi amaçlarıiçinkullanılanveüretiminsınırsızbüyümesine,üretiminkendisininbiramaçhalinegelmesine,emeğintoplumsalüretkenliğininhiçbirkoşulabağlıolmadangelişmesinedoğruyolalanüretimyöntemleriilesüreklibirçatışmahalinegirerler.4

Marx,bilindiğigibikrizüzerineayrıbirçalışmayapmamış,başısonubellibirkrizteorisibırakmamıştır.Dahasonra,Marx’ınyazdıklarındanbirçokkrizte-orisi üretilmiştir.Marx’ın sermaye ve kapitalizm analizinin, ekonomi politikeleştirisininçeşitli tezveönermelerinikimizamanvurgu,kimizamankurgufarkıylaöneçıkaranbukrizteorileriaynıolguvesüreçlerinfarklıyüzlerinian-lamaktaveçözümlemekteyararlıolmaklabirlikteindirgemecivekörleştiricideolabilmektedir.ÖzelbirkrizteorisigeliştirmemesiMarx’ınteorisiningüçlüyanıdır.Marx, çalışmasının odağına kapitalizmin çöküşüne yol açacak, felaket/kıyametçizgisindebirkrizöngörüsünüdeğil, kapitalist toplumdaki çözümsüz çelişki veçatışmalarıntemelinioluşturanözgünvesüreklibireğilimikoymuştur.Üretimin,doğrudaninsangereksinmelerinikarşılamakyerinemetalarındeğerolaraküretimve dolaşımının yabancılaşmış etkinliği biçimini alması, emek ürünlerininmetaolarakdolaşımınınayırtediciözelliğiolanalımsatımedimlerininbirbirlerindenuzaklaşmasıveödemearacıolarakparanıngelişmesiylebirliktekrizkapitalistüre-timtarzınınentemelçelişkisinindışavurumuolarakortayaçıkmaktadır.Kapitalizm-krizilişkisinianlamanıntemel,ayırtediciönermelerinişöylesırala-yabiliriz:• Sermayeninkendisinin engelihalinegelmesiortalamakâroranlarınındüş-mesiyleaynışeydir.Sermayeninorganikbileşimiyükselir,yanitoplamsermayeiçindekisabitsermayeoranıartarsa,toplamkârmiktarıartsabilekâroranıdü-şer.Sermayeninorganikbileşiminin,cansızemeğincanlıemeğeoranlaartması,kapitalist üretimbiçiminin temel eğilimi olduğu için kâr oranlarınındüşmesieğilimibiryasadır.•“Kâroranı,emekdahaazüretkenhalegeldiğiiçindeğil,dahaçoküretkenhalegeldiğiiçin”5,“işçidahaazsömürüldüğüiçindeğil,genellikleyatırılanserma-yeyeoranladahaazemekkullanıldığıiçin”6düşmektedir.Artıdeğeroranıaynıkalsayadaartsabileemeğinüretkenliğininyükselmesiylebirliktetoplam serma-ye artmakta,dolayısıylakâroranıdüşmektedir.•Kriz,esasolarakmetalarınaşırıüretiminindeğil,sermayenin aşırı üretiminin sonucudur. Çünkü,sorununkaynağı öncekidöneminortalamakâroranıylaiş-leyemeyenfazlasermayedir.Kâroranlarınındüşmesieğilimiyasası,sermayenin

4 K. Marx, Kapital, Çeviren Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, Ankara, Ağustos 1978. Cilt. 3, s. 2635 Agy, s. 2526 Agy, s. 259

72

Yaşayan Marksizm

sonsuzsermayebirikimipeşindekoşanhareketininürünüdür.•Sermayelerarasırekabetaşırıüretiminhemnedeni,hemsonucudur.Sermaye-ninkarşılaştığıengelpiyasa sınırıdeğil,kârlılık sınırıdır.•Ohaldeemeğinüretkenliğiniartırarakartıdeğerinkitlesiniyükseltengelişim,aynızamandakâroranındakidüşmeeğiliminindenedenidir.Sermayedekimalileşmeeğiliminingörülmemişoranlaravardığısonkrizöncesidurumvekrizinkendisi,Marx’ınkapitalistüretimingerçekengelininsermaye-ninkendisiolduğubiçimindeki soyutlamasınınmuhteşemgücünügösteriyor.Krizleilgiliteorikkavrayışıntemeliburadadır.Sermayeninhareketalanınısınır-layan,daraltanbizzatsermayeninkendisidir.

Sınıf mücadelesi kriz dönemlerinde keskinleşiyorSınıf mücadelesi, kapitalist üretimin çekirdeğinde, meta üretiminde başlıyor.Marx,Kapital’in3.cildinin,3.kısmında“KârOranınınDüşmeEğilimiYasası”nıincelerkenortalamakâroranlarınındüşmesieğiliminekarşıişleyen5“zıtyön-deetkiyi”şöylesıralıyor:İşgünününuzatılmasıyadaemeğinyoğunlaştırılmasıyoluylaemekgücününyenidenüretilmesiiçingereklizamanıkısaltaraksömürüyoğunluğunuartırmak;ücretleriemekgücünündeğerininaltınaçekmek;değiş-meyensermayeöğeleriniucuzlatmak;nispiaşırınüfusyaratmak;dışticaretyo-luyladeğişmeyensermayenindeğerinidüşürmekiçinmücadeleetmek.7

Sayılanlarıntümü,amaözellikleilkikisisiyasetinvesınıfmücadelesiningerçek-leştiğialanailişkindir.Sınıf mücadelesi meta üretimi sürecinde başlamaktadır.Metaüretimisürecindenbaşlayansınıfmücadelesiyalnızkrizvedevrimcidurumdönemlerinde,burjuvaziyleproletaryanınülkevedünyaçapındacephedenkarşıkarşıyageldikleridurumlardadeğil, işlerinolağanseyrindegittiğidurumlardada,hattâtaraflardanbirifiilen“mücadele”etmesedesürüyor.Krizdönemlerin-deisezorunlubiçimdekeskinleşiyor.Örneğinişgünüsüresi,kapitalizminilkgü-nündenbugünesondereceönemli,siyasaliçeriklibirsınıfmücadelesikonusu-dur.Çünküsermayeişgünününuzatılmasıyadaemeküretkenliğininartırılmasıyöntemleriyleartıdeğervekâroranlarınıyükseltmek,sömürüyüyoğunlaştırmakiçinmücadeleeder.İşçisınıfıise,toplamişgünününkısaltılması,emeküretken-liğindeki artışın işgünü uzatılmadan, emek yoğunluğu artırılmadan kendisinedönmesiiçinsavaşır.Krizdönemlerindebusavaşkeskinleşir;çünküsermayeninkrizdönemistratejisinintemelisömürününyoğunlaştırılmasıdır.“Krizinbedeli-niortaklaşaödeyelim”sermayenindeğil,kendileriniveüyeleriniyanıltanuzlaş-macısarısendikacılarınelmaşekeridir.İşgünününkısaltılması içinmücadeleninöneminevesiyasalkarakterineMarxdaha1871’deişaretetmişti:

7 Agy. s. 245-251

73

Kriz ve Hegemonya

…işçisınıfınınyönetensınıflarabirsınıfolarakkarşıçıktığıvedışarıdanbasınçyoluylazorlamayaçalıştığıherhareketsiyasalharekettir.Örneğin,belirlibir fabrikadayadahattabelirlibir işkolundagrevlervb.yoluylatekilkapitalistleridahakısaişgününezorlamagirişimikatıksızbirekono-mikharekettir.Öteyandan,8saatlikişgünüyasasınıkabulettirmehare-ketibirsiyasalharekettir.Vebuyolla,heryerdeişçilerintektekekonomikhareketlerindensiyasalhareket,yanisınıfınkendiçıkarlarınıgenelbirbi-çimdeeldeetmeamacınıtaşıyanhareketidoğar.8

Emekgücününkendisiniyenidenüretmesiiçingerekli,toplumsalolarakbelirle-nenmiktarolaraktanımlanan“emekgücünündeğeri”ninneolduğu,nasılsapta-nacağıvenasıluygulanacağıdasınıfmücadelesinin,üsteliksiyasaliçeriklibirsı-nıfmücadelesininkonusudur.ÖrneğinbugünTürkiye’dedörtkişilikbiraileiçin“açlıksınırı”nın,“yoksulluksınırı”nınneolduğuveneyegöresaptanacağısendi-kalarileTUİK(TürkiyeİstatistikKurumu)arasındabirtartışmakonusudur.Butartışmanınkendisiveasgariücretinsendikalarınhesapladığıaçlıksınırınınbilealtındabelirlenebilmesiülkemizdekisınıfmücadelesinin,sendikalarındurumuveTürkiyeişçisınıfınınkoşullarıileilgilisomutbirverioluşturmaktadır.Emek-sermayeçelişkisi,sınıfmücadelesiuluslararasıbirçelişkivemücadeledir.SovyetlerBirliği’ninçözülmesi,DoğuAvrupa’nınveÇin’inkapitalistrestoras-yonudünyaçapındakisınıfilişkilerinibirinciderecedenetkiliyor.SovyetlerBir-liği,DoğuAvrupaülkeleri veÇin’inkapitalist tekdünyapazarı içinde,dünyasermayeveemek“piyasalarında”yeralmayabaşlamalarıylabirlikte,bupazara,çokkısabirzamanaralığında,çokbüyükmiktarlarda,üsteliknitelikliemekgücüarzedilmiştir.IMF’nin2007 Dünya Ekonomisi Raporu’nagöreson20yıliçindedünya çapında emek arzı 1,2milyar artmıştır.Artan emek arzının en önemlisonucuemekçilerarasındarekabetinyoğunlaşmasıdır.Emeğindünyaçapındakirekabeti,emekgücünün,özellikledenitelikliemekgücünün“fiyatı”nı,dünyanınenucuz olduğuülkelerdeki düzeye doğru çekmektedir.Rikardo’nunbelirttiğigibi, emekgücüarzının sınırsızolduğukoşullarda rekabetinücretleri yaşamdakalabilmesınırınaçekmesikapitalizmindemiryasalarındanbiridir.Bugelişmebugünençokemperyalistülkeişçisınıflarınıtehditediyor.Emeğin,tümdünyaekonomilerindemilligelirdenaldığıpay,reelücretlergeriliyor,işgünününkısal-tılmasıyönündekikazanımlargerialınıyor.Avrupa’dasosyaldevletintasfiyesisüreciylebirlikteeğitim,sağlıkveötekikamusalhizmetlerinözelleştirilmesiyle“toplumsalücret”düşürülüyor.Busürecin,bucoğrafyalardasınıfmücadelesinikeskinleştirmesikaçınılmazdır.2007ortasından,özelliklede2008sonbaharındansonraAmerika’daveAvrupa’dayaşananlaronlarcasomutörneğiylemalioligarşininkrizinbedeliniproletaryayaçıkardığınıgösteriyor.

8 Marx’ın Bolte’ye 23 Kasım 1871 tarihli mektubu. K.Marx- F. Engels, Selected Works in three volumes, Progress Publishers, Dördüncü basım, Moscow 1977, s. 423-424

74

Yaşayan Marksizm

Çin,Hindistan,Brezilyagibikendilerineözgüdevölçeklerdesanayidevrimleriyaşayan coğrafyalarda üretim artışının sağladığı kaynaklar aynı ölçeklerde birservet/sefalet kutuplaşması yaratıyor; tıpkı ilk sanayi devriminde olduğu gibiakılalmazuzunluktakiçalışmasaatleri,açlıksınırındakiücretler,çalışmakam-pıözelliğigösterenüretimorganizasyonu,sağlıksız/yetersizyaşamvebeslenmekoşulları sınıflar kazanının altındaki ısıyı artırıyor.Çin ile ilgili ücret, işgünü,çalışmakoşullarıverileri;işçisınıfınınişbırakmaveprotestoeylemleriyleilgilibilgiler,budünyanınenbüyüküretimmerkezininemek-sermayeilişkisibakı-mındanpatlayıcımaddeyüklüolduğunugöstermektedir.9Bugelişmeler, tümolguvesüreçlere sınıfmerceğindenbakan,krizinyarattığıbüyükboşlukveolanaklarıyenibirtoplumsaldüzenamaçlısınıfmücadelesiçiz-gisindendeğerlendirendevrimcisiyasalinisiyatifebüyükbiralanaçıyor.

Komünist Manifesto’nun kriz betimlemesiMarxveEngels’in1848’deKomünist Manifesto’dakrizüstüneyazdıklarıkapi-talizminkrizininaslınauygunvetümzamanlariçingeçerlibirbetimlemesigibiduruyor.Şöyleyazmışlardı:

Burjuvaüretimvemübadele ilişkileri, burjuvamülkiyet ilişkileri, odevüretimvemübadeleilişkilerinipeydaetmişolanmodernburjuvatoplu-mu,büyüleryaparakçağırdığıcehennemkuvvetlerineartıksözgeçireme-yenbüyücünündurumunadüşmüşbulunuyor.Onyıllardırsanayininveticaretintarihi,modernüreticigüçlerinmodernüretimilişkilerinekarşı,burjuvazininveonunhâkimiyetininyaşamkoşullarıolanmülkiyetilişki-lerinekarşıisyanıntarihindenbaşkabirşeydeğildir.

Dönemdönem tekrarlanarakher seferindebütünburjuva toplumununvaroluşunudahadakorkutucubirbiçimdetehditedenticaribunalımlarıbelirtmekyeter.Ticaribunalımlarsırasındayalnızcaeldekiürünlerinbü-yükbirbölümüdeğil,dahaönceyaratılmışüreticigüçlerinbüyükbölümüdeyokolur.Bubunalımlarsırasındadahaöncekibütündönemlerdeolsaolsabirsaçmalıkolarakgörünebilecektoplumsalbirsalgın,-aşırıüretimsalgını- baş gösterir. Toplum ansızın geçici bir barbarlığa döner (italikbenim-HY);sankibiraçlık,genelbirimhasavaşıbütüngeçimaraçlarınınkökünükurutmuş,sanayi,ticaretyokedilmiştir;pekinedenböyleolur?Çünkü çok fazla uygarlık, çok fazla geçim aracı, çok fazla sanayi, çok fazla ticaret vardır (İtaliklerbenim-HY).Toplumunemrindekiüretici güçlerartık burjuvamülkiyet ilişkilerinin daha da gelişmesini sağlayamaz ol-muştur; tam tersine artık kendilerini köstekleyen bu ilişkilere göre çokfazlagüçlenmişlerdir;buayakbağlarındankurtulurkurtulmazbütünbur-juva toplumunu altüst eder, burjuvamülkiyetinin varoluşunu tehlikeye

9 Daha fazla bilgi için, China Labour Bulletin’in Research Report No.5’deki “The Worker’s Movement in China (2005-2006)” metnine bakılabilir. http://www.clb.org.hk/en/files/File/research_reports/Worker_Movement_Report_final.pdf

75

Kriz ve Hegemonya

sokarlar.Burjuvailişkileribuüreticigüçlerinyarattığızenginliğikucakla-yamayacakkadardardır.

Peki,burjuvazibunalımlarınınnasılüstesindengelir?Biryandanyığınlaüreticigücüzorlayokederek;öteyandandayenipazarlarelegeçirerekveeskipazarlarıdahadafazlasömürerek.Yanidahayaygınvedahaşiddetlibunalımlarınyolunuaçarakvebubunalımlarıönleyebilecekaraçlarıgit-tikçeazaltarak.10

Bupasajlarınyorumagereksinimiyok.Aşırısermayeüretimininyolaçtığıbolluk içinde kıtlık,sermayeninnasılkendisininengeliolduğununenaçıkanlatımların-danbiridirvekrizdönemlerindekapitalizmbarbarlaşmaktadır!

I

Hegemonya: Kavram BizMarksistler, hegemonya kavramıyla Lenin veGramsci üzerinden tanıştık.Hegemonya, Lenin’de demokratik devrimde işçi sınıfının önderliğini, en baş-taköylülükolmaküzeredevriminbağlaşığıötekisınıfvekatmanlarüzerindekiideolojik-siyasaletkivesürüklemeyeteneğini,olaylarıngidişinibelirlemegücü-nü,sonuçolarak“ittifak”içindekibirilişkiyianlatanbirsınıfmücadelesi/devrimstratejisikavramıdır.Dilkökünevetarihselkullanılışöyküsünebaktığımızda,hegemonyanınherhan-gibir sistem,birim,küreyadabirlik içindekiüstün,baskın, sözügeçengücüanlattığınıgörüyoruz.Hegemonya,Grekçe “otorite”, “lider” anlamındaki “hegemonia” sözcüğündengeliyor.AntikYunanda,ötekilertarafındanotoritesine meydan okunamayan sitedevletianlamındakullanılıyor.Bu kısa anımsatmalar, hegemonyanın farklı anlam ve kullanımlarının, ikitemel çizgisini veriyor. Bir: Hegemonya, yakın kavramlar “egemenlik” ve“diktatörlük”tenfarklıbirilişkiyianlatmaktadır.Yoksabağımsızbirkavramola-rakvarolmazdı.İki:Herkavramgibihegemonyakavramıda,verialınansiste-me, birime, birliğe, kümeye; o tarihsel döneminmaddi ilişkilerine göre farklıiçeriklerkazanıyor.Bugünküanlamıylahegemonyakavramınınkullanılmayabaşlanması1970’liyıl-lardansonradır.Akademivesiyasetdünyasında,butarihtensonrageriyedoğ-ru,dahaöncekidönemleringüç/iktidarilişkilerinianlatmaküzere“hegemonya”kavramınadahaçok,dahayaygınbaşvurulmayabaşlandığınıbiliyoruz.Emperyalizm, Kapitalizmin En Yüksek Aşaması yazarı Lenin’in kapitalist-

10 K. Marx-F.Engels, Komünist Manifesto ve Hakkında Yazılar, Çeviri: Nail Satlıgan, Tektaş Ağaoğlu, Olcay Göçmen, Şükrü Alpagut, Yordam Kitap, İstanbul, Nisan 2008, s. 26-27

76

Yaşayan Marksizm

emperyalistdünya sistemi içindeki ilişkilerbağlamındahegemonyakavramınıhiçkullanmamışolmasıilginçtir.Kitap1916’dayazılmıştır.Tekbirsözcükleol-sunhegemonyadan,hegemondevlettensözedilmemiştir.Lenin ve çağdaşı Marksistler’in hegemonya kavramını emperyalizmin temelbirkavramıolarakkullanmamalarınedensizdeğildi.İlkkapitalistleşen,kapita-listdünyapazarınınoluşturulmasındabaşroloynayan,“topraklarındagüneşinhiç batmadığı BirleşikKrallık” bir sömürge imparatorluğuydu. İmparatorluk-sömürgeleştirilmişülkeilişkisiyalnızaskeriyöndendeğil,siyasalolarakdatabi-iyet(bağımlılık,uyrukluk)ilişkisibiçimindeydi.Bu,hegemonyacıolmayanbiregemenlikilişkisiydi.Burada,birparanteziçinotolarak,emperyalisthegemonyanın1930’larda,yadaİkinciDünya Savaşı’ndan sonraBritanya’danABD’ye geçtiği biçimindeki bu-günkümekanikhegemonya anlayışlarınındakaynağıolangörüşüdoğrubul-madığımı kaydetmek istiyorum. Emperyalist hegemonya tacınınBritanya’danABD’yegeçtiğitezibana,enbaştaBritanya’nınkonumunun“hegemonya”olaraknitelenemeyeceğinidüşündüğümiçinyanlışgeliyor.“Birhegemonyacıgüçdü-şerkenyenisiçıkar”mekanizmininanlatımıolan“tahterevalliteorisi”kanımcamateryalistvetarihselciolmayan,“büyükgüçlerinyükselişveçöküşleri”niPaulKennedyörneğindeolduğugibi,üretim ilişkilerinden, sermayebirikimsüreç-lerinden,sınıfmücadelelerindenbağımsızbiçimde,“ekonomikgüç-askerigüç”eksenindealanbirbakışınürünüdür.

II

Britanya İmparatorluğu’ndan devletlerarası düzene geçişTarihin bize öğrettiği, her yeni kapitalist gelişme aşamasının, sermaye birikimsürecinin yönetilip yönlendirilmesindededeğişiklikleri dayattığıdır.Kapitalizmiçindekidönemveevrelerianlamaktabakılacakilkyersermaye birikim rejimidir.Dahaöncekihiçbirteritoryalhükümdarlık,İngiltere’ninondokuzuncuyüzyıldafethettiği kadar çok toprağı venüfusukendi egemenlik alanı içine katmamış-tı.Britanya,zamanla,herkesikendinebağımlıhalegetirenbirdünya pazarının,serbest ticaretin merkezi ve taşıyıcısı oldu. Serbest ticaret uygulamalarını veideolojisini tek yanlı bir biçimdekabul etmesiBritanya’yadünyakapitalizmi-ningelişme,dünyapazarınınbüyüyüpderinleşmenesnelgereksinimlerineyanıtverenbirkapasitekazandırdı.Almankorumacılığınınengellemelerinerağmen1879’dan1931’edek içpiyasasını tümdünyaürünlerinetektaraflıolarakaçıktutmasıBritanya’nınayırtediciözelliğiveüstünlüğüydü.On dokuzuncu yüzyılda, kapitalist dünya ekonomisi Britanya imparatorluğueliyle oluşturuldu. Bu imparatorluğun en önemli ve yeni özelliklerinden biri,evrenselolarakkabuledilmişbirödemearacını,İngilizSterlininidünya parası olarakkullanıma sokmasıydı.Dünya ticareti, kapitalist dünyapazarınıngeliş-

77

Kriz ve Hegemonya

mesidünyaparasıolmadandüşünülemez.Dünyaparası“üreticisi”ve“ihracat-çısı”olmak,dünyaegemeniolmanınenönemligöstergelerindenbiridir.Deği-şimilişkisi,metalarınparakarşılığındaalınıpsatılmasıbiçiminialandolaylıbirilişkidir.Metaüretimininayırıcıözelliği,nesnelerinparakazanmaküzeresatışiçinüretilmesidir.Para,“kendisineyabancılaşmışvedışsallaşmışözelmülkiyetinkaybolmuş,kendisindenuzaklaşmışözüdür.”11

Birincidünyasavaşı,İngilizsermayesininteritoryalbirimparatorluğutaşıyacakgüçten düştüğünü gösterdi. 1931’de Sterlin’in altına çevrilebilirliğinin askıyaalınmasıBritanyaegemenliğininsonununilânıoldu.

ABD’nin yükselişi1870’lerdenitibarenBritanyaİmparatorluğu’nunönceAvrupa,sonradadünyaüzerindekidenetimizayıfladı.AlmanyaveABDekonomileridünyagücühalinegelmeyebaşladılar.1776devrimindensonraKuzeyAmerikakıtasınıhızlıvekap-samlıbiçimdefethetmeyi,kapitalistilişkileriçindeyenidendüzenlemeyibaşarankıtaboyutlarında“derinlikli”biriçpazara,zengindoğalkaynaklarasahipABDbuyarıştaönegeçti.İçpazarıyabancıürünlerekapatırken,yabancısermayeye,işgücünevegirişimeaçıktutanekonomisiyasetiABD’yiBritanyaegemenliğin-dekiserbestticaretdönemindenençokyararlananülkedurumunagetirdi.Onaemperyalistgereksinmelereyanıtvereceköncüniteliklerkazandırdı.Britanya’nınadaolmasındangelen,rekabetveçatışmaalanlarındanyalıtılmışlıkavantajı,dünyanın“uzak”birköşesindekiçokdahabüyükbir“ada”konumundaolanABDiçindegeçerliydi.Sömürgeciktenemperyalizme,Avrupasiyasalyapısınınoluşumuimparatorluk-lardanulusdevletleregidenbirgüzergâhta ilerledi.Buyol, çokönceden1648WestphaliaBarışıileaçılmıştı.Buanlaşmaile,devletlerüstüdeğildevletlerarasıdengelerlebelirlenenuluslararasıhukukveilişkilersistemininilkadımıatılmıştı.Devletsınırlarınıgösterenilkharitalarbutarihtensonraçizilmeyebaşlandı.WestfalyaBarışı ileortayaçıkanyenidünyayönetimsisteminiaşağıdakialıntıiyiözetliyor:

Artıkegemendevletlerüzerindebirörgütünveyayetkininvarlığıdüşün-cesiortadankalkmıştır.Bununyerini,bütündevletlerindünyaölçeğindebirsiyasalsistemkurduğuveyaBatıAvrupadevletlerininherneşekildeolursaolsuntekbirsiyasalsistemoluşturduğudüşüncesialmıştır.Buyenisistemdevletlerinüzerindedeğil,devletlerarasındaişleyenbiruluslararasıhukukavedevletlerüstüdeğil,devletlerarasıbirgüçlebelirlenengüçlerdengesinedayanmaktadır.12

11 K. Marx ve F. Engels, Collected Works, Progress, Moscow and Lawrence and Wişshart, London 1975, c. 3, s. 21212 Leo Gross, “The Peace of Westphalia, 1648-1948” 1968, Aktaran Giovanni Arighi, Uzun Yirminci Yüzyıl, s. 77

78

Yaşayan Marksizm

Almanyaveİtalya’nıngecikmişburjuvadevrimlerini,siyasalbirliklerinigerçek-leştirmeleri,sanayidevrimi,1874dünyakriziondokuzuncuyüzyılınsonçeyre-ğindekapitalizminyenibiraşamasınagelindiğininhabercileriydi.1874’den 1914’e, yani BirinciDünya Savaşı’na kadar olan dönemin özgünlü-ğü,gelişmesinihızlanaraksürdüren, tekelcileşenkapitalizmtarafındanbelirle-nendünya ekonomisiyle,Hobsbawm’ın “İmparatorlukÇağı”diye tanımladığısondemlerindekibiruluslararası ilişkilerdüzenininbiraradayaşamasıydı.Buanlamdabir“aradönem”,birgeçişsözkonusuydu.BugeçişaşamasınınkritikbirdönemecindesistemBirinciDünyaSavaşıve1917EkimDevrimiyleikikezinfilâk etti.Geçişlersessizsedasız,çatışmasız,patlamasızyaşanmıyor.BirinciSavaşemperyalistlerarasındakipaylaşımvenüfuzsorunlarınıkesinbirsonuca kavuşturamadı. İkinci Dünya Savaşı’nda, 1929 buhranından sonraki“yaratıcı-yapıcıyıkım”gereksinmesiylebirlikte,BirinciSavaş’tayarımkalanhe-sapgörülmüşoldu.İkidünyasavaşı,ABDekonomisineçokbüyüküstünlüklergetirdi.İkisavaşarasındaABDekonomisiortalamayüzde10’larcivarındabüyü-dü;kısazamandadünyanınengüçlüekonomisikonumunukazandı.

III

Sınıf mücadelesi boyutuKrizvegeçişdönemlerisınıfmücadelesininkeskinleştiği,şiddetlendiği,geçişsorun-larınınsonçözümlemedesınıfmücadelesiyöntemleriyleçözüldüğüdönemlerdir.Büyüksavaşöncesindekapitalizminvarolduğubütünülkelerdeyaşamınıemek-gücünüsataraksürdürenişçilerinsayısıbüyükbirhızlaartıyordu.Ondokuzuncuyüzyılsonundanüfusu100bininüzerindeolankentlerdeçalışaninsanlarınyakla-şıküçteikisisanayiişçileriydi.13BudönemdeAvrupa’nınheryerindeişçisınıfınadayanankitlepartilerioluştu.1914’egelindiğindeAlmanyaveİskandinavya’dasosyal demokrat partilerin oy oranları yüzde 35-40’lara yükselmişti. 1911’deBelçikaİşçiPartisi’nin270bin,AlmanSosyalDemokratPartisi’ninbirmilyon-danfazlaüyesivardı.1914’deFransızSosyalistPartisi,1.4milyonoyalarak103milletvekiliçıkarmıştı.ABD’debile,sosyalistkitlepartisi1milyondanfazlaoyalabiliyordu.141913’teOrtaAlmanya’nınNaumburg-Merseburgseçimbölgesin-de işçilerinyüzde88’iSPD’yeoyvermişti.15Emekçi tabanlı sosyalistve sosyaldemokratpartilerinüyeleriçokbüyükbirçoğunluklaişçilerdenoluşuyordu.Ör-neğin,1911-12’deHamburg’da61binüyesibulunanSosyalDemokratParti’de

13 Eric Hobsbawm, İmparatorluk Çağı 1875-1914, Çeviren Vedat Arslan, Dost Yayınevi, 2.ci baskı, Ankara, Temmuz 2003, s. 131

14 Agy. s.13315 Agy. s.147

79

Kriz ve Hegemonya

yalnızca36“yazarvegazeteci”ileikiyüksekmesleksahibiüyebulunuyordu.16Oylarıartanpartilerleüyesayısıbüyüyensendikalardönemintipiközelliğiydi.Ancakisyanveayaklanmagündemdedeğildi.İşçisınıfıhareketisavaşla,özelliklede1917EkimDevrim’iylebirlikteyenidendevrimcileşti.1918başlarındaBolşeviklerAlmanyailebarışyapmakiçinçırpı-nırken, siyasalgrev, gösteri veayaklanmalardalgasıViyana’danBudapeşte’ye,Çekoslovakya’danAlmanya’yakısazamandatümOrtaAvrupa’yayayıldı.1918Kasım’ındaAlmanya’da işçidevrimipatladı.1918Kasımdevrimigerçekbir devrimdi. 1918Kasım’ında, proletarya, burjuvaların herhangi bir direnişeyeltenemeyeceğicaydırıcıbirgücesahipti.Daha1917Nisan’ındaBerlin’desilahsanayindeçalışan200bindenfazlaişçininekmekkarnesindekikısıtlamalarakarşıgreveçıkması,EkimDevrimi’ninbirin-ciyıldönümünerastlayan8Kasım1918’depatlayankitlehareketlerivegrevler,Berlin’de500binkişininkatıldığıgrev,Kiel’dekidonanmaaskerleriisyanı,isyanvegrevdalgasınınHamburg,Hannover,Köln,Magdeburg,Münih,StuttgartveAlmanya’nınötekiönemliişçibölgelerineyayılması,imparatorunçokgüvendiğiDördüncüPiyadeAlayı’nınisyanakatılarakBerlin’egirmesi,hükümetindüşme-si,BerlinİşçiveAskerKonseyi’nin3bindelegesininüçSPD’li(AlmanSosyalDemokratPartisi)üçUSPD’li(AlmanBağımsızSosyalDemokratPartisi)geçicihalkkomiserinihükümetkurmaklagörevlendirmeleri,bütünAlmanya’yıişçiveaskerkonseylerininsarması,ikiliiktidardurumununoluşması...1918KasımDevrimikısacabuydu.AlmanDevrimiaralıklarla1923’ekadarsür-düamayenildiğitarihesasolarak1919başıdır.İtalya’da1920Eylül’ünde3,5milyonişçifabrikalarıişgalederekkendikomitele-rinivesilahlımuhafızlarınıoluşturdular.Hükümetveişverenlergüçsüzdü.Özelfaşistkuvvetlerzayıftı.Kritikkarar11Eylül’deSosyalistPartiveEmekKonfede-rasyonutarafındanalındı.409binekarşı591binoylakontrolKonfederasyonaveonunreformistönderlerinegeçti.BaşbakanGiolettiilegörüşmelerbaşladı.19Eylül’de,biranlaşmayavarıldı;bunagörefabrikalarboşaltılacak,işçilereyüzde20ücretzammıveişçikontrolühakkıverilecekti.Anlaşmanınözüfabrikalarınboşaltılmasıydı.İşverenlerin,hükümetin,polisin,silahlıkuvvetlerinyapamaya-cağınısosyaldemokratreformistliderleryapmıştı.Almanya’daki1918yükselişi,İtalyaveAvusturya’dakisavaşkanvekitleselişçita-arruzudünyadevrimiyönündekiumutlarıtazeledi.TazelediamaneAlmanya’danedeAvrupa’nınbaşkabiryerindeEkimDevrimi’nitamamlayacak,dünyadev-rimininyolunuaçacakyenibirkopuşgerçekleşmedi.Dünyadevriminintıkanması,bunakarşılıkdevletiktidarınınsosyalistlerinelinegeçtiği,kapitalistgelişmişlikaçısındangeriamatoprakları,doğalkaynaklarıve

16 Agy

80

Yaşayan Marksizm

insangücüylebüyüktekbirülkedebuiktidarısürdürmeçabalarıuzunbirdö-nemdünyadakibütünilişkileribirinciderecedenetkiledi.Kapitalizmin anayurtlarında varolandüzeni tehdit eden sosyalist işçi hareketiveİkinciDünyaSavaşı’ndansonradünyanınüçtebirinidenetiminealanSovyetbloğuABDhegemonyasınıgereklikılandışsalkoşullardı.Bu koşullar anlaşılma-dan ABD hegemonyası anlaşılamaz.Öteyandan,BirinciDünyaSavaşı’nınkendisidünyaekonomisinin1900’lerdenberiiçinegirdiğidüşüşünsonucuydu.Savaşınsonunda,varolandünyadüzeninemeydan okuyanAlmanya pençeleri sökülmeden durduruldu.Ama bu çatışmanedenlerinidahadagüçlendirdi.Artık,Avrupa’nınvedünyanınbirsiyasalsitemesahipolduğunusöylemekbilegüçtü.“Bukorkunçdurumuntekalternatifi,ulusalegemenliğinötesinde,örgütlügücesahipbiruluslararasıdüzenkurulmasıydı.”17

IV

İkinci Dünya Savaşı ve ABD hegemonyası1929büyükbuhranı,Nazizm’inyükselişi,İkinciDünyaSavaşı,dünyapiyasala-rınınçözülmesini,onunlabirliktedevletlerarasıhukukudüzenleyenWestphaliasistemininilke,kuralvenormlarınındahaöncehiçgörülmemişbirbiçimdeihlaledilmesinigetirdi.Dünyakapitalistsistemindebüyükbirdağınıklık,eşgüdüm-süzlük,kaosbaşgösterdi.Sovyetler Birliği savaştan güç ve prestij kazanarak, Doğu Avrupa’daki “halkdemokrasileri”lerinikendibloğunakatarakçıkmıştı.“Reelsosyalizm”,kapitalistdünya,özellikledeBatıAvrupaiçinhemiçerden,hemdışardan;sınıfsal,jeopo-litik, gerçek, büyük bir tehlike oluşturmakla kalmıyor, bu güç ilişkileri içindesistemde“reelkapitalist”denebilecekbiryolagiriyordu.18

ABDhegemonyasıözetlemeyeçalıştığımsürecin,ortayaçıkanyenidurumun,yenikoşullarınürünüydü:Bir:Dönemin temel ve nesnel ekonomi politik gereksinimi üretken sermaye ha-reketinin ulus-devlet sınırları içinde tamamlandığı bir sermaye birikim rejiminin oluşturulmasıydı. Yirminciyüzyılınbaşlarında,emperyalist/tekelciaşamayagelindiğindesermaye-ninnesnelgereksinimiulusdevletleredayananbirdünyaekonomisi,onauygundevletlerarasıilişkilerdüzeniydi.Siyasalolarakbağımsızulusdevletlerarasındakiilişkileridüzenleyenilke,kuralvenormlarıyenidenkurmakiçindevletlerarasısistemeönderlikedecek,busistemiyenikoşullaragöreyenidenyapılandırıpyönetecekbirüstün güçgerekiyordu.

17 Karl Polanyi, Büyük Dönüşüm Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri, Çeviren Ayşe Buğra, İletişim Yayınları,3. Baskı, İstanbul, 2003, s. 59

18 Haluk Yurtsever, Tarihten Güncelliğe Sınıf Savaşları ve Devlet, Yordam Kitap, İstanbul, 2006, s.225-227

81

Kriz ve Hegemonya

Kendi toprakları dışındaki ülkelerle ilişkisi doğrudandenetimedayalı sömür-ge tipiyöntemleredeğil,uyduyada itaatkârdevletler sisteminedayananABDyeniduruma,yenidüzeneönderlikedecekenuygunadaydı.AmerikanBaşkanıWilson’unilanettiği18ilkedenbiriolanself-determinasyon,yaniuluslarınken-dikaderlerinitayinetmehakkı,yenisermayebirikimmodelininöneçıkanilkesioldu.Dünya’dakibağımsızdevletlerinsayısı1913’ten1990’adörtmisliarttı.ABD’nin,onaemperyalist sisteminyenidendüzenlenmesineöncülükyeteneğikazandıranbaşkaözellikleridevardı:İkincisavaşöncesindedünyasanayiüreti-mininneredeyseüçtebirinigerçekleştirmiş,dünyaçapındaendüstriyelüretken-liküstünlüğünüelegeçirmişti.İngiltere’denvekıtaAvrupasıülkelerindenfarklıolarakmerkezihükümetyetkiveotoritesinineyaletvedahaaltyerellikleredoğruyayıldığı,güçlerayrılığıilke-sinedayananpragmatikvedinamikiçyönetimsistemi,ABD’yeköhneAvrupakarşısındadaha“devrimci”ve“işbitirici”birvarlıkkazandırıyordu.Bunlaraekolarak,ABDsürekligöçalanbüyüktoprakları,süreklibüyüyennüfusuyla“de-rinliği”olanbirkıtaülkesiydi.İki:Savaşvedevrimlerinardındangelenkaosakarşıtekgüvenceyenibirdünyadüzeniydi.ABDhegemonyasının siyasalörgütleyici ilkesi SovyetlerBirliği’ninsınırlandırılmasıydı.Busınırlandırmayıdünyapazarınıyenidenkurupişleterekgerçekleştirmeninikianaaracıisedünya parasıveaskeri güçtü.Üç: SovyetlerBirliğiveDoğuAvrupa’daki“halkdemokrasileri”ninvarlığı,ka-pitalist ülkelerdeki işçi sınıfı hareketi, çoğu eski sömürge azgelişmiş ülkelerinulusalkurtuluşhareketleribirbirleriyleilişkihalinde,emperyalistkapitalizmiçinreelbirtehditoluşturuyordu.Dünyanınikikarşıtkampabölündüğükoşullardaemperyalistkampınbuyeniveortak düşmanakarşıçokyönlümücadelesininyönlendirilmesi, yönetilmesi, koordine edilmesi, çok daha öncelikli görünenbirhedefolarakaskerigüvenliğininsağlanmasıgerekiyordu.ABDikisavaştanekonomikveaskeriaçıdanbüyükölçüdegüçlenerekçıkmış,buişlevleriyerinegetirebilecektekgüçtü.Amerikahegemonyasınadoğrudanvebirinciderecedenhizmetedenbirdoktrinolarak“SoğukSavaş”bulundu.Soğuk Savaş, dünyanın barış zamanlarında gördü-ğü en büyük silahlanma projesini olanaklı kıldı.Amerikanekonomisininbüyüksorunlarınaçözümlergetirdi.Dünyaekonomisine,genişlemesiiçingereksindiğiolanaklarıyarattı.ABD’ninyurtdışınadoğrudanaskergönderen,dünyanınbir-çokyerindeüslerkuranbüyükbiraskerigüçolmasınınkoşullarınıoluşturdu.Dört:Dünyanınilkproleterdevletine,onuntemsilettiği“komünizm”tehlike-sinekarşısavaştayalnızekonomikveaskeriönderlikdeğilaynızamandaideo-lojik/siyasal öncülükgerekiyordu.YukarıdasayılanözelliklerineekolarakABDkendisinidünyaya,büyükveözgünbirdevriminmirasçısı, “üstün toplum”un“ideal/evrenseluygarlıkmodeli”nin temsilcisive taşıyıcısıolaraksundu.ABD,girişimci, cesur, “birey insan”ındoğaylamücadelesindekendi yazgısını değiş-

82

Yaşayan Marksizm

tirmededevadımlarattığı“fırsatlarülkesi”bir“yenidünya”ydı;tümdünyanınörnekalacağıbirgelişmevezenginlik“modeli”ydi.Dolarındünyaparasıkonumukazanması,askerinükleerveteknolojiküstünlük,ABDkökenlitekellerindünyaekonomisindeartanağırlığıABDhegemonyası-nınköşetaşlarınıoluşturdu.ABD’nin1945’tensonradünyasistemiiçindekazandığıkonumtamda“hege-monya” kavramıyla, bu kavramın kök anlamıyla tutarlı olarak adlandırılacaközellikteydi.Emperyalistsistem,emperyalistvebağımlıülkeleriylehiyerarşikbirdizilişiçinde,amasiyasal açıdan özerk öğelerdenoluşuyordu.Buyenitiptenhi-yerarşikilişki,sömürgetipiilişkilerdenfarklıydı.İkincisi,emperyalist/kapitalistsisteminkarşısındabirrakip,biralternatifolarakSovyetblokununvarlığı,“or-takdüşman”karşısındaLenin’insınıfmücadelesi/devrimstratejisibağlamındageliştirdiğihegemonyakavramınıanıştıranbirtaraflaşma,saflaşmayaratıyordu.Hegemonyanınsömürgetipiegemenlikten,yadabirülkeiçindekisınıfdiktatör-lüğündenfarkı,yalnızcabirincininiknaverızaya,ötekilerinçıplakzorveşiddetedayanmasıdeğildir.Hiçbirerk,hiçbirönderlik,hiçbiryönetimgeçicidurumlardışındayalnızcazorveşiddetleayaktaduramaz.Hepsi,dönemlere,durumlara,sınıfmücadelesinindüzeylerinegöredeğişenölçülerderızaveiknayöntemlerinikullanırlar.Hükmedilenlerinhükmedenlerkarşısındakipasifikasyonu, sömür-geciyadasömürücüboyunduruğasessizceboyuneğmelerisömürgeciliktengü-nümüzetümegemenlikilişkilerindevardır.Hegemonyanınötekiegemenlikilişkilerindenfarkı,birliği,birimioluşturanöğe-lerinhukuksal-siyasalözerkliğivebirliğinbiraradadurmasındaçimentoişlevigö-renortakçıkarlarınvarlığıdır.Hegemonyacı,sistemyadabirliğioluşturanötekiöğelerdenüstün,baskınolandır.Güçburadada,sonçözümlemedebelirleyiciol-maklabirliktebugücünötekiöğelereherdurumda,açıkzorveşiddetolarakuygu-lanmasıgerekmemektedir.Çünkühegemonyacınıngücü,içdengelerkorunduğusüreceağırlıklıolarakiçedeğil,dışadönüktür.Hegemonyacıgüç,sisteminsürek-liliğiniveortakçıkarlarauygunişleyişinisağlayarak,hegemonyayıkabuledenleredehizmetetmektedir.Öyleyse, hegemonyanın devamı, bir bütün olarak sistemin ve bileşenlerinin ortak çıkarlarının devamına bağlıdır.Hegemonyacı-hegemonyaaltınaalınanilişkisisembiyotikbirilişkidir.Hegemonyacıolanbuilişkidenarslanpayını,senyorajhakkını,dahafazlasınıalacaktır;ancakilişkininsürmesibupayınsisteminişleyişiniaksatacak,ötekiöğelerinkaldırma(tolereetme)kapasiteleriniaşacaknoktayagelmemesinigerektirmektedir.Gelirse,ilişkişuyadabubiçimde,şuyadabuyöntemlesorgulanacak,eryadageçbaşkalaşacaktır.

V

ABD hegemonyasının çözülüşü 1945’tekurulan,dünyanın45yılınatartışmasızdamgasınıvuranvehalenbirbi-çimdesürmekteolanABDhegemonyası,1970’densonrazayıflamayabaşlamış,

83

Kriz ve Hegemonya

1991’densonrabusüreçiyideniyiyehızlanmış,2008buhranıylabirliktevarlığı-nınsorgulandığıkritikbirevreyegirmiştir.Busüreçleilgiliolarak,dahaöncebirçokMarksistyazartarafındanortayako-yulansaptamalarıuzunuzunyinelemeyeceğim.Terminolojiktercihlerveönü-müzdekisürecinyönüvehızıileilgiliöngörüfarklılıklarıbiryana,ABDhege-monyasının ekonomik ve ideolojik temellerinin çözüldüğünde, siyasal-askeriüstünlüğününisedevamettiğindegörüşbirliğivar.

ABD ekonomisiABD,hâlâdünyanınenbüyükekonomisi.Amabelirginbiçimdegüçyitiriyor;üretimartışoranlarıdüşerken,tüketimartışoranlarıyükseliyor.1929’danöncedünya sanayiüretimininyüzde44.5’ini ABD,yüzde11.6’sınıAlmanya, yüzde9.3’ünü İngiltere, yüzde 7’sini Fransa, yüzde 4.6’sını Sovyetler Birliği, yüzde3.2’siniİtalyaveyüzde2.4’ünüJaponyagerçekleştiriyordu.19 Günümüzde,ABDhâlâençoküretenülke,ancakpayıyüzde45’tenyüzde28’leredüşmüşdurumda.ABD giderek daha az üretiyor, ama daha çok tüketiyor.Üreti-miartırmadantüketimiartırmanıntekyoluüretendenalmak,dışarıdankaynakaktarmaktır!ABDekonomisibugünçokbüyükölçüdedışarıdanaktarılankay-naklarabağımlıdır.İçtüketimlebüyüyor;butüketimdünyanınbaşkayerlerin-dekiüretiminsürekliliğinisağlıyorveoralardaüretilenekonomikkaynakyadafazlaABDekonomisiniçeviriyor.Ekonominin siyasetten bağımsızlığını, piyasanın kendi kendinemükemmel bi-çimdeişlediğinivazedentezleringerçekdışıvegeçersizolduğununeniyikanıtı,ABDekonomisininsaltekonomikolmayandüzeneklerlesürdürülüyorolmasıdır.Sermayenintekdünyapazarındakihareketi,kâroranlarınındüşmesi,dünyaça-pında“sermayeninmalileşmesi”yönündenesnelbirdürtüyarattı.ÜretimdekitartışılmazegemenliğiniyitirenABD,sermayeninbunesneleğiliminestratejikbiryönelişleyanıtvermeyeçalıştı.Bu,aynızamandaderinleşenhegemonyakri-zineverilenbirtepkiydi.1980’denbuyana,sermayeyi malileştirme ABDHazi-nesi,UluslararasıParaFonu(IMF),DünyaBankası(DB)vediğermalikurumlararacılığıyla ABD hegemonyasının rehabilite edilmesini amaçlayan bir stratejihalinegeldi.ABD bu stratejide geçici bir başarı sağladı. Ancak finansalanıensonundaüretimebağlıolduğuiçin,bubaşarınınsüreklikılınmasıolanaksızdı.Böylece yakın zamanlara kadarAlmanya ve Japonya’nın fazlalarıyla kapatılanABDaçıklarınıdışticaretlerifazlaverenÇinbaştaolmaküzereAsya’nın“yükse-len”ekonomilerikarşılamayabaşladılar.2000’densonraABDekonomisininenbelirginözelliği,içvedışdengelerin,yanikamu ve ödemeler dengesinin birlikte bozulması ve ABD’nin tarihindeki enbüyükkamuvedış ticaretaçıklarıylayüzyüzekalmasıdır.Busorunabulunan

19 Emmanuel Todd, The Breakdown of the American Order/AFTER EMPİRE, Translated by C. Jon Delogu,Columbia University Press, New York, 2003, s.64

84

Yaşayan Marksizm

çözümisesondereceyalındır:Dışaçıkları,çoğuzamanekonomikolmayanaraç-larladünyayafinanseettirmek!1950’denbuyanaABD’ninuluslararasıgüçlüparalarvealtıncinsindenrezerv-lerisürekliolarakdüşüyor.Dolarbukoşullardaekonomikolmaktançoksiyasalbiraraçkimliğikazandı.Toparlamakgerekirse,2007başlarındaABDekonomisisonderecekırılgan,gi-derekdahaazoranlardaüreten,tüketiminiborçlanaraksürdüren,dünyanınenborçlu,enyüksekcariaçıklarasahip,krediköpüklerininbüyüklüğünedeniylekrizvedurgunluğaenaçıkekonomisiydi.Türkiye’dekiBağımsızSosyalBilimcilerindaha2005yılındabelirttiklerigibi,sü-reç“ABDiçinbukadarborcun,Asyaiçinisebukadaralacağınfazlageleceği”birkırılmanoktasınadoğruyolalıyordu.20Dolardeğeryitiriyor,düşeniçtalepABDekonomisinidurgunluğaveküçülmeyesürüklüyor;zincirlemeetkiyleihracatçıülkeekonomileribudurumdanolumsuzetkileniyordu.BütünbunlarABDveonunüzerindendünyaekonomisinin sonderecekırılganvekrizleregebedu-rumdaolduğununbelirtileriydi.2007-2008 krizi ABD ve dünya kapitalist ekonomisinin kırılganlığının pratikdoğrulanmasıdır.Büyükbuhranınmerkezüssü,sistemindemerkeziolanABDoldu.Kriz,ekonomikdinamizmiaşınmış,kâroranlarıdüşmekteolan,maliser-mayeköpüğününakılalmazboyutlaraldığıhegemonyacıülkedepatlakverdi.Buhranındünyasalveaynızamandabirhegemonyakrizi içeriğindeseyretme-sininönemlinedenibudur.ABDekonomisiyle ilgilisonekonomikverilereli-nizdekidergininbaşkayazılarındavar.Bunlaragirmiyorum.Özetinözetibirkaçsonuç:ABDbugünülke vehanehalkı olarakdünyanın enborçlu, ekonomisidevasacariaçıklarveren,giderekdahaazürettiğigibi,giderekdahaaztasarrufeden,halkıgiderekdahaazkazandığıhaldekazandığındanfazlatüketimeprog-ramlanmışbirülkedir. ABDekonomisiyledünyabuhranı arasında, kâroranlarınındüşmesi ileABDhegemonyasınınçözülmesiarasındabirebir ilişkivar.Bu ikilikrize tepkiola-rakABD’desermayeninbugünedekgörülmemişölçeklerdemalileşmesiisekrizitetikleyenesasnedendir.Özetleyazmakgerekirse,sermaye grupları arasındaki rekabetin şiddetlenmesi ve sermayenin malileşmesindeki devasa büyüme, ikisi bir-den son krizin ateşleyicileri oldular. ABDhegemonyasınınyalnızekonomikdeğil,aynızamandaideolojik,siyasalvekültürel temelleri de çöküyor.ABD’nin “demokrasi”nin, zenginliğin, gelişme-nin,fırsateşitliğininevrenseltemsilcisibiryenidünyaolduğuimajıdünyahalk-larınıngözündeçokciddibiçimdesarsılmıştır.

20 Bağımsız Sosyal Bilimciler, “2005 başında Türkiye’nin ekonomik ve sosyal yaşamı üzerine değerlendirmeler/Kapitalist dünyanın hegemon gücü olarak ABD ekonomisindeki gelişmeler”, Mart 2005, (http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/Yazilar_BSB/BSB2005Mart.pdf)

85

Kriz ve Hegemonya

ABD’nin, formasyonunusoğuksavaşdönemindekazanmışenbilinçli antiko-münistlerinden,eskibaşkanCarter’ingüvenlikdanışmanı,sonABDseçimlerin-deObama’nınaktifdestekçilerindenveaynızamandadışişleridanışmanların-danolanZbigniewBrzezinskiABDtoplumunuşöyleresmediyor:

Borçluluk,dışticaretaçığı,düşüktasarrufveyatırım,endüstriyelrekabet-tegerileme,verimlilikartışoranlarındadüşme,yetersizsağlıkhizmetleri,düşükdüzeyli orta eğitim, bozulan toplumsal altyapı ve kent hizmetle-ri, açgözlübir zengin sınıf, giderekderinleşen ırk ve yoksulluk sorunu,yaygınsuçveşiddet,kitleselleşenuyuşturucukültürü, toplumsalumut-suzluğunyaygınlaşması,cinselliğinyozlaşması,görselmedyanınkitleselpropagandasının yarattığı ahlaki çürüme, yurttaşlık bilincindeki geri-lemeninsonucuolarakulusaldevletyararınaherhangibirhizmetyadafedâkarlığınanlamsızhalegelmesi,ayrılıkçıbirçoklukkültürününorta-yaçıkması,politiksisteminkilitlenmebelirtileri,giderekyaygınlaşanbirboşlukduygusu…21

ABDtoplumununörnekolmagücünügiderekyitirmesibiryana,buemperyalistsüpergüçbugüninsanlıkiçinyeniveileriherhangibirdüşünceyitemsiletmiyor.Brzezinski1989’dan2008’ekadarolandönemdeABD’ninkötüyönetildiğinibe-lirterek,ABDaleyhineişleyenönemlijeopolitikeğilimlerişöylesıralıyor:

İslamdünyasınıbaştanbaşakaplayanBatı’yakarşıdüşmanlığınyoğunlaşma-sı;patlamayahazırOrtadoğu;BasraKörfezi’ndeağırbasanİran;kararsız,nük-leersilahlıPakistan;bağlılığınıyitirmişAvrupa;içerlemişRusya;UzakDoğubirliğinikuranÇin;Asya’dadahadayalıtılanJaponya;LatinAmerika’dakipopülistAmerikankarşıtıdalga;silahsızlanmarejimininbozulması.22

Brzezinski,son20yıllıkdönemdeAmerika’nınbağlaşıklarınıbölerken,düşman-larınıbirleştirenbirsiyasetizlediğini,“korkuyusuistimal“ettiğini,stratejiksa-bırsızlıkgöstererekvekendinisoyutlayarakdiplomatikopsiyonlarınıdaralttığınıekliyor23vetümbunlarınsonucuolarak“…tarihiolarakemperyalizmkarşıtı,si-yasiolarakBatı-karşıtıveduygusalolarakgiderekAmerikankarşıtı”bir“küreseluyanış”tansözediyor.24Brzezinski,egemenlereözgübirserinkanlılıklabirçoksolcugeçineningörmediğigerçeklerigörüyor.Geriye,hegemonyanın,hemenherkesinABD’ninkesinvetartışılmazüstünlü-ğünükabulettiğiaskericephesikalıyor.Silahlanmayaayırdığıdevbütçeyle,154ülkeyeyayılmış850civarındakiaskeriüssüyle,elektronikteknolojisininsonbu-luşlarıyladonanmışsilahkapasitesiyleABD’ninbugüniçinaskeriaçıdanrakip-sizbirgüçolduğubirgerçek.

21 Z. Brzezinski, Kontrolden Çıkmış Dünya, Çeviren Haluk Menemencioğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, Aralık 1994, s. 114-119

22 Z. Brzezinski, İkinci Şans, Çeviren Yelda Türesi, Inkılap Kitap, İstanbul 2008, s.18723 Agy, s.20024 Agy. s.211

86

Yaşayan Marksizm

Stratejiuzmanlarıkağıtüzerindeçeşitlidenklemlerkuruyorlar.Rusya-Avrupa-JaponyayadaÇin-Rusya-AvrupaaskeribağlaşıklıkvegüçbirliklerininABD’yedenkbiraskerigüçağırlığıoluşturabileceğiönesürülüyor.Askeri uzmanlar, ABD’nin deniz ve hava kuvvetleri bakımından üstünlüğü-nüntartışılmazolduğunuancakkarakuvvetleriningörecezayıfvegüçlendiril-mesininzorolduğunuönesürüyorlar.ABD’nin,dünyaegemenliğiiçinihtiyaçduyduğukuvvetgösterisiniAfganistan,Irakgibiaskeribakımdanzayıfgüçlerekarşıyapması,kısacası“kolay”hedeflerseçmesigücünündeğil,zayıflığınınbe-lirtisi sayılıyor.“İmparatorluktanSonra”sıüzerineakılyürütenburjuvayazar-lar,Rusya-Avrupa-JaponyayakınlaşmasınınABD’yidengeleyecekbiraskerigüçoluşturabileceğindensözediyorlar.25ABD’ninileriteknolojiyledonatılmışaskerigücü,dikkatlerdenkaçançokönemlibirzaaftaşıyor.AmerikansilahlıkuvvetlerininteknikkapasitesideğilamaAme-rikan toplumunun kapasitesi, “sınırsız”ı bir yana, Irak benzeri birkaç cephedebirden savaşmayı kaldıracak durumda değil. Hegemonyayı sınırsız askeri güçkullanaraksürdürmeninenönemlisınırı,Amerikantoplumununkendisidir.Dev-letindenyurttaşınaborçluekonomisiyle,içindekiakıldışıeşitsizlikveyoksullukla,evrensellikiddiaveinandırıcılığınıyitirmişideolojisiyle,hedonist(hazcı)tüketimkültürüveinsanıylabutoplumçokbüyüksorunveçelişkilerbarındırıyor.Brze-zinski,“vatandaşlıkbilincindegerilemesonucu,ulus-devletyararınaherhangibirhizmetyadafedâkarlıkanlamsızhalegelmiştir”diyor.26BugünABD’dekitekzo-runluyurttaşlıkhizmeti,büyüktekellerinvezenginAmerikalılarınciddibiçimdekollandığıvergiyükümlülüğüdür.Askerlikbiryurttaşlıkgörevideğildir.“Gönül-lü”asker,maddivesosyal“özendirici”lerle,yanidüpedüzrüşvetletoplumunenaltkesimlerindendevşirilmektedir.IrakişgalindenbuyanaABDişgalordusuiçindeveABDtoplumundaolupbitenlerburadagiremeyeceğimizayrıntılıbilgilerle“Vi-etnamsendromu”nuanıştırırtoplumsaltravmalaryaşandığınıgöstermektedir.ABDIrak’ta,İran’da,Afganistan’davePakistan’dayalnızideolojiksiyasalyön-dendeğil,askeribakımdandazorlanıyor.Bunotlar,ABDaskerigücünündemutlakvesınırsızolmadığınıgörmekbakı-mındanönemlidir.Ancakbugünkügerçekdeğişmiyor:ABDsilahlıkuvvetleri-nintektek,hattatopluolarakolasırakipvehasımlarıkarşısındatartışmasızbirüstünlüğevecaydırıcılığasahiptir!Sonolarak,butürçözümlemelerdenedensepekazdeğinilenbirdurumadikkatçekmekistiyorum.ABDtoplumununçelişkisiz,uyuşuk,edilgenbiryığınolarakalgılanması;çözümlemelerinbüyükbuhranarağmen işçi sınıfının,yoksullarıngiderekkötüleşenkoşullarahep sessizce boyun eğeceklerinin varsayımınada-yandırılmasıverilidurumumutlaklaştıranyanıltıcıbiryaklaşımdır.Bununye-

25 Emmanuel Todd, The Breakdown of the American Order/AFTER EMPİRE, Translated by, C. Jon Delogu, Columbia University Press, New York, 2003, s.195

26 Brzezinski, Kontrolden Çıkmış Dünya, s. 118

87

Kriz ve Hegemonya

rine,krizinvehegemonyasavaşlarınıngidişinebağlıbiröngörüolarak,ABD’dedesınıfmücadelesininkendineözgübiçimleralarakyükseleceğini,keskinleşe-ceğini,ABDiçindekisınıfmücadelesininABDhegemonyasınınçözülüşüneetkiyapacağınıdüşünmek,buetkenideçözümlemelerekatmakgerekiyor.

VI

Hiyerarşi ve hegemonya ilişkilerinin içeriği değişiyorMarxveEngels,Alman İdeolojisi’ninbiryerindeşöyleyazıyorlar:

Siviltoplum,üreticigüçlerinbelirlibirgelişmeaşamasıiçerisinde,bireyle-rinmaddiilişkilerininhepsinibirdenkucaklar.Siviltoplum,biraşamanınticarivesınaiyaşamınıntümünübirdenkucaklarvebubakımdanda,hernekadardışarıdaulus-topluluğuolarakkendiniolurlamakveiçeridedev-letolarakörgütlenmekzorundaysada,devletiveulusuaşar…Siviltop-lum,siviltoplumolarakancakburjuvaziilegelişir;böyleolmaklabirlikte,üretiminvekarşılıklıilişkinindoğrudansonucuolanveherzamandevle-tinveayrıcaidealistüstyapınıntemelinioluşturantoplumsalörgütlenmedeherzamanaynıadlabelirtilmiştir.27

MarxveEngels’inbaşkametinlerde“siviltoplum”uburadakindenfarklıbiriçe-riktekullandıklarınıbiliyoruz.Burada,“siviltoplum”lakapitalistüretimilişkile-ri,kapitalisttoplumsalformasyonkastediliyor.“Devletinveüstyapınıntemelinioluşturantoplumsalörgütlenme”kapitalistüretimilişkilerinin,burjuvatoplu-mununörgütlenmesidir.Yukarıdakipasajda,MarxveEngelskapitalistilişkilerin“ulusdevlet”iaşacağınıöngörüyorlar.“Devlet”derkende“ulusdevlet”ikastediyorlar.Aynımetninbirkaçsayfasonrasındadevletleilgiliilginçbirformülasyondahavar:

Şu halde,devlet egemen bir sınıfın bireylerinin onun aracılığıyla kendiortakçıkarlarınıüstünkıldıklarıbirbiçim,içinde bir çağın bütün sivil top-lumunun özetlendiği bir biçim olduğundan,bununsonucuolarak,bütünkamusalkurumlar,devletaracılığındangeçervesiyasalbirbiçimalırlar.28(İtaliklerbenim-HY)

Devletbirçağınüretimilişkilerininözetlendiğibirbiçimse,builişkileriniçeri-ğindekideğişikliklerbubiçimi,yanidevletidedeğişimeuğratacakdemektir.Sınırsızvesonsuzsermayebirikiminedayanankapitalistüretimilişkilerininege-menolmasürecindeburjuvazidevletielegeçirmiş,süreçiçindedünyapazarınınoluşup güçlenmesiyle birlikte, en başından içinde taşıdığı “ulus devlet”i aşmayönündekieğilimkuvvedenfiileçıkmayabaşlamıştır.

27 K. Marx-F. Engels, “Alman İdeolojisi Feuerbach”, Sol Yayınları, Beşinci Baskı, Ankara 2004, s.11428 Agy. s. 116

88

Yaşayan Marksizm

Bugüniçindengeçmekteolduğumuz“geçişdönemi”,“aradönem”intemeleği-limlerindenbiri,sermayenin ulus devleti aşan hareketivebununçeşitlidüzeyler-deyolaçtığıyeniçelişkivegerilimlerdir.Devletsizbirkapitalizmveemperyalizmkonudışıdır.Ondokuzuncuyüzyılınulus-devletdalgası,mantığıgereği“ulusalpazar”ınin-şasına,içsiyasalyapınıngüçlendirilmesineöncelikveriyordu.Adındaki“ulus”,“ulusal”sözcüğünerağmenulus-devletesasolarakülkesel(teritoryal)vesiyasalbirvarlıktıvebudurumuylaemperyalistgereksinmelereuygunbirtemelyadaaraçoluşturmuyordu.Ulusalsermayeler,ulusçulukveırkçılıkaşısıylakendile-rini emperyalist yayılmanın gereklerine uygun aktörler durumuna getirdiler.Böylece,ulusveulus-devlettemelliburjuvaemperyalizmleriortayaçıktı:İngiliz,Fransız,Hollanda,Alman,İtalyanemperyalizmleri...29Emperyalistlerarasıreka-betveçatışmaikibüyükdünyasavaşınayolaçtı.Şimdibugelenekselulus-devletemperyalizmlerivegenelolarakdadevletlerarasıilişkilertemelindekurulmuşuluslararasıdüzendeğişiyor.Busondereceçelişkilivesürüngenbirsüreçtir.Çünküdeğişikliğintemelaktörüulus/ülke-devletlerdirveolumlusundançözümegitmeyenhersüreçgibibudasancılı,engellibiryoldazikzaklarlailerlemektedir.En başta, kapitalist üretimin, sermayenin hareketinin, artı-değerin gerçekleş-mesinin,işgücüsömürüsünündünyaölçeğinde,devletörgütlenmesininiseesasolarakhâlâülkelerölçeğindeolması,budurumunkendisiyeniçelişkilerinkay-nağıdır:Sınıfve iktidarmücadelesininoptimumsiyasalbirimiulusyadaülkedevlettir.Öteyandandünyatekelcisermayesibugünülkedevletleriekonomik/siyasalegemenliğisınırlanmışaltbirimlerolarakyenidenyapılandırmakistiyor.Tekelci sermayenin çıkarı ile “ülke çıkarı” birbirinden ayrılıyor. Emperyalistdevlet,dünyanınpaylaşımınınvegiderekdahadaartaneşitsizlikleridayatma-nınenönemliaracıolmayadevamediyor.Ancakartıkesasolarakteritoryalbiryayılmanındeğil,sermayeninzamanvemekânolaraksınırsızhareketinin,de-rinliğinenüfuzetmeetkinliğininaracıdır.Dünyanınneresinde,hangiülkesindeolursa olsun tekelci sermaye grupları arasında, ülke-devletlerle bağlı ve sınırlıolmayan,tümüylekendidinamikveinisiyatiflerinebağlıorganikbirbütünleşmegerçekleşiyor.Emperyalizminbağımlıülkedevletlerinikenditeritoryalalanın-da iktidarsızlaştırma, etkisizleştirme, bu ülkeleri sömürgeci yöntemlerle çekipçevirmeuygulamalarıilebirliktedüşünüldüğündeisebubütünleşme,öncelikliamacıkendiulusalpazarını elinde tutmakolan “ulusalburjuvazi”vb.katego-rilerin tarihe karışması anlamına geliyor.Öte yandan, ülke-devletleri yenidensömürgeleştirmekdekendiiççelişkisinidoğuruyor.Devlethâlâamagiderekazalanoranlarda,sermayeiçinkârlıolmayanekonomikalanlardaetkinlikgösteriyor;kapitalistdevletherzamangüçlükiçindekitekelci

29 David Harwey, Yeni Emperyalizm, Çeviren Hür Güldü, Everest Yayınları, İstanbul, Kasım 2004, s. 39

89

Kriz ve Hegemonya

işletmeleridestekliyor;kamuvarlıklarıbirtürilkelbirikimyöntemisayılacakelkoymauygulamalarıylatekellerepeşkeşçekiliyor;sugibidoğalkaynaklardev-leteliylemetahalinegetiriliyor;tekelcidevletkendisineaitvarlıkveişletmele-ri,kamuhizmetikavramınagirenişlevleriözelleştirirken,kapitalistişletmelerinzararlarınıyalnız içindengeçmekteolduğumuzbüyükkrizdedeğilher zamantoplumayüklemeküzerekamulaştırıyorvb.Devlet,sermayebirikimininsürekliliğinigüvencealtınaalan,sermayegruplarıarasındakirekabettetarafolan,tümbusüreçlerinyönetilmesindeönemlirolleroynayansiyasalörgütlenmeolmayadevamediyor.Yaşanmakta olan asla bir devletsizleşme süreci değildir.Yaşanmakta olan sermayenin ülke devletleri aşan hareketinin sonucu olarakdevletlerarası düzenin,hiyerarşi vehegemonya ilişkilerinin içsel yapısınınde-ğişmesidir.Tümdevletler,tekelcisermayenin,dünyamalioligarşisininistekveçıkarlarınabağlıolarakyenidenyapılanıyor.Budeğişiminiticigücü,kapitalinvekapitaliz-minnesnelgelişimininolgunlaştırdığıikibaşateğilimdir.Bir:Artıküretken sermayeninhareketiulusyadaülkedevletmekânınabağımlıolmaktançıkmıştır.Yenibir sermayebirikimsürecinegeçişin,öncekibirikimsüreciilekimizamanuzlaşarak,kimizamançatışarakilerlemesi,geçmiştenkalanilişkilerinyeniuluslararasıişbölümüyleyenibiçimlerebürünmesibaşateğiliminegemenolmahızını etkiliyor, ancakyönünüveuzunerimde sonuçyaratmasıkaçınılmaznesnelliğiniortadankaldırmıyor.İki: Kapitalizm, rekabetin ağırlıkla ülke devletler üzerinden yürütüldüğü birsermayebirikimsürecinden,ülkedevletlerinyalnızca“ülke”menşelitekellerindeğil,genelolaraksermayenin,çokuluslutekellerinrekabetkoşullarının,çıkar-larınıngözetildiğibirzeminedönüştüğübirevreyeilerliyor.Evet,sermayeninhareketiulus/ülkedevletleriaşıyor.Artıktekelcisermayegrup-larıasla“birülkeekonomisineait”,onabağımlı,oülkeylekaimdeğiller.Tersi-ne,artıkyalnızcabusermayegruplarınınsicilkaydıbakımındanbağlıolduklarıülkelerdeğil,bütünülkeler,bubüyük,çokuluslu,ulusötesisermayegruplarınaaittir.Sermaye ülkelere değil, ülkeler sermayeye aittir! Dolayısıylayalnızcadünyapazarınınvarlığıdeğil,sermayeninbüyüklüğüvehareketininvardığıdüzeydemevcutülkelerarası/devletlerarasıilişkilerzeminini aşıyor.Tekrarlayalım,“tek”,“süper”,“ultra”sermayevebukavramlarlaanlatılacak,içinde-kiçelişkilerisöndürmüşbirkapitalizmdensözetmiyoruz.Birdençoksermayeninolmadığı,bunlararasındarekabetinyaşanmadığıbirdurumkapitalizmdeğildir.Sonuçolarak,emperyalizminyenievresindekiyeniveönemliçelişkilerdenbiri,sermayeninulus/devlet sınırlarını aşanhareketi ilemevcutulus/ülkedevletlergerçekliğiarasındadır.

90

Yaşayan Marksizm

Yolaçacağısiyasalsonuçlarvesınıfmücadelesiaçısındanbizidoğrudanilgilen-direnenkritiksaptamabudur.Ulusdevletmodeliniaşanyenibirburjuvadevletmodelioluşturulanadekbugerçekdeğişmeyecek,ulusyadaülkedevletsınıfveiktidarmücadelesininoptimumsiyasalbirimiolmayadevamedecektir.Bunok-tadaherhangibirbelirsizlikyoktur.Çelişkiiseduruyor.Yukarıdaaçıklamayaçalıştığımnedenlerbuçelişkininuzun,hattâortaerimdeABD’ninhegemonyacıkonumunuonarıpgüçlendirmesiyleyadaABD’ninbu-günedekyerinegetirdiği işleviüstlenecekyenibirgücünhegemonyacıkonu-ma yükselmesiyle çözülmesini olanaklı kılmıyor. İçerik değişmiştir; ilişkilerin“hukuk”uvebiçimidedeğişecektir.Emperyalistkapitalizminbaşateğilimibudur.Bugünküdünyadurumununortayakoyduğugerçeközolarakşudur:ABD’ninyadabirbaşkaulusdevletinhegemonyası,ABD’ninvedüşünülecekherhangibirhegemonyaadayınıngücündendebirölçüdebağımsızolarak,dünyakapitalistsistemininbugünkügereksinmelerineyanıtverecekbirmodelolmaktançıkmak-tadır.Dünya sisteminin nesnel isteği bugün yalnızmevcut ülke-devletlerarasıilişkiyideğilbuilişkininbirürünüolan“hegemonyacı”devletkavramınıdaaşan,uluslararası/uluslarüstüsiyasalbiçimler,örgütlenmeleristiyor.Başateğilimleriseçmek,önümüzdekidönemdeortayaçıkacakkimizamanpa-radoksalolguveadımlarıbüyükfotoğrafiçindekiyerlerineyerleştirmek,geçicivearızietmenlerle,gelişmelereyönverendahakalıcıdinamikleriayırtetmek,mücadeleyolunuaydınlatmakiçingereklidir.Başateğilimlerin,karşıtetkiveeğilimleriçindekendinihangihızla,hangibiçim-lerde,nasılbirsüreçiçindegerçekleştireceğinibugündenbilemeyiz.Bu kayıtla, maddi ilişkilerin içeriğindeki değişikliklerin, önümüzdeki orta veuzundönemiçinkabacaikiseçeneğisivrilttiğiniöngörebiliriz:Bir;ABD’nin,buişiçingerekliveyeterlibir“dünya”savaşıiletekdevletlidünyadiktatörlüğünükurması.İki;Dünyatekelcisermayesiningereksinmelerineyanıtverecek,somutbiçimveilkelerinibugündenbilemeyeceğimizdünyaçapındakolektif,anonimbiryönetimsistemininoluşturulması.Buikinciseçeneğinde,sermayegruplarıveülkedevletlerinyarınmasabaşınaoturupuzlaşmalarıylayaşambulmasıolanak-lıdeğil.Buseçenekte,sermayegruplarıveemperyalistgüçlerarasındakisavaş-reform,entegrasyon-rekabet-çatışmaeksenlerindeki çelişkive çatışmalarınbirtürbileşkesiolarakbiçimlenebilecektir.Brzezinski“küresel istikrarınbirinci şartınınAmerikangücünedaha fazlada-yanmak” olduğunu kaydettikten sonra, dayatmacı değil, bağlaşıkların ortak-lığı ve uzlaşmasıyla yürütülen bir liderliğin “iki seçenekli” bir hegemonyayadönüşmesigerektiğini,bununiçindekendiulusalçıkarlarınınyanısıraahlâkibiradaletduygusundandatüreyenuzunvadelibiranlaşmayaihtiyaçolduğunuyazıyor.30Nevarki,busözler,neyazarınnedeönemliölçüdesözcülüğünüyap-

30 Z. Brzezinski, Tercih, Çeviren Cem Küçük, Inkılâp Kitabevi, İstanbul 2005, s. 263

91

Kriz ve Hegemonya

tığıABD’nindünyanınöteki“ortak”larlabirlikteyönetileceğibiruzlaşmayarazıolduğuanlamınahiçgelmiyor.Brzezinskişöyledevamediyor:

Ortakçıkarlardanoluşanküresel toplulukdünyayönetimi ilekarıştırıl-mamalıdır.Dünyayönetimitarihinbuevresindegeçerlibiramaçdeğildir.Amerikabağımsızlığını,ortakbirhükümetiçingereklianlaşmadanyok-sunbirdünyada,ulusalüzeribirotoriteyevermeyecektir,vermemelidir.Şuanda,ancakuzaktanidareilemümkünolabilecek‘tekdünyayönetimi’Amerikandiktatörlüğüolabilirvebudadengesizvesonderecekendiniyokedecekbirgirişimolacaktır.Dünyayönetimiyaboşbirhayalyadakâbustur.Ancakgeleceknesilleriçinciddibeklentideğildir.31

ABD’ninsavaşmadangeriçekilmesidüşünülemez.ABDhegemonyasınınçatış-masız,savaşsızbirbiçimdemasabaşındayenilenmesi,yadasona ermesiolanak-sızdır.ABDhegemonyasınınçözülmesiemperyalistlerarasıçatışmavemücadelelerikı-zıştırıyor.Bölgesel,birtarafındaemperyalistgüçlerinyeraldığıemperyalistsavaşolasılıklarınıgüçlendiriyor.Bütünbunlar,büyükbuhranınvehegemonyakrizininentegrasyonlaçatışma-nın,savaşvereformyöntemlerininiçiçeyürüyeceğinihaberveriyor.

VII

Boşluğu kim dolduracak?Emperyalist-kapitalistdünyabiryandanbuhranlauğraşırkenbiryandandaön-derlikveyönetimboşluğunubirbiçimdedoldurmanınyollarınıarıyor.Kimileri,bukrizdendeABDönderliğindeçıkılacağını,ABDhegemonyasınınbirbiçimderestoreedileceğiniiddiaederken,birçokyazarveakademisyen,buyazıda“tah-terevalli teorisi”dediğimbir yaklaşımlaboşluğun, yenibirulus/ülkedevletin/devletlertopluluğununhegemonyakurmasıyladoldurulacağınısavunuyorlar.Buyenibirtartışmadeğil.Buradabirparantezaçıpöncetartışmanıngeçmişineilişkinkiminotlardüşmekistiyorum.1970’lerdeABDhegemonyasınınkrizdeveinişteolduğu,JaponyaveAlmanya’nınekonomik alanda güçlenerek bu hegemonyayameydan okumaya başladıklarıçokçadilegetiriliyordu.GiovanniArrighi,1994’teyazdığı,Türkçe’ye2000yılındaçevirilen,değerlibilgiveçözümlemelerledolukitabıUzun Yirminci Yüzyılilehegemonyasorunsalınatarihselveteorikbirbakışgetirdi.Arrighi,bukitaptakapitalizmindoğuşzamanısayılanonbeşinciyüzyıldanbuyanaevrimvebirikimmodelleriniinceleyerek,kendideyimiyle“sistemikbirikimdairelerininkarşılaştırmalıbirçözümlemesini”

31 Agy. s.263-264

92

Yaşayan Marksizm

yaptı.“Herbiridünyaölçeğindekisermayebirikimsüreçlerininbaşlıcakurumla-rıileyapısının”birliğiylenitelenendörtsistemikbirikimdairesitanımladı:

OnbeşinciyüzyıldanonyedinciyüzyılınbaşlarınakadarbirCenevizda-iresi;onaltıncıyüzyılınsonlarındanyaklaşıkolarakonsekizinciyüzyılınsonunakadarbirHollandadairesi;onsekizinciyüzyılınikinciyarısındanyirminciyüzyılınbaşlarınakadarbirİngilizdairesi;ondokuzuncuyüzyı-lınsonlarındabaşlayanvegünümüzdekimaligenişlemeaşamasınadeğinsürenbirAmerikandairesi.32

Bu birikimdairelerine sırasıylaVenedik,HollandaBirleşikEyaletleri, BirleşikKrallıkveBirleşikDevletlerönderliketmişlerdi.33Öncekileriçindahaçok“ön-derlik”teriminiuygunbulanArrighiBritanyaveABDiçin“hegemonya”kavra-mınıkullandı.Arrighibeşyüzyıllıkkapitalistyayılmanınaynızamanda,“dünyaölçeğindesermayebirikiminintoplumsalvesiyasalortamınıdenetimaltınaal-makiçindahabüyükvekarmaşıkörgütselgüçlerledonanmışsiyasalyapılarınkuruluşuile”ilişkiliolduğunuyazdı.34Arrighi,1994’tePirenneveBraudel’eatıfla“yenibirkapitalistgelişmeaşaması-nahergeçiş(in),dünyaölçeğindesermayebirikimisüreçlerininönderliğindedebirdeğişiklik”gerektirdiğini,“kapitalistdünya-ekonomisininhâkimtepelerindemeydanagelenhernöbetdeğişimi(nin),‘yeni’birbölgenin‘eski’bölgeüzerinde‘zaferini’ “yansıttığını”, “…birnöbetdeğişikliğiveyenibirkapitalistgelişmeaşamasınagelipgelmediğimizinhenüzaçıkolmadığını”,ancakABD’nintemsilettiği ‘eski’birbölgeninyerini, ‘dünyaölçekli sermayebirikimsüreçlerininendinamikmerkezi olan “yeni” bir bölgeye (DoğuAsya) terk etmiş olması(nın)çoktanbirgerçeklikhalini”aldığınıyazdı.35Japonya,Çin,GüneyKore,Tayvan,HongKong,Singapur’danoluşanDoğuAsyaülkeleriniveilişkilerinigenelola-rak,Japonya’nındurumunudahayakındanincelediktensonraşusonucavardı:

Japonya’nındünyagelirvenakittoplamındangiderekdahabüyükbirpayıeldeetmehızınınvekapsamınınçağdaşdünyaekonomisindebireşidahayoktur.Buhızvekapsam,Japonkapitalistsınıfını,herbirisistemikser-mayebirikimisüreçlerininyeniönderleriolarakkendibüyüksıçramadö-nemlerindebulunanCenevizli,Hollandalı,İngilizveAmerikalıkapitalistsınıflarıngerçekmirasçısıbiçimindekendikategorisiiçineyerleştirdi.36

“…Japonyaönderliğiningerçektenbeşincibirsistemikbirikimdairesinedönü-şüpdönüşmeyeceği”37ninkesinolmadığınıbelirterekihtiyatlıbirdilkullanmışolsadaArrighi1994’teyenihegemongüçadayıolarakJaponya’yıgösteriyordu.Arrighi, “Amerikanbirikimrejimininkrizinin”,üçolası sonucundan söz edi-

32 Giovanni Arrighi, Uzun Yirminci Yüzyıl, Çeviren. Recep Boztemur, İmge Kitabevi, Ankara, Mayıs 2000, s. 2333 Agy. s. 3334 Agy35 Agy. s. 489-49036 Agy. s. 49437 Agy.

93

Kriz ve Hegemonya

yordu:Bir:“…eskimerkezlerin tarihingidişatınıdurdurması”,yaniABDhe-gemonyasınınbirbiçimdedevametmesi.İki:“eskinöbetçininkapitalisttarihingidişatınıdurdurmadabaşarılıolamaması”,yaniJaponyaönderliğindekiDoğuAsyasermayesinin“sistemiksermayebirikimsüreçlerindehâkimbirkonumu”işgaletmedurumunagelmesi.38

Arrighi, Türkçesi bu yıl yayımlanan Adam Smith Pekin’de kitabında, DoğuAsya’nınyenibirikimdairesininmerkeziolacağıgörüşünükorumaklabirlikteJaponyaileilgiligörüşlerinderevizyonagitti.Buradaparantezikapatıpbuyazınıntemeltezinibirkezdahaanımsatarakdevamedebiliriz:Dünyasistemininbugünküönderlikvesiyasalörgütlenmesorunubirhegemonyacıgüçdüşerken,yenisininonunyerinialmasıyalınlığındadeğildir.Öteyandan,büyükbuhranveonunlabirliktedahadaağırlaşanhegemonyakrizisürerken,dünyaekonomivesiyasetininyükselengücüÇin’inhegemonyanınelde-ğiştirmesibiçimindeolmasabilebiryenidünyadüzenininoluşmasındakiolasırolühakkındakimikısasaptamavetezlerönesürmedenbuyazıyısonuçlandıramayız.Çin,buülkeninnüfusvecoğrafyaölçeklerigibibüyükveboyutlubirkonu.Buyazıdakısavegenelsaptamalaryapmakla,kimitezlerönesürmekleyetineceğim.Önce,birparantezdahaaçıpÇintoplumununvedevletininniteliğiyleilgilinot-lardüşmemgerekiyor.Çin,belkidetarihintanıdığı,enhızlıveözgünrestorasyonsüreçlerininbirindengeçerekkapitalistdünyasistemininenönemliülkelerindenbiridurumunageldi.Çin’inkapitalistleşmesininbugünvardığıyer,buülkeninekonomikvetoplumsalbakımdankapitalizmvesosyalizmdışındabir“üçüncüyol”utemsilettiği,hızlıkapitalistdönüşümün1920’lerdeLenin’inRusya’dasosyalizmyolunda“sıçramaküzeregerilmek”metaforuylaözetlediğiYeniEkonomiPolitika’nın(NEP)bugün-kükoşullarauygunbirbenzeriolduğubiçimindekitezlerigeçersizkılıyor.Arrighi, Brenner’e dayanarak, Çin’de İngiltere’nin aksine, “pazara dayalı kal-kınmanınsınırsızbirkarakterkazanmayışının”nedeniolarak,Çin’dedoğrudanüreticilerinüretimaraçlarındankopmamasını,Marx’ındeyimiyle“ilkelbirikim”koşulunungerçekleşmemesinigösteriyor.39Bukuşkusuztarihselolaraktartışı-labilirbiryaklaşımdır.Ancak,ArrighiburadadurmuyorvebugünküÇin içinözgünamakanımcayanlışbirsaptamayapıyor:

Pazaradayalıkalkınmanınkapitalistkarakterinibelirleyenşeykapitalistkurumlarlaeğilimlerinvarlığıdeğil,fakatdevleterkininsermayeyleolanilişkisidir.Pazarekonomisineistediğinizkadarkapitalistekleyin;devlet,kapitalistlerinsınıfsalçıkarlarınatabikılınmadığısürecepazarekonomisikapitalistolmayanbirnitelikarzeder.40

38 Agy.s.2539 Giovanni Arrighi, Adam Smith Pekin’de, İngilizceden çeviren: İbrahim Yıldız, Yordam Kitap, İstanbul, Ocak 2009, s. 8240 Agy. s. 334-335

94

Yaşayan Marksizm

Çin’dedevlet,birseferdedeğilamaadımadımkapitalistpazarın,dünyakapi-talistsınıfınınvegiderekÇinkapitalistlerininçıkarınatâbikılınmıştır.Devlet,kapitalistlerin devletiolmadanöncekapitalizmindevletiolabilmekte,kapitalistbirikiminkoşullarınıoluşturabilmekte,birikimsürecininetkinöğesirolünüoy-nayabilmektedir.Gereklikoşul,kapitalistüretimilişkilerinindünyaçapındaege-menolmasıdır.Bugünbukoşulfazlasıylavar.Organikdünyapazarıvar.Çin Komünist Partisi, 1979 yılında toplanan 3. Plenum’da “sosyalist piyasaekonomisi”ne geçme kararı aldı. 2001’deÇinDünyaTicaretÖrgütü’ne girdi.2004KasımayındayapılanÇinKomünistPartisi(ÇKP)16.Kongresi’ndekapita-listrestorasyonyolundaönemlibiradımdahaatıldı.Bukongrede,kapitalistlerindepartiyeüyeolabilmesiiçingereklitüzükdeğişikliğikabuledildi.Böylece,Çin’debüyükbirhızla, kendineözgübir ilkelbirikim süreci ilerledi;toprakveemekgücümetalaştırıldı;yoksulÇin’indevrimsonrasıgururkaynağıkomünlertasfiyeedildi;aileişletmeciliğinedayanantarımyenidenyoksulköylüüretmeyebaşladı;sanayidekamusektörü,devletişletmelerininbatırılması,özel-leştirilmesi,yerliveyabancıözelsermayeileortakgirişimler(jointventure)ku-rulmasıyoluylayokedilmeyebaşlandıvb.RicharWalkerveDanielBuck’unbelirttiklerigibi,“Kapitalizmevrenselöğeleresahipbirsistemdiramakapitalizmegidenyol,tarihe,coğrafivesiyasaldurum-laragörefarklırotalarizleyebilir.Tıpkıbirvirüsgibi,kapitalizmdebiryaşamaalanı(livinghost)olmadanvarolamaz…”Ohalde,Çinkarakteristiğindebirka-pitalizmden söz edebiliriz. 41Çinkapitalist sınıfı bugelişmeve ilişkiler içindekendineözgübiçimdeoluştu.Buyeniburjuvazi,yolsuzluklarvekamuişletme-lerininyöneticiliğindenkaynaklanangücünkullanılmasıyoluylaoluşturulanilksermayebirikimiyöntemleriyleaynızamandaülkedışındakiÇinburjuvazisiyleyakınilişkileriçindegelişti.HongKong,TayvanveMakao’nunÇinliburjuvazi-leri,Çin’dekapitalizmingelişmesindeçokönemlirolleroynadılar.Üretim ilişkilerinin kapitalist bir karakter kazanması ile adı hâlâ “komünist”olanbirpartininiktidartekelindekidevletinsürmekteolmasıÇin’dekikapitalistrestorasyonunözgünveçelişkiliyönüdür.Kapitalistilişkilerinegemenolduğu,toplumun tepesinde ise bürokratikmerkezi bir devletin bulunduğu bu özgündurumunhangigerilimvegelişmelereyolaçacağıönümüzdekidönemdedahaaçıkgörülecektir.ParantezikapatıpkapitalistÇin’indurumunu,konumuzaçısındankısacaince-lemeyegeçebiliriz.SonyıllardaÇinHalkCumhuriyeti,dünyaekonomiktarihininbirdizirekorunuüstüstekıranbirgelişmekaydetti.1989-2006arasında,ulusalgeliriortalamayüz-de9.5oranındabüyüdü.2003-2006arasındahiçbiryılyüzde10’unaltınadüşme-di.AynıdönemdeÇin,ulusalgelirininyüzdeellisinitasarrufa,yüzde45-46’sını

41 Richar Walker ve Daniel Buck, “Çin Yolu”, New Left Review, 46, July/Aug 2007

95

Kriz ve Hegemonya

yatırımaayırdı.Amerika’nınbüyüyendışaçıklarıileÇin’insürekliartandışfazla-sıbugünküdünyaekonomisininbiriötekinivareden,süreklikılanbirözelliğiha-linegeldi.Çin,artık,ABD’ninenbüyükdışalacaklısıdır.Çin’in2.1trilyondolar-lıkresmirezervlerinintahminendörtteüçüdolarabağlıdır.800milyardolardanfazlasıdoğrudandoğruyaABDHazinebonovetahvillerindenoluşmaktadır.42KorkutBoratav,Çin’insonkrizinekadarolandönemdedünyakapitalistsistemi-nesunduğuyaşamöpücüğünüşöyleözetliyor:

1998-2007arasındaÇinekonomisi,baştaABDolmaküzereemperyalistsistemevedışdünyayatoplam1.1trilyondolardolayındanetkaynakak-tarmıştır.Bu,Çin’inbusüredeyarattığımillîgelirtoplamınınyüzde6’sınıoluşturuyor.Çinhalkından“esirgenen”birkaynak,ABDdevletininem-peryalistyayılmacılığınınveAmerikalılarınaşırı-israfçıtüketimininsür-dürülmesinisağlamıştır.43

Şugörüşüdeyabanaatmamakgerekiyor:ÇinileHindistan’ındünyayaaçılmasıveekonomikyükselişlerigerçekleş-memişolsaydı,sadeceişçileriçindeğil,kapitalistleriçindeneolieralizminbedelininçokyüksekolduğugörülebilirvebelkiçokkısabiruygulamadansonrabitmişolabilirdi.44

Çin,kapitalistdünyaekonomisineyedekemekgücüordusunuartırıpucuzlata-rak,Çinli işçilerinürettiğiartıdeğerinbirbölümünüemperyalistmetropollereaktararak,buyollaoralardakâroranlarınındüşmesinigeçiciolarakyavaşlatarak,dünyaekonomisinin“üretim”motoruişleviüstlenerek,biriktirdiğidövizrezerv-leriyleABDcariaçıklarınıfinanseederekpahabiçilmezkatkılaryapmıştır.Aynısüreç,doğalvekaçınılmazolarakÇin’indünyakapitalizmitarafındanasimilevebundansonrakiyaşamınıkendinebağımlıhalegetirmeanlamında,deyimuy-gunsasembiyotizeedilmesisüreciolarakişlemiştir.Eşitsizgelişmenin,arkadangelenekazandırdığıhızveavantajlara,ABD,Japon-ya,Almanya’nınarkasındangelendünyanındördüncübüyükekonomisiolma-sınarağmen45Çin,bugünekonomik,siyasalveaskeriyöndendünyaliderliğinikaldıracakbirgücesahipdeğil.Çin’indevvehâlâbakiriçpazarınınvarlığını,Çin’inkrizkoşullarındadabüyüme-sinin,aynızamandadünyakrizindençıkışındinamiğiolarakgörenlervar.Bunundünyasistemiiçinbirolanakolduğuteorikolarakkabuledilebilir.Ancakbuolana-ğınzamansal,mekansal/fizikselvesınıfsalbakımdansonderecekesinsınırlarıvar.Örneğin,bugüniçinABDileAB’niniçpazarıverilirakamlarlaÇiniçpazarınınonkatıbüyüklüğünde.Dünyaölçeğindedüşünürsek,bubüyükiçpazarıntıkanmasını

42 http://www.treas.gov/tic/mfh.txt43 Korkut Boratav, “Kapitalizmin Krizi ve Çin”, soL, 22.02.200944 Minqi Li, Yükselen Çin ve Kapitalist Dünya Ekonomisinin Çöküşü, Çevirenler: Aytül Kantarcı, Ercüment Özkaya, Epos

Yayınları, Ankara, 2009, s. 10545 2008 verilerine göre, Japonya’dan sonra üçüncü. 2009’da öteki ekonomiler küçülürken Çin büyümeye devam ediyor.

96

Yaşayan Marksizm

Çin’dekibüyümenindengelemesiolanaksızdır.İkincisi,Çin’inekonomikbüyüme-sinibutempoylasürdürmesinin,dünyaenerjivehammaddekaynaklarınınbüyükbirhızlatüketilmesine,dünyanınzatensınırlarınadayanmışolanekolojik,fizikselolanaklarınıngerialınamazbiçimdeyokedilmesineyolaçacağıkesindir.Üçüncü-sü,Çin’indünyapazarındakirekabetgücüenbaştaucuzişgücüavantajınabağlıdıramabunundadahaşimdidenkendinigösterensınırlarıvar.Biryandan,dünyaka-pitalistlerikâroranlarınıyükseltmek,birikimininönünüaçmakiçinsermayelerinibaştaÇinolmaküzereücretvevergilerinidüşükolduğucoğrafyalarakaydırırken(gelişmişkapitalistülkelerleÇinarasındakiücretaralığıkabaca20’ye1’dir)46,öteyandanÇin’inbuücretvesosyalhaklarrejiminisürdürmesininönündedeesaslıengellerdahaşimdidenuçverenişçidirenişlerivb.bulunmaktadır.Öteyandan,elindebüyükbirekonomikgücünbiriktiğiniveÇin’inbugücüustabiçimdekullandığınıgörmekgerekiyor.Çin,ekonomiveticaretindünyasiyasalgüçilişkilerindeoynamaktaolduğurolün,“şirketsatınalmanınülkeişgaletmek-tendahaucuz”olduğununfarkındadır.Krizkoşullarında,hâlâbüyüküretimka-pasitesine dayanan ekonomik gücünü kullanarak konumlarını güçlendirmeyeçalışıyor.Çin’inbugünküstratejisiikisütunüzerineoturuyor.Birincisi,sembi-yotikilişki,“aynıgemide”olmagerçeğidir.Çin’inelindebukadarçokdolarre-zervivarkenbuparanınpulolmasındanzararauğrayacağıaçıktır.Buyüzdendo-larıbatıracakbirhareketegirişmiyor.Kimizamantersinedestekleyicitutumlaralıyor.İkincisi,Çin,koşullarıiyideğerlendirerek,hemzamanıgeldiğindegemiyikaptanköşkündenbaşlayarakbatıracakamaaynızamandaöncedenhazırladığıaraçveolanaklarlabukazadanengüçlüçıkacakmanevraolanaklarınıdaelindetutmayaçalışıyor.Altınstoklarınıartırması,uluslararasıdüzlemlerde“yenibirpara”yageçmeningerekliolduğundansözetmesibuyöndekiişaretlerdir.Sonuçolarak,Çin’inABD’nin yerini alması yadadünyakapitalist sistemininkurtarıcıönderiolması,bugünkükoşulveverileraltındaolanaklıdeğil.Dünyayıtükenmenin,barbarlığıneşiğinegetirenkapitalistsisteminherşeyiyledevÇin’inyükünütaşıyıptaşımayacağı,nereyekadartaşıyacağıiseyanıtınışimdidenvere-meyeceğimizbirsoru.

VIII

Kaotik ve kritik bir ara dönemABDhegemonyasınınçözülmekteolduğunuveyerinibaşkabiremperyalisthe-gemonyaya bırakacağını ısrarla savunanlardan biri olan ImmanuelWallerste-inbile,dünyanın“anarşikveçokkutuplubirbelirsizlikdönemine”girmesininABD’ninsonbirçabaylahegemonyasınıdevamettirmesiveÇin’inABD’ninye-rinialmasıseçeneklerinegöredahagüçlübirolasılıkolduğunuyazdı.47

46 Agy. s. 15147 Immanuel Wallerstein, “Whose Century is the 21st Century?”, Commentary No. 186, 1 Haziran 2006

97

Kriz ve Hegemonya

Kaotikbirdönemdengeçiyoruz.Dünyaçapındabirhegemonya,önderlik,dene-timboşluğu oluşuyor.Sisteminkendisinikısazamandaonaramayacağıbirçöküşyaşaması,yadabirtoplumsaldevrimlekapitalizminyıkılmasıdışındakiolasılık,kapitalizmineskiilke,norm,ilişkiveyöntemleriylekalınanyerdenyoladevametmesideğildir.Egemensınıfeskisigibiyönetemiyor;yönetemeyecektir.Yaşamiseboşluktanımıyor.ABDhegemonyasınındağılmasıylaoluşacakboşlukyakınerimde,ABD’ninyerinibirbaşkasüpergücünalmasıyladoldurulacakgibigörünmüyor.Çokdahabüyükolasılık,boşluğuniriliufaklıbirçokgüçtarafın-dandoldurulmayaçalışılacağı,küçükamaetkili/silahlıgüçlerinyaşamvegeliş-mealanıbulabileceğitamanlamıyla“kontroldençıkmışbirdünya”dır.Böylebirdünyada,varolan,ancakkenditopraklarıüzerindeegemenliğiciddibiçimdeaşı-nanülkedevletordularınınneolacağı,neyapacağıüzerindedurulmasıgerekenciddibir sorundur.Bu,kendisini şimdilik en somutbiçimdeçözülmekteolanPakistandevletiveonunnükleersilahlarasahipordusuörneğindegösterenamaönümüzdekidönemdebaşkacoğrafyalardadaolabilecekbirgelişmedir.Ulus/ülkedevleteaidiyetbağızayıflayanözerksilahlıkuvvetlerkaotikdöneminolasımanzaralarındanbiriolacakgibigörünüyor.Dönemaynızamandakritiktir.Çünkübuevredesorununtarafıolanöğelerinatacağıheradım,girişeceğihereylemyolaçacağısonuçlarbakımındanolağanzamanlardakinden daha farklı, kimi zaman yaşamsal sonuçlar doğuracaktır.Teorikolasılıklardanhangisiningerçekleşeceği,nesnellikle ilişkileri içindeçokfarklısonuçlarayolaçabilecekbuadımveeylemlerebağlıdır.Kaotikbirevrede,doğrubirdurumçözümlemesiyaparak, gerçekeğilimveilişkileriseçmek,geliş-meninyönünükavramak,güçleribunagöreseferberetmekdevrimciamaçveeylemlilikaçısındankritikönemdedir.Enbaşta,buhrankoşullarındaçözümünsınıfmücadelesiyöntemlerindearana-cağınısöylemek,bugünsınıfmücadelesininhâlâgeçerlibirimiolanülkedevlet-leriçinde,ABD’denÇin’eiççatışmavesürtüşmelerinyoğunlaşacağıanlamınageliyor.Bugünkügüçdengeleriiçinde,bu,emperyalistmetropollerbaştaolmaküzere,tümdünyadaekonomikşiddetle,siyasalşiddetiniçiçegeçeceği,milliyetçi,otoriter/faşizanrejimlereyönelişdemektir.FrancisFukuyama,“Tarihinsonu”derkenacele etmişti. “Devlet İnşası”derken (2004)kapitalist sistemaçısındanisabetli bir öngörüde bulundu. Devletin nerede küçültülüp, nerede büyütü-leceğinindoğruayırt edilmesigerektiğininaltını çizdi.48 “Zayıfyadabaşarısızdevletlerindünyasında,güvenliğeduyulanihtiyaçla,bukurumlarınbuihtiyacıkarşılamabecerisi arasındaki açı”yadikkat çekti.49En etkin çözümün “tekbirhiyerarşikörgütünsınırlarıiçindetoplanması”olduğununaltınıçizdi.50Yeniden“devlet”dedi.

48 Francis Fukuyama, Devlet İnşası, 21. Yüzyılda Dünya Düzeni ve Yönetişim, Türkçesi: Devrim Çetinkasap, Remzi Kitabevi, İstanbul, Mart 2005, s. 17

49 Agy. s. 13950 Agy. s. 61

98

Yaşayan Marksizm

Ekonomikçöküşünönlenemediği,toplumsalyaşamınyalnızşiddetledeğil,yü-rüyen/işleyenbirekonomik/toplumsalrutinledenetimaltınaalınamadığıkoşul-lardanelerolacağınıöncedenkimsekestiremez.Ekonomik,ideolojiksiyasaltemelleriçözülen,ancakşimdilikdengelenemezas-keriüstünlüğüsürenABD,bugücükullanarakkonumlarınıkorumakiçindenelindengelenherşeyiyapacaktır.ABD,“önleyicivuruş”doktrininenönemlive ilkuygulamaalanıolanIrakveAfganistan’daistediğisonuçlaraulaşamadı.Bugünhâlâdünyanınbirçokyerineaskeri açıdan egemenolma, o ülkelerdeki rejimleri devirme gücü var.Ancak,birçokABDideologvestratejistininortaklaştığıüzere,baştaIrakveAfganistanolmaküzerebuülkelerdeyandaşveistikrarlıdüzenlerkuracakideolojik-siyasalgüçveprestijesahipdeğil.Kaotikdöneminyarattığıboşluğunenaçıkgöründüğüyer160milyonluknü-fusuyla, nükleer silah gücüyle ABD, Taliban ve Hindistan arasında sıkışmışPakistan’dır.Obama’nınIrak’tanAfganistan’agüçkaydırmasınınaltındadaPa-kistansorunuvar.ABD’ninIrak’tançekilmesinasılolursaolsunyeniboşluklaryaratacaktır.ABDstratejistlerininkendiaralarındayaptığı,metinlerineulaştığımıztartışma-lar,ABD’ningenelolarakOrtadoğu,özelolarak İsrail siyasetlerinde temelbiryönveittifakdeğişikliğianlamınagelmesedekimirevizyonlaragideceğininişa-retleriniveriyor.Tümbunlaryenidönemdekiemperyalistpaylaşımveöbekleşmelerindefarklıola-cağınıgösteriyor.Bubakışla,önümüzdekidönememperyalistgüçlerin“ABDhege-monyasınatabiolanvekapitalizminanakaralarıüzerindeyükselenABD-İngiltere,Avrupave Japonyabloğu ileÇin,Rusyave İran’ınçevresindeyeni şekillenmeyebaşlayanblok”51biçimindesaflaşacağıöngörüsünüfazlakategorikbuluyorum.Sonkrizlebirliktedünyasisteminineskimatriksleriyerindenoynamış,sistemzeminin-dekiyarılmalar,gelenekselsaflaşmaeksenlerinideyataklarındançıkarmıştır.Büyükbuhranınderinleşereksürdüğü,tekveorganikdünyapazarınınbileşen-leriolarakaynıgemideolan, ancak tarihsel/ekonomik (eşitsiz)gelişmişlikdü-zeyleri, varoluşbiçimleri, buhrandan etkilenmedereceleri, “çözüm”ve “çıkış”perspektiflerifarklılaşanbüyükgüçlerarasındakiilişkilerinentegrasyon-çatışmagelgitindeseyrettiğikoşullarda,paylaşımkavgasıile“küreselreform”arayışlarıaynısüreciniçiçedevinenfarklıyüzleriolarakyenibiçimleralıyor.Bizedüşen,nekadarsüreceğinişimdidenkestiremeyeceğimizbukaotikaradö-nemin,egemenlerarasındayarattığıçatlaklardanveyarattığıfiiliiktidarboşluk-larındanyararlanarakkrizkoşullarındatutuşmasıkaçınılmazantikapitalistisyanateşlerini,insanlığınkapitalizmdenkurtulacağıbiryangınabüyütmektir.

51 Bknz. Ümit Tanışır- Ali İleri “Sermayenin sonsuz birikim sürecinin somut tarihsel ifadesi olarak dünya pazarı”, ….., s.

99

Kriz ve Hegemonya

Kapitalizm,yolaçtığısorunlarevrenselortakbiraklızorunlukıldığıölçüde,on-larıdenetimaltınaalamayanbirdüzendir.İnsanlığınevrenselyoksulluğuveyoksunluğukapitalizmintarihselsınırlarınınenözlüifadesidir.Merkezindesonsuzkârgüdüsününbulunduğu,toplumsalge-reksinimkavramındanboşanmışdoğrusalüretimmantığınındünyayıiçinesü-rüklediğiyaşamsalsorunlarınüstesindenancakevrenselortakbiraklıhareketegeçirmeyetisinesahipbaşkabiruygarlıkgelebilir. Bu uygarlık komünizmdir. 31Temmuz2009

101

Sermaye Çağının Sınırları

Kenan Kalyon

EricHobsbawm,Kısa 20. Yüzyıladlıçalışmasınınsonunda,kendisinin“krizonyılları”dediğigeçenyüzyılınsonlarınınsayısızbelirsizliğivehercümerciiçinde,birtarihçigözüyle,bazıeğilimlerisaptamayaveböylecegelecekhakkındakesti-rimlerdebulunmayaçalışır.Saptadığıbazıeğilimlerisıraladıktansonra,konuyuşöylebağlar:

Cehaletimizin ve ayrıntılı sonuçların belirsizliğinin oluşturduğu kesifbulutunaltında, yüzyılı biçimlendiren tarihsel güçlerin işlemeyedevamettiğini biliyoruz.Geçmiş iki ya da üç yüzyıla hakimolan kapitalizminkaydettiğigelişmenindevasaekonomikvetekniksürecininelegeçirdiği,kökündensöktüğüvedönüştürdüğübirdünyadayaşıyoruz.Bununadin-finitum(sonsuzakadar-ç.n.)süremeyeceğinibiliyoruzyadaenazındanböylebirtahmindebulunmakaklauygundur.Gelecek,geçmişinbirdeva-mıolamazvegerekdışsal,gerekseiçselolaraktarihselbirkriznoktasınaulaştığımızı gösterenbelirtiler var. (...)Dünyamızhemdışahemde içedoğruinfilaketmetehlikesiylekarşıkarşıyadır.1

Besbelli,Hobsbawmherhangibirkrizdendeğil,birtarihselkrizdensözediyorvekapitalizminsınırları-kendisininhemiçselhemdedışsalolduğunusezinlet-tiğisınırları-sorununaanıştırmadabulunuyor.Aslında,Hobsbawm’ınMarksist bir tarihçi sezgisi ve içgörüsüyleulaştığı var-gıya,ErnestMandel,Marx’tanberiihmaledilegeldiğinidüşündüğübirgörevi;kapitalizminhareketyasalarınınveçelişkilerininserencamınısınıfmücadeleleribağlamındaizlemegörevinisırtlandığıGeç Kapitalizm’dezatenulaşmıştı:

Kapitalistüretimilişkilerininbunalımıgenelbirtoplumsalbunalımola-

1 E. Hobsbawm, Kısa 20. Yüzyıl: 1914-1991, çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1995, s. 666

102

Yaşayan Marksizm

rakgörülmelidir–yanitümgeçkapitalizmçağıboyuncaişleyentümbirtoplumsalsistemveüretimtarzınıntarihselgerilemesiolarak.Buklasikaşırı-üretimbunalımlarıileneözdeştirnedeonlarıdışlar.2

Sermayenin yüzleşmeye başladığı ekolojik kısıtlara sıkça dikkat çekmekle bir-likte,esasolarakonuniçselsınırlarınaodaklananMandelilehemiçselhemdedışsal sınırlar imasında bulunanHobsbawm istisnai örnekler değil. Daha ya-kınzamanlarda,PaulBurkett,buiçselvedışsalsınırlarayrımını,kendisinindeMandel’ehakvererekvarkabulettiği“kapitalistilişkilerintarihselkrizi”nidahagenişvegörecefarklıbirçerçevedeyorumlayarakaşmayaçalıştı:

Bu tarihsel sınırlar,Marx’ın işaretetmişolduğuaşırıbirikimve serma-yeninkarlılığınınazalmasıyönündekieğilimlerdendahafazlasını içerir.Busınırlar,kapitalist ilişkilerin,kar içinüretimile insan ihtiyaçları içinüretimarasındakiyapısalçelişkisinintarihselolgunlaşmasıolangenelbirkrizinidekapsar.Sözkonusuçelişkibirçokbiçimalır,bubiçimlerbiri-kimkrizlerinideiçerir,ama,sadecebukrizlerdenibaretdeğildir.Çevrekrizlerinikapitalistilişkilerinbutarihselkrizininbirparçasıolarakincele-meklekapitalizmdenkomünizmegeçişteekolojikçatışmalarınoynayaca-ğıpotansiyelrolgörülebilir.3

Vurguyu içsel ve dışsal sınırları tek bir çerçeve içinde kaynaştırmaya kaydır-maklabirlikte,Burkett’inyaklaşımınıntemeldeMandel’inkiileörtüştüğüaçık:Biröngörüveprojeksiyonolarakdeğil,somutvekarşıkarşıyakalınanbirsorunolarakkapitalizmin sınırlarından,bu sistem tarihselbirkriz evresinegirmişsesözedilebilir.Bu tarihselkrizinpekçokdışavurumuve tezahürüolabilir amaobunlardanherhangibirineindirgenemez.Kapitalizmböylebirevreyegirmişdurumdadır.Buyazıdapaylaştığımızveçeşitliyönleriyle irdeleyipaçımlamayıdeneyeceğimizyaklaşımdabudur.İçselvedışsalsınırlarbahsinde,farklıdüşünenlerdeyokdeğil.Örneğin,GillesDeleuzeveFelixGuattari,genelleşmişmetaüretimininmantığınıniçindenba-kıldığında,yayılmasıvederinleşmesiboyuncakapitalizminkarşılaştığıhersınırıve engeli yerinden etmeyemuktedir olduğu, ama eninde sonundadoğal veyadışsalbirsınıratoslayacağıgörüşündedirler.Hakeza,kapitalizminsınırlarıetrafındakitartışmanınkendisinedeğilsebile,içe-riğinevesürdürülüşbiçimine,kantarıntopuzusermayeninhareketyasalarınavediyalektiğinekaydığı,böylece iktisadibelirlenimciveyakıyametçibirgeçişbek-lentisinedavetiyeçıkarıldığıvebununuzantısıolarakkapitalizmdenkomünizmegeçişingerçeksüreçleri,dinamikleri,öncüllerivehepsindenönemlisidekurucupratiklerigölgelendiği iddiasıylasoğukbakanlaryadaitirazedenlerdevar.SonzamanlardapekçokçalışmasıTürkçe’yeçevrilenAntonioNegribunlararasında:

2 E. Mandel, Geç Kapitalizm, çev. Candan Badem,Versus Kitap, İstanbul, 2008, s. 751-523 P. Burkett, Marx ve Doğa: Al-Yeşil Bir Perspektif, çev. Ecüment Özkaya, Epos Yayınları, Ankara, 2004, s.215

103


Pekikomünizmnedir?Komünizmdiyeadlandırdığımız“buenüstüre-timtarzına”geçişnasılolacaktır?Busorunaverilengelenekselyanıt,ko-münizmin sermayenin diyalektiğine içsel, biricik bir süreç olduğudur.Komünizm, sermayenin antagonist gelişmesi tarafından yaratılan birfelaketin,bir sıçramanınötesiolarakalgılanır.Geçiş sorunu,bu türbirkomünizmtanımınınarkasındayokolmuşvekomünizmtanımıdakapi-talistgelişmeninkarşısındabiraşkınlıkolaraksunulmuştur.4

Amaöyleanlaşılıyorki,Negri,sınırtartışmalarınakategorikolarakkarşıdeğil.Aksihalde,İmparatorluk’taRosaLuxemburg’unbukonuylaveemperyalizmleilgiligö-rüşlerinden,onlarıkendisinin “yadünyakomünistdevrimiyada imparatorluk”tezinesoğurmayaçalışarakcömertçeyararlanmazdı.O,sınırtartışmalarınınçoğu-nunaşırınesnelciolduğu,proletaryanınsermayeyesınırdayatmaveyasermayeninsınırlarınıyakınaçekmekapasitesiniesgeçtiğive“geçiş”sorununumerkezineal-madığıkanaatindedir.Sorununbuyanınaaşağıdayerigeldikçedöneceğiz.

Tartışmanın Dünü BugünüAslında, Marksist hareket saflarında, kapitalizmin sınırları hakkındaki tartış-manınneredeyseyüzyıllıkbirtarihçesivar.Amadahaeskitarihliolanlarıyakıngeçmişinvegünümüzüntartışmalarıilekarşılaştırdığımızdabazıfarklılıklarvevurgukaymalarıhemengözeçarpar.Geçmişte esas itibarıyla sermayenin içsel sınırlarıüzerindedurulurken,günü-müzedoğruyaklaştıkçadışsalsınırlarkonusunundagiderekdahabelirginbi-çimde ilgiyemazharolduğunugözlüyoruz.Dahaeski tarihli tartışmalar,dahaziyadesiyle kapitalizmin geleceği ve ömrü ile ilgili birer projeksiyonmahiyetitaşırken,günümüzdekapitalizminkendisınırlarınayaklaşmaktaveyabunlarlayüzleşmekteolduğutespitigiderekyaygınlaşanbirkabuledönüşmektedir.Geç-miştesermayeniniçselsınırlarıdahaçokMarx’ınyenidenüretimşemalarındanhareketle,dolayısıylaüretkenlikarttıkçadahayakıcıbirsorunhalinegeleneksiktüketimeğilimivekapitalizminoransızlıklarlabaşedebilmekabiliyetiboyutla-rıylairdelenirken,günümüzde“kâroranlarındaeğilimseldüşüşyasası”vebunutelafiedenkarşıetkenlersorunsalıtartışmalarınodağınayerleşmişdurumdadır.Dahaerkentartışmalarınbirbölümüne,tekelciaşamayageçişlebirliktekapitaliz-minbirdurgunlukevresindegirdiğivedolayısıylaüreticigüçlerdebundanböyleanlamlıbirgelişmesağlayamayacağıvarsayımıdamgasınıvururken,sonrasında,kısmengelişmelerintersinikanıtlaması,kısmendebumuhakemetarzınınkarşıtgörüşteolanlarcaçürütülmesinedeniylebuvarsayımhemenhementerkedildi.Aralarındakibufarklılıklararağmen,başkabirbakışaçısıylavebenzerliklerinegöre,dündenbugünesüregelensınır tartışmalarınıbaşkabir şekilde tasnifet-mekdemümkün:Sorunu,harekethalindebirçelişkiolarak,sermayeninaştığı

4 A. Negri, Marx Ötesi Marx, çev. Münevver Çelik, Otonom Yayıncılık, İstanbul, 2006, s.238

104

Yaşayan Marksizm

her engelden sonra durmaksızın daha büyüklerini kendi karşısına dikmesi veböylecekapitalistüretimilişkilerininbütünçelişkileriningiderekşiddetlenmesiminvalindeortayakoyanlar ilebununlayetinmeyipbazıelle tutulurve somutsınıryadaeşiklerdendesözedenler.Örneğin,Mandelsomutvehatta“mutlak”birsınırdansözedenlerarasındadır:

Buradakapitalistüretimtarzınınmutlakiçlimitineulaşmışbulunuyoruz.Bumutlak limit, neRosa Luxemburg’un inandığı gibi, dünya pazarınatamkapitalistnüfuzda(yanikapitalistolmayanüretimalanlarınıntasfi-yesi)yatarnedeHenrykGrossmann’ın inandığıgibi,yükselenbirartı-değerkitlesiylebileolsabirikmişsermayeyedeğerkazandırmanınnihaiolanaksızlığındayatar.Oartı-değerkitlesininkendisininmekanizasyon-otomasyonunnihaiaşamasındacanlıemeğinüretimsürecindensilinme-sininbirsonucuolarakzorunluolarakazalmasıolgusundayatar.Kapita-lizmsanayive tarımınbütününde tamotomasyonluüretimleuyuşmaz,çünkübu, artı-değeryaratımınave sermayenindeğerkazanmasına izinvermezartık.5

Marx’ınkonuyayaklaşımı,ilkin,sermayeninhareketyasalarınınhenüztamola-rakkeşfedilmediğidönemde,örneğin,Komünist Manifesto’da,birincisinedenkdüşer:

Pekiburjuvazibukrizlerinasılatlatır?Biryandabirüretkengüçlerkitlesi-nizorlayokederek,diğeryandayenipazarlarfethederekveeskipazarlarıdahafazlasömürerek.Yani,dahayaygınvedahayıkıcıkrizlerinyolunuaçarakvekrizleriönlemearaçlarınıazaltarak.6

Amadaha sonraları, çok farklı soyutlamadüzeylerinde,değişikpencerelerdenbakarak ve bazen deNegri’nin çok üzerinde durduğu düpedüz “geçişsel” birperspektiflebizebirdizieşiktensözedervebirufukturuyaptırır:Eşik,kahser-mayeninkuşaklarboyusürendisiplininedeniyleevrenselçalışkanlığınartık“ser-mayeninmahmuzu”naihtiyaçduymayacakgenelbiralışkanlığadönüşmesidir;kahbilimin,doğagüçlerininvebirikmişölüemeğingörülmemişvemuazzambirbileşimininüretiminhizmetinekoşulmasınedeniylecanlıemekhırsızlığınınpeksefilbirtemeledönüşmesidir;kahkatlanılmazhalegelenbiryabancılaşmasürecinekarşıbirisyanveyenidentemellükhareketininsaatiningelmesidir;kahdeğerinvedeğişimdeğeriningittikçebüyüyentoplumsalservetiifadeetmekaçı-sındatamamenkullanışsızaraçlarıhalinegelmesidir;kahsermayeninkendiev-rensellikiddialarınınaltındakalmasıdır;kahözgürvebelirlenimsizfaaliyetibirazınlık içindeğil,bütün insanlık içinmümkünkılanbüyükbir toplumsalboşzamanınaçığaçıkmasıdır;kahsermayeninuygarlaştırıcıvetarihselmisyonları-nıntersinedönmesidir;vb.

5 E. Mandel, Geç Kapitalizm, age., s.278-796 K. Marx-F. Engels, Siyasi Yazılar içinde, çev. Ahmet Fethi, Hil Yayınları, İstanbul, 2004, s. 29-30

105


Yerigeldiğiiçindeğinmedengeçmeyelim.Kapitalizminişleyişi,gelişimi,evrimivesermayeniniçselsınırlarıylailgiligeçmiştekiincelemevetartışmalarınönemlibirbölümü,Mandel’indeısrarlaüzerindedurduğugibi,Marx’ınyenidenüretimşemalarınınyanlışvetekyanlıkullanımıvebunlarınaslındaneiçintasarlandığı-nınanlaşılamamasınedeniylehatalıçıkarsamalarlasonuçlanmıştır:

Marx’ın yeniden üretim şemaları onun kapitalizm analizinde yakındantanımlanmış ve özgül bir rol oynarlar ve onlar yalnızca tek bir sorunuçözmekiçintasarlanmışlardır,okadar.Onlarınişlevi,ekonomikyaşamınmilyonlarcailgisizalışsatışkararıncabelirlendiği“saf”birpiyasaanarşi-sinedayananbirekonomiksisteminnedenvenasılsüreklikaosavetop-lumsalveekonomikyenidenüretimsürecindekikesintilereyolaçmadığı,fakatbununyerinegenelde“normal”–yani(Marx’ınzamanında)yediyadaonyıldabirpatlakverenbirekonomikbunalımşeklindekibirbüyükçarpışmaile-işlediğiniaçıklamaktır.7

Mandel haklı.Marx’ın yenidenüretim şemaları, çok sayıda sermayenin çeliş-kilerle yüklü, eşitsiz vedolayısıylaorantısızhareketinin, geçiciolarakve zorlaerişilmişdengeuğrağınınbirsoyutlamasıdırlaraslında:

Ayrıca, tüm dengelemeler raslansaldır ve ayrı ayrı alanlarda kullanılansermayeoranlarısürüpgidenbirsüreçtehernekadareşitlenirsedebusü-recinbirtürlüsonaermeyenvarlığı,aynıbiçimde,süreklibiroransızlığınvarolduğunugösterir,kibuoransızlıksürekliolarakvesıksıkdaşiddetledüzeltilir.8

Evet,buşemalarbize,saf kapitalistbiruzamda-kibubiridealizasyondur-dahi,bütünçelişkilerinerağmensermayeçevriminintamamlanmasının,sermayeningerçekleştirilmesinin,yanideğerlenmesininvedegenişletilmişyenidenüreti-mininmümkünolduğunusöylerler.AmabundanRosaLuxemburg’unortayaattığısorunun-kapitalizmdışıveöncesibirçevreninvarlığıveyayokluğusoru-nunun-önemsizolduğusonucu,hiçbirşekildeçıkarılamaz.Zirabuçevre,tarihboyuncakapitalizmeçelişkileriniyumuşatmaveyaihraçetme,birtakımdışsal-lıklardanazamiölçüdeyararlanma,sıkışmalarınıilkelbirikimsüreçleriniyeni-denveyeniden,amaartıkaslideğildetamamlayıcıbirişlevledevreyesokarakaşma,büyüktoplumsalgerilimlerigöçlerlehafifletmevemekansalkaçışındahabaşkaolanaklarınısundu.Diğeryandan,buşemalarasankikullanımdeğerlerininmübadelesinedayalıbirtakasekonomisindeyaşıyormuşuzgibimuameleetmek,bağımsızbirdeğişkenolarakparanın,hemgeneleşdeğerhemdeödemearacıvasfıylabarındırdığıçe-lişkileritahliledahiletmemek,kredininrolünü-krizlerihemöteleyipsündürenamahemdeağırlaştıranrolünü-layıkıylatakdiredememek,değeryasasınınher

7 E. Mandel, Geç Kapitalizm, age., s.498 K. Marx, Artık-Değer Teorileri İkinci Kitap, çev. Yurdakul Fincancı, Sol Yayınları, Ankara, 1998, s.473

106

Yaşayan Marksizm

şeyolupbittiktensonravedolaşımalanındolayımındangeçmişbiçimdehük-münüicraetmesinedeniyleçeşitlisektör,işkoluvekesimlerineşitsizgelişimininsermayedüzeninintipikbirözelliğiolduğunuunutmak,isteristemezkapitaliz-mindengeleyicidinamiklerininabartılmasısonucunudoğurur.Ancak,günümüzdetartışmanınodağınınyenidenüretimşemalarındankâroran-larındaeğilimseldüşüşyasasınadoğrukaymışolmasının,bütünihtilaflarıortadankaldırmayayetmediğinidebelirtmekgerekiyor.Zirahemyasaçokfarklıyorum-larakonuolmaktadırhemdebütünöneminerağmen,uygunbirbağlamayerleşti-rilmediğitaktirde,buyasayatanınanöncelik,yinekolaylıklakapitalizmintarihselbunalımınınteknedenlivedolayısıylaeksiklibiraçıklamasınakapıaralayabilir.

Genel Bağlam Bugirizgahtansonra,şimdiiçindengeçmekteolduğumuz“buhran”vesilesiyle,kapitalizmin sınırları sorununu çeşitli açılardan irdelemeye, tarihselmaddeci-liğinMarxtarafındanEkonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’yaÖnsöz’deformüleedilenenönemliveiyibilinen“yasa”sıilebaşlayabiliriz:

Gelişmelerininbelirlibiraşamasındatoplumunmaddiüreticigüçleri,ozamana kadar içinde hareket ettiklerimevcut üretim ilişkilerine, ya dabunlarınhukukiifadesindenbaşkabirşeyolmayanmülkiyetilişkilerinetersdüşerler.Üreticigüçleringelişmesininbiçimleriolanbuilişkiler,on-larınengellerihalinegelirler.Ozamanbirtoplumsaldevrimçağıbaşlar.9

Bupasajın,üzerindeçoktartışılanveözellikleEkimDevrimininbir“erkendo-ğum”olduğuiddialarınadayanakoluştursundiyesıkçabaşvurulanbirdevamıdavar:

(...)İçerebildiğibütünüreticigüçlergelişmedenönce,birtoplumsalolu-şumaslayokolmaz;yenivedahayükseküretim ilişkileri,bu ilişkilerinmaddivarlıkkoşulları,eskitoplumunbağrındaçiçekaçmadan,aslagelipyerlerinialmazlar.10

EkimDevrimininbir“erkendoğum”olduğuiddiaları,aslındakonumuzladolay-lıbiçimdeilgili.Oyüzden,birparantezihakediyorlar.Bugünden ve sonuçlardan bakıldığında iddia sahipleri haklı gözüküyor. Amaçoğukezolduğugibi,birçoknedenlebugörünüşaldatıcı.İlkin,bizzatLeninveBolşeviklerRusya’nıngeriliğininaltınıbirçokkezçizdiler;gerçekleşmesihalinde,birAlmanDevrimininRusya’yıheraçıdanikinciplanadüşüreceğinidefaatlebelirttiler.İkinci olarak, iddia sahipleri, kapitalizmin sosyalizme geçiş için olgunlaşmasıtespitinin,Lenindahil,döneminMarksistleritarafındantekbirülkeyebakarak

9 K. Marx-F. Engels, Seçme Yapıtlar I. Cilt içinde, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara, 1976, s.60910 Age, s.610

107


değil,dünya-tarihselbirdeğerlendirmeyedayanarakyapıldığıgerçeğinigözardıediyorlar.Üçüncüsü,LeninveBolşevikler,aynınedenleRusDevriminedünyadevrimininateşleyicisigözüylebaktılar.EkimDevriminiizleyenbüyükdevrimcidalga,in-sanlığınşuanakadarbirdünyadevrimineençokyaklaştığıdönemiimler.Dola-yısıyla,Lenin’inbeklentisitemelsizbirfantezideğildi.Dördüncüsü,budönem,aynızamandadünyaproletaryasınınsermayedenko-parakveyayerineveülkesinegöreondanderecedereceözerkleşerekbirtarihselözneolmapotansiyellerini,şuanakadarenyaygınvezenginbiçimdesergile-diğidönemdide.Kapitalizminsonrakitarihibudönemindamgasınısilinmezbiçimdeyedi.Beşincisi, tarihselmaddeciliğinMarxtarafındankeşfedilenyasaları,devraldık-larıkoşullariçindekenditarihlerinikendileriyapaninsanlarıdaimavepeşinenvarsayar;buyasalar,onlarınbilgisinesahipinsanlarataletiçindekendieşrefsa-atleriningelmesinibeklesinlerdiyeformüleedilmedi.Aksihalde,sadeceEkimDevriminedeğil,Parisproletaryasının1848HazirankalkışmasınaveKomün’ederahatlıkla“erkendoğum”denilipçıkılabilir.OysaMarx,yenilmişbileolsalar,budevrimleretamamenfarklıbirgözlebakıyordu.Çünkü,burjuvadevrimler-denfarklıolarak,proleterdevrimler:

...durmadankendilerinieleştirir;süreklikendiseyirleriiçindekendilerinikesintiyeuğratır;yenidenbaşlamakiçingörünüştebitmişegeridöner;ilkgirişimlerininyetersizliklerini,zayıflıklarınıveönemsizlikleriniacımasız-cayerer;hasımlarınısırftopraktanyenibirgüçalıpkarşılarınadahade-vasaçıkabilsindiyeyeresermişgibigörünür;zamanzamankendiamaç-larınınbellibelirsizbüyüklüğündenirkilirler;takihertürlügeridönüşüolanaksızlaştırandurumyaratılıncayavebizzatkoşullarşunuhaykırınca-yakadar:

HicRhodus,hicsalta!11

Altıncısı, olayların sonraki seyri “ya sosyalizmyabarbarlık” tespitininabartılıbirfelakettellallığıolmadığınıziyadesiylekanıtladı.Evet,kapitalizmgelişmesiniveatılımlarınısürdürdü,amainsanlığaçokyüksekbirfaturaödetmekpahasına.Yanivakitsizlikiddiasınıevirtiptersineçevirmekdemümkün:EkimDevrimimi“erkendoğum”du,yoksadünyadevrimimigecikti?Parantezikapatıpdevamedersek,alıntınınikincibölümü,birincisininbirbaşkadille,vurgununbukezüreticigüçlerdentoplumsaloluşumlaraveüretimilişki-lerinekaydırılmasıylaaçımlanmasıdıraslında.Aralarındabirtutarsızlıkyok.Birtoplumsaloluşum,içerebileceğiüreticigüçlerbakımındankendikaplamınaeriş-tiğioranda,üreticigüçlerinmülkiyet ilişkilerinceketlenmesideaynıderecede

11 K. Marx-F. Engels, Siyasi Yazılar, age., s.85

108

Yaşayan Marksizm

şiddetlenir.Hakeza,“yenivedahayükseküretimilişkileri”,onların(veburayadikkat)hiçyoksa“maddivarlıkkoşulları”eskitoplumunbağrındaveyayarıkla-rındapeydahlanmadaneskiyegalebeçalamazlar.Öyleya,dahaüstüntoplumsaloluşumtamameniradi,ihtiyarivekeyfitercihlerlekurulacakveyagöktenzem-billeinecekdeğil.Bütünüretim tarzları, tarihsel gelişmeninve toplumsal evrimin çeşitli fazları-nınarkadabırakılanbütüntipikevreleribakımındangeçerlibirgenellemeveyasoyutlamaolmaklabirlikte,buvecizveözetifadelerineniyifeodalizmdenkapi-talizmegeçişiçinaçıklayıcıbirçerçevesunduğutartışmagötürmez.Budagayetdoğal.Zira,geçmişsözkonusuolduğunda,“yasa”kendievrenseldoğrulamasına,tarihinilkkezgerçektentümleşikbirinsanlıktarihihalinegelmeyebaşladığıveöncekigörecedurgunçağlarlakıyaslandığındagörülmemişbirivmekazandığıbugeçişinlaboratuvarındakavuştu.Ayrıca,bugeçiş,“eskitoplumunbağrındaçiçekaçma”nındaidealörneğinioluşturur.Komünist Manifestobudurumuşöy-lebetimler:

Onedenleşunlarıgörüyoruz:Burjuvazininüzerindeyükseldiğitemelolanüretimvemübadelearaçları, feodaltoplumdayaratıldılar.Buüretimvemübadelearaçlarınıngelişimininbellibiraşamasında, feodal toplumunüretimdevemübadeledebulunduğukoşullar,tarımınvemanüfaktürsa-nayininfeodalörgütlenmesi,tekkelimeylefeodalmülkiyetilişkileri,zatengelişmişolanüretkengüçlerleartıkbağdaşmazdurumageldiler;birokadarayakbağıoldular.Bunlarınparçalanmalarıgerekiyordu;parçalandılar.12

Haddizatında, “tarihin yasalar”ı fiziğin yasalarına benzemezler.Özünde onlarhep “eğilimsel yasalar”dır; bir dizi gelgitin, bir dizi saptırıcı ve çelici etkenin,birdizifarklıolasılığıniçindenveyaarasındangeçerek,bazenadetayeraltındankendilerineyolaçarak“sontahlilde”hükümleriniicraetmeleriveböylecetarihebelirlibirtutarlılıkkazandırmaları“yasa”olmalarınınyeterlikoşuludur.Marx’ınformüleettiğiyasanın,yalnızcafeodalizmdenkapitalizmegeçiştedeğil,buko-şulla genel geçerliliğinden eminolmak için, onubir zamanlar iç eğitimimizindeğişmezkonusuolanardışık “toplumlar”dizisindekiherbirgeçişin tartısınavurmamızgerekmiyor.Ziragerçektetarihinbukadardüzenlibirakışıolmadı-ğıgibi,Marx’ınkendisidegerekserpiştirilmişbiçimdebaşkayerlerde,gerekseGrundrisse’in“KapitalistÜretimÖncesiBiçimler”bölümündebizebambaşka,dahaçokfazlı,daharenkli,dahakarmaşıkveaslındayeryerbütünbirkapita-lizmöncesiilekapitalizmarasındakikarşıtlıklarayadafarklaradahaçokvurguyapanbirtarihselgelişmetablosununeskizlerinimirasbıraktı.Engels,aynışeyiAilenin, Devletin ve Özel Mülkiyetin Kökeni’indeyaptı.Bufazlasıyladüzenliveardışık“toplumlar”dizisi,herşeydenönce,tarihinuzuncabirdöneminedamgasınıvurmuş,kapitalistçağdaolanlarlarahatlıklaaşıkatabilir

12 Age., s.28

109


büyükgöçlereveyenidenyurtlanmalarayolaçmışuygarlık/barbarlıkkarşılaşma-larını(tarımcıtoplumlar/göçebetoplumlarkarşılaşmalarını),sözuygunsabuhar-laştırdığı için yanlıştır. Bu karşılaşmaların sonuçları son derece dramatik olduvetarihinsonrakiseyriniderindenkoşullandırdı:Evet,evvelahirde“fethedenlerfethedildiler”,öncesindeyeryüzününçoksınırlıbiralanınıkaplayanuygarlıkcid-dibiryayılımkazandı.Amabubazenbarbarlığınistilasınauğrayanbiruygarlığın,ozamanakadareriştiğiyoğunlaşmayıseyreltmesi,buanlamdadahaileriatılmakiçingerimevzilereçekilmesivekısmialbaştandurumlarınamahkumolmasıpa-hasınaoldu.Bunun tersine,bazendeyenişemeyensınıfsalgüçlerinbirbirlerinikarşılıklıolaraktüketmesi,dayandığıkaynaklarınkurumasıveyabunlarınbirbi-leşimi(aslında,bugünartıkbarbarlarınolmadığıkoşullardabirvaroluş/yokoluşçatallanmasınınmecazi ifadesiolanya sosyalizm/yabarbarlık ikileminiandırırbirdurum)nedeniylezatençökmekteolanbiruygarlığın,bedelineolursaolsun,birbarbaraşısıilebelirlibirvadedekendinitoparlamasınınyolunuaçtı.Öteyandan,dahakarmaşıkbirtarihselevriminhaddindenfazlasadeleştirilmesiveindirgenmesianlamınagelenbu“toplumlar”dizisi,Marx,farklıbirbakışaçı-sıylagözümüzebaşkabirgerçeğiçakmakistediğiiçindeyanlıştır:Grundrisse’inanılanbölümününmuhakemetarzınagöre, insanlığınkomünalgeçmişine,bugeçmişinşaşırtıcıbirdirençsergileyen,çeşitli sömürüveyaharaçbiçimlerial-tındavarkalmayadevamedenkalıntılarına,mirasınavecemaatformununfark-lıbiçimlerinenihaiveöldürücüdarbeyikapitalizm(başkabirifadeylesermayeilişkisi)indirdi.Bunu,emekçiyikendivaroluşununveemeğininnesnelkoşulla-rından,yurtluğundan,onun“doğallaboratuvarıolan”topraktan,loncadüzeniiçindegeliştiğikadarıyladiğerüretimaraçlarındankopararak,budemektirki,geçimaraçlarınaerişmektendeyoksunbırakarakvebuaradakomünalgeçmi-şinyaşayanbütünmaddivemanevibağlarınıçözerekyaptı.ÖzgüremekçiveyaEngels’intabiriyle“kuşgibiözgüremekçi”böylecezuhuretti.Şöylededenebilir:O,sermayenindisiplinialtınagirmeyemecburedilmeküzereçırılçıplakbırakıl-mışemek-gücükapasitesidir.Madalyonunöbüryüzünde isedoğanınher tür-lümanadanarındırılarak,saltbiryararlanmanesnesineveedilgenbirsahneyeindirgenmesivardı.Birbirindenkoparılanların(emekveüretimaraçlarınınengenişanlamındadoğa)ortakbiryazgıyıpaylaşmaküzeresermayeninögelerinedönüştürülmesiyepyenibirçağınaçılışıdemekti.Sonolarakşueklenebilir: “Tarihinyasaları”,enbaşından, insansaltdoğa için-de bir varlık olmaktan çıkmanın ilk adımlarını attığı ve bu anlamdakendisinidoğadanayırmayaveyaözerkleştirmeyebaşladığıandanitibarenbilcümleverilideğildirler.Bununiçintoplumsalevrimin,tersinmeolasılıklarınıbertarafedeedebelirlibirdoğrultuvekararlılıkkazanmasıgerekirdi.Aslında,çokdahagenişbirbakışaçısıylavekarşılaştırmakabuletmezölçüdedahauzunbirzamanaralığındaaynısınındoğalevrimiçindegeçerliolduğusöylenebilir.Doğa,kendikimyasalvebiyolojikevrimini,başlangıçtaönündebulduğuneredeysesınırsızbirolasılıklarkümesininiçindenbirbiriniizleyenseçicidaraltmalaryaparakilerletti.

110

Yaşayan Marksizm

“Tarihinyasaları”hakkındakibugenelbelirlemelerdensonra,sırageldiMarx’ınformüleettiğiyasayla ilgilikısabir şerhe.Marx,her toplumsaloluşumunsey-rüseferinikabacaikievreyeayırıyor:Üretimilişkilerininüreticigüçlereuygundüştüğü,gelişmeleriiçinonlaramecralaraçtığıvegelişmelerininkoşuluolarakişlevgördüğüevre(aslında,Komünist Menifesto’da,burjuvazininkatıolanherşeyibuharlaştırarak,kendisuretindenbirdünyayaratarakveinsanlıktarihiningörecekısabirkesitineçokşeysığdırarakeldeettiğibaşarımlar,bukapsamdave onun devrimciliğinin göstergeleri olarak takdir edilir) ve tersine, uyumunbağdaşmazlığadönüştüğü,bu ilişkilerinüretici güçleri gemlemeye,onlaradargelmeyebaşladığı,bütünbuaçılardanbelirlibirdoygunlukvedolgunluğungöz-lendiğiikincievre.Ama bundan, hiçbir şekilde ilk evreden ikincisine geçildiği uğraktan itibarenüreticigüçleringelişimininanidenvemutlakanlamdadurduğusonucuçıkmaz.Birkere,üretimilişkilerindenkaynaklananengellemeleretkilerini,birandavetoptandeğil,süreçiçindeveyığılmalıbiçimdegösterirler.Dahaönemlisi,ikincievrededegelişmeşöyleyadaböylesürer,amabağdaşmazlığıvegerilimigiderekartıracakşekilde.Üreticigüçler,geldikleriyenigelişmedüzeyinintanınmasıiçinüretimilişkilerinizorlar,esnetirvehattayeryeronlarınbağrındagedikleraçar-lar.İlgilisisteminbütünçelişkilerinigiderekkeskinleştirendebudur.

Kapitalizmin ÖzgüllüğüGelgelelim,tarihselmaddeciliğinhareketnoktasıolarakaldığımızbuyasasınınyardımıylakapitalizminsınırlarınısaptamayakalkıştığımızda,dahailkadımdabirden çok güçlükbeliriverir. Bunlardan ilki, sermayenindinamizmi, burjuvaçağındahaöncekibütünçağlarlakarşıtlıkoluşturanaralıksızdeğişim içtepisi,birbakımahareket-bereket(yadayıkıcıyaratım)üzerinekuruluolmasıveadetasınırtanımaztatminsizliğidir:

Burjuvazi,üretimaraçlarınıvedolayısıylaüretimilişkilerinivebunlarlabirliktetoplumunbütünilişkilerinidevrimcibirşekildesüreklideğiştir-medenvarolamaz.Dahaöncekibütünsınaisınıflarınilkvarlıkkoşuluiseaksine,eskiüretimtarzlarınındeğişmezbiçimdekorunmasıydı.Üretiminsürekli devrimci bir şekilde değiştirilmesi, bütün toplumsal koşullarınkesintisizbozulması,sonugelmezbelirsizlikveajitasyon,burjuvaçağınıbütünöncekiçağlardanayırteder.13

İkincigüçlük,eskitoplumunbağrındaçiçekaçmakoşulundan-Marx’ın“asla”vurgusuileolmazsaolmazderecesindekaydabağladığıkoşuldan-kaynaklanır.Doğrudur,burjuvazininüzerindeyükseldiğiüretimvemübadelearaçlarıfeodaltoplumda geliştiler; ama o kadar da bu toplumun “bağrında” değil. Zira aynızamanda, kendikuluçkadönemlerini tamamlamalarını sağlayacakuygunme-

13 Age., s.26

111


kansalve toplumsalboşluklaryadaçatlaklarbularakgelişmelerininbelirlibiraşamasında,bu toplumahas ilişkilerlebirbakıma “yanyana”davarolabildi-ler.BizzatMarx,sermayeninilkselbiçimlerinin(tefecivetüccarsermayesinin)eskitoplumunçatlaklarındakendisinehayatalanıbulduğunusöylemezmi?VeyinebizzatMarx,kendizamanındakiütopyacıgirişimvedenemelerikararlılık-lareddettiğine,örneğinİkaryenleriAmerika’daütopyacıvekomünistkolonilerkurmagirişimindencaydırmayaveonları serpilipgelişmekteolankapitalizmikendisinekalkışnoktasıolarakseçenbirsosyalizmçığırınadavetettiğine,bunusermayetahakkümününhenüz“biçimsel”olduğuvedolayısıylaondan“kaçış”imkanlarınınhenüztükenmediğibirdönemdeyaptığına,sermayeninemekvedoğaüzerindegiderekağırlaşan“gerçekboyunduruğu”artıkçatlakveyadelik-lerinneredeysetamamınıkapattığınagöre,komünizmin,kapitalizminbağrındaçiçeklenenöncüllerindenneanlamalıyız?Üçüncüsü,nispetendurgunveesasitibarıylamevcudunmuhafazasıüzerineku-rulutoplumsaloluşumlarıniçerebileceğiüreticigüçlermarjınındarlığının,on-larınsınırlarıhakkındakesineyakınkonuşmayı-örneğin,Marx’ınyaptığıgibi,“eldeğirmeni, size feodalbeyli toplumu,buharlıdeğirmen ise sınaikapitalistitoplumunuverir”,diyecekşekilde-kolaylaştırmasınınaksine,kapitalizminde-vingenliğinin ve insanların gündelik deneyiminin ayrılmaz bir unsuru halinegelmişyenilikçiliğininbunualabildiğinezorlaştırmasıdır.Doğrudandoğruyabugüçlüklereuğraşmakyerine,başkabiryoldanilerleyerekkonuyuaydınlatmayıdeneyelim.

Yasayı Çelişkiye Tercüme EtmekTarihselilerlemeninyukarıdakiünlüyasasınıçelişkiyetercümeettiğimizdeba-sitçeşöylediyoruz:Üreticigüçlerleüretimilişkileriarasındakiuyumunveyabir-birinetekabületmedurumunun,bunlararasındabirçelişkiyedönüşmesi...Alı-şılagelmiş,yerleşikveyaygınkullanımbudur.Oysa,Marxformüleettiğiyasayı,bazenaçıkçabazenzımnenbaşkaterimlerledeçelişkiyetercümeetti:Toplumsaloluşumlarınmaddiiçeriğiiletoplumsalbiçimiarasındakibirlikveçelişki...Ör-neğin,Kapital’inIII.cildindesorunuşöyleortayakoydu:

Emeksüreci,sırfinsanladoğaarasındabirsüreçolduğuölçüde,busüre-cinyalınögeleri,bütüntoplumsalgelişmebiçimlerindeortakolarakbulu-nur.Ama,busürecinbirözgültarihselbiçimi,kendimadditemellerinivetoplumsalbiçimlerinigeliştirmeyedevameder.Bellibirolgunlukaşama-sınaulaştıktansonra,buözgültarihselbiçimortadankalkarvedahayük-sekdüzeydebirbiçimeyerinibırakır.Butürbirbunalımıngelipçattığıan,bölüşümilişkilerivedolayısıyla,biryandan,bunlarıntekabülettikleriüretimilişkilerininözgültarihselbiçimiveöteyandan,üreticigüçler,üre-timkuvvetlerivebunlarıyerinegetirenleringelişmesiarasındakiçelişkilerileuzlaşmazkarşıtlıklarınulaştıklarıderinlikvegenişlikilekendisinibelli

112

Yaşayan Marksizm

eder.Bunuüretiminmaddigelişmesiile,toplumsalbiçimiarasındakibirçatışmaizler.14

Çelişkiyiböyleadlandırmanın,Marx’ındüşüncesininruhuna,onuninsanınöz-gürleşimserüvenineyaklaşımına,doğayıparantezealmayanbirtarihselmadde-cilikanlayışına,sermayeçağınasiyasaliktisadıninsan-insanveinsan-doğailiş-kilerinigizemlileştirenyadabunlarıayrıklaştıranmantığınınötesindenbakışınavekomünistgelecektasavvurunaçokdahauygunolduğurahatlıkla ilerisürü-lebilir.Öteyandan,“maddiiçerik”kavramının“üreticigüçler”terimindençokdahagenişbirkaplamahaizolduğu,ikincisininolası-sadeceolasıdeğil,aynıylavaki-saltnesnelcikavrayışlarınınönünükestiği,bunedenleşu“çiçeklenme”ninkapitalizmkoşullarınaözgütezahürlerinibilinceçıkarmayadahafazlaizinver-diğidetartışmagötürmez.Saflarımızda, Marx’ın Kapital’ini, bazen fazlasıyla “nesnelci”, bazen de hemnesnelci hem de yöntemi bakımından fazlasıyla “Hegelci” bulanlar olmuştur.Grundrisse’esarılanA.Negriilkgrubun,Kapital’dekendiyapısalcıMarksizminedayanaklarbulanAlthusser’ekızgınlığınıbirölçüdeMarx’ınkendisinedeyansı-tanE.P.Thompsoniseikincigrubuniddialıtemsilcileridir.Negri’nin Grundrisse ile Kapital’i karşı karşıya getirmesinin nedeni, Marx’ınbilhassaaltınıçizdiği,araştırmayöntemi-araştırıcınınkendidüşünüşsüreçle-rininokuyucudangörecebağımsız işlediği,heledesözkonusuolanMarx ise,onunkanatlanıpçoğumuzunmenzilinindışındakiufuklardaserbestçegezindiğiyöntem-ileodaktaokuyucunun;yazarındüşünüşsüreçlerinedahiloluponlarıkısıtlayanvedisiplineedenokuyucununbulunduğusunuşyöntemiarasındakifarkıpekönemsememesidir.Negri’nineserlerininbirçoğunun,buikiyöntemin,karışıkvebirazkeyfekederbirkırmasınıntimsaliolmasıbundandır.İngilizMarksizminintarihçiokulununenseçkinve“sınıfçı”simalarındanbiriolanThompsonise,aşırıtarihselbirörgüyeveanlatımtarzınadayansaydı,yaniçubuğuyeryermantıksaldanyanabükmeseydi,Marx’ınsermayenin işleyişvehareketyasalarınıaslabunetlikteaçığaçıkaramayacağınıunutuyor.Amabu,Kapital’deokuyucuyubekleyenbirsorunolmadığıanlamınagelmez.Eser, siyasal iktisadın içkin eleştirisi olduğu, çoğunlukla onun kategorilerininiçindegezinerekonlarıtersyüzettiği,bazıbölümlerindemantıksalçözümlemekaçınılmazolarakağırbastığıvebuberaberinde“toplumsalbiçim”inbazenaşı-rı soyutlanmasınayolaçtığı için,kendisinibuakışakaptıranokuyucununbü-tünselliğigözdenkaçırması tehlikesiherzamanvardır.Galiba,Marxbu tehli-keninfarkındaolduğuiçin,sıksıkadetaBrecht’inkiniandırır“yabancılaştırmaefektleri”nebaşvurarakyatarihselanlatımadöneryadamaddiiçerikleilgiliha-tırlatmalardabulunur.Örneğin,I.cildin“MutlakArtı-DeğerinÜretimi”başlıklıbölümündebirdenbire

14 K. Marx, Kapital 3. Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, Ankara, 1990, s.774

113


“ilkönce,emeksürecini,bellitoplumsalkoşullaraltındaaldığıözelbiçimlerdenbağımsızolarakincelemeye”,yanimaddiiçeriğebakmayadavetediliriz:

İş, her şeyden önce, hem insanın hem de doğanın katıldığı ve insanınkendisi iledoğaarasındakimaddi tepkimeleridilediğişekildebaşlattığı,düzenlediğivedenetlediğibirsüreçtir.Doğanınürünlerinikendigerek-sinimlerine uygun bir biçimde ele geçirmek için, kollarını, bacaklarını,kafasını,ellerinivevücudunundoğalgüçlerinihareketegeçirerek,doğagüçlerinden birisi olarak onun karşısına geçer. Dış dünya üzerinde buşekildeetkiyaparakonudeğiştirmekle,aynızamandakendidoğasınıdadeğiştirir.Uyuklamaktaolangüçlerinigeliştirirvebunlarıdilediğigibiha-reketetmeyezorlar.15

Bualıntıyıizleyenbirkaçsayfaboyunca,Marx,emeksürecinitoplumsalbiçim-dentamamensoyundurulmuşolarak,birkullanımdeğerleriüretimiolarak,do-ğanınhemdoğrudanhemdedolayımlıbiçimdekatıldığıbirsüreçolarak,insa-nındoğaüzerindekibilinçliveamaçgüderdönüştürücüfaaliyetiolarak,emekledoğaarasınaileticiişlevlerlegirennesnelleşmişgeçmişemeğinürünlerininbirçoğalmasıolarak,vb.,hiçbirgizevemuammayayervermeyecekşekildeolancayalınlığı ve saydamlığı içindeanlatılır. Sonra, “şimdi,biz, gene,bizim filizlen-mekteolankapitalistimizedönelim”16,denir.Marx’ınanılanbölümde,“biryandainsanileemeğini,öteyandadoğaileonunsağladığımaddelerielealmaklayetin”mesive“bunedenleişçimizi,ötekiişçilerlebağıntılıolarakgösterme”miş17olması,yanılgıyasevketmemelidir.Bununsebe-bi,buradakendisiniemeksürecininenbasitögeleriylesınırlamışolmasıdır;yok-sa,bunoktadan itibaren“maddi içerik”sahasındançıkar“toplumsalbiçim”inbölgesinegirerizdiyedüşünmüşolmasıdeğil.Tersine,Marx,üretiminmaddiveteknikgerekliliklerindenkaynaklananhertürdeninsanlararasıtertibat,ör-gütlenmevedüzenlemeyi;yeniüretim,ulaştırmaveiletişimaraçlarınınkendi-liklerindenempozeettiğiilişkiağlarınıvetemaskiplerini;çalışmanınbelirlibirtekniktemeltarafındantalepedilenvedesteklenenkolektifbiçimlerini;bunlarınbelirlibirtasarruf,mülkiyet,yetkevedenetimörüntüsününiçinealınmışveyakalıbınadökülmüşhallerindenönemleayırteder.“Maddiüretimilişkileri”de-diğibirincilerini“içerik”dahilindegörür.“Maddiüretimilişkilerinin,bunlarıntarihselve toplumsalbelirlenişleriyledoğrudanbirleştirilmesini”;yani, iktisat-çılarınsıkçadüştüğübirhatayı,“kapitalistüretimtarzınıntambirgizemhalinegetirilişini”n18nedenlerindenbirisayar.Buayrımıdayaptıktansonra,karşımızdakisoruşudur:Nelerimaddiiçerikkap-samındasayabiliriz?

15 K. Marx, Kapital 1. Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, Ankara, 1986, s.193-9416 Age., s.20017 Agy.18 K. Marx, Kapital 3. Cilt, age., s.728

114

Yaşayan Marksizm

Marx’ın1844 El Yazmaları’ndanbaşlayarakyaptığıizahatvetahlillerdenhare-ketleşunlarsöylenebilir:Emeğinozamanakadarkinesnelleşmesinindevralınanbütünürünvesonuçları;mevcuttoplumsalüretimbiçimialtındagelişmişbü-tünüretkengüçvekapasiteler; teknoloji;hemdoğrudanveyadolaylıbiçimdeüretiminhizmetine koşulan tarafıyla hemde kendimize ve evrenebakışımızı,düşünüşvealgıbiçimlerimizideğiştirenbiretkinlikolarakbilimvebilimingeliş-mederecesi;düzenlenerekyararlanılandoğalkuvvetler,doğaylametabolikalış-verişinvedoğanıntoplumsallaştırılmasınınulaştığıboyutlar;üretkenfaaliyetinfarklıkollarhalindeayrımlaşmadüzeyi;insanlarıntarihboyuncageliştirdikleribilgi,beceri,yeti,duyum,vasıf,haz,zevk,arzu,beğenivegereksinimlerdekiçe-şitlenmeveincelme;emekverimliliğiniarttırıcıçalışmabiçimlerindekigelişme;insanilişkilerininzenginleşmeveçokyönlüleşmedüzeyi;haberleşmeveiletişimaraçlarındakigelişme;insanınkendiniaçımlamakve“uyuklayangüçlerini”açığaçıkarmakbakımındangeldiğiaşama;bütünbunlarakoşutolarakortayaçıkanyenibilinçiçerikleri;yinebütünbunlarakoşutolarakinsanlarıniçindefaaliyetle-rinikonuşlandırdıklarıveanlamlandırdıklarızamanvemekankoordinatlarındayaşananbaşkalaşımlar;insanınsadecedışdoğayadeğilkendidoğasınadavakıfolmayolundakatettiğimesafe;bireyselliktemeydanagelenilerleyicideğişimler;vb.,maddiiçerikkapsamınagirer.Münhasıran kapitalizmden komünizme geçiş söz konusu olduğunda, ekle-necekler var: Bireylerin dünya-tarihsel bireyler haline gelmedoğrultusundaaldıklarıyol;birbütünolarakdoğayıkendi“organikolmayan”bedenikılmakveböyleceemeğinievrenselölçüdetoplumsallaştırmaksuretiyleinsanıntürselbirvarlıkolmayayönelmesi;burjuvaçağınsoyutevrenselliğiniçeşitliyönleriy-lesomut,yararlanılabilir,dahilolunabilirvedeneyimlenebilirbirevrensellikolarak yaşamaolumsallıkları; zorunluluk aleminindamgasını taşımayanbi-reyselöz-etkinliklerinveyenitoplumsalilişkikiplerininuçvermesi;insanlıkfikrinin,bir soyutlamaolmaktançıkarak,gittikçezenginleşenevrensel ilişkive iletişimağları, ırklar,kültürlerve farklıuygarlıkbirikimleriarasındagit-gideartançaprazlaşmaveetkileşimlerveçokçeşitlitürdennüfushareketleri(yasalve“yasadışı”emekgöçleri,turizm,yerleşmeamaçlıolmayandahabaşkainsantrafikleri,vb.)eşliğindeetekemiğebürünmeyebaşlaması;emeğinüret-kenliğindemeydanagelenvehaladeğeryasasınadayanıyorolmayıbir saç-malığadönüştürençarpıcıartışlar;çoğunluğunartık-emeğinininsanzihnininbirazınlıktaki temsiligelişimininkoşuluolmaktançıkması;kolektif emeğinsermayeyivekapitalistkomutayıgereksizleştirentecellilerinin,kurucupratik-lerininveçeşitlitürdenöz-örgütlenmelerininbirikimi;üretimineriştiğitop-lumsallaşmadüzeyininvebunakoşutolarakserpilençeşitliortaklaşma,daya-nışma,paylaşma,elbirliği,işbirliği,imece,eşgüdüm,kooperatifdavranışveağoluşturmabiçimlerininburjuvaözelmülkiyetkabuğunuzorlaması;doğaylaartanmetabolikalışverişinekolojikgereklerinindeğeryasasınabirbaşkayön-densınırçekmeyebaşlaması;vb.

115


Maddiiçerik/toplumsalbiçimçelişkisinebukapsamdabakış,kapitalizminta-rihselbunalımınıyalnızcaiktisadiçerçevedeveiktisaditerimlerleanlamlandır-manınniçinçokyetersizolacağıkonusundadabizebirdiziipucuverir.Onunaynızamanda,çekirdekailenin,birdeğerlerdizgesinin,alışılagelmişcinsiyetrollerinin,okulun,dolayısıylakapitalizminyenidenüretimkurumlarının,ulusdevletin, temsili demokrasinin, özgül bir insan-doğa ilişkisinin, sermayeninkıskacınaalınmışbilimseletkinliğin,burjuvaçağınbaşatmantığının,kamusalalanın, bizatihi “ücretli emek” biçiminin, kapitalist işletmemodelinin, kapi-talistkomuta,denetimvedisiplinbiçimlerininvekapitalistkentleşmenindebunalımıolduğunaişaretedenipuçlarıdırbunlar.Kapitalizmintarihselbuna-lımı,sermayeninkendinihaklılaştırdığı“mazeret”lerinneredeyse tamamınınortadankalkmasıanlamında,bir“meşruiyetbunalımı”dırda.Habermasken-di“iletişimseleylemkuramı”nıgerekçelendirirkenbu“meşruiyetbunalımı”nısaptar;amaonunkaynaklarınıyanlışyerlerde-araçsalaklın“yaşamdünyası”nısömürgeleştirmesinde-arar.Öteyandan,maddiiçeriğinbuçerçevedeelealınması,biziNegri’ninhaklıoldu-ğusorunayollar:Komünizmkapitalistgelişmeninkarşısına“biraşkınlıkolarak”konulamaz...Tersine, içkindüzlemdekibirgeçişingerçeksüreçlerinevedina-miklerine, kapitalizmin bağrında tomurcuklanan maddi öncüllere, toplumsalbiçimincenderesinizorlayaniçeriklerevekomünistuygarlığınhabercigösterge-lerinedayandırılmalıdır.Dolayısıyla,kapitalizminsınırlarıtartışmasıözündebirgeçişvegeçişstratejisitartışmasıdır.Geçişi maddi içerik/toplumsal biçim çelişkisi bağlamına yerleştirmenin dahabaşkayararlarıdavar.Örneğin,geçişeniçinaynızamandabirzihniyetdevri-minineşliketmesigerektiğinevetarihtedeböyleolageldiğineışıktutmakgibi.Yada geçişin tamamınınniçin aslında bir toplumsal devrim süreci ve siyasaldevrimlerindeniçinbusürecinözelvesıçramalıuğraklarıolduğunuanlamayıkolaylaştırmakgibi.Nitekim,Marxda“ozamanbirtoplumsaldevrimçağıbaş-lar”demektedir.Yine,bubağlam,Marx’ınkomünizmperspektifinindahadoğrubiçimdeanla-şılmasınıdakolaylaştırır.Marx’agöreinsanlığınşimdiyekadarkitarihi,gittik-çezenginleşenbiriçeriğinfarklıtoplumsalbiçimlerleeşleşipdurmasının,belirliaralıklarlakabukdeğiştirmesininvebukovalamacanınhenüznihayeteermeme-sinintarihivebuanlamdagerçekveevrenselbirinsanlıktarihininöncesidirde.Komünizm,buçağıkapatacak,enaşırıve“katlanılmaz”tezahürlerisermayehü-kümranlığıdönemindegörülenkocabiryabancılaşmadöneminisonaerdirirkeniçeriğideözgürleştirecektir.Bundanböyle içerikbiçimikendisine tabikılacakveyadahayerindebirifadeyleöncedenveriliyadasaptanmışolmayanbiçimi,kendikısıtsızgelişimininhepoynakveötelenensınırlarındabulacaktır.Alman İdeolojisi’ninbirbölümbaşlığının“Komünizm:BizzatİlişkiBiçimininÜretimi”olmasıbundandır.

116

Yaşayan Marksizm

Burayakadarsöylenenlerin,yukarıda,kapitalizminözgüllüğündenhareketlevarsaydığımız güçlüklerdenbirini (komünizmin, kapitalizmaltındaki öncüllerin-denvemaddivarlıkkoşullarındanneanlaşılmasıgerektiğisorununu)önemliöl-çüdegiderdiği;maddiiçeriğin“maddiüretimilişkileri”nidekapsayacakşekildeyorumlanmasının,bununlakastedilenidahaanlaşılırhalegetirdiğisöylenebilir.Unutmayalım,Marxyenivedahaüstünüretimilişkilerininbizatihikendilerinindeğil,maddivarlıkkoşullarının,yaniçeşitli ilişki, işbirliğivebilinçbiçimlerinikapsayacakşekildeiçeriklerinin“eskitoplumunbağrında”çiçeklenmesiniveyafiilileşmesini,birgeçişçağınınbaşlamasınınolmazsaolmazkoşulusayar.Buan-lamda,daha ileridüzenegeçiş, içeriğinkendisinedargelenkabuğuüzerindenatmasıdır.Onunşusözleri,buyaklaşımınabirbaşkaörnekteşkileder:

Bunakarşılıkburjuva toplumunun,yanimübadeledeğerinedayalı top-lumun içinde, her biri bu toplumuparamparça edebilecek birermayıngücündebirtakımişbirliğiveüretimilişkileridoğar(Toplumsalbirliğinbirbiriyleçelişenveçelişkilerininsessizbirreformlauzlaştırılmasınaim-kanolmayanbirdizi tezahürbiçimi.Öteyandan, varolan toplum için-de, sınıfsız bir toplumun ortaya çıkabilmesi için gerekli maddi üretimkoşullarıyla,onlara tekabüleden işbirliği ilişkileriningizlivarlığınıkeş-fedemiyorsak,tümmayınlamateşebbüslerideDonkişotçaolmaktanilerigidemeyecektir.)19

Demekki,Marx’ın “eski toplumunbağrında çiçek açma”yı bütün geçişlerinbirönkoşulusaydığı,kapitalizmdensosyalizmegeçişibundanmuaftutmadığıvebuizleğehepbağlıkaldığıgerçeğinihasıraltıedemeyiz.Nitekim,aynıyak-laşım, farklı bir kelimelendirme ile olsa bile, bukez felsefi birmetinde veyabirkapitalizmtahlilindedeğil,ParisKomünühakkındakideğerlendirmededekarşımızaçıkar:

İşçisınıfıKomün’denmucizelerbeklemedi.HalkınKararnamesiileuygu-lanacakhazırütopyalarıyoktu.İşçisınıfıkendikurtuluşunavebununlabirliktebugünkü toplumunkendiekonomikaraçlarıylakarşıkonulmazbiçimdeyöneldiğidahayüksekbiçimeulaşmakiçin,koşullarıveinsanlarıdönüştürenbirdizitarihselsüreçtengeçmekzorundaolduğunubilir.Ger-çekleştirebilecekleriidealleriyoktur;çökmekteolaneskiburjuvatoplumungebeolduğuyenitoplumunögeleriniözgürleştirmedüşüncesindedir.20

Busatırlar,Marx’ınKomün’e“erkendoğum”demeyiniçinaklındanbilegeçir-mediğini,“geçiş”enasılbaktığını,işçisınıfınınkurucupratiklerininveöznelliği-ninçokçeşitlidışavurumlarlakendisinisergilemesininedengeçişinolmazsaol-mazbirveçhesisaydığınıvegeçişintamamınınedenbirtoplumsaldevrimsüreciolarakelealdığınıdagayetiyiözetliyor.

19 K. Marx, Grundrisse, çev. Sevan Nişanyan, Birikim Yayınları, İstanbul, 1979, s.233-3420 K. Marx-F. Engels, Siyasi Yazılar, age., s.140-41

117


Kuşkusuz,herdüzen,mevcuttoplumsalbiçimilebağdaşmayan,onaaykırıdü-şenembriyonhalindekibuyeni içeriklerekarşıbirdizi tepkigeliştirir:Bastır-mak,sınırlandırmak,soğurmak,tahrifederekiçermek,belirliölçüdeesnemek,üretim ilişkilerinin temelmantığınahalel gelmediğiölçüdegenleşmek,vb.Buaçıdanbakıldığında,kapitalizmintarihi,aynızamandasermayeninişçisınıfın-danöğrenmesinin,soğurmavebastırmapratiklerininbirkarışımınadayanarakkendisiniteçhizetmesinintarihidirde.

Çelişkinin Kapitalizme ÖzgülenmesiMaddiiçerik/toplumsalbiçimçelişkisi,bütüntoplumsaloluşumlariçingeçerlibirüstgenellemedir.Buçelişkininherbirüretimtarzındakisomutveözgülbeli-rişlerifarklıdır.Kapitalizmdeçelişkininiçeriktarafındakullanımdeğerivebütüntezahürleriyleüretimin(elbetteyenidenüretiminvedoğanında)gittikçeartantoplumsallaşması,biçimtarafındaisedeğişimdeğeriveözeledinimyadaburju-vaözelmülkiyetdurur.Kapitalizmintarihselbunalımınınnekadarağırlaştığıvesermayeninkendisınırlarınanekadaryaklaştığıhakkında,sırasıylaeşleştirilmeküzere,buikiçelişkininkeskinleşmederecesinebakarakhükümverilebilir.Kullanımdeğeri/değişimdeğeriçelişkisininkapitalisttoplumunhücresiolanme-tadayuvalandığınıbiliyoruz.Amabesbelli,hücredeyuvalananşeyyapınınveyabedenintamamındaköksalmışdemektirvemetadurağanbirşeyolmadığına,ser-mayedeğerlenirkenhepvedönedönemetabiçimindengeçtiğinegöre,sözkonusuolan,kendiniçokçeşitlibiçimlerdedışavuranharekethalindekibirçelişkidir.Değişimdeğerinibirmelanetvebütünzamanlarınenbüyüktalihsizliğisaymakiçinherhangibirnedenyok.Marx,aslaböylebakmadı;değişimdeğerininkul-lanımdeğerini kendine tabi kılmasının, belirli bir kerteye kadar oynadığı ile-rici,geliştiricive ittiricirolüçekincesizteslimetti.Zenginlik, tektekkullanımdeğerlerinevesomutemeklerekayıtsızgenelvesoyutbir ifadebiçimine(yanigenel eşdeğer veyaparabiçimine)bürünmeden, ilkinhazırbulduğukullanımdeğerlerine“görülmüştür”damgasınıvuranamagiderekkendikuramsalsınır-sızlığınıispatlamakiçinonlarındurmaksızınçoğaltılanveçeşitlendirilenbirkit-lesinitaşıyıcıolarakkullanacakbirdürtükazanmadan,insanlıknispetensınırlıgereksinimler ve ilişkilerce belirlenen evrelerde çakılır kalırdı. Tarih boyuncainsan-insanveinsan-doğailişkilerindemeydanagelensıçramaveserpilmelerinenbüyüğügerçekleşmezdi.Ama değişim değeri, üretici güçlerin gelişimi üzerinde bu “mahmuz” rolünübiryerekadaroynar.Biryerdensonra,metadaiçkinolankullanımdeğeri/deği-şimdeğerikarşıtlığıkendisiniöncebelliaralıklarla,dahasonraisegiderekdahamüzminleşmişbirbiçimdeaçığavurmayabaşlar.Kapitalizminherşeyerağmengürbüzcegelişmeyedevamettiğidönemlerde,sözkonusukarşıtlıkesasitibarıylakrizuğraklarındakendisiniaçığavururken,günümüzdegiderekdaha süreğenbirhalalmaktadır.Marx,budurumamahmuzundizginedönüşmesive“kulla-

118

Yaşayan Marksizm

nımdeğerleriüretimininmübadeledeğeritarafındansınırlanmışolması”21dervebunu“genelolaraküretimindeğil,amasermayeyedayalıüretiminbirsınırıvardır”22önermesinitemellendirirkensöyler.Buçelişki,engenelvesoyutdüzeydekendisinizenginliğinikiifadebiçimiarasın-dakibirgerilimolarakgösterir.İlkinemektentasarrufvezorunluemekzamanınazaltılmasıyönündeamansızbirbaskıkuraraküretkenliğiarttıran,gereksinim-lerialabildiğineçeşitlendiren,doğanınyararlanılacakyeniyönlerininvenesnele-rinyeniniteliklerininkeşfedilmesinisağlayarakkullanımdeğerlerinidurmadanfarklılaştırandeğişimdeğeri,zamanlasahipolunandoğalvetoplumsalzengin-likbirikiminevekaynaklarınakıymetbiçmenin,bunlarınüretimini,tüketimini,muhafazasını,bölüşümünüvetoplumsaltahsisinibelirlemeninuygunbirölçütüolmaktançıkar.Butersinedönüşünkaynağındaesasitibarıylaüçnedenyatar:1) Yaratılantoplamzenginlikteüretiminhizmetinekoşulmuşbilimin,busaye-

dedüzenlenerekyararlanılandoğakuvvetlerininvedurmadanyetkinleştiri-lenmakinesistemlerininpayıvekatkısıgiderekyükseldikçe,canlıemeğinkibununlatersorantılıolarakküçülenbircüzeiner.Üretimsürecinenezaret,üretimaraçlarınınbakımıvemuhafazası,üründegereklikalitevestandart-larıntutturulmasınayönelikkontrolveizlemecanlıemeğinasılişlevihalinegelmeyebaşlar.Budurum,değeryasasınınözünüveiticigücünüoluşturan“toplumsalolarakgerekliortalamaemekzamanı”ölçütünüyadaartı-emeğigitgideönemsizleştirir.

2) Sermayeninfiiliüretimsürecindedayandığı,birvasatgibiyararlandığıyadaöncedenverili“dışsallıklar”olarakdeğerlendirdiğibedavaedinimlerzamanlaartar.Bilim,bilgi,“genelzihin”,yararlanılandoğalkuvvetler,doğadanöncekibiremeğinürünüolmaksızınçekilipalınanherşey,işgücününyenidenüre-timi, kolektif emeğinyenikapasiteler yaratan işbirliği ve tertibatbiçimleri,değerleriylekıyaslanmayacakbiretkililikveişlevselliğisahipmakinesistem-leri,vb.bunlarınilkaklagelenleri.Bukadarçokbedavaedinimedayananbirüretimtarzınahaladeğeryasasıtarafındanyönverilmesigiderekbirsaçmalıkhalinegelmeyebaşlar.

3) Doğayla toplumarasındakimetabolizmanın vedevölçeklere varanmaddealışverişinindüzenlenmesi,kıtkaynaklarıntutumluveikamekoşullarınıha-zırlayıcıkullanımı, yenilebilirkaynaklardanyenilenmehızlarını aşmayacakşekildeistifadeedilmesiveçevreseletkilerinhesabakatılmasıyakıcıbirsorunhalinegeldikçe,kullanımdeğerindenvezenginliğindoğalözündenbirsoyut-lamayıtemsiledendeğişimdeğerinin,doğasıgereğikullanışızolduğuyepyenibir sorunalanıortayaçıkar.Genellikle “sürdürülebilirlik”olarak ifadeedi-

21 K. Marx, Grundrisse, s.45922 Age., s.458

119


lenbusorun,kullanımdeğeriodaklıbirzenginlikanlayışınadönüşüempozeedenbirbasıncadönüşür.

Buengenelvesoyutdüzeyinaltına indiğimizde ise,çelişkinindahasomutvegündelikyaşamla sarmaşdolaş tezahürleri içindebuluruzkendimizi.Bu teza-hürlerdenilki,somutveinsanigereksinimlereyöneliküretimilesermayenindurdurakbilmeyençoğalmavedeğerlenmedürtüsününkoşulladığıüretimarasın-dakimakasıngiderekaçılmasıdır.Somutgereksinimlerekayıtsızlıkvehattaon-lardan soyutlanmışlıkdeğişimdeğerininözündebulunduğu için, “üretim içinüretim”vesermayeyeyeniüşüşmealanlarıbulmakoşuşturması,tamamenyarar-sızvehattazararlıişkollarınınveürünlerinpeydahlanmasınadahiyolaçabilirvesıkçatanıkolduğumuzgibiaçmaktadırda.Günbegün deneyimlediğimiz ikinci tezahür,Marx’ın belirttiği gibi, değişimindeğerinin bir dizgine dönüşerek kullanım değerlerinin üretimini veya onlaraerişimi düpedüz sınırlamasıdır.Mandel bu durumu, “ölçüye gelmeyen kulla-nımdeğerleriüretimiileahalininsatınalmagücünebağlıolmayadevamedenmübadele değerleri realizasyonu arasındaki çelişki”23 olarak ifade eder. EksiktüketimcilikanlayışınahiçprimvermeyenMandel’inbuçelişkininaltınısıkçaçizmegereğiduymasınedensizdeğil.Ama,burasıartık,üretiminilerleyentop-lumsallaşmasıileözeledinimarasındakiçelişkinindeolancaağırlığıylakendisinihissettirdiğidüzlemdirvebundandolayımeseleyesadecedolaşımalanındanvetüketimboyutuylabakmamızgerekmiyor.İşte,çelişkininbuyüzünün iç içeyaşadığımızgündelikveolağanlaşmışyansı-maları:Halkkitlelerionlaraşiddetleihtiyaçduyduğuhalde,satılamayanmalla-rındağgibibirikmesiveyazamanzamanimhası.Kapasitekullanımoranlarınınahaliningereksinimlerininseyrinegöredeğil,kârlılıktakiinişçıkışlarabağlıola-rakdalgalanması.Üretimaraçlarınınfizikselömürlerinidoldurmadanıskartayaçıkarılması.Yüzmilyonlaraçlıkçekerkentarımsalüretimfazlasıbulunanülke-lerdeçiftçilerinürünleriniyollaradökmesi(ülkemizdedezamanzamangörülenbir vaka).Yine, dünyada açlık ve yetersiz beslenmeye rağmen, bir çokülkedehükûmetlerin,değeryasasınınserbestçeişleyişinedemüdahaleanlamınagelecekşekilde,çiftçileriniekmelerivedikmeleri içindeğil, tersiniyapmaları içindes-teklemesi(ülkemizdedefındıkdikimalanlarınınsınırlanmasıveşekerpancarıbaştaolmaküzereçeşitlitarımürünlerininkotalarabağlanmışekimiörneklerin-deolduğugibi).Taksitlisatışlarınyerleşikbiruygulamahalinegelmesi.Tüketicikredilerinintoplamkredihacmiiçindehatırısayılırbiryertutmayavekrizlerintetiklenmesindeönemlibirroloynamayabaşlaması(konutkredileridebirçeşittüketicikredisidiraslında).Borçvermeninmalalmaşartınabağlanması.Tüke-ticileringelecektekigelirlerininipotekaltınaalınması(kredikartıuygulamasıvebununyolaçtığıbirdizifacia).“Esneküretim”inbirçokunsurunun(sıfırstok,tamzamanındateslim,siparişebağlıüretim,çokamaçlımakineler,vb.)buduru-

23 E. Mandel, Geç Kapitalizm, age., s.266

120

Yaşayan Marksizm

mabirtepkiyiifadeetmesi.Halkınmuhtaçkesimlerininfırsatçıktıkçayağmayabaşvurması,vb.Söz“yağma”yagelmişkenArjantin’edeğinmemekolmaz.Arjantin,2002krizinitakiben,sınıfmücadeleleribakımındanpekçok“ilk”insahnesioldu.Bunlardanbirideyaygınvekitlesel“yağma”idi.Ama“yağma”sözcüğüArjantin’deolupbiteniaslınauygunolarakifadeetmiyor.Doğrusuşudur:Halksözünüettiğimizçelişkiyeörgütlübiçimdemüdahaleettivemetabiçimiiçindeerişemediğiihtiyaçmaddelerine-aslındakendiemeğininürünlerine-elkoydu.Aslında,muazzambirbilinçsıçramasıvefarkındalıktırbu.Marx,zamanındabununöneminişöyletakdiretmişti:

[Emeğin]ürünlerikendieseriolarakkavramasıvekendigerçekleşmeko-şullarındankoparılmışlığını bir sakatlık, bir zor eseri, bir şiddet eylemiolarakdeğerlendirmesimuazzambirbilinçtirvebizzatsermayeyedayalıüretimtarzınınürünüolanbubilinç,tıpkıköleninbir başkasının mülkü olamayacağının bilincine,birKişiolmabilincinevarmasıylakölelikkuru-mununsaltyapayveyozlaşmışbirvarlıkhalinegelmesiveüretimintemeliolmaniteliğiniuzun süre sürdürmesinin imkansızlaşması gibi, aynı za-mandabuüretimtarzınınölümçanlarınınçalmayabaşlamasıdemektir.24

Kısacası,günümüzdeyüzümüzühangiyönedönersekdönelim,değişimdeğeri-ninkullanımdeğerlerininüretiminivetüketiminisınırlaması,bubiçimintop-lumsalservetitelefetmesiveatıldurumdatutmasıvebolluküzerindebirkilitveyadizginişlevigörmesiolgusuylakarşılaşırız.Çelişkininbudışavurumu,üretkenlikdüzeyiyükseldikçekaçınılmazolarakkes-kinleşir.Hatta,giderekbaşedilmezçatışkıveyaikilemlerevekrizdönemlerihari-cindedesermayeninkendikarşısınadiktiğitedricenyükselenbirengele;nüfusunücretliemekçilersınıfıhalinegetirilmişbüyükçoğunluğuyönündeniseyaratılanveyaratılabilecektoplumsalzenginliğeerişememektenkaynaklananbirmahrumi-yetedönüşmeyebaşlar.Marx,biraçmazıandıranbudurumuşöyleifadeetmişti:

Sermaye, işçileri zorunlu emeğin ötesine geçip artık-emek harcamayazorlar.Değerlenmesininveartık-değeryaratmasınıntekyolubudur.Öteyandan,sermayezorunluemeğiancakartık-emekvarolduğu,vebuartık-değer olarak realize edilebildiği taktirdeveancak o zamanvazeder.De-mekki,artıkemeğizorunluemeğinönvarsayımıveartık-değeridenesnel-leşmişemeğin,yanigenelolarakdeğerinsınırıolarakvazeder.Artık-değervazedemediğisürece,demekki,zorunluemekdevazetmeyecektirveverilitemelçerçevesindebununbaşkatürlüolmasıdadüşünülemez.25

Busözleriyle,karşımızda,“eksiktüketimcilik”okulunuhaklıçıkaranbirMarxyokelbette.Eksiktüketimcilik,artık-değeringerçekleşmesisorununagenellikle

24 K. Marx, Grundrisse, age., s.502-325 Age., s.465

121


sadecetüketimürünlericephesindenbaktığı,ücretliemektenveilavetenhalkındiğertabakalarındankaynaklananfiili talebinyetersizliğiniaşırıüretiminbiri-ciknedenisaydığıhalde,Marxburadasermayedolaşımınınevrelerindenbirindekarşılaşılanbirkısıtınnasılgeribildirimlivezincirlemebiçimdeonundiğerev-relerinedeyansıdığınıanlatmaktadır.AmabusözlerinGrundrisse’in“İşçiSını-fınınTalepKapasitesi”nikonuedinenbirbölümünde;kendiişçileriyleonlarınücretlerinifizikselasgariyeindirmeyiamaçlayanbiremek-sermayeilişkisikurantektekkapitalistlerin,gerikalantümişçilerebirerdolaşımodağıvetalepsahibitüketicimuamelesiyapmasınındoğurduğusorunlarınişlendiğibirbölümündesöylendiğinideunutmayalım.Dolayısıyla,söylenenlerdeğişimdeğerininkulla-nımdeğerlerininüretiminiveonlaraerişimisınırlamasıyladoğrudanilgilidir.Öteyandan,eksiktüketimciliğeprimvermemekaygısı,nispetenyenibazıolgu-ların gözdenkaçırılmasına yol açmamalıdır. Emek gücünün yenidenüretimi-nin vehanehalkının tüketimininkonusuolanürün yelpazesinin günümüzdeoldukçagenişlemesi,buolgulardan ilkidir.Pekçokülkedeartıknüfusuneziciçoğunluğunuoluşturanücretliemekçilersınıfındankaynaklanantalebinartanbirönemkazanmasıbirdiğeridir.Günümüzdetüketimaraçlarıileüretimaraç-larıarasındakikategorikayrımıkısmenbulandıranbirkesişimbölgesininoluş-ması;sanayideveyahizmetlerdedonanımolarakkullanılanbirdiziürününhanehalkıtüketiminin-veyabireyseltüketimin-dekonusuolabilmesibirüçüncüsü-dür.Sermayeningittikçehızlananfizikselvemekansaldevrininhalkkitlelerininsınırlıalımgücüengelineaynıorandadahafazlaçarpmasıbirdördüncüsü.Kullanımdeğeri/değişimdeğerikarşıtlığının,üzerindegenelliklefazladurulma-yanvekurcalanmayanbirbaşkaveçhesidahavardır.Buveçhede,biryandanişçisınıfıöznelliğininenderinçekirdeği,öteyandaniseemekvesermayenintabantabanazıtsaiklerleemeksüreciyleilişkilenmelerivebusüreçiçindedevamlıola-rakbirbiriniçelentarzdakonumlanmalarıgerçeğiduruyor.Bunlarınherikisidekullanımdeğeri/değişimdeğerikarşıtlığınayadaonunemek/sermayekarşıtlığıbiçiminebürünüşünegöndermedebulunurlar.İşçi,yoksunbırakıldığıvekoparıldığıgeçimaraçlarına,yanikullanımdeğerle-rineerişmek içinemek-gücünüsatar.Amaç insani ihtiyaçlardırveyabizde iş-çilerinsıkçakullandığı tabirle“çolukçocuğaekmekgötürmek”tir.Buyüzden,Marx,onuniçindeyeraldığıve“küçükdolaşım”dediğidevreyimeta-para-meta(M-P-M)ilegösterdi.Bunakarşılıksermayeninbüyükdolaşımdevresi,içindekihertekilevreninyalıtıkgörünüşünübütünselbirsüreceuladığımızda,sontah-lildeheppara-meta-paradır(P-M-P’).Diğerbirdeyişle,sermayeişçininemek-gücününkullanımdeğerinideğişimdeğeriveyazenginliküretmekvekendisiniçoğaltmak için satınalırken, işçi ihtiyaçduyduğukullanımdeğerlerinekavuş-makiçinonusatar.Birininamacıdeğişimdeğeri,diğerininkikullanımdeğeridir.Temeldeki bu amaçuyuşmazlığı kendisini ilk fırsatta “zorunlu emek zamanı”üstündekiçekişmedebelliedervebuçekişmeninseyrinebağlıolarakküçükdo-

122

Yaşayan Marksizm

laşımbüyükdolaşımıheransekteyeveyakesintiyeuğratabilir.Burasıartık,çeliş-kininbambaşkabirifadeyebüründüğüsınıfmücadelesialanıdır.Diğertaraftan,kapitalistinkullanımdeğerinipiyasayasalarıuyarıncasatınaldığışey,çoközgülveistisnaibirmetadır.Odüşünen,eyleyen,yaratan,arzulayan,tut-kularıolan,yabancılaşmasınınbilincineerdikçeisyaneden,kendigereksinimleralanınıgenişletmekisteyen,kendikabındantaşan,sermayenindeğerlenmesinifırsatbuldukçabaltalayanvebütünbuyönleriyleeleavucagelmeyenbilinçveiradesahibicanlıemektir:

Fakat eğer kapitalist insanın emek gücününbu ayırt edici niteliğine vepotansiyelineyaslanıyorsa,onunkarşısınaenbüyükmeydanokumayıvesorunuçıkartandatamdaemeğinkendibelirlenimsizliğinedeniylesahipolduğubuniteliktir.26

Marx’ınçoksevdiğieğretilemeylesöylersek,okendiniifadeetmeninveaçığavur-manındurmaksızınyeniyollarınıkeşfeden“köstebek”tir.Ondandeğeryasasının(kendideğeriniyenidenüretimininasgarimaliyetiylebelirleyenyasanın)uysalbirkabullenicisiolmasınıbeklemek,“eşyanıntabiatına”aykırıdır.Tamtersine,oenbaşındanitibaren,değeryasasınapotansiyelveyafiilibiritirazı-kategorikbiritirazı-temsileder.Sermayeisedurmadanköstebeğizaptetmeye,itirazınıkır-mayaveonadeğeryasasınıdayatmayaçalışır.Sermayeninbuyöndekihamleleri,paradoksalbiçimde,onukendisınırlarına-değeryasasınıilgaetmeninyakıcıbirsorunhalinegeleceğisınırlara-biradımdahayaklaştırır.Burasıbirbaşkaparantezinyeridir.MichaelHardtveAntonioNegri,Marx’ınaslındaikiemek-değerkuramıformüleettiğiniilerisürerler:

AncakMarx’ıneserlerindefarklıbirbiçimdesunulmuşbiremekdeğerte-orisidahavardır:BuradaMarx,kapitalistteorilerdenradikalbirkopuşla,kapitalistdeğerlenmesüreçleriyerinekendikendinideğerlendirme(self-valorisation: selbstverwertung) süreçleri üzerinde yoğunlaşır. BuradaMarx,emeğindeğerinidengeleyicibirfigürolarakdeğil,antagonistikbirfigürolarak,sistemdedinamikbirkırılmayaratanözneolarakgörür.27

İkideğerkuramıiddiasınınkaynağı,Negri’ninGrundrisse’iyorumlama-bueserin“Kapital’innesnelciliği”karşısındaproletaryanınöznelliğinitemellendirmeyedahamüsaitolduğuşeklindekiiddiayadayalıyorumlama-tarzıdır.Ancak,buzorlamabiryorumdur.Grundrissededahil,Marx’ıneserlerindenikideğerkuramıçıkmaz.AmaMarx’ınücretleri değer yasasınınbasit bir gölgeolgusuolarakgörmediği;birsınıfmücadelesialanıolan,göreligüçlerdengesininsonucutayinettiğiücretdüzeyimücadelelerinebuyasanın“tunçtan”mantığınınprizmasındanbakmadığıveayrıcaişçilerinkendiaralarındakirekabetisonaerdirereksermayenindeğerlen-mesüreçlerineçomaksokmakapasitesineerişmelerini,ücretlereyansımalarındanbağımsızolarak,başlıbaşınabirolaysaydığısonucu,kesinlikleçıkar.

26 H. Braverman, Emek ve Tekelci Sermaye, çev. Çiğdem Çıdamlı, Kalkedon Yayınları, İstanbul, 2008, s.8027 M. Hardt - A. Negri, Dionysos’un Emeği, çev. Ertuğrul Başer, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s.24-25

123


Parantezikapatıpdevamedersek,ilkbakıştailintisizmişgibigözüksebile,konusermayenintarihselsınırlarıylabirbakımaesastanilgilidir.Çünkü,yalnızcaser-mayenin soyut hareket yasalarından kalkarak veya bunlara birazcık sınıfmü-cadelesisosubulaştırarak,onunsınırlarınadayanmayabaşlamasınıaçıklamayaçalışanhergirişim,kaçınılmazolarakbizetarihselkapitalizminoldukçasoluk,birölçüdeinsansız,tekyanlıbirtasvirinivetekniktahlilinisunar.Oysa,emek/sermayemücadelelerinintarihi,emeğinsermayedinamiğininbağımlıdeğişke-niolmadığıgerçeğininmükerrerhatırlatmalarıyladoludurO,öznelvaroluşuilesermayenin“nesnel”hareketyasalarınasüreklimüdahaleeder.Buyüzden,ser-maye,emeküzerindenekadar“mahmuz”işlevigördüyse,enazokadar,emekdesermayeyimahmuzladıveonukendiiçrekabetiningerektirdiğindençokdahayüksekbirhızlatarihselsınırlarınadoğruitekledi.Alalım,kâroranlarındaeğilimseldüşüşüizahetmekiçinilkeldenatıftabulun-duğumuz “sermayenin organik bileşiminin yükselmesi” konusunu.Bu, nedenyalnızcasermayeniniçrekabetinin,kâroranlarınıneşitlenmesimekanizmasının,teknolojikrantlarveartıkârlarpeşindekoşuşturmanınbirtüreviolsunki?Bu-nuntemelinde,aynızamanda,sermayeninişçiylemücadelesi;işçiyihizayagetir-me,disiplineetme,işritminiveyoğunluğunuonadışsallaştırma,emeksürecininbilgisiniondankoparıpalma,onunkendikarşısınadiktiğidirençleri,engellerivebelirlibirdönemdedeğerigenişletmeyeçektiğisınırlarıaşmayönündekidinmekbilmezgirişimveçabalarıyatmıyormu?Tabaşagidersek,kapitalizmintarihininuzuncabirdönemine,sermayeninzana-atkökenliemekçiyitahtındanetmekiçinbaşlattığızorlumücadelelerinvebir-birini izleyen “teknolojik ve yönetsel saldırılar”ın damga vurduğunu görürüz.Marx’ınKapital’dekendisinesıkçaatıftabulunduğuUre,busürecinensözünüsakınmazanlatıcılarındanbiridir.Zirabuemekçiişritminibildiğigibisürdürü-yor;parmaklarındabirikmişhüneribirkozolarakkullanıyor,vardiyasistemineve gece çalışmasına yanaşmıyor, emek süreci üzerindeki hakimiyetinden kay-naklananher türlü serbesti ve özerkliği kullanıyordu.Bu emekçinin yerindenedilmesiekonomininbazıdallarındagöreceerkengerçekleşirken,makineyapımsınainde20.yüzyılbaşlarınakadarsürdü.Öteyandan,sermayenispiartık-değerüretimine(kibusermayeninorganikbi-leşimindebiryükselişanlamınagelir),ancak işçilerinçalışmakoşullarının iyi-leştirilmesiveçalışmasaatlerinindüşürülmesidoğrultusundakiinatçımücade-lelerininmutlakartık-değerüretiminesınırçekmesiyleöncelikvermeyebaşladı.Taylorizminönkoşullarınıvedüşünsel ikliminihazırladığı fordizmdebenzerbirdeğerlendirmeyetabitutulabilir:Sermayeyibuatılımasevkedendürtü,halabirişkolundandiğerinerahatlıklaaktarılamayan,büyüksendikalaravekitlepar-tilerinevücutveren,sahipolduğuözerkleşmekapasitesiyleherelverişlikonjonk-türdesovyetlerivekonseyleriortayaçıkarmayaçokyatkınolanmeslektenişçiyi,parçaişçiileikameetmekti.

124

Yaşayan Marksizm

Toparlarsak, sermayenin iç rekabeti, aslında onun emeklemücadelesinin üst-belirlenimi altında gerçekleşir. Özellikle de üretimin teknik temelinin ciddibiçimde yenilendiği ve dolayısıyla sermayeninorganik bileşiminde çarpıcı biryükselişinvukubulduğubütündönemler,aynızamandasertsınıfmücadeleleridönemleridir.Sermayeninböyledönemlerdekigüdücüdürtüsü,emeğinbileğinibükmek,onunkendikarşısınadiktiğiengellerivedeğerlenmesüreçleriüzerindekurduğubaskıyıbertarafetmek,emeksüreciniartık-değeroranınıarttıracakşe-kildeyenidenörgütleyerekyenibirbirikimtarzınıyürürlüğekoymaktır.“Esneküretim”ve“esnekbirikim”,bunungünümüzdekiörneğidirler.Bunlarınserma-yeninsınırlarıbağlamındaneanlamifadeettiğineaşağıdadöneceğiz.

Toplumsal Üretim/Özel Edinim ÇelişkisiÜretimintoplumsallaşmasından,herşeydenönce,toplumsalzenginliğioluşturanürünlerdebireyselemekçininizininvedamgasınınsilinmesi,ürününniteliğine,üretimbirimlerininölçeğinevebubirimlerarasındakiağlaragöre,bunlarınde-ğişensayıdakişininkolektifemeğininvefarklıemekkategorilerinin(kafavekol,tasarımveuygulama)birleşikçabasınıncisimleşmeleriolmalarıanlaşılmalıdır.Toplumsallaşma, aynı zamanda, üretimin bütün kolları ve sektörleri arasındakarşılıklıbağımlılık,birbirinigerektirme,eklemlenme,bütünleşmeveiçkenet-lenmedüzeyininsürekliyükselmesi,teknikvetoplumsalişbölümünündurma-danderinleşmesianlamınagelir.Diğer taraftan, toplumsallaşma, sermayenin bu yollarla üretilmiş büyüyen birölüemekstokunazamanladahaçokyaslanması;bilimin,iletişimin,dilin,bilgi-nin,sanatınveeğitiminkolektifolarakhasıledilmişbirey-üstübileşkesinin,yani“genelzihnin”üretimin,sermayenindeğerlenmesininvehattaemeğinvasıfları-nınbedavaedinilengenelvasatıhalinegelmesidemektir.Toplumsallaşma düzeyi bu eksenler üzerinden ne kadar yükselirse, kapitalistüretiminbasitmetaüretimindendevralınanbütünönvarsayımlarını;yani,özelemeği,özelüretimaracını,özelhüneriveözerküretimideokadarolumsuzlarveya özel edinimin bu öncülleriyle o kadar şiddetli biçimde çatışmaya başlar.Engels’iyardımaçağırırsak,durumşudur:

Üretimaraçlarıveürününkendisiaslındatoplumsallaşmıştı;amabirey-lerinözelüretiminive,bundandolayı,herkesinkendiözürününesahipolmasınıvepazaragötürmesineönkoşulsayaneskimaledinmebiçiminebağımlıkılınmıştı.Üretimtarzı,ikincinindayandığıkoşuluortadankal-dırmaklabirlikte,maledinmenineskibiçiminebağımlıkılınıyordu.

Yeniüretimtarzınakapitalistniteliğiniverenbuçelişki,bugünkütoplum-saluzlaşmazkarşıtlıklarınhepsininçekirdeğiniiçermektedir.28

28 K. Marx-F. Engels, Seçme Yapıtlar 3. Cilt ss.115-181 içinde, Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, çev. Kolektif, Sol Yayınları, Ankara, 1979, s. 164-65

125


Emeksüreçlerivebirbütünolaraküretimbambaşkabirkarakterebüründüğühalde,buöncülleretutunmayadevametmeninyolaçtığıgarabetlerdenbiri,üre-timinekadarçoktaraflıbirişbirliğiveeşgüdümügerektirirsegerektirsin,ürü-nünvedolayısıylaemeğintoplumsallığınınsonradan,dolaşımalanındarüşdünüispatlamasıkaydıylatanınması;bunundurmaksızınbüyükisraflara,toplumsalemeğinçarçuredilmesineyolaçmasıdır.Benzerbiçimde,toplumsallaşmadüzeyine kadar yükselirse, kapitalizmin, sayısız failin eşgüdümsüz ve birbirini çelenkararlarından ilerigelenanarşik işleyişiokadar taşınamazbiryükveokadartahripkarsonuçlardoğuracakbiraykırılıkhalinegelmeyebaşlar:

Toplumsallaştırılmışüretimilekapitalistmaledinmearasındakiçelişki,artık bireysel işliklerdeki üretimin örgütlenmişliği ile toplumdaki genelüretimanarşisiarasındabiruzlaşmazkarşıtlıkolarakkendisinigösterir.29

Özetle,kullanımdeğeri/değişimdeğerivetoplumsallaşma/özeledinimçelişkile-riningiderekkeskinleşmesi;toplumsalihtiyaçlariçinüretimilekâriçinüretimarasındaki bağdaşmazlığın çok çeşitli biçimlerde şiddetle hissedilmesi, halk yı-ğınlarınınyazgısınınkârlılıktakidalgalanmalaravesermayeninkaprislerinetabikılınmasınınmaliyetlerinin giderek katlanması, “burjuvazininmodernüretkengüçleri yönetmeye artık yetersiz olduğu”nun30 görülmesi, değer yasasının top-lumsalzenginliğinüretiminin,hesaplanmasının,bölüşümününveüretkengüçle-rintoplumsaltahsisininuygunmekanizmasıolmaktançıkmasıanlamınagelir.Bu,aynızamanda,burjuvaözelmülkiyetin,aslındabasitmetaüretimininön-cüllerinintersyüzedilmesinedayandığı,onunvarlıkgerekçesiniemeğinyaban-cılaşmasından,üretiminbirbirindenkoparılmışnesnelveöznelunsurlarınıbu-luşturmaktanalanbirtahakküm,birsoyutlama,birerkvekırılmasıgerekenbirkabukolduğugerçeğidebirokadarayyukaçıkar.Amatoplumsallaşma/özeledinimçelişkisininneölçüdekeskinleştiğinigörmekiçin, sermayenin toplumsallaşmasına da bakmak gerekir. Çünkü, üretim top-lumsallaşmasıilesermayenintoplumsallaşması,aslındabirveaynısüreçtir:

Sermayekolektifbirüründürvesadecebirçoküyeninbirleşikeylemiyledeğil,ayrıcasonkertedetoplumunbütünüyelerininbirleşikeylemiyleha-reketegeçirilebilir.

Bunedenlesermayekişiseldeğil,toplumsalbirgüçtür.31

Üretimgibi,sermayenintoplumsallaşmasıda,esasitibarıylaüçeksenüzerindenizlenebilir:İlkeksen,bütüntekilsermayelerivesermayeninbütünbiçimlerini,biraniçinbüyükbirhisselikumpanyagibigörülmesigerekentoplamsermayeninke-sirleriveya“sermayeailesi”ninmensuplarıhalinegetirenkâroranlarınıneşitlen-mesimekanizmasıdır.Sonuçları itibarıylabueşitlenme,saltsermayelerarasıbir

29 Age., s.16830 Age., s.17331 K. Marx-F. Engels, Komünist Manifesto; K. Marx-F. Engels, Siyasi Yazılar içinde, age., s.40

126

Yaşayan Marksizm

hesapgörmeolarakkalmaz.Anarşikbiryenidentahsismekanizmasıolarak,emeğivetoplumunudaşuveyabuorandakendigirdabınaçekipyenidenkalıbadöker.Dolayısıyla,buolaysermayenintoplumsallaşmasınıntezahürlerindenbiridir.İkincisi, bir “sermayepiyasası”nınoluşması eşliğinde, tekil sermayelerin şahısveyaailebiçimindensıyrılması,girişimlerinveyatırımkararlarınınbubiçimininkısıtlarındankurtarılması,kredininbirikimingüçlübirkaldıracıhalinegelmesi,toplumunuzanılabilenbütünparasalbirikimlerininsermayeleştirilmesiveböy-lecegörecedahagenişbirkesimintoplamsermayenindeğerlenmesisüreciyleşuveyabuyollailişkilendirilmesidir.Amabubahisteikievreninbirbirindenayırtedilmesigerekir.Başlangıçta,bueksendekitoplumsallaşmadahaziyadesiyleser-mayeyetersizlikleriningiderilmesinehizmetederken,zamanlakantarıntopuzugittikçebüyüyentoplamartık-değerkitlesiüzerindehakiddialarınınçoğalması,bununaraçlarınınçeşitlenmesiveMarx’ın“hayalisermaye”dediğişeyinoluşu-mundanyanakaydı.Lenin’inbugörüngüye“çürüme”dediğibiliniyor.Evet, Lenin’den önceMarx ve Engels’in de vurguladığı gibi,madalyonun biryüzündekesinlikle çürümevar;ötekiyüzünde sermayeninkelimenin taman-lamıylabir“toplumsalsermaye”halinegelmesi,dahagenişkesimlerinsermayeçevrimininakıbetiyleilişkilendirilmesi,hemtoplamartıkdeğerhemdetoplamsermayestokuüzerindehakiddiaetmeyolunun,yozlaştırıcıbirbiçimaltındavetabiikisermayesahiplerinigüvenceyealanbinbirkayıtkuyutlabirliktegörü-nüştevekuramsalolarak“herkeseaçık”halegetirilmesiduruyor.Üçüncüsüvedahaönemlisi, sermayeninzamanla tümtoplumukendiçevrimietrafındaörgütlemesi,onukendisine içermesi, toplumsalyaşamınheralanınanüfuz etmesi, toplumsal bünyenin tamamının içinden geçerek kendini değer-lendirmesi,üretimintümkoşullarınıelegeçirmesi,bunlarıartıkhazırbulduğuşekliyle kullanmakla yetinmeyip kendi ihtiyaçları uyarınca yeniden üretmesi;üretimletüketim,üretimleyenidenüretimveçalışmaileboşzamanarasındakimesafeyidaraltarakaralarındabirgeribeslemeilişkisikurması;dili,iletişimivesimgeselanlamüretiminikendidevridaimininhizmetinekoşması,birdiziala-nıngöreliözerkliğiniciddibiçimdebudamasıveadetahiçbir“sermayeharici”bakiyebırakmamasıdır.Bu,bizisıksıkafallatanuzgörüşlülüğüyleMarx’ınken-dizamanındahenüzilkbelirtileriortayaçıkmışkenadınıkoyduğu“sermayeningerçekboyunduruğu”evresinin,tamtekmiltecessümetmesidir.Asılşimditamboygerçekboyundurukevresininiçindeolduğumuzsöylenebilir.Gerçekboyunduruknekadarağırlaşırsa, sermayekendi sınırlarınaokadarçokyaklaşmışdemektir.Öteyandan,buevredebirtakımyeniolgulardaortayaçıkar.Bunlardanilki,sermayeyekarşımücadelecephesininalabildiğinegenişlemesiveçokkanatlıhalegelmesidir.Doğrudandoğruyasömürününgerçekleştiğimekanveilişkilerdentaşarakyenidenüretim,kentvemekansalüretim,doğaylailişkibiçimi,bilimvebiliminişlevi,toplamartık-değerinyenidendağılımı,dil,anlamüretimiveiletişim,kültürelüretimveboşzamangibialanlaragiderekdahaçokyayılma-

127


sıdır.Budurumun,tabiricaizse,artıkbirsathımücadeleveyamüdafaastratejisinigereklikılmasıdır.Bazıdüşünürlerin(örneğinAlainTouraine’in)hatalıbirçıkar-samayla “merkezi çatışma” alanın yer değiştirdiği tespitinde bulunmalarının yadapost-Marksistlerinçelişkininoynaklığındanvedurmadanyerdeğiştirmesindensöz etmesininnedenibuolgudur.Doğrusu,merkezi çatışmanın alanının çeşitlidolayımlarlaveyenibürünümlerlegörülmemişölçüdegenişlediğidir.

İlkbakıştasermayeye“dışsal” imişgibigözükentoplumsalkoşullar içinverilenmücadeleler,çoğukez,sermayeileemekvebunlarınkarşılıklıye-nidenüretimvegelişmekoşullarıarasındakiuzlaşmazkarşıtlıkolarakser-mayeningerçekbütünlüğüaçısındanbakıldığındaiçseldir.32

İkinciyeniolgu,doğayıveişgücününyenidenüretiminiparantezealanbir“üre-tim” soyutlamasınadayananekonomipolitiğekarşı,maddiüretimdevresininbütünselliğinivetamamınıgörünürkılangelişmeler,dinamiklervemücadelelernedeniylemaddiiçerik/toplumsalbiçimçelişkisinindahadaşiddetlenmesidir.Üçüncüyeniolgu,gerçekboyunduruğakarşıbuçoklumücadelelerinönemlibirbölümününimaveiçerimlerinin,iletivetemsillerinin,arzuvetaleplerininyal-nızcasömürüyüsınırlandırmayadeğil,aynızamandayenidentemellükedönükolmasıdır.Bueğilimkendisinikahyenidenüretimlealakalıhizmetlerinmetasız-laştırılmasıtalebiyle,kahçokuluslutekelleringenbankacılığınakarşıdirenişle,kah evi içi emeği görünürkılma çabalarıyla, kah sermayenindoğaüzerindekiistenmeyentasarruflarınasetçekenprotestolarla,kahbirürün,hizmetveyabilgiüzerindekitekelikırangirişimlerle,kahfikrimülkiyetleilgiliuluslararasıanlaş-malaraitirazlarla,kahdaçeşitlitürdenkorsanlıklarla,“kaçak”velisanssızkulla-nımlarladışavurmaktadır.SlavojŽižek’indedahilolduğu“ortakvarlıklar”tartışması,aslındabuyeniol-guyladoğrudanilgilidir:

Başta,kültürünortakvarlıklarıvardırvebunlarbilişselsermayeninhementoplumsallaşanbiçimlerinioluşturur;bunlar,ilkolarakiletişimveeğitimaracımızolandilolmaküzeretoplutaşıma,elektrik,posta,vb.ortaklaşaaltyapıyısağlar.EğerBillGates’etekeloluşturmasıiçinizinverilseydiözelbir bireyinbizim temel iletişimağımızın yazılımdokusuna sahipoldu-ğusaçmadurumaerişmişolurduk.İkinciolarak,dışdoğanınkirlilikvesömürütehdidialtındakiortakvarlıklarıvardır-petroldenormanlaravedoğalhabitatınkendisinedeğin-veüçüncüsü,içdoğanınortakvarlıkla-rıolaninsanlığınbiyo-genetikmirasıdır.Tümbumücadeledeortakolanşey,buortakvarlıklarıserbestişletmeylekuşatmasınaizinverilenkapita-listmantığın-insanlığınkendiniyoketmesiderecesindeolan-yıkıcıpo-tansiyelineilişkinbirfarkındalıktır.33

32 P. Burkett, Marx ve Doğa: Al-Yeşil Bir Perspektif, age., s.25733 S. Žižek,“Başka Bir Yol”, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=25128, indirilme tarihi: 02 Temmuz 2009.

128

Yaşayan Marksizm

Dördüncüyeniolgu,sermayeningerçekboyunduruğudoğayadoğrudauzatması;hazırbulduğuverilihaliyledoğadanyararlanmaklakalmayıp,onukendibirikimmantığınıngereklerineuygunolarakyenidenüretmeye,sadeleştirmeye,heraçı-dannicelikleştirmeyetekdüzeleştirmeyevedoğalsınırlarıböyleceötelemeyeko-yulmasıdır.Genetiğideğiştirilmişürünleri,endüstriyeltarımvehayvancılığınbir-birindenayrılmasını,polimerleri,seramikleri,biyomalzemeleri,üstüniletkenleri,nanoteknolojiyivebirbütünolarakyenimalzemeteknolojilerini,doğalritmlereve“eko-düzenleyici”süreçlerebağımlılıknedeniylesermayeçevrimininyavaşol-duğuüretimdallarında(tarım,hayvancılık,ormancılık,mayalanmaişlemleriba-rındıransınailer)üretimzamanınıkısaltmayayönelikçeşitlitürdenmüdahaleleri,vb.bizatihidoğanınyenidenüretimikapsamındatelakkiedebiliriz.Beşinciyeniolgu, sermayenin tümtoplumukendisine içermeevresinin,para-doksalolarak,aynızamandasistematikbirdışlama,ötelemevemarjinalleştirmeevresiolduğu,onuntoplumukendietrafındaişlevsel,simgeselvetoplumsalba-kımdanbütünleştirmeyemuktedirveehliyetliolmadığıgerçeğininayanbeyanaçığaçıkmasıdır.Sermayeyi“mazeretsiz”bırakanbudurum,içiniçinkızışanbirmeşruiyetbunalımınındatemelnedenlerindenbiridir.Buyeniolguların,aynızamandayeni imkanlarada işaretettiğinibelirtmedengeçmeyelim.Zira saflarımızdadikkatlerini proletaryanın yeni bileşimine, kös-tebeğinyerinaltındaveüstündeki ısınmahareketlerineyöneltmekyerine, işçihareketininkolektifgörünürlüğününgerigelmeyecekolaneskibiçimlerininar-dındanyazıklananlar,gerçekboyundurukevresineöncelikleimkanlaryönündenbakmayıgenelliklesavsaklamaktadırlar.

“Dışsal Sınırlar” Ne Kadar Dışsal?Ekmek&Özgürlük’ün birinci sayasında yayınlanan “Ekmek, Gül ve HürriyetGünleriİçinÇağrımız”başlıklımetindeşöyledeniyor:

Emeğinkurtuluşumücadelesiilekapitalizmeyönelikekolojikeleştirininçelişmekbiryana,birbirinibütünlediğinivegüçlendirdiğini,yenibiruy-garlığasıçramanınaynıandaheminsan-insanhemdeinsan-doğailişki-lerinidönüştürmektengeçtiğini,Marksist zeminlerdenkalkış yapanbirekolojikeleştirininsosyalistprogramımızıniçkinbirboyutuhalinegetiri-lebileceğiniiddiaediyoruz.34

Buradaveizleyenaltbaşlıktabusavıgerekçelendirmeyeçalışacağız.Kestirme-dengidersek,atılacakilkadım,PaulBurkett’inuslamlamaçizgisiniizleyerek,nekadarönemliolursaolsun,ekolojikkrizi,kapitalizmintarihselkrizininbirveç-hesiveyagörünümüolarakkabuletmektir.Tabiiki,elçabukluğuyladeğil,iknaedicibirtanıtlamaylabirlikte.Açıktırki,bugüzergahtandevamedersek,“dışsalsınırlar”adlandırmasınınken-

34 Ekmek&Özgürlük, Sayı 1, Eylül 2009.

129


disipeşinentartışmalıhalegelmeyebaşlar.Buyazınınburayakadarkiakışıbo-yuncaimaedilendebudur.İmaedileniaçıklaştırırsak:Ekolojikkrizinbehemehalhatırlattığısınırların“dışsal”gibigözükmesininnedeni,sorununmaddiiçerikletoplumsalbiçiminçelişkilibirliğiışığındaelealınmaması;alındığındaise,maddiiçeriğindoğailetoplumarasındaoylumuveçeşitliliğigiderekartanmetabolikdevridaimboyutunun-Marx’ın fırsatçıktıkçahatırlattığıboyutunveyamaddiüretimveyenidenüretimininasılbüyükdöngüsünün-gözdenkaçırılması;top-lumladoğaarasındaki“tepkimeler”insermayeçevriminin“dışındakalan”bütünsüreçlerininvesermayeninbedavadanyararlandığıbütündışsallıkların içerik-tenelenmesivetoplumsalbiçimtarafındankoşullanmanınetkisiyle,toplumsalüretimi,içindegerçekleştiğibüyükdöngüdensoyutlamatuzağınadüşülmesidir.Oysa,aksiyapılırsa,kendiniserimleyişininenileriuğrağında,sözkonusunuçe-lişkininaynızamandabirekolojikkrizbiçiminebürünmesininkaçınılmazoldu-ğurahatlıklagörülebilir.Budurumdadaiçsel/dışsalsınırlarayrımıbüyükölçüdehükümsüzkalır.Açıklaştırmayadevamedersek;Marx’agöre,toplumsalzenginliközündevebü-tüninsanlıktarihiboyuncakullanımdeğerlerindenoluşurvedeğerbiçimibu-nunbelirlibirçağaözgütoplumsalifadesindenbaşkabirşeydeğildir:

...yararlı bir nesneyi değer olarak damgalamak, dil gibi toplumsal birüründür.35

Yine,Marx’agöre,toplumsalzenginlikemeğinvedoğanınortaklaşahasılasıdırvebunedenleemek,onunbiricikkaynağıolarakgörülemez:

Öyleyse görüyoruz ki, emek,maddi servetin, ürettiği kullanımdeğerle-rinintekkaynağıdeğildir.WilliamPetty’nindediğigibi,maddiservetinbabasıemek,anasıdatopraktır.36

Bu,Marx’ınhiçşaşmadığıbiryaklaşımdırveüstelik,emeğinbiricikkaynakola-rak görülmesi, Gotha Programının Eleştirisi’nde, burjuva bir çarpıtma olarakmahkumedilir:Paragrafınbirincikısmı:“Emekbütünservetinvebütünkültürünkaynağıdır.”

Emek,bütünservetinkaynağıdeğildir.Doğada,sadecedoğanınbirgücü-nün,insanemekgücününtezahürüolanemekkadarkullanımdeğerleri(vekuşkusuzmaddizenginlikbundanibarettir)kaynağıdır.(...)Burjuva-larınemeğesahtedoğaüstüyaratıcıgüçatfetmeleriiçinçokhaklınedenlerivardır;çünkütamdaemeğindoğayabağımlılığıolgusundan,kendiemekgücündenbaşkahiçbirmülkiyetesahipolmayaninsanınbütüntoplumvekültürkoşullarında,kendileriniemeğinmaddikoşullarınınsahibihalinegetirmişolanötekiinsanlarınkölesiolmasıgerektiğisonucuçıkar.37

35 K. Marx, Kapital 1. Cilt, age., s.8936 Age., s.5837 K. Marx-F. Engels, Siyasi Yazılar içinde, age., s.168

130

Yaşayan Marksizm

BuçarpıtmanınMarx’ınburadazikrettiğiçokamaçokönemlinedeninindışın-da,başkayerlerdedeğindiği,enazokadarönemlibirbaşkanedenidahavar:Değerbiçiminindoğanınmaddizenginliğekatkısınakarşı,istisnaihallerinyinebubiçimetercümeedilmişistismarıdışında(toprakrantıvebaşkadoğalkoşullarüzerindetekel)körolmasınınyanısıra,bukatkıyıyansıtmakveyatakdiretmekbakımındandatümüyleuygunsuzbirbiçimolması.Oyalnızcaemeğinkatkısı-nınbirgöstergesiişlevinigörür.Oda,tarihselvekolektifemeğinfondayeralanbütün katkılarının değil.Marx buuygunsuzluğu, ekolojik duyarlılıklara sahipgünümüzMarksistlerininbirbölümününyanlışanlayıphayıflandığışusözlerledilegetirir:

Değişim-değeri,birnesneüzerindeharcananemekmiktarınınbelirlibirtoplumsal ifade şekli olduğunagöre,doğanınbununla ilişkisi, kambiyokurlarınınsaptanmasıylaolanilişkisindenfazladeğildir.38

Değerbiçimionuyansıtmayaelverişlideğildiye,doğanınmaddizenginliğekat-kısıelbettebuharlaşmaz.Emekzamanıveyamiktarıkonusundadomuzdankılkoparma hesapları yapacak kadar hassas olan sermaye, bu katkıyı bedavadancebeindiriryadaMarx’ıntabiriyle,onabir“armağan”muamelesiyapar.Amadoğa“ekmekeldensugölden”bircennetdiyarıolmadığınagöre,doğakörübiröz-niteliğevekendisinidurmaksızınçoğaltmayadönükbiriçtepiyesahipolandeğerbiçiminin,gelişmeninbelirlibiraşamasındahembirekolojikkrizitetik-lemesihemdetoplumsalzenginliğiölçmeninveyatakdiretmeninbüsbütünya-nıltıcıbirgöstergesihalinegelmesikaçınılmaz.Örneğinbüyümeveyurtiçihasılarakamlarımıztoplumsalzenginlikteartışaişaretederken,bunadoğalvetoplum-salzenginlikkaynaklarınızınbirbölümünükurutma,yaşamkalitesinibozmaveçevreselmaliyetlerpahasınaeriştiğiniziçin,gerçekdurumtamtersiolabilir.Ko-nununbuyönünüBurkett’lebağlayalım:

Başkabirifadeyle,değişimdeğeriilekullanımdeğeriarasındametadaiç-kinolançelişkiaynızamandazenginliğinözgülkapitalistbiçimiyledoğaltemeliveözüarasındakibirçelişkidir.39

Sermayeveyadeğerbiçimiiledoğaarasında,arızideğil,birincininözündenkay-naklanan temelli bir çelişki varsa, içsel/dışsal sınırlar ayrımı ister istemezhü-kümsüzkalır.Böylebirçelişkininvarlığı,sorunadahabaşkadüzlemlerdenbaka-rakdasaptanabilir:1) Sermayeninhareketi vemantığıdoğanınontolojikolarakayrıbir alanoluş-

turduğugerçeğinetümüylekayıtsızdırveyahattabugerçeğekarşıtyöndeişler.İnsandoğailişkilerinekadarçeşitlenirvedolayımlıhalegelirsegelsin,insanındoğayamüdahalesi veonudönüştürmekapasitesinekadarartarsaartsınvetoplumsalevrimnekadarilerlerseilerlesin,doğavedoğalevrimtümüyletari-

38 K. Marx, Kapital 1. Cilt, age., s.9739 P. Burkett, Marx ve Doğa: Al-Yeşil Bir Perspektif, age., s.106

131


heiçerilemezvetabikılınamaz.Onunyoğrulabilirliğininsınırlarıvardır.Aksiolsaydı,gittikçeartanveçeşitlenendolayımlıilişkilerdensözetmeyedegerekkalmazdızaten.Dolayısıyla,varıpvaracağımızyer;doğanınyasalarının,işleyi-şininveevrimininolabildiğinceyüksekbirbilgisiyledonanmışolarak,insaniledoğanınortaklaşa,birbirinidestekleyen,geliştirici,denetlenebilirvesürdürü-lebilirbirevrimininveüretiminingerektirdiğiilişkileriakılcıvemüdahaleleri-mizinuzunvadelietkilerinihesabakatacakbiçimdedüzenlemektir(kibu,aynızamanda,Marx’ınkomünizmperspektifininönemlibirboyutudur).

Doğanınontolojikolarakayrıbiralanoluşturmayadevametmesiilekaste-dilenbudurveşimdiyekadarhiçkimsebunuEngels’tendahaözlüveçarpıcıbiçimdeifadeetmedi:

Bununlabirlikte,doğaüzerindekazandığımızzaferlerdendolayıkendi-mizipekfazlaövmeyelim.Böyleherzaferiçindoğabizdenöcünüalır.Herzaferinbeklediğimizsonuçlarıilkplandasağladığıdoğrudur,amaikinciveüçüncüplandadabüyükçoğunluklailksonuçlarıortadankaldıran,bam-başka,öncedengörülmeyensonuçlarıvardır.(...)İşteböyleceheradımdaanımsıyoruzki,hiçbirzaman,başkabirtopluluğaegemenolanbirfatih,doğadışındabulunanbirkişigibi,doğayaegemendeğiliz;tersine,etimiz,kanımızvebeynimizleondanbirparçayız,onuntamortasındayız,onunüzerindekurduğumuzbütünegemenlik,başkabütünyaratıklardanönceonunyasalarınıtanımavedoğruolarakuygulayabilmeüstünlüğünesahipolmamızdanöteyegitmez.40

MarxveEngels,sermayenindoğaveekolojikarşıtımantığının,kendizaman-larındaortayaçıkansonuçlarınısaptamaktagecikmediler.Örneğin,kapitalistsisteminakılcıbirtarımlabağdaşmadığınısöylediler.Sermayeninçokdenge-sizbirnüfusdağılımınayolaçarakkent-kırçelişkisinidoruğunavardırdığı-nıbelirlediler.Kapitalizmindoğailetoplumarasındakimaddealışverişinindöngüsünü bozarak büyük birmetabolik çatlağa yol açtığını teşhis ettiler.Doğaylaemeğibirbirindenkoparıpherbiriniayrıayrıkendiögesihalinege-tirensermayenin,buayrılıktangüçalarakherikisinedebenzerbirmuameleyaptığınıveonlarınsınırlarınızorladığınıyazdılar.Çoğaltılabiliramadahaneolsun.Onlardankapitalizminhayattakalmasüresinivegünümüzünekolojikkriziniaçıkçaöngörmelerinbeklemek,kehanetleöngörüyübirbirinekarıştır-makvekenditembelliğimizemazeretaramaktanbaşkabiranlamagelmez.

2) Sermayeninzamanıdoğanınzamanıileuyuşmaz.Hernekadarobununetra-fındandolanmanınvedoğayakısadevreyaptırmanınbinbiryolunubulursada,sermayenindurmadanhızlanandevri,üretimingittikçebüyüyenölçeğiveişkollarınınartançeşitliğidoğadangittikçedahafazlahammaddeveenerjiçekilmesini,dahadevboyutlardabirikmaligerektirdikçe,bunabüyüyenbir

40 K. Marx-F. Engels, Seçme Yapıtlar 3. Cilt ss.80-94 içinde, Maymundan İnsana Geçişte Emeğin Rolü, çev. Arif Gelen, Sol Yayınları, Ankara, 1979, s.90

132

Yaşayan Marksizm

atıksorunueşlikettikçe,buuyuşmazlıkkendisinidahakeskinbiçimdebellieder.Kapitalistüretimin,üzerindeyükseldiğidoğaltemelleri,doğanınyeni-denüretim,onarımvetazelenmesüreçlerinibaltaladığıveonunözümsemekapasitesinizorladığıdahabarizbiçimlerdegörünürhalegelir.ZiraMarx’ıntarımlailgilişusözleri,aslındakapitalistüretimileekosistemarasındakiiliş-kilerintamamıbakımındandageçerlidir:

Yeniden-üretiminiktisadisüreci,kendineözgütoplumsalniteliğineolur-saolsun,doğalbiryenidenüretimsüreciile,bualanla(tarımla)daimaiçiçe geçer.Bu sonuncununaçık koşulları birincininkoşullarına ışık tut-maktavedolaşımınaldatıcıgörüntüsüyleortayaçıkanbirdüşüncekarı-şıklığınıönlemektedir.41

3) Değerbiçimisınırsızcaçoğalmaiçtepisindenötürüdoğanınsınırlılığıyla,herşeyinicelleştiricivetürdeşleştiriciyapısındandolayıdaonunindirgenemezni-telçeşitliliğiyleçelişir.JohnBellamyFoster’ınaşağıdakikarşılaştırması,değerbiçimineiçkinolanyalınlaştırma,standartlaştırma,mono-kültüreyönelmeveçeşitliliğiyoketmeeğilimini,temsilibirörneküzerindençokiyiözetliyor:

Sanayiağaçlarıplantasyonları,doğalormanlarınzenginkarmaşıklığı ilekarşılaştırıldığında,biyolojikvegenetikçöllerdir.Buağaçlarınarasındanakanderelerdeçokazbalıkyaşar.Bitki,hayvan,böcekvemantarçeşitliliğienazdüzeydedir.Yaşlıbirormanıntabanı,bitkiörtüsününoluşturduğuçokpahalı,gürbirhalıdır;birağaçplantasyonundibiisebununlakarşılaş-tırıldığındahemenhemenkıraç,bitkisizbirtopraktır.42

4) Doğanınmilyarlarcayıllıkbirevriminardındaneriştiğiyükseköz-örgütlenme,enerjitutuklama,enerjiakışlarınıvedönüşümlerinidüzenlemedüzeyikarşı-sında, sermayemantığıdüzensizliğivedağıntıyı (entropi)gezegençapındasürekliarttırıcıyöndeişlervebugünhakkındaçokçakonuştuğumuz“küreselısınma”bununbiyosferölçeğindekitezahüründenbaşkabirşeydeğildir.

Buizahattarzıylasözügetirmekistediğimizyerbellidir:Kendisinemündemiçeğilimlerinedeniylesermayeninyüzleşmeyebaşladığıhiçbirsınır,aslındavesontahlildeona“dışsal”değildir;dolayısıyla,pekalaekolojikkrizkapitaliz-mintarihselkrizininbirveçhesiveekolojikeleştiride“sosyalistprogramı-mızın içkin bir boyutu” olarak ele alınabilir.Hemde ayağımızıMarksizmzeminlerinesağlamcabasarak.

Kapitalizmin Tarihsel Bunalımı ve Yeniden TemellükÜretiminöznelvenesnelkoşullarınınbirbirindenkoparılarak sermayeleştiril-mesinedayanankapitalizmvarolalıberi,inişliçıkışlıseyredenbirkarşıhareket;yani,açıkçaveyaörtükbiçimdebukopukluğusonaerdirmeyeyönelenbirhare-

41 K. Marx, Kapital 2. Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, Ankara, 1979, s.38142 J.B. Foster, Savunmasız Gezegen, çev. Hasan Ünder, Epos Yayınları, Ankara, 2002, s.127

133


ketdehepvarolageldi.ToplumsaloluşumlaraMarx’ınmaddiiçerik/toplumsalbiçimayrımıışığındayaklaşmayan,sahipolduğuözselciekonomitanımınede-niyleemek,toprakveparanınmetalaştırılmasınıinsansoyununmaruzkaldığıenbüyük anomali sayanKarlPolanyi, bunu “ekonomiyi topluma tabi kılma”hareketiolarakadlandırdı.Biziseyenidentemellükhareketidiyebiliriz.Bubakımdan,günümüzüngeçmiştenfarkı,herşeydenöncesermayehakimiye-tininulaştığıyaygınlıkvederinliğinbirgereğiolarak,amaaynızamandakapi-talizminkendisınırlarınadayanmayabaşlamasınınyeniçıkışnoktalarısunmasınedeniylede,buhareketindahaçokögelivedahaçokcephelihalegelmişolması-dır.Kapitalizminbaşlangıçdöneminde,buhareketçıkışnoktasınıesasitibarıylafabrikaveişyerlerindenvemuharrikgücünüiseneredeyseyalnızcaücretliemekkonumundanalırken,günümüzde,burasıesaslıbircepheolaraköneminikoru-maklabirlikte,bizatihiücretliemekçide,aynızamandafarklıkonumlardan-biryurttaş,birkentinsakini,birtüketiciveyabirkadınkonumundan-kalkarakbuhareketedahilolabilmektedir.MarxveEngelsbuhareketinhedefiniveşiarını“mülksüzleştirenlerinmülksüz-leştirilmesi”olarakbelirlediler.Amaonlarınkomünizmperspektifindenhare-ketlebiliyoruzki,bu,mülkiyetinherhangibireldeğiştirmesininveherhangibirzoralımın çok ötesinde imaları olan tarihsel bir olaydır. Bu tarihsel hamleninbirbiriyleyakındanbağıntılıüçyüklemiolacaktı:1)Yenidentemellüküözelmül-kiyetinolumlubiraşılmasıolarakvaazetmek;2)Üretiminöznelvenesnelkoşul-ları(daranlamıylaemekleüretimaraçları,engenişanlamıylaiseemekleemeğinevrenselaracı,konusu,işliğivelaboratuvarıolanyeryüzüveyadoğa)arasındakitarihselkopukluğugidermek,onlarıbirüstdüzeydevebirilişkiolaraksermayeyiortadankaldıracaktarzdayenidenbuluşturmak;3)Doğaileinsanlıkarasındakimetabolizmayıakılcıvesürdürülebilirbirbiçimdedüzenleyereküreticilerinor-taklaşadenetiminetabikılmak.Olumlubiraşmadansözedebilmemiziçin,birdurumunbasitbiryasaklamavebastırmayoluyladeğil,Hegel’eözgübirdillesöylersek,“içererekaşma”işlemiyleortadankaldırılmasıgerekir.Özelmülkiyetbahsindebunumümkünkılan,herşeydenönce,erişilenyüksektoplumsallaşmadüzeyinin,toplumsalemeğinyarat-tığımuazzamzenginliğinveüreticigüçlertoplamınınarıözelmülkiyetigereksizveadetaarkaikhalegetirmesi;ilganınbirzorlamayaveyakısıtlamayadeğilde,esas itibarıyla ileriderecede toplumsallaşmışbir içeriğinbiçimikendisine tabikılmasınadayanmasıdır.Amaöteyandan,butemelüzerindeyükselentoplum-salmülkiyet,aslında,bireyleritoplumsalzenginliğingeneliüzerindehakvepaysahibikılmak,bubirikiminçokçeşitliolanaklarındanyararlandırmaksuretiyle,onlaraözelmülkiyetinilgasınedeniyleyoksunkalmışgibigözüktüklerindençokdahafazlasınıgeriverir.Böylece,yabancılaşmanınkaynaklarındanbirini;nes-neleretekyanlıbirbiçimde,sadecesahipliksaikiileyaklaşmanınnedenolduğuduyu,duyumveyetikörelmesinigidermeninyoludaaçılmışolur.

134

Yaşayan Marksizm

Üretiminöznelvenesnelkoşullarınınyenidenbuluşturulmasıdabasitbir“vus-lat”olarakgörülemez.Bubuluşmadanbeklenensonuçlar,kendiyaratımlarınınve faaliyetininürünlerininemeğinkarşısınabağımsızvenesnelbirgüçolarakdikilmesinesonvermesidir.Bununeşliğinde,yabancılaşmanındörttemelbiçi-mini(ürününe,faaliyetine,türselvarlıkolarakkendinevedoğayayabancılaşma)gidermesidir.Doğayı veya yeryüzünü temellük etme anlayışını köklübiçimdedönüştürmesidir.Busonhususu,Marxşöyleifadeeder:

Toplumundahayüksekbirekonomikbiçimininbakışaçısından,dünya-nıntektekkişilertarafındansahiplenilmesibirinsanınbirbaşkainsanınmalıolmasıkadarsaçmagözükecektir.Bütünbirtoplum,birulus,hattabellibirandavarolantoplumlarınhepsibirliktedüşünülsebile,dünyanınsahiplerideğildirler.Onlar,sadecedünyanınzilyetlerindenyadakiracı-larından ibarettirler ve iyi aile babaları gibi, onudaha iyi bir durumdagelecekkuşaklaradevretmekzorundadırlar.43

Benzerbiçimde,doğayla insanlıkarasındakimetabolizmayıakılcıbiçimdedü-zenlenmenin de birçok içerimi var: Üretici güçler kapitalizmden devralınmışhalleriyle aynenkorunupgeliştirilemez.Doğrusal bir süreklilik yerine, bir türmakasdeğişikliği,kapitalizmkoşullarındagelişmişüretimkollarınınveyordam-larınınseçicibirayıklaması,tercihlerdebulunurkenuygarlığınbütünbirikimle-rininhesabakatılmasıkaçınılmazdır.Kır/kentçelişkisiningiderilmesi, tarımınvetoprakkullanımınınuzunvadelibirbakışlaplanlanmasıbaştaolmaküzere,üretiminekolojikhassasiyetleregöreyenidenyapılandırılması,doğalbilimlerlebeşeribilimlerarasındabirsentezeyönelme,bilimiyenidisiplinlerlezenginleş-tirme,vb.deöyle.O halde, komünizm perspektifinden ve yeniden temellükün gereklerindenyaklaştığımızda da, ekolojik eleştiri “sosyalist programımızın içkin bir bo-yutu” olarak ele alınabilir. Bu eleştiri gücünü aynı zamanda doğanın “nes-nel kamusallığı”ndan ve komünizmin onsuz düşünülemeyeceği bir “gezegenbilinci”ndenalmaktadır.Böyledüşünmeyenleryokdeğil.Örneğin,EllenMeik-sinsWoodaksinidüşünenlerdendir:

Şunudaeklemeliyimki,barışveekolojikonularıkapitalizmkarşıtıduy-gularuyandırmakiçinçokuygundeğildir.Sorunbiranlamdabukonula-rınevrenselliğidiraslında.Bunlartoplumsalbirergüçoluşturmazçünkütoplumsalkimlikleriyoktur–enazındanişyerindeişçilerinzehirlenmesiyadaatıklarınvekirliliğinzenginbanliyölerdedeğildeişçimahallelerindeyoğunlaşmasıgibisınıfilişkileriylekesiştiğiyerlerharicinde.44

Wood, dar sınıfçı yaklaşımı nedeniyle ekolojiyi “iktisat dışı” -veya sermayeyedışsal-alanlararasındasaymakta,ekolojikhareketingitgidedahahalkçıbirka-

43 P. Burkett, Marx ve Doğa: Al-Yeşil Bir Perspektif, age., s.289-90’da yer alan çeviri tercih edildi. Karşılaştırın, K. Marx, Kapital 3. Cilt, age., s.682

44 E.M. Wood, Kapitalizm Demokrasiye Karşı, çev. Şahin Artan, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s.313

135


rakterkazandığınıgörememekteveüretiminevrenselkoşullarıüzerindedönenbirmücadeleyikomünizmegeçişolanaklarıbakımındanhafifealmaktadır.

“Yeşil Devrim” ve Esnek ÜretimSermayeçağınınsınırlarınailişkinbiryazıyı,kısacaikikonuyadahadeğinme-denbitirmek, ister istemezbir eksiklikhissidoğuracaktır.Bunların engüncelolanı,haleniçindeolduğumuzbunalımlabirliktedahafazlatedavülegiren“yeşildevrim” veya “yeşil dönüşüm” konusudur. Eskiden tarımın sanayileşmesinin,tarımdakiverimlilikartışınınvebununücretmallarının fiyatlarındayolaçtığıdüşüşünkodadıolarakkullanılan“yeşildevrim”kavramının,yinegenetiktekiilerlemelerin tarımauygulanmasınadagöndermedebulunsabile, şimdibelirlibiranlamkaymasınauğradığınatanıkoluyoruz.Şimdibukavramlakastedilen,kapitalizminkendi enerji tabanını veyaaltyapısını ciddibiçimdedeğiştirmeyeyönelerekfosilyakıtlarıyenilenebilirenerjikaynaklarıylaikameetmeveaynıza-mandaenerjidentasarrufyolundaönemlibirsıçramayaimzaatmasıdır.Ekolojik hareket ve sol bu konuyu on yıllardır ısrarla gündemde tuttuğu içinşaşırtıcı gelse bile, birden çoknedenle böyle bir gelişmemümkündür.Bune-denlerdenilki,böylebiryönelişin,ciddibiraltyapıyenilenmesinidekapsayacakşekildesermayeyedeğerlenebileceği,bunalımdançıkışiçinkaldıraçolarakkul-lanabileceğiyeniişkollarıvemahreçlersunacakolmasıdır.İkincisi,baştaküreselısınmaolmaküzerealametlerigittikçeçoğalanekolojikkrizin,kapitalizminken-divaroluşkoşullarınıdatehditetmesivekâroranlarındadüşüşeğiliminigüçlen-dirmesidir.Üçüncüsü,gittikçeartantalebekarşınazalanfosilyakıtrezervlerinin,kapitalizmi enerji kaynaklarını çeşitlendirmeye ve belli ikamelere başvurarakkarşılaştığı doğal sınırları ötelemeye mecbur bırakmasıdır. Dördüncüsü, fosilyakıtlarınbirim fiyatlarındaki artışların vekaynakları elde tutanülkelere aşırıbağımlılığınbirdiziülkedeyenilebilirkaynaklarayönelmeyidahaterciheşayanhalegetirmesidir.Almanya,ABD,İspanya,Avusturya,Danimarka,Çin,Hindis-tanvebukervanagöreceyakınzamanlardakatılanGüneyKorebubakımdanbaşıçekenülkelerarasındadırlar.Yani,yenilebilirkaynaklarayönelimafakibirhedefolmaktangiderekçıkmakta, toplamenerji tüketimi içindeyavaşamais-tikrarlıbirartışaişaretetmektedir.Beşincisi,sermayeninbüyükbunalımlardançıkışstratejilerinin,daimaşuveyabuorankarşılaşılanmuhalefetyadadirençlertarafındandabiçimlendirilmesidir.Kuşkusuz,yenilenebilirve“temiz”enerjikullanımındaçarpıcıbiryükselişiçin,uygulamadahalaaşılmasıgerekenbirdiziteknikgüçlükvar.Bunlarınbaşında,yenilebilirkaynaklarınmevsimveiklimkoşullarındabağlıdalgalıveistikrarsızdoğasındankaynaklananengellerin,enerjidepolamayaimkantanıyacakyollarlaaşılmasıgeliyor.Aksihalde,yenilenebilirenerjikullanımıbelirlieşiklerinötesinegeçemeyebilir.Bununaşmanınolasıbiricikyolu,yenilebilirenerjikaynaklarınınamiralgemisiolangüneşenerjisinin,aynızamandadepolanabilirbirenerjitürü-

136

Yaşayan Marksizm

nün(sudanelektrolizyoluylaeldeedilenhidrojenin)üretimiiçinkullanılmasın-dangeçiyorgibigözüküyor.Yenilenebilirenerjikaynaklarınayöneliş,ilkbakıştasermayeyebirtaşlaikivur-maimkanıtanıyorgibi.Biryandanekolojikkrizinenönemlihabercisiolankü-resel ısınmakonusundaciddibiradımatmak,öteyandanisebunuekonomikkrizdençıkışınbirimkanıolarakdeğerlendirmeyekoyulmak...Amailkbakışınayartıcılığınakapılmamakgerekiyor.Sermaye/doğaçelişkisininyapısallığınıyu-karıdaelealdık.Ekonomininekolojiköncelikleregöreyenidenyapılandırılmasısermayenindoğasınaaykırıveatılanveyaatılacakolanadımlardakesinliklebuanlamagelmiyor.Değinilmedengeçilemeyecek ikincikonuesneküretimveyabirikimrejimidir.Bukonuhakkındaçokşeyyazılıpçizildi.Bunlarıtekrarlamakveyairdelemekye-rine,burada,yalnızcavekısacaesneküretiminsermayeninsınırlarıbağlamındaneanlamageldiğindensözedeceğiz.Esneküretiminneredeysebütünunsurla-rı, sermayenin sınırlarıkonusunda fikirvericigöstergelerolarakelealınabilir.Örneğin, esneküretimlebirlikte, sermaye, tümleşik (entegre) işletmeölçeğin-de otomasyon düzeyini gitgide yükseltmekten çark etmiş veMandel’in tezinidoğrularcasınamerkezindeorganikbileşimiyüksekanaişletmenin,çevredeiseorganikbileşimidüşükyanveyayavruişletmelerinbulunduğubirağdüzeninegeçmiştir.Canlı emeği durmaksızınmakinelerle ikame edilecek bir rakip gibigörmektenbelirliölçüdevazgeçmiş,ötedenberisürüpgidenbuikameninhızınıkesmişvetersindenonazihinsel,bedensel,dilselveiletişimselbütünkapasiteveyaratıcılıklarısoğrulacakbirtürmakineikamecisi,yani,aynızamandabirsabitsermayeögesimuamelesiyapmayabaşlamıştır.Sabitsermayeninömrünüuzat-makvekullanımalanınıgenişletmek-yanigiderekyakıcıbirsorunhalinegelenerkendeğersizleşmeyi yavaşlatmak-üzere çok amaçlımakineleridevreye sok-muştur.Hakeza,organikbileşimisabitsermayenindönerkısmınıazaltarakdadüşürmekveolasıkrizleremümkünolabilenenaz“aşırıüretim”leyakalanmakiçin,üretimsürecinebirdiziyeniuygulamayı(sıfırstok,siparişüzerineüretim,tamzamanındateslimvebirgeribildirimişleviyüklenensüreklipiyasaaraştır-maları)sokmayabaşlamıştır.Çoğaltılabilir,amabukadarıbileşunuilerisürmeyecevazveriyor:Birbaşkagöz-lebakıldığında,esneküretim,sermeyeninufuktabelirmeyebaşlayansınırların-dankaçışınınifadesiolanmanevralartoplamındanoluşmaktadır.Konuyubuyazınınanafikriilenoktalayalım:Sermayeninsınırlarıhakkındakitartışmaözündebirgeçiştartışmasıdırveyabuhalegetirilirseamaçlarımızadahaiyihizmetedebilir.

137

Büyük DepremBir Bilanço

Ali İleri

ABDYeminliMaliMuhasipler EnstitüsüTerminolojiKomitesi, bilançoyu“muhasebeilkelerinegöretutulandefterlerdekihesaplarınbelirlibirtarihte

fiilenveyakuramsalolarakkapatılmasıylasaptananvegelecekdönemedevro-lunanborçvealacakbakiyelerininbirlistesiveyaözeti”1şeklindetanımlar.Butanımagörekapitalistler,kendiişletmelerininmalidurumunu,üzerindeortak-laştıklarıgenelkurallarçerçevesindebirbirlerine,devletevetoplumaaktarmakkonusundauzlaşmışlardır.Mübadelealanındakarşıkarşıyagelensermayelerinbirbirleriyle girdikleri rekabet ilişkisi, -aynı ilişkilerin sonucu sürekli tecavüzeuğrasada-asgaribirgüvenortamınızorunlukılar.Bilançonunkarşıkarşıyage-len sermayeleri az çokgörünürkılmanınbir aracıolarakbugüvenortamınınoluşumunakatkıdabulunmasıbeklenir.Ancak,sermayetümparçalarıylahare-kethalindeanlaşılabileceğiiçinzorunluolarakbellibirzamandilimininyadaanınkatılaştırılmasındanibaretolanbilançolarbuhareketinherzamaneksikbirgörüntüsünüyansıtacaklardır.Üzerindeuzlaşılmışmuhasebekurallarınınaynıverilerdenfarklıtablolarınüretilmesineolanaktanıyanesnekliği,tablolardayeralanrakamlarınmutlakdoğruvekesinolmaması,muhasebekurallarınınmalidurumuetkileyebilecekçoksayıdaözelkoşuluntümünükapsayamaması,oluş-turulanmalitablolarıveburadanhareketleyapılacakanalizvedurumsaptama-larınıayrıcasınırlar.2

1 Öztin Akgüç, “Mali Tablolar Analizi”, Muhasebe Enstitüsü Eğitim ve Araştırma Vakfı Yayın No:13, (genişletilmiş 8. bası), İstanbul 1990, s. 10.

2 Öztin Akgüç, age., s. 11-12.

138

Yaşayan Marksizm

158 yıllıkmali dev LehmanBrothers’ın Eylül 2008’de batışının ardından işinvehametinin farkınavararakağızdeğiştiren“maestro”Greenspan’ındeyişiyle,“yüzyılınkrizi”nin3birbilançosunuçıkararak,kimiöngörüvekestirimleryap-mayıamaçlayanbuyazı,başlıcadörtnedenlekendisinisözkonususınırlardanbüyük ölçüdemuafsaymaktadır:

1. Bilançovesonuçlarınınanalizi,krizinsermayeninsonsuzbüyümeman-tığının,onundoğasınınçelişkilivaroluşunundoğalvekaçınılmazürünüolduğubilgisivekabulüileyapılmıştır.Kapitalistlerinüzerindeuzlaştıkla-rımuhasebekurallarınadeğilkrizkonuolduğundatarihönündedefalarcaolumlusınavvermişbirkılavuza,Marksizmedayalıdır.

2. Burjuvakamptaegemenolanpopülerkavrayışıntersine,krizLehman’ıniflasıylabaşlayangörecekısabirzamandiliminesıkıştırılarakyadadahateknikbirbakışla2007Aralıksonundanbaşlatılarakdeğil,kapitalistgeliş-menindördüncüuzundalgasınınyükselişevresinin(1940-1970) tüken-mesiylebaşlayan,sünerekbugüneuzayandepresifbirevreolarakirdelen-miştir.Çoğunluklakrizolarakalgılanan,öyletartışılanveEylül2008’denbuyanaartarakşiddetlenensüreç,70’lerinbaşındagirilenbunalımınbirbaşkaköpükledahafazlasündürülememesininsonucupatlakveren,tekbaşınaelealındığındaiseözneldeğerlendirmelerekapıaralamasıkaçınıl-mazolanertelenmişfinalidir.

3. Bilançoyaesasolandöneminuzunvadeyeyayılması,verileriikincildalga-lanmalarınetkisindenarındırmış,esasadairdahanesnelvegüvenilirbiranalizyapmayıolanaklıkılmıştır.

4. Kriz, tek başına iktisadi bir olguolarakdeğil, çokdaha geniş kapsamlairdelenmiş; krizden çıkış ve sonrasına yönelik öngörü ve kestirimlerdeegemen döngüsel yaklaşımın aksine, tarihsel ve doğal sınırlar kerterizalınmıştır.Bufarklılık,yaşanangerçekliğibütünhatlarıylakavramayıveyansıtmayıolanaklıkılmasınınyanında,geleceğeyöneliktasavvurugününüstesindengelinmesizorunlupratikişi,göreviyapmıştır.

Bilançoanalizininsınırlarınadeğinirken,yazınınüçbölümdenoluşacakkapsa-mıdabellioldu.İlkbölümde,70’lerdenbugüne-zorunludeğinmelerindışında-ağırlıklaABD’ninmerkezealındığıdepresifdalganınkronolojikseyriaktarılacak.İkincibölümde,mevcutkrizinkapitalistgelişmenindördüncüuzundalgasınındepresifevresinioluşturmasınedeniyleüçüncübölümdeverileredayalıyapıla-cakkimiöngörüvekestirimlereteorikbirçerçevesunacakuzundalgalarkonuedinilecek.Üçüncübölümde,kapitalistgelişmeninkrizlebirliktebelirginlikka-zananönemlisiyasalsonuçlaragebeyenivebaşateğilimlerielealınacaktır.

3 http://blogs.abcnews.com/politicalradar/2008/09/greenspan-to-st.html, Alan Grenspan’ın ABC televizyonuna verdiği röportaj, 14 Eylül 2008.

139

Büyük Deprem Bir Bilanço

IBilanço

Altın Yükseliş (1940-1968)Şekil 14

1 Temmuz 1944’te toplanan BrettonWoodsKonferansı’nda İngiltere’yi JohnMaynardKeynes,ABD’yiHarryDexterWhite temsil etmişti.Keynes, serbestticaret, esnek kur rejimi ve sermayenin uluslararası serbest hareketinin, tamistihdamvehızlıkalkınmahedefleriyleuyumluolamayacağı tezinin sahibiydi.BrettonWoods’tabutezebağlıolarakşutemeltekliftebulundu:Anakredisağ-layıcıaynızamandadışticaretaçıklarındankaynaklanandengesizlikleringide-rilmesindendesorumluolmalı;bu,yatırımikliminibelirsizliktenvebüyükkurdengesizliklerindenkoruyacaksabitamaayarlanabilirbirkursistemiylebirliktebirDünyaMerkezBankasınınkurulmasıylasağlanmalıydı.Keynes’inteklifine,White,ilerideherikisideABDhegemonyasınınaracıolacak,altınstandardınabağlanmışdolarveUluslararasıParaFonu(IMF)ilekarşılıkverdi.ABD’nin,ikibüyüksavaşıneredeysehiçhasarsızatlatmış;mevcuthaldedünyahâsılasınınne-redeyseyarısınıüreten;savaşsonrasıtahripolmuşAvrupa’nınimarıiçingereklimal ve sermaye stoğunu elinde bulunduran ve hepsinden önemlisi,Avrupa’lıkapitalistlerinenselerindehissettiklerikomünizmtehlikesinekarşıkoyacaktekbüyükgüçolması, başkabir çözümü imkânsızkılıyordu.Keynes’in tümkarşıuyarılarına rağmen,White’in teklifi çaresiz bütün taraflarca kabul görecek veABDhegemonyasıBrettonWoodsanlaşmasıylatesciledilecekti.

4 “Long Waves,Institutional Changes, and Historical Trends: A Study of The Long-Term Movement of The Profit Rate in The Capitalist World-Economy”, Minqi Li, Feng Xiao, Andong Zhu, Journal of World-Systems Research, 2007, Cilt XIII, Sayı: 1, Şekil 2, s.39

140

Yaşayan Marksizm

İkincisavaşlabirliktebaşlayan,ABDhegemonyasınıntescilininardındansavaşınönayakolduğuteknolojikgelişmeveyatırımaçlığınınverdiğiivmeilebeslenenkapitalizmin“altınyükselişi”,1960’larınsonundakâroranlarındakigerilemenineşliğindetükendi.(Şekil1)Yönünüdüşüşeçevirdi.Emperyalistkapitalistsistem,bugünedeğintümçabalarınakarşıniçindençıkamadığı“tarihtegörülmüşem-sallerininenuzunu,enmüzmini”5olanbirbunalımagirdi.Köpüktransferleriylesünerekuzayanbunalım,nihayet2008’insonçeyreğindealdığıvehalendevamettiğibiçimiyle1929benzerişiddette,kapitalizmintarihindedahaöncehiçgö-rülmediğikadareşzamanlı-evrenselbirçöküşedönüştü.

Düşüş BaşlıyorDüşüşdalgası,73petrolkrizinindekörüklediğiyüksekenflasyonilebirliktehızkazandı.Kapitalistsanayininenerjialtyapısıyüzyılınbaşındaşekillenmeyebaş-ladığıbiçimiyletamamenfosilyakıtlarabağımlıydıveEkim73’tekiİsrail-Arap(YomKippur)savaşınınardındanbaşlatılanpetrolambargosuve79’dakiİranDevrimi’ninardındanyaşananpetrolkrizi,baştaABDolmaküzere tümdün-yadaenflasyonuateşledi.80’liyıllarınbaşınakadar,yükselenpetrolfiyatları,sa-nayininfosilyakıtbağımlılığı,genelenerjiharcamalarıveenflasyonarasındakibağlantınınaçığaçıktığıbirdönemyaşandı.(Tablo1)

Tablo 1PETROLFİYATLARI-ENERJİHARCAMALARI

VEENFLASYONARASINDAKİİLİŞKİ,ABD(1970-1988)6

YILLARHamPetrolFiyatı$/Varil

E.Harç./GSMH(%)

Enflasyon(%)

1970 1,80 8,0 5,901971 2,24 8,0 4,301972 2,48 7,9 3,301973 3,29 8,1 6,201974 11,58 10,2 11,001975 11,53 10,5 9,101976 12,80 10,6 5,801977 13,92 10,9 6,501978 14,02 10,4 7,701979 31,61 11,6 11,301980 36,83 13,4 13,501981 35,93 13,7 10,401982 32,97 13,1 6,10

5 Kenan Kalyon, “Bir Çağ Dönüşümünün Eşiğinde”, Çalışanlar Basın-Yayın, Haziran 2004, İkinci Baskı, s.136 TUFE verileri, U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics (BLS) http://data.bls.gov/cgi-bin/surveymost?cu’den,

http://www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6848&contentId=7033471 (BP)adresinden ham petrol fiyat verile-ri, http://www.eia.doe.gov/emeu/aer/pdf/pages/sec1_12.pdf (DOE/IEA) adresinden enerji harcamaları/GSMH oran-ları alınmıştır.

141


1983 29,55 11,8 3,201984 28,78 11,1 4,301985 27,56 10,4 3,601986 14,43 8,6 1,901987 18,44 8,4 3,701988 14,92 8,0 4,10

Yükselenenflasyonaonukörükleyenbirbaşkaolgueşliketti.1944BrettonWo-odsantlaşmasıileenbüyüksavaşganimetininüstünekonanABD,parasınıdün-yaparası yapmış, ancakdolaruluslararası rezervparaolarak yaygınkullanımalışkanlığı kazandıktan sonra, karşılığında altın bulundurma taahhüdüne tekyanlıolarak1971’defiilensonvermişti.Böylelikleönemlibirayakbağındankur-tulanABD,yalnızcaişçilik,kâğıtvemürekkepkarşılığındadolarbasmaayrıcalı-ğınıkazanmış;1944’eeksikliolarakkazandığısenyorajhakkınışimditamolarakeldeetmişti.Karşılıksızbasılanherdolar,öncelikleenyoksullardanbaşlayaraktümdünyahalklarına,sonradadiğeremperyalistkapitalistgüçleresalınanvergianlamınageliyordu.ABDVietnamsavaşınınvesoğuksavaşdönemineözgüsi-lahlanmayarışınıntümaskeriharcamalarınınfinansmanınıçoğunluklabanknotmatbaasıaracılığıylayapmış,hegemonyasınınbedelinidışındakilereödetmişti.Emtiafiyatlarındakibaşdöndürücüyükselişkarşılıksızbasılandolarlarıeleve-renenaçıkgöstergeydi.(Şekil2)

Şekil 27

ALTINSTANDARTININTERKİNDENSONRAMALPİYASALARINDAKİYÜKSELİŞ

7 http://www.resourceinvestor.com/pebble.asp?relid=26477

142

Yaşayan Marksizm

BudönemdenbelleklerdeNixon’unHazineBakanı JohnConnolly’nin, “do-lardaki dalgalanmalar ve rezerv para olması dolayısıylaABD’nin kendi enf-lasyonunudiğerülkelereihraçettiği”yakınmalarıylakarşısınagelenAvrupalıdelegasyonamütebessimbirifadeyleverdiğioyanıtkaldı:“Dolar bizim para-mızdır, ama sizin sorununuzdur”.OysadolarınipinikoparmasıveABD’ninsenyorajhakkınasınırsızsahipolmasıylabirlikte,Keynes’in1944’teyapmışol-duğuuyarılarbirerbirergerçekleşiyordu.Uluslararasıödemelerdengesibozu-luyor,dahasonraseksenlivedoksanlıyıllarda“çeperlerde”ardıardınapatlaya-rakdışborçkrizlerineyolaçacakbirsarmaloluşuyordu.ABDhegemonyasının“belleépoque”u8başlamış;emperyalisthegemonyanınçözülüşününvekapita-listsistemdeşimdilerdeyaşanandepremintemeliozamandanatılmıştı.İkin-ciSavaşsonrasıyükselişevresinde,Avrupa’nınveJaponya’nınhızlaihracatçıülkelerarasındayerinialması,ABD’yidahaçokparabasmayateşvikedenbirdışaçıksorunuylayüzyüzebıraktı.Dolarınmaddiüretimlebağınınkopması,kapitalistgelişmenineşitsizkarakterinidahadakörüklüyor,ABDürettiğindençoktüketenenbüyüktüketimmerkezinedönüşüyordu.Sermaye,azalankârhadlerinin teşvikiylebiryandanhızlamalileşirken,biryandandaazalankârhadlerinekarşıgeliştirdiğiküreselişbölümüyledolarınegemenliğinisorgula-yacakyenigüçlerintohumunuatıyordu.Belliki,bundanböyledolaröncelikleABD’ninsorunuolacaktı.Keyneshaklı çıkmıştı.Onagöre, -ister esnek, ister sabit kur sisteminedayalıolsun-gelenekseluluslararasıödemelersistemindeki“başarısızlığıntemelnede-ni”,ticaretyapantaraflararasındaısrarlıödemelerdengesisorunlarıbaşgöster-diğinde,sisteminsürdürülebilirküreselgenişlemeyigözetecekaktifmüdahaleyeteneğininbulunmayışıydı.Keynes,olasıbaşarısızlığınnedeniniayırtedicitekbirözelliğeindirgerken,seçeneğinipucunudaverdiğiniilerisürdüğüşusapta-mayıyapıyordu:9

Ayarlamanın temel sorumluluğunu uluslararası ödemeler sistemindeborçluülkenin–yani(bubağlamda)kuramsalolarakzayıfvehepsindenönce(buamaçla)dünyanıngerikalanıolandiğertarafınölçeğiilekıyas-landığındaenküçükülke-üstüneyıkmak,serbestkursistemininkarakte-ristiközelliğidir.10

Keynes, herhangi bir uluslararası ödemeler sisteminin tasarımında yapılacakiyileştirmenin,ayarsorumluluğununborçludankrediaçanageçirecekbirmü-dahaleyigerektirdiğisonucunavarmıştı.11Buyüzden,2.BüyükSavaşsonundaBrettonWoods’tabuteziyletutarlıbiçimdeherhangibirulusalparanınrezervparaolarakbenimsenmesininsakıncalıolacağını ileri sürmüş;bir türMerkez

8 Kapitalizmin gelişiminde serbest rekabetçi aşamadan tekelci aşamaya sıçramanın gerçekleştiği (1873-1913) döne-min özellikle 1895’den Birinci Savaşa kadar yaşanan yükseliş ve finansal genişleme dönemi, “altın çağ”. Ayrıca bkz. Giovanni Arrighi, “Adam Smith Pekin’de”, Yordam Kitap, Ocak 2009, Birinci Basım, s.169-171

9 Paul Davidson, “Reforming the world’s international money”, real-world economics review, 48.sayı, s.29610 Keynes, J. M. (1941) “Post War Currency Policy”, aktaran P. Davidson, agm.11 Paul Davidson, agm.

143


Bankasıişlevigörecekbiruluslararasıbirliği(IMF)veonundünyaticaretindeesasalacağı,değeriotuzdeğişiktemsilimetanındeğeriylebelirlenecekbirdün-yaparasını,“bancor”uönermişti.IMFkurulmuş,ama“bancor”yerineBrettonWoods’akatılanbütün taraflarABDheyetinebaşkanlık edenH.D.White’inönerisini; -altına bağlı olmak koşuluyla (1 ons altın=35 dolar)- doları rezervparaolarakkabuletmekzorundakalmışlardı.“Altınyükseliş”insonaermesi,petrolfiyatlarınınolağanüstüartışıveuluslara-rasırezervparaolandolarınaltınlabağınınkopmasıylabirleşinceenflasyon(Şe-kil3),işsizlik(Şekil4)veikisinineşliğindesınıfmücadelesisertleşti.ABD’ninhegemonyasınınonatanıdığıayrıcalıkla,dolarınmarkkarşısında(1971-1973)arasında%28,yenkarşısında(1969-1973)arasında%50değerkaybetmesinegözyumarak,imalatsanayindekarlılıktaartışsağlamayıbaşarmasıkapitalistsiste-minbütünüaçısındansonuçvermeyecekti.Tersine,AlmanveJapontekelleri-ninABD’li tekellerlerekabetedebilmekiçinkarlarındanfedakârlıkyapmalarıkâroranlarındadüşüşündevametmesiylesonuçlandı.12Geriyeyalnızcabiryolkalıyordu.Kârhadlerindekidüşüş,işçisınıfınıgeriletecek,gerekliemekilear-tıkemekarasındakidengeyisermayeyicezbedecekbiçimdeyenibaştankuracakyenibirprogramısermayeyedayatıyordu.İngiltere’de“Thatcherizm”Atlantiğinöteyakasında “Reaganomics”özgünadlarını alanve1980’lerinbaşındadalgadalgaburjuvakampıngenelineyayılanneoliberalsaldırıiştebunesnelzorunlu-luğunbirürünüydü.

Şekil 313

ABDTÜKETİCİFİYATENDEKSİ(1913-2009*)(1967=100)

12 G. Arrighi, age., s.112-11313 U. S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics, http://data.bls.gov/PDQ/servlet/SurveyOutputServlet *Grafikte aylık enflasyon verileri kullanılmıştır. İlk veri 1913 Ocak ayına, son veri 2009 Haziran’ına aittir.

144

Yaşayan Marksizm

Şekil 414

ABDİŞSİZLİKORANLARI(01Ocak1948-01Haziran2009)

Neoliberal SaldırıNeoliberalizm,sermayenin80’liyıllarınbaşındanbaşlayarak,aşırısermayebi-rikimininsonucukâroranlarındakigerilemeyleiçinedüştüğübunalımdankur-tulmaçabalarınınbirtoplamıdır.Burjuvapartilerinprogramlarınıaynılaştırıp,neredeysebütünülkedevletlerihizmetinekoşanveözolarakişçisınıfınınkaza-nılmışhaklarını,burjuvaziilegiriştiğiezelimücadelesindeeldeettiğimevzileridağıtmayayönelikbirsaldırıprogramıdır.Harvey,sermayeninbukapsamlısal-dırısındagerçekleştirdiğikeskinmanevrayışöyleözetler:

1970’lerdegenelaşırıbirikimkrizininiyicebelirginhalegelmesiyleneo-liberalakım,Keynezyenvediğerdevletçiekonomipolitikalarınaalternatifolarak ciddiye alınmaya başlandı. 1979’da seçildikten sonra dönemininekonomiksorunlarınıçözmekiçinyenipolitikaarayışındaolanMargaretThatcher,neo-liberalakımıkeşfettivebuakımınthink-tanklarınınöne-rilerinebaşvurmayabaşladı.Reagan’labirlikteThatcher,devletfaaliyetle-rininodağınıbütünüyledeğiştirerek,refahdevletianlayışından“arzyan-lı” sermayebirikimi koşullarını destekleyici devlet politikalarına keskinbir geçiş yaptı. IMFveDünyaBankasıneredeysebir gecede tüm siyasiçerçevesinideğiştirdivebirkaçyıliçindeneoliberaldoktrin,önceAnglo-Amerikan dünyasında, fakat hemen akabindeAvrupa’nın ve dünyanınbirçokbelgesindebaşatpolitikahalinegeldi.15

Burjuva ideolojisinin görsel penceresinden algılandığı biçimiyle, olguların baş

14 “Federal Reserve Bank of St. Louis”in http://research.stlouisfed.org sitesinden alınmıştır. Grafikte ABD Çalışma Bakanlığı İşgücü İstatistik Ofisi (BLS) verileri baz alınmış olup, taranmış alanlar NBER (National Bureau of Economic Resarch) tarafından belirlenmiş durgunluk dönemleridir.

15 David Harvey, “Yeni Emperyalizm”, Everest Yayınları, Birinci Baskı, Kasım 2004, s.131

145


aşağıdurangörüntüsü,burjuvakamptaEngels’indeyişiyle16 sonuçlarınnedenhalinialdığıdeğerlendirmelereyolaçıyordu.Budeğerlendirmeleregöreneoli-beralizm,tükenenyükselişedamgasınıvuranKeynesçiliğekarşıpopülerleşenbirterciholarakburjuvahükûmetlerinprogramlarınagirmişti.Oysaneoliberalsal-dırı,sermayeyönündensıradanbirtercihdeğil,nesnelbirzorunluluktu.Mandelbuzorunluluğu1980’deMarksizminentemelönermesiyleşöyleaçıklıyordu:

Keynesçi tamistihdamönceliğindenenflasyonlasavaş“monetarist”ön-celiğinegeçişisontahlildebelirleyen,genişleyiciuzundalgadandepresifuzun dalgaya geçişti. İktisadi gerçekliği değiştiren şey, egemen iktisadiöğretideğil,egemeniktisadiöğretiyideğiştirenşey,iktisadigerçekliktekideğişmeydi.17

Sermayeneoliberalsaldırıyla,faşizmiyenilgiyeuğratanişçisınıfınınartangücünühesabakatan18veonundevrimcienerjisini“sosyalrefahdevleti”programıylaso-ğurmayıbaşaranKeynesçiuzlaşmayasonveriyordu.Buradaayrıntısınagirilme-yecekbaşkanedenlerlebirliktekıvamagetirilenişçisınıfıise,aynısaldırıyakarşıbiröncekievreninkazanımlarınıdahiyeterincegüçlübiçimdekoruyamayacaktı.Verimsizliğiilerisürülereközelleştirilendevletişletmelerininyağmalanmasıgibi,yığınlarıntarihselkazanımıolankimiyaşamsalkamusalalanuygulamalarının(parasızsağlıkveeğitimgibi)özelleştirilmesidebualanlardakiartı-değereser-mayenindoğrudanelkoyabilmesininönünüaçıyordu.Vergilendirmedegerçek-leştirilendeğişikliklerle,sermayeninüzerindekivergiyükühafifletiliyor;doğanfarkdolaylıvergilerüzerindennüfusunbüyükçoğunluğunuoluşturanişçisını-fının üzerine yıkılıyordu. Serbest kur, deregülasyon, rekabetin ülke-toplumsalilişkilerdüzlemindendünya-toplumsal ilişkilerdüzleminekaymasıylauyumluolarak ülke-devletlerin yeniden yapılandırılma girişimleri, emek süreçlerininesnekleştirilmesi, işçi sınıfını örgütsüzleştirilmesiyle atbaşı yürütülecekti.Yenigelişenküreselişbölümükapsamındagerçekleştirilen“sanayitaşımacılığı”,“out-sourcing”,“processtrading”vb.üretimsüreçleri,üretkensermayeninmekandanbağımsızdevinimininfarklıbiçimleriolarakgelişecekti.Kapitalizmindoğasıgereğitoplamdairrasyonelveanarşiksonuçlarüretmeye19açık olan bu politikalar,ABDhegemonyasının prizmasından geçerek uygula-mayagirerkenbirdebunedenlesakatlanıyor;yapısalkrizhegemonyakriziileharmanlanıyor; kapitalist sistemevrensel ölçekteonu sarsacakbüyüklüktebirdepreminenerjisinibiriktirmeyebaşlıyordu.Kapitalistsisteminfayhatlarındakiilkenerjiboşalması,19Ekim1987’deWall-Street’degerçekleşti.Dahasonra“Kara Pazartesi”olarakanılacakgünde,ABDborsası1914’tensonraenbüyüktekgünlükdüşüşü(%22)gerçekleştiriyor,sar-

16 K. Marx-F. Engels, “Seçme Mektuplar”, Engels’ten Berlin’deki C. Schmidt’e (Londra, 27 Ekim 1890), Evrensel Basım yayın, Birinci Baskı, Ekim 1996, s.104

17 Ernest Mandel, “Kapitalist Gelişmenin Uzun Dalgaları”, Yazın Yayıncılık, Birinci Baskı, Ocak 1986, s.8818 Kenan Kalyon, age., s.6219 Kenan kalyon, age., s.62

146

Yaşayan Marksizm

sıntısadeceABDilesınırlıkalmıyor,bellibaşlıdiğerborsalardaNewYorkbor-sasınıizliyordu.Arkası 1989’da kitlesel iflasların yaşandığıABDmortgage piyasasından geldi.EnflasyonlamücadelebaşlığındaFed(ABDMerkezBankası)faizoranlarınıyük-seltmeyebaşlamış;bupolitikadeğişikliğiöncelikle1987’desayıları3600’ü,toplamvarlıkları1,5trilyondolarıbulankredivemevduat(Saving&Loan)kuruluşları-nıvurmuştu.20Mevduatbankalarındadüşükfaizletoplananfonları,yüksekfaizamaotuzseneyeerişenuzunvadelerile“mortgage”kredisiolarakkullandıranbukuruluşlar,kısavadelifaizlervemaliyetlerdekiartışların,uzunvadelimortgageportföylerinin-devirhızlarındakidüşüklüknedeniyle-getirileriniaşmasıylaiflasettiler.Bukuruluşlarınadıileanılan“S&L”krizi,1990Temmuz’uile1991Mart’ıarasında gerçekleşecek 8 aylık bir resesyonuda kapsayarak, tümkalıntılarıylabirlikteyaklaşıkyediyıl içindetasfiyeedilebildi.745kuruluşbatmış,bukuru-luşlarıntasfiyesiiçinkurulanRTC(ResolutionTrustCorporation),dahasonra1996’da FDIC (FederalDeposit InsuranceCorporation)’a devredilmişti. Top-lamzarar160,2milyardolardı.Bunun132,1milyardolarıvergilerdolayımıiledoğrudanhalkınsırtınayıkılmıştı.21S&Lkriziilerideyaşanacakolan“subprimemortgage”krizininminibirprovasıydı.Tabiihenüzfinansaltürevenstrümanla-rınınişiniçindeolmadığı,nispetenenbasithaldisözkonusuolan.Budönemgerçekleşenvesonuçlarındanziyade,işaretettikleriyleönemliolanikianlaşmabulunuyor.İlkinde,NewYorkPlazaHotel’deABD’nintalebiüzerine,22Eylül1985’teABD,FederalAlmanya,İngiltere,Fransa,Japonyabirarayagelerekdolarınyenvemarkkarşısındakontrollübiçimdedevalüasyonuüzerindeanlaştı-lar.BöylecerakiplerinindesteğiyleABD,GSMH’sının%3,5’ineulaşancariaçığınıkapatmayıbaşaracaktı.İkincisiyle,22Şubat1987’deParis’teG7ülkelerindenİtalyahariçdiğerlerininkatılımıylaimzaaltınaalınanLouvreanlaşmasıiledolardakigüçkaybıdurdurulmakistenmişsede,Plazaanlaşmasınıizleyen10yıliçindezayıfla-yandolarözellikleJaponya’yıvurdu.Hemaşırısermayebirikimininçözülememişolması,hemdegerekAlman,gerekJaponrakipleriyletalebingerilediğibirortam-dakızışacakrekabetindönüpyenidenABD’yivurmaolasılığı,büyükbirresesyo-nuniçineyuvarlananJaponya’yabudefaABD’nineluzatmasınızorunlukıldı.FedBaşkanıGreenspan, tersPlazaanlaşmasıönerdi.BaşkanClinton’ungüçlüdolarpolitikasıhemJaponya’yıiçinedüştüğüderinresesyondankurtarmahamlesi,hemde sosyalist kampın dağılmasının ardından ABD’nin geliştirdiği önleyici savaşstratejisi ileuyumlu,dünyahalklarınavediğerkapitalistlereyönelikönemlibirmesajdı.Sosyalistkampınçözülmesivefethedilecekyenigenişpazarlarınaçılması,ABD’ninimparatorlukdamarlarınıkabartmıştı.GüçlüdolarpolitikasıJaponya’yıkrizdenkurtaramamıştıama,aşırıbirikimsorunununçözümsüzlüğünükoruduğubirkonjonktürdefinansallaşmanınönündekibentlerikaldırmayayetmişti.Kapi-talizmtarihininenhacimlifinansallaşmaevresinegirdi.

20 Alan Greenspan, “Türbülans Çağı”, Boyner yayınları, Birinci Basım, Mayıs 2008, s.124-12621 ABD Genel Muhasebe Ofisi, Kongre’ye Rapor, Temmuz 1996, GAO/AIMD-96-123 RTC’s Financial Statements,

sayfa:14, http://www.gao.gov/archive/1996/ai96123.pdf

147


“KaraPazartesi”sini1994’teMeksika“Tekila”,1997’de“GüneydoğuAsyaKap-lanları”,1998’de serbestpiyasanınmazoşisthazlarınayenikucakaçmışRusyamalikrizleritakipetti.1999’daBrezilya’nınve2000’deellerindeboştencerele-riylekadınyürüyüşçülerive“piqueteros”lukaldırımeylemcileriyleArjantin’inardından,havadauçuşananayasakitapçığı ileTürkiyede2001’de aynıkatarakatılacaktı.Çeperdesürenfırtınalarınyarattığıhertahribat,merkezdeyalnızcafiyatlarayansıtılmaklayetiniliyor,burjuvaiktisatçılarınçoksevdiklerideyimle,piyasalar“düzeltme”lerleyolunadevamediyordu.Sonuçolarakbirdönemin “kaplanları” bugünhalen izlerini silemedikleri çokbüyükmaddikayıplaryaşadılar.Hernekadarmalifırtınalarağırlıklaçeperler-de tahribat yaptıysa da, emperyalist kapitalist sisteminmerkezlerinde de bazı“işkazaları”nanedenoldular. 1998krizindeLongTermCapitalManagement(LTCM),bukazalaraverilebileceken iyiveen iriörnektir.LTCM,Rusdevlettahvillerineyatırımyapanbir“hedge”fondu.1997Asyakrizinindoğrudanbirsonucuolarak,Rusya’nınborçlarınıödeyemeyeceğiniaçıklamasıyla iflasıneşi-ğinegeldi.DöneminFedBaşkanıAlanGreenspan,diğeryatırımcıkuruluşları“herkesindahafazlakaybetmeriskiniortadankaldırmakvesisteminortakçıkar-larıadına”3,5milyarUSD’likbirkurtarmaplanınarazıederek,Kindleberger’inkapitalizminerkentarihlerindengünümüzeöyküsünüyazdığı22“sonkredimer-cii”rolününfevkaladebaşarılıbirörneğinivermişti.Greenspan“kutsalgörev”çerçevesindekurtarmabirliğinioluştururkenaynızamandaolasıbirlikiditekri-zini önlemek için kısa aralıklarla hempiyasaya para sürmüş, hemde politikafaizinikısabirzamanaralığında0,75puandüşürmüştü.Böylelikledünyanınbirucundandiğerucuna,birçokülkeyiyıllarcasürecekmaddiyıkımasürükleyenbir fırtına,merkezde “bahşişi” ile birlikte 5milyardoları geçmeyenbir faturakarşılığındafiyatlarayansıtılmış oluyordu.

Köpük Transferleri80’lerinbaşındagirilensüreçrutininekavuşmuş,monetaristlerinönderliğindekâroranlarındakidüşüşüdengeleyecekbir sürekavına,geçicideolsahiçdeğilsebirsüreliğinemoralleridiritutacakyeniheyecanlararayışınadönüşmüştü.Peşinedü-şülenheyecanlar,hiçbirzamanbiröncekievreyebenzeruzunsoluklubiryükselişenedenolamadıysada,sistemin“reelsosyalizm”inçökmesive“yeniekonomi”sek-törügibifinaligeciktiren“köpük transferleri”23ileoyalanmasınaaracıoldu.Köpüktransferlerinintemeli,üretiminaltyapısındaköklüdönüşümlerlebirlikteyenibiruzunyükselişdalgasınıbaşlatacakgerçekbirmotivasyonuneksikliğinedayalıdır.Uzundalganınaşağıyönlü ikincietabında,belkideABD’de,aşırısermayebi-rikimi sorunu ve azalan kâr oranları cenderesinden kurtulmak adına en fazlaheyecanyaratmışsektör“yeniteknoloji”,popüleradıyla“dotcom”sektörüydü.

22 Charles P. Kindleberger, “Cinnet, Panik ve Çöküş. Mali Krizler Tarihi”, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007

23 J. B. Foster, “Kapitalizmin Malileşmesi ve Kriz”, Kalkedon Yayınları, Eylül 2008, Birinci Basım, s.66

148

Yaşayan Marksizm

1990’lıyıllarınbaşındanitibaren“yeniteknoloji”sektörüyenibirheyecanaloko-motiflikyaparken,dışarıdadapazarıngenişlemesineenbüyükkatkıyı,başını70yıllıkbiraradansonra“serbestpiyasaekonomisi”nedönüşyapanRusya’nınçek-tiği“sosyalist”ülkeleryapıyordu.Ancak2000’inbaşındasonbiryılda%100’lükdeğer artışıyla işlem gördükleriNasdaq borsasında “dotcom” hisselerinin gö-rüntülerinintersinebirkârlılığavevarlığasahipolduklarınınmuazzamkeşfiyle“yeniekonomi”balonudapatlayacaktı.Muazzambirkeşiftibu,çünkü“yeni”ekonomişirketlerininçoğubirmasa-biriskemleşirketlerdivebunuonyılgibikısa(!)birsüredekeşfetmek,hakkınıteslimetmekgerekiyor,oldukçamuazzambirişti.Budurum,elbettegörengözleriçin,aşağıdoğrusünendepresifdalganınhalipürmelalinisergiliyordu.Bellikibilinçliuzatmalaroynanıyordu.1990’lıyıllaryukarıbirhamleyibaşlatabilmekiçinABD’yeenuygundışkonjonk-türüsunmuştu.Amasonuçhüsrandı.DöneminFedBaşkanıGeenspan,-içindeyaşarkenböyledüşünüyormuydubilinmez-2007’dekalemealdığı“Türbülans Çağı”ndanedenişöyleaçıklayacaktı:

Yeniürünlerveyeni şirketler1997ve2000yıllarıarasındakiyenihissesenetleriihracındakibüyükartışındanedenleridir.Veozamandanberiyenilikçi yani inovatif uygulamalardaki bariz düşüş, ihraç edilen hissesenetlerinin miktarında azalma yaratmıştır. Yeniliklerdeki yavaşlama, özellikle kuruluşların dahili nakit akışlarının (daha önceki yeni tek-noloji uygulamalarından edinilen kazançların yarattığı nakit akışları) büyük miktarını sabit yatırımlardan çıkartıp, şirketin hisse senetleri-nin geri alımına, şirket birleşmelerine, ya da şirket alımları sürecinde hissedarlara nakit dağıtımına yönlendirmelerinden bariz şekilde an-laşılmaktadır. Finansalolmayankuruluşlarınhissedarlarınayapılanbutür nakit iadeleri, 2003 yılında 180milyar dolar seviyesinde iken, 2006yılında700milyardolaraçıkmıştır.Öteyandan2003yılında748milyardolarolansabityatırımlar2006yılındasadece967milyardolaraçıkmıştır.Birkuruluşözsermayesinihissedarlarına,ancakkuruluşunmevcutvarlık-larındaneldeettiğigetirioranınagöredahayüksekseviyederiskeayarlıgetirioranlarıbulmakiçinelverişlibirortamoluşturamadığızamaniadeeder.Hissedarlara büyük miktarda nakit ödeme yapılması genellikle şirketin varolan sabit yatırımlarına ilişkin getiri oranlarının azalmış olduğuna işaret eder ki, bu da büyük olasılıkla gerçekleştirilen yenilik-lerden kaynaklanan yeni ve kârlı uygulamaların beklenen getiri oran-larının azalmasının bir sonucudur.24

MalioligarşininamiralköşkündeikametedenGreenspangerçeğinfarkındaydıveözetleşunusöylüyordu:Kâroranlarıdüşüyorvehâlihazırdaufuktabueğilimitersine çevirecek gerçek bir heyecan görünmüyor; güdük kalanher hamle isesermayenin finansallaşmasını ivmelendiriyor, yaklaşmakta olan büyük depre-minbiriktirdiğienerjiyiartırıyordu.

24 A. Greenspan, age., s.480-481 (Vurgu bana ait)

149


Yeni ekonomi düşünün sona ermesi, 1998 Asya krizini ustalıkla savuşturanABD’yi,“dotcom”kriziolarakanılanvebudefakapitalistemperyalistsisteminmerkezindebaşgösterenbirkrizeyuvarlamayayetmişti.Ancakçokbüyükbirre-sesyonaramakkala,ABD’ninimdadınaS11 (NewYorkDünyaTicaretMerkezineyapılan11Eylül saldırısı) yetişiyor;S11bahanesiyleyapılanAfganistanve Irakişgalleri,yurtseverABD’lilerinbaşkanlarınınçağrısınauyaraktüketmeyedevametmekararıvermeleriilesonperdeyineileribirtariheöteleniyordu.Böyleliklemonetaristlerinverdikleriilkgazınvedağılan“reelsosyalizm”inaçtığıyenipa-zarlarınkabarttığıiştahınardındanyeniteknolojiköpüğünüdetüketensermaye,hiçvakityitirmedennöbetidevralacakyenibirköpüğünpeşinedüşmüştübile.Sonköpüktransferi,“subprimemortgage”kriziilepatlayacakvebüyükdepremitetikleyecekkonutköpüğüoldu.Kapitalistsistem,finanssimyacılarınınparlakbuluşlarıveFedBaşkanıGreenspan’ınözveriliçabalarıyladesteklenenzorlamaamanispetensakinbiraltıyıldahakazanacaktı.1987yılıAğustos’undaBaşkanReagantarafındanatananve“Reaganomi”yiFedBaşkanlığındatoplamonsekizyıl“başarıyla”uygulayan,80sonrasındangünü-müzeuzayansürecinbaşaktörlerindenolanGreenspan,Ocak2006’dayerinibirbaşkamonetaristBaşkana,BenBernanke’yebıraktı.GreenspanBernanke’yeFedBaşkanlıkkoltuğuylabirlikte,ozamanadeğinekonomitarihininenbüyükifla-sınıyaşamaşansınıdaveriyordu.9milyardolarlıkbir“hedge”fon,Amaranth,HurricaneveKatrina’nınardındanyüksek kaldıraç oranlarıylagirdiğidoğalgazfiyatlarınınyükseleceğinedairbirbahsikaybetmişti.Eylül2006’dakayıpları6,5milyardolaraulaşanfoniflasetti.Amaranth,ekonomitarihininenbüyükiflasıolaraktarihegeçerekCitadelveJPMorgantarafındandevralındı.Konuböylecekapatıldı.Fonunbatışısonrası“hatalı”bahiskararınıalanların“beceriksizliği,so-rumsuzluğu”vb. tartışılmıştıama artık sıradan insanınbilegündelikyaşamınasızmış kredi sisteminin kaldıraçlı kumarmantığı hiç sorgulanmamıştı. Çünkümaddiüretimdengiderekelinieteğiniçekenmalisermayeiçinfinansalkaldıraçnirvanayaermeninolmazsa olmazaracıydı.Aşırışişensermayeyegerçeküretimalanıdargeliyorveodasanalalandabarbutatarakşansınıdenemekistiyordu.Finansalkaldıraçoynananoyunuherdefasındabüyütmek;dahaheyecanvericiveçekicikılmakiçingerekliydivebuyüzdendeoyununtartışılmazbirkuralıydı.Ayrıcamaddiyaşamdavarolanhergerçekdeğerinkarşılığındayedisanaldeğerdolaşımagirmiş,oyunçokbüyümüş,oyuncularınhepsikumdanyükselenaza-metlibirşatonuniçinedoluşmuşlardı.Gerçeğikonuşmakhepsiiçinbüyükbirfe-laketibaşlatabilir,şatonunüstlerineçökmesinenedenolabilirdi.Keyiflertıkırın-daydıvemünasebetsizliğedemünasebetsizleredearalarındayeryoktu!Üstelikhemkeyiflihemderahatbirişyapıyorlardı,sanalalemingenişlemesiiçinmaddiüretimdeolduğugibigerçek lokomotiflerede,başbelası işçileredegereksinimyoktu!Karşılığındaservetücretlerödenenvebütünişioyunayenirenkkatmakolangençfinanssimyagerlerininparlakbuluşlarıoyunusürdürmeyeyeterliydi.2006Mayıs’ında,Fed’infaizartırmaolasılığınıngüçlenmesivebüyükkreditör-

150

Yaşayan Marksizm

lerdenJaponya’nındaelinisıkılaştıracağıspekülasyonlarıüzerine,2001’denbuyanazorlamadaolsa,sakinvekesintisizsürmekteolan“likiditebolluğu”döne-mininbiteceğiendişesiyle,uluslararasımalipiyasalardabirbirinitakipedecekbirdizitürbülansınilkiyaşanıyordu.İkincitürbülans,rekorüzerinerekorkıranÇinBorsasında24Şubat2007’demeydanagelen%9’lukdüşüşünvekoltuğunuterketmesinerağmenhalasözüneyeniBaşkanBernanke’dendahafazladeğerverilenGreenspan’ınABDekonomisindeolasıbirresesyontehlikesineişaretetmesininhemenardındangerçekleşti.ÜçüncüsüTemmuz2007’debaşladığındaeniyim-serburjuvaiktisatçılarıbile“türbülans”yada“düzeltme”yorumuyaparkenzor-landıklarıveenbaştaFedolmaküzere,BOJ(BankofJapan)ileECB’nin(Euro-peanCentralBank)piyasayabolmiktardaparazerkederekpaniğiyatıştırmayaçalıştıkları,“subprime mortgage krizi”adıylaABDpatlayan,kapitalist sisteminbütününeneredeyse eş zamanlı olarak yayılan, yetmişlerdenbu yana sünerekuzayanaşağıdalganınsonperdesiydi.

ABD Hane Halkları Borç Köpüğü ve Eşik Altı Tut-sat (“Subprime Mortga-ge”) KriziYeniekonomiköpüğününsönmesininardından,oyunaüzerindendevamedilecekalanhazırdı.Bu,neredeyseABDGSMH’sınaeşbirhacmiolanhanehalklarıborçkümesiydi.Bukümeniniçindeağırlığıkonutoluşturuyordu.Birköpükoluşumuiçingerekliolanbütünögelerhazırdı.Kapitalizmtarihindehiçolmadığıkadarma-lileşmiş;kâroranlarınındüşüklüğü,gelişmişpazarlardakidoygunluk,maddiüre-timeçoktandırilgisiniyitirmişbüyükbirsermayefazlasıoluşturmuştu.Bütüniş,köpüğüşişirecekektalebinyaratılmasınakalmıştı.Bununiçinsermaye,sıkçabaş-vurduğuoeskiideolojikcephaneye,“Amerikanrüyası”nabaşvuracaktı.Burjuvazi-ninyüzünüdahaöncehiçkaraçıkartmamıştı,şimdideişeyarayacaktı,çünkü:

1870-1970dönemini içeren100yıllıkdönemdeABDekonomisizamanzamankısadönemliaşağıdoğrugidişleryaşamışolsadageneldecanlılığı-nıkorumuşveverimlilikartışlarıvereelücretartışlarıyaşamıştır.Bueko-nomikrealite,Amerikanrüyası,tüketimveAmerikanişçisınıfınınpasi-fizmiüzerinetemelleniyordu(kentdışındabahçelibirevveotomobil).25

Budefakentdışındakibahçelievveotomobiledinmefırsatı,şimdiyedeğinkapi-talizminkredilendirmefiltrelerindengeçmesiolanaksızgelirdüzeyidüşükgenişyığınlaraaçılacaktı.Doğacakriskler, sermayepiyasalarınıngelişmişaraçlarıylayönetilebilir,yetmediğindefinanssimyagerlerininyenibuluşlarıdevreyesoku-labilirdi.Öyleoldu. 2001’denbaşlayarakdüşükgelirli kesimlere açılan “subp-rime”ve“Alt-A”kredilerigenişledi.2001’de150milyardolar(%2,4)olaneşikaltıkredilerininhacmi,2007Mart’ında1,3trilyondoları(%14)buldu.26“Alt-A”kredileriilebirlikteSubprimemortgagekredileri2007yılındatoplammortgage

25 Mustafa Durmuş, “Kapitalizmin Krizi”, Tan Kitabevi, Birinci Basım, Mayıs 2009, s. 13026 Jacques Sapir, “Global finance in crisis”, CRASH, Why it happened and what to do about it vol. 1, real-world econo-

mics review Edited by Edward Fullbrook, Published by Real-world Economics Review, 2009, s.31

151


kredilerininüçtebirinioluşturuyordu.Subprimekredilerikonutköpüğünündi-namosu,finanssimyagerlerinindurmaksızınpiyasayasürdüğü“yapılandırılmışyatırımaraçları”dabudinamodanyükselenbozukseslerinkulağahoşgelenar-monileredönüştürülerekyenidenpiyasalaraservisedildiğiaraçlaroldu.Piyasalargelişmişti.Bugelişme,pazarınevrenselölçekteartan içkenetlenme-sindeifadesinibuluyordu.Ancakiçkenetlenme,pazaraorganikbirkaraktervesermayenindeviniminehızkazandıranbirözellikolduğukadar,onunAşilto-puğunudaoluşturuyordu.Artıkkapitalistsistem,herzamankindendahafazlatoplamdaanarşikveirrasyonelsonuçlarüretmeyehazırdı.Patladığındadünyafinanspiyasasındakipayı%2-3’lerlesınırlıolan“subprimemortgage”kredileri,yarattığıdevasaetkiyipazarınbuyeniözelliğineborçluydu.Kreditürevlerindenbiriolan“mortgagekredileri”kredisistemitarafından,asılişlevinin yanında, son çeyrek asır giderekönemkazandığı biçimiylekonut fi-yatlarınınyükselmesindenbeslenenservetetkisinitüketimedevşirereközelliklegelişmişyörelerdepazarınmüzminleşmiştalepsorunuylabaşetmekamaçlıkul-lanılıyordu. Bu kredilerin ülkelerinGSMH’larında gelişmişlik derecesine göre%60-70ağırlığasahipolan tüketiciharcamalarıyönündenönemliyerinianla-makiçinemperyalistkapitalistsisteminmerkeziABDverilerininyeraldığıŞekil5’ebirgözatmakyetecektir.

Şekil 527

HANE“MORTGAGE”BORÇLARIVEKONUTFİYATLARI(1980-2006)

Şekil5’egöre,1980’deyaklaşık1trilyondolarolan“mortgage”borçlanmaları,evfiyatlarındandahaivmeliartarak2006sonundayaklaşık10444,628milyardo-

27 Karen E. Dynan ve Donald L. Kohn, “The Rise in U.S. Household Indebtedness: Causes and Consequences”, s.42, Finance and Economics Discussion Series Divisions of Research & Statistics and Monetary Affairs, Fed, Washington, D.C. http://www.federalreserve.gov/pubs/feds/2007/200737/200737pap.pdf

28 http://www.federalreserve.gov/releases/z1/Current/annuals/a2005-2008.pdf “L.2 Credit Market Debt Owed by Nonfi-nancial Sectors”

152

Yaşayan Marksizm

larlaonkatınıaşmıştır.ABD’nin2006GSMHrakamının13178,429milyardolarolduğugözönünealınırsabukredilerinönemidahaiyianlaşılacaktır.İkieğrinin2006’yadoğru artış eğilimlerininhızkazanması vekonut fiyatlarınınmortga-geborçlarındakiartışagörehızkesmesi,Amerika’daS11’densonra tutunulankonutköpüğünündesonunagelindiğinedairçokkuvvetlibir işaretti.Şekil6,kaçınılmazsonuveözellikle2000’densonraeşikaltıkredilerinyaygınlaşmasıylabirliktekonutköpüğününnasılhızlaşiştiğiniveköpükpatladıktansonrakonutfiyatlarınınçıktığıgibinasılhızlagerilediğinigösteriyor.Şekil7isebütünolanbiteniaçıklayanbelkideendeğerlibilgiyisunuyor.Gerile-yenkâroranlarınınpençesindensıyrılamayanburjuvazi,biryandanişçisınıfınıngerekliemekkarşılığıalmışolduğupayıküçültürken,biryandandabuhamlesi-nindoğalsonucugiderekmüzminleşentalepsorununuişçisınıfınıngelecekte-kigelirlerineelkoyarakçözmeyeçalışmaktadır.Onlarıborçlandırmakta,henüzüretilmemişdeğerlerdenmedetummakta,geçmişini,bugününüçaldığıinsanla-rıngeleceğinideipotekaltınaalmanınpeşinedüşmektedir.Şekil7,burjuvazininiçinedüştüğübiçaredurumu,onuntoplumsalzenginliğinüretimivebağlıolaraksermayeninyenidenüretimisorunununedenlizayıfbirtemeldeçözmeyeçalış-tığınıgözlerönüneseriyor.ABDekonomisi,2001-2006arasındagerçekleştirdiğibüyümeyiağırlıklaemekçileringelecekteyaratacağıdeğerlerüzerindensağlamışgörünüyor.KrizlebirlikteGSMH’dabaşgösterenyüksekoranlıgerilemelerdebutabloyuonaylamaktadır.Burjuvazikendisiyuvarlanırkentoplumudaiçinesürük-lediğibuzavallıdurumlaegemenliğininsonunageldiğinikanıtlıyor.Artık“ege-menliğinisürdürecekdurumdadeğildir,çünkükölesine,köleliğiçerçevesindebirvaroluşsağlayacakdurumdadeğildir,çünkükölesini,onuntarafındanbeslenece-ğiyerde,onubeslemekzorundakaldığıbirdurumadüşürmedenedemiyor.”30

Şekil 631

29 U.S. Bureau of Economic Analysis (BEA), http://www.bea.gov/ 30 K. Marx-F. Engels, “Komünist Manifesto ve Komünizmin İlkeleri”, Sol Yayınları, Beşinci Basım, Ankara 2002, s.13031 Robert J. Shiller, “Irrational Exuberance”, 2.Basım, Princeton University Press, 2005, Broadway Books 2006, ve

ayrıca” Subprime Solution”, 2008. Veriler yazar tarafından http://www.econ.yale.edu/~shiller/data.htm adresinde her çeyrek güncellenmektedir.

153


Şekil 732

Görünüştesorundünyafinanspiyasasındakipayı%2-3’lerlesınırlı“subprime”mortgagekredileriningeridönüşüileilgilibirtıkanmadanpatlakvermişti.Bun-dadaevalmakisteyenAmerika’lılarınfazlakredialabilmekadınagelirlerinifazlagöstererek,riskkatsayısıyüksek,değişkenfaizlimortgagekredilerini(AdjustableRateMortgage-ARM)kullanmakistemelerikadar,özellikleyükselenpetrolfi-yatlarınınaçığaçıkardığıserseriparanınveJaponyakaynaklılikiditefazlasınınkamçıladığıyüksekrisk iştahı ilebankalarınsadecemüşteribeyanlarınadaya-narakonlarıngerçeködemekapasitelerinidikkatealmadankrediaçmalarınınpayıvardı.2007içindeyapılanmortgagesözleşmelerininyaklaşık%47simüşteribeyanınadayalı,finansteknisyenlerinindeyişiyle“liarloan”yada“nodocloan”sözleşmelerdi.Burayakadaranlatılanlartekbaşınaanlatılanlarlasınırlıkalsay-dıkapitalizminnormalrutiniiçindeüstesindengelemeyeceğisorunlarınnedeniolmayacaktı. Subprimekrizinin sonuçlarını 1989’dayaşananS&Lkrizinin so-nuçlarındanfarklıkılanikitemelögevardı.Birincisi,dünyapazarının90sonrasıgenişlemesininyanında, içkenetlenmedüzeyini yükselterek,özelliklegelişmişyörelerdeorganikbirkarakterkazanmasıydı.İkincisi,aşırısermayebirikimiso-rununun çözülememesi sonucumalileşmenin ivmelenmesi, kontrolsüz büyü-meyedevamedendevasabirfinansaltürevlerpiyasasınındoğmasıydı.Finanssimyagerlerimortgagekontratlarındanteknikayrıntılarınaburadagiril-meyecekbiçimveçeşitliliktetürevkâğıtlarürettilerveyenikâğıtlargenişlemiş,gelişmişpazardaemeklilikfonlarıdadâhil,sisteminbellibaşlıaktörlerininport-

32 http://calculatedrisk.blogspot.com/ Grafikteki verilerin hazırlanmasında, Alan Greenspan ve James Kennedy’nin “Es-timates of Home Mortgage Originations, Repayments, and Debt On One-to-Four-Family Residences” (Fed working paper no. 2005-41) başlıklı ortak çalışmasında sunulan sistem esas alınmıştır.

154

Yaşayan Marksizm

föylerinepaylaştırıldı.Bukâğıtlarınçokönemlibirortaközelliğivardı.Hepsideazyadaçok“subprimemortgage”virüsübulaşmışbirsoslatatlandırılmıştı.

“Subprimemortgage”kredileri,dahayukarıdabelirtildiğigibi,çoğunluklaabar-tılıgelirbeyanlarıylaveaçılmasıkolayolduğuiçindedahaçokdeğişkenfaizli,yaniyüksekriskli“ARM”lerolarakaçılmıştı.Artanfaizhadlerininbaskısıylageriödemelerdeaksamabaşladıvebuyollaevsatınalanlarınevlerineborçverenku-ruluşlarcaelkoymalarbaşladı.Krizpatlamış,zincirlemereaksiyonbaşlamıştı:

Ödemegüçlüğüyüzündensatışaçıkarılanevler,düşmeyebaşlayankonutfiyat-•larınıaşağıçekmeyebaşladı.

2.elevarzınınartmasıvedüşenfiyatlar,diğeryandan“süttenağzıyanan”ban-•kalarınyeniaçtıklarımortgagekredilerindekoşullarısıkılaştırması,konutinşaatsektöründeyenievsiparişlerinindüşmesineyolaçtı.

Yeni ev siparişlerinin düşmesiyle, ekonominin lokomotif sektörlerinden yeni•konut inşaatlarında durgunluk başladı. Bu durgunluk özellikle,Ağustos 2007tarımdışıistihdamverilerindegörüldüğügibi(2003’tenbuyanailkkezeksibirdeğergeldi)işsizlikrakamlarınadaolumsuzolarakyansımayabaşladı.

Finans simyagerlerininhüneri ilediğerborçkağıtlarının arasına sarılarakpa-•zarlanan“subprimemortgage”borçlarıbirandaiçinesarılarakambalajlandığıdiğerkağıtlarındalikiditesiniolumsuzetkileyerekonlarındadeğerlerinidüşür-dü.Sermayepiyasalarındaoluşangüvensizlikortamı,hızlanakdegeçmedalgasıyarattı.Borsalarısatışfuryasıkapladı,fiyatlarhızlageriledi.

Subprimemortgagevirüsübulaşmışmenkuldeğerlerinticaretineredeysetama-•mıyla durduğundan, büyük fonlar ve yatırımbankaları içinde bu borç senet-lerindenbulundurduklarıyatırımfonlarınıncarideğerlerinisaptamamüşkülüiçindeyükümlülükleriniyerinegetiremezdurumadüştüler.

Kiminsözkonusuvirüstennekadaretkilendiğibelliolmadığından,malipiyasa•aktörleriarasındabirbirlerinekarşıgüvenbunalımıdoğdu.Bubunalımabağlıolarakisebilinen“likidite”krizipatlakverdi.

Başta“hedge”fonlarolmaküzere,büyükyatırımfonlarıyükümlülükleriniye-•rinegetirebilmek için“sağlam”kalandiğerkıymetlerini finansalkrizgölgesidüşmüşpiyasalardadeğerininaltındasatmayazorlanarakbüyükzararlaryaz-mayabaşladılar.Özellikleyüksekkaldıraçoranlarıileçalışan“hedge”fonlarınzararlarınınkatlanarakbüyükmiktarlaraulaştığıbiliniyor.Ancak,bu fonlarşeffaf olmadığı için batığın toplam tutarı hakkında gerçekçi rakamlar halentamolarakbilinemiyor.

Baştakonutolmaküzerevarlıkfiyatlarınındüşmeyebaşlamasıservetetkisinive•dolayısıylaburadankaynaklanantüketimiolumsuzetkilemiş;gelecekkaygılarıönegeçmişveAmerikalılardahaazharcamayabaşlamıştır(Tablo2).

155


Tablo 2ABD HANEHALKLARININ ELİNDE TUTTUĞU HİSSE VE

GAYRİMENKULLERİN PİYASA DEĞERİ (TRL $ Enf. Arındırılmış)33

Yıl Evler Hisseler Toplam20064.Ç 19.0 8.0 27.020083.Ç 15.5 5.9 21.4NetKayıp -3.5 -2.1 -5,6

İlk Fireyi Bankalar VeriyorSubprimemortgagekrizininpatlamasıylabirlikte,burjuvazininköpüktransfer-leriileötelediğibüyükdeprembaşlamıştı.Fayhatlarındanerededuracağıbelir-sizkırıklar,yeniçatlaklaroluşmuştu.FDIC(FederalMevduatSigortaFonu)24Temmuz2009verilerinegöre34,2005ve 2006’dahiç banka iflası yaşanmamış, 2007’de ise bir krizle doğrudan ilgisibulunmayanbiriflaskaydıtutulmuşken,krizinpatlakverdiğigündenbuyana,92bankaiflasetmiştir.İflaskayıtlarınıniçinedoğalolarak1Temmuz2008’deBankofAmerica’yave29Mayıs2008’deJPMorgan’ayamananABD’ninenirimortgagearacılarındanCountrywideveBearStearnsyok.Yineaynışekilde14Eylül2008’defiilenbatanamaBankofAmerica’yayamananMerryLynchve613milyardolarborcuiledünyafinanstarihininenbüyükiflasıolarakkaydageçenLehmanBrothersdabulisteyedahildeğil.ABD’debirkuralvar,batamayacakkadarbüyükolan(yanibatmasıhalindesermayeyönündensistemiktehlikearzeden)tekelleriçin“battı”sözcüğününkullanılmasıdahiyasak.Budurumadüşentekellerdiğerleritarafından“kurtarılıyor”.BukuralıbirkezLehmanvakasındaihlaledenkapitalistler,bununbedelinioldukçaağırödediler.Songünlerdekapitalistler,oldukçaneşeli.Birbirlerinesüreklimoralveriyorlarvekrizinbittiğinimüjdeliyorlar.İyimserlik,yaşamaktaolduklarıyükselişinmuhte-melengelecektekrizinortasındaoluşanbirköpükolarakanılacağıborsalardanyayılıyor.Ortadabuyükselişionaylayacakhiçbir sağlıklı veriyok.SadecekrizboyuncaFDICkayıtlarınageçmişbatıkbankalistesinebakmakyeterli.Listedeki92bankanın28’isonikiayda,bunundayarıyayakını24Temmuztarihiitibarıy-lasonbirhaftadabatmışgörünüyor.

Lehman VakasıBearStearns’ınMart2008’deJPMorganChase’eyamanmasıoperasyonunuFedyönetmişve JPMorgan’abu iş için30milyardolar teminat taahhüdündebu-

33 Fed verileri kullanılarak düzenlenmiştir. http://www.hoisingtonmgt.com34 http://www.fdic.gov/bank/individual/failed/banklist.html

156

Yaşayan Marksizm

lunmuştu.Ardından7Eylül2008’de13 trilyondolarlıkmortgage sektörünün%50sinifonlayanbuyüzdende“batamayacakkadarbüyük”olan,FannieMaeveFreddieMac’ın200milyardolarlıkbirtürgizli“kamulaştırma”operasyonu,kriziönlemeadınadahaöncehalkadağıtılan150milyardolarlıkvergiiadesiningeçicibirnefesalmadışındaetkisizkalacağıyorumlarınayolaçanbardağıtaşı-ransondamlaoldu.200milyardolarlıkFannieMaeveFreddieMacoperasyonununardındanbirhaftasonra,14Eylül2008’deLehmanBrothers’ıniflashaberiileMerryLynch’ikurtarmaoperasyonunatanıkolundu.İkipazardırartsıralıgerçekleşenbuope-rasyonlar gerekbüyüklük, gereksedenitelik yönündenkapitalizmin tarihininilkleridir.Buyanıyladayaşanmaktaolankriz,29’dakibüyükbuhranıgeçmiştir.Zatenbugerçeğikapitalistlerdegörmeyebaşlamışolacakkikendigölgelerindenbilekorkarhalegeldiler.Krizinbaşlangıcında“birdüzeltmedir”“budageçer”türündenaçıklamalardabulunan“maestro”Greenspan,sonzamanlardaiyideniyiyeağızdeğiştiripyaşanankrizisonyüzyılınenbüyüğüolaraknitelemeyebaş-ladı.Dehşetekapılmaklahaklıydılar,çünkü:1. İlk kez kapitalizmin tarihinde budenli büyük bir iflasa göz yumuluyordu.

Lehman158yıllıkbirdevdi.LehmanBrothers’iniflasının,içinegirilenser-mayenindeğersizleşmesüreciniivmelendirmesikaçınılmazdı.

2.Lehman’ınpiyasaborçlarıABDAvrupaveAsya’yadağılmışhalde,yaklaşık613milyardolar.138milyardolarlaenbüyükikialacaklısırasıylaCitigroupveBankofNewYorkMellon.HerikisidebüyükveşimdiLehman’danötürüderinbiryaraalmışlardı.

3. Lehman’ınucuaçıkfinanstürevianlaşmalarıküreselfinansyumağındaçokbilinmeyenlidenklemlerihareketlendirecek,şimdiyekadarazçokkontrollübüyüyenyangın,pazarınhiçbeklenmedikyerlerindeumulmadıkbiçimlerdekendinigösterecekti.

4. FinansaltürevlerinenbaşındagelenürünlerindenCDS’leri(CreditDefaultSwaps)sigortalayandünyanınenbüyüksigortadeviAIG(AmericanInterna-tionalGroup)sallanmayabaşladı.Lehman’ıniflasınınardındanAIGFed’inkapısınadayanaraktaahhütleriniyerinegetirebilmekiçinkendisinifonlama-sınıistedi.Fedbuisteğiyerinegetirmekzorundakaldı.ÇünküAIGde“bata-mayacakkadarbüyük”tü.

5. ABD’ninenbüyükfinansalyatırımbankalarının ilkbeşi,sırasıyla;MorganStanley,GoldmanSachs,MerrillLynch,LehmanBrothers,BearStearns’di.Sondan başlayarak batmaya başlamışlardı. İster istemez akıllara sıranın enbüyüklerdeolduğudüşüncesigeliyordu.

6. Burjuvaiktisatçılarbundanönceyaşananlardaolduğugibi,enkötününya-şandığı;dibegelindiğinivb.söylüyorlar;bunadelilolarakda12Eylül2008Cumagünühisse başına 17.05 $’dan işlemgörenMerryLynchhisselerine

157


Bank ofAmerica’nın hisse başına 29 $ ödeyerek, toplam44milyar dolaraonusatınalmasınıgösteriyorlardı.OysaBankofAmerica,birkaçgünhiçbirşeyyapmadanbeklese,muhakkakkibuödediğibedelinçokaltındabu sa-tınalmayıgerçekleştirebilecekti.Bununikiaçıklamasıvardı.Birincisi,BankofAmerica’nındevABD’li tekeller içindegöreceliolarakdaha“ulusal”biryapıdaolmasıve“görevsorumluluğu”dolayımıileüzerindekurulanpolitikbaskıydı.İkincisiveaslolanise;Marx’ınGrundrisse’deparamevzunuişlerkendeğindiği“zenginlikhırsı”;O’nunyazdığıbiçimiyle,“sacra auri fames”yani“kahrolasıaltınaçlığı”ydı.Kökleri1700’liyıllara,MassachusettsBank’auza-nanBankofAmerica(BoA),asırlıkMerryLynch’isatınalarak,rakipsizol-mayı;topladığımevduatileABD’debaşıçekenamayatırımbankacılığıbranşızayıfolanBoA,böyleliklebualanıdatahkimederekbüyümeyihedefliyordu.Ama..

7. Ama,bilindiğigibiBoA’nınmaliyapısıdaproblemliydi.Hemdevamedenkrizindoğrudanhemde11Ocak2008’deilkproblemlimortgagebankasıCountrywide’in4,1milyardolarakendisineyamanmasınındolaylıetkileri,BoA’yıyeterinceörselemiş,zayıfdüşürmüştü.ÜstelikMerryLynch’insatı-şındaaçıklandığıkadarıylaFed’inJPMorganChase’everdiğidesteğeben-zerhiçbirdestekBoA’yaverilmemişti.Buyüzden,yangındanmalkaçırırgibigerçekleşenbu44milyardolarlıkoperasyonun,mevcutkonjonktür-dekabulgörmeyecekbirkamulaştırmanınörtülübirrealizasyonuolmasıkuvvetlemuhtemeldi:İleridebubirleşmedenötürüBoAzordurumadü-şerse,batamayacakkadarbüyükolduğuiçinkurtarılmasıgündemegele-cek,kimseitirazedemeyecekvedolayısıylaonunlabirlikteMerryLynchde“kamulaştırılacaktı”.

8. Finansal türev piyasalarını kasıp kavuran kriz artık yönünü bankalardakimevduataçevirmişgörünüyordu.İlksinyallerhızlananyerelbankaiflasların-dangelmişti.

Lehmanvakası,burjuvazininparçalıaklınınkendiyarattığıdevpazarkarşısındayetersizliğinigösterençokiyibirörnektir.Kapitalistler,buvakada“deveyiyardanuçuranbirtutamottur”deyişinihaklıçıkaranbiroburluksergilemiş;oburluklarıköklüvebüyükkuruluşlarınaslavekat’abatırılmamasıgerekliliğikuralınınönü-negeçmiştir.Bedelinikrizinivmekazanmasıylahepbirlikteödediler.14Eylülgünü,malioligarşininbaşaktörlerindenBarclaysveBankofAmerica(BoA)aslındaLehman’ıkurtarmakiçinbirarayagelmişlerdi.Amasürprizbi-çimde,oturduklarımasadanLehman’ıniflasına;Merry’ninederfiyatınınikika-tınaBoA’yadevredilmesinekararvererekkalktılar.İkigünsonrada,Lehman’ınbatışı ile sarsılan vekendi imkanları ile gereksinimduyduğu75milyardolarıbulamayacağıbelliolanAIG’yebuparanınFedtarafındanverilmesiüzerinean-laştılar.Buanlaşmalarınbüyükbirsahtekarlıkolduğunugörmekiçin,Lehman,

158

Yaşayan Marksizm

Merry,BoAveAIG’nin kurumsal ortaklık yapısını gösteren 30Haziran 2008tarihlimalitablolaragözatmakyeterliolacaktır:* Kaderine terk edilmiş görünen Lehman’ın büyük ortakları, aynı zamandaMerry’ninbüyükortaklarıdır.Lehman’ın terkedilmesikarşılığındaMerry’ninederdeğerininikikatınayaklaşanbirdeğerleBoA’yadevredilmesinekararveri-lerek,gerçektebüyükortaklariçin,Lehman’ınveMerry’ninbirliktebatmasıylavereceğizararenazaindirilmiştir.*LehmanveMerry’ninbüyükortaklarıaynızamanda,BoA’nınbüyükortakları-dır.LehmanveMerry’ninzararları,MerryBoA’yaederininüstündedevredilerekbuişleilgisiolmayanveaslındaçoğunlukolanküçükortaklarınüstüneyıkılmış,böylecemalioligarşibuoperasyonuolabilecekenazhasarlaatlatmıştır.Lehmanvakası“örtülükazancın”ensahtekarcadüzenlenmişbiçimidir.*AIG’ninortaklıkyapısınabakıldığındadaçoğunlukaynıgruplardanoluşmak-tadır.DemekkiFed’denalınan85milyardolardabugrubuncebinegitmiştir.

TARP (Troubled Asset Relief Program), 700 Milyar Dolarlık RTCBushgiderayakmali sermayeyi sorunluvarlıklardanarındıracakbirkurtarmaplanıhazırlamışKongre’yesunmuştu.Malisermayeplanatümgücüyledestekveriyor,korohalindesözcülerinikonuşturuyordu:*H.PaulsonABDHazineBakanı:“PlanacilolarakgeçmezsesadeceWallStreetdeğil,ekonomininbütünalanlarıçöker.”*B.Bernanke,FedBaşkanı:“PlankabuledilmezseABD’deresesyonkesinleşir.”*WallStreetoyuncularıdabudüeteeşlikediyorlar;haberkanallarıaltyazıge-çiyordu:“KurtarmaplanınıngeçmeyeceğinedairendişelerWallStreet’deDowendeksinindüşerekpsikolojikdestekolan11.000puanınaltınagerilemesinene-denoldu..”Burjuva demokrasisi, belki de tarihinin en parlak örneklerinden birini ABDKongresinde sergileyerek, kendisine inananların güvenini boşa çıkarmadı.Kongre,“öncelikle”çalışanların“refahıvegeleceği”içinolduğunusöylediğivebu yüzden de halkın büyük çoğunluğunun “kendi geleceği” adına özverisin-denibaretolduğunubuyurduğu“büyükkurtarma”planınısenatodansonra,3Ekim2008’detemsilcilermeclisindedekabulederekyürürlüğesoktu.GoldmanSachs’ınsabıkCEO’suABDHazineBakanıH.Paulson’unhazırladığı3sayfalıkplan,önce110sayfayaşişirilmiş,ensonsenato’da450sayfaolarak,onlarındeyi-miyle“tatlandırılmış”biçimdeonaylanmış,temsilcilermeclisineikincikezoyla-mayasunulmuştu.Böyleceorijinalplanın700milyardolarlıkolanmaliportresi,“tatlandırıcılarla”birlikte,temsilcilermeclisindeonaylanmışhaliyle850milyardolarabüyümüştü.Aynıpaket içindemevduatgüvenceside100,000dolardan250,000dolarayükseltildi.

159


Dünya Pazarı 7’şer, 8’er, 15’er, 20’şer Hükmünü İcra EdiyorKapitalizminanakaralarınınemperyalistdevletleri,uzuncabirdönemsermaye-lerarasırekabetinaracıolarakişlevgördüler.Kendiözgüntarihlerivehepsindeortakbirözellikolarakgöreceözerkyapılarıvar.Bunlarınhepsivealtyapınındevinimiileüstyapınınkiarasındaoluşanfazfarkı,onlarınbaşındabulunanbur-juvazininsözcülerineeskialışkanlıklarıylahareketetmelerinedeğilsede,halengevezelikyapmalarınaolanakveriyor.Ancakalışkanlıklarınbiçimlendirdiğikatısöylemler,dünyapazarınınkesinhükmükarşısındabuharlaşıyorve“ulusal”çı-karlarını dillendirenlerin sözlerini ağzına gerisin geriye tıkıyor.Dünya pazarı7’şer,20’şeronlarıyanyanagetiriyorvehepsininağzınaçiğnemeleriiçinsadecebirteksakızveriyor:“küresel krizi önlemek için üzerimize düşeni yapmaya hazı-rız ve de yapacağız.”“Ama”lar,“fakat”lar,“bizimihtiyacımızyok”larısöyleyenleronlardeğilmişgibivedeçokbüyükişleribaşarıyorlarmışedalarında,“birliktehareket” ve “koordinasyon” anısına aile fotoğrafları çektiriyorlar. Kendilerine“ama”ları,“fakat”larıanımsatıldığındaise,tavırları“hemağlarım,hemgiderim”diyengelinkızdançokdafarklıolmuyor.Nedeolsageçerliveönemlibirdema-zeretlerivar:“kendihalklarınıngeleceği”.Uzunlafınkısası,dünyapazarıhük-münüicraediyor.11Ekim2008,Bush’unkrakeryemeyebilevaktiyok.Birtoplantıdandiğerine“dünyayıkurtarmakiçin”koşuşturdudurdu.G-7ülkelerininmaliyebakanları-nıntoplantısıileG-20IMFtemsilcileritoplantısındaBushsınıfkardeşlerinebolajitasyonçekti.Lafkalabalığını,söyledikleriarasındabircümleözetliyordu:“İçi-cegeçmişbirdünyadahiçbirulusbirbaşkasınınüstünebasıpyükselemeyecek.Hepimizaynıgemideyizvehepbirliktekrizinüstesindengeleceğiz.”G-7buhamasetyüklütoplantıdaaslındauzunzamandırnazlanarakdaolsaağız-lardagevelenenleriortakbirsonuçbildirisindetoplamaktanbaşkabirşeyyap-madı.Bunagöre:35

*Önemlibüyükfinansalkuruluşlardesteklenecekvebatmalarınaengeloluna-caktı.*Donmuşkredipiyasasınınyenidençalıştırılması içintümönlemleralınacak,darlıkçekmemeleriiçinbankalarvediğerfinanskuruluşlarınalikiditesağlana-cakyeterincefonlanacaktı.*Gerekkamukaynaklarından,gereközelkaynaklardanteminedilerekbanka-larınyenisermayegereksinimikarşılanacak;böyleceişlerinisürdürmeleri,hanehalklarınakredivermeyedevametmelerisağlanacaktı.*Mevduatsahiplerinekendilerinigüveniçindehissedeceklerihertürlügüvenceverilerekmevduatkaçışıönlenecekti.*Mortgage’avediğervarlığadayalıtürevlerinikincielpazarınınyenidencanlan-

35 http://www.ustreas.gov/press/releases/hp1195.htm

160

Yaşayan Marksizm

masıiçingerekentümönlemleralınacaktı.G-7toplantısıpiyasaaktörleriarasında,yenivesomuthiçbirşeysöylenmediğiyorumuyladüşkırıklığıyaratırken,piyasalarınisteği12Ekim2008pazargünüParis’teE-15tarafındangerçekleştirilentoplantıdakarşılandı.Piyasalardeğersiz-leşensermayeninönemlibirkısmınınçalışanhalkafaturaedilmesiniistiyordu.Amerikanhalkınınpayınadüşen850milyardolaryeterliolmamış;bedelödemesırasıkapitalizminyaşlıanakarasınagelmişti.VeAvrupa, kapitalizmin tarihsel anakarası olduğunubu vesileyleherkese ka-nıtlarcasına,ABD’yetaşçıkartırcasınakapitalizmtarihininenbüyükkurtarmapaketini(birkısmıbankaborçlarınagarantişeklinde,birkısmısermayeenjeksi-yonuolarak)açıkladı:

Almanya:500milyarEuroFransa:360milyarEuroİngiltere:320milyarEuroHollanda:200milyarEuroİspanya:150milyarEuroAvusturya:100milyarEuro

Yani,AB’ninkendihalklarınabiçtiğibedel,teminatveyenisermayeolaraktoplam1trilyon630milyarEuro’yubuluyordu.BuTürkiye’ninüçyıllıkGSMH’sınıaşanbirdeğerdi.Dünyapiyasasıhükmünüicraetmiş,nazlanarakdaolsakapitalizminanakarasınınbütünburjuvafraksiyonlarıonunönündeselamadurmuştu.HaftasonukrizinbaşındanbuyanaenanlamlısözlerisarfetmekiseGordonBrown’akısmetolmuştu:36“Bazenaşikârveyıllarcaönceyapılmasıgerekenindahafazlaötelenemeyeceğininkabulüiçininsanlarınbirkrizyaşamasıgerekir.Amabizlerşimdidoğrucaküresel çağın yeni finansal mimarisini yaratmalıyız.”GordonBrown,“küreselçağınyenifinansalmimarisi”içinönerilerini15Ekim’deBrüksel’de yapılacak AB toplantısında sunacağını belirtmişti. Avrupa’nın en“ulusalcı”DevletBaşkanıSarkozy’nin,toplantıdaBrown’ıgölgedebırakançıkış-laryapması,aynıkonudaonundaoldukçaiddialıolduğunugösteriyordu:

ABdevletvehükûmetbaşkanları,yeniküreselkrizlerinengellenmesiiçin2.DünyaSavaşı’ndansonratoplananBrettonWoodsKonferansı’ndabi-çimlenenABDmerkezliküreselfinansdüzenindeköklüreformyapılmasıkonusundauzlaşmasağladılar.ABdönembaşkanıFransa’nınCumhur-başkanıNicolasSarkozy,‘Herkes, bu konuda yakın gelecekte dünya zir-vesi düzenlenmesi ihtiyacını paylaşıyor’dedi.Dünya finanszirvesininbuyıl içinde toplanmasıgerektiğinivurgulayanSarkozy,bunun içinenuygunzamanınkasımayıolduğunusöyledi.Sarkozy,alınanönlemlerinküreselmalikrizinsonuanlamınagelmediğinikaydederek,AB,ABDvediğerbüyükekonomilerin‘kapitalizmitamiretmelerigerektiğini’anlattı.

36 http://uk.reuters.com/article/domesticNews/idUKTRE49C2HV20081013, (Vurgu bana ait)

161


Sarkozy,yenibirküreselekonomikdüzendenyanaolduklarınıifadeede-rek, ‘Yeni bir Bretton Woods Anlaşması’na doğru gidiyoruz. Sistemitamiregidiyoruz.’diyekonuştu. Sarkozy,ABKomisyonuBaşkanı JoseManuelBarrosoilebirlikte18Ekim’degörüşecekleriABDBaşkanıGeor-geW.Bush’a‘bumesajıileteceklerini’debildirdi…37

G20 Sao Paulo Toplantısı (8-9 Kasım 2008) ve Washington Zirvesi (15 Kasım 2008)G20’yioluşturanülkeler;(ABD,Kanada,İngiltere,Almanya,Fransa,İtalya,Ja-ponya)G7ülkelerineekolarak;AB,Rusya,Çin,Hindistan,Endonezya,GüneyKore, Avustralya, Brezilya, Arjantin,Meksika, Türkiye, SuudiArabistan,Gü-neyAfrika’danoluşuyor.Washingtonliderlerzirvesinehazırlıkniteliğinde8-9Kasım2008’deBrezilya’nınbaşkentiSaoPaulo’dagerçekleşenMerkezBanka-sıBaşkanlarınınve ilgiliBakanlarınbirarayageldiğiG20’nin10.yıllıkolağantoplantısınınsonuçbildirisinde38önceliklekorumacılığakarşımaddelerdikkatçekiyordu:

...Küreselkrizinküreselçözümlergerektirdiğininotederek,düzenlenecekzirveuluslararasıişbirliğiniilerletecekönemlibiradımolacaktır...(Sao-Paulo/SonuçBildirisiM.2)

...Bütünülkelerin,ticaretyadayatırımamacınabakılmaksızınkoruma-cılıkbasıncınakarşıdirenmeleriüzerinde ısrarladuruldu... (Sao-Paulo/SonuçBildirisiM.7)

Dünyapazarındakisonçeyrekyüzyıllıkgelişmeninveküreselişbölümününöneçıkardığı yeni güçlerin varlığına dikkat çekiliyor; oluşan yeni güç dengelerineuyumlu,onuyansıtacakbirdeğişimgerekliliğininaltıyumuşatılarakçiziliyordu:

...BrettonWoodskurumlarınıngenişbiçimdereformdangeçirilmesininaltınıçizdik.Böylece,onlardünyaekonomisindekideğişendengeleriye-terinceyansıtabilirvegelecektekimeydanokumalaradahaetkilibiçimdeyanıtverebilirler.Yükselenvegelişmekteolanekonomiler,bukurumlar-dadahafazlasözvetemsilhakkınasahipolmalıdır...(Sao-Paulo/SonuçBildirisiM.12)

Dolarındünyaparasıolmasınınbirsorunolduğu,dünyanıngerikalanında“sür-dürülebilir bir kalkınma” için yeni yolların keşfedilmesi gerekliliği biçimindediplomatikbirdilleifadeedilecekti:

Mevcutkrizinensağlıksızgörünümlerindenbiriözelkredipazarlarındakidonmavesermayeninkrizindoğduğukaynağagerisingeriyedönmeeği-limidir.Gelişmekteolanülkelere,sürdürülebilirkalkınmavedevamedenaltyapıyatırımlarıiçinkritikönemesahipolanözelsermayeakışınınve

37 http://www.referansgazetesi.com, 16 Ekim 2008, (Vurgu bana ait)38 http://www.g20.org/pub_communiques.aspx

162

Yaşayan Marksizm

buülkelerinkredipazarlarınagirebilmesininyenidensağlanmasıiçinyeniyollarbulunmalıdır.(Sao-Paulo/SonuçBildirisiM.8)

Elbette sonuçları neden olarak görme, gösterme alışkanlıklarından vazgeçme-diklerinikanıtlamaktandageridurmamışlardı:

...mevcutmalikrizinnedeni,genişölçüdebazıgelişmişülkelerinpiyasa-lardaaşırı risk alma ve hatalı risk yönetimi pratikleri,malidüzenleme-deyetersizliklerineolduğukadariçtevedıştadengesizliklerenedenolankararsızmakroekonomikpolitikalarıdır.(Sao-Paulo/SonuçBildirisiM.3.Vurgu bana ait)

...bütünülkeler,aşırı kaldıraç oranlarıyla ilişkiliriskleretavıralmalıveulusalveuluslararası sistemikriskleriöncedensaptamakvekarşılıkve-rebilmekiçin;uluslararası işbirliğinigüçlendirmeninyanında, maliku-rumlarıgeliştirilmişriskdeğerlendirmesineveyönetiminekavuşturmalı;finansalpiyasalardaşeffaflıkvesorumluluğungelişmesiiçin,düzenleyicivedenetselrejimleriniiyileştirmelidirler.(Sao-Paulo/SonuçBildirisiM.6.Vurgu bana ait)

G20 liderler zirvesi debeklendiği gibi sona erdi.Zirve sonrası, zirvede alınankararlarınaçıklandığıBeyazSaraybasınaçıklamasında,neredeyse8-9Kasım’daSao-Paulo’dayapılanG20yıllıkolağantoplantısındaalınankararlar,ikisihariçyinelendi.Açıklamadayeralmayankararlar,beklendiğigibidolaylıbirbiçimdedeolsa,yaşanankrizdenABDhegemonyasınısorumlututan,dahaçokRusya,ÇinveHindistan’ınbaskısıylaSao-Paulo sonuçbildirisinegiren8ve12no’lukararlardı.G20Washington15Kasım2008liderlerzirvesideklarasyonmetni39’nin“Mev-cutKrizinTemelNedenleri”bölümünde;

Güçlübirküreselgelişmeperiyodunda,gelişensermayeakımlarıveiçindebulunduğumuzonyılınbaşlarındauzunsüredirdevamedenistikraror-tamında,piyasaaktörleriyeterli risk değerlendirmesiyapmadanyüksekgetiripeşinedüştülervegerekenözenliçalışmayıgösteremediler.Aynıza-manda,zayıfteminatstandartları,güvenilir olmayan risk yönetimi pra-tikleri,artanölçüdekarmaşıklaşan ve şeffaf olmayan finansal ürünlerveaşırı kaldıraç oranlarıbirleşereksistemdesaldırıyaaçıknoktalaryarattı.Politika-yapıcılar,kuralkoyucularvedenetçiler,bazıgelişmişülkelerde,yeni finansal araçlar yaratma yarışını sürdürürken finansal piyasalardabirikenriskleriyeterincedeğerlendirmedilerveyadahaçokyereldüzenle-melerinyarattığısistemiksaçaklanmaileilgilendiler.(Vurgu bana ait)

“FinansalPiyasalarReformuiçinOrtakPrensipler”bölümündede;

ŞeffaflığıveİzlenebilirliğiGüçlendirmek: Kompleks finansal ürünlerde

39 http://www.g20.org/Documents/g20_summit_declaration.pdf

163


gerekliaçıklığıngeliştirilerekveşirketlerinmalidurumlarınıntamveke-sindışavurumunugarantialtınaalarakmalipiyasalarınşeffaflığınıgüç-lendireceğiz…

UluslararasıFinansalKuruluşlarınReformu:Bretton Woods Kurumla-rınınreformunuilerletmeyitaahhütediyoruz,böyleceonlar,kendimeş-ruluklarınıveverimlilikleriniartırmakiçin,dünyaekonomisindedeğişendengeleri daha yeterli bir şekilde yansıtabileceklerdir. Bu bağlamda, enyoksulülkelerdeiçindeolmaküzeregelişmekte olan ekonomiler daha fazla söz ve temsil hakkına sahip olmalıdır…(Vurgu bana ait)

deniliyordu.Kapitalistler,pekdoğalolarak,krizlerdeonlarıyaratanyapısalne-denler yerine, yüze vurmuşolgularla, sonuçlarla zamanharcarlar.Gerek Sao-Paulotoplantısında,gereksedeWashingtonzirvesinde,özellikletürevpiyasala-rınınkrizdensorumlututulmasınınvebupiyasalarakarşı,düzenleyicimüşterekönlemler almaktan bahsetmelerinin; risk kontrolünden, kaldıraç oranlarınındüşürülmesinden(deleveraging)demvurmalarınınnedenibudur.Türevpiyasa-larınınvarlıknedenivenedenbupiyasalarınözellikleson10yıldaalıpbaşınıgit-tiğindenhiçsözetmez,sorgulayamazlar.Çünkügerçekderinlerdedirvemevcutkrizin29bunalımıilekarşılaştırılmasınadaimkanverenikiyapısalnedenleiçiçegeçmiştir.Birincisi,bütünkrizlerdeortakolan,kapitalizmindermansızçelişkisi,kârhadlerindekidüşüştür;diğeri,birdönemkapitalizminhızlıgelişmesininvaz-geçilmezaracıolanmalileşmenin,büyüdükçebütünbünyeyisaranbirkanseredönüşmüşolmasıdır.Buikineden,aynızamanda,burjuvaiktisatçılarınvekapi-talistlerinşimdilerdeağızlarındaneksiketmedikleri“deleveraging”inedenger-çekleştiremeyeceklerinideaçıklıyor.Çünkükapitalistkârınkaynağımaddiüre-timsürecindeüretilenartı-değerdir.Malisermayenintümyaptığı,bundandahafazlapayalmanınçeşitliyollarınıicatetmektenibarettir.Sermayeninşiştiği,kâroranlarınıngerilediğibirkonjonktürdepastadandahafazlanasiplenmeninyoluiseyüksekkaldıraçoranlarıyladahafazlariskalmaktangeçiyor.

BeyazSaray,G20zirvesiileilgiliayrıcabirbasınaçıklamasıyaptı.İlkparagrafın-dakişusözlerdikkatçekiyordu:

Buproblembirgecededoğmadıvebirgecededeçözülmeyecek.Bukri-zin üstesinden tek başına gelebilecek bir ulus yoktur, ama işbirliği vekararlılığındevamıylaserbestveaçıkpiyasakoşullarınısürdürürken,fi-nanssektörününreformutaahhütlerinesadıkkaldığımızsürecekrizaltedilebilecektir.40

G20SaoPaulotoplantısısonuçbildirisiileG20Washingtonliderlerzirvesidek-larasyonmetninibirbirindenveBush’unzirveninardındanyaptığıBeyazSaraybasınaçıklamasınıdaherikimetindenayıranönemlibirfarkınolduğunubelirt-

40 http://www.whitehouse.gov/

164

Yaşayan Marksizm

mekgerekiyor.SaoPaulotoplantısısonuçbildirisikararları,Washingtonzirvesideklarasyonunaaynıylaiçerilmiştir;birihariç:

Mevcutkrizinensağlıksızgörünümlerindenbiriözelkredipazarlarındakidonmavesermayeninkrizin doğduğu kaynağa gerisin geriye dönme eği-limidir.Gelişmekteolanülkelere,sürdürülebilirkalkınmavedevamedenaltyapıyatırımları içinkritikönemesahipolanözel sermayeakışınınvebuülkelerinkredipazarlarınagirebilmesininyenidensağlanmasıiçinyeni yollar bulunmalıdır.(Sao-Paulo/SonuçBildirisiM.8)(Vurgu bana ait)

WashingtonzirvesideklarasyonmetniyleBush’unBeyazSaraybasınaçıklamasıarasındakifarksaönemlibirsözcük:Bretton Woods.Busözcüğün,reformlarba-zındabileolsa,Bush’unbasınaçıklamasındayeralmamasıiçinözengösterildiğianlaşılıyor.Zirve,alttanaltaolgunlaşarakgelişenbaşateğilimlerin,olgusal ölçekte bile olsa,kapitalistlerin çoğunluğunu temsil edenlerin kabul görmesiyle sonuçlanmış,dünyapazarınınorganikbütünlüğününzımnenkabulüanlamınagelen,koru-macıönlemlerinkesinbirdillereddedilmesiveöneçıkanreformvaatleriylebugerçeklikteyitedilmiştir.Obama’nınzirveyekatılmamasıveBush’unbasınaçık-lamasındayukarıdadeğinilenayrım,ABD’ninsonkrizlekredisini iyideniyiyetükettiğihegemonyasından,enazındanşimdilik,gönülrızasıilevazgeçmeyece-ğininişaretiniveriyordu.

Obama Başkanlık Andını İçti (20 Ocak 2009)20Ocak2009’da,BarackHusseinObama,Lincolninciliüzerineelkoyupbaş-kanlıkyeminiyapmış,ardındanseçimdönemindevaatedilenleribirkezdahadinlemeyegelenmilyonlukkitleye,onlarınduymaktanhoşlanacağısözlerinya-nındagerçektemsilcisiolduğusınıfavekrizedairgelecektekiolasıicraatınaışıktutacakmesajlarvermeyideihmaletmemişti:41

Önümüzdekisoru,piyasanıniyiyadakötübirgüçmüolduğudadeğildir.Onun zenginlik yaratma ve özgürlüğü genişletme gücü eşsizdir,amabukrizbize,tetikte bekleyen bir gözün denetimininolmadığıkoşullarda,piyasanınkontroldışınaçıkabileceğini-vebirulusunyalnızcazenginliğihedefleyerekzenginolmayadevamedemeyeceğini;ekonomimizinbaşa-rısının her zaman yalnızca ulusal gelirin büyüklüğüne değil, zenginliğeerişebilmeye;fırsatlarıistekliolanherkesesunmayeteneğimizedayandı-ğını-bununbir sadakadeğil,ortak çıkarlarımız için en emin bir rotaolduğunuhatırlatmıştır.

Sermayeyönündenkrizlerdençıkışındeğişmezikitemelkoşuluolmuştur.Bi-rincisi,sermayeninkendisiniyenidenüretebileceğiseviyeyeerişinceyekadar

41 http://www.reuters.com/article/topNews/idUKTRE50J5PS20090120, (Vurgu bana ait)

165


fazlasınıdeğersizleştirmesi;ikincisiise,kâroranlarındavedolayısıylasömürüoranında,sermayelehineonunkörelenyatırımiştahınıaçacakyenibirden-genin sağlanmasıdır. Bu, birmetaınüretimi için gerekli olan emek ile aynısüreçte yaratılan artık-emek arasındaki dengenin, yeniden sermaye lehinedüzenlenmesidemektir.Yenidengeninsağlanmasında,burjuvazimutlakvenispi artı-değeri artırdığı iki asal yolunyanında, ikisininbirliktedeğişikbi-leşimvebiçimlerini içerenmelezseçeneklerideyerinegörekullanır.Hangiseçeneğinhangidozdakullanılabileceğineyadakullanılamayacağınaisesontahlilde sınıfmücadelesi karar verir.Mutlak artı-değeroranının artırılması,fazladansermayeyatırımıgerektirmediğindenburjuvazininensevdiği seçe-nektir.Ancakbilinçlibirişçisınıfıtarafındankolaylıklaboşaçıkarılabilecek;hatta içindesermayenin toplumsalboyunduruğuveburjuvazininsiyasierkialeyhine sonuçlardoğurmaolasılığınıdabarındıran ters tepebilecekbir yololduğundan, çoğunluklauygunkonjonktürlerde, emeğinörgütsüz, en çare-sizolduğuzamanvemekânlardakullanılır.Dahasüreklivesıkçabaşvurulanseçenek ise,emeküretkenliğiniartıranyatırımlarlaartı-değerinnispiolarakyükseltilmesidir.ABD’ninyenive“sempatik”BaşkanıObamayaptığıilkko-nuşmasındabuçetinmeseleyedeelatmıştı:42

Nereye baksak, yapılacak iş var. Ekonominin içinde bulunduğudurumacilvecesureylemgerektiriyorvebizyalnızcayeniişleryaratarakdeğil,büyümenin yeni temelini oluşturarak hareket edeceğiz. Ticari faaliye-timizi güçlendirecek ve bizleri birbirimize bağlayacak köprüler, yollar,elektrikşebekelerivedijitalhatlarinşaedeceğiz.Bilimihakettiğiyereka-vuşturacağız ve teknolojinin harikalarını, sağlık hizmetlerinin kalitesiniartırmak;maliyetinidüşürmekiçinkullanacağız.Güneşi, rüzgarı ve top-rağı otomobillerimizin yakıt temininin ve fabrikalarımızın işletilmesi-nin hizmetine koşacağız.Veokullarımızı,kolejveüniversitelerimiziyeniçağıngereklerinikarşılayacakbiçimdedönüştüreceğiz.Bunlarınhepsiniyapabiliriz.Vebunların hepsini yapacağız.

G20 Londra Zirvesi Öncesi Manzarayı UmumiyeG20Nisanzirvesiöncesindemalioligarşivetemsilcileri,“krizindibigörüldü”iddiasıilegenişyığınlardayaratmayaçalıştıklarıiyimserliğintersine,bütünçaba-larınıkrizinsonunbaşlangıcıanlamınagelebilecekbirdepresyonadönüşmesiniengellemekiçinyoğunlaştırıyorlardı.Krizise,büründüğüdeflasyonistkarakter-le, şimdidentümzamanlarınortalamaresesyonsüresiniaşarak(Şekil8)ken-didoğalmecrasındaderinleşiyordu.İşsizlik,genişyığınlarıngünlükyaşamındakalıcıtahribatlarayolaçarken,işsizkalmakorkusuonlarınçoktandırsüreklilikkazanmışolangelecekkaygılarınıdahadapekiştiriyordu.

42 Agy., (Vurgu bana ait)

166

Yaşayan Marksizm

Şekil 843

SanayiüretimindeOcak2009’daenyüksekgerilemeJaponya’dagerçekleşmişti:-%30,8.ABD’dekigerileme-%10olurken,RusyaveÇin’deaynırakamsırayla,-%16ve-%12,4oldu.44Avrupa’dadadurumçokfarklıdeğildi:

AB’de ortak para kullanan 16 ülkenin dahil olduğu Avro Bölgesi’ndesanayiüretimiOcakayında,geçenyılınaynıdöneminegöreyüzde17,3geriledi. AB istatistik kurumu Eurostat’ın verilerine göre, Ocak ayındasanayiüretimindekikayıp27üyeliAB’deiseyüzde16,3düzeyindeger-çekleşti.OcakayındasanayiüretimininenhızlıgerilediğiABüyeleriyüz-de26,8’leEstonya,yüzde23,9’laLetonya,yüzde21,1’leİsveç,yüzde21’leMacaristanveyüzde20,2’yleİspanyaşeklindesıralandı.Sanayiüretimi,Avrupa’nınenbüyükekonomileriAlmanya’dayüzde19,1,İtalya’dayüz-de16,7,Fransa’dayüzde14,6veİngiltere’deyüzde11,9geriledi.45

Sanayiüretiminintemelhammaddegirdilerindenolançelikvealüminyumüre-timindegerçekleşenŞubat ayınaaitdevasagerilemeler isebudurumunhalensürdüğünüteyitediyordu.Dünyaçeliküretiminin%85’inigerçekleştirenveenbüyük20çeliküreticisinden18’ininüyeolduğu“WorldsteelAssociation”,DünyaÇelikBirliği’ninverilerine46göre,Şubatayındahamçeliküretimi84milyontongerçekleşerekbiröncekiyılınaynıayınagöre%22gerilemişti.Dünyaalümin-yumüretiminin%80’inikarşılayan“InternationalAluminumInstitute”,Ulusla-rarasıAlüminyumEnstitüsü’nünverilerine47göreise,Şubatayında1,85milyon

43 http://www.chartoftheday.com/20090403.htm?A44 http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/11176400.asp?gid=229 10 Mart 2009.45 www.milliyet.com.tr 20 Mart 2009.46 http://www.worldsteel.org/index.php?action=newsdetail&id=262 47 http://stats.world-aluminium.org/iai/stats_new/formServer.asp?form=1

167


tongerçekleşenalüminyumüretimi,geçenyılınaynıayınagöre%11,5’lukbirgerilemeyeişaretetmekteydi.Sanayi üretiminde gerilemeye, başını Güney Afrika, İspanya, Türkiye veBelçika’nınçektiğiikihaneyeyükselmişişsizlikrakamlarıeşlikediyordu.48

KrizinkalbininattığıABD’de,26Mart2009tarihliverileregöre,2008sonçey-rekteGSMH,%6,3gerileyerek1982ilkçeyreğindeyaşanan%6,4düşüşünardın-dansonçeyrekyüzyılınenhızlıdüşüşoranıgerçekleştirmişti.Vergisonrasışir-ketkarlarıbiröncekiçeyrekteki1.300,1milyar$olandüzeyinden%28,4düşerek931,2milyardolaragerilemişti.49

Tekellerinkârlarındakigerileme,malioligarşininkrizinfaturasınıküreselölçek-tegenişemekçiyığınlarayıkmaçabalarınakarşınönlenemiyordu.Buduruma,WallStreet’deNewYorkborsasındaişlemgörenöndegelen500büyükşirketinhissebaşıkazançlarındason75yılınrekorunukırarakgerçekleşengerileme,çokçarpıcısomutbirörnekoluşturuyordu.Tekellerinkârları,yinetekellerindoğayıamansızcasömürüsününnedenolduğuküreselısınmasonucueriyenHimalayabuzullarıileaynıkaderipaylaşıyor;hızlaeriyordu!(Şekil9)

Şekil 950

48 http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/11185877.asp?gid=254 11 Mart 2009.49 http://www.bea.gov/newsreleases/national/gdp/gdpnewsrelease.htm 50 http://www.chartoftheday.com/20090320.htm?A

168

Yaşayan Marksizm

Fed’in 18 Mart 2009 Kararları ve Geithner PlanıFed’inelindekimevcutikisilahınbirincisinin(politikafaizi)mermisiçoktantü-kendiğinegöre,izleyegeldiğikrizpolitikasındatutarlılığınıbundanböyledolarbasaraksürdüreceğini tahminetmekzordeğildi.Bupolitikalarıntekdayanağıisedolarınuluslararasırezervparaolmaniteliğinikoruyacağıvarsayımıydı.Budoğrultuda18Mart2009tarihliFOMC(FederalAçıkPiyasaKomitesi)toplantı-sındaçokönemliikikararalındı:51

*MortgageborçlanmavekonutsektörünüdesteklemekamacıylaFed’inbilan-çosugenişletilerek(yaniparabasılarak)dahaöncedenkararlaştırılmışolan500milyardolarlıkvarlığaekolarak,750milyardolarlıkvarlığadayalı(mortgage-backed)menkulkıymetsatınalınacak,böylecebuyıliçindebuvarlıklardantop-lam1.25trilyondolarlıkalımgerçekleştirilmişolacaktı.Ayrıca,borçtahvillerin-de100milyardolarlıkyapılacakekalımlabukalemdekitoplamsatınalma200milyardolarabaliğolacaktı.**PiyasakoşullarınıiyileştirmekiçinFOMCaltıayiçinde300milyardolaraka-daruzunvadeliHazinetahvilialımıgerçekleştirecekti.Kararlarınherikisideçokaçıkbiçimde,“helikopter”52Ben’indolarınpiminiçek-mesianlamınageliyordu.Ancak,alınankararlarlabanknotmatbaasınayolveri-lirken,beraberindeçokönemlibirmanevradahagerçekleştiriliyordu.ABD’ninenbüyükfinansörüÇin,bukararlarlarahatlatılıyor;birtaşlaikikuşvurulmakis-teniyordu.Böylelikle,bukararlarınhemenardından23Mart2009’taaçıklanacakGeithnerplanınınbekasıyönündenilerideihtiyaçduyulacakbüyükborçlanma-larınbaşarısıvekonumugiderekkötüleşendolarınrezervparaolmaniteliğite-minataltınaalınmayaçalışılıyordu.Epeydir2trilyondolarınüzerindegezinen53Fedbilançosunudahadaşişirerek4 trilyondolarlara(vebelkidedahabüyükrakamlara)çıkartmakzorundakalacakmalioligarşi içinaçıklanacakGeithnerplanı ilebirliktegirişilecekbüyükhamleninbaşarısının tekkoşulu,dolar ege-menliğinindevametmesinden,bunundaöncelikleABD’ninenbüyükfinansörüolanÇin’levarılacakbiruzlaşmadangeçtiğiaçıktı.ÖnlerindeG20zirvesivardıveABDzirveyi,Geithnerplanınamakulbirsüretanınmasıiçiniknaetmekzo-rundaydı.AmaartıkABD’ninyekbaşınaesipgürlediğigünlerdemaziolmuştu.Tazekaynağakuvvetleihtiyacıolduğusırada,ABD’dentersinefonakışıbaşla-mıştı.(ABDHazinebakanlığıaylıkverilerinegöre,Ocak2009’daABD’dendışarı148,9milyardolarfonçıkışıgerçekleşti54)Yaralarınısarmakvehızlaçözülmekte

51 http://www.federalreserve.gov/newsevents/press/monetary/20090318a.htm 52 2001 I. Çeyrek Sonu başlayan “resesyon”dan çıkıldığı resmi olarak henüz kesinleşmediği (NBER 17 Temmuz 2003’de

bittiğini açıklayacaktı) bir dönemde, Kasım 2002’de, yaşanmakta olan durgunluğun neden olacağı düşünülen olası deflasyon tartışmaları içinde, M. Friedman’ın bir sözüne atfen, “deflasyonun gerekirse para basılıp, helikopterlerle havadan dağıtılmak suretiyle üstesinden gelinebilecek bir olgu olduğunu” ileri sürdüğü konuşmasının ardından Ben Bernanke’ye takılan lakap.

53 http://www.federalreserve.gov/releases/h41/ Kriz öncesi dönemde bilanço büyüklüğü 700-900 milyar dolar arasında salınıyordu.

54 http://www.ustreas.gov/press/releases/tg57.htm

169


olanhegemonyasınıonarmakiçinzamankazanmasıgerekiyordu.Uzlaşmakvegereksinimduyduğubukritiksüreiçinisebellikiödünvermekzorundaydı.BuyüzdenFedkararları,öncelikle,Çin’inelindebulunanyaklaşık1trilyondolarlıkmortgagetahvilleriveABDHazinekâğıtlarıylabirlikte2trilyondolarabaliğolandolarrezervlerineverilenbirtürteminatniteliğitaşıyordu.Çinisemalioligarşi-ninkrizdençıkmakiçinFed’inbanknotmatbaasınıfazlamesaiyesokarakdolarbasmaktanbaşkaçaresikalmadığınıgörüyor,ABDhegemonyasınaolanitirazı-nıelindekidolaraendekslivarlıklarıneriyeceğiendişesiilegüçlendirerekdahabiryükseksesledilegetiriyordu.Daha5günönce,ÇinBaşbakanıWenJiabao,LondraG20MaliyeBakanlarıveMerkezBankaBaşkanlarıtoplantısında(13-14Mart2009,Londra)yaptığıkonuşmadakonuylailgiliolarakşunlarısöylemişti:

BirleşikDevletlereçokyüksekmiktardaborçverdik.Pektabiidirkivar-lıklarımızıngüvenliğiileilgiliyiz.Dürüstolmakgerekirse,açıkçabirparçaendişeliyim...ABDsözünütutmalı,kredibilitesinikorumalıveÇinvarlık-larınıngüvenliğiniteminataltınaalmalıdır.55

VeÇin’everilenteminatınardından,23Mart2009Pazartesigünü,malioligar-şiABD’dedüğmeyebastı.“GeithnerPlanı”adıylabilinen“Kamu-ÖzelYatırımProgramı”nı,yüzyılınenutanmazsoygunplanınıaçıkladı.Yakındanincelendi-ğindekrizlebirliktebüyükzararlarauğrayanmalioligarşininzararlarınıAme-rikanhalkıilebirliktetümdünyahalklarınaödetmeplanıolduğuaçıkçagörüle-cektir.Üstelikmalioligarşidahadailerigiderekbuoperasyonüzerindenayrıcakârsağlamayaçalışmakta,kaydadeğerhiçbirrisküstlenmeden,bütünriskibaştaAmerikanişçisınıfıolmaküzere,dünyaişçisınıfınaveyoksulhalklarınüzerineyıkmakistemektedir.OligarşininparlakçocuğuGeithner’in“parlak”planındankimisatırbaşlarışöyle:

...Hazine–FederalMevduatSigortaFonu(FDIC)veFedilebirlikte-iyi-leşmeyönündebizlereyardımcıolmasıiçin,sorunluvarlıklarlamücadelebaşlığında,hanehalklarınavebüyük-küçükişyerlerinekredisağlamavefinansalsistemimizinbilançolarınıdüzeltmeçabasınınbirparçasıolarakKamu-ÖzelYatırımProgramı’nıaçıklıyor.

Üç temel prensip:Özel yatırımcılardan ve SorunluVarlıklarKurtarmaProgramı(TARP)tan75ile100milyardolarkullanılaraksağlanacakser-mayeileoluşacakKamu-ÖzelYatırımProgramı,sorunluvarlıklarısatınalmakiçin,zamaniçinde1trilyondolaragenişlemepotansiyeliolan500milyar dolar sağlayacaktır. Kamu-Özel Yatırım Fonu Programı şu üçprensipçerçevesindetasarlanmıştır:

1.Vergimükellefininödediğiherdolarınetkisinimaksimumkılmak...

2.Riskivekarıözelsektörlepayetmek...

55 http://www.nytimes.com 14 Mart 2009

170

Yaşayan Marksizm

3. ...Sorunlu varlıklarahükümetin ederinden fazla ödememesi için özelsektör yatırımcılarının birbirleriyle rekabetiyle sorunlu varlık fiyatınınoluşması...

...Buyaklaşım,bankalarınmuhasebedefterlerindensorunluvarlıklarıza-maniçindeeritmeleriniummak,yadadoğrudanbuvarlıklarıhüküme-tin satınalması seçeneklerindençokdaha iyidir.Basitçe,bankalarınbuvarlıklardanzamaniçindekurtulacaklarınıbeklemek,Japondeneyimin-deolduğugibi,finansalkrizinuzamariskinidoğuracaktır.Diğeryandan,eğerhükümetsorunluvarlıklarınsatınalımındatekbaşınahareketederse–hükümet temsilcilerinin varlıkların fiyatını belirlediği durumda vergimükelleflerininfazlaödemesibiçimindeoluşacakilaveriskilebirlikte-busatınalmalarınbütünriski,vergimükelleflerininüzerinekalacaktır...56

Aynıaçıklamada,konununanlaşılabilmesiiçin,Geithnersorunlukredilerinsa-tınalınmasınabirdeörnekverdi.Geithner’inörneği,FDIC’ingözetimindeya-pılacakaçıkartırmada sorunlukredidenmuzdaripbirbanka,100dolarlıkbirsorunluvarlığısatışaçıkardığındabunaenyüksek84dolarlıkteklifgeldiğikabu-lünedayalı.FDICbuteklife1/6kaldıraçoranıylagarantiverecekti.Böylelikle12dolarlık(12+12X6=84)Kamu-ÖzelYatırımProgramıözkaynağıyeterliolacak.Teklifiveren“yatırımcı”6dolarkoyarken,6dolardaHazineverecek.Sonuçtabankanınkasasına84dolargirervebankadakihareketsizvarlıklikiditekazanır-ken,satınalınankredi(kiöncelikleAAAnotualmışolanlardeğerlendirilecek)sözgelimi6puanfazlasıyla(90dolar)biryıliçindetasfiyeedildiğindeveyaeldençıkarıldığında“yatırımcı”yıllık%50,kamu%3,85kazanmışolacak.Birkayıpdurumundaisebuörnekteyatırımcınınriski6dolarken,kamununriski78dolarolacaktı.Nekadarparlakve“adil”birplandı!Geithnerverdiğiörnekleşecaatarzederkengerçektesirkatinsöylüyordu!Yinelenirse;malioligarşiyönünden,Geithner’inbusonderece“adil”vekendi-sigibi“parlak”planınınyürüyebilmesi,krediaygıtınındişilileriyenidendön-meyebaşlayıncayakadardolarınenazındanşimdikiyerinikorumasınabağlıgörünüyor.

G20 Londra Zirvesi (2 Nisan 2009): Mola Hiçbir resmi yaptırım gücü olmayan G20, 1990’ların sonlarında çeperlerde,“yükselenpiyasalar”danbaşlayarakgelişmişkapitalistmerkezlere“teğetgeçen”küresel krizlerin ardından kurulmuştu. İlginçtir, ilk toplantıları haber niteliğibile taşımaz, sadeceekonomi sayfalarında“adetyerinibulsun” tadındayayın-lanırken,şimdilerde,alacağıkararlarakapitalistlerce“batyadaçık”(G.Soros)mertebesindebelbağlanan,dünyapazarınınvazgeçilmezbirorganıhalinegel-miş,burjuvabasınınmanşetleriniişgaletmeyebaşlamıştı.Krizinkazanmışoldu-

56 http://www.ustreas.gov/press/releases/reports/ppip_fact_sheet.pdf

171


ğuküreselkarakter,malioligarşiyevebütünkapitalistlereisteristemez,toplamdünyahasılasının%90’ını,dünyaticaretinin%80’inigerçekleştirenvedünyanü-fusununüçteikisinitemsiledenG20’ninliderlerzirvesindençıkacakkararlarabelbağlatıyordu.Kısaca,dünyapazarıhükmünüicraediyor,geriyekapitalistlereyapabilecekleritekşeykalıyordu:Ulûl-emreitaatetmek!Zirveöncesinde,Harward’lıekonomistlerdenKennethRogoff,mevcutdurumuşöyleözetliyordu:“BiryandanO’nu(Obama’yı)veAmerikanmodelinieleştiri-yorlar.FakathepsideO’ndanbirmucizesiolduğunuişitmekistiyorlar.”57Rogoff,busözleriylegerçektemevcutparadigmayıkılırken,yeniparadigmanınhenüzşekillenmemişolmasınınyarattığıkaotikdurumaişaretediyordu.Gitmekteola-nın yerini, yeninin henüz alamadığı kaotik ortam, emperyalist hegemonyaya,yaralarınısararakrestorasyonamacıylakullanabileceğifırsatlarveriyordu.MalioligarşininselamadurduğuvebirdenbirefinansalpiyasalardabirbaharhavasınanedenolanG20Londrazirvesikararlarıbirmucizenindeğildeneyimlievsahibi,eskikurtİngiltere’ninsıkıbirmutfakçalışmasınıneşlikettiğiböylesikaotikbirortamınimkânverdiğigeçicibiruzlaşmanınürünüydü.Zirve öncesi İngiltere’nin ustalıkla yürüttüğümutfak çalışmasında, neredeysebütünteknikayrıntılarincebirdiplomasieşliğindeilgilitaraflarasızdırılmış,tar-tışılmasısağlanmıştı.Olasıtümtartışmalaröncedentüketilerek,zirvedeyaşana-cakvegiderekderinleşenkrizleiyicekırılganhalegelmişmevcutyapınındahaderinbirkomayagirmesinenedenolacaktürdenbirsürprizinönünegeçilmekistenmiş, bunda büyük ölçüde başarılı olunmuştu. Bu tartışma sürecinde çokbelirginbiçimde,zirvedenbeklentileriileayrışanüçtarafınvarlığıöneçıkmış-tı.Farklıbeklentiler,aynı taraflarıküreselkrizdennasiplenmedüzeyiyle tasnifedebilmeyedeolanaksağlıyordu.İlkgrupta,krizinbaşladığıveençokhasarınmeydanageldiğiABDveİngiltereyeralıyor,ikinciderecedetahribatınyaşandığıalanınliderliğiniyapanFransalmanyaittifakıikincitarafı,krizindiğerlerinekı-yasla“teğetgeçtiği”Rusya-Çinittifakıiseüçüncütarafıoluşturuyordu.Taraflarınzirvedenbeklentilerinibirercümleileözetlemekgerekirseşunlarsöylenebilirdi:

ABD-İngiltere,krizde• mola hakkıkullanmak;enkaztemizlemeveyenideninşa-restorasyon faaliyetlerinin finansmanını teminetmek;bunun içinhemzamankazanmak,hemdeyenikaynakyaratmakistiyordu.Fransalmanyaittifakıenkazınkaldırılmasıveyenideninşa-restorasyonfaaliyeti-•ninfinansmanınakatkıyapmayasoğukyaklaşırken,krizinbirdahayinelenme-mesiadına,mevcutfinansal yapının regülasyonukoşuluilerestorasyonaolurveriyordu.Rusya-Çinittifakı,sistemiçiyenitaleplerinsözcülüğünüyapıyor;masayaotu-•ranlararasındaşimdiyedeğinkrizdenenazhasaralmışveelindesermayegücüenfazlatarafolarak,kendilerindentalepedilenfinansmankatkısınıdaha“adil”

57 http://www.nytimes.com/2009/03/29/washington/29global.html?_r=1&hp

172

Yaşayan Marksizm

birpaylaşımiçindaha“demokratik”birkatılımvekararalmasüreçleriniişlete-cekreform şartınabağlıyordu.

G20zirvesibeklentilerinüstündebiruzlaşmagörüntüsüiçindevebirdizisomutekonomikönleminaçıklandığızirvebildirisininyayınlanmasıylasonbuldu.Zir-veningörünürsonuçlarıbildiriyeyansırken,kimiönemliuzlaşmalarikiligörüş-melertrafiğiiçindekarşılıklıverilenvezamanınsınamasınabırakılandiplomatiksözlerin içindegizlendi.Zirve sonuçbildirisindebütün taraflarmemnunedil-meyeçalışılmış,görünürdeABD-İngilteretarafıistediğimolayı ve finansman desteğinialarakenkazançlıtarafçıkmıştı:

(...)2....Küresel bir kriz, küresel bir çözüm gerektirir.

3....Sürdürülebilirküreselleşmeninveherkesiçinyükselenrefahınkesindayanağı, piyasaprensiplerine, etkili düzenlemeye ve güçlü küresel ku-rumlaradayalıaçık bir dünya ekonomisidir.

4....Birlikte hareket ederek…dünyaekonomisiniresesyondançıkaraca-ğızvebenzerkrizleringelecektetekerrüretmesiniönleyeceğiz.

5.Bugünulaştığımızanlaşmalarla, IMFkaynaklarıüçkatınaçıkarılarak750milyardolarayükseltilmesi,250milyardolarlıkyeniSDRtahsisedil-mesi, çok taraflı kalkınma bankalarına (MDBs) 100milyar dolarlık ekkaynak temin edilmesi, ticaretin finansmanına 250milyar dolar desteksağlanmasıveyoksulülkelerinayrıcalıklıfinansmanındakullanılmaküze-re,IMF’ninaltınsatmasıylasağlanacakekkaynakla,dünyaekonomisindekredi, büyümeve iş imkânlarının restorasyonukapsamında toplam1,1trilyondolarlıkekprogramoluşturulmuştur...

6.Üzerinde mutabakat sağlanmış, daha önce eşi benzeri görülmemiş,mevcutistihdamıkoruyacakveyamilyonlarcayenisiniyaratacak,aksidu-rumdaisebirokadarınıntahripolacağı,gelecekyılınsonunda5trilyondolarabaliğolacak,üretimde%4artışsağlayacakveyeşil ekonomiye ge-çişi hızlandıracakmalibirgenişlemeyürütüyoruz...(...)

9....Bugündünyaekonomisiiçin,uluslararasıfinansalkuruluşlarımızvefinansticaretiüzerindenekolarak1trilyondolarekkaynaküzerindean-laştık.(...)

17....yükselmekteolanülkelerlegelişmekteolanülkeleridesteklemekiçinküreselfinansalkuruluşlararacılığıylakullanılmayahazır850milyardo-larilavekaynakteminiüzerindeanlaştık.(...)

20.Kriziyönetmelerivegelecektekrizleriönlemelerindeyardımcıolmakiçin,finansalkurumlarımızınuzunerimliuygunluğunu,verimliliğinivemeşruluğunugüçlendirmeliyiz.Böylece,kaynaklarınönemliorandaartı-rılmasınınyanında,bugün,üyelerineveortaklarınayüzyüzekalacaklarıyenimeydanokumalardayardımedebilmeleri için,uluslararasıfinansal

173


kuruluşlarımodernleştirme ve reformkararıaldık.Onlarınfaaliyetalan-larında,küreselleşmeninyenimeydanokumalarınavedünyaekonomisin-dekideğişimleretepkiverecekbiçimdeyönetimlerindereformyapacağızkiböylece,yoksulolanlardadahil,yükselen ve gelişmekte olan ülkeler daha fazla temsil ve söz hakkına sahip olsunlar...(...)

22.Dünyaticaretindekibüyümeyarımyüzyıldırrefahınyükselişinekat-kıdabulundu.Fakatşimdison25yıldırilkkezgeriliyor.Ticarikredileringerilemesivegelişenkorumacılıkeğilimleriyüzündendüşentalepdahadakötüleşiyor.Dünyaticaretiniyenidencanlandırmakküreselgelişme-ninrestorasyonuiçinesasıoluşturuyor.Önceki dönemlerin tarihsel ko-rumacılık yanlışını tekrarlamayacağız... (...)

23.DohaKalkınmaGündemi’ninacilolarakgereksinimduyulanbaşarılıvedengelibirsonucaulaşmasınıbekliyoruz.Bu,küreselekonomiyiyıllıkenaz150milyardolaretkileyecektir...(...)

27.Malidestekprogramlarıylafonlananyatırımlarınesnek,sürdürülebilirveyeşil bir iyileşmeyiinşaetmekamacınauygunolarakeniyişekildekul-lanılmasıkararınıaldık.Temiz,yenilikçi,kaynakverimliliğiniesasalan,düşük karbon teknolojilerine ve altyapıya geçiş yapacağız.Çoktaraflıkalkınma bankalarını (MDBs) bu hedeflere ulaşmakta rol almaları içinteşvikedeceğiz...

28.Geridöndürülemeziklim değişikliği tehdidine karşı sorumluluklar-da farklılığı gözetenbirortaklıkprensibinebağlıolarakdilegetirdiğimiztaahhütlerimiziveKopenhag’daAralık2009’datoplanacakBMİklimDe-ğişikliğikonferansındabiranlaşmayaulaşmayıyenidenteyitederiz...58

Zarlar Hileli!Burjuvazikumarıseviyor,amakumardahileyapmayıdahaçokseviyor.EnsonnumarasıdaFed,ABDHazinesiveFDIC’ınbirlikteyürüttüklerivebirsüredirkapitalistleri oyalayan “banka stres testi” adını verdiklerimanipülasyon oldu.Manipülasyonsermayepiyasalarındakapitalistlerinkendiaralarındakoyduklarıkurallaragörebağışlanmazbirsuçtur.Amaeğermanipülasyon,sisteminegeme-nimalioligarşinintepelerindenyürütülüyorsasuçolmaktançıkıyor;kapitalistleriçinkısasürelideolsabirumuda,amasahtebirumudadönüşebiliyordu.Sah-tebaharınyaratacağı“öforya”geçiciolacaktır,üstelikardındansistemeyönelikdahabüyükbirgüvensizliğitetiklemeriskidecabası!AhOkahrolasıaltınaçlığıyokmu?Bütünsuçonun!“Strestesti”malioligarşinin,sisteminenzayıfhalkasınıtahkimvedışadönükbir “aslındamesele abartılıyor, söylendiği gibideğil, işler yolundavekontrolaltında”yanılsamasıyaratmakamacıylayaptığımakyajdanibarettir.Testinaçık-

58 http://www.g20.org/Documents/g20_communique_020409.pdf (Vurgu bana ait)

174

Yaşayan Marksizm

lananamacı,aktifleri100milyardolarınüstündeolanbankaların,içinde2009ve2010yıllarınadairbüyüme,konutfiyatlarındadeğişimveişsizlikoranlarıöngö-rülerininbulunduğubirigörece“iyi”vebirincil,diğeriise“kötü”veikincilse-naryokoşullarıaltında(Tablo3),sermayeyeterliliklerininsınanması;böyleliklearalarındadünyanınenbüyükfinansdevlerinindebulunduğu19bankayadair“söylentilerin”yerini “gerçeklerin” almasını sağlamaktı.Asılumulan ise, testi,beklentilerin ötesinde “iyi” çıkacak sonuçlarından hareketle, sermayeye görekrizdençıkışınzorunluönkoşuluveşusıralarpahabiçilmezdeğerdeolanbirgüvenortamınınyaratılmasınaaracıkılmaktı.

Tablo 3

Ana Senaryo

Kötü Senaryo

Büyüme(%)2009 -2 -3.32010 2.1 0.5Konutfiyatlarındadeğişim(%)2009 -14 -222010 -4 -7İşsizlikoranı(%)2009 8.4 8.92010 8.8 10.3

Ve7Mayıs2009’daABDHazineBakanıTimothyGeithner,enkötüsenaryodadahi, beklentilerin ötesinde “iyi” sonuçlar alındığını açıkladı. Buna göre, top-lam12,144trilyondolartoplamaktifleriyleABDkredipiyasasının%75’inesahipolan 19bankayauygulanan stres testi, sadece 10bankada toplam74,6milyardolarlıkyenisermayegereksinimidoğurmuştu.ŞimdiyedeğinyalnızcaABD’deaçılankurtarmapaketleri,verilengüvencelerin11trilyondolarıaştığıgözönünealınacakolursa,75milyardolardevedekulaktı.Sonuçlarönceliklehaberisatınalansermayepiyasalarını,borsalarıateşleyerekpazarındörtbiryanınasahtebirbaharhavasınınyayılmasıiçinyeterlioldu:“Dipgörüldü!dönüşbaşladı;krizdençıkılıyor!”.Borsalarınyanındaemtiapiyasalarındavepetrolfiyatındayukarıyadoğrubaşlayanhareketlenmeisediptendönüldüğünedairalgıyıpekiştiriyordu.Gerçekten,sadeceAIG’ninkurtarılmasıiçin200milyardolarparaharcanmışkenneredeysesistemintamamınayönelikriskin75milyardolarolaraksaptanmasıiyiden de öte,mükemmel bir sonuçtu.Üstelik bu sonuç, söylentilerin ötesin-de“gerçek”verileredayanarak,mali sermayenin lokomotifiüç“saygın”kuru-luş tarafından yürütülen titiz bir çalışma sonucu elde edilmişti. Yani oldukça“güvenilir”di.

175


Geithnertestsonuçlarınıaçıklarken,ayrıntılaradairşubilgilerivermişti:1. “En kötü senaryo”ya göre 19Bankanın 2009 ve 2010 yılı toplamkayıpları

599,2milyardolarolacaktı.2. Aynıbankalarıntoplamriskinin%9,1’inekarşılıkgelenbuoranınbüyükbu-

nalımın30’luyıllarındakiniaşıyorolmasıtestlerinnekadar“titiz”likleyürü-tüldüğününbirkanıtıydı.

3. Butoplamiçindeilksırayı185,5milyardolarlamortgagekaynaklıriskalır-ken,ikincisıra99,3milyardolarlıkbüyüklükleticarikredilerinolacaktı.“Enkötü”senaryoyagöre ikiyıl içindegerçekleşmesiöngörülentoplamkaybın%70’ini322milyardolarlamortgagevetüketicikredileri(kredikartlarıdahil)oluşturuyordu.

Ancak, sıcağı sıcağına,Geithner’inaçıklamasınınhemenardından,WallStreetJournalgazetesi,strestestiniyürütenpek“saygın”kuruluşlarınsaygıdeğerliğininsorgulanmasınayolaçacakbiriddayıortayaatmıştıbile:“Citigrup’un50milyardolarlıkaçığıbirgecedeyapılanbirdeğişiklikle5,5milyardolaradüşürüldü”59.Buvebenzeriiddialar,strestestiileyapılmakistenenin“gerçekleri”ortayaçıkarmakdeğil,aksinegizlemeyeyönelikbirmakyajolduğukuşkusunukuvvetlendirdi.Burjuvazihileyapmış,gerçeklerimakyajlakapatmayaçalışmıştı.Amagerçeklerdirengendi,mızrakçuvalasığmıyordu:

IMF’ningeleceksenaryosuGeithner’inkindendahayumuşakolduğuhaldeIMF,•olasırisklerkarşısındaABD’libankaların275-500milyardolareksermayege-reksinmesiolacağınıöngörüyordu.60

ABDBankalarındaki toksikvarlıkların tutarı4 trilyondolar civarındaolduğu•biliniyorduvebununönemlibirkısmımortgageesaslıvarlıklardı.Buradanba-kıldığındaGeithner’intestsonuçlarındayeralan185,5milyardolarlıkmortgagekaynaklıriskhiçdegerçekçideğildi.Bankalarınvarlıklarısaptanırken“markedtomarket”,yanimevcutpiyasakoşul-•larınıgözönündebulundurankurallaragöredeğil,onunesnetilmişhalinegöredeğerlendirmeyapılmışolması,bankalarıngerçekvarlıklarını,dolaylıolarakdatestsonuçlarınıkuşkulukılıyordu.Sonaçıklananişsizlikverileriyle• 61Geithner’in2009 için“enkötü”senaryode-ğerinin(%8,9)dahayılınyarısındaaşıldığı(%9,5)anlaşılıyordu.Yılsonunaka-dareniyimsertahminle,işsizlerordusuna1-1,5milyonkişinindahakatılacağıdüşünülürse,işsizlerinsayısının15milyonu,işsizlikoranınında%10’uaşacağıanlaşılır.Bubilebankastres testininmalisermayeninkendistresinidağıtmakiçingiriştiğibiroyundanibaretolduğunugöstermeyeyeterlidir.

59 “ U.S. Banks Won Concessions on Tests” WSJ, 9 Mayıs 2009.60 IMF “World Economic Outlook” Nisan 2009, s.xvii61 US Bureau of Labor Statistics, http://www.bls.gov/news.release/empsit.nr0.htm, 2 Temmuz 2009

176

Yaşayan Marksizm

BRIC Yekaterinburg Zirvesi (16 Haziran 2009), G8 L’aquila Zirvesi (8-10 Temmuz 2009)BRICülkeleri,Brezilya,Rusya,HindistanveÇindörtülkebirliktedünyanü-fusunun%40’ınıoluşturuyor.Dünyaekonomisindekipaylarıhergeçenyılar-tarak2008yılıdünyahasılasının%14,73’üne62ulaşmış.İlkresmizirvelerinibuyıl,Rusya’da gerçekleştirdiler.G20Londra zirvesinde alınankararların yerinegetirilmesiçağrısıyaptıklarızirvesonuçbildirisindeençarpıcıbölümşöyle:

…yükselenvegelişmekteolanekonomilerinuluslararasıfinanskurumla-rındadahaçoksözvetemsilhakkıolmalıdır.Bukuruluşlarınbaşkanveyöneticileriaçık,şeffafveliyakatgözetenbirseçimyöntemiiletayinedil-melidir.Ayrıcakararlı,öngörülebilirvetemsilyeteneğiyüksekbirulusla-rarasıparasalsistemegüçlübirgereksinimduyulduğunainanıyoruz.63

Böyleceküreselişbölümününhammaddeenerjiveucuzişgücüordusunuoluştu-ranBRICülkeleribirkeredekendizirvelerindedünyakapitalistsistemininmev-cutişleyişineşerhkoyarak,yenioluşangüçlerdengesiileuyumlupayistediler.G8Temmuzzirvesi,G20Londrazirvesindeverilmişmolanıngölgesindesakingeç-ti.G20WashingtonveLondrakararlarınınsavunulduğuzirvede,iklimdeğişikliğibaşlığınaveyoksulülkelerinsorunlarınakarşıgösterilenyakınalaka,malioligar-şinin sermayepiyasalarındanpompaladığıpembe tablo ileoldukçauyumluydu.Çoklafüretildivebolcahavandasudövüldü.ZirvedengeriyeakıllardaBirleşmişMilletlerinAralık2009’daKopenhag’dadüzenleyeceğikonferansataşınmaküzereönesürülenoldukça iddialıhedeflerveyoksulluğun,açlığınönünegeçmek içintoplanacağısöylenen20milyardolarkaldı.64BunlarabirdeBerlusconi’ninevsahi-bisıfatıylakonuklaradağıttığıçeşitlihediyelerarasındageleceğinABD-ABbirliği-ninsimgesiolaraktasarlanmışsembolikpara“eurodolar”ıeklemekgerekiyor.

V’mi, U’mu, Yoksa L’mi?Burjuvazi,hiledâhilhertürlüyolveyöntemideneyerek,krizindibiningörüldü-ğünüveöncügöstergelerindegösterdiğigibi(!)bir“V”dönüşününbaşladığınainanmak,inandırmakistiyor.Aslınabakılacakolursa,birazdahasancılıolanUdönüşünebilerazılar!ÇünküolasıbirLformasyonuburjuvaziyebirkâbusgibigeliyor.Buyüzdenkoşullarınkrizdedipgörülsebilebirdönüşünhemengerçek-leşmeyeceğine,ucubelirsizbirLformasyonunungerçekleşmesiningiderekdahabüyükbirolasılıkolduğunaişaretediyorolması,malisermayeyikendisinialdat-maktanbaşkabirişeyaramayacağıenbaşındanbelliolanhilelereitiyordu.Mali sermayeyi bu denli çaresizliğe sürükleyen tabloyu ağırlaştıran nedenler,ağırlıkderecesinegöresıralanırsa:

62 http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GDP.pdf 63 http://www.kremlin.ru/eng/text/docs/2009/06/217963.shtml 64 http://www.g8italia2009.it/static/G8_Allegato/Chair_Summary,1.pdf , “Chair’s Summary”, G8 L’aquila zirvesi, 8-10

Temmuz 2009

177


1. Mevcutkrizbiruzundalgakrizidirvesermayeninyenidenüretimdöngüleriancakortalamakârhadlerinderadikalbirsıçramanıngerçekleşmesinebağlı.Hernekadar“yeşilenerji”imasıyla,mevcutsanayialtyapısındabirdeğişimegidileceğindensözediliyorsadabudeğişiminortalamakârhadlerindeyenibircazibeyaratıpyaratmayacağıhenüzbelirsiz.Sanayialtyapısındaböylesibirdeğişiminkütleselölçektebaşarılıpbaşarılamayacağıdakonjonktürelne-denlerleoldukçaşüpheligörünüyor.

2. KrizileABDhegemonyasınınçözülüşsüreciiçiçegeçmekte,hegemonyanınçözülüşükrizeözgünrenginivererekbuçözülüşünbirtezahürüolarakgeliş-mesinenedenolmaktadır.Gerekiçkenetlenmedüzeyindeyaşanangelişmeile ivmekazananpazardakiyapısaldeğişime,gereksedeyükselmekteolanyenigüçlerin“eşitvedahademokratik”yenidenpaylaşımtaleplerineyanıtverecekyenibirhegemonyanınhenüztarifedilememişolması,vadesibelir-sizkaotikbirdönemekapıaralıyor.

3. IMF’nin,DünyaBankasınınveOECD’ninsontahminlerinegöredünyaeko-nomisi 2009’da küçülecek. Bütün gelişmiş kapitalistmerkezlerdeki gerile-menindünyaortalamasınınçoküstündegerçekleşmesibekleniyor.Dünyaortalamasınıyükselten65Çin’inbeklenenbüyümeoranı%6,5vebilindiğigibi%8’inaltındakibüyümelermevcutistihdamoranınıancakkoruduğuiçinbuorangerçektebirgerilemeanlamınıtaşıyor.(Tablo4).

Tablo 42009BÜYÜMETAHMİNLERİ66

4. EnUfakbirpozitifeğilimabartılıyor,arkaplandakikötüyegidişörtbasedil-mektevesüreklizorlamabirbaharhavasıyaratılmayaçalışılıyor.ABD’desonaçıklananHaziranperakendesatışlarınınbiröncekiayagöre%0,6yükselme-sideböyledeğerlendirildi.“Kâbusbitmiş,yükselişbaşlamıştı”.Oysaabartı-lanverininyeraldığıraporunitibaredilmediğibölümündebiryılöncesinegöre,yaniilanedilmişresesyonundevamettiğikoşullaragöretüketimin%9daraldığıbelirtiliyordu(Şekil10).Buveri,aynızamandakrizpatladığından

65 Mevcut halde Çin’in %8’lik büyümesinin dünya ekonomisine en fazla +%0.5 etkisi var. Çünkü Çin henüz Dünya toplam hasılasında %7’lik bir paya sahip.

66 Mahfi Eğilmez, “V Tipi Çıkış Yok”, Radikal, 30 Haziran 2009

178

Yaşayan Marksizm

buyanaoncapompalananlikiditenintüketimeyönelmediğini, tamtersineyarın endişesinekapılan yığınların ellerine geçeni biriktirmeyebaşladığınıgösteriyor.Mayıs2009’dakişiseltasarruforanının%6,9’ayükselmişolmasıbugerçeğidoğruluyor(Şekil11).

Şekil 1067

Şekil 1168

5. Çin,G20ileverilenmolayıdolarınegemenliğinifiilenkırmakiçinbaşlattığıçabalarıyoğunlaştırmaktakullanıyor.ÇinMerkezBankası(People’sBankofChina),G20LondraliderlerzirvesininhemenarifesindeArjantin’le,ikiülkearasındakiticarettekullanılmaküzere10milyardolarlıkbirswapanlaşması

67 U.S. Census Bureau, “Advance Monthly Sales for Retail Trade and Food Services June 2009”,14 Temmuz 2009, http://www.census.gov/cgi-bin/briefroom/BriefRm

68 “Federal Reserve Bank of St. Louis”in http://research.stlouisfed.org sitesinden alınmıştır. Grafikte taranmış alanlar NBER (National Bureau of Economic Resarch) tarafından belirlenmiş durgunluk dönemleridir.

179


yaptı. Buna göre,Arjantin’inÇin’den satın alacağımallarda kendisine ta-nınanbuolanaklayuankullanacak,halenuluslararasırezervparaolando-lar “by-pass” edilmiş olacaktı. BöyleceÇin,Rusya’nında desteğini alarak,Kasım2008G20Washingtonzirvesininhemenardındanbaşlattığı,dolar-yuan takası anlamına gelen bir dizi swap anlaşmasına, LatinAmerika’nınkrizdenbirhaylietkilenmişülkelerindenArjantin’ideekledi.Dahaöncekianlaşmalar genellikle Çin’in sınır komşusu ya da Rusya’nın hinterlandın-dakiülkelerdenoluşurken, sonanlaşmadaÇin’leönemlibir ticaret ilişkisiolmayanArjantin’in seçilmiş olması ve anlaşmanın zamanlaması, işleminkendisindençok,Çin’inABD’ninarkabahçesindenseslendirdiğimesajıöneçıkarıyordu.ÇinMerkezBankası’nınbuamaçlayapmışolduğuswapanlaş-malarının toplamı, son anlaşmaylabirlikte, 650milyar yuana (yaklaşık 95milyar dolar) ulaştı.Kendisi ile anlaşma yapılanülkeler, anlaşma tarihlerisırasınagöreşöyle:Kore(180milyaryuan,12Aralık2008),HongKong(200milyaryuan,20Ocak2009),Malezya (80milyaryuan,8Şubat2009),Be-yazRusya(20milyaryuan,11Mart2009),Endenozya(100milyaryuan,23Mart2009)veArjantin(70milyaryuan,29Mart2009).69ÇinMerkezBan-kasınınwebsitesinden,bupolitikanınbaşkaülkelerleyapılacakbenzeran-laşmalarla yaygınlaştırılarak sürdürüleceği anlaşılıyor.Çin,krizortamındahaklıgerekçelere(daralandünyaticaretinicanlandırmak,likiditeyekatkıdabulunmakvb.)dayandırarak sürdürdüğübu eylemiyledoların altını fiilenoyuyor.Nisan’danbaşlayaraksonzamanlardagerekPetrol,gereksedeemtiapiyasalarındahissedilenkıpırdanma,malisermayeninsözcülerininyorum-ladığıgibibirdiptendönüşünişaretlerideğil,dahaçokÇin’inbuçabasınınbirbaşkaürünüdür.Krizinbaşındanbuyanaelindekibüyükdolarrezervi-niçeşitlendirmeyeçalışanÇin,başlangıçta450 tonolanaltın stoğunu960tona70çıkarmaklakalmadı;altınstokhedefinin5000tonolduğunusöyledi.Çinelindekidolarlarısadecealtınladeğiştirmiyor,hızlapetrolvehammaddestoklayarak,halengöreceyüksekdeğerinikoruyandolarıoldukçaucuzlamışhammaddeveenerjigirdileriiledeğiştiriyor.Nisanihracatının%22,4düş-mesi,Martayında%8,3büyüyensanayiüretimininNisan’da%7,3gerilemişolması,Çin’inhammaddetalebininesasının,rezervinihammaddeveenerjigirdistoğuileçeşitlendirmekisteğindenkaynaklandığınıgösteriyor.

6. ABD’nin açıkladığı kurtarma paketleri ve verdiği güvenceler dolayısıylaönümüzdekidönemdeborçlanmagereksinimiartıyor.Kaçınılmazolarakbudurumbonovetahvilfaizleriüstündebirbasıncanedenoluyor.BununilkişaretiABDHazinesinin7MayısPerşembegünügerçekleştirdiği14Milyardolarlıkborçlanmaihalesindengeldi.ABD10yıllıkHazinetahvillerininfaizisonaltıayınenyüksekseviyesiolan%3,27’yeyükseldi.SadeceABDHazinesideğil,diğergelişmişkapitalistekonomilerindeborçlanma ihtiyacıgiderek

69 http://www.pbc.gov.cn/english/detail.asp?col=6400&id=1299 70 http://www.pbc.gov.cn/english/diaochatongji/tongjishuju/gofile.asp?file=2009S09.htm

180

Yaşayan Marksizm

artıyor.Almanbankalarınıntoksikvarlıkmiktarının1,1trilyondolarıbul-duğuönesürülüyor.IMFtahminlerinegöre,2009ve2010’daAvrupaban-kalarıolasıkayıplardanötürü,475-950milyardolar;İngilterebankalarıysa125-250milyardolareksermayeyeihtiyaçduyacaklar71.Bütünbuihtiyaçlar,faizlerüzerindebasınçyaratırkendolaylıolarakmortgagefaizlerinideyük-seltecekvekonut fiyatlarında ilavedüşüşlereyolaçarken, tüketici talebini,yeniyatırımkararlarınıetkileyecek;durgunluğukörükleyecektir.

Verilerönümüzdekidönemdetapınaklarınadoluşmuş,dizleriüstüneçökmüşveTanrıya“L”ninbacağınıkısatutmasıiçinyakarankapitalistlerenflasyonuyaşa-nacağınıhaberveriyor.Tıpkışimdilerdetanıkolduğumuzsahtebaharhavasınınsarhoşluğuyladansetmeyeborsasalonlarınadoluşanlarınyarattığınabenzerbirenflasyona…

II

Dördüncü Uzun Dalga

Uzun Dalgalar Kuramı Spekülasyondan mı İbarettir?Kapitalistgelişmeninuzundalgaları ilkkez1920’lerinbaşlarındaN.D.Kond-ratiyev tarafından ileri sürüldüğünden “Kondratiyev Döngüleri” olarak da bi-linir.Akademik bir iktisatçı olanKondratiyev geçici hükümetteKerensky’ninGıda Bakanıydı. Sonradan “Kızıl Profesör” olarak ünlenmiş olsa daMarksistdeğildi.72Bufaktör,Kondratiyev’intrajiksonu,73uzundalgalarbahsininöncelik-leTroçki’ninilgisinemazharolmaklakalmayıpburjuvaiktisatçılarındaiştahınıkabartması,hepsibirliktegelenekselkomünisthareketinanagövdesininkonuyauzakdurmasınanedenolmuştur.74BuyüzdenkuramıgeliştirendeironikolarakkarşıduruşsergileyendeTroçkisteğilimolmuştur.Kondratiyev’inkapitalizminevrimindegözlemlediğivebilinensanayiçevrimle-rindenoldukçauzun(ortalama50yıl)özgüngelişmeevrelerini,yenidenölçek-lendirdiği sanayi çevrimlerindenhareketle açıklamaya çalışması75, “biçimcilik”eleştirilerini76haklıkılar.Amaaynıeleştirikapitalizminevriminde,genelkarak-terinikapsadığısanayiçevrimlerineyansıtan;birbirindensadecesermayebiri-kimsürecininözgünlüğübağlamındasalt“ekonomik”olarakdeğil,“siyasal”ve“kültürel”olarakdakesinolarakayırtedilebilentarihselevrelerinvarlığınıorta-dankaldırmaz.Sınıfsavaşımındaisabetliöngörülerinyerivedeğeriortadayken,

71 IMF “World Economic Outlook” Nisan 2009, s. xvii-xviii72 Alan Woods, “Marksizm ve Uzun Dalgalar”, http://www.marxist.com/languages/turkish/longwaves.html 73 A. Woods, agm.74 E. Mandel, age., s.1175 E. Mandel, age., s.3276 A. Woods, agm.

181


sözkonusuevrelerinortakdinamiklerininsoyutlamasınınbubağlamdasunaca-ğıolanağasırtçevirerekolgununyalınsaptamasıylayetinmekanlaşılırdeğildir.AlanWoods’unbuolanağıveihtiyacıgörmediğinisöylemek,onunKondratiyeveleştirisineverilecekaşırıkolaycıbiryanıtolacaktır.Gariptiramaneyazıkkionuneleştirisidahadabasitbirözürlemaluldür.Woods’unKondratiyeveleştirisine,Mandel’ekarşı takındığıvehusumetekadarvardırdığı tutumungölgesidüşer.Kondratiyev’insaptadığıolgununaçıklamasınıMarksistbirzemineyerleştirerekuzundalgalar bahsini ekonomipolitiğin egemenliğindenkurtararak kapitalistgelişmenin dönüm noktalarına yönelik daha isabetli öngörüler yapabilmeninönünüaçanMandel’inkatkısıhazmedilememiştir.Woodsgibiyeteneklibiriniyerindebirbiçimcilikeleştirisininötesinegitmektenalıkoyan,kendisindenöncebuişinMandeltarafındanyapılmışolmasıdır.Bizzatyaptığıeleştiriler,gerçektebubahistebirsoyutlamanıngereğinezımnenişaretederkibudaWoods’unko-nuylakendisiarasındaördüğüduvarınöznel,zayıftemeliniortayakoyar:

…kapitalizmin geniş tarihsel dönemlerinin varlığını güçlü bir biçimdeaklagetirenbelli göstergeler mevcutsa da,Kondratiyev’in sözünüetti-ğianlamda“uzundalgaların”varlığıaslaispatlanmamıştırveilerisürül-düktenüçkuşaksonrabilehâlâspekülasyon alemindedurmaktadır.(…)Kapitalistgelişmeningenişdönemlerininbelirlenmesi,açıkça,yeterince istatistiksel verininbulunmasınabağlıdır…Sorun,Kondratiyev’inçoksınırlı verilerden son derece geniş bir tarihsel genellemeye gitme çaba-sıdır. (…)Kondratiyev’in kullandığı anlamdauzun çevrimlerin varlığı-nıkanıtlamayayetmeyeceğiaşikârdır.Aslındabunuyapmanıntekyolu,bir çevrimin diğerini oluşturduğu kesin mekanizmayı kanıtlamakolurdu.Burada bir çeşit iç düzenleyici olmalıdır.Bunoktaaçıklığakavuşturul-mazsa,tümuzuniktisadidalgalarfikribirtarihsel süreç mistifikasyonunaindirgenmiş olur. (…)Amabaşkabir anlamda,Kondratiyev’in yaratıcıbeyni,tarihselsürecikavramamızayardımcıoldu.O,kendine has özellik-lere sahip tarihsel dönemlerinvarlığınadikkatçekiyordu.Bu,dahafazlaaraştırmayıhakedenhertürlüsonucagebe,zekicebirçıkarsamadır…77

Aynıyerde,Mandel’eyönelttiğipekçokbenzereleştiridenaşağıyaaktarılanikipasajWoods’unKondratiyeveleştirisindeasılhedefinigöstermeyeyeterlidir:

Biçimciteorilerinbüyükavantajı,insanıdüşünmegereğindenkurtarma-larıdır.Mandel, Kondratiyev’in tezini, kapitalizmin savaş sonrası uzunyükselişiniaçıklamakiçinkullandı.Aynışekilde1973-74’tebaşlayanson-rakikrizi“açıklamak”içindeonukullandı.(…)Mandelşugerçeğigözdenkaçırdı:pekçokburjuvaiktisatçısınınKondratiyev’in“uzundalgalar”ınıheyecanlakabullenmesininnedeni,bu teoridoğruolduğu takdirde,ka-pitalizminbirçevrimdendiğerinegeçereksonsuzadekyaşamamasıiçinhiçbirsebepolmamasıydı.Eğerbiralçalışsözkonusuysa,endişeyegerek

77 A. Woods, agm. (Vurgu bana ait)

182

Yaşayan Marksizm

yok, zira sonunda uzun bir yükseliş onu izleyecektir. Dahası, yapacakbirşeyolmadığından,işçisınıfınınkemerlerinisıkıpedilgenbiçimdebirsonraki “dalga”nın getireceği güzel günleri beklemektenbaşka seçeneğiyoktur…78

Başlı başınauzundalgaların eleştirisine ayırdığıuzunmakalesinde, çok çeşitliörneklerleyinelediği“biçimcilik”eleştirisininhakkıteslimedildiğindeisegeriyeeleştirihanesineyazılabilecekyalnızcaikiiddiakalır:*Kapitalistgelişmenintarihiniuzundalgalarhalindeözgüngelişmeevrelerineayırabilmekiçineldekiverilerinyetersizliği.**Uzundalgalarıiddiaolmaktançıkararakteoridüzeyineyükseltecekolanbirdalgayıdiğerinebağlayanbirçeşitiçdüzenleyicimekanizmanınyokluğu.Woods’unilkiddiasıbilgininyeterincetoplanmadığıvepaylaşılmadığıgeçmişdönemleriçinkısmengeçerliolabilirdi.Ancakgünümüzdegeçersizdir.Buyazı-nıngirişinde,Şekil1’deyeralanvebellibaşlıkapitalistmerkezlerde1855-2005yıllarıarasındakâroranlarının10yıllıkhareketliortalamasınındeğişiminigös-terengrafiklerWoods’uniddiasınıçürütmektedir.Grafiklerkapitalizmingenelkabulgörmüştarihselevreleriyleçakışmakta,özellikledeMandel’inilgiliçalış-masındakiverileridoğrulamaktadır.Sözkonusugrafiğinyeraldığımakalede79vemakaleyazarlarındanMinqiLi’nindahasonrayayınladığı“Yükselen Çin ve Ka-pitalist Dünya Ekonomisinin Çöküşü”kitabındayeralankaynaklarınpaylaşıldığıbölümler80Woods’uniddiasınınaksine,artıkgünümüzdekonuylailgilioldukçazenginbilimselbirveritabanınınolduğunugösterir.İkinciiddiayaMandel,biruzundalganınyükselişevresinintükenmesiniendo-jen(içsel),yenibiryükselişevresininbaşlamasınıiseeksojen(dışsal)dinamik-lerle açıklayarak81 yanıt verir.Her ikidinamikde -birincisidoğrudan, ikincisidolaylı-ortalamakâroranlarınabağlıolduğundan,uzundalganıniçdüzenleyicimekanizmasınınortalamakârhadleriolduğunusöylemekyanlışolmaz.ÇünküMandel’egöre,yenibiryükselişibaşlataneksojenfaktörlerdesonrasındakapita-listhareketinyasalarınatabiolurlar:

Kilitdönümnoktalarına,hernekadaraçıkça,dışsal/eksojen/iktisatdışıfaktörlerinyolaçtığınısöylediysekde,bunlarbilahare,kapitalisthareketyasalarınıniçmantığıylaaçıklanabilendinamiksüreçleryaratırlar.82

Woods’unKondratiyev’e“biçimcilik”eleştirisiniyöneltirkenzımnenoluşturdu-ğu ihtiyaçlarınyanıtı ise toptankarşılığınıMandel’inuzundalgalar tanımındabulur:

78 A.Woods, agm.79 Minqi Li, Feng Xiao, Andong Zhu, agm., s.16-2080 Minqi Li, “Yükselen Çin ve Kapitalist Dünya Ekonomisinin Çöküşü”, Epos Yayınları, Birinci Basım, Nisan 2009, s.182-

18881 E. Mandel, age., s.5382 E. Mandel, age., s.29

183


Uzundalgalar,tarihselgerçeklikleri,kapitalistüretimtarzınıntopyekûntarihinin kesin olarak ayırdedilebilir niteliklere sahip parçalarını temsilederler.İştezatenbunedendenötürüsüreleridüzensizdir.İçseliktisadifaktörleridışsal/eksojen/“çevresel”değişikliklerivebunlarınsosyopolitikgelişmeler (yani topyekun sınıf güçleri dengesinde ve kapitalistler arasıkarşılıklıgüçilişkilerindemeydanagelendönemseldeğişiklikler,ciddisı-nıfmücadelelerininvesavaşlarıngetirdikleri)yoluyladolayımlanmasını/mediation/özelbiçimdedokuyuşuyla,uzundalgalarınMarksistaçıkla-masıuzundalganınbutarihselgerçekliğinebütünleşik/entegre/bir“tam”karakterverir.83

Son Uzun Dalganın Sünen Etabı Mandelkapitalistgelişimintarihini,sondalganınikincietabınınucunuaçıkbı-rakarakdörtuzundalgaileözetler:

1.1789-1848:SanayiDevrimi.Büyükburjuvadevrimleri.Napolyonsavaş-larıvesanayimallarıiçindünyapazarınınoluşturulmasıdönemi:1789-1815(25)«yukarıdoğru»salınım;1826-48«aşağıdoğru»salınım.

2.1848-93:«Serbestrekabetçi»sanayikapitalizmidönemi1848-73«yukarıdoğru»salınım;1873-93«aşağıdoğru»salınım(serbestrekabetçikapi-talizminuzundepresyonu).

3. 1893-1913:Klasik emperyalizmin ve finans kapitalin civcivli günleri;«yukarıdoğru»salınım.

4.1914-40:Kapitalizminçöküşçağının,emperyalistsavaşlar,devrimlervekarşıdevrimlerçağınınbaşlangıcı;«aşağıdoğru»salınım.

5.1940(48)-?:Dünyaçapında,kapitalizminaşılmasınıntarihselgecikme-sindenveişçisınıfının1930’larve1940’lardakibüyükyenilgilerindendoğanamaaynızamandasistemindahabirçöküşüveayrışmasıolgula-rıylakolkolayürüyengeçkapitalizm:1940(48)-67«yukarıdoğru»salı-nım(amaönemliölçüdeazalmışbircoğrafialanlasınırlı);1968-?«aşağıdoğru»salınım.84

2008sonundaşiddetlipatlamalarlagelişenkriz,sonuzundalganıngenliğinedairMandel’inbıraktığı soru işaretineyanıtoldu.Böylehesaplandığındasonuzundalganınsünerek40yıldırdevamedenaşağıdoğruetabı,yukarıdakigeneltabloiçindediğerdalgalarınaynıetaplarındanuzunluğuylabelirginbiçimdehemenayrılıyor.Birincibölümdebusünmenin“Köpük Transferleri”başlığındadeğini-lentarihselözgünnedenlerine,sermayeninkrizbaşlığındabiriktirdiğideneyimivemalisermayenineskiyeoranlasahipolduğuçeşitliküreselkontrolaraçlarınıveuluslararasıkurumlarıdakatmakgerekiyor.

83 E. Mandel, age., s.8784 E. Mandel, age., s.93-94

184

Yaşayan Marksizm

Kâroranlarısermayeninriskalmaiştahıveyeniyatırımyapmaisteğiyönündenönemlidir.Sermayeninsonsuzbüyümearayışının,kendisinibüyütebilmesininbiricikyoluyeniyatırımlardangeçmektedir.Düşükkâroranlarıaynımiktardakâr kütlesi elde etmek için daha büyük kaldıraç oranlarını zorunlu kılar.Ha-lendevamedenfaaliyetlerindekarlarınıeldeetmelerindekullandıklarıkaldıraçoranları(borç/özkaynak)isekapitalistişletmelerinmaliyapılarınındurumunubelirler.Düşükkâroranlarıyüksekkaldıraçoranlarıkullanmaya,buzorunlulukda işletmeleriborçlanmaya iter veonlarınmali yapılarınıbozarak iflas riskiniarttırır.Sonbölümdeayrıntılıolarakelealınacakolankapitalizminmalileşmeolgusununöncekievrelerlekıyaslanamayacakdevasaboyutuvesermayeninsözkonusuaçmazıenmahremyönleriylesonuzundalganıniçindebulunduğumuzsünenetabındasergilenmiştir.Kâroranlarındakidüşüşeğilimikapitalizmitarihisınırlarınadoğrutaşıyankaderçizgisidir.Bueğilim,sermayeninorganikbileşimininyükselmesininsonucundaortayaçıkanbasıncıntersyöndekuvvetlerüretenmekanizmalarabaskınçıkmasınedeniyleaşağıyönlüdür.Tersyöndekuvvetlerdoğuranmekanizmalar85enba-şındanmevcutturvekapitalizminevrimiylemevcutlarayenilerieklenir.Bukriz,kapitalizmindöngüselkrizlerininbilinenbütüngenelözellikleriyanındaiçindengeçilenevredeolgunlaşaraköneçıkanyenikarakteristiklerinidesergili-yor.Birörnekvermekgerekirse,sonçeyrekyüzyıldaenformasyonteknolojisininözellikledolaşımalanındauygulanmasıylaartı-değerüretiminedoğrudankatkı-sıolmayanüretkenolmayanemekyüksekorandatasfiyeedilmekte,bugelişmekâroranlarındakidüşüşekarşıbelirginbiretkiyapmaktadır.Amaöteyandan,emekverimliliğinindüşükolduğuhizmetsektörününözellikledekapitalizmingelişmişyörelerindeaynızamandilimindehızlabüyümesi,buetkiningücünüazaltmaktadır.Biliyoruzkiuzundalgalarkapitalizminevrimindeyenibirevreninhabercisidirler.86Patlakverenkrizde,sonuzundalganınfinansalgenişlemedönemininsonunadenkdüşmesiylesermayeninbirikimsürecindeönemlibirevreninkapanışfaslıolmayaadaydır.Finansalgenişlemesüreçlerindemalisermayeegemenliği tümihtişamıileboygösterir:

Hersistemikdöngübirmaddigenişlemeevresivebirfinansalgenişlemeevresindenoluşur.Maddigenişlemeevresinde,dünyakapitalistsistemi-nin gelişmekte olan hegemonik [hegemonyacı] gücü,maddi üretim veticarettehızlıgenişlemevekâroranlarındayükselişeyolaçacakbiçimdeemeğingenişliğinevederinliğinegelişmesiiçingerekliolanbirdizijeo-politikvekurumsalkoşullarıoluşturur.Ancak,maddigenişleme ilerle-

85 Kenan Kalyon, age., s.1586 Kenan Kalyon, age., s.13-14

185


dikçe,aşırısermayebirikimibaşgösterirvekâroranlarıdüşmeeğiliminegirer.Maddigenişlemesürecindekikrizetepkiolaraköndegelenkapita-listaktörler,maddiüretimsürecineveyaticareteyenidenyatırmakyerine,sermayelerininönemlibirbölümününakitolarak tutmayameylederler;böylecemalisermayeninsanayiveticarisermayeyeboyundurukvurduğufinansalbirgenişlemesürecinibaşlatırlar.87

Songenişlemesürecinin29’abenzeyenbirfinaliniyaşıyoruz.Yenibirdalganınbaşlaması,ortalamakâroranlarındabirsüreliğinedeolsayenidenkalıcıbiryük-selişlemümkün.Değişikolasılıkların irdelenmesi sonuçbölümünebırakılırsa,geriyeŞekil1’inişaretettiğiikiolguyadeğinmekkalıyor:*Ampirikveriler,son150yıliçindekârhadlerindekigerilemeninkuramsaltar-tışmalarınkonusubir eğilimolmaktançıkarak,kapitalizmi tarihsel sınırlarınataşıyanolgusalbirgerçeklikkazandığınıgösteriyor.**Sermayenintarihselhareketininbirsonucuartaniçkenetlenmeyledünyapa-zarınıbelirleyendeğişikkapitalistanakaralararasındakieşitsizliğin-gerekfarklıkârhadlerininoluşumu,gerekseuzundalgalarınbirfazfarkıilegerçekleşmesibağlamında-törpülendiğianlaşılıyor.Verilerortalamakârhaddininbelirlendiğidüzlemdekikaymayıaçıkçaortayakoyuyor.Kâroranlarıevrenselölçekte%12-15bandınayakınsamış,ülkelerarasındakifazfarkıkalkmış;dalgalanmalardahaeşzamanlıgerçekleşmeyebaşlamıştır.Herikisonuçdaorganikbirdünyapiyasasınınanakaralardanbaşlayanoluşu-muna işaret ederken, aynı olgu kapitalistler yönündenmevcut krizden çıkışı,öncekilerekıyaslazorlaştırıyor.Kendisinirekabetlevaredebilensermaye,varo-luşunakarşıadımatmayazorlanıyor.Zorlukyalnızca gelişmenindiyalektiğiyle sınırlı değil.Tarihselmisyonunu ta-mamlamışsermaye,özgürlükarayışınınhaklıisyanıkarşısındakendivaroluşu-nuhiçbirgerekçeylesavunamazdurumda.Aksine,ekolojiksorunlardaolduğugibivarlığınıngiderektümcanlıyaşamıtehditettiğinizımnenkabuletmekzo-rundakalıyor.Krizkoşulları,işçisınıfınıntarihselmisyonununönemini,sorum-luluğunubuyüzdenherzamankindenfazlaarttırıyor.Çünküsermayeninvadesidolmuşgayrimeşruvarlığınıbirsüredahadevamettirebilmesininvizesiişçisını-fınınellerindevegenişleyiciyenibirdalganınkaderini,dahaöncekilerdeolduğugibiyinesınıfmücadelesitayinedecektir:

...genişleyiciyenibiruzundalganınortayaçıkışı,bunaöngelendepresifuzundalganın-budalganınsüresivevahameti/şiddeti/neolursaolsun-içsel(yaniaşağıyukarıkendiliğinden,mekanik,otonom)birsonucuolarakgörülemez.Budönümnoktasınıtayineden,kapitalizminhareketyasalarıdeğil,bütünbirtarihseldöneminsınıfmücadelesininsonuçlarıdır.88

87 Minqi Li, Feng Xiao, Andong Zhu, agm., s.3588 E. Mandel, age., s. 8.

186

Yaşayan Marksizm

Kapitalizm,bütünkrizlerdezorunluolarakbaşvurduğuyollarla;onunhiçdeğiş-meyenvarlıktemeli“yabancı emek süresi hırsızlığı”89kadareskivedeğişmeyenyöntemleraracılığıylakrizdençıkmayaçalışmaktadır.Kapitalistleraşırısermayebirikimisorununumaddiüretiminzorunlutahribiyleaşmayaçalışırken,serma-yeyicezbedecekbirkârhaddiileyenidenüretmenintercihebağlıbirbaşkayo-lunuhenüzkeşfedemediler.Buyol,zorunluolarakveikitarafıniradesindenba-ğımsız,sınıflarmücadelesiarenasındangeçmektedir.Hemdetamortasından!

III

Sonuç

Başat EğilimlerMarx,Kapital’inhazırlığınıyaparkenkendisiiçintuttuğunotlardasermayenin“içselvezorunlusınırları”nınbirözetiniyapar.Sermayeninhareketininancakbu sınırları unutmasıylamümkün olduğuna işaret eder ve aynı unutkanlığınürünüolankapitalistkrizlerianlayabilmeninanahtarınıverir.Sınırlarınzorunluolarakhatırlandığıherdurumdakrizlerkaçınılmazdır:

Her şeyden önce, genel olarak üretimin değil, ama sermayeye dayalı üretimin bir sınırı vardır…Buiçselvezorunlusınırlarınbizzatserma-yeninözüyle,sermayeyitanımlayanbelirlemelerleçakışmasıgerekir.Sı-nırlarşunlardır:

1)Canlıemekkapasitesininmübadeledeğerinin,yadasınainüfusunhar-cayacağıparanınsınırıolarak,zorunlu emek;

2)Artık-emeksüresininsınırı,yadanispiartık-emeksüresiolarakbakıl-dığında,üreticigüçleringelişimininsınırıolarak,artık-değer;

3)Bununlaaynışeydemekolan,üretiminsınırıolarakparaya çevrilmesorunu,yadageneldemübadeledeğeri;yadaüretiminsınırıolarak,değertemelinedayalımübadele,yadamübadeletemelinedayalıdeğer.Budayine,

4) kullanım değerleri üretiminin mübadele değeri tarafından sınırlan-mış olması,yadagerçekzenginliklerinüretimnesnesihalinegelebil-mekiçinbelirli,kendisindenfarklıvekendisiylemutlaközdeşlikiçindeolmayanbirbiçimegirmekzorundaolmasıileaynışeydir.

Öteyandansermayeningeneldinamiği,1)zorunluemeğincanlıemek-gücünün mübadele değerine; 2) artık-değerin artık-emeğe ve üreticigüçlerin gelişmesine; 3)paranınüretime;mübadeledeğerininkullanım

89 Karl Marx, “Grundrisse”, Birikim Yayınları, Birinci Basım, Haziran 1980, s.652

187


değerleriüretiminegetirdiğisınırlarıunutmasını,kendinibunlardanso-yutlamasınıgerektirir…

Dolayısıylaaşırıüretim;yani,sermayeyedayalıüretiminbuzorunluöge-lerinin anidenhatırlanması; bizzat bu unutkanlığın sonucu olan geneldeğerlenmemedurumu.Budurumlakarşıkarşıyakalansermaye,şimdiüreticigüçlerindahayüksekbirgelişmenoktasındanvb.çabasınayeni-denbaşlamakveherseferindesermaye olarakdahabüyükbirçöküntüyeuğramakdurumundadır.Bunedenle,sermayeyiüretimevedolaşımabirkülfethalinegetirenötekiçelişkilerbiryana, sermayeningelişmedüze-yinekadarileriolursa,üretimin-vedolayısıylatüketimin-oluşturduğuayakbağlarıokadarbüyükolacaktır.”90

SoyutlamasındaüreticigüçleringelişmişlikdüzeyiilekrizingücüvesermayedeyaratacağıtahribatarasındabağlantıkuranMarx,böylecekapitalizmindahailerievrelerindeyaşanacakkrizlerininkapsamınadairipucuverir.Kapitalistüretimtarzınıniçselvezorunlusınırları,üreticigüçleringelişmesineparalel,kapitaliz-mintarihselsınırınınögelerinedönüşürler.Zorunlu emek,emeküretkenliğindesağlanandevasaartışlaküçülür,canlıemekmaddiüretimsürecindenhızlatas-fiyeolur.Yığınlarınartık-emeğiyerini,toplumsalbilginindolaysızüreticigücedönüştüğüoranda “general intellect”e91 bırakarakgenel zenginliğinönkoşuluolmaktan çıkar.92 İhtiyaç olmayan ihtiyaçların üretilmesine kadar varan talepdoygunluğuvekarlılıklarınındüşmesinenedenolarakkimiihtiyaçlarınüretim-denalıkonmasınayolaçanpazarıniçkenetlenmedüzeyindekiartışlamübadele değerikullanım değerlerinin üretimini giderek daha fazla sınırlar.Mevcutkrizbütünbugelişmeleriyansıtıyorvetarihselsınırlaraolanyakınlığınartanbasıncıçıkış içinkapitalistlereen iyiolasılıklasüreklibirbunalımduru-munuvaatediyor,dahafazlasınıdeğil!Bukadarlakalsaiyi,durumukapitalistleryönündeniyicekördüğümyapanbaşkaetkenlerdevar.Çünkübukriz,yalnızcasermayeninhareketineyönverenyasalarınhükmettiğisaltekonomikdöngüselbirkrizdeğil,aynızamandaABDhegemonyasınınsorgulandığıbiruzundalgakriziveburjuvauygarlığınyarattığıekolojiksorunlarıncanlıyaşamıtehditettiğibiruygarlıkkrizidir.Buyüzdendevametmekteolankrizidoğrudeğerlendirebil-mek,onuherüçyönüylebirlikteelealmayışartkoşar.Hegemonya sorunu, dergimizin bu sayısında Haluk Yurtsever’in “Kriz veHegemonya”93yazısındaelealındığı,ekolojiksorunlarbağlamındakrizsorunudaKenanKalyon’un“SermayeÇağınınSınırları”94yazısındaelealındığıiçinbuyazıyaağırlıklakrizinüçüncüyönünü,kapitalizminsonuzundalgasındaolgun-laşan ve önümüzdeki dönemde sermaye hareketinin temel veri olarak alacağı

90 K.Marx, age., s.458-460.91 K. Marx, age., s.65492 K. Marx, age., s.65293 Bu sayıda Haluk Yurtsever’in “Kriz ve Hegemonya” adlı yazısına bknz.94 Bu sayıda Kenan Kalyon’un “Sermaye Çağının sınırları” adlı yazısına bknz.

188

Yaşayan Marksizm

belli olan kimi yeni olgusal özelliklerine değinilerek devam edilecektir.Gerekhegemonyasorununa,gereksedoğalsınırlarbahsine,gereksinimdoğarsabuol-gularbağlamındasınırlıolarakgirilecektir.

Sermayeancakhareketolarakanlaşılabilir.95Buhareket,sermayeninsonsuzara-yışındakenditarihselsınırınadoğrugelişiminindeğişikyüzleriolarakbugeli-şiminbirbirindenayırtedilebilirevrelerinitarifedenbaşat eğilimlerbiçimindedışa yansır. Sermayenin hareketini anlayabilmek, gelişme düzeyini ve alacağımuhtemel yönü kestirebilmek, bu başat eğilimleri algılamak ve soyutlamaklamümkündür.Sonuzundalganınaşağıdoğruetabındaözelliklefinansalgenişle-meylebirlikteöneçıkanbaşateğilimlerşöylesıralanabilir:1. Organikbirdünyapazarınınuçvermesi.Diğerbaşateğilimlerancakbueğili-

minışığındasermayeninhareketindebütünselbirdeğişiminfarklıgörünüm-leriolarakanlaşılabilir.(BueğilimÜmitTanışırveAliİleri’nin“Sermayenin Sonsuz Birikim Sürecinin Somut Tarihsel İfadesi Olarak Dünya Pazarı”96baş-lıklıortakyazısındaelealındığıiçinburadagirilmeyecektir.)

2. Bütüntoplumsermayeninyenidenüretildiğibirfabrikaya,butoplumunüye-lerideküçükbirazınlığındışındatoplumsalproletaryayadönüşüyor.97(Bukonubaşlıbaşınaayrıbiryazıkonusuolacakkapsamasahipolduğundanbu-radagirilmemiş,yalnızcakonuylailgilibirtezereferanslayetinilmiştir.)

3. Kâroranlarındakidüşüşeğilimibelirginlikkazanırkentersineçalışanmeka-nizmalarınetkigücüazalıyor.

4. Malileşmekangrenleşiyor.5. Yeniküreselişbölümüürettiğisonuçlarıylahemmevcuthegemonyanınişle-

yişinihemdedoğalsınırlarızorluyor.6. DeğerYasasıİşleviniYitiriyor.7. Kapitalistdevletmalioligarşinindoğrudanuzantısınadönüşüyor.8. İşsizlikkangrenleşirken,emeklinüfusartıyor.

Tersine Mekanizmalar Etkisizleşiyor

YenidenŞekil1’edönülürse,neoliberalsaldırınınbaşladığı80’liyıllarınbaşındasaldırıyıbaşlatanmerkezlerABDveİngiltere’debaşlangıçtakâroranlarınınyu-karıyadoğruhızlabirtepkiverdiğiancakbutepkiningüdükkaldığı,pazardakiiçkenetlenmeye rağmensistemingenelineyayılamadığıgörülecektir.Oysabudönemdeneoliberalsaldırıeşliğindeyukarıyönlüyenibirdalgayı tetikleyecekesaslınedenlerbulunuyordu:

95 Karl Marx, “Kapital II”, Sol Yayınları, İkinci Baskı, Haziran 1979, s.11596 Bu sayıda Ümit Tanışır ve Ali İleri, “Sermayenin Sonsuz Birikim Sürecinin Somut Tarihsel İfadesi Olarak Dünya Paza-

rı” adlı yazısına bknz. 97 “Sosyalist Cumhuriyet İçin Tezler”, Ayhan Matbaası, Ağustos 2008, 35. Tez, s.30

189


*İşçisınıfıhareketi,sosyalrefahdevletiuzlaşmasıileiçineçekildiğidüzensınırla-rınınyarattığıataletileneoliberalsaldırıyakarşımevcutmevzilerinisavunabilecekyeterliliktedirenişgösterememiş;burjuvazininemeksüreçlerindekiesnekleştirmemanevralarınayeniörgütlerlekarşılıkveremediğigibigiderekvarolanörgütlen-medüzeyideetkisizleşerekgerilemesürecinegirmişti.Üstüne“reelsosyalist”de-nemelerindüşkırıklığınınsosyo-psikolojiktravmasıeklenmiş;umuduntükenme-siörgütsüzleşmeilebirleşinceişçisınıfınıngenişkesimlerideklaseolmuştu.*Deng’inreformlarıileÇin’inkapitalistsistemeentegrasyonsürecihızlanmış;Gorbaçov’ureformlarıSSCB’desistemüzerindeçoktandıreğretiduran“sosya-lizm”esvabınıçıkarıpatmış;herikiülkebirlikte,düşenkâroranlarınıncende-resindekıvranankapitalistlereucuzişgücü,enerjivehammaddekaynağı,aşırısermayebirikiminihafifletecekyenivegenişbirpazarimkânısunmuşlardı.*Enformasyonteknolojisininüretimsürecineuygulanmasıileemeküretkenliğivesermayenindevirhızıbiröncekievreyeoranlaoldukçaartmıştı.Bütünbuolumlukonjonktürerağmen,sonuçancakköpüktransferleriilemev-cutaşağıdalganınsünmesineyetmişvenihayet2007/2008krizipatlakvermişti.Peki,nedenböyleolmuştu?Kâroranlarındayenibiryukarıdalgayıbaşlatacakdeğişim oldukça uygun görünen koşullara rağmen neden gerçekleşmemişti?Tersinemekanizmalarıişlemektenalıkoyannedenlernelerdi?Çokgenişvetitizbirincelemeyihakedensorulardırbunlar.Bukayıtla,buradakendisiniçabucakeleveren,ilkağızdasıralanabilecekyanıtlarlayetinilecektir:1. Sermayemallarıucuzlamış,amaözellikleÇin’idünyanınatölyesiyapankü-

reselişbölümüöncehammaddelerinardındandapetrolfiyatlarınınyüksel-mesinenedenolmuştur.Sermayemallarınınucuzlamasınınorganikbileşimeyaptığıetkinötrleşmiştir.

2. Artık-değeroranıpazaragirenucuzişgücüordusuilemutlak,üretimsürecineuygulananenformasyonteknolojisiiledenispiolarakartmış;ancakkızışanrekabet, özelliklede yeni teknolojininüretildiği veuygulandığı sektörlerdesabitsermayeyatırımlarınıçokkısasürededemodeyaptığıiçin98,özsermaye-lerinbuharlaşmasıbuikikaynaktangelenetkiyinötrleştirmiştir.Greenspan,Fedbaşkanlığıdönemindebuolguyuyakındangözlemlemiştir:

Benikuşkulandıranolaylardanbirisi,Qwest,GlobalCrossing,MCI,Level3vediğertelekomşirketleriniiçerenmilyarlarcadolartutarındakiefsane-vi rekabet olmuştu.Ondokuzuncu yüzyıldaki tren yolu girişimcilerininyaptığıgibi,internetigenişletmekiçinbirbirleriyleyarışıyor,binlercemiluzunluğundafiberoptikkablodöşüyorlardı.(Buradakitrenyolubenzet-mesisadecemetaforikbiranlamtaşımıyor.MeselaQwest,fiberoptikağlarıgerçektendeeskitrenyollarınıngüzergâhınıkullanarakdöşemişti.)Bundayanlışbirşeyyoktu,bantgenişliğinetalepkatlanarakartıyordu,ancakra-

98 A.Greenspan, age., s.511-512.

190

Yaşayan Marksizm

kipşirketlerinherbiriileriyedönükgeneltalebinyüzde100’ünükarşıla-mayayetecekmiktardakablodöşüyordu.Dolayısıylabiryandanmuazzamdeğerdebirşeyinşaediliyor,diğeryandandarekabetçilerinçoğununenin-desonundabatacağı,özvarlıklarınındeğerinikaybedeceğivemilyarlarcadolarlıközsermayeninbuharolupuçacağıaçıkçagörülüyordu.99

3. Yenipazarlarınyarattığı tersineetkide ikinedenle işeyaramıyordu.Birincinedenaynıpazarlardakiişgücüneödenenücretlerindüşüklüğü,buralardaya-şayanlarıntüketimalışkanlıklarındayakıntarihlerininvegelenekselkültürle-rininhenüzdevamedenetkisi,yeterlitüketicitalebininoluşumunuönlüyor,toplamtalepgelişmişyörelerindoymuş,yorguntüketicisitarafındanbelirleni-yordu.Birsonrakibaşlıktaelealınacağıgibineoliberalsaldırısonucugelişmişyörelerin işçi sınıfınınücretleride gerilemiş; kapitalizminmalileşmesindekiivmelenmeyeparalel,dünyatalebinibelirleyentüketim,sanalbirtemelüze-rindeşekillenmişti.Butalebinbirandagerilemesineyolaçacaküçtemelzaafıbulunuyordu.Ağırlıklahenüzkazanılmamışgelecektekigelirlerüzerineinşaedilmişti,hissesenetlerivekonutfiyatlarındakiyükselişeendeksliservetetkisiilediritutulabiliyorduvetoplamtalepiçindedahaçokorta-üstgelirgrubununbirkrizanındakolaylıklavazgeçebileceğiihtiyaçolmayanihtiyaçlar,lükstüke-timmallarıönemlibiryerişgalediyordu.

4. Sermayedevirhızınınyükselmesi,maddiüretimsürecinideğil,dahaçokmalileşenvehızlaüretimsürecidışınakaçaraksanalbirsahtekârlıkveku-marâleminedalansermayeyivedevasaölçekteşişmişfinansalalanıetkile-miştir.Finansalalandasadecemaddiüretimsürecindeyaratılanartı-değerpaylaşıldığından,kâroranlarınınolumluyöndeetkilenmesibiryana,devsermayegruplarıarasındakızışanrekabet,kaldıraçoranlarınınyükselme-sine yol açmış; gözü kara alınan risklerin sigortalandığı, ama patlayarakmevcut krizi bizzat tetikleyenucubucağı belirsiz büyükbir risk yumağıpeydahlanmıştı.

Bütüntersinemekanizmalarıetkisizleştirenanaetkenise,olgunlaştıkçatarihselsınırlarınayaklaşankapitalistgelişmeninbizzatkendisidir.Çünkükapitalizmolgunlaştıkçaüreticigüçlerinbüyümesininsermayeninilgialanıdışınaçıkmasıkaçınılmazdır:

...sermayeverilibirandanekadarçokgelişmişse,nekadarçokartık-emekyaratmışsa,yeniden-vegiderekküçülenbiroranda-artık-değereldeet-mekiçinüreticigücüçokdahamuazzamölçülerdegeliştirmesigerekir.Gelişiminsınırı, işgünününbütünüilebununzorunlu emeği ifadeedenkısmıarasındakiorandır:sermayebusınırlariçerisindehareketedebilir.Zorunluemeğiifadeedenkesirnekadarküçükveartık-emeğiifadeedenkesirnekadarbüyükse,üreticigüçtekibirartışınzorunluemeğiciddibir

99 A. Greenspan, age., s.208

191


ölçüdeazaltmasıokadarzorolur;çünkükesirpayıçokbüyümüştür.Ser-mayedeğerlendiğioranda,dahafazladeğerlenmesizorlaşır.Üreticigüçle-rinbüyümesi,hattabizzatdeğerlenmesürecisermayeyiilgilendirmemeyebaşlar,çünküartık-değerinartışoranısondereceküçülmüştür;sermayesermayeolmaktançıkar.Zorunluemek1/1000ikenüreticigüçüçkatınaçıkarsa,zorunluemek1/3000’edüşmüşyadaartık-emek2/3000oranındaartmışolacaktır.Bununnedeniücretinyadaemeğinüründenaldığıpayınçokyükselmişolmasıdeğil,tersineemeğinürününeyadaişgününeoran-lasondereceküçülmüşolmasıdır…100

Malileşme KangrenleşiyorArrighi,malileşmeyikapitalizminkârlılıkvehegemonyakrizineverdiğibaskıntepkiolarakyorumlar.101İlkkısmıdoğrudur,malileşmekapitalizminkendider-mansızçelişkisinekâroranlarındakidüşüşeğiliminekarşıverdiği tepkidir.Butepkikâroranlarındakidüşüşbelirginlikkazandıkça(Şekil1)tersorantılıolarakdevasaboyutkazanmış;tarihselsınırlarıngölgesindekangrenleşmiştir.Onuhe-gemonyakrizinebağlamakiseyanlıştır.Çünkümalileşme,tarihselbirkategorideğil,kâroranlarındakidüşmeeğiliminebağlı, sermayeyi rantalanlarına iten,kapitalistgelişmeyeparalelivmekazananyapısalbirolgudur:

Kâroranıylaorganikbileşimarasındakiilişki,uzunvadedebirtersoran-tıilişkisidir.Emeğimaruzbıraktığışey,yanizorunluemekzamanınıbirlimitdurumolaraksıfıradoğruzorlama,kâroranıaçısındansermayeninkendibaşınadagelir.Gözüpek,atılganvegirişimcisermayeninyerinikılıkırkyaran,nazlı,istifçi,bütünpiyasabelagatinevedevletinekonomideneletekçekmesigerektiğinedairsöylevlererağmenikidebirkurtarsındiyedevletesığınan,rantalanlarınaüşüşenvegetirisiuzunvadeliolanyatırım-lardankaçınanbirsermayealmayabaşlar.102

Finansallaşma,kredisistemininmaddiüretimsürecinehizmetetmesigerekir-ken,builişkinintersineçevrilerekuçnoktalarataşındığıbirolgudur.Gerçektekredisistemikapitalistgelişmeiçinzorunlubiraraçtır:

…sermayeyedayalıüretimiçin,üretiminzorunlukoşulunungerçekleşipgerçekleşmeyeceği,yanikendibütünselsürecinioluşturanfarklısüreçleri-ninbirbirinikesintisizolarakizleyipizlemeyeceği,birrastlantısorunudur.Kredi,burastlantısallığınbizzatsermayetarafındanaltedilişidir.(Krediolgusununbaşkayönleridevardır;amabuyönüdoğrudandoğruyaüre-timsürecininkarakterindenilerigelirvedolayısıylagerekliliğininteme-lidir.)Dolayısıyladahaöncekihiçbirüretimtarzında,gelişkinbiçimiyle krediyerastlanmaz.103

100 K. Marx,” Grundrisse”, Birikim Yayınları, Birinci Basım, Haziran 1980, s.424101 G. Arrighi, age., s.169102 Kenan Kalyon, “Bir Çağ Dönümünün Eşiğinde”, Çalışanlar Basın-Yayın, Haziran 2004, İkinci Baskı, s.19103 K. Marx, age., s.596

192

Yaşayan Marksizm

Ancak,kâroranlarınındüşüşüylebirliktekredisistemi,aşırışişmişsermayeninsonsığınağıolur.Artıkkredisistemininzıvanadançıkması,devasabirkumarvesahtekârlıksisteminedönüşmesikaçınılmazdır:

Kredi sisteminin, aşırı-üretimin ve ticarette aşırı-spekülasyonun anamanivelalarıgibigörünmesininbiriciknedeni,doğasıgereğiesnekolanyeniden-üretimsürecininburadason sınırlarına kadar zorlanmasıdır;vebuzorlanmayada,toplumsalsermayeninbüyükbirkısmının,bununsahibiolmayanvedolayısıyla işleri, bizzatkendi işini yürüttüğü zamankendimalıolansermayesininsınırlarınıdikkatleölçüpbiçtiğihaldeşimdibambaşkabirbiçimdeelealankimselertarafındankullanılmasıyolaçar.Buyalnızcaşuolguyugözlerönünesererki,kapitalistüretiminçelişkiliniteliğinedayanansermayeninkendikendisinigenişletmesi,ancakbellibirnoktayakadargerçekserbestbirgelişmeye izinverirveböylece,as-lında, sürekli olarak kredi sistemi ile yıkılması ve kopartılması gerekenkaçınılmazengellervebağlaryaratır.Dolayısıyla,kredi sistemi, üretken güçlerin maddi gelişmelerini ve bir dünya-piyasası kurulmasını hız-landırmaktadır.Yenibirüretimtarzınınbumadditemelleriniböylebiryetkinlikderecesineyükseltmek,kapitalistüretimsisteminintarihselgö-revidir.Aynı zamanda,kredi, bu çelişkinin şiddetli patlamalarını -bu-nalımları- hızlandırır ve böylece eski üretim biçimini çözüp dağıtacak ögeleri oluşturur.

Kredisistemininözündeyatanikikarakteristiğindenbirisi,kapitalistüre-timiniticigücüolan,başkalarınınemeğininsömürülmesiyoluylazengin-leşmeyi,enkatıksızveendevboyutlaraulaşmışbirkumarvesahtekarlıksistemi halini alıncaya kadar geliştirmek ve toplumsal serveti sömürenazınlığınsayısınıgitgideazaltmak,diğeride,yenibirüretimtarzınageçişbiçiminioluşturmaktır.104

Malileşme,uzundalgalarınfinansalgenişlemedönemleriolanikincietaplarındabelirginlikkazanır.Bubağlamdakronikbirarazdır.Sonuzundalganınaşağıdoğ-ruetabındaisebuolgukangrenleşmiştir.KangrenleşmeninnedenleriFoster’insıraladığıyenivekârlıyatırımmahreçlerinintükenişnedenleriileaynıdır:

Kapitalistbirekonomi,büyümeyisürdürmekiçin,ürettiğibüyüyenartıkaçısındansürekliyenitalepkaynaklarıbulmakzorundadır.Ancak,eko-nominin tarihsel evrimi içinde sistemin devasa ve artan üretkenliğininyarattığıyatırımarayanartığınönemlibirkısmınınyeterliyenikârlıya-tırımmahreçleribulamadığıbirdönemgelipçatar.Bununnedenleri(1)ekonominintemelsınaiyapısının,sıfırdanoluşturulmasınınartıkgerekliolmayıp basit bir biçimde yenidenüretildiği (ve bunedenle denormalolarakyıpranmayatırımlarıylafonlanabildiği)birbiçimdeolgunlaşması;

104 K. Marx, “Kapital III”, Sol Yayınları, Üçüncü Baskı, Ankara, Ekim 1997, s.390 (Vurgu bana ait)

193


(2)otomobilindevreyegirmesindeolduğugibiekonomideçağaçıcıuya-ranlarvedönüşümleryaratabilenyeniteknolojilerinuzundönemlerbo-yuncamevcutolmayışı(bilgisayarlarınveinternetinyayılmasıbileekono-miüzerindeöncekidönüştürücüteknolojilerinkikadaruyarıcıbiretkidebulunmadı); (3) ekonominin tabanındaki tüketim talebini sınırlandıranvekullanılmayanüretkenkapasiteçoğalırvezenginlerellerindekifonlarla“gerçek”ekonomiye;malvehizmetüretensektörlereyatırımyapmakye-rinespekülasyonayönelirken,yatırımlarıazaltmaeğilimigösterenartangelirveserveteşitsizliği;(4)vegenelliklesisteminesnekliğivedinamizmi-ninarkasındakitemelgüçolarakkabuledilenfiyatrekabetininzayıflama-sıylasonuçlanantekelleşme(oligopolleşme)süreci.105

Bukangrenleşme,en iyiABD’ninyakın tarihindeyapılacakkısabirgezintiyletümçıplaklığıylasergilenebilir.Gelirveserveteşitsizliğiiyibirbaşlangıçnokta-sıdır.Çünkübozulangelirdağılımıylahızlananservetyoğunlaşmasıbiryandanspekülasyonukörüklerken,diğeryandankrediyeolan talebigenelolarakyük-seltir,aynızamandakredilerinödenmemeriskiartar.Servetyoğunlaşmasırisklikredilerinağırlığınıngiderekarttığıgenişleyenbirkredihacmininyaratılmasınanedenolur.Artankredihacmivespekülasyonbirbirinibesleyenbirsarmaloluş-tururlar.Demekkigelirdağılımındakieşitsizlik,artanmalileşmeninveberabe-rindekimuhtemelbirdepresyonunönemlibirişaretidir.Gerek1929bunalımı,gereksemevcutbunalımöncesindegelirdağılımındakibenzerlik,busaptamayıdoğrularniteliktedir(Şekil12).

Şekil 12106

105 J.B. Foster, “Sermayenin Malileşmesi ve Kriz”, Monthly Review, Haziran 2008, s.39-40106 Thomas Piketty ve Emmanuel Saez, “Income Inequality in The United States, 1913-1998”, Quarterly Journal of Eco-

nomics, 118(1), 2003, 2006’da yeniden gözden geçirilmiş hali, http://emlab.berkeley.edu/users/saez

194

Yaşayan Marksizm

Gelirdağılımındakieşitsizliğinkaçınılmazsonucuservetyoğunlaşmasıdır.1929büyükbunalımınınhemenöncesiABD’de%36,3ilezirveyapanenzengin%1’inulusalservettekipayı,dahasonrabunalımvesavaşlabirliktebirkısımsermaye-nindeğersizleşmesiyle1949’da%20,8iledipyapmış;1949ile1980arasındaise%25-30arasındadalgalanmıştır.107Neoliberalsaldırısonrasıivmekazananser-vetyoğunlaşması,2004yılındabüyükbunalımöncesiseviyelerineyaklaşmış;enzengin%1’inulusalservettekipayı%34,3’eulaşmıştır.108Böylece,sonkrizöncesiABD,29bunalımınınikiönemligöstergesindenbirincisindekritikeşiğiyakala-mışoluyordu.Servettekiyoğunlaşmanınentemelkaynağıartı-değersömürüsüolduğunagöre,yukarıdaözetlenengelişmenintamtersiniişçiücretlerininseyrinigösterengra-fiktegörmeksürprizolmayacaktır(Şekil13).Şekil12ve13,birlikteelealındığındasonuzundalganınneredeyseiyibiröze-tiniverirler.İkinciSavaşsonrasındabaşlayıp70’lerinbaşındatükenenyükselişdalgasında, özellikle “reel sosyalizm”in emperyalist kapitalist sistemle giriştiğirekabetindünyaişçisınıfınınmücadelesineyükselenbirekonomizmolarakyan-sıması, burjuvazininKeynezyen “sosyal refahdevleti”uzlaşmasındannedenlikârlı çıktığını gösteriyor.Kâr oranları ile işçi sınıfının gerçek gelirleri birlikteartmış; burjuvazi buuzlaşmakarşılığında işçi sınıfınındevrimci ruhunu satınalmıştır.Sosyalrefahdevleti,emperyalistburjuvazininyükselenişçisınıfıhare-ketineverdiği,dersalınmasıgerekentarihibiryanıttır.

Şekil 13109

107 Ravi Batra, “Kriz 1990”, Altın Kitaplar, Birinci Baskı, Haziran 1988, s.153108 Ekonomik Politika Enstitüsü (EPI), “The State of Working America 2006/2007”, Tablo 5.1, Wolff (2006). http://www.

stateofworkingamerica.org/tabfig/05/SWA06_Tab5.1.jpg 109 Mishel, Lawrence, Jared Berstein ve Slyvia Allegretto, “The State of Working America 2006/2007”, Tablo 3.3, Ekono-

mik Politika Enstitüsü (EPI), http://www.stateofworkingamerica.org/tabfig/03/SWA06_Table3.3.jpg veriler 2005 dolar değeri esas alınarak düzenlenmiştir.

195


80’lerlebirlikte evrenselölçekteburjuvaziningiriştiğineoliberal saldırının so-nuçlarıyineherikigrafiğin79sonrasınadamgasınıvurur:Artanservetyoğun-laşması;üretkenliğinyaklaşık%70arttığı(Şekil14)veişsizliğin%8’lerden%4’lürakamlaragerilediği(Şekil4)koşullararağmenyatayseyredenücretler!

Şekil 14110

Haliyle bu tablonun doğal sonucu üretimle tüketim arasındaki dengenin bozulması olacaktı. Çünkü ücretlerin GSMH içindeki payı 1970’de %53,5’dan 1995’de %45,5’e ve nihayet 2005 yılında %45’e düşmüştü.111Toplumun geniş çoğunluğunun gelirleri gerilerken burjuvazi için bu gerileme sorun oluşturmaz mıydı? Normal olan, geliri azalan tüketicilerin daha az tüketmesi, toplam talebin düşmesi değil miydi?

Tablo 5YILLARAGÖREHANEHALKITÜKETİMİ(1995-2005)($)112

YIL 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Tüketim$ 32264 33797 34819 35535 36995 38045 39518 40677 40817 43395 46409

Tablo 5, böyle olmadığını gösteriyor. Mali sermayenin kaptanlığında burjuvazi, ihti-yaç duyduğu talebi ABDhanehalkınınomuzlarınayıkmış,kredikaldıracımarife-tiylevetamamentüketimeyönelikolarakhalkınborçlandırılmasıylabusorunukurulansaadetzincirikopuncayakadaraskıyaalmayıbaşarmıştır.Çalışanların

110 ABD Çalışma Bakanlığı İşgücü İstatistik Ofisi(BLS)verileri, http://www.bls.gov/lpc/ 111 Mustafa Durmuş, age., s.133-134112 http://data.bls.gov/PDQ/outside.jsp?survey=cx, US Department of Labor, Bureau of Labor Statistics (BLS).

196

Yaşayan Marksizm

yaşamstandartları–buABD’deözeltüketimharcamalarınınGSMH’nin%70’inioluşturması nedeniyle aynı zamanda sermayenin yeniden üretiminin koşuluoluyordu-onlarınbüyüyenpastadanpay almasıyladeğil, harcanabilir ve aynıyükselişboyuncahiçartmayacakolangerçekgelirlerininüstündeborçlanmayazorlanmalarıylasağlanmıştı(Tablo6).

Lenin,“Emperyalizm Kapitalizmin En Yüksek Aşaması”broşüründe,20.yy.baş-larındagenelolaraksermayeninegemenliğindenmalisermayeninegemenliği-negeçişsürecindebankaların,hammaddekaynaklarınınveüretimaraçlarınınçoğunu,iriliufaklıkapitalistlerinpara-sermayelerininhemenhemenbütününüemirlerialtınaalantekellerhalinegelirken,işleriningereğituttuklarıcarihesapbilgileriaracılığıyladiğerkapitalistleridenetleyen,onlarınyazgılarınıbelirleyenyeni rollerine dikkat çeker.113 Malileşme sürecinin kangrenleştiği günümüzdebankalar,burolleriniücretlervediğerbireyselgelirleridekapsayacakbiçimdegenişlettiler.Böylecetüketicilerdebankalarındenetimaltınaaldıkları,yazgıla-rınıbelirledikleri,gelirlerineelkoyabilmekiçin“tekdüzebirşekildeişlemetabitutabilecekleristandartbirimlere”dönüştüler.114

Tablo 6HARCANABİLİRGELİRİNYÜZDESİOLARAKTÜKETİCİBORÇLARI

(1946-2008)(MİLYAR$)115

YILLAR TüketiciBorcu HarcanabilirGelir Borç/Gelir%

1946 28.0 161.1 17.4

1950 72.9 210.1 34,7

1955 138.0 283.3 48.7

1960 215.6 365.4 59.0

1965 338.7 498.1 68.0

1970 457.1 735.7 62.1

1975 734.3 1187.4 61.8

1980 1396.0 2009.0 69.5

1985 2276.5 3209.3 70.9

1990 3595.9 4285.8 83.9

1995 4862.9 5408.2 89.9

113 V.İ.Lenin, “Emperyalizm Kapitalizmin En Yüksek Aşaması”, Sol Yayınları, 7. Basım, Haziran 1979, Ankara, s.38-44114 Mustafa Durmuş, age., s.81-83115 Veriler Fed’in http://www.federalreserve.gov/releases/z1/Current/data.htm adresinden “Flow of Funds Accounts of

the United States/Historical Data” bölümünden derlenmiştir.

197


2000 7008.3 7194.0 97.4

2005 11600.3 9062.0 128.0

2006 12797.5 9640.7 132.7

2007 13637.8 10170.5 134.0

2008 13504.5 10643.3 126.9

“Reel sosyalizmin” çözülmesiyle “karşı” kutbunbasıncındandakurtulanmalisermaye,öncekiyükselişdöneminden“sosyaldevlet”namınanekalmışsahepsi-ni,küreselleşmeadınıverdiği,evrenselölçekteayrımgözetmeksizinbütünülke-devletleri kapsayacakbiçimdeuyguladığıbirprogramlabudadı.Mali sermayehiçbirengeletakılmayacakserbestlik,akıcılıkvehızkazandı.Sonuçolarak,kredisisteminin yüksek kaldıraç oranlarıyla kontrolsüz şişmeyebaşlamasıyla,ABD,1929büyükbunalımıöncesinin iki önemli göstergesindendiğerindede tarihizirveyiaşıyordu(Şekil15).

Şekil 15116

Kapitalizmin malileşmesi kangrenleşip bütün toplumu kuşatırken, artı-değerhızlamalisermayeyedoğruyöndeğiştiriyordu(Şekil16).Buradaunutulmamasıgerekenayrıntı,sınaikârlarınbudurumdabilebilanço-lardafaaliyetdışıkârlarbaşlığıaltındayeraldığıbiçimiylefinansalalandagiriş-tiklerioperasyonlarınkârlarınıiçeriyorolmalarıdır.

116 Hoisington Management, http://www.hoisingtonmgt.com/

198

Yaşayan Marksizm

Şekil 16117

Burayakadaranlatılanlarıbircümleylevemalileşmesürecindeulaşılanuçnok-tayıgösterensonbirgrafikleözetlemekmümkün.1990’da3,5trilyondolarla118toplamdünyahâsılasının%27’sinioluşturanmalipiyasalar,Haziran2008’ege-lindiğinde,patlakverenkrizintamortasında684trilyondolarlatoplamdünyahâsılasının11katınıaşıyordu.(Şekil17)

Şekil 17119

117 http://www.gpoaccess.gov/eop/, “Economic Report for the President 2009” Tablo B-1 ve B-91118 http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org119 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/e/e8/Total_world_wealth_vs_total_world_derivatives_1998-2007.gif , Aralık

2007 ve Haziran 20008 verileri Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) “OTC Derivatives Market Activity in the First Half of 2008” Kasım 2008 raporundan alınmış ve grafiğe ilave edilmiştir.

199


Malileşmekâroranlarınındüşmeeğilimininbirsonucuyduamaulaştığıboyutlakangrenleşen,onmazbirolguyadönüşmüş;yeniküreselişbölümününsonuçlarıiledebirleşince“yüzyılınkrizi”ninpatlamasıkaçınılmazolmuştu.

Küresel İşbölümünün SonuçlarıKapitalizminazalankâroranlarıeğilimininbelirleyiciliğinde,pazarıniçkenet-lenmedüzeyindegerçekleşenartışınvekapitalizminmalileşmesininbir sonu-cudamaddiüretiminönemlibirbölümünündünyapazarınayenieklemlenenpazarlardaucuzişgücüileyapılmasıdır.ÇinHindistanveeskiSovyetlerBirliğiülkeleri bu işbölümündeucuz enerji, hammadde ve hepsinden önemlisi ucuzişgücü kaynağı ile işbölümününmaddi üretim ayağını oluşturdular. Gelişmişyörelersedünyanın “varlıklı” kölelerinin tüketimüzerinden sağıldığımeralaradönüştü.Buralardayaşayanhalklarınkişiseltasarruflarınıtümüyleyutanveon-larayenitasarrufolanağıtanımayanburjuvazi,türlükaldıraçlarıdevreyesoka-rakmaddiüretimingerçekleştiği“atölyelerde”birikenfonlarımeranınfinans-manınaaktarmış;geçmiştegelişmişülkelerdendiğerlerinedoğruolansermayeakışınıtersineçevirmişti.Tablo7,istisnalarbulunmaklabirlikte,fonakımındaemperyalistkapitalistsistemdetersinegelişenbuyenieğilimi,ülkelerincariaçıkrakamlarıiledoğrulamaktadır.

Tablo 7DEĞİŞİKÜLKEVEBÖLGELERİNCARİDENGELERİ(MİLYAR$)120

ÜlkeyadaBölge 1996 2000 2004 2005 2006

ENDÜSTRİ 31.1 -304.7 -296.5 -502.5 -607.3

ABD -124.8 -417.4 -640.2 -754.8 -811.5

Japonya 65.7 119.6 172.1 165.7 170.4

EuroBölgesi(*) 77.3 -37.0 115.0 22.2 -11.1

Fransa 23.4 22.3 10.5 -19.5 -28.3

Almanya -14.0 -32.6 118.0 128.4 146.4

İtalya 36.8 -6.2 -15.5 -28.4 -41.6

İspanya -1.4 -23.1 -54.9 -83.0 -108.0

Diğer 12.9 30.0 56.6 64.4 45.0

Avusturalya -15.4 -14.9 -38.5 -41.2 -40.9

Kanada 3.4 19.7 21.3 26.3 21.5

İsveç 22.0 30.7 50.4 61.4 69.8

120 http://www.federalreserve.gov/newsevents/speech/bernanke20070911a.htm, Fed Başkanı Ben Bernanke’nin 11 Ey-lül 2007’de Berlin’de yaptığı sunuştan alınmıştır. (*)Euro alanına ait 13 ülkenin cari denge toplamından oluşuyor.

200

Yaşayan Marksizm

İngiltere -10.5 -37.6 -35.4 -53.7 -88.3

ABDHariçENDÜSTRİ 155.9 112.7 343.7 252.3 204.2

GELİŞMEKTEOLANLAR -82.8 124.7 296.5 507.9 643.2

Asya -40.2 77.0 172.4 245.1 352.1

Çin 7.2 20.5 68.7 160.8 249.9

HongKong -4.0 7.0 15.7 20.3 20.6

Kore -23.1 12.3 28.2 15.0 6.1

Taiwan 10.9 8.9 18.5 16.0 24.7

Tayland -14.4 9.3 2.8 -7.9 3.2

LatinAmerika -39.1 -48.1 20.4 34.6 48.7

Arjantin -6.8 -9.0 3.2 3.5 5.2

Brezilya -23.5 -24.2 11.7 14.2 13.6

Meksika -2.5 -18.7 -6.7 -4.9 -1.5

OrtaDoğu 15.1 72.1 99.2 189.0 212.4

Afrika -5.2 7.2 0.6 14.6 19.9

DoğuAvrupa -18.5 -31.8 -58.6 -63.2 -88.9

EskiSovyetlerBirliği 5.2 48.3 62.6 87.7 99.0

ÇinHariçAsya -47.4 56.5 103.7 84.3 102.2

İstatikselAykırılık -51.6 -180.0 0.0 5.4 35.9

AlmanyaveJaponyaözelkonumlarındanötürü(Almanya’nınkendidoğusunuözümsemesürecinitamamlamasıylaortayaçıkansinerjininfazlayadönüşme-siveJaponya’nınkronikleşmişfazlaproblemi)ayrıtutulursa,neredeysegeliş-mişkapitalistülkelerintamamıcariaçıkvermektedir.Buülkelerintoplamcariaçıklarının%70’inidetekbaşınaABD’nindışaçıklarıoluşturmaktadır.Tablo8,aynıdurumu,budefanetsermayehareketleriüzerinden,1976-2006zamandi-limiarasındanetsermayeihraçederbirkonumdan,netsermayeithalatçısıko-numunadüşenABDörneğiüzerindendahaçarpıcıbiçimdesergiliyor.Sermayehareketlerininülkegözetmeksizin(emperyalistyadabağımlı)değişenyönüveyakınzamanlarakadardışborçveaçıksarmalındakıvranangelişmekteolanül-kelerkuşağınınhızlafazlaverenvesermayeihraçedenbirnitelikkazanmaları,kapitalizmintarihindeyeni bir olgudur.Buolgu,elbetteilgiliülkesınırlarındayaşayaninsanlarınesenliğinedeğil,ülkeetiketlerisıyrılarakbakıldığında,başkabirtemelolguya;ulusalniteliklerdenkendisiniçoktanarındırmış,malisermayeegemenliğiüzerindeyükselenbirmalioligarşiyeveonaçalışandevasabirpaza-raişaretediyor.

201


Tablo 8ABDNETSERMAYEHAREKETLERİPOZİSYONU(1976-2006)(MİLYAR$)121

Sermayeakışınıntersinedönmesiolgusu,ençarpıcıörneğiniABDileÇinara-sındavermiştir.SonaçıklananHaziran2009verilerinegöre,krizkoşullarındaÇin’indövizrezervleri2,13trilyondolara122çıkarken,sahipolduğu801,5milyardolarlık123hazinetahviliileÇin,ABD’yeborçverenülkelerarasındakiilksırasınıkorumuştur.Neoliberalsaldırınıneşliğindegerçekleştirilenküreselişbölümü,ABDekonomi-sininsonçeyrekyüzyıldabelirginbirbiçimdegüçyitirmesineyolaçarken,diğeruçtaÇinsıçramalıbirgelişmeivmesiyakalamıştır(Şekil18).

121 Bureau of Economic Analysis (BEA), http://www.bea.gov/international/index.htm#iip 122 Çin Merkez Bankası, http://www.pbc.gov.cn/english/diaochatongji/tongjishuju/gofile.asp?file=2009S09.htm 123 ABD Hazine Bakanlığı, http://www.treas.gov/tic/mfh.txt

202

Yaşayan Marksizm

Şekil 18124

Eşitsizgelişimsonuçtayenigüçleritarihsahnesineçıkarmış,biröncekievreninöneçıkardığıgüçdengesininürünüolanmevcut işleyişyenigüçlerce sorguyaalınmıştır.Derinleşenkriz sıradanbir sorgulamanınyeterliolmayacağınıgös-teriyor.Cüretkargirişimlervar.En tipikörneğiniÇin sergiliyor.Dolarınege-menliğininaltınıoymayayönelikfiilisaldırılarınınyanındakendisiiçindoğalvemeşrugördüğübirbaşkaamacınpeşindeolduğunugizlemiyor.Şimdiyekadarekonomisinegüçverenkaynağın,ABD’dekivarlıklımeranınkurumayabaşladı-ğınıgörüyorveelindekidevasarezerviemperyalizmintarihiniiyibilenlercehiçdesürprizsayılmayacakbirbiçimdekullanmayıhedefliyor.Devletindesteğin-de“kendi”sermayesinedünyadayenialanlaraçmayahazırlanıyor.Bunuilkkezenyetkiliağızdan,BaşbakanWenJiabaoaracılığıylaçekinmedenilanediyordu:““Dışaaçılma”stratejimizihızlandırmalı,rezervlerimizinkullanımınıgirişimci-lerimizindışaaçılmahamlesiylebirleştirmeliyiz.”125

“Dışaaçılmak”;PetroChina,Chinalco,China TelecomveBank of Chinagibidevdevlettekellerinindışpazarlardaaktifleredinmesi,özellikledışarıdazorduru-

124 Uluslararası Para Fonu IMF’in http://www.imf.org/external/datamapper/index.php adresinden “Data Mapper” kullanı-larak çizilmiştir. Soldaki Y ekseni Çin’e sağdaki Y ekseni ABD’ye aittir.

* 2007’den sonraki veriler IMF tahminleridir. 125 http://www.ft.com/cms/s/0/b576ec86-761e-11de-9e59-00144feabdc0.html?nclick_check=1, Financial Times, 21

Temmuz 2009

203


madüşmüşdiğertekellerielegeçirmesiylepazardagerçekleştirilecekbiryenidenpaylaşımlaiçeridesürenpazarıderinleştirmeçabalarıylabirlikteÇinekonomi-siniABD’yeolanbağımlılığındankurtarmastratejisineverilenad.Krizdebelir-ginleşenbustratejiileÇindeyimyerindeysebirtaşlaikikuşvurmayıhedefliyor:Ekonomikgelişmeyidahasağlambirtemelekavuşturmakvepatladığındaherikitarafa(ABDveÇin)zararvermesikaçınılmazbirbombaolanbüyükdolarrezer-vindenkurtulmak.Rezervleribustratejininhizmetinekoşmak,ilkkezresmi,üstdüzeybirağıztarafındandillendirildi.Bugelişmekuşkusuzemperyalistrekabetikızıştıracak,emperyalistdevletlerinarasındakigerilimiyükseltecektir.AncakÇin’invediğerlerininyükseliyorolmasıhegemonyasorununuağırlaştır-maktanöte,sorunayenibirçözümkapısıaralamıyor.Mevcut’unyerineneyingeçeceğihenüzbelirsiz.Bununesorgulanannedesorguyaçekenlersöyleyebi-liyor.Kapitalizm,dahaönceböylesibelirsizbir süreçtengeçmedi.Bir yandantarihselsınırlarınbasıncıyükseliyor,biryandandoğalsınırlarihlaledilmişalarmveriyoröteyandansisteminuluslararasımevcutişleyişparadigması,ABDhege-monyasıçözülüyor.Bunakarşılık,burjuvazisahtebaharlarınafyonundanuyan-dıkça,tümyaptığıiş,herzamanyaptığıgibisonuçlarınnedenolarakelealındığıihtişamlıtoplantılardüzenlemekoluyor.Toplantılar7’li,8’li,15’li,20’lidevamediyor ama sadece sahanda sudövülüyor.Dönemi ise en iyiArrighi’ninkaoskavramıanlatıyor:

...“kaos”ve“sistemikkaos”,açıkçavetümüyleörgütlenmenintelafiolu-namazbirşekildebulunmadığıbirdurumuifadeetmektedir.Budurum,çatışmanıngüçlübirkarşıkoymaeğilimigerektirenbirşekildevegeridö-nülmezbirbiçimdeartması,veyayenibirkurallarvedavranışbiçimleribütünününyerdeğiştirmeamacıgütmedeneskibirkurallarvedeğerlersistemindenkaynaklanmasıveyazorlaonunüzerinegelmesi,yadabuikidurumun bir birleşiminin ortaya çıkması nedeniylemeydana gelen birdurumdur.126

BukaotiksüreçteçözülmekteolanhegemonyasıileenzordurumdakalacağıiçinensaldırganveelindebulundurduğusilahgücüdüşünüldüğündeentehlikeligüçABDolacaktır.Çünkü2008yılıGSMH’sının14,2trilyondolar127gerçekleştiği,toplamborcunun(hanehalkı,finans-finansdışışirketler,kamu(yerel,merkezivefederal)borçlarıolarak)50,67trilyondolar128olduğugözönünealınırsa,bozu-larak%357gibitarihiyüksekseviyeleretırmananborçlulukoranının“Amerikantarzıyaşam”standartlarınadokunmadankorunabilmesininyadanispetendahadüşükseviyelereçekilebilmesininönkoşuluAmerikandolarınınegemenliğininsürdürülmesidir.Bugünkükonjonktürdebuegemenliğinrızayadayalısürdürü-lebilmesiiseimkansızgörünüyor.

126 G. Arrighi, “Uzun Yirminci Yüzyıl”, İmge Yayınları, Birinci Baskı, Mayıs 2000, s.58127 http://www.bea.gov/national/index.htm#gdp 128 http://www.federalreserve.gov/releases/z1/Current/data.htm

204

Yaşayan Marksizm

Değer Yasası İşlevini Yitiriyor Toplumsalemeğindeğişiküretimsektörleriarasındadağılmazorunluluğununkapitalisttoplumdaaldığıbiçim,özgünadıyladeğişimdeğeridir:

...farklı gereksinmelere cevap veren ürünlerin kitlesi, toplumun toplamemeğinin farklı venicelolarakbelirli birkitlesini gerektirir.Toplumsalemeğinbelirlioranlardadağılmasıyolundakibuzorunluluğun, toplum-salüretiminbelirli bir biçimiyleortadankaldırılamayacağı,ancakbunungörünüş biçiminideğiştirebileceğiapaçıkbirgerçektir.Hiçbirdoğayasasıyokedilemez.Farklı tarihseldurumlardadeğişebilecekşey,buyasalarınkendileriniortayakoyduklarıbiçimdirancak.Toplumsalemeğiniçbağın-tısının,emeğinbireyselürünlerininözel değişimiiçerisindeortayaçıktığıtoplumdüzenindeemeğinbuorantısaldağılımınınkendisinigösterdiğibiçimtamamenbuürünlerindeğişim değeridir.129

Üretimindurdurakbilmeyentoplumsallaşmasüreci,bilgiteknolojilerininüre-timeuygulanmasıylatoplumsalzenginliğintemelinindeğişmesi,emeksüresininnicelvenitelolarakgiderek talikonumadüşmesi sonucunayol açarvedeğeryasasınınayağınıkaydırır:

Değeryasasısözkonusuolduğunda,kullanımdeğeri/değişimdeğeriçe-lişkisininakutlaşmasımadalyonunbiryüzüdür.Ötekiyüzü,bizatihieme-ğinyadaişgücünündeğeribakımındandadeğeryasasınınişlevselliğiniyitirmeyebaşlamasıdır.Çalışmazamanıileçalışmadışızaman,üretimleyenidenüretimarasındakisınırlarbulanıklaşıyorsa,A.Negri’ninyerindesaptamasıylabütünyaşamemeksürecinedönüşüyorsa,bunedenlebileşikemeğibasitemeğeindirgemekgittikçezorlaşıyorsa,neredeysehernihaiürünkarmaşıkbirteknikvetoplumsalişbölümününbirbirinebağladığıkolektifemeğineseriysedeğeryasasıemeğindeğerlenmesininölçütüol-maktandaçıkmayabaşlıyordemektir.130

Değeryasasının işlevini yitirmeyebaşlamasıylabirlikte,kapitalizmingerek top-lumsalsefalete,gereksedoğanıntahribinenedenolançirkinyüzü,tıpkıbugünol-duğugibiöneçıkar,meşruluğununtoplumsalolaraksorgulanmasınınönüaçılır.

Kapitalist Devlet Mali Oligarşinin Doğrudan Uzantısına DönüşüyorKrizpatladığındanbuyanatürlüçeşitkurtarmapaketleriaçıklandı;yetmedişir-ketlerehisselerikarşılığındasermayeverenkapitalistdevletonlaraortakoldu;yetmedibankalarkamulaştırıldı.Buoperasyonlardamerkezbankalarıbaşrolüaldılar, onlarındakaptanlığınıFedüstlendi.Belli başlıKapitalistmerkezlerdeburjuvahükûmetlerinHazineBakanları,MerkezBankasıBaşkanlarıdoğrudanmalisermayeniniçinden,yöneticielittenatanıyor;hiçyadırganmıyor.Fedfinans

129 K. Marx-F. Engels, “Seçme Mektuplar”, Evrensel Basım Yayın, Birinci Baskı, Ekim 1996, s.53130 Kenan Kalyon, age., s.21

205


piyasalarını,Fed’idevarlıklarının%57’sinesahipdörtmalitekelkontrolediyor:BankofAmerica,JPMorganChase,WellsFargo,Citigroup.Şaşkınburjuvaikti-satçılar,popülistbirsöylemle,kurtarmapaketlerini,kamulaştırmalarısosyalizmolarakniteliyor,bilinçleribulandırırkenkendilerinceciddi eleştiri yaptıklarınısanıyorlar.Oysayapılanlarınhepsibirtekamaçgüdüyor;birişleviyerinegeti-riyorlar:Burjuvazizararlarınıkamulaştırıyor, işçisınıfınınsırtınayıkılıyor.Buyöntemlerisehiçdeyenideğil:

...kapitalisttoplumdakidevlettekeli,aslında,şuyadabusanayialanındakiiflassınırınagelmişmilyonerleringelirleriniartırmakvegüvencealtınaalmakiçinkullanılanbiraraçtanbaşkabirşeyifadeetmemektedir.131

Leninbusaptamayıdaha1915’teyapmıştı.Gerçekteburjuvazibuyöntemleriokadarfütursuzcakullanıyorduki,kendiiktisatçılarınabile“bukadarıdaolmaz”dedirtiyordu:

Kapitalizminentemelkuralıkârilezararınikizkardeşlerolduğuvebi-reyselolaraküstlenilmesigerektiğidir.Hangisikamuyadahayakındiyebirsorusorulacakolsakârdiyeyanıtlanmasıdahamakuldür.Çünkükar-danvergiödenirvekamukesiminekatkıyapılır.Oysazarar,zararedeninüstündekalır.Temelkuralbudur.Piyasasisteminezamankrizegirsebukuralişlemezhalegeliyor.2008yılındakikrizdekapitalizminşampiyonuolanABD’dezararlartoplumadevrediliyor,bankalarbatıyor,zararlarınıvergimükellefleriödüyor.Belkibuaşamadavergimükellefleriişiniçindegörünmüyoramabirsüresonrafaturamutlakaönlerinekonacak.Budu-rumdazarartoplumadevredilmişveortaklaşaüstlenilmişolacak.

Kapitalizmin temel sloganını bir kez daha hatırlatalım: “Bırakınız yap-sınlar, bırakınız geçsinler: Bu sloganındevamının ister istemez, “Yapa-mayanlarbatsın,yenileriçıksın”biçimindeolmasıgerekir.Nevarkisonküreselkriz,“Bırakınızyapsınlaramabırakmayınızbatsınlar”biçimindeyenibirslogangeliştirmişgörünüyor.132

Sermayenintoplumsalbirilişkiolduğubilinirvesıkçasöylenir.Amasermayeençokbukrizdenasılbir toplumsal ilişkiolduğununsomut,ampirikörnekleriniverdi.Kapitalistdevletingöreceözerkliğionuntektekkapitalistlerlearasındakimesafesinianlatır.Kapitalistdevlet,kapitalistlerdengöreceözerkamagenelola-raksermayeninorganikbirparçasıdır.Malisermaye,krizdegiriştiği“kamulaş-tırmalar”ve“kurtarmapaketleri”ilegenişyığınlarabugerçekliğinsomut,inkâredilemeyecekkanıtlarınısundu.Önümüzdekigünlerde,sınıflarmücadelesindeişçi sınıfınındevrimci siyasal hattı da kendisini tümdiğerlerindenbunirenginoktasındaayırtedecektir.Bubağlamdaburjuvazininkamulaştırmalarıyalnızcaonunkendimevcudiyetiningereksizliğinikanıtlar,dahafazlasınıdeğil!Unutul-

131 V.İ.Lenin, age., s.47132 Mahfi Eğilmez, “Küresel Finans Krizi”, Remzi Kitabevi, Aralık 2008, 2. Basım, s.122-123

206

Yaşayan Marksizm

mamalıdırkidevletmülkiyetideözelmülkiyetinbirbiçimidirvekapitalizmko-şullarındadevlet,Engels’inpekyerindedeyişiylekolektifkapitalisttir:

Eğer, bunalımlar, burjuvazininmodern üretici güçleri yönetmedeki ye-teneksizliğini ortaya çıkarmış bulunuyorsa, büyük üretim ve ulaştırmaörgenliklerinin hisse senetli şirketler ve devlet mülkleri durumuna dö-nüşümüde,buerek içinburjuvazidennedenlikolayvazgeçilebileceğinigösterir.Kapitalistintümtoplumsalişlevlerişimdiücretligörevlilertara-fındansağlanır.Artıkkapitalistin,gelirlericebeindirme,kuponlarıkesmeveçeşitlikapitalistlerinkarşılıklıolarakbirbirlerininsermayelerinikaptığıborsadaoynamaetkinliğidışındahiçbirtoplumsaletkinliğiyoktur.İşeiş-çilerinayağınıkaydırmaklabaşlamışbulunankapitalistüretimbiçimişim-didekapitalistlerinayağınıkaydırır,ve tıpkı işçilergibi,onlarıda,dahaşimdidenyedeksanayiordusunadeğilsebile,gereksiznüfusiçineatar.

Amanehissesenetlişirketlerdurumunadönüşüm,nededevletmülkiyetidurumunadönüşüm,üreticigüçlerinsermayeniteliğiniortadankaldırır.Hissesenetlişirketlerbakımındanbudurumaçıktır.Vemoderndevletde,burjuvatoplumunun,kapitalistüretimbiçiminingeneldışkoşullarını,iş-çilerdenolduğukadartektekkapitalistlerdendegelensaldırılarakarşıko-rumakiçinkurduğuörgüttenbaşkabirşeydeğildir.Moderndevlet,biçimineolursaolsun,esasolarakkapitalistbirmakinedir:kapitalistlerindevleti,düşüncedeki kolektif kapitalist.Üretici güçlerine kadar çokkendimül-kiyetinegeçirirse,okadarçokgerçekkolektifkapitalistdurumunagelir,yurttaşları o kadar çok sömürür.Kapitalist ilişki ortadankaldırılmamış,tersinedoruğunagötürülmüştür.Amabudoruğavardıktansonra,tersinedöner.Üreticigüçlerüzerindekidevletmülkiyeti,çatışmanınçözümüde-ğildir,amabiçimselçareyi,çözümüyakalamabiçiminiiçindesaklar.133

Emekli Nüfusu ArtıyorBuyenibirsorun.Burjuvazikendiyönündensorunuçözmeyeçalışıyor.Emekli-likyaşınıelindengelsemezarakadartaşıyacak.Amainsanlarbirömürboyuser-mayeninboyunduruğundaçalıştıktansonra,günlerle sayılsabileyaşamlarınıngeriyekalankısmınasahipçıkmaktakararlılar.Burjuvazi ise,uzayanortalamainsanömrü,insanlarınmezardaemekliliğekarşıdirenişleriveiçettiğiemeklilikfonlarınınyeniemeklilereödemeyapmayıolanaksızkılacağıgerçeğininyakındaortayaçıkacakolmasıkarşısındaçaresiz,eylemsizbekliyor.MaestroGreenspan,sorununburjuvaziyönündenbirbaşkaboyutunadahadikkatçekiyor:

Dünyadakigelişmişülkelerinhemenhepsi,dahaöncebireşinedaharast-lanmamış,dibigörülmeyenbirdemografikuyusununeşiğinegeldi.Mu-azzambüyüklüktekibirgrupinsan,yani“bebekpatlaması”kuşağı,yakın-

133 F. Engels, “Anti Dühring”, Sol Yayınları, 2. Basım, Mart 1977, Ankara, s.441

207


daüretkenliktenemekliliğegeçecek.Onlarınyerinialacakçokazsayıdagenççalışanvarvebueksiknitelikliişçilerarasındadahadabüyükboyut-laraulaşıyor.Değişiminilkgöstergeleri,özellikleyüksekişsizliğerağmenhadsafhadakinitelikli işçiaçığının,giderekdahadaarttığıAlmanya’dakendinibelliediyor.Almanya’dabirinsankaynaklarıyöneticisi,28Kasım2006tarihindeFinancialTimes’averdiğibeyanattaşöyledemişti:“kaliteliçalışanbulmamücadelesişimdidenbaşladı.AlmanyaileAvrupa’nıngü-neyvedoğusundakidemografiktrendlerebakılırsa,durumyakındaçokdahakötüyegidecek.”

Buyapısaldeğişimaslındayirmibirinciyüzyılaaitbirsorundur.Emek-lilik,insanlıktarihindegöreceliolarakyenibirolaysayılır.Bundanyüzyılönce,gelişmişülkelerinçoğundaortalamaömürkırkaltıyılolarakkabulediliyorduveemekliolabilecekkadaruzunyaşayan insansayısınispetenazdı.134

Yaşlı kurt gerisini söylemiyor ama yazdıklarından çıkan sonuç, kapitalizmindermansızçelişkisininkapitalistlerinuykusunukaçıracakölçüdekeskinleşeceğigerçeğidir.

Ya Ölü Yıldızlara Hayatı Götüreceğiz, Ya Dünyamıza İnecek Ölüm!Komünizm, tarihsel olarak insanlığın özgürlük arayışının önüne ket vuran kapitalizmin zorunlu, görünür ve artık elle tutulur tek seçeneğidir. “Ya Sos-yalizm, Ya Barbarlık!” belgisi, daha önce hiç içinden geçmekte olduğumuz dönemde olduğu kadar yakıcı, yaşamsal bir gereksinmenin sesi olmamıştı. Ne var ki; kapitalizm günümüzde barbarlığı bile insanlık için lüks kılacak, kendi içinde seçeneği olmayan akıldışı bir serüvene dönüşmüştür. Şimdi tüm insanlığa “Ya Ölü Yıldızlara Hayatı Götüreceğiz, Ya Dünyamıza İnecek Ölüm!” diye haykırıyoruz.135

Ciltlerdolusubıraktığıeseriyle,bugününkavranmasınaışıktutan,yapmışoldu-ğugelecektasavvuruileyenibiruygarlığınbirütopyadeğil,uğrunamücadeleedildiğindeerişilebilirsomutbirhedefolduğunuanlatanMarx’agöre,anlamakvedeğiştirmekaynıeyleminikideğişikgörünümüdür:“…varolantoplumiçin-de,sınıfsızbirtoplumunortayaçıkabilmesiiçingereklimaddiüretimkoşullarıy-la,onlaratekabüledenişbirliğiilişkileriningizlivarlığınıkeşfedemiyorsak,tümmayınlamateşebbüslerideDonkişot’çaolmaktanileriyegidemeyecektir.”136

Bu yüzden, devrimci eylem onu geleceğe taşıyacak gerçekliğin üzerindeki gizperdesininsıyrılıpatılmasıylahedefineulaşacaktır.Ancakgerçekliğikavramakonadeğiştirmebilinciyleyaklaşmayıöngerektirir.Burayakadarkapitalizminiçineyuvarlandığıbunalımdanhareketle,onunbugü-

134 A.Greenspan, age., s.416135 “Sosyalist Cumhuriyet İçin Tezler”, Ayhan Matbaası, Ağustos 2008, 15. Tez, s.19136 K. Marx, “Grundrisse”, Birikim Yayınları, Birinci Basım, Haziran 1980, s.234

208

Yaşayan Marksizm

nünedair,sermayeninegemenliğinekarşıyürütüleceksiyasimücadeledeipucuolmaözelliğitaşıyanbaşateğilimlerinedikkatçekilmiş;dengesiniyitirenkapita-lizmidevrimcidurumlaragebekaotikbirdöneminbeklediğineişaretedilmiştir.Burjuvakampınsonuçlarınedenolarakalgılamaklamalulyaklaşımıileridebaş-kabirbağlamdaelealınmaküzerebiryanabırakılırsa,bizimtaraftaduranvekrizinanalizindeulaştıklarısonuçlarlabirbirinekarşıkonumlananikiyaklaşımadeğinmekgerekiyor.Birincisi“kapitalizmdoğasıgereğikrizüretenbirsistemdir,krizlerlekendisiniye-nilerveişçisınıfıtarafındanaltedilemediğikoşullardakrizlerdengüçlenerekçıkar”anlayışıdır.Buyaklaşımageçmişingölgesidüşmüştür.Birazda,döngüselliğinisabetavantajınıkrizsonrasıensağlamöngörüsahipliğinetahviletmegayretibulunuyor.Kapitalizmintarihisınırlarıvedoğalsınırlarınihlali,buyaklaşımıngörüşalanınabütünlüklü siyasal bir bakışın arka planı olarakhenüz girmiş değil. Bu görüşünmensuplarının sermayeyi bir hareket olarak kavrayamadıkları için, kapitalizminbaşateğilimlerini,yeniolgularıalgılayabilmelerivedevrimcibirkarşılıküretebil-melerizorgörünüyor.Dahaçokdirenişçizgisinde,kapitalizminkendievrimindeyıktığısetlerinsavunusunadönüşeneklektikbirprogramaesinkaynağıolabilirler.Diğeruçta,krizikapitalizminsonuolarakaçıkçailaneden,buyüzdenilkbakıştaradikalbirgörüntü sergileyeneğilimvar.Albenisiyüksek,bunedenledüzenekarşıcephedenbakanlarınkulağınıokşuyor.Buyaklaşım,sorunahernekadaryakıngelecekten,kapitalizminbaşateğilimlerinidedikkatealanbirperspektiflebakıyorsada,kendi“radikal”sonucunadahaçoksistemintarihsahnesiniterketmekteolanmevcuthegemonikdizilişiniesasalarakulaşıyor:

Dünya sisteminin çoklu ve birbiriyle rekabet eden politik yapılardanoluşmasıbumaliyetlerindüşükkalmasıiçinzorunlubirpolitikkoşuldur.Yani,kapitalizmbirdevletlerarasısistemyadabirdünyaekonomisiol-makzorundadır.Kapitalistdünyaekonomisiüçkatlıbiryapıiçindeör-gütlenmiştir:Merkez,çevreveyarıçevre.Dünyanınsömürülençoğunlu-ğunubirbirindenfarklıikibloğaayırıpsömürücümerkezekarşıbirleşikbirisyanagirişmeleriniönlemekiçinyarıçevredevletlerindenoluşanbirortatabakanınvarlığızorunludur.Düzendenvedenetimdenyoksundevletlerarasırekabetkısasürededün-ya sisteminin dağılmasına yol açardı. Bu yüzden devletlerarası rekabet,burekabetidüzenlemeyevesisteminuzunvadeli,ortakçıkarlarınıgözet-meyegücüyetenbirhegemonik[hegemonyacı]gücündüzenliaralıklarlayükselişiyledengeyekavuşturulmalıdır.Öteyandanbuhegemonik[hege-monyacı]güçdevletlerarasırekabetibastıracakkadardagüçlüolmamalı-dır.Öyleolsaydı,kapitalistdünyaekonomisibirdünyaimparatorluğunadönüşecekbiçimdeyozlaşırveartıksonsuzsermayebirikiminceyönetili-yorolmaktançıkardı.137

137 Minqi Li, “Yükselen Çin ve Kapitalist Dünya Ekonomisinin Çöküşü”, Epos Yayınları, Birinci Basım, Nisan 2009, s.233

209


Butemel,hegemonyasorununailişkinmutlakbiryaklaşımlabirleşiyor:Kapitalistdünyaekonomisininişleyişivegenişlemesi,düşükücretmali-yetleri,düşükvergilendirmevedüşükçevreselmaliyetleringarantiedil-mesine yardım edenbir dizi tarihsel koşula bağlıdır. Buda, devletlera-rasırekabetveegemengüçarasındadinamikbirdengeninkorunmasınabağlıdır.Kapitalist dünya ekonomisininhacmi ve karmaşıklığı arttıkça,dünyasisteminidüzenlemekiçingiderekdahabüyükhegemonik[hege-monyacı]güçlereihtiyaçduyulmuştur.Ancak,ABDhegemonyasınındü-şüşegeçmesiyle(Çindedahil),diğerbüyükgüçlerinhiçbirinin,ABD’ninyerinialmavebirsonrakiegemengüçolmaşansıbulunmamaktadır.Öyleki,mevcutdünyasistemi,yenibiregemengücüortayaçıkarmaksuretiylekendiniyenilemeveyenidenyapılandırmayeteneğinitüketmiştir,sistemkenditarihselsınırlarınadayanmıştır.138

BöyleceÇin’inhâlihazırgelişmepotansiyelinin,zatenihlaledilmişdoğalsınırlarüzerindeyaratacağıilavebasınçlabirliktekapitalizminsonunuilanetmekkolay-laşır.Buyaklaşım,radikalbirgörüntüvesöylemleçokfarklıolasılıklarınkapıyıçalacağıkaotikbirdönemboyuncaiçerdiğirehavetdolayısıylasiyasiolarakpasi-fizmtehlikesitaşıyor.Doğalsınırlarınihlalininvebiyosferdesüregelenolumsuzdeğişiminortalama80yılgibigörecekısabiryaşamsüresinesahip insanlarınbilincindedoğrudansiyasalsonuçlardoğuracağınıbeklemekaşırıiyimserliktir.Buiyimserliğinönceatalete,ardındandapasifizmeyolaçmamasıiseneredeysekaçınılmazdır.Mandel,1980’deyazdığı“Kapitalist Gelişmenin Uzun Dalgaları”kitabındaişa-retettiği“uzuntemizlikdöneminin”tamamlandığıbugünlerdeyanıtverilmesimutlaksiyasibirgörevedönüşenşusoruyusormuştu:

Kapitalist sistemin tarihsel çöküşüne karşın, sistem hala 1940(48)’deki“mucize”sinitekrarlayabilirmive1970’lerve1980’lerboyuncasürenuzun“temizlik”dönemindensonra,1948-68dönemiyledeğilsebile1893-1913dönemiylekıyaslanıryenibirhızlanmışgenişlemedönemiaçabilirmi?139

BuyazıyıMandel’insorusuna,zihinlerihiçbiryenisoruylameşguletmeyeceköl-çüdetatminedecekbiryanıtvererektamamlamayıkimistemezki?Ancak,“uzuntemizlikgünlerinin”finaliniyaşadığımızbugün,buokadarkolaydeğil.Çünküsorununotuzyılöncesindenfarklıolarakkazandığımahiyet,kolaycabirarayagetirilebilenekonomikverilerinaltaltasıralanarakazçoktatminkârbiryanıtınüretilebileceği sadeliği aşmışdurumda.Buyüzdenburada en fazla, krizindo-ğurduğufırsatlarıdevrimcibirseçeneğinolanaklarınadönüştürmekisteyenlerekolaylaştırıcıbirtartışmazeminisunulabilir.Sorununyanıtısaltekonomikcephedeüretilemez.Şuüçcephedebirdenyanıt

138 Minqi Li, age., s.50-51139 E. Mandel, age., s.94

210

Yaşayan Marksizm

aramakgerekiyor:ÇözülmekteolanABDhegemonyasıveyenihegemonyaso-runsalı;yenibirkapitalistyükselişevresinindoğalsınırlaryönündenirdelenmesi;nihayet,kapitalizminortalamakârhadlerindesözkonusuyükselişidestekleye-ceknitelikteuzunsoluklu,radikalbirdeğişimibaşarmaşansınınolupolmadığı-nınmaddiverilerlearaştırılması.İlkcephede,H.Yurtsever’in“Kriz ve Hegemonya”yazısı, ikincisindedeMinqiLi’nin“Yükselen Çin ve kapitalist Dünya Ekonomisinin Çöküşü”kitabındakiilgilibölüm140oldukçayeterlibirtartışmazeminisunduğundan,yazıyaüçüncücephe-yedairbirgirişyapılarakdevamedilecektir.Zorunluemekileartıkemekarasındabozulmuşolandengeninsermayelehineyenidenkurulacağıortalamakârhadlerindegerçekleşecekradikalbirdeğişiminöncelikleçözmesigereken,aşırısermayebirikimisorunudur.Marx’ındeyimiyle“susuzluktanhaykıranbirtaygibi”inleyerekbirkenaraçe-kilensermayefazlası,dahaöncekikrizlerlekıyaslanmayacakbiçimdesusuzlu-ğunugiderecekyenivahalar;yeniyatırımalanlarıbulmakzorundadır.Bununiçinönceliklepazarıngenişlemesiyeniyatırımalanlarınınaçılmasışart.İkiyoluvar:pazarıngenişliğinevederinliğinebüyütülmesi.Dünyapazarınınsermayeyitatminedebilecekölçekteeninegenişlemegerçekleştirebileceği fethedilmemişyenibiralankalmadı.Oldukçaçeşitlenmişinsanihtiyaçlarınınüstüne,ihtiyaçolmayanihtiyaçlaryarataraktümolasıpotansiyelitüketmişgörünenkapitaliz-minanakaralarındapazarınderinliğinebüyümeşansıdaoldukçakısıtlı.Derin-liğinebüyümeninadresiolarakgeriyeyeniyükselengüçlerinpazarlarıkalıyor.Oradaoldukçabüyükbirpotansiyelolduğumuhakkak.Ancakmevcutsanayialtyapısı,kullanılanenerjikaynaklarıdüşünüldüğündederinliğinebüyümeso-runudoğrudandoğalsınırlarbaşlığındaelealınıpyanıtlanmasıgerekenbirso-runadönüşüyor.Geriyeburjuvaziyönündenikiseçenekkalıyor.Birincisi,varolanpazarınbirbirlerinekarşı zorunlugüçkullanarakkapitalistlerce yenidenpaylaşılması;yanibüyükbirsavaş.Böyleliklesermayekendisineyönelik“yara-tıcıbiryıkım”gerçekleştirirken,talepsorununudaenazındanyenibiryükselişevresineyetecekbirsüreertelemişolacak.Mevcuthegemonyanınyükselenyenigüçlercesorguyaalınıyorolması,bugüçlüolasılığınhegemonyabaşlığındaelealınmasınıgerektiriyor.Burjuvazininzorlayacağıikincikapı,sanayialtyapısındaveemeküretkenliğindeenazbüyükbirpaylaşımsavaşıkadaretkiyaratacakbirdeğişimgirişiminibaş-latmakolacaktır.Bubağlamda,aşırıbirikmişsermayeyibüyükorandayenidenmaddi üretim alanına çekecek büyüklükteki biricik somut potansiyel, tüken-mekteolanvebuyüzdendeaşırıfiyathareketleriilesistemingeneliniistikrarsızvegüvensizbirkonumasürükleyenfosilyakıtlarınyerine,yeniveyenilenebilirenerji kaynaklarının geniş ölçekli kullanıma sokulması ve bu yeni kaynaklara

140 Minqi Li, age., s.189-231

211


bağlıolarakkapitalistüretiminaltyapısınıntepedentırnağayenilenmesindeyat-maktadır.Budeğişim,oldukçagenişveuzunvadeliyatırımalanlarınınsermaye-ninönüneaçılmasıanlamınagelecektir.Aynıdeğişimitetikleyecekkıvılcımise,birdönemkapitalizminüretimorgani-zasyonunun temel paradigmasını oluşturmuşFord,GMveChrysler gibi oto-motiv tekellerinin çekmecesinde yatıyor: Yenilenebilir enerji ile çalışan yeninesilbirotomobil.Krizbudeğişimiçingereklikonjonktürüoluşturmuştur.Kı-vılcımiçin, iflasıkonuşulanotomotivdevleriningerçekteniflasetmesiveyenitasarımlar içinyenidenyapılandırılmasıgerekiyorduki,bilindiğigibibudoğ-rultudaönemliadımlaratıldı.Chrysler,%20’siFIAT’a,%8’iABDve%2’siKa-nadahükûmetlerine,%55’idesendikayadevredilerek;GM,1Haziran2009’daObama’nın özel çabasıyla iflas korumasına alınarak, hisselerinin %60’ı ABDHükûmetine,%12’siKanadaHükûmetineveelbette%17,5’isendikayadevredi-lerekyenidenyapılandırıldı.Burjuvazininişiburayakadarhiçzorolmadı.23Aralık 2008’deABDTicaret Bakanlığınca açıklanan verilere göremotorluaraçlar ve parçaları üretimi 2007’de toplam 440,4milyar$ olup; GSMH’sının%3,2’sinioluşturmuştu.2008üçüncüçeyrekteüretim370,7milyar$’adüşmüşolup,buoran%2,6’yagerilemişti.141YaniABDbuüçdeviniflasındanbatanLeh-manBrotherskadarbileetkilenmeyecekti.Buradakisorun,buüçdevotomotivşirketinde çalışanların şirketlerin iflası halinde uğrayacakları hak kayıplarıydı.Budaşimdilik,işçisınıfınındasuçaiştirakedilmesiylehalledilmişgörünüyor.20Ocak’taBaşkanlığıdevir aldıktan sonra,Obama’nınaçıklayacağıhükûmetioluştururkenküreseliklimdeğişikliğibaşlığındaradikalbirpolitikadeğişikliğinegideceğibelliolmuştu.ÖnceNobelödüllüFizikçiStevenChu’yuEnerjiBakanlı-ğınaatadı.Dahasonra,tanınmışiklimdeğişikliğiuzmanlarındanJohnHoldren’ibilimbaşdanışmanlığınagetirdi.HerikiisimdegörüşleriveeylemleriyleküreseliklimdeğişikliğiveKyotobaşlığındageçmiştenbuyanaizlenengelenekselpoli-tikayakarşıisimlerdi.Bupolitikadeğişimi,otomotivdevlerindebaşlatılanyeni-denyapılandırmagirişimleriilebirliktedüşünüldüğündeönemkazanıyordu.“Bilimihakettiğiyerekavuşturmak”;“okullarıyeniçağıngereklerineuyacakbi-çimdedönüştürmek”;“güneşi,rüzgarıvetoprağı,otomobillerinvefabrikalarınhizmetine, teknoloji harikalarını da sağlığın hizmetine koşmak”; “büyümeninyenitemelinioluşturmak”;Obama’nınbaşkanlıkkonuşmasındayeralanbusöz-ler,özündeburjuvaziyönündenartı-değerinnispiolarakartırılmasıileeşanlam-lı,emeküretkenliğinibulunduğudüzeyindahaötesinetaşımayıhedefleyenbirarayışınifadesidir.AynıarayışınizinidahasonragerçekleştirilenG20NisanveG8Temmuzzirvelerindedesürmekmümkün.Ancakgerekhegemonyanınçö-zülmekteoluşunundoğuracağıolasıvekaçınılmazpolitiksonuçlar,gereksege-nişemekçisınıflaradayatılankrizfaturasınınonlarınyaşamtarzlarındadoğura-

141 http://www.bea.gov/newsreleases/national/gdp/2008/pdf/gdp308f.pdf

212

Yaşayan Marksizm

cağıyıkıcıekonomiksonuçlarvebunaverecekleritepki,sermayeninObama’nınsözünüettiğitürdenbirhamleyibaşarmaşansınıazaltıyor.Ayrıcaburjuvazininyeniyaptığıgelecekprojeksiyonlarındafosilyakıtlarınhalengelenekselağırlığınıkoruyorolması,buhamleninbüyüklüğününgerektirdiğiköklübirhazırlığınveseferberliğinhenüzolmadığınıgösteriyor.(Tablo9).

Tablo 9DÜNYAPETROLTALEPPROJEKSİYONU(MilyonVaril/Gün)(2008-2030)142

BÖLGELER 2008 2010 2015 2020 2025 2030

KUZEYAMERİKA 24.3 23.4 23.6 23.4 23.1 22.8

BATIAVRUPA 15.2 14.6 14.5 14.3 14.1 13.8

OECDPASİFİK 8.0 7.5 7.4 7.2 7.0 6.8

OECD 47.5 45.5 45.5 45.0 44.3 43.4

LATİNAMERİKA 4.8 4.8 5.2 5.6 5.9 6.2

ORTADOĞU&AFRİKA 3.2 3.3 3.7 4.2 4.7 5.2

GÜNEYASYA 3.5 3.5 4.4 5.5 6.7 8.2

GÜNEY-DOĞUASYA 5.8 5.9 6.6 7.4 8.2 9.0

ÇİN 8.0 8.3 10.4 12.3 14.1 15.9

OPEC 7.7 8.2 9.0 9.8 10.6 11.5

GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER 33.0 34.0 39.3 44.8 50.2 56.1

ESKİSSCBÜLKELERİ 3.1 3.2 3.3 3.5 3.6 3.7

DİĞERGEÇİŞEKONOMİLERİ 2.0 1.9 2.1 2.2 2.3 2.4

GEÇİŞ EKONOMİLERİ142 5.1 5.1 5.4 5.7 5.9 6.1

DÜNYA 85.6 84.6 90.2 95.4 100.4 105.6

Amahin-ihacettesöylenenlerinçoğununyaşamageçirildiğivarsayılsabile,bu,kapitalizmyönündençokuzakolmayanbirgelecekte,çokdahaağırveyenibirkrizintohumlarınınatılmasındanbaşkabiranlamagelmeyecektir.Çünkü:143

*Güneşverüzgarenerjisiileyenibaştankurulacaksanayialtyapısının(yanibü-yümeninyenitemeli),fosilyakıtlaradayalısanayialtyapısıkadarişgücügerek-tirmemesi;

142 OPEC “World Oil Outlook 2009”, s.53 ABD Enerji Bakanlığı Enerji Enformasyon Birimi (DOE/EIA) tarafından ya-yınlanmış “International Energy Outlook 2009” daki 1990-2030 projeksiyonuyla uyumludur. İki kurumun beklentileri arasındaki fark ihmal edilebilir büyüklükte olup, DOE/EIA’nın beklentisi ortalama % 1,5 fazladır.

143 “Geçiş Ekonomileri” kategorisi altında anılan ülkeler “sosyalist sistem” dağılmadan önce Sovyetler Birliği’ne dahil olanlarla, bütünleşme öncesi diğer Avrupalı “sosyalist” ülkelerden ve ayrıca Malta ve Kıbrıs adalarından oluşuyor.

213


*Sınaiüretiminatılkapasitesorunununkronikleşmesi;[Busorun,emeküret-kenliğindekiartışlabirliktetoplumsalzenginliğinüretiminindayandığıtemelde-kikaymanınbirsonucudur.Kapasiteleringenişliği,mevcuttaleptekiolasıartışıkarşılamada tevzi düzeltmeleri yeterli kılmakta, yeni yatırımların önünü kes-mektedir.KrizlebirlikteABD’degörülentoplamsanayikullanımoranları,“krizABD’debaşladı,yükselişdeABD’denbaşlayacak”beklentisiiçindeolanlarıdüşkırıklığınauğratacak tarihi seviyeleredüşmüştür.Sonaçıklanan1Mayıs2009verisisonelliyılınendüşükkapasiteoranınakarşılıkgeliyor:%68,3(Şekil19).]

Şekil 19144

ABDTOPLAMSANAYİKAPASİTEKULLANIMORANI(Ocak1967-Mayıs2009)

Özelliklekapitalizminanakaralarında,insanihtiyaçlarınınçeşitliliğindeerişilen•doygunluğun,pazarınderinliğinebüyümesineveyenisanayiürünlerinintüke-timineketvuracakolması;1980’lerin ikinciyarısıve90’larınbaşındasosyalizmingenişemekçiyığınların•indindesomutbirkurtuluşyoluolarakitibarınıyitirmesiyle,dünyaişçisınıfı-nın,sınıfmücadelesininbütünmevzilerindeoldukçageribirkonumadüşmesi,kazanılmışhaklarınıngaspedilmesivesonuçolarakgenişyığınlarıngerçekalımgücündenetbirdüşüşüngerçekleşmişolması;Ağırlıkla yine gelişmiş kapitalist ülkelerde, bir önceki evrede tüketimepozitif•yansıyan“servetetkisi”ninyaşanmaktaolankrizindoğrudanbirsonucuolaraknegatifedönmüşolması;Yaşanantümdeğersizleşmesürecinekarşın,malioligarşininsermayeüzerin-•dekiegemenliğiylebirlikte,kârhadlerindekidüşüşeğilimininbirfonksiyonuolarak gelişenmalileşmenin, kapitalizmin arızi değil, kangrenleşmiş kronikbirsorununadönüşmüşolması;

144 http://research.stlouisfed.org/fred2/series/TCU?rid=13 Fed, ABD Merkez Bankası

214

Yaşayan Marksizm

Hepsibirden,dahafazlacanlıemeğiüretimsürecindenuzaklaştıracakvesonuçolarak,özelliklekapitalizminanakaralarındasüreklivegiderekağırlaşanbirta-lep sorununanedenolacaktır.Genel üretici güçteki tümolası gelişmeler, ser-mayenin ilkel, bu yüzdende “pek zavallı” amavazgeçemeyeceği biricik varlıktemelini, yani “yabancı emek süresi hırsızlığı” alanını, fiziksel olarak daha dadaraltacak;sermaye,çaresizce,birillüzyonvegeçicisarhoşluktanbaşkabirşeyolmadığıdevamedenkrizlekanıtlanansanaldünyasınayenidenyelkenaçmakzorundakalacaktır.Ayrıcayukarıdasayılanlaraekolarakçokbüyükbirmüşküldahavar.Yeniküreselişbölümüçerçevesindekurulmuşbulunansermayeninev-renselölçektezayıflayarakdaolsahalendevamedenanaakımdevresininöylebirikiönlemlevekısaerimdeyenidendüzenlenmesiolanaksız.Dünyaölçeğindetümbirikenfonların%70’ineerişenbüyüklüğününABD’yetransferibiçimindegerçekleşenbuakımındevamıhalindeise,Obama’nınvaatlerionunkişiselpem-bedüşleriolmaktanöteyegidemeyecektir.NedeniniArrighişöyleözetliyor:

Eylül2006’daWall Street Journal,BirleşikDevletler’indoksanyıldanberiilk defa, yabancı alacaklılara yurt dışındaki yatırımlarından elde ettiğimiktardandaha fazlaparaödediğini vedolayısıylaAvrupa’ya fazlasıylaborçlandığıondokuzuncuyüzyıldakioeskidurumunageridöndüğünüyazmıştır.BirleşikDevletler’inborçlubirülkeolarakondokuzuncuyüz-yıldakidurumuylaşimdikidurumuarasındakitemelfark,bubüyükmik-tardakiborcunAvrupa’dandeğilartıkAsya’danalınmasıolgusununyanısıra,şudur:ondokuzuncuyüzyıldaalınanborçlardemiryollarıvediğeraltyapıyatırımlarınıfinanseetmektekullanılıyordu,budaABDekonomi-sininüretkenliğiniartırmaktaydı;oysabugünbuborçlarözelvekamusaltüketimifinanseetmektedirkibunu,BirleşikDevletler’inrekabetedebile-cekdüzeydeüretmesiartıkmümkündeğildir.145

Sermayeninsonsuzbirikimarayışınınteorikmenzilibirtekdünyatekelioluş-turmakvekendivarlığınakendieliylesonvermektir.Sermayeninbuhareketinindışavuruşbiçimi,yanitekelleşmesürecininaracı,rekabettir.Oysarekabeteşitsizgelişimindinamikzeminindeişleyenvesermayeyisüreklibölenbirilişkidir.Ce-birdiliylesöylenirse,sermayeningenelhareketininmenzili,rekabetinveeşitsizgelişimindeğişkenolarakyeraldığıbirfonksiyonun,değerisonsuzolanlimitineeşittir.Ancakbufonksiyonsıradanbircebirişleminideğil,insanıvetümdiğercanlılarlabirliktedoğayıiçinealarakezen,insanfaaliyetininürünüamagerçekteinsana aykırı ilişkilerin cenderesini, akıp giden gerçekhayatın içindebir kısırdöngünün trajik öyküsünü anlatır. Bu kısır döngüyü bozacak ve sermayenincenderesindenkendisinikurtarırkenbütün insanlarıvedoğayıdakurtarmayayeteneklibirtekgüçvar:toplumsal proletarya!Aynıkısırdöngüdenbirtekçıkışvar:komünizm!

2Ağustos2009

145 G. Arrighi, “Adam Smith Pekin’de”, Yordam Kitap, Ocak 2009, Birinci Basım, 44 No’lu dipnot, s.202

215

İlkel Sermaye Birikimi

Yusuf Zamir

Sermaye Birikimi

Ekonomipolitik,işgücündenbaşkasatacakbirşeyiolmayanişçilerinveişgü-cüsatınalıcısıolankapitalistlerinvarlığınıdoğanınbirverisiymişgibikabul

eder.Ekonomipolitik,işgücününniyemetalaştığınıaslasorgulamaz,işgücüme-taısatıcısıveişgücümetaıalıcısısınıflarınnasılortayaçıktığınıhiçaraştırmaz.Ekonomi politik,mevcut insana aykırı düzeni akli göstermekle işlevli olduğuiçin,mevcutverilerintartışmasızkabulütemelindezihinselişlemyapar.Ekonomipolitiğinzihinleri içeridenkuşatarakzımnenkabulettirmeyeçalıştı-ğıgibi, işgücüsatıcılarıve işgücüalıcılarınınvarlığıdoğanınbirverisiolsaydı,insanlarınişçigeniyadakapitalistgeniyledoğmalarıgerekirdi.İnsantüründedoğuştanböylebirgarabetolmadığınagöre,yanidoğaişçivekapitalistyaratma-dığınagöre,acababuakıldışıdurumnasılortayaçıkmıştır?

Pazarda,biryandatoprağın,makinelerin,hammaddelerin,geçimaraçları-nın,yaniişlenmemiştopraklarhariçhepsiemeğinürünleriolanbütünbun-ların(üretimin maddi koşullarının - YZ)sahibibirdizialıcının(işgücü metaı alıcısının, yani kapitalistin - YZ)bulunması,öteyandaisekendiişgüçlerin-den,çalışankolvebeyinlerindenbaşkasatacakbirşeyleriolmayansatıcıla-rın(işgücü metaı satıcılarının, yani işçilerin - YZ)bulunmasıolgusunun,butuhaf olgununnasıl ortaya çıktığını sorabiliriz.Birileri kâr etmekve zen-ginleşmekiçinboyuna(işgücü - YZ) satınalırkenötekileringeçiminiteminetmekiçinhep(işgüçlerini - YZ) satmasıgarabetinasılortayaçıkmıştır?Busoru,bizi,ekonomistlerinöncekiyadailksel birikimdedikleriamailk-selmülksüzleştirmedenilmesigerekenşeyinaraştırılmasınagötürür.Builkselbirikimdenenşeyin,emekçiinsanileemekaraçlarınınbaşlangıçtakibirliğininbozulmasısonucunagötürenbirdizitarihselsüreçtenbaşkabiranlamagelmediğinibuluruz.(K.Marx,“Ücret,Fiyat,Kâr”,Haziran1865,MESY,İng.,c.2,s.55-56.)

216

Yaşayan Marksizm

Ücretliemek-sermayetoplumunda,biryandaişgücündenbaşkasatacakbirşeyiolmayandoğrudanüreticiler,yaniişçileryeralır,öteyandadaüretimvegeçimaraçlarınasahipolankapitalistlervardır.Toplumunbuşekildeyarılmayabaş-ladığınıilânedenilksermaye,“emekçiinsanileemekaraçlarınınbaşlangıçtakibirliğininbozulması sonucunagötüren”, yanidoğrudanüreticiler ileüretiminmaddi koşullarını birbirinden koparagelen “ilkselmülksüzleştirme” sürecininürünüolarakortayaçıkmıştır.İşçiyadakapitalistolmak, insan türünündoğasındayazılıdeğildir.Kişiyi işçiyadakapitalistyapan,kişininiçindedoğduğutoplumsalkoşullardır.Toplum-salkoşullar,tarihiçindekuşaklarınbirbirlerineeklemlenenfaaliyetlerininürünüolarakortayaçıkar.Yanitoplumsalkoşullar,olgular,ilişkiler,biçimler,hepsiin-sanyapımıdır.Marx’agöre,işçiilekapitalistitarihsahnesineçıkaransüreç,“emekçiinsanileemekaraçlarını”,yanidoğrudanüreticilerileüretiminmaddikoşullarınıbirbi-rindenayıransüreçtir.Marx,busürece,ilksel mülksüzleştirme süreciyadailkel sermaye birikimi sürecider.Kavramsalolarakbirde“normal”sermayebirikimisürecivardır.“Normal”ser-mayebirikimisürecişöyleçalışır:Kapitalist,elkoyduğuartı-değerinbirbölü-münükişiselgeliriolarakalır,geriyekalanbölümünüsermayeyeekler.Sermaye,artı-değerden kendine katılan bölüm kadar büyüyerek yeniden üretime girer.Artı-değerinbirbölümününbu şekilde sermayeyekatılarakonubüyütmesine sermaye birikimi denir.Artı-değerinbirbölümününsermayeyekatılaraksermayebirikimininyapıldığımoment,mantıksalolarak,zamanskalasındadahaönceartı-değerinüretildiğibirmomentivarsayar.Yanisermayebirikimininyapılabilmesi için,dahaöncekapitalistmetaüretiminingerçekleşipartı-değerinüretilmişolmasıgerekir.Ohalde,ilkkapitalistmetaüretiminigerçekleştirenilksermayeninnasılpeydah-landığınıaçıklamakgerekir.İlksermayeninnasılortayaçıktığınadairaçıklamalar,sermayeninneolarakan-laşıldığıyla doğrudan bağlıdır. Örneğin Adam Smith’e göre sermaye, “değerlivarlıklar”dır,yaniüretimaraçlarıdır,geçimaraçlarıdıryadabunlarısatınalacakolanparasalbirikimlerdir.AdamSmith,sermayeyişeyolarakanladığı için, ilksermayeninortayaçıkışını,“dahaöncekisermayebirikimi”dediği“değerlivar-lıklar”birikimininoluşmasıylaaçıklamayaçalışmıştır.Marx’agöreşey’ler,yaniüretimvegeçimaraçlarıbellitoplumsalkoşullardaser-mayeyedönüşebilirleramabunlarkendiliklerindensermayedeğildirler.Serma-yedenince,esasolarak,üretimvegeçimaraçlarıyığınıdeğil,fakatsermaye top-lumsal ilişkisi anlaşılmalıdır.Parayı,üretimvegeçimaraçlarınısermayeyedönüştürentarihselsüreciKapitalşöyleanlatır:

217


Üretimvegeçimaraçlarınasılkendiliklerindensermayedeğillerse,paravemetalardakendiliklerindensermayedeğildirler.Bunlarınsermayeyedönüşmeleri gerekir.Ama bu dönüşümün kendisi, ancak belli koşullaraltındaolabilir.Yanibirbirindençokfarklıtürdenikimetasahibininyüz-yüzevetemashalinegelmesigerekir:

Biryanda,başkalarınınişgücünüsatınalarakellerindekideğerlertoplamınıartırmakiçintutuşan,para,üretimaracıvegeçimaracısahipleri.Öteyanda,kendiişgüçlerinivedolayısıylaemeklerinisatanözgüremekçiler.Bunlarikianlamdaözgüremekçilerdir:Neköleler,serflervb.gibiüretimaraçlarınınayrılmazparçasıdırlarnedemülksahibiköylülergibiüretimaraçlarınasa-hiptirler.Bunedenle,özgüremekçiler,kendilerineaitherhangibirüretimaracınınengellemesindenkurtulupözgürleşmişemekçilerdir.

Meta pazarındaki bu kutuplaşma ile kapitalist üretimin temel koşullarısağlanmışolur.Kapitalistsistem,emekçilerinemeklerinigerçekleştirebi-lecekleriaraçlarüzerindekiher türlümülkiyetten tamamenayrılmışol-malarınıöngörür.Kapitalistüretimkendiayaklarıüstündedoğrulurdoğ-rulmaz,yalnızcabuayrılığısürdürmeklekalmaz,aynızamandabuayrılığısürekligenişleyenölçekteyenidenüretir.

Bunedenle,kapitalistsisteminyolunuaçansüreç,emekçininelindenüre-timaraçlarısahipliğinialansüreçtenbaşkasıolamaz.Busüreç,biryandan,toplumsalüretimvegeçimaraçlarınısermayeyedönüştürür,öteyandan,doğrudanüreticileriücretliemekçileredönüştürür.İlkelbirikimdenilenşey,bunedenle,üreticiyiüretimaraçlarındanayırantarihselsüreçtenbaş-kabirşeydeğildir.İlkelolarakgörünür,çünküsermayeninvebunauygundüşenüretimtarzınıntarihöncesiaşamasınıoluşturur.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.668.)

Doğrudanüreticilerileüretiminmaddikoşullarınınbirbirlerindenayrılması,hemilkelsermayebirikimisürecininhemdeartı-değereelkoymayoluylagerçekleşenolağansermayebirikimisürecininortakkarakteristiğidir.Herikisinindetemeli,emekçiyiemekkoşullarındanayırmaktaolanaynıyabancılaşmasürecidir.Emekçi ile emek koşullarının spontane birliğini inkâr edegelen yabancılaşmasüreci,ilkelsermayebirikimimomentiyletarihselbirsıçramayapmıştır.Yaban-cılaşmasüreci,bunitelikselsıçramaylakapitalistüretimilişkileriniörmeyebaş-lamıştır.İlkelsermayebirikimimomenti,buanlamda,kapitalizminkurucumo-mentidir.Sermayeninbirtoplumsalilişkiolarakkendisiniegemenkılmakiçinverdiğisınıfmücadelesimomentidir.İlkelsermayebirikimiileyenitoplumsal ilişkilerinilkkurucuadımıatıldıktansonra,yaniücretliemekilesermayeilişkisibirkezyaratıldıktansonra,kapitalistüretimindurmadankendisiniyenidenüretmesindenötürü,doğrudanüreticilerileüretiminmaddikoşullarınınbirbirindenayrılığısüreğenleşir:

218

Yaşayan Marksizm

Paranınsermayeyedönüştürülmesiiçinmetalarınüretimivedolaşımın-danbaşkabirşeydahaolmasıgerektiğinigördük.Biryandaparayadadeğere sahip olan kimsenin (kapitalistin - YZ), öte yanda değer yaratı-cıcevheresahipolankimsenin(işçinin - YZ),biryandaüretimvegeçimaraçlarınasahipolankimsenin,öteyandaişgücündenbaşkabirşeyiol-mayankimseninalıcıvesatıcıolarakkarşıkarşıyagelmelerigerektiğinigördük.Emeğinkendiürününden,öznelişgücününemeğinnesnelkoşul-larından ayrılması (doğrudan üreticilerin üretimin maddi koşullarından ayrılması - YZ), böylece kapitalist üretimin gerçek temeli ve başlangıçnoktasıoluyordu.

Amabaştayalnızcabaşlangıçnoktasıolanbudurum,sırfsürecinsürekli-liğiyüzünden,basityenidenüretimyüzündenkapitalistüretimindurma-danyenilenenvesüreğenleşen,kendineözgübirsonucuhalinegelir.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.535.)

Ücretliemek,sermayeninolmazsaolmazıdır.Ücretliemek,sermayeüretenemekdemektir.Bunlarbirbirininikizkardeşidir.Onuniçin,sermayeilişkisidenince,aslındakastedilen,ücretliemek-sermayeilişkisidir.“İlkel”yadadeğil,sermayebirikimisüreciiçindebiriken,ücretliemek-sermayetoplumsalilişkisidir.Sermayebirikimisüreciilerledikçe,ücretliemek-sermayeilişkisigiderekgenişleyenölçekteyenidenüretilir.Kapitalistüretimilişkileriningiderekgenişleyenölçekteyenidenüretilmesi,toplumunişçisınıfıveburjuvaziolarakgiderekdahaderindenyarılmasıdemektir:

Kapitalistüretim,buyüzden, işgücü ileemekaraçlarıarasındakiayrı-lığı bizzat yenidenüretir.Kapitalist üretim, böylece emekçinin sömü-rülmesininkoşullarınıyenidenüretmektevesürdürmektedir.Emekçiyiyaşamını sürdürmek için durmadan işgücünü satmaya zorlamakta vekapitalistedahadazenginleşmesiiçinbuişgücünüsatınalmaolanağınıhazırlamaktadır.Kapitalist ile emekçinin alıcı ve satıcı olarakpazardakarşıkarşıyagelmeleriartıkrastlantıolmaktançıkmıştır.Emekçiyiken-diişgücününsatıcısıolarakhabirepazaragerisingeriyefırlatanşeybusürecinkendisidir.Busürecinkendisi,emekçininkendiürettiğiürün-leri,habire,başkasınınemekçiyi satınalmasını sağlayanaraçlarhalinedönüştürür.Gerçekteemekçi,dahakendisinisermayeyesatmadanönce,sermayeyeaittir.(İşçi geçimini temin etmek için daha baştan kapitaliste muhtaçtır. - YZ)...

Demekoluyor ki, kapitalist üretim sürekli bir bağlantılı süreç, yani biryenidenüretimsüreciolmasınedeniyleyalnızcametaveartı-değerüret-mekle kalmıyor, aynı zamanda, bir yanda kapitalist öte yanda ücretliemekçiolmaküzerekapitalistilişkiyideüretiyorveyenidenüretiyor.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.541-542.)

219


İlkel sermaye birikimi süreci, geleneksel doğrudan üreticileri üretiminmaddikoşullarındankopararakücretli emek ilişkisi içine sokar,yani işçileştirir. İlkelsermayebirikimisüreci,doğrudanüreticilerdenkopardığıüretimvegeçimaraç-larıüstündeözelmülkiyeti tesiseder. İlkel sermayebirikimini“ekonomidışı”yapanodurki,üretimvegeçimaraçlarıözelmülkhalinegetirilirken,mübadeleilişkisinebaşvurulmaz,yanikarşılığında“ekonomik”birbedelödenmez.Öde-nenbütünbedel,şiddetaraçlarınaveşiddetinörgütlenmesineharcanandır.Doğrudanüreticilerileüretimvegeçimaraçlarıarasınaözelmülkiyetsapkınlığıbirkezgirdiktensonra,mülksüzlerinyaşamlarınısürdürebilmekiçinişgüçlerinikapitalistleremetaolaraksatmaktanbaşkaçarelerikalmaz.İlkelsermayebirikimiylemülksüzleştirilmişemekçikapitalisteboyuneğipişgü-cünüücretkarşılığısatmasözleşmesiyaptığıanda,yaniişgücünümetalaştırdığıandakendikendisiniyenidenüretereksüreklilikkazanacakolanyabancılaşmagirdabınagirmişolur.Çünkü işçinin işgücünüücretlemübadele etmesi, gele-cektekigeçimaraçlarınıkapitalistinmülküolaraküretmeyipeşinenkabuletmesidemektir.İşçininişgücünüücretlemübadeleettiğian,aynızamanda,kendisinigelecektedegeçimaraçlarındanayrı kılacakolan toplumsalkoşulları yenidenüretmeyebaşladığıandır.İşçibirkezbugirdabıniçinedüştüktensonra,“eko-nomik ilişkilerin sessiz zorlaması” gereği, yaşayabilmek için işgücünüücretle,ücretidekapitalistinmülküolarakürettiğigeçimaraçlarıylamübadeleetmeyedevamedecektir:

Emekçiyikendiişgücününsatıcısıolarakhabirepazaragerisingeriyefır-latanşeybusürecin(emekçiyi emeğin maddi koşullarından ayıran ve bu ayrılığı sürekli yeniden üreten yabancılaşma sürecinin - YZ)kendisidir.Busürecinkendisi,emekçininkendiürettiğiürünleri(kapitalistin özel mülkü olarak ürettiği için - YZ),habire,başkasının(kapitalistin - YZ)emekçiyisatınalmasınısağlayanaraçlarhalinedönüştürür.Gerçekteemekçi,dahakendisinisermayeyesatmadanönce,sermayeyeaittir.(İşçi geçimini temin etmek için daha baştan kapitaliste muhtaçtır. - YZ)(Agy.)

Çıplak zor kullanımı - “sessiz zorlama”İlkelsermayebirikimininklâsikbiçimi,onbeşinciyüzyılsonundanonsekizin-ciyüzyılortalarınakadarİngiltere’deyaşandı.İngilterekırsalındakiemekçiler,bazıarazileri,meraları,ormanları,akarsuları,doğalkaynaklarıkuşaklarboyuncayerleşmişgelenekleruyarıncaortaklaşakullanıyorlardı.Ancakşehirlerdentaşıpgelenpazarilişkileri,kırdakiortakyaşamalanlarınıngelenekseltoplumdanko-parılıpözelmülkiyetealınmasıyönündekibasıncınıgiderekartırıyordu.Yerelegemenler,zamanla,gelenekseltoplumunortakmalıolanalanlarınetrafınıçitleçeviriportakkullanımakapatmayabaşladılar.Yerelegemenlerinkıremek-çileriniortaküretimveyaşamalanlarındanzorlasöküpatarakyarattıkları fiiliözelmülkiyet,çokgeçmedenkralfermanlarıylayasalhalegetiriliyordu.Böylece

220

Yaşayan Marksizm

devlet,kırdakidoğrudanüreticilerileüretiminmaddikoşullarıarasındakiken-dine özgü birliğin zorla ortadan kaldırılmasına, yağmalanan alanlar üzerindeözelmülkiyetkurulmasınaaçıkçadestekvermişoluyordu.Düpedüz soyularak mülksüzleştirilen kır emekçileri, bir geçim yolu bulmakumuduyla şehirlere akın ettiler. Mülksüzlerin şehirlere yığılmasıyla aylaklık,serserilik,hırsızlıkaldıyürüdü.Devlet,şehirlerdeasayişisağlamak,mülksüzlerikapitalistlerinemrindeçalışmadisiplininesokmakiçinpeşpeşeteröryasalarıçı-kardı.Avaredolaşanlaryakalanıncaöncekamçılanıyorsonrazorunluçalışmayamahkumedilerekişyerlerinezimmetleniyordu.İkincikez“serseridolaşırken”yakalananlarınkamçılandıktansonrakulağınınyarısıkesiliyordu.“Serserilik”tenüçüncü kez tutuklananlar ölümle cezalandırılıyordu. Sadece Sekizinci Henri(1491-1547)zamanında,kapitalizminçalışmadisiplininisağlamauğrunayetmişikibinkişiidamedildi.Böylecedevlet,işgücününmetalaşması,yaniücretliemekilişkisininyaratılmasısürecinedoğrudanmüdahiloldu.Devlet gücü, yani devletin şiddet uygulama ve yasa çıkarma tekeli, gelenekselilişkileriücretliemek-sermayeilişkisinedönüştürenilkelsermayebirikimisü-recindecanalıcıroloynadı:

Böylece tarımsal nüfus önce topraklarından zorla koparıldı, evlerindenatıldıveişsiz-güçsüzkalabalıklarhalinegetirildi.Dahasonrakırbaçlana-rak,damgalanarak,gaddaryasalaryoluylaişkenceedilerek,ücretsistemi-ningerektirdiğidisiplinesokuldu.

Emeğin koşullarının (üretimin maddi koşullarının - YZ) toplumun birkutbundasermayehalindeyoğunlaşmışolması,toplumunötekikutbundaiseişgüçlerindenbaşkasatacakşeyleribulunmayaninsanların(mülksüz-leştirilmiş doğrudan üreticilerin - YZ) toplanmış olması yeterli değildir.Hattabunlarınişgüçlerinikendiistekleriylesatmayazorlanmalarıdaye-terlideğildir.Kapitalistüretiminilerlemesiöylebirişçisınıfıortayaçıka-rırki,işçilereğitim,gelenekvealışkanlıklarıitibarıylabuüretimtarzınınkoşullarınıdoğanınapaçıkyasalarıymışgibigörürhalegelirler.

Kapitalistüretimsürecininörgütlenmesi,birkeztamamlandımı,bütündirenişlerikırar.Durmaksızınbirnispiartı-nüfusyaratılması,işgücününarzvetalepyasasını,dolayısıylaücretlerisermayeninisteklerinetekabüleden sınırlarda tutar. Ekonomik ilişkilerin sessiz zorlaması, kapitalistinemekçiyi tahakküm altına almasını tamamlar. Ekonomi dışı doğrudanzor,kuşkusuzhâlâkullanılıramaancakistisnaiolarakkullanılır.İşlerinolağan gittiği sıralarda, emekçi ‘üretimin doğal yasalarına’ bırakılabilir.Yani,olağanhallerdeişçininsermayeyeolanbağımlılığınabelbağlamakmümkündür.İşçininsermayeyeolanbağımlılığı,üretiminkendikoşulla-rındandoğanveüretiminkoşullarınınsürekliliğiylegüvencealtınaalınanbirbağımlılıktır.Oysakapitalistüretimintarihseldoğuşusırasında,du-rumbaşkatürlüdür.Yükselişhalindekiburjuvazi,ücretleri‘düzenlemek’,

221


yaniücretleriartı-değerüretimineuygunsınırlariçinegirmeyezorlamak,işgününüuzatmak,emekçininkendisininormalbirbağımlılıkdurumun-datutmakiçindevletingücüneihtiyaçduyarvedevletgücünükullanır.Bu,ilkelbirikimdenilenşeyinesasögelerindenbiridir.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.688-689.)

Kapitalizminilkegemenolduğuülkeİngiltere’dir.Onuniçinilkelsermayebi-rikimineörneklerhepİngiltere’denverilir.Ancak,sermayeninİngiltere’dekiilkyükselişi,sadeceİngiltereiçindedeğil,fakatbütündünyadayaşananilkelbirikimsüreçlerininsonuçlarınıdevşirmiştir:

Amerika’daaltınvegümüşünbulunması,yerlinüfusunkökününkazın-ması,köleleştirilmesivemadenleregömülmesi,DoğuHintAdaları’nınelegeçirilmeyeveyağmalanmayabaşlaması,Afrika’nınsiyahilerinsatılmaküzere avlandığı bir alan haline gelmesi, kapitalist üretim çağı şafağınınişaretleriydi.Busesizgelişmeler,ilkelbirikiminbellibaşlıadımlarıydı.Buadımları,bütünyeryüzünüsavaşalanınaçevirenAvrupalıuluslarıntica-retsavaşıizler.Busavaş,Hollanda’nınİspanya’yaisyanetmesiylebaşlar,İngiltere’ninjakobenlerekarşısavaşıyladevboyutlaraulaşırveÇin’ekarşıafyonsavaşıilehâlâsürergider.

İlkelbirikiminfarklıönemlianlarınınözellikleİspanya,Portekiz,Hollan-da,Fransaveİngiltere’dehemenhemenkronolojikbirsıraylayaşandığınıgörüyoruz.Bufarklımomentler,onyedinciyüzyılınsonunda,İngiltere’de,sömürgeleri,kamuborçlarını,modernvergivekorumacılıksistemlerinikapsayansistematikbirbileşimevarır.Buyöntemler,bazen,örneğinsö-mürgesistemindeolduğugibikabakuvvetedayanır.Amahepside,feodalüretimtarzınınkapitalist tarzadönüşümsürecinisera içinealmışçasınahızlandırmakvebugeçişikısaltmak için, toplumunyoğunlaşmışveör-gütlenmişgücüolandevletiktidarınıkullanır.Zor,yenibirtoplumagebeolanhereskitoplumunebesidir.Zorunkendisibirekonomikgüçtür.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.703.)

Marx,ilkelsermayebirikimindeuygulananzoriçinşöylededi:Tarihte,elegeçirmenin,köleleştirmenin,soymanın,öldürmenin,kısacasızorunbüyükroloynadığınıherkesbilir.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.668.)

Doğrudanüreticilerinmülksüzleştirilmeleri, acımasızbirvahşetleveenbayağı,enrezil,enküçültücü,ençirkintutkularındürtüsüaltındagerçek-leştirilmiştir.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.714.)

Vaktiyleİngiltere’deyaşananlar,ilkelsermayebirikimisürecininklâsikbiçimi-dir.Marx,Kapital’de, ilkel sermayebirikiminindevlet içborçlanma tahvilleri,uluslararasıkredilerveaşırıvergilendirmeyedayalıötekibiçimlerinideanlatır:

Ulusalborçlar,yani-isterdespotikisteranayasalyadacumhuriyetçiol-

222

Yaşayan Marksizm

sun-devletinyabancılaşması,kapitalistçağadamgasınıvurdu.Güyaulu-saldenenzenginliktenmodernhalklarınortakmülkiyetinedüşentekpay,zenginliğinulusalborçlarıydı.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.706.)

Ulusal borçların yıllık faiz vb. ödemeleri kamu gelirleriyle karşılandığıiçinmodernvergilendirmesistemiulusalborçlanmasistemininzorunlutamamlayıcısıydı...Aşırıvergilendirmebirkazadeğil,dahaziyadebiril-kedir.İştebundanötürü,busistemin ilkuygulandığıHollanda’da,büyükyurtseverDeWitt,Özdeyişler’inde,ücretliemekçiyiuysal,tutumlu,çalış-kanveaşırıişleyüklühalegetirmenineniyiyoludiyeaşırıvergilendirme-yigöklereçıkarmıştı.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.707-708.)

İlkel sermayebirikimi,gelenekselüreticileriüretiminmaddikoşularındaneko-nomi dışı zor kullanımıyla, yani çıplak zor kullanımıyla kopararakücretliemek-sermayeilişkisinikuransüreçtir.Sermayebaşlardahenüzkendisinikurarkenesasolarak“ekonomikilişkileringücü”nedeğil,fakatdevletingücüneyaslanmıştır:

Embriyonhalindekisermaye,gelişmeyebaşladığısıralarda,artıemeğinye-terlibirmiktarınıemmehakkınısırfekonomikilişkileringücüyledeğil,fakatdevletinyardımıylasağlamaalır.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.258.)

Ücretliemek-sermayeilişkisikurulduktansonra,zamanla“işçilereğitim,ge-lenekvealışkanlıkları itibarıylabuüretim tarzınınkoşullarınıdoğanınapaçıkyasalarıymışgibigörürhale”getirildiktensonraekonomidışızorkullanımıgeriplânaçekilir.Ücretliemek-sermayeilişkisininyerleşmesiylederinleşenyaban-cılaşmasüreci,mülksüzlerinetkilibirsaldırısıolmadıkça,dahaziyade“ekono-mikilişkilerinsessizzorlaması”ileyolunadevameder.Ekonomidışızorkullanımınıngeriplânaçekilmesiiçin,yaniişçilerin“ekono-mikilişkilerinsessizzorlaması”ileişgüçlerininmetalaşmasınarızagöstermeleriiçinyüzyıllarıngeçmesigerekmiştir:

‘Özgür’emekçininyaşamgereksinimlerikarşılığındabütünaktifyaşamı-nı,çalışmakapasitesinintakendisinisatmaya,birtasçorbaiçindoğuştangelenhaklarındanvazgeçmeyerazıolması,yanikapitalistüretimingeliş-mesiyüzündentoplumsalkoşullarcabunazorlanmasıyüzyıllaralmıştır.(K.Marx,Kapital,1867,İng.,c.1,s.258.)

İlkelsermayebirikimimomenti,ekonomi dışı zor kullanımıyla, yani çıplak zor kullanımıylabağlıdır.Sermayeninkendisineartı-değerkatarakbüyüdüğüola-ğansermayebirikimi momentiiseekonomi içi süreçlerle,yani“ekonomikilişki-lerinsessizzorlaması”ilebağlıdır.Sonuçtaherikisideaynısürecinbirbirlerinidestekleyenfarklımomentleridir.İlkelsermayebirikimimomenti,pozitivistyorumunimaettiğigibi,kapitalizminilkdoğuşundayaşanıpbitmişdeğildir.İlkelsermayebirikimimomenti,kapitalistüretimtarzınınkurucumomentiolarak,ücretliemek-sermayeilişkisiningünü-müzdekihergenişlemesindekendisiniyenidengöstermektedir.

223


Küreselsermaye,genişlemesininönüneçıkan,eskigüçdengeleriiçindeoluşmuşilişkileriyadagöreceliolarakgerikapitalistilişkilerihemdünyapazarının“sessizzorlaması”ylahemdeekonomidışızorkullanımıylayıkmaktadır.Periferidekiülkesel-yerelilişkileriçindeoluşmuşyaşamtarzlarıçökertilmekte,halklarücretliemeksistemidışındaulaştıklarıgeçimaraçlarındanyoksunlaştırılmaktadır.Küresel saldırı, geçmişte geleneklerin zorlaması ve sınıfmücadelesinin dayat-masıylapazarınsafişleyişindenbelliölçülerdemesafeliyapılandırılmışbulunaneğitim,sağlıkgibihizmetleriözelleştirmekte,temelgıdamaddelerinin,elektrik,su,doğalgazgibievselgirdilerinfiyatlandırılmasınıvahşipazaraaçmaktadır.Fi-nansaldolandırıcılıklarla,borsamanipülasyonlarıylaemekçilerinbirikimlerine,emeklilikfonlarınaelkonulmaktadır.Küresel sermayenin devlet borçlarına bindirdiği tefeci faizlerin ödenebilmesiiçinağırvergilersalınmakta,peşinvergi,dolaylıvergi,sabitödeme,katkı,kesin-tiadıaltındadüpedüzharaçalınmakta,bireyselkredisistemiyleborçlandırılanemekçilernefesalmaksızınçalışmayazorlanmakta,katlanarakartanfaizleröde-nemediğiiçinemekçilerinelindenekaldıysaonlardagaspedilmektedir.

Yabancılaşma sürecini geriye sarmakMarx’ınyabancılaşmateorisindekimerkezikavram,doğrudanüreticilerileüre-timin maddi koşullarının birbirinden ayrılmasıdır. Yabancılaşmış faaliyettenkurtuluşteorisininmerkezikavramıisedoğrudanüreticilerileüretiminmaddikoşullarının“yenibirtarihselbiçimiçinde”yenidenbirliğininsağlanmasıdır.Doğrudanüreticileriüretiminmaddikoşullarındankoparagelmekteolanyaban-cılaşmasüreci,ilkelkomünaltoplumlarıçözerekişlemeyebaşlamıştır.Yabancı-laşmasüreci,insanlararasındakidoğrudantoplumsalilişkilerikemirerekyerinemetalararasındakitoplumsalilişkilerikoymaktadır.Busüreçilerledikçe,hepsideaynısürecinçeşitlitezahürleriolanmeta,mübadeledeğeri,para,pazar,ücretliemek,sermayeilişkilerigelişerekhayatınheralanınıelegeçirmekte,böyleceya-ratılansahtedünyadainsangiderekdahadainsanlıktançıkmaktadır.Sermaye,kendisinemütemadiyenyenimübadeledeğerlerikatarakbüyüyemezseyaşayamaz.Sermaye,onuniçin,yenimübadeledeğerlerininüretilebileceğiherfaaliyetmomentine,ortakyaşamalanlarına,geçmişkuşaklardankalantarihselmirasa,insanıninorganikbedeniolandoğayaazgıncasaldırmaktadır.Sermaye,yaşamdankoparılıpgayriinsanileştirilebileceknekaldıysaetrafını“çitleçevirip”metalaştırmaktadır.Böylece insanlar,kendiyabancılaşmış faaliyetleriyleyarat-tıklarıinsanyiyencanavarıngittikçedahaçokesiriolmaktadırlar.Yabancılaşmasüreci,bilincin, sınıfmücadelesinindışındagelişen“nesnel”birsüreç değildir. Burjuvazi, yabancılaşma süreci içinde kendi iktidarını ürettiğiiçin,emekçileriemeğinkoşullarındankoparmasürecinianbeanöznelmüda-hale ile içeriden itekler.Yabancılaşmış faaliyetingirdabınakapılarakkendisinikaybetmişemekçilerdeedindiklerifetişistbilinçlesürecekatkıdabulunurlar.

224

Yaşayan Marksizm

Ancak,yabancılaşmasürecidoğrudandoğruyainsanakarşıçalıştığıiçinöylesinedinamikbirkarşısüreçyaratırki,buyabancılaşmış,tersinedönmüş,yalandün-yada“kendisininiktidarsızlığınıvegayriinsanivaroluşgerçeğini”görenprole-taryanıninfialiyükselir.İşçisınıfınınburjuvaziyekarşımücadelesi,burjuvaziilebirlikteişçisınıfını,dolayısıylasınıfmücadelesiniyaratanyabancılaşmasüreciniheptenortadankaldırmahedefineaçılır:

Mülk sahibi sınıf da proletarya sınıfı da insanın kendisinden yabancı-laşmasının aynısını sergiler. Fakatmülk sahibi sınıf bu yabancılaşmadakendisinihuzurluvegüçlenmişhisseder.Mülksahibisınıfyabancılaşmayıkendi iktidarı olarak görür ve yabancılaşmada insanın varoluşunundışgörünüşünübulur.Proletarya sınıfı yabancılaşmadakendisini yok edil-miş hisseder. Proletarya yabancılaşmada kendisinin iktidarsızlığını vegayri insani varoluş gerçeğini görür. Bu,Hegel’in ifadesini kullanırsak,proletaryanın aşağılanma içinde aşağılanmayakarşı öfkesidir, infialidir.Proletarya,insanidoğasıileinsanidoğasınınkapsamlı,kesinkesveyekteninkârıanlamınagelenyaşamkoşullarıarasındakiçelişkitarafındaninfialedoğruzorunluolaraksürüklenir.

Dolayısıyla,buantiteziçinde,özelmülkiyetsahiplerimuhafazakâryanı,proleterlerdeyıkıcıyanıteşkilederler.Özelmülkiyetsahiplerindenanti-tezikorumaeylemi,proleterlerdendeantiteziyoketmeeylemiyükselir.(K.Marx,“Proudhon-EleştirelYorumNo:2”,Kutsal Aile,Eylül-Kasım1844,METY,İng.,c.4,s.36.)

İnsanı insanlıktan çıkarmaktaolanyabancılaşma süreci, aynı zamanda, sürecigeriyedöndürmenin,yani“işçininkarşısınabağımsızgüçlerolarak”çıkaneme-ğinkoşullarını insanageridöndürmeninkoşullarınıdayaratır. İşçi sınıfımü-cadelesinin içselhedefi, yabancılaşmasürecinigeriye sararakemek ile emeğinkoşullarınıyenidenbirleştirmek,böyleceayrılığınyarattığıtahribatıortadankal-dırmaktır:

İlkelbirikim,dahaöncegösterdiğimgibi,emekveişçininemeğinkoşul-larındanayrılmasındanbaşkabirşeydeğildir.Öyleki,emeğinkoşullarıişçininkarşısınabağımsızgüçlerolarakçıkar.Tarihinakışı,buayrılığıntoplumsalgelişmedebirfaktörolduğunugösterir.Sermayebirkezoluş-tuktansonrakapitalistüretimtarzıöylesineevrimleşirki,buayrılığı,ta-rihselgeridöndürmegerçekleşinceyekadardevamlıartanölçekteyenidenüretipidameettirir.(K.Marx,Artı-Değer Teorileri,İng.,c.3,s.271-272.)

Yukarıdaki“tarihselgeridöndürme”ifadesininkastettiği,“çitleçevrilen”ortakyaşamalanlarınıngeriyealınmasıdır,mülksüzleştiricilerinmülksüzleştirilmesi-dir,metalaştırılaninsanfaaliyetininsapkınlıktanarındırılıpinsanageridöndü-rülmesidir,yaşamınheralanınınadımadımkomünalleştirilmesidir,siviltoplu-munboğuşaboğuşakomünaltoplumadönüştürülmesidir,yanikomünistyadasosyalisttoplumsaldevrimdir.

225


Çağımızıntoplumsaldevrimi,doğrudanüreticilerileüretiminmaddikoşulları-nınbirliğiniinkârsürecinigeriyesarma,yaniinkârıadımadıminkâretmesüre-cidir.Komünistyadasosyalisttoplumsaldevrim,insanayabancılaşmışfaaliyetinkitleselolarakpratikeleştirisininyapıldığı,böylecesahiciinsanfaaliyetininadımadımyaratıldığı,insanileinsanıninorganikbedeniolandoğanınuyumlubirliği-nedoğruilerlendiğidünya-tarihselgeçişdönemidir.Komünistyadasosyalisttoplumsaldevriminhedefi,doğrudanüreticilerileüre-timinmaddikoşullarınınilkelkomünaltoplumlardakispontanebirliğini“yenibir tarihsel biçim içinde yeniden” kurmaktır, yani evrensel komünal insanlığıyaratmaktır:

Emekadamıileemekaraçlarıarasındabirkereayrılmaolduktansonra,budurum,yeniveköklübirdevrim(komünist ya da sosyalist toplumsal devrim - YZ) üretimtarzınıaltüstedipbaşlangıçtakibirliği(ilkel komünal toplumlardaki birliği - YZ)yenibirtarihselbiçimiçindeyenidenkurun-cayakadarvarlığınısürdürecekvedevamlıartanölçektekendiniyenidenüretecektir.(K.Marx,“Ücret,Fiyat,Kâr”,Haziran1865,MESY,İng.,c.2,s.56.)

227

Sermayenin Sonsuz Birikim Sürecinin Somut Tarihsel İfadesi Olarak

Dünya Pazarı

Ümit Tanışır - Ali İleri

Yaşamak… ne acayip iştir ki bu ne mene gidiştir ki TARANTA-BABU, «bu inanılmayacak kadar güzel» bu anlatılamayacak kadar sevinçli şey: böyle zor bu kadar dar böyle kanlı bu denlü kepaze...

(Taranta-Babu’yaBeşinciMektup”tan)

Bugün Taranta-Babu’ya bir mektup daha yazsaydık, herhalde, sermayeninkendi suretindebirdünyayaratmışolduğunu, yaşamıno gündenbugüne

çokdahazorvekepazebirhalaldığınıyazmakzorundakalırdık.Yaşamıbudenliçekilmezkılankapitalistüretim tarzı,bir süredir teklemeyebaşlamış,kendineolangüveniniyitirmişveöncekileregöreoldukçaderinbirbuhranasürüklen-miştir.Acaba, bubuhrandanyükselen sesler, tıpkı kendisindenöncekiler gibitarihselbirdizgeolankapitalizminölümçanlarıolabilirmi?Yoksa,yitirdiğiöz-gürlüğününpeşindekiinsaniçin,binlerceyıldırtaşıdığıvehergeçengünartarakkatlanılmazolanbukaybınacısınasonvereceğionihai özgürlük savaşınınvakti

228

Yaşayan Marksizm

miyaklaştı?Busorularaanlamlıyanıtlarverebilmek;içindengeçmekteolduğu-muzbuhranınniteliğinianlamakveolasısonuçlarınadairisabetliöngörülerdebulunabilmek için, öncelikle sermaye kavramını ve onunhareketinin en kap-samlıvaroluşbiçimiolandünyapazarındageridebıraktığımızasırdameydanagelendeğişimielealmakgerekiyor.

Sermayenin Tarihsel Mazereti, Özgürlük Arayışının KefaretidirMarx,sermayeileürünarasındatoplumaçısındanbirfarkolmadığınıilerisürenProudhon’uyanıtlarkensermayeningenişkapsamlıbirtanımınıyapar:“Serma-yeileürünarasındakitekfark,sermayeninürününtarihibirtoplumbiçimineözgübelirlibirtoplumsal ilişkisiniifadeetmesindenibarettir.”1

Sermaye,builişkiyimetalaştırdığıinsanihtiyaçlarınındolayımıüzerindenkurarveonukendisınırsızbüyümesindenibaretolansonsuzlukarayışınatabikılaraksürekliyenidenüretir:

Sermaye, gittikçedaha çok insanı,malzemeyi veüretimikendikontro-lüaltınaalaraksürekliolarakkendinigenişletmearayışındaveeğilimin-dedir ve bu, tek amacı genişletilmiş toplumsal kontrol olan sonsuz birbüyümedir.2

Buamaçtanötürüde,boyunduruğualtınaaldığıtoplumunüyeleriilearasında,egemenliğinigenişlettiğiölçüdebüyüyenbirkarşıtlıkoluşur.Çünküinsan,ser-mayeninki de dahil, bütün tahakkümbiçimlerine karşıt ve en başındanonuntürselvaroluşçabasının3ifadesiolarakgelişenbaşkabirarayışın,özgürlükarayı-şınınsahibidir.Buikiuzlaşmazkarşıtarayışınbirarayagelişininsırrı,sermaye-ninsonsuzbirikimsürecininyapıtaşında,artı-değerdegizlidir:

Sermayeaçısındanartık-değerolarakbelirenşey,işçiaçısından,kendibirişçiolarakihtiyacının,dolayısıylayaşamınısürdürmekiçindolaysızola-rakgerekeninötesindekalanartık-emektir.Sermayeninbüyüktarihirolü,iştebuartıkemeği,saltkullanımdeğerinin,çıplakgeçimliküretiminbakışaçısındanfazlalıkolanbuemeğiyaratmaktır.4

Bu fazlalığın yaratılması, bir yönüyle sermayenin tarihselmazeretiyse, diğer yö-nüyleözgürlükyürüyüşününtarihselkefaretidir.Marx,bukefaretkarşılığında,öz-gürlükarayışınakendimenzilinedoğruönemlibirsıçramasağlayacak;ona“insantoplumununtarihöncesi”ne5sonverecekivmeyikazandıracakkoşullarısıralarken,sermayenintarihimisyonununömrünüdeaynıkoşullarınoluşumuylasınırlar:

Nezamankiihtiyaçlartümyönleriylegelişerek,zorunluolanınötesin-deartık-emeği,bizzatbireysel ihtiyaçlardandoğangenel toplumsalbir

1 K. Marx, “Grundrisse”, Birikim Yayınları, Birinci Basım, Haziran 1980, s.337, vurgu bize ait.2 Harry Clever, “Kapital’i Politik Olarak Okumak”, Otonom Yayıncılık, Birinci Basım, Mayıs 2008, s.2163 “Sosyalist Cumhriyet İçin Tezler”, 33 No’lu Tez, s.294 K. Marx, age., s.421, vurgu bize ait.5 K. Marx, “Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı”, Sol Yayınları, Dördüncü Basım, Temmuz 1979, s.26

229

Sermayenin Sonsuz Birikim Sürecinin Somut Tarihsel İfadesi Olarak Dünya Pazarı

ihtiyaçhalinegetirirler;nezamankisermayeninkatıdisiplini,kuşaklarboyuetkisinisürdürerek,genelçalışkanlıkveüretkenliğiyenikuşaklarınortakkarakterihaline getirir;ne zamanki sermayenin sınırsız zengin-likhırsıylasüreklikamçıladığıemeğinüreticigüçleri,biryandangenelzenginliğintoplumunbütünütarafındansahiplikvemuhafazasınınçokdahaazemeksüresinigerektireceği,biryandandaçalışantoplumunken-digenişleyenyeniden-üretimsürecine,süreklidahagenişalanlardager-çekleşen yeniden-üretimine bilimsel olarak hakim olabileceği aşamayavarırlar;dolayısıylanesnelereyaptırabileceğişeyleriinsanınkendieme-ğiyleyapmazorunluluğusonaerer;ozamansermayenintarihimisyonudatamamlanmışolur.6

Özgürlükarayışınınöncekitarihseldönemlerdekarşıtlarıylagerçekleştirdiğiöz-deşbuluşmalardaolduğugibi,bubuluşmadakesintisizbirkavgayasahneoldu/oluyor. Özgürlük arayışı, kapitalist toplumdaki gerçek taşıyıcısı proletaryayakavuştuğuandanbaşlayarak,sermayenintarihimisyonunundoğalömrünüta-mamlamasınıbeklemeden,onunboyunduruğunaherfırsattasonvermeküze-reisyanetmiş;bununiçinsiyasalolarakörgütlenmişveheraracıkullanmıştır.Burjuvazi ile proletarya arasında süregelen sınıf mücadelesinde geçen zamaniçinde,sermayeyalnızcatarihselsınırlarınayaklaşmaklakalmamış;sonsuzbiri-kimmantığınınkaçınılmazsonucudünyanındoğalsınırlarınıdaçiğnemiş;canlıyaşamınbütününeyönelikbirtehdidedönüşmüştür.Buyüzdenbugünsermayeegemenliğinesonvermek,onuntarihselvaroluşununhiçbirevresindeolmadığıkadarmeşruvebirokadardazorunludur.

Sürüklenen SermayeSermayeancakçoksayıdasermayebiçimindevarolabilir.7Sermayeniniçdina-miğidışsalifadesini,sonsuzbüyümesinidiğersermayelerlerekabetederekger-çekleştirebildiğihareketindebulur.Buhareket,yatayvedikeyolaraksüreklige-nişletmekzorundaolduğubirdünyapiyasasınıgerektirir:

Sermayeyedayalıüretiminkoşullarındanbiri,ohalde,sürekligenişleyenbirdolaşımçerçevesininüretilmesiolmaktadır:bu,yadoğrudandoğru-yaçerçeveningenişletilmesi,yadaaynıçerçeve içindedahaçoküretimodağınınyaratılmasıyoluylaolabilir.İlkbaştasabitbirbüyüklükolarakalınandolaşım,buradabizzatüretimtarafındangenişletilen,değişkenbirbüyüklükolarakgözükmektedir.Yanibizzatüretimsürecininbiröğesi-dir.Demekki,sermayenindinamiği,biryandansürekliolarakdahaçokartık-emekyaratmayayönelirken,biryandandabunukarşılayıpbütün-leyen mübadele odaklarını yaratmaktır; sadece mutlak artık-değer dü-şünüldüğünde, sermayenin dinamiği kendisini bütünleyecek daha çok

6 K. Marx, “Grundrisse”, s.421-4227 K. Marx, age., s.455

230

Yaşayan Marksizm

artık-emeğiyaratmaktır;sontahlildesermayeyedayalıüretimi,yadaser-mayeye tekabüledenüretimtarzınıyaymaktır.Dünyapiyasasıyaratmaeğilimidoğrudandoğruyasermayeninkavramındaverilidir.8

Sermaye, artı-değeri gerçekleştireceği mübadele alanını yaratırken, gerçektekendi içdinamiğinidışsal koşulların etkisine açar.Bundanböyle, sermayeninhareketine dışsal koşulları kontrol çabası eşlik etmek zorundadır. Koşullarınkontrolündensaltpiyasakoşullarınınkontrolüanlaşılmamalı,ikizıtarayışınzo-runlubuluşmasınındoğurduğuvesürekliyenidenüreteceğikaçınılmazçatışma-nınsermayeyönündensüreklikontrolaltındatutulmagereğideaynıkapsamdadeğerlendirilmelidir.Örneğin, üretim araçları üzerindeki özelmülkiyetin sor-gulanmasının-zorunherbiçimininkullanılmasıdadahil-heryollaönlenmesi,kapitalist üretim ilişkilerinin sürekliliğinin vazgeçilmez koşuludur. Burjuvazi,devletin-tekilkapitalistlerdenözerkliğinikorurken-birleşikkapitalistgüçola-rakkendihizmetinekoşulmasındabelirleyiciağırlığıolanbukoşulunherdönemayırdındaolmuş,hakkınıvermiştir.Aşağıdakisözler,hatırısayılırbirsüre-1987Ağustos’undan,2006Ocaksonuna-dünyamalioligarşisininkaptanköşkündeABDMerkezBankası(Fed)BaşkanlığıyapmışA.Greenspan’aaittir:

Deneyimlerim bana büyümenin artmasını sağlayan en temel unsurun,devletgüvencesindekimülkiyethaklarıolduğunudüşündürüyor.Eğerbuhaklardevletgüvencesindeolmasaydı,serbestticaretsekteyeuğrar,reka-betinvemukayeseliüstünlüğünsağladığımuazzamfaydalarciddişekildeengellenirdi.9

Toplumsalkontrol,meşru siyasal güçodağınınyanidevletin ele geçirilmesinizorunlukılar.Sermayenindevletielegeçirmesi,onurekabetinnesnesivearacıyaparak,kendisonsuzhareketindedahailerihedeflereerişebilmesinindesiyasiönkoşuludur.Buyüzden,sermayeyedayalıüretimilişkileritarihiçindedevlettenbağımsızgelişmişolsada,sonradandevletielegeçirmişvesonsuzbirikimarayı-şınınmantıksalsonucuolarakdaonuaşmıştır:

Siviltoplum,üreticigüçlerinbelirlibirgelişmeaşamasıiçerisinde,birey-lerinmaddiilişkilerininhepsinibirdenkucaklar.Siviltoplum,bir aşama-nın ticari ve sınai yaşamının tümünü birden kucaklarvebubakımdanda,hernekadardışardaulus-topluluğuolarakkendiniolurlamakveiçeri-dedevletolarakörgütlenmekzorundaysada,devleti ve ulusu aşar.10

Farklısermayelerarasındakirekabetbiçimindegerçekleşenbuhareket,aynıza-mandaendüstri sermayesininpara,metaveüretken-sermayeolarak,birindenöbürünesürgitdönüşerektamamlamakzorundaolduğudevrevibirharekettir.Sermaye sonsuzbirikim sürecindeki genişlemesinidevrevihareketiyle gerçek-leştirir.Ancak,buhareketiboyuncasadeceözgürlükarayışınınisyanlarıylaba-

8 K. Marx, age., s.4459 A. Greenspan, “Türbülans Çağı”, Boyner Yayınları, Birinci Baskı, Mayıs 2008, s. 258-25910 K. Marx-F. Engels, “Alman İdeolojisi Feuerbach”, Sol Yayınları, İkinci Baskı, Kasım 1987, s.123, vurgu bize ait.

231


şetmek zorunda kalmaz, ayrıca kendi doğasının çelişkili varoluşunun düzenlibiçimdeyenidenürettiğikrizlerledeboğuşur:

Sermayenin piyasa koşullarını kendisine uydurması, karşıtlıklar içindevesayesindeoluşan,karşıtlığıyeniden-üretenbirbirlikolmak;uyumsuz-luktandoğanbiruyum,rekabetvemücadeledendoğanbirdüzenolmakzorundadır.Piyasakoşullarınıoluşturmak,sermayeiçiniçselbirzorunlu-luktur;oysabukoşullar,sermayeninkontrolüdışında,dışsalkoşullardır.Buçelişkidönemselkrizlereyolaçar.Sermaye,üretimiletoplumarasın-dakiuçurumunvarlığında,kendigelişimsürecininayakbağlarınıüretir,vekendiürettiğiayakbağlarınatakılaraktökezler.11

Sermayeyarattığıayakbağlarınısulhiçindedeğil,doğasıgereği,kendisinevedo-layısıylatoplumayönelikbir“yaratıcıyıkım”etkinliğiyle12çözmeyeçalışır.“Ya-ratıcıyıkım”,birfazfarkıyladaolsa,üstyapıdakarşılığınıbulur.Ancakbirbaşkayanıylaaynıetkinlik,giderekyığınlarınartık-emeğinigenelzenginliğinönkoşu-luolmaktançıkarır13;Lenin’inişaretettiğigibikapitalistleriniradevebilinçlerin-denbağımsız,kapitalizmitarihselsınırlarınadoğrusürükler:

Emperyalist aşamasında kapitalizm, üretimin tam toplumsallaşmasınadoğrugitmektedir,iradelerinevebilinçlerineaykırıolarak,kapitalistleri,tam rekabet özgürlüğünden tam toplumsallaşmaya bir geçişi belirleyenyenibirtoplumsaldüzenedoğruadetasürüklenmektedir.14

Dahayakınbirtarihte,sermayenin“uzgörülü”soğukkanlılığıylanamalmışbirsözcüsübusürüklenmeyi,birazpanik,birazçaresizliksinmişsözleriyleşöyleiti-rafedecektir:

Hepimizgeleceğedoğrubiryarışiçindeyizamageleceğibiçimleyenbizimarzularımızdeğil,giderekartmaktaolandeğişimlerinhızıdır.Dünyasankiotomatik pilotabağlanmışvehızıgittikçeartanamahangi yöne gidece-ği belli olmayanbiruçağabenziyor.15

Sermayeninpazarıbüyütmeyeyönelikyaptığıherhamle,kontroledilmesige-rekenyenikoşullarolarakgerisingerionadöner.Koşullarısüreklikontrolça-bası,bunalımlarıgiderekdahasüreklivedahayaygınkılacakbirolguyubesler,büyütür;içkenetlenmedüzeyiartandünyapazarıgiderekorganikbirkarakterkazanır.16Budönüşümsürecinin-raylarınısınıfmücadelesinindöşediği-loko-motifirekabettir.Rekabet,üreticigüçleringelişmesinekoşut,ağırlıklavücutbul-duğuzeminden,zamanınhızlandığı,pürüzvedolayımlarınsadeleşmesibağla-mındamekanındaraldığıbirüstzeminedoğrusüreklikayar.Bukayma,tarihsel

11 K. Marx, “Grundrisse”, age., s.43312 David Harvey, “Yeni Emperyalizm”, Everest Yayınları, Birinci Baskı, Kasım 2004, s.85-8613 K. Marx, “Grundrisse”, age., s.651-65214 V.İ.Lenin, “Emperyalizm Kapitalizmin En Yüksek Aşaması”, Sol Yayınları, Yedinci Baskı, Haziran 1979 Ankara, s.3215 Z. Brzezinski, “Kontroldan Çıkmış Dünya”, Türkiye İş Bankası Yayınları, İkinci Baskı, Şubat 1996, s: XII, vurgu bize ait.16 “Sosyalist Cumhuriyet İçin Tezler”, 42 No’lu Tez, s.36

232

Yaşayan Marksizm

olarakeşitsizgelişiminöneçıkardığıyenigüçyoğunluklarınınyarattığıgerilim-lerlebirleştiğinde, sermayenindoğrusalhareketindeçözmedendevamedeme-yeceğibirdüğümoluşur.Düğümünçözümü,birsüreliğinedeolsahaneiçindebozulanhuzuruyenidenkuracak;sermayeyegörecehızlıyenibirgelişmeevre-sininkapısınıaralayacak,siyasalbirçözümüşartkoşar.Böylecepazarınmevcutbütünlüğüönceparçalanır,dahasonrayenidenşekillenensiyasicoğrafyanınveböylecemeşrulaşmışyenirekabetzeminininüzerindeyenidenkurulur.Pazarındönüşümündekibunitelsıçrama,kapitalizmingelişimindeyenibirevreyekar-şılıkgelir.Serbestrekabetinyerinitekellerinegemenliğindekirekabeteterkettiği20.yy.başındagerçekleşensıçramaiçinLeninkesinkonuşur:“Avrupaiçin,yenikapitalizmin,eskisininyerinikesinliklealdığıtarih,oldukçabelirginbirbiçimdegösterilebilir:20.yüzyılınbaşıdırbu.”17

Kapitalizmintarihindeyenibirevrenin,emperyalistkapitalizminmayalandığıbudöneminayırtediciözelliği,rekabetintekellerinarasındakendiulus-devletlerinindolayımıüzerindengerçekleştirildiğiuluslararasıbirzeminekaymışolmasıdır.Budeğişimi,üreticigüçlerdekigelişmeninolağanüstühızlandığı1893-1913yıl-ları arasında bozulan güçler dengesinin ardından yaşanan iki büyük “çatışmaraundu”nunsonundayenidenşekillenensiyasicoğrafyaüzerindeyenibirdünyapazarınınkuruluşuizler.Ulusalekonomilerinbirbirineeklemlenmesiylekurul-muşyenidünyapazarı,yeniüstyapıdakikarşılığınıABDhegemonyasıveonunuluslararasıkurumlarıylabulmuştur:

...1873-1896 uzun daralma döneminin bitimini izleyen yarım yüzyılda,kapitalistlerarasırekabetgiderekpolitizeoldu:Kapitalistgirişimlerara-sındakifiyatsavaşlarındançok,yükselenvegerileyenkapitalistdevletlerarasındakigerçeksavaşlaryatayvedikeyçatışmalarındinamiklerinigü-dümlemeyebaşladı.1890’larınsonundanBirinciDünyaSavaşı’nadekbudönüşüm,kârlılığıyenidencanlandırmadaişeyaradı.Nekibu,ensonun-da,merkezindeBirleşikKrallık’ınyeraldığıdünyapazarınınçökmesineveemperyalistlerarasındayenivedahayıkıcıbirçatışmaraundununbaşla-masınasebepoldu.1930’larla1940’larda,kendisindenbahsedebileceğimizbirdünyapazarıpratikolarakyoktu.EricHobsbawm’ındeyişiyle,dünyakapitalizmi“kendiulus-devletekonomilerininveilgiliimparatorlukları-nınbuzdankulübelerine”çekilmişti.18

Benzerbirdönemdengeçiyoruz.BiröncekievreninegemenparadigmasıABDhegemonyası,bütünüstyapıkurumlarıylabirliktesorguyaçekiliyor.Rekabetinağırlıklaemperyalisttekellerinkendiülke-devletleriüzerindenyürüdüğüülke-toplumsalilişkilerdüzlemindenbirüste;dünyaekonomisineegemenolançokülkelişirketlerinkendiaralarındayadatekbaşınabirçokülkeekonomisiniiçine

17 V.İ.Lenin, age., s. 2718 Giovanni Arrighi, “Adam Smith Pekin’de”, Yordam Kitap, Ocak 2009, Birinci Baskı, s. 132

233


alacakbüyüklüğeerişmişaynışirketleriniçindefarklısermayegruplarıarasındagerçekleştiğidünya-toplumsalilişkilerdüzleminedoğrukaydığınatanıkoluyo-ruz.Bukayma,halendevamedendördüncüuzundalganın19depresifevresindeortaya çıkan vemevcut güç dengesini sarsarak yükselen yeni güç odaklarınınyarattığıgerilimledebirleşerek,kapitalistleriyenibir“çatışmaraundu”nadoğrusürüklüyor.Farklısınıfvetoplumsalkesimlerinsözcüleri-elbettefarklıamaçlar-la-tümbudeğişimianlamakveanlatmakiçinsıklıklaaynıkavramı,“küreselleş-me”kavramınıkullanıyor.

Küreselleşme, Sermaye Kavramında Doğrudan Doğruya VerilidirÜrünleriiçinsürekligenişleyenbirpazargereksinmesininitmesiyle,bur-juvazi,yeryüzünündörtbiryanınayayılıyor.Heryerdetutunmak,heryer-deyerleşmek,heryerdebağlantılarkurmakzorundadır.

...Eskidenkurulmuşbütünulusalsanayileryıkıldılarvehaladahergünyıkılıyorlar.Bunlar,kurulmalarıbütünuygaruluslariçinbirölüm-kalımsorunu haline gelen yeni sanayiler tarafından, artık yerli hammaddele-rideğil,enücrabölgelerdengetirilenhammaddeleri işleyenveürünleriyalnızcaülkeiçindedeğil,yeryüzününherkesimindetüketilensanayilertarafındanyerlerindenediliyorlar.Ülkeninüretimiylekarşılananeskige-reksinimlerininyerini,karşılanmalarıuzakülkelerinveiklimlerinürünle-rinigerektirenyenigereksinimleralıyor.Eskiyerelveulusalyalıtımınvekendineyeterliliğinyerini,uluslarınçokyönlükarşılıklı-ilişkileri,evrenselkarşılıklı-bağımlılığı alıyor.Vemaddi üretimde olan, zihinsel üretimdedeoluyor.Tektekuluslarınzihinselyaratıları,ortakmülkhalinegeliyor.Ulusaltekyanlılıkvedarkafalılıkgiderekolanaksızlaşıyorvesayısızulusalveyerelyazınlardanortayabirdünyayazınıçıkıyor.20

Marx’ın Manifesto’da yaptığı sıkça başvurulan bu muhteşem betimlemesininardından,Lenin1913’te,Severnaya Pravda Gazetesindeyazdığıbirmakalesin-de21dilegetirdiği“bellibirdevletiçerisindebütünulusal-topluluklardangelmeişçilerintekbir işçiörgütündebirleşmelerivekaynaşmaları istemini”eleştirenBundçuF.Liebmann’averdiğiyanıtta,sermayeninküreselleşmeeğilimine,“ol-gunlaşmışolanvesosyalistbirtoplumadönüşmeyedoğruyolalankapitalizminniteliği”olarakdeğinmiş; içeriğinide “ulusal çitlerinyıkılmasıve sermayenin,genelolarakiktisadiyaşamın,siyasetin,biliminvb.enternasyonalbirliğininya-ratılması”olaraközetlemişti.22

19 Ernest Mandel, “Kapitalist Gelişmenin Uzun Dalgaları”, Yazın Yayıncılık, Birinci Baskı, Ocak 198620 K. Marx-F. Engels, “Komünist Manifesto ve Komünizmin İlkeleri”, Sol Yayınları, Beşinci Baskı, Ankara 2002, s. 120-12121 Lenin’in 5 Eylül 1913’te kaleme aldığı “Diller Sorununda Liberaller ve Demokratlar” başlıklı makalesi. Sol yayınlarınca

Ağustos 1998’te dokuzuncu baskısı yapılmış “Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı” derlemesi içinde 16-19. sayfalar arasında yer alıyor. Gerek bu makalenin, gerekse Lenin’in Liebmann’a yanıtının, “Ulusların Kaderini Tayin Hakkı”nın günümüz koşullarına uygun olarak yeniden yorumlanmasına başlangıçta önemli katkı yapacağını düşünüyoruz.

22 V.İ. Lenin, “Ulusların Kaderini Tayin Hakkı”, Sol Yayınları, Dokuzuncu Baskı, Ankara 1998, s. 24-25

234

Yaşayan Marksizm

Küreselleşmeeğilimi,sermayekavramındadahaenbaşındandoğrudandoğru-yaverilidir.Her aşamasında sınıf mücadelesinin belirleyici rol oynadığı sonsuzbirikim sürecinde sermayenin “dışsal” koşulları kontrol etme refleksi, süreklibüyütmekzorundaolduğupazara,giderekdahabelirginleşençizgilerleorganikbütünlükkazandıranbiretkinlikbiçimindeyansır.Küreselleşmeeğilimi,zamanıvemekanıdaraltanbuetkinliktevücutbulur.Harvey’egöre,“kapitalistfaaliyetincoğrafievrimininiticigücü”olanaynıetkinlik,oçoktartışılangücünülkeselvekapitalistmantığıarasındakidinamikilişkiyidekoşullar:

...kuramsalolarakkapitalizmintarihsel-coğrafigeçmişindenşusonucava-rılabilir:sermayeningeridönüşünühızlandırmanınyanısıramekansalen-gelleriortadankaldırmayayadaenazındanazaltmayayöneliksüreklibirdürtübulunmaktadır.Dolaşımmaliyetivesüresindekidüşüş,kapitalistüre-timbiçimininzorlayıcıkoşuluolarakortayaçıkmıştır.Küreselleşmeeğilimidebukoşulunsonucudur.Aşamaaşamagerçekleşenzaman-mekandaral-masıise,kapitalistfaaliyetincoğrafievrimininiticigücüdür.Busürecinbirdiğersonucuda,kapitalistfaaliyetibelirleyencoğrafiölçeğindönüşümüneyönelik sürekli dürtüdür. 19. yüzyılda demiryollarının ve telgrafın gelişibölgeseluzmanlaşmanınölçeğinivetürünükökündennasıldeğiştirdiyse,sonzamanlardakiyeniliklerde(jetulaşımıveinternet)ekonomiketkinliğinölçeğiniodenlideğiştirmiştir.Budürtülerolmaksızın,hegemonyacıgücündeğişenölçeğihemmaddiaçıdanimkansızolurduhemdekuramsalolarakanlaşılmaz.AvrupaBirliği (Aydınlanmacıların ve 19. yüzyılın başlarındaSaint-Simongibiütopyacılarındüşüydü)gibisiyasiyenidenülkeselleştir-meler(re-territorializations)sadecedahagerçekleştirilebilirhalegelmedi-ler,aynızamandaekonomikbirgereklilikhalinialdılar.Elbettebu,siyasideğişimlerinmekansal ilişkilerdekiüsttebahsedilenmaddidönüşümlerinbir fonksiyonuolduğu anlamına gelmez; nedenler çokdaha karmaşıktır.Fakat değişenmekansal ilişkiler, çevremizde gördüğümüz siyasi yenidendüzenlemelerişekillendirengereklikoşullarolarakişlevdebulunmaktadır.Bunoktadagücünülkeselvekapitalistmantıklarıkesişmektedir.23

Küreselleşmeyi Popüler Kılan Nedir?Sermayeninhareketineenbaşındanveriliolduğunagöre,geçmiştenfarklıolarak,küreselleşmekavramınıngünümüzdeyaygınkullanımınayolaçan;onupopüleryapannedir?Busoruyakapitalizmintarihselgelişimiiçinde,sermayenindevrevihareketindekideğişimirdelenerekyanıtverilebilir.Kapitalistüretimtarzınınkökenleri,ticarikapitalizmdöneminideiçerecekşekilde16.yy’danveyaİngilizserbestticaretkapitalizmindenbaşlatılabilir.Herikidurum-dada20.yyortalarınakadarpazardakiegemenilişki,meta-sermayedolaşımıdır.

23 David Harvey, age., s.83-84

235


19.yysonlarınadoğru,meta-sermayeileberaber,para-sermayeihracınındage-lişmesi,pazardakibaskın ilişkininniteliğinideğiştirmemiştir.Çünkü,Lenin’indebelirttiğigibi,para-sermayeihracı,ağırlıklameta-sermayeihracınıkolaylaş-tırmakamaçlıyapılıyordu.241847’deelyapımımakinelerleçalışantüketimmal-larıüretensektörlerdeortayaçıkanaşırıüretimkrizi,1873krizisonrasısektörlerarasıkâroranlarınıneşitlenmesinevesonuçtabir“aşırıkapitalizasyon”anedenolmuştu.25Budurum,metadolaşımının yaygınlaşmasınınönündeki sorunlarıçözmeyikolaylaştıracakpara-sermayeihraçlarınıbaşlattı.RosaLuxemburg,Ser-maye Birikimi’nde, “meta ekonomisinin getirilmesi”26 bahsindemeta-sermayedolaşımınınkapitalistlertarafından demiryollarıyapımı, limanlar,kanallarvesavaşlarlayaygınlaştırılmasınıanlatır.

Buharin,20.yyilkçeyreğindedünyaekonomisini“birüretimilişkilerivebunatekabül eden uluslararası ölçekte mübadele ilişkileri olarak tanımlamıştı”.Mandel’egörebueksikbirtanımdı.Dünyaekonomisikapitalist,yarıkapitalistvekapitalizmöncesiüretimilişkilerinin,kapitalistmübadeleilebirbirinebağlan-mışvekapitalistdünyapazarınınegemenliğialtındaeklemlenmişbirsistemdi.27

Sermayeninhenüzhareketlilikaçısındansınırlıolduğuvekapitalistmerkezlerledünyanıngerikalanıarasındakiilişkininmeta-sermayedolayımıylakurulduğuaşamada,pazarınyapısıMandel’inbutanımınauyuyordu.

DünyaihracatınındünyaGSYİH’naoranı1870’te%4,6iken,düzenlibirbiçimdegenişleyerek2005’te%19,4’eçıkmıştır(Tablo1).Toplamüretimiçerisindetica-retinkapladığıpayındüşükvekarşılıklıbağımlılığınbugünegörehaylisınırlı,kapitalizminanakaraları(merkezülkeler)dışındakiçoğuülkenindışticaretininazsayıdametayabağlıolduğupazarınbueklemliyapısıkarşısında,1931’deİn-giltereörneğindeolduğugibi28,uluslargörelibirhareketalanınasahipti.

Tablo 129

DünyaİhracatınınDünyaGSYİH’sıİçindekiPayı,(%),(1870-2005)

Yıllar 1870 1913 1950 1998 2005

İhracat/GSYİH(%) 4.6 7.9 5.5 17.2 19.4

Özetle,Mandel’indünyapazarının20.yybaşlarındakidurumuiçinilerisürdüğügörüş,1980’lerekadargeçerliolaneklemliyapıyıkarakterizeederken,dünyapa-zarınaegemenilişkibiçiminidedoğrusaptamaktadır:

24 V.İ.Lenin, “Emperyalizm”, age., s.7925 Ernest Mandel,“Geç Kapitalizm”, Versus Kitap, Şubat 2008, s.25326 Rosa Luxemburg, “Sermaye Birikimi”, Belge Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul, Ekim 2004 , s.29427 Ernest Mandel, age., s. 7928 Eric Hobsbawm,“Kısa 20. Yüzyıl, 1914-1991 Aşırılıklar Çağı”, Sarmal Yayınevi, Birinci Baskı, 1996, s.11629 DTÖ, “World Trade Report 2007”

236

Yaşayan Marksizm

Sontahlilde,biryandametropolülkeleriileöteyandasömürgelerveyarısömürgeler arasındaki gelişme düzeyi farkı, kapitalist dünya pazarının,kapitalistmetaüretimini değil,kapitalistmetadolaşımınıevrenselleştirdi-ğigerçeğiileaçıklanmalıdır.Dahadasoyutlarsak:Sontahlildeemperya-lizmindışavurumlarıkapitalistdünyaekonomisindetürdeşliğinyokluğuileaçıklanmalıdır.30

ABDhegemonyasıaltında,dünya ticareti1940’lıyıllarınsonundanbaşlayarakdaha önceki evreleriyle kıyaslanamayacak bir büyüme gösterdi (Tablo 1). Bu,rekabetdüzlemindeyenibirkaymayı teşvikedecekölçektebirgelişmeydi.Bugelişmeye80’liyıllardanbaşlayarakaynıyöndedahaönemlisonuçlardoğuracakbaşkabirolgueşliketti.Kapitalizm,İkinciDünyaSavaşısonrasıbirikimalanınındaraldığı(Rusya,DoğuAvrupa,Çin)veyıkımdançıkmışhaliyle,yenibirgenişlemeevresinegirdi.Budönemi kapitalizmin derinliğine geliştiği bir dönem olarak tanımlayabiliriz.Teknolojinin bir sektör haline geldiği, elektroniğin üretim sürecine uygulan-mayabaşladığı,ulaşımveiletişimingelişipmaliyetlerinindüştüğü,sermayeninhareketlilikpotansiyelininarttığıveneredeysekapitalizminanakaralarındaka-pitalistleşmemişbiralanınkalmadığıbirortamda,kapitalizm,1966’danitibarenbir durgunluğa ve 1975’te de krize girdi.Durum, 19.yy sonlarından, sermayefazlasınınodönemdekigibiyanıbaşındadeğerlenebileceğialanların(tarımgibi,makineüretimigibi)olmayışıyönündenfarklıydı.Değerlenemeyensermayeninbiryandanmalileşirken,diğeryandankâroranla-rınınyüksekolduğucoğrafyalarayönelmektenbaşkaçaresiyoktu.1980’lerdenbaşlayarak giderek ivmelenen bu gelişme, sermayenin devrevi hareketindeönemlibirsıçramayanedenolacakyenibirolguilebirliktegerçekleşti.Mevcutrekabetdüzleminitemeldensorgulayarak,rekabetiağırlıklabirüstdüz-lemde gerçekleşmeye zorlayacak; kapitalizmin anakaralarında uç vermiş olanpazarınorganikbütünleşmesüreciniçeperedoğrugenişletecek;90’lardansonrapazara yeni açılan geniş coğrafi dilimleri de bu bütünleşmeye tabi kılarak, onaeklemleyecekbirolguydubu.Sermayenindevrevihareketinde,sanayidevrimiylebirlikte,giderekartanorandaveevrenselölçektedolaşanmetavepara-sermayeninyanında,üretkensermayededoğduğuyadapara-sermayeihracıilefilizlendiğiülkesınırlarınaolantutsaklığındankurtuluyordu.Kapitalizminikincibüyüksavaştansonragirdiğisonuzundalganınyükselişevresinin70’liyıllarınbaşındasonaerme-sininardından,sermayeninazalankâroranlarınaverdiğitepki,yarı-iletkenlerinkeşfiveyongateknolojisiningelişmesiyleivmelenenbilimselteknolojikdevriminsunduğumaddi-teknikolanaklarlabirleşmiş;neo-liberalpolitikalareşliğinde,bilgiyoğunteknolojilerin31üretimsüreçlerineuygulanmasınayolaçmıştı.

30 Ernest Mandel, age., s. 12231 Yusuf Zamir, “Marks Gerçekte Ne Dedi”, Alev Yayınları, Gözden Geçirilmiş İkinci Basım, Şubat 2009, s. 91-92

237


Gerçekte,sermayeninküreselleşmeeğilimiyenibirolgudeğildi.32Kapitalistge-lişmeninherevresindehükmünüicraetmişti.Yeniolan,budefapazardakiniteldeğişiminaynıeğiliminüretkensermayeyimekanabağlayanzincirlerdenazatetmesiylegerçekleşiyorolmasıydı.Dünyaticaretindekibaşdöndürücügelişmeeşliğinde,üretkensermayeninmekandanbağımsızlaşaraktümbiçimleriyleser-mayenindevrevihareketineküreselbirnitelikkazandırması,küreselleşmeeğili-mininetkilerinigündelikyaşamınenücraköşelerinetaşımıştı.Onusonçeyrekyüzyıldapopülerkılaniştebuolguydu.

Tablo 233

DolaysızYabancıYatırımlaraYönelikUlusalDüzenlemelerdekiDeğişiklikler(1992-2002)

1992 1994 1996 1998 2000 2002

Yatırımrejimlerindedeğişiklikyapanülkesayısı 43 49 60 65 69 70

Düzenleyiciniteliktekideğişikliklerinsayısı 79 110 114 145 150 248

DYY’lariçinçokelverişliolandeğişiklikler 79 108 98 136 147 236

DYY’lariçinfazlaelverişliolmayandeğişiklikler - 2 16 9 3 12

1980’lerlebirlikte,aynıolgu,üstyapıdakarşılığınıneo-liberal“serbestleşme”po-litikalarındabuldu.34Bupolitikalar,kapitalistülkelerdeneredeysebütünburjuvapartilerin programlarını sadeleştirerek aynılaştırdı. Giderek artan sayıda ülke-devlet,giderekartanoranda“ulusal”ekonomiyi,pazardameydanagelenbuköklüdeğişimeuyarlayanyasaldüzenlemelervedeğişiklikleryaptı(Tablo2).1991-2002arasındakidönemde165ülketarafındanDYY(DoğrudanYabancıYatırımlar)ileilgilimevzuatlardayapılan1641değişikliğin1551’i(yüzde95)dahafazlaserbest-leştirmesağlayandeğişikliklerdenoluştu.35Ülke-devletler,ulusalekonomilerikü-reselsermayeyeaçabilmek,küreselsermayebirikimindenpayalabilmekiçinbir-birleriyleyarışagirdiler.Bupolitikalareşliğinde“doğrudanyabancıyatırım”larstoğundaki80sonrasıolağanüstüartış,üretkensermayeninmekandanbağımsız-laşmasınınhemönemlibirsonucu,hemdeönemlibirgöstergesioldu(Tablo3).

Tablo 336

ÜlkelerindışarıDYYstokları,1913-1995(1900fiyatlarıile,milyardolar)191319291938195019601971198019901995

Dünya(Toplam)11.5……14.6…..15.729.441.9102.9156.1

32 Kenan Kalyon, “Bir Çağ Dönüşümünün Eşiğinde”, Çalışanlar Basın-Yayın, Haziran 2004, İkinci Baskı, s. 49-5033 C.C. Aktan, İ.Y. Vural, “Çokuluslu Şirketler”, Çizgi Kitabevi Yayınları, Birinci Basım, Mayıs 2006, s. 4934 Gülten Kazgan,“Küreselleşme ve Ulus-Devlet”, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Kasım 2000, s.16235 C.C. Aktan, İ.Y. Vural, age., s.5036 Kaynak: http://www.unctad.org/en/docs//iteiit33_en.pdf,s.93 , UNCTAD, “Research Note:Product characteritics and

the growth of FDI”

238

Yaşayan Marksizm

Avustralya….…..…..….-0.10.21.72.0

Belçika….…..….…..0.30.40.52.33.4

Kanada0.10.20.40.30.61.12.14.75.7

Fransa1.4….1.4…1.01.22.16.118.4

Almanya1.2…0.2…0.21.22.77.011.2

İtalya………...0.30.50.63.25.3

Japonya0.20.50.9…0.10.81.811.211.6

Hollanda0.7…1.5…1.62.43.76.39.1

İsveç………...0.10.40.52.73.4

İsviçre…………0.51.61.83.77.0

BirleşikKrallık5.2…5.81.02.54.07.012.915.3

ABD2.13.64.03.67.714.118.940.963.8

___________________________________________________________________________

Kaynak:MichaelJ:TWOMEY,“A Century Of Foreign Investment in the Third World”,Routledge,2000,s.33

1995-2007yıllarıarasındadoğrudanyabancıyatırımlarakışıkatlanarakbüyüdü(Tablo4).

Tablo 437

DünyaYıllıkDoğrudanYabancıYatırım(DYY)Akışı1995-2007(MilyarDolar,NominalKur)

YIL 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

DYY 341 390 486 705 1088 1398 824 625 561 718 959 1411 1833

Sermayebirikimsürecindeerişilendüzeyveyoğunlaşma;birüstdüzlemedoğ-rukayanrekabet;üretkensermayeninonuülkesınırlarınatutsakedenbağları-nıkoparması;bunlaraeşlik edenneo-liberalpolitikalar,hepsibirlikte,küreselşirketlerindoğmasıvebuşirketlerinsonçeyrekyüzyıldadünyaekonomisindediğerlerinin aleyhine ağırlık kazanmalarıyla sonuçlandı.Arrighi, bu gelişmeyişöyleanlatır:

...ABDhegemonyasıdünyapazarınınyenidentekleşmesiniteşvikettiktenveşirketyapılarınınsayısıveçeşitliliğidünyaçapındahızlaçoğaldıktanhemensonra,dikeyentegrasyonilebürokratikyönetimyapısınınavan-tajları sönümlenmeyebaşladı,bunakarşılık -Smith,veMarshall’ınvur-guladığıüzere-enformelolarakkoordineedilentoplumsalişbölümünün

37 Kaynak: http://stats.unctad.org/FDI/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=1254 , UNCTAD, “Major FDI Indicators (WIR 2008)”

239


avantajlarıarttı.Budurum,ondokuzuncuyüzyılınailekapitalizminegeridönüşedeğil,hepsideyirminciyüzyılınhakimişletmeorganizasyonun-danköktenfarklıolanveoldukçabüyükbirçeşitlilikarzeden-şirketileşirketdışıyapılarınbirleşmesindenoluşan-melezbiçimleresebepoldu.38

Yenigelişenveoldukçabüyükolmalarınakarşın,dahaesnekbirörgütlenmeyesahipolanbuşirketlerileuluslararasıyadaçokulusluşirketlerarasındakiente-melfark,küreselşirketlersermayebirikiminidünya-toplumsalilişkilerağıiçindegerçekleştirirken,diğerlerininülke-toplumsalilişkilerağıiçindegerçekleştirme-yedevametmeleriydi.39Budeğişim,hiçkuşkusuzgecikmeyledeolsa,üstyapıdayenisermayebirikimsürecinekarşılıkgelensiyasaldeğişimlerizorunlukılacak-tı.“ÇokTaraflıYatırımAnlaşması”(MAI),“HizmetTicaretiGenelAnlaşması”(GATS),ILO“ÇokulusluŞirketlerveSosyalPolitikaİleİlgiliİlkelerÜçlüBildir-gesi”(2003),OECD“UluslararasıYatırımlarveÇokUlusluİşletmelerBildirge-si”(2000)vb.gibigirişimlerleyenisermayebirikimsüreciningereksinmelerinikarşılayacak,ülkedevletlerintabiolacaklarıyenibirüsthukuksisteminezeminhazırlanmayaçalışılmasıbuyüzdendir.Halendevamedenkrizin,biröncekiev-renintemelparadigmasınınvekurumlarınınsorgulanmasısürecinedönüşmesideyineaynınedenledir.

Üretken Sermayenin Mekandan Bağımsızlaşmasının, Pazarın Organik Bü-tünleşmesinin SonuçlarıSermayebirikimsürecinde,ülke-toplumsalilişkilerağınıngiderekyerinidünya-toplumsalilişkilerağınabırakıyorolması,çokönemliekonomikvesiyasisonuç-larayolaçacaktır/açıyor.Birgirişniteliğindeolmakvekonubağlamıylasınırlıkalmakkaydıylabusonuçlaradairşunlarsöylenebilir:*Üretken sermayeninmekana bağımlılıktan kurtulması, ulusal ekonomilerineklemlenmesiyleoluşmuşdünyapazarınıgiderekartanorandaorganikolarakbütünleşmişbirpazaradönüştürmektedir.Organikdünyapazarınınuçverme-siyle,sermayeninulus-ötesileşmesüreci,üretkenalandadakendinigöstermiş;bugelişmeninmeyvesiolançokülkelişirketler,sonçeyrekyüzyıldadünyaeko-nomisindegiderekartanbirağırlıkkazanmışlardır.Çokülkelişirketler,ulusalekonomilerin sınırlarını aşarkenonlarıbütünleştiren ekonomik faaliyetleriyle,Marx’ınManifesto’da40dilegetirdiğigibi,pazara,içindeüretimin gerçektenkoz-mopolitleştiğibirnitelikkazandırdılar:

...oeskideyim(GeneralMotors’unyararınaolanAmerika’nındayararı-nadır)artıkgeçerliliğiniyitirmektedir;Wal-Mart,Çin’ineniyimüşterisiolmasıbiryana,Amerika’nınenbüyükşirketiolarakGeneralMotors’unyerinialmışdurumdadır.Fishman’ıniddiasınagöre,bugenelkabulgören

38 Giovanni Arrighi, age.,s. 17839 Yusuf Zamir,age., s. 94-9540 K. Marx-F. Engels, age., s. 121

240

Yaşayan Marksizm

birgörüştür,“Çin,büyükABDşirketlerinevesüperzenginlereöylesinemuhteşemvaatlerdebulunmaktadırki,ABD’ninulusalçıkarıileekono-mininuzunvadelisağlıklılığınınpekbirönemikalmamaktadır.”Bugö-rüşüdesteklemekiçinABD’ninihracatveithalatınınneredeyseyarısınınçokulusluşirketleraracılığıylagerçekleştirildiğinesıksıkdikkatçekilmek-tedir;buşirketlerçokgenişbiralanayayılmışkendifabrikalarıarasındamalzemeveparçaakışısağlamaktavemaliyetleri,özellikledeücretmali-yetleriniazaltmakiçinüretimleriniulusalsınırlardışınataşımaktadırlar.Şirketlerveyatırımcılarbutürbiroperasyondanbüyükfaydasağlasalarda,ülkelerin-BirleşikDevletlerdedahilolmaküzere-bundanbirfaydagörmediğiiddiaedilmektedir.41

Uluslarınçokyönlükarşılıklıilişkileri”yerinihızla“uluslarınevrenselkarşılıklı-bağımlılığı”nabıraktı.Bubağlamda,aşağıdakiörnek,fazlasözeyerbırakmaya-cakkadaraçıklayıcıdır:

Almanya’daFederalİstatistikDairesi’nin17Şubat’da(2009)ilkkezaçık-ladığıverileregöre,2006’daAlmanya’daimalatsektöründeüretilenkat-madeğerin%20’siniAlmanyadışındaikametedenşirketlerüretiyor.Bazıverilerçokçarpıcı.Örneğinbuşirketlerinsayısı20,000veAlmanya’dakifinansdışısektörlerdeyeralanbütünşirketlerinyalnızca%1’inioluştu-ruyorlar.Şirketlerin%73’ününmerkeziAvrupa’dave%58’iABzonunadahil.Yarattıklarıkatmadeğerin%24’üABD,%14’üHollandave%12’siİngiltere’deüstlenenşirketlereait.Verilerinaçıklandığıbasıntoplantısın-daaynışirketlerdeistihdamedilenişçisayısının1,9milyonkişiolduğunaişaretedildi.42

Üretiminkozmopolitleşmesinin;uluslarınevrenselkarşılıklıbağımlılığınınar-tışınınbirölçütünüdemetalarıntıpkıburjuvazigibi,giderekartanorandatüm“ulusal”tortulardanarınmasıoluşturdu:

Üretiminçokuluslutekellerinoluşturduğuveyayıldığımekandaulusla-rötesileşmesi,üretimsüreçlerininulusötesileşmesianlamınageliyor.Birürününulusallığıartıkgülünçbirkavramoluyor.Japontasarımı,serma-yesi,teknolojisivebüyükölçüdeparçalarıylaABD’deüretilen,yanimonteedilenbirotomobile“MadeinUSA”damgasıvurulmasıneölçüdeanlam-lıdır?Endüstriyelekipmanvebilgisayarlariçindeöyle.Birnihaiürünegi-renparçalargiderekartansayıdaülkedeüretiliyor,çokçeşitlikanallardangeçerekbir araya geliyor. Sonmontajı İngiltere veHollanda’da yapılanFord’unEscort tipibinekotomobilininparçalarıonbeşten fazlaülkedeüretiliyor.43

41 Giovanni Arrighi, age., s. 308-30942 http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/EN/press/pr/2009/02/PE09__056__429,templateId

=renderPrint.psml43 Coşkun Adalı, “Günümüz Kapitalizmi ve Devleti Üzerine”, Sarmal Yayınevi, Birinci Baskı, 1997, s.100-101

241


*Rekabetinülke-toplumsaldüzlemden,dünya-toplumsaldüzlemedoğrukay-masınınbelkideenönemlisonuçlarındanbirisi,beraberindeortalamakârora-nınınbelirlendiğimekanınyerdeğiştiriyorolmasıdır:

Ortalamakâroranınınoluşumu,ulus-devletçerçevesindekimüdahaleler-denuzaklaştıkça, dünyapazarınındaha rekabetçi iklimine girmektedir.Sermayeninulus-devletmevzuatlarındankurtulupülkedenülkeyeakış-kanlığıarttıkça,dünyasalortalamakâroranınınoluşmasıkolaylaşmakta-dır.Böylece,dünyapazarınıngeri teknolojili,emekyoğunköşelerindenyüksekteknolojilimerkezlerine,ekstrakârbiçimindeartı-değeraktarımıhızlanmaktadır...Ülkepazarı-dünyapazarıayrımıüstüneoturaniçdina-mik-dışdinamikkategorilerininönemiazalmaktadır.44

İçdinamikvedışdinamikkategorileriarasındaki ayrımınönemininazalması,gelişmeyeaçtığıheruzamdayenieşitsizlikleritetikleyenküreselleşmeeğiliminin“düzleştiren”yanınaverilebilecekiyibirörnektirvesınıfmücadelesiyönündenönemlisonuçlarıbulunuyor.Olgununanakaralardakiişgücüüzerinde,gerekiş-sizlik,gereksesanayitaşımacılığıyoluylaücretlerdekigerilemeyeyolaçarakyarat-tığıbasınç,biryandankâroranlarındakidüşüşüyavaşlatırken;öteyandan,onun“düzleştiren”yanınındeğişikcoğrafyalararasındakipotansiyelfarkıazaltanso-nuçlarıaksiyöndeetkiyapmaktadır.Buzıtyönlükuvvetlerinsınıfmücadelesineyansıması,anakaralarlaçeperlerdefarklısonuçlardoğuruyor.Gelişmişyörelerde,işçisınıfıarasındayabancıdüşmanlığışeklindeuçverenyenibölünmelereyolaçsada,uzunerimdeişçisınıfınınevrenselölçektebirliğininsağlanmasıönündekiçokönemliengellerdenbirininvarlıknedeniartıkortadankalkıyor;kapanmaktaolanevreyeaitişçiaristokrasisininnesneltemeliçözülüyor.Bununlabirlikte,aynısü-reç,giderekbirbütünolarakişçisınıfınınkazanılmışhaklarınayönelikgenelbirsaldırıhalinialmaktadagecikmemiştir.Busaldırı,kaçınılmazbiçimdegelişmişyörelerdeişçisınıfınınelindetuttuğumevzilerisavunmayaitecek,onunhareket-lenmesine neden olacaktır.Ortalama kâr oranlarının dünya-toplumsal ölçektebelirlenmeyebaşlaması,anakaralardakiişgücüüzerindeyarattığıbaskınıntersi-ne,“dünyanınatölyelerinde”vahşisömürükoşullarınatabitutulanproletaryaya,yaşamkoşullarını düzeltebileceği potansiyelmaddi olanaklar sunuyor. Elbette,onların da bunun için örgütlenmeleri vemücadele etmeleri gerekiyor.Özetle,birbirinezıtetkivesaiklerledeolsa,önümüzdekidönem, işçi sınıfınınküreselölçektesınıfmücadelesiniyükselteceğibirdönemolmayaadaygörünüyor.*“Ulusal”kaygılarındanarınmışentepedekiburjuvaziiçin“ulusal”ekonomilerinsağlığıhiçbirşeyifadeetmiyor.Bukesimeetvetırnakgibikenetlenmişdahagenişkesimise,aksinisöylesedeçıkarlarıgereğiböylebirgerçekduyarlılığasahipdeğil:

Sayıları giderek artan ulusaşırı kapitalist finansör, yönetim kurulu baş-kanıverantiyesınıfının,ülkeselegemenliği,çıkarlarınıkoruyanvedün-yanınzenginliklerinitoplamalarınayardımedenbirçeşitkurumsalyapı

44 Yusuf Zamir, age., s. 97

242

Yaşayan Marksizm

olarakgörmeleriilginçti.Mekanolaraksınırlıbusınıf,ulusalbağlılıklaraveyageleneklereçokazönemgöstermekteydi.Çok-ırklı,çok-etnili,çok-kültürlüvekozmopolitolmasınınbirönemiyoktu.Eğermalibakımdanacilbirdurumvarsaveyakârarayışıfabrikalarınkapatılmasınıveüretimkapasitesinin düşürülmesini gerektiriyorsa hemen gereken yapılıyordu.ÖrneğinAmerika’nınmaliçıkargrupları,ABD’ninüretimüstünlüğününzayıflamasındansonderecememnundu.Busistem,ClintondönemindeRubin-Summers idaresindeki AmerikanHazinesi’nin uluslararası olay-larıçokriskliolsadaWallStreetrantiyesininçıkarınayönlendirmesiylezirveyeulaştı.Hazine,Japonya,AvrupavehepsindenönemlisiABD’dekifinansmerkezlerinin,mallarıçokucuzakapatmalarınaizinverdi.Busa-yede,ağırdevalüasyonlarvegeçimimkanlarınınyokedilmesipahasına,DoğuveGüneydoğuAsya’dangelenrekabetdisiplineedildi.Gerçibu,ge-lişmekteolandünyanın1980’lerdensonrayaşadığısayısızborçvefinanskrizlerindensadecebirtanesiydi.45

Emperyalist burjuvazi, “ulusal” niteliklerinden sıyrılarak uluslar üstü bir sınıfkimliği kazanmış; aynı ölçüdedekendini yenidenüreteceği ekonomik-politikyapılariçindeörgütlemiştir.Burjuvaziartıkherülkedeöncelikledünyaburjuva-zisininbirparçasıdır.*Rekabetdüzleminin gelişmiş yörelerdenbaşlayarakdeğişmesi; sermayenin yo-ğunlaşmasıveanonimleşmesininaynıyörelerdeerişmişolduğuyüksekdüzey;dün-ya ekonomisine,kapitalizminanakaralarının (KuzeyAmerika;ABZonu; Japon-ya)oluşturduğu,organikolarakbütünleşmişbirpazarveonatabi(RusyaveeskiSovyetülkelerindenoluşanhinterland;Çindistan-ÇinveHindistan-GüneydoğuAsya-Avustralya;İranveOrtadoğu;Afrika;OrtaveLatinAmerika)coğrafyalardanoluşanbirgörünümkazandırmıştır.SSCB’nindağılmasınınardından,90’larınba-şındanbuyana,artıkkapitalizmiçinfethedilecekbir“dışarısı”kalmamıştır.*Altyapıdakidönüşüm,sonkertede,kendisinizorunlulukolarakveilinekler46aracılığıylabelli eder.47Budiyalektik seyir, altyapıdakidönüşüm ileüstyapıdabunakarşılıkgelecekdeğişimarasındabirfazfarkınanedenolur.Bugündünyapazarındayaşanandönüşümdebellibirfazfarkıilesiyasidüzlemeyansımakta,egemenparadigmaçözülmekte,sermayeninayakbağınadönüşeneskiyeaitku-rumveişleyişmekanizmalarınınaltıboşalmaktaamahenüzyeniparadigmanınvekurumlarıntesisiiçinyeterlisayıdailinekseferberedilemediğinden,sermayesonsuzbirikimsürecindeyükselenbirdalgaeşliğindeyenibirevreyegeçeme-mektedir.Eskibiçimlerinve işleyişin,yenivebaşatdinamiklerlebiraradaya-şamayadevamediyorolması,Engels’indeyimiylebaşaşağıyansıyangörünüm-

45 David Harvey, age., s. 155-15646 İlinek: “Bir nesneye zorunlu olarak bağlı olmayan,onun özünde bulunmayan, rastlantıyla olan nitelik, araz.”, Dil Derne-

ği, Türkçe Sözlük, Birinci Baskı, Aralık 1998, s.65147 K. Marx-F. Engels, “Seçme Mektuplar”, Engels’ten Königsberg’deki J. Bloch’a(Londra, 21-22 Eylül 1890), Evrensel

Basım Yayın, Birinci Baskı, Ekim 1996, s.101-102

243


leriyle48yeterincekafakarışıklığınanedenolankimiolguları,iyicekarmaşıkbirkisveyebüründürüyorvebudurum,halendevametmekteolankrizedeyansıya-rakkapitalistlerinklasikyöntemlerlekrizdensıyrılmalarınızorlaştırıyor.Kapita-lizm,devletlibirdünyasistemidirvehegemonyacıbirişleyişegereksinimduyar.Biröncekievredekurulanhegemonyacıişleyişinçözülmeyebaşlamasınakarşın,çözüleninyerinialacakolanınişlerhalegeçmesibiryana,tanımındabilehenüzyeterlibiruzlaşmanınsağlanamamışolması,içindengeçilendönemekaotikbirkarakterkazandırmaktadır.Asılbelirleyicisonuçvekapitalistleryönündenbü-yüksorunise,pazardaorganikbütünleşmeyeyolaçandönüşümün,hegemon-yakavramve ilişkilerinin içeriğinidedeğiştiriyorolmasıdır.49Pazarıngiderekbelirginleşenorganikkarakteri,olasıbiryenidenkuruluşöncesiparçalanmanın“ulusal”ölçeklerdegerçekleşmesineolduğugibi,yenibirhegemonyanınyenidenulus-devletölçeğiüzerindentanımlanmasına,kurulmasınadaengeldir.

Şekil 150

DünyadaHerBinKişiyeDüşenTaşıtSayısı*(2004)*Yeniküreselişbölümü,sermayeninsonsuzbüyümedoğrultusundakihareke-tinde,onakıymetlibirolanakyaratmıştır.Tamamenfethedildiğinden,genişliği-nebüyümesininsınırlarınadayanmışdünyapazarı,buişbölümüile,“dünyanınatölyesi”unvanınıkazanmışveneredeysedünyanüfusununyarısınıbarındırangenişcoğrafyalardabelkidetarihindekienbüyükderinliğinebüyümefırsatınıyakalamıştır.Kapanmaktaolanevreninsembolüolanotomotivsanayiyönün-denörneklendiğindebile,bufırsatınbüyüklüğükolaycagörülecektir(Şekil1).

48 K. Marx-F. Engels, a.g.e., Engels’ten Berlin’deki C. Schmidt’e (Londra, 27 Ekim 1890), s. 10449 “Sosyalist Cumhuriyet İçin Tezler”, 81 No’lu Tez, s. 5850 OPEC, “World Oil Outlook 2007”, Şekil 2.1., s. 36 * Grafikte nüfus ve taşıt sayısı arasındaki ilişkide, nüfus eğrisi üzerindeki herhangi bir noktadan dikey olarak inildiğinde

taşıt sayısını gösteren sütunlu grafikte o nüfusa o noktada ilave olacak her 1000 kişiye düşen taşıt sayısını göster-mektedir. Örneğin, 2 milyarlık nüfusa ilave her yeni nüfus için sütunlu grafikte 50 rakamını gösteren nokta tekabül etmektedir, yani 2 milyarlık nüfus aşıldığında her 1000 kişiye 50 taşıt düşmektedir.

244

Yaşayan Marksizm

*Grafiktenanlaşılacağıgibi,4,3milyarlıknüfusiçinde20kişiye1taşıtbiledüş-müyor.ÇinveHindistan,mevcutdurumdatoplam2,5milyaraulaşannüfusuilebukategoriyedahildir.Çin’inyükselişininkapitalizminçöküşüilesonuçlanacağıtezinin51sahibiMinqiLi’yegöre,kapitalistdünyaekonomisindekiişbölümününsonucu,gereküretim,gereksemübadelealanlarındaküreselmetazincirlerinin52kurulmasınaveeşitsizdeolsaçevreülkelerineartı-değerdendüşenpay,onlarıngüçlenmesinenedenoldu.Li,verdiğibirörnekledealdığıpayınoransalküçük-lüğünekarşın,gerekproletaryanınvahşicesömürüsü,gereksedünyaGSYİH’sıiçindekipayınınyükselmesiyle,Çin’innasılküreselekonomininbaşlıcamotor-larındanbirihalinegelerek,yüksekdövizrezervleriileABD’ninfinansmanındaönemlibirrolaldığınıgöstermiştir.53Buolgu,Çin’lebirlikte,eskigüçlerdenge-sinedayalımevcuthegemonyayısorgulayanhammadde,enerjiveişgücüzenginiyenigüçlerinyükselişineyolaçtı.Kriz,kapitalizminanakaralarındaşiddetlisar-sıntılaranedenolurken,yükselmekteolangüçlerinfazlalarınıderinliğinebüyü-mepotansiyelinesahip“iç”pazarlarınınhizmetinesokmalarıyla,aynıülkelerineşitsizgelişimindeolumluroloynayanbirfaktöredönüşüyor.Krizderinleştikçeveuzadıkça,öyleanlaşılıyorkigüçlerdengesiaynıdoğrultudadahadabozulacakvehaneiçindezatendağılmayabaşlamışhuzuruiyideniyiyebozacak.*Bunedenleyukarıdadeğinilenolanak,gerekdoğalsınırlar,gereksemevcuthe-gemonyacıişleyişisorgulayansonuçlarınedeniyle,sermayeninbirikimsürecinesunduğudevasafırsatınyanında,dünyayayönelikbirtehdit54vesistemeyönelikpotansiyelsiyasiriskleriçermektedir.Yükselengüçlerinyenioluşangüçdenge-sininmeşruluğunadayanarak“dahaadil”birişleyişitalepetmeleri,neştervurul-madançözümlenemeyecekbir siyasi gerilimeyol açıyor.Bugerilim, -şimdilik-çıkarortaklığıyönündenbirbirindenhemenayırtedilebilenikiekonomik-siyasikamplaşmayıdoğurdu.Birincisi,söylenerekdeolsahalenABDhegemonyasınatabiolanvekapitalizminanakaralarıüzerindeyükselenABD-İngiltere,AvrupaveJaponyabloğu;ikincisiise,ÇinRusyaveİran’ınçevresindeyenişekillenmeyebaş-layanbloktur.İkikamparasında,ikincibloğunbaşınıçekenülkelerinneredeyse20. yybaşlarındakinebenzer emperyalistbir gelişme içindeolmalarınedeniylegözeçarpanbirçeşitanakronizmvar.ÇinveRusya,benzerbirtarihtenvedevletgeleneğindengelerekkapitalizmeentegreoldular.Herikiülkedededevletem-peryalist,yayılmacıvemilitaristkarakterinigizlemiyor.Çin’dedahabelirginveideolojikolarakgerekçelendirilmişhaliyle,diğerindeotokratikvesankieskiRusçarlığınınmodernsürümügörünümüyle,yaklaşmaktaolan“çatışmaraundu”nunardından,organikdünyapazarınınburgacındaparçalanmasıkaçınılmazbirtürdevletkapitalizmihükümsürüyor.Rusya,gücünügenişcoğrafyasından,yetişmişişgücündenvezenginenerjikaynaklarındanalırken;Çin,sanayidevrimininilkdönemİngiltere’sinibilearatacak,amansızbirsömürüyetabituttuğukalabalık

51 Minqi Li, “Yükselen Çin ve Kapitalist Dünya Ekonomisinin Çöküşü”, Epos Yayınları, Birinci Basım, Nisan 200952 Minqi Li, age., s. 14053 Minqi Li, age., s. 107-10854 Minqi Li, age., s. 179-181

245


proleterordusundanveküreselleşmeninyakıntarihteyolaçtığıbüyükeşitsizliğin-yeniküresel işbölümünün-birsonucu,Hindistan’labirliktedünyanınatölyesiolmasıfatındanalıyor.Otarşikbirdiktatörlükolanİranise,elindebulundurduğupetrolvedoğalgazkaynaklarınınonaverdiğigörecebağımsızgelişmedinamiği;jeopolitik olarakOrta-Doğupetrolünündünyaya açılan kapısıBasraKörfezinikontrolediyorolmasıveköklübirdevletgeleneğiüzerinekurulanmollalıkreji-mininemperyalistkapitalistkamptarafındanbirtürlüsoğurulamamasınedenle-riyle,yükselenbirgüçodağıolarakOrta-Doğu’danikincikampadahilolmuştur.*Bilgiyoğunteknolojilerincanlıemeğiüretimsürecinindışınasürmehızınınartması;yeniliklerinolağanüstübirhızlaüretimsüreçlerineuyarlanmayabaşla-masıyla,kapitalistlerinhenüzgerikazanamadıklarısabitsermayelerininvedo-laşımdahenüzmübadeleedilmemişmeta-sermayelerininönemlibirbölümünükaybetmeyebaşlamaları,kâroranlarındakidüşüşeğilimini-tersineişleyenme-kanizmalara rağmen- iyicebelirginleştirmiştir.55Kâroranlarındakibubelirgindüşüş, sermayenin finansallaşmasını inanılması güç seviyelere yükseltmiştir.Rakamlarla örneklemek gerekirse, türev enstrümanlar dahil, mali piyasalarınhacminin1990’da3.5 trilyondolarladünyahasılasının%27’sinioluştururken,2008Haziransonuitibarıylaakılalmazbirseviyeye,683,72556trilyondolarayük-selerek,dünyahasılasınınneredeyse11katınaulaşmasıgösterilebilir.Sermaye-ninmaddiüretimlebağınınnedenlizayıfladığınınölçütüolanbuakıllarazararşişkinlik, aşırıbirikimsorununuaşmadaonundahaönce izleyegeldiğiyolveyöntemlerin,mevcuthaldeoldukçayetersizkalacağınaişaretediyor.Organikolarakbütünleşmişdünyapazarınınuçvermesi,sermayeninsonsuzbi-rikimsürecindekidevinimindeyenibirevrenineşiğindeolduğunugösteriyor.Amaberaberindedahaönemlibirbaşkaşeyedeişaretediyor:Sermayebueşikte,özgürlükarayışınınyükselteceğiitirazvegirişeceğitümisyanlararağmen,yenibirgelişmeevresinibaşlatabilecektakatigöstersebile,buevrebirkelebeğinömrükadarkısaolacaktır.Çünkümekan,sermayeninbaşkabirmanevrasınaizinver-meyecekkadardaralmışvezaman,onunheryenigirişiminibaşlamadanirras-yonel kılacak kadar hızlanmıştır. Hepsinden önemlisi, doğanın bu sapkınlığabiçtiğivadeçoktandolmuştur.

55 Yusuf Zamir, age., s. 102, ayrıca bu sayıda bkz. Ali İleri, “Büyük Deprem Bir Bilanço ” yazısı içinde Şekil 1.56 http://www.bis.org/statistics/derstats.htm, Uluslarası Ödemeler Bankası (BIS)

247

Anlamak Gideni ve Gelmekte Olanı

A. Hakan Güvenir

İnsanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendi keyiflerine göre, ken-di seçtikleri koşullar içinde yapmazlar, doğrudan veri olan ve geçmişten kalan koşullar içinde yaparlar. Bütün ölmüş kuşakların geleneği, büyük bir ağırlıkla, yaşayanların beyinleri üzerine çöker. Ve onlar kendilerini ve şeyleri, bir başka biçime dönüştürmekle, tamamıyla yepyeni bir şey yaratmakla uğraşır görün-düklerinde bile, özellikle bu devrimci bunalım çağlarında, korku ile geçmişteki ruhları kafalarında canlandırırlar, tarihin yeni sahnesinde o saygıdeğer eğre-ti kılıkla ve başkasından alınma ağızla ortaya çıkmak üzere, onların adlarını, sloganlarını, kılıklarını alırlar. İşte bunun gibi, Luther, havari Paul’ün mas-kesini takındı, 1789-1814 devrimi ardarda, önce Roma Cumhuriyeti, sonra Roma İmparatorluğu giysisi içinde kurum sattı ve 1848 Devrimi, kimi 1789’un, kimi de 1793’ün ve 1795’in devrimci geleneğinin taklidini yapmaktan öte bir şey yapamadı. İşte böyle, yeni bir dili öğrenmeye başlayan kişi, onu hep kendi anadiline çevirir durur, ama ancak kendi anadilini anımsamadan bu yeni dili kullanmayı başardığı ve hatta kendi dilini tümden unutabildiği zaman o yeni dilin özünü, ruhunu özümleyebilir.

Karl Marx1

Finanssektöründepatlakveren,kısazamandalikiditekrizivekredipiyasala-rındakidonuklaşmailereelsektörüdeetkisialtınaalankrizin,bütünolası

sonuçlarıyla yaşanıp kapitalizm açısından “normalleşme” sürecine girildiğiniyahutkrizlebirlikte“eski”kapitalizmin/emperyalizminhükmünübüsbütünyi-

1 Marx, Karl, Lois Bonaparte’in 18 Brumaire’i, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara, İkinci Baskı: Ha-ziran 1990, s.13-14

248

Yaşayan Marksizm

tirdiğiyenibirdöneminyaşanıyorolduğunusöylemek içinhenüzçokerken.Ancaköteyandanbuzeminde,sosyalisthareketaçısındansöylenmesiveyapıl-masıerkenolmayan,hattageçkalınanpekçokşeyinbulunduğunundaaltınıçizmekgerekiyor.Bu geç kalmışlığın bir sebebi; uluslararası kapitalizm zemininde yaşanan kri-zinemperyalist sisteminkısadönemdöngüsel, aşırıüretimkrizlerindenbirisiolarakalgılanması,döneminözelliğininisekrizinşiddetindenkaynaklandığınıifadeetmeçabasıveeğilimioldu.Meseleyebueksendenyaklaşanlar,uzundalgakrizlerininveözellikledekrizdençıkışsürecinin,sermayebirikimmodelindenbaşlayaraksisteminyapısına,işleyişinedönüketkilerinepekilgigöstermediler.Böylesibirilgisizlikiçerisindesüreciniçerisindekideğişimdinamikveeğilimle-rininfarkedilebilmesiolanaklıolmuyor.Krizleritarifelitrenseferlerimisalibirbirinineredeysebirebirtekraredenvesos-yalistsiyasetaçısındanbulunmazfırsatlarsunanşaşmazbirdöngüiçerisindeelealanlar,kapitalizmin tarihsel sınırlarınaulaşmaktaolduğu,doğayıve insanlığıtümüyleyıkımasürüklediğicümlelerini,butespitlerinmantıksalsonuçlarındanbağımsızzikredipmanasızlaştırıyorlaraynızamanda.Bubakışagöre“krizarala-rı”,sistemingüçtendüşüpdizlerininüzerineçöktüğükrizdönemlerindeyenidentoparlanıpayaklarıüstündedikilmesinefırsatvermedensoluğunukesmeyisağ-layacakhazırlıkfaaliyetiylegeçirilmeli.Ancakbuhazırlık,kriziardındabırakansisteminnetürbağışıklıkmekanizmalarıgeliştirdiğiyahutemeksüreçleri,işçisı-nıfıvetoplumyapısındahesabakatılmasıgerekennetürdeğişimlerintetiklendi-ğihesabakatılarakgeçirilemediğiiçindirkiortayaçıkanihtiyaçlarabağlıolarak“dönemveöncelikler”denklemidevrimcitarzdakurulamıyor.Halböyleolunca,dönemdeğişiklikleritarihdeğişikliklerindenötebiranlamkazanmadıklarıgibi,hazırlığınmanasıda,“güçkazanma”ihtiyacınaindirgeniyor.Güçkazanmaça-basının,doktrinerbirçizgidemiyoksaprogramlardançıkarsanamayacakgünü-birlikaçılımvekampanyalarçerçevesindemisomutlanmayaçalışıldığı,ayrıbirmevzu;bumevzuyaburadagirmeyeceğiz.Elbettekibumeseleninbiryanı.Geçkalmışlığındiğersebebi,dönemanalizin-dengörecebağımsız,sosyalisthareketinbugünekadarkendisinivarettiğisiya-setkavrayışıvezeminininbizzatkendisi.Buzemindeköklübiryenilemeveyeni-denkuruluşihtiyacıduymayanların,içerisindeolunandöneminortayaçıkardığısorunlaradevrimciçözümlerüretebilmelerinibeklemek,olmayacakduayaamindemeninsiyasetetercümesioluyor.Siyasetzeminindebelirleyicibireksenolarakvarolamayansosyalisthareketin,önümüzdekidönemde,kapitalizminkarşıtdevrimcikutbuolaraksosyalizminyenidenüretileceğibirsürecinkurucuunsururolünüoynayabilmesininbiryoludakendigerçekliğimizleyüzleşebilmemizdengeçiyor.Bunoktada,uluslararasıkapitalizminiçerisindengeçtiğimizkrizinivedeğişimsürecinianlamavedöne-minortayaçıkardığıdevrimci ihtiyaçlarayanıtvermeuğraşının, sosyalistha-

249


reketinkendigerçekliğiileyüzleşeceğibiralanaadımatmasınavesileolacağınısöylemek,iyimserbirtemennidenibaretdeğil.Buihtiyacayaklaşımveyenidenkuruluşiradesi,sosyalisthareketinönümüzdekidönemdeayrışacağıtemelek-senlerdenbirtanesiolarakdahadabelirginleşecekveonoktayakadaryenilen-me ihtiyacıvegörevi,basıncınıbütünağırlığı ile sosyalisthareketinüzerindehissettirecektir.

Fırsat Hazırlıklı Olanın Kapısını ÇalarKapitalizminiçerisinegirdiğikısayadauzundalgakrizlerinin,işçihareketivesosyalist hareket açısından belirleyici önem taşıdıkları ve alternatifsiz fırsatlarsunduklarıtartışmabırakmayacakbirkonu.Bunedendendolayı“kriz”kelimesi,sosyalistsaflarda“fırsat”ve“görev”kelimeleriilebirlikteelealınıyor.Ancakbuelealışınsomutsiyasal/örgütselsonuçlarınataşınabildiğinden,toplumsal/siyasalyaşamda karşılığı olan açılımlara dönüşüp siyasal pozisyonların alınabildiğin-densözedemiyoruz.Krizinsiyasalbirzemindeelealınamamasıvekrizekarşıdevrimciseçeneğinsomutlanamamasışeklindeözetleyebileceğimizbudurumunbirdençoksebebibulunuyor.Bunoktadagözdenkaçırılanilkgerçek,krizdö-nemecinegeldiği ve alt üst edilemediğiherkoşulda, sisteminkrize girerkenkihaliningüçtendüşmüş,zayıflamış,kısmendeolsayıkılmışyahuttersindensa-deceaynıgerçekliğindahadagüçlenmişhaliolmadığı.Kapitalizm,yaşadığıveyıkılmadığıherkrizdekimisiyapısal,ufakyadabüyükdeğişimleryaşayarak;buanlamıylafarklılaşarakvekendisinitahkimederek,yolunadevamediyor.Helekiburadasözkonusuolanuzundalgakrizleriiseyaşanandeğişimlerinçokdahakapsamlıveyapısaldeğişikliklerolduğunubiliyoruz.Bufarklılaşmavetahkimin,siyasalyapıvezoraygıtlarınınyenidenyapılanmasındançoköteanlamlarıoldu-ğuisebütünaçıklığıileortada.Kendisaflarındanyükselen“kapitalizmdeğişiyor”başlıklısöylemleritakipeden,işçisınıfına,sosyalizmeelvedanakaratlarınasıklıklatanıklıkedensosyalistha-reketin,emperyalistkapitalizmedönükhertürlüdeğişimsaptamasınınaltında“emek-değer teorisi çöktü”denbaşlayanve“artı-değer tarihe karıştı”,“işçi sınıfı mı kaldı”larauzananbaklalararayanbirkuşkuculuktaşımasıanlaşılabilir.An-cakanlaşılırolmayan,bukuşkuculuğun,değişimlerindevrimcitemeldekavra-nabilmesinideolanaksızkılanbirtutuculuklakolkolayükselmesivegünümüzüanlamayadönükçabalarıbaskılaması.Bututucuyaklaşım;oluşumundangünü-müzevegeleceğe,kapitalizminancak“serbestrekabet”ve“tekelcilik”kavramlarıileözetlenenikiaşamasınınvedönemininbulunduğunu(vebulunabileceğini)kabul eder.Bunedendendolayıdırki, özellikle19. yy.’ın sonlarından itibarenuluslararasıkapitalizminbüyükbuhranları;sermayebirikimrejiminde,sisteminhiyerarşikilişkimodelinde,sistemioluşturanbirimlerinyapıveilişkilerindeya-rattığıdeğişimlerdenbağımsızelealınır.Ezberlerdeki“kapitalizminatlattığıherkrizdahaderinkrizleredavetiyeçıkartır”saptamasıdaböylesibirtutuculuğunbaskılamasıyla ele alındığı için sistemi bekleyen yeni krizlerin hangi manada

250

Yaşayan Marksizm

dahaderinolacakları,buderinliğinsisteminyapısıveyapısalçelişkileriileara-sındakiilişkisivenihayetindekrizdinamikleriiledeğişimdinamikleriarasındakiilişkilerveçelişkilerbütünselbirbakışlaelealınamaz.Emperyalizmlebirlikteenyüksekaşamasınaulaşmışbulunankapitalizmi,dev-rimcifırsatlarsunankrizleriolağanverutinbirdöngüiçerisindeyaşayacakveişçi sınıfınındevrimci eylemiyle tarihin çöplüğüne atılmadığı sürecedeğişimekapalıbirtoplumsalformasyonolarakelealanlariçin,sisteminyaşadığıdeğişimigörebilmekvebudeğişimileuyumlusiyasalaçılımlarıüretebilmekiçinöncelik-ledeğişiminolabileceğinikabuletmekgerekiyor.Budeğişimin,sermayeninişçisınıfıüzerindekitahakkümünüpekiştirecekşekillerdeemekörgütlenmesüreç-lerindenbaşlayarakhangialanlarda,hangiaraçveyöntemlerleyaşandığınıorta-yakoyabilmek,barındırdığıgerilimdinamikleriniaçığaçıkartabilmekgörevleriisebağımsızsosyalistsiyasetintoplumsalbirgerçekliğe,kapitalizminkarşısındasahicivedevrimcibiralternatifedönüşebilmesininkoşuluolarakönümüzdedu-ruyor.Bunoktayı,krizdönemlerindeortayaçıkanfırsatlarıkazanımlaradönüş-türebilmeyeyönelikhazırlığınzeminiolarakelealınmalıyızaynızamanda.Mevcut durumda, kapitalizmin krizlerine toplumsal ölçekte devrimci yanıtlarvermeşansındanuzakolansosyalisthareketindurumudabirkrizhalidir.Sos-yalisthareketindurumuve“krizi”,biranlamıyla,öznelalandakiyenidenkuruluşihtiyacınayanıtverilememesinebağlı,nesnelsüreçlerdekideğişimlerinortayaçı-kardığıihtiyaçlaradayanıtverilememesişeklindeözetlenebilir.Bunedenlebudö-nemde“değişim”kavramının,birikapitalizminbünyesindeyaşanan,gerekulusalgerekuluslararasıölçekteemekhareketininkendinioluşturmasürecindehesabakatılmasıgerekenyenidurumları/olguları;diğeriisesosyalistsiyasetzeminindeyenidenkuruluşhedefinebağlıgeçmişvegelenekselsiyasetzeminindendevrimcimuhasebetemelindekopuşihtiyacınıanlatanikifarklımanasıbulunuyor.

Olan ve Olmakta Olan?Siyasetzeminindedönemtahliliveanalizi,sadeceolanıntespitinideğil,olmak-taolanınaçığaçıkartılmasını,değişimdinamikleriniveyönünüortayakoymayıdaiçerenbirçabaolmalı.Aksidurumda,tariheveyaşadığımızdönemefotoğ-rafçekmektenötebirzemindenbakamaz,öngörüyoksunluğuiçerisindenesnelsüreçlerigeridentakipedip,işçisınıfınınvebütünolarakinsanlığıngüncelvetarihselihtiyaçlarınayanıtverecekbirhazırlığıyapmaşansınıyakalayamayız.Ayrıcabukonuözelindebirnoktanındahaaltınıçizmekgerekiyor.Sosyalistsiyasetzeminindedönem,çağ,evre,aşama,kertevb.kavramlar,dilbilimselkö-kenlerinden“uzaklaştırılarak”,kullanıldıklarızemineveçerçeveyegöreanlamyüklenenkavramlarolmuşlardır.Bunedenle,kelimelerüzerindenizsürerek,gündemimizdeolan“emperyalizminyenidönemi”gerçeğinianlayabilmemizbirazgüç.Bugüçlüğühesabakatarsak,önceliklebukavramlaştırmaylaneyinkastedilmediğinipeşinenbelirtmekte faydavar. “Yenidönem”kavramlaştır-

251


masından,kapitalizmyahutemperyalizminyapısında,mülkiyetbiçimi,üretimtarzı,temelsınıflarıntanımıvekonumlarında,nitelikselbirdeğişiklikyaşandı-ğınıvekapitalizminkapitalizm,emperyalizmindeemperyalizmolmaktançık-tığınıanlamamakgerekiyor.Kavramadahabaştanböylebiranlamyüklemek,dönemçözümlemesiniemekhareketininvesosyalistsiyasetinyenidenkuruluşihtiyaçlarındanbüsbütünfarklıbirzemindeveihtiyaçlartemelindeelealmakanlamınagelecektir.Ancaköteyandan,20.yyboyuncaemperyalizminyapı-sındaemekhareketininvesosyalisthareketinsiyasetveörgütlenmesüreçlerinibelirleyecekniteliktekaydadeğerbirdeğişiminyaşanmadığı,yaşanandeğişik-liklerinveiçerisinegiripçıkılankrizlerinsisteminiktisadi,siyasiyapısındahiç-birdeğişiklikyaratmadığısonucunavarmakdadoğrubirçıkarsamavekalkışnoktasıolmayacak.Uluslararası kapitalizmin zemininde, sosyalist siyasetin yenidenkurgulanmasısürecindehesabakatılmasıgerekenikitemelnoktadayaşanandeğişimlerekısacadeğinmektefaydavar.1.Emeksürecininörgütlenmesindekideğişikliklere,üretimindahaküçükölçek-tebirimlerdeörgütleniyorolmasına,hizmetsektörününgelişimine,ölüemeğinüretimsürecindekirolününveağırlığınınartmasına,istihdampolitikalarındakideğişikliğe, işsizliğin“yedeksanayiordusu” tanımınınçokötesinegeçecekbirmuhteva kazanmasına bağlı olarak, işçi sınıfının yapısı değişiyor. Bu değişik-likler, işçi sınıfı açısından daha fazla çeşitlilik, üretim sürecinin örgütlenmeyikolaylaştırannesnel rolününzayıflamasıveörgütsüzlüğünmaddi temellerininyaygınlaşması,sınıfınfarklıkesimleriarasındakimesafeninverekabetinderin-leşmesisonuçlarınıdoğurduğugibiçalışanveçalışmayanlarıylabirbütünolarakişçisınıfınıntoplumsalhacmininveağırlığınınartmasınadavesileoluyor.2

Budeğişikliğinenbelirginhissedilensonuçlarındanbirisi,işçisınıfızeminindeörgütlülüğünhızlaerimekteolmasıvesınıfınözellikleyenidönemdeortayaçıkıpbüyüyengenişkesimleriningelenekselörgütlerinkapsayabileceğialanındışarı-sındakalmasıdır.Bunedenlegeleneksel sendikalörgütlülükleraracılığıyla işçisınıfı içerisindeönemliyertutaraksınıfhareketiningeneliniyadaenazındanönemlibirkesiminikontrol(olumluyahutolumsuzmanada)etmeşansınaönü-müzdekidönemdeherhangibirsiyasalhareketinsahipolamayacağınırahatlıklasöyleyebiliriz.İşçisınıfıhareketini,onuniçerisindetutulankilitpozisyonüzerin-densevkveidareedebilmehedefiyle,geçmişteoynadıklarırolübugündeaynışekildeoynayabilecekleridüşüncesiylegelenekselaraçveyöntemleresarılanveişçihareketininyenitemellerdekurulmasıihtiyacınasırtçevirenlerin,birbütünolarakişçisınıfıvehareketinindışınadüşmeleriyadaeniyiihtimallemarjinalbirkonumamahkûmolmalarıkaçınılmaz.

2 Yayınımızın ilerleyen sayılarında bu konunun mümkün olan bütün yönleriyle ele alınacağını hatırlatarak, bu yazı kapsamında konumuz çerçevesinde sonuçlar ve çıkarsamalar üzerinden değineceğimizi belirtmek gerekiyor.

252

Yaşayan Marksizm

Geleneksel sendikal örgütlülüklerin güç ve işlevlerinin, bu alanda varolan öz-nelzaaflardangörecebağımsız,nesnelsebeplerebağlıolarakadımadımortadankalkıyorolduğununüzerindenatlayamayız.Açıklıklabelirtmekgerekiyorkibunoktadayaşanansorun,“sendikalhareketinkrizive ihtiyaçları”başlığıaltındaelealınamaz.Bubaşlık,sadeceifadeettiğikadarbirönemtaşımalı,işçisınıfınınmücadeleveörgütlenmesorunlarıbuzeminindarlığınasıkıştırılmamalı.Soru-nunesasolarakdüğümlendiğinokta,işçisınıfınıngenelveortakçıkarlarıekse-nindeörgütlenmesi ihtiyacıdır.Sendikalhareketinsorunlarıdaesasolarakbutemelihtiyaçeksenindeelealınırsaanlamlıolabilir.Ancakasılolaraksınıfınındeğişenyapısınabağlı,çalışmaveyaşamalanlarıyla,çalışanıveçalışmayanıylabirbütünolarakişçihareketininyenidenörgütlenmesinehizmetedecekkapsa-yıcıvebütünleştiriciaraç-yöntemlerin,örgütlülüklerinyaratılıpgeliştirilmesineyoğunlaşmakgerekiyor.Elbettekibusürecesiyasalbiranlamkazandıracakmü-cadelehattıveeylemçizgisininyaşamiçerisindevaredilmesiuğraşıilebirlikte.Buyoğunlaşmayı,sosyalisthareketininyenidenkuruluşsürecininöncelikligö-revleriarasındasaymakgerektiğigibibuyoğunlaşmaalanınısosyalisthareketinkendisiniyenidenkuracağızeminolarakgörmekgerekiyor.2.Malisermayealanındakiaşırıyoğunlaşmavemerkezileşme,işbölümününulus-lararası karakterinin ulaştığı boyut, dünya pazarı ve dünya piyasası olgularınınkarşılıklı(yadasolunbirkısmınezdindetektaraflı)bağımlılıkilişkilerininötesinegeçmesiyletamentegrasyonveözdeşleşmeyolundakatedilenmesafe,uluslararasıkapitalistsistemin,emperyalizminyapısındameydanagelenönemlideğişiklikler-dir.Bubütünleşmeeğilimivesürecineparalel,sanayileşmesinigöreceolarakka-pitalistsistemindışındagerçekleştirmişvedevletinekonomidehalabelirleyicibirağırlığıbulunanülkeler(RusyaveÇinbaştaolmaküzere)de,üretimkapasiteleri,rekabetgüçleriveemek“zenginliği” ileson20yıl içerisindeuluslararasıkapita-list sistemedahilolmuşlardır.Uluslararasıkapitalizmi tamanlamıylabirdünyasistemihalinegetirenbugenişlemesüreci,sistemesadeceyenivegenişpazarlarsunmayıp,kapitalizminuluslararasırekabetininyeniöznelerinideyaratmıştır.Budurum,önümüzdekisürecişekillendirecekdeğişim,çatışmavekrizdinamikleri-ninnetolarakhangisonuçlarıdoğuracağınıbugündennetolaraksöylemeninola-naksızlığıanlamınageliyor.Ayrıca,bunoktadakidenkleminasılkurarsakkuralım,işçisınıfıbağımsızdevrimcieylemiilesahneyeçıktığıanda,bütündenklemlerinbozulupyenilerininkurulmasınıngerekeceğini,süreçteasılbelirleyiciolabilecekdeğişimveçatışmadinamiğininbuanlamıylasahnedekiyerinihenüzalmamışol-duğunugözdenkaçırmamakgerekiyor.Ayrıca,tümbunoktalardakibelirsizlikler,içerisindengeçtiğimizdöneminbarındırdığıdeğişimve çatışmadinamiklerininbütünçıplaklıklarıilebilinceçıkartılabilmesininönündebirengeldeğil.Tersine,bukoşullardabudeğişimveçatışmadinamiklerininbütünçıplaklıkları ileorta-yakonulabilmesi,sosyalizminsomutbirsiyasalseçenekolaraktoplumsalölçekteüretilebilmesininveişçisınıfınınbağımsızdevrimcieylemiyletarihsahnesindekiyerinialabilmesinindeönemlibirgereğiolarakkarşımızdaduruyor.

253


Budeğişimsürecininuluslararasıkapitalizmaçısındannetürsomutsonuçlardo-ğurupdoğurmayacağındanbağımsızolarak,gelenekselsosyalistsiyasetüzerindeetkilerioldu.Buetkiesasolarakanti-emperyalizmmeselesinisosyalistsiyasetinvesosyalizmiçinmücadeleniniçerisindetutarlıbirbütünlükleyerliyerineoturt-ma(dahadoğrusuoturtamama)noktasındahissediliyor.Emperyalizmgerçeğive anti-emperyalistmücadele anlayışı, kendilerini anti-kapitalistmücadeleninöznesiolarakkabuledensosyalisthareketinbileşenlerince,gelenekselyaklaşım-larıneleştirisiüzerindeyenidentanımlanmalıvesosyalizmhedefinebağlıyerliyerineoturtulmalı.Sözlüklerde“emperyalizm”kelimesininkarşılığıolarak,“Aynı iktisadi ve sosyal bütünlük içinde etnik ve kültürel bakımdan farklı halkların, hakim halkın elinde olan merkezi bir iktidarın otoriter yönetimi altında bir araya getirilmesi eğilimi. Kolektif veya ferdi yayılma ve hakim olma iradesi. Bir milletin başka bir milleti siyasi ve ekonomik egemenliği altına alarak yayılması veya yayılmayı istemesi, ya-yılmacılık.” ifadeleribulunuyor.Kısacageçmişimparatorluklartarzındadüzenkurma eğilimi olarak tanımlıyor sözlükler emperyalizmi.Kuşkusuz bu tanım,burjuvazinin tanımıveonun içinde “kötü”bir şey.Burjuvazinin emperyaliz-mi,biryandangelişmişvegüçlübirülkeningelişmemişvezayıfolanülkeyadaülkeleredönükyayılmacı eğilimleri, diğer yandanbu yayılmacı eğilimlerin vegirişimlerinsonucuolarakgelişmişvegüçlüolanülkenin,gelişmemişvegüçsüzolanülkeyiyadaülkelerikendisinebağımlılaştırmasıvebuülkeleringelişimle-riniengellemesiolaraktarifetmesisonderecenormal.İşinaslınabakılırsa,bur-juvaziaçısından“emperyalizm”kavramı,herdaim,birbaşkakapitalistgücüyadadevleti,kendiegemenlikalanınadönükdışsalveyayılmacıtehditleroluşturanötekileritanımlamakiçinkullanılanbirkavram.Ancakemperyalizmiböyleal-gılayanlar,burjuvazidenibaretdeğil.Emperyalizminburjuvakavrayışınıntop-lumkesimlerindekiyansımasıda,ülkenin,ülkeekonomisininvekaynaklarının,ulusalsınırlarınveegemenliğinyayılmacıbirdışgüçtarafındantehditedilmesibiçiminde oluyor.Daha da kötüsü, burjuvazinin iktidarı karşısında sosyalizmmücadelesivermeiddiasındaolangüçlerinönemlibirkesimidahiemperyalizmi,ulusalekonominingelişiminiengelleyenvebağımsızlığagölgedüşüren,yayılma-cıbirdıştehditolarakalgılayarakburjuvazinintarifineparalelbiremperyalizmkavrayışını somutluyor.Bunedendendolayı,emperyalizmi,gelişmişkapitalistülkelerledahasıbuülkeleriniçerisindedünyanınegemenvehegemonyacıgücüolaraköneçıkanABDileözdeşleştirensöylemvetutumlararastlamakfazlasıylamümkün.Ancak,emperyalizminbu tarzkavranışının tümüylehayalmahsulüolmadığınıveuluslararasıkapitalizminbuyanılsamayıbesleyenkiminesnellik-lersunduğunudagörmemizgerekiyor.20.yybaşları,kapitalistgelişmesürecinde,sömürgeciliğinvesömürgecidönemilişkilerininyerleriniemperyalizmebırakışınatanıklıketti.Busüreç,kapitalizmiçinönemlibirdeğişimsüreciydi.

254

Yaşayan Marksizm

Sermaye, içerisindegeliştiğiyapıveilişkilerimerkezileşme,yoğunlaşmaveya-yılmaeğilimleriniaynıandabarındırandoğasınınihtiyaçlarınabağlıdeğişmeyezorlar.Emperyalizm,kapitalistilişkilerinortayaçıkıpegemenhalegeldikleriulu-salekonomilerindışlarındavarolan“dışpazar”olgusununvekapitalistolmayandünyanın,kapitalizminyasalarıvekurallarıekseninde,kapitalizminçemberinesokulduğu;kapitalizminkendisuretindebirdünyayarattığıbirbüyükdeğişimsürecidirbumanada.Ancakbudeğişim,emperyalizminbirsistemolarakortayaçıktığıyüzküsuryılöncesinde,kapitalizminöncekidönemlerindenkalanveser-mayenineğilimlerini,yönelimlerinibaskılayanyapıveilişkilerinbütünüylebu-harlaşıp,beyazbirsayfayadüşenmürekkeplermisaliyerlerineyenileriningeçtiğibir“mutlakdeğişim”olarakyaşanmadı.Bununsebeplerininbaşında,sermaye-ninhareketkabiliyetiveesnekliğikarşısında,içerisindegeliştiğiyapıveilişkilerinhareket kabiliyeti ve esnekliğinin fazlasıyla sınırlı olması ve aynı zamanda buyapıveilişkilerin,sadecesermayeninihtiyaçlarınayanıtvermegöreviyletasar-lanmamışolmalarıdır.

Tarih, herbiri kendinden önce gelen kuşaklar tarafından kendisine aktarılmış olan malzemeleri, sermayeleri, üretici güçleri kullanan farklı kuşakların ardarda gelişin-den başka bir şey değildir; bu bakımdan, her kuşak, demek ki, bir yandan geleneksel faaliyeti tümüyle değişmiş olan koşullar içinde sürdürür, ve öte yandan, tümüyle değişik bir faaliyetle eski koşulları değiştirir; bu, kurgu yoluyla öyle çarpıtılabilir ki, daha sonraki tarih daha önceki tarihin amacı haline getirilir.3

Sermayesınırsızhareketetme,yayılmavemerkezileşmeeğilimlerinebağlıola-rakbaşlangıçaşamasında ihtiyaçduyduğuuygunölçekteveözelliklerdepazarvedevletisürekliolarakdeğişimezorladıancakdevletvepazarınbudeğişimba-sıncınabağlıhareketleriaynıolmadı.Başlangıçaşamasındapazarvedevletaynıcoğrafyavesınırları ifadeederlerkenvedevletinsınırları,pazariçin“içerisivedışarısı”ayrımınındasomutifadesiolurken,kapitalistgelişmeulusaldevletlervesınırlarıortadankalkmadan,“tekdünyapazarı”gerçekliğiniortayaçıkardı.Pazarların“bütünleşmesi”onlarıyaratanulusaldevletlerinveulusalekonomi-lerinbütünleşmesiileaynıanlamınagelmedi.Bugerçeklik,tekdünyapazarınıoluşturanbirimlerinözdeşvehomojenbirimlerolmaması,aralarındakifarklılık-larınbütünüyleortadankalkmamasıanlamınadageliyordu.Bundandolayıdırkiemperyalizm,sanayisermayesiilebirleşenmalisermayenindevletleraracılığıiledünyaçapındaaçıkveyaörtülüpaylaşımsavaşlarısürdürdüğüvebelirleyi-cibirözellikolarakmetaihracınınağırlığınınsermayeihracınakaydığı,eşitsizvebirbirinebağlıekonomikbirimlertemelindetekelcikapitalizmindünyaege-menliğiolarakortayaçıktı.Metaihracınınağırlığınınsermayeihracınakayması,sömürgecidönemintekyanlıbağımlılıkilişkilerindenfarklıolarak,ulusaleko-nomilerarasındakikarşılıklıbağımlılıkilişkileriniyaratıpgeliştirirken,buulusalekonomilerinpazarınbütünleşmesineparalel iç içegeçmesinivebütünleşerek

3 Marx, K. - Engels, F. Alman İdeolojisi, çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Ankara, Üçüncü Baskı: Temmuz 1992, s.59

255


birdünyaekonomisineyürümesiniinanılmazölçüdehızlandırdı.Ancakulusalekonomilerdebüsbütünortadankalkmadı.Bundandolayıdırki,kapitalistgeliş-meyebağlıolarakemperyalizminuzun(vehala“kapandı”diyerekkestiripatıla-mayacak)birdönemi,birbirindengörecebağımsız“ulus/ülke”ekonomilerininhiyerarşiktemeldebirliğininifadesiolarakşekillendi.Emperyalizminböylebirgerçekliğininbulunduğukoşullarda,elbettekiulusla-rarasırekabetvepaylaşımınbaşataktörleri,ulus/ülkedevletleroldu.II.Emper-yalistpaylaşımSavaşı’nınardındansistemin,ABD’ninhegemonyasındageçmiş-tekinden farklıbir temeldeyenidenyapılanmışolmasıdahesabakatıldığında,bütünbugerçeklik,sosyalisthareketinemperyalizmveantiemperyalistmücade-leanlayışınıbelirleyennesnelzeminolmuşturaynızamanda.Ancak,kapitalistgelişmeninbirdönemineçekilenfotoğrafüzerindensiyasalbakışveaçılımlarınıgeliştirensosyalisthareket,fotoğrafıçekilendönemin,değişimsürecininbirdö-nemiolduğununüzerindenatlayarak,emperyalizmi,odöneminhakimyapıveilişkileriüzerindentanımlayanvedahasıbunlaraindirgeyenbirdargörüşlülüğesaplanıpkaldı.Dolayısıyla,bukoşullarınvekoşullarcabelirlenendöneminönce-sivesonrası,buanlamıylasınırlarıolduğunugözdenkaçırdı.Bir“ekonomi”yeulusyadaülkeekonomisiniteliğiniverengerçekliklerikısaca,kendiiçindebütünleşikve“diğerlerinden”şuyadabuşekildeayırtedilenartı-değersağlama,sermayebirikimzemini;kendiiçerisindebütünleşikolanve“di-ğerleri”ilearasındabellisınırlarbulunanpazarolaraksayabiliriz.Peki,tarihselbirbakışiçerisinde,yaşadığımızdönemde“ulusalekonomi”gerçekliğinietkile-yenne türdendeğişiklikler oldu/oluyor?Artı-değer sağlama, sermayebirikimsüreçleri farklılaşıpzeminlerideğişiyor. “Farklı”ulus/ülkepazarlarıbelliölçü-lerdeeşitsizliklerinihalamuhafazaedereközdeşleşiyorvedünyapazarınımey-danagetiriyor.“Ulus/ülke”ekonomilerkarşılıklırekabetzemininden“karşılıklıbağımlılık”vebiradımsonrasındaiçiçegeçerekbütünleşmezemininetaşınıyor.Budeğişimsüreci,bütünaçıklığıileifadeetmekgerekirki,ulus-ülkeekonomi-sininyerinibaşkabirgerçekliğebıraktığı,uluslararasıkapitalizminekonomikvesiyasalbirimlerininyenidenveyenitemellerdeörgütlendiğibirdeğişimsürecianlamınageliyor.Emperyalizmi, mutlak surette ve sadece, görece olarak birbirinden bağımsızulusalekonomilerinveoanlamagelmeküzereulusaldevletlerinhiyerarşikbir-liğiolarakalgılayanlaraçısındanböylesibirdeğişimsürecininalgılanmasıko-layolmuyor.Sermaye ileşemsiyesialtındageliştiğiulusdevletimutlaksurettebirbirinebağlı sayanlar için,kapitalist rekabetinuluslararasıbiçimlerininulusdevletlerden bağımsız ele alınması olanaklı değil. Ancak kapitalist rekabetinuluslararasıbiçimlerininulusdevletlerdenbağımsızelealınamaması,biryandansermayeninasılihtiyaçduyduğununburjuvadevletolduğugerçeğini,öteyandanise“diğer”sermayelerolmadanyaşayamayacakolansermayegerçeğini,rekabe-tinözününsermayeninsermayeilerekabetiolduğunugözardıetmekanlamına

256

Yaşayan Marksizm

gelir.Buaynızamanda,burjuvadevleti,asligöreviolansermayeninemekilemü-cadelesinin(ulusveülkezemininebağımlıkalmaksızın)vesermayeninsermayeilerekabetininaracıolarakdeğil,ulus/ülkeekonomilerinereferanslatanımlananrekabetininözneleriulusdevletlerolaraköneçıkartmakvemutlaklaştırmakan-lamınadagelecektir.Kuşkusuzkiulusdevletveulusalekonomi,bütünüyleortadankalkmışgerçeklik-lerdeğil.İçerisindeolduğumuzsürecin,çelişkilerdenmuaf,üzerindetammuta-bakatsağlanmışbirsenaryonunbütünaktörlerinvesetekibininuyumuylasah-nelendiğibirnümayişhavasındailerlemediği,ilerlemesininnedenligüçolduğuortada.Ancakuluslararasıkapitalizmzeminindehakimolaneğilim,sermayeninyenidönemihtiyaçlarınabağlıolarak,uluslararasırekabetinyeniaraçveyön-temlerini,eskilerininyerlerinialacakşekildeyaratıyor,eskiyapıveilişkilerideyenidönemegöreuyarlıyorvebuyöndeşiddetlibirbasınçuyguluyor.Dolayı-sıyla geçmişdönemin rekabet ilişkilerininmerkezinde yer alanulusdevlettengeriye“devlet”veancakoölçüdevarlığındansözedilebilecekulusal/ülkeseleko-nomidenötepekbirşeykalmıyor.Emperyalizmin,dünyanınbircoğrafyasıyadaülkesineindirgenemeyecekbirgerçeklikolarak,bütünkaravedenizlerindeiçselbirolguvegerçeklik,birbütünsel sistemolarakkendisiniörgütlediği;bütünüoluşturanbirimlerinhemyapıvezeminlerininhemdebirbirleriileilişkilerinindeğiştiğibukoşullarda,sosyalisthareketinanti-emperyalistmücadeleilesosya-lizmmücadelesiarasındakigelenekseldenklemlerininyenidenkurulması,kaçı-nılmazbirzorunlulukolarakönümüzdedikiliyor.

Değişim Dinamikleri Sadece Kapitalizm İçin İşlemiyorEmperyalizminkapanmaktaolandönemiylebirlikte,burjuvaegemenliğininze-minivekurumlarıdeğişiyor;eskidöneminkurumveilişkilerininvarlıkzeminle-riortadankalkıyor.Ancakbusüreçtevarlıkzeminleriortadankalkankurumveilişkilersadeceburjuvaegemenlikalanındadeğil.Bunlarlaaynızemindenbesle-nenfakatbizzatsosyalizmmücadelesininaraçveyöntemleriolarakbenimsenenvebeslendiklerizeminyaşadığıölçüdekendilerineönemlibiryaşamalanıbu-lanörgütlülükbiçimlerinin,mücadelearaçveyöntemlerinindevarlıkzeminlerikaybolupiçleriboşalıyor.Kendi içerisindekibütünbölünmüşlüğekarşın, sosyalisthareketbünyesinde-kifarklıakımlarınsiyasetanlayışlarınınbirortakpaydasıbulunuyor.Buortakpaydayı, sosyalist siyasetingenelini içerisine alanparadigmaolarakadlandır-makmümkün.Buparadigmanınbeslenipkendisiniörgütlediği,başlıcaikika-naloldu.Bu kanallardan birincisi, 19. yy sonlarında şekillenen sosyalist siyaset zemini;ikincisiiseİkinciEmperyalistPaylaşımSavaşısonrasındadünyakapitalizmininozamankiyenidöneminişekillendirenKeynesçiekonomipolitikalarvesosyaldevletanlayışı.

257


II. Enternasyonal Siyaset Anlayışıyla Yaşamaya Devam EdiyorKomünyenilgisininardından,Avrupamerkezliolarak,biryandanişçisınıfıiçe-risindesendikalörgütlülüğüngüçlenenvarlığıvebunaparalelsosyaldemokratveişçipartilerinsiyasetzeminindekalıcıyerleredinerek,parlamenterdemokra-tiksisteminkurumsallaşmasındaoynadıklarırolII.Enternasyonalsiyasetanla-yışınıntemelindeyatar.İşçisınıfı,sendikalörgütlülükleriaracılığıileekonomikmücadeleyürütür;onunpolitiktemsilcileri isesiyasalörgütleri ilesiyasalmü-cadele yürütür. Ekonomikmücadele siyasalmücadeleye bağlandığı; işçi hare-ketisiyasalörgütüniktidaryürüyüşünüyadasiyasetzeminindekipozisyonunugüçlendirdiği ve bu dolayım üzerinden burjuva demokratik rejimin işleyişinekatılıpkendisinitemsilettiğimüddetçesosyalizmeyürüyüşündenklemikurul-muşsayılır.Esasensosyalistsiyasetzeminindekiekonomikalanvesiyasalalanayrımınındaböylebirtarihselliğibulunuyor.Burjuvaziyekarşımücadelesüre-cinde iktidar değişikliğini toplumsal kurtuluşun temsilcisi (ve tabi ki öncüsü)olanbirsiyasalörgütüniktidaragelmesiolarakalgılayanveişçisınıfınısiyasetinöznesi,iktidarınsahibiolarakkurgulamakyerine,toplumuselametlekurtuluşagötürecekolanpartininiktidarınıyaratmavesağlamaalmayolundavazgeçilmezbirdayanakolarakkavrayanbusiyasetanlayışı,eleştiricilerinidahikendizemi-nindebirvaroluşamahkûmedecekkadargüçlübirparadigmadır.Bunedenle,II.Enternasyonalpatentliolmasınakarşın itibargördüğüalan II.Enternasyo-nalörgütlerininetkialanlarınınçokötesindebirgenişliktedir.Ekonomikalandasendikalarınyahutsiyasalalanındapolitikörgütlerin(yadapartilerin)mücadeleçizgilerininveörgütanlayışlarınınfarklışekillerdetasarlanıpyaşambulmuşol-maları,buişiyapanlarıII.Enternasyonalzeminininötesinetaşımadığıgibi,buparadigmayı tersinden II.Enternasyonal eleştiricilerinin eliyle güçlendirenbiretkiyapmıştır.II.Enternasyonalmeselesini“reformizm”ve“savaşkoşullarındaişçisınıfınaiha-netetmişolması”ilesınırlıbirbakışlaelealanlaraçısından,buzemindeüretilenburjuvasiyasetin,kısadönemlerharicindebütünolarakdünyasosyalisthareke-tinibelirleyenzeminhalinegeldiğinigörmelerimümkündeğil.Busiyasetanlayı-şınınetkisiodenligüçlüvekalıcıdırki,II.Enternasyonalzemininibesleyentür-densendikalörgütlülüklerinbulunmadığıbircoğrafyaolanRusya’dadevrimeöncülüketmişBolşevikPartivekuruluşunusağladığıKomünistEnternasyonaldahi, II. Enternasyonal’in bu siyaset anlayışındanmuaf kalamamıştır.Dahası,birdönemsonra, II.EnternasyonalsiyasetanlayışınınKomintern’ebütünüyleegemenolduğunusöylemekmümkündür.

Keynesçilik Sosyalist Siyasetin de Ufuk Sınırlarını ÇiziyorEkimDevrimivetakipedenkısadönemiçerisinde,tarihselaçıdanenileriform-larıyaratarak,enilerimevzilerineulaşanişçisınıfıhareketivesosyalisthareket,özellikleII.Emperyalistpaylaşımsavaşınınardındankendisini,II.Enternasyonal

258

Yaşayan Marksizm

siyasetinibeslemeyesondereceuygunbiratmosferiniçerisindebuldu.Buatmos-feriyaratan,Keynesçiekonomipolitikalarvesosyaldevletanlayışıidi.Ulusalge-lirin “adil”dağıtımı, işçi sınıfının çalışmave yaşamkoşullarının iyileştirilmesi,döneminüretimörgütlenmesineveistihdampolitikalarınauygunolaraksendikalörgütlülüklersayesindeişçisınıfınıngenişkesimlerininkontrolaltındatutulabil-mesi,sosyaldemokratveişçipartilerininaktifkatılımlarıylaparlamenterdemok-ratikrejimlerin istikrarakavuşturulmasıvb…sadeceII.Enternasyonalpatentlisiyaset anlayışına değil,Keynesçi ekonomi politikalarla kapitalist dünyayı yenibaştanveyinehiyerarşiktemellerdeinşaetmeyesoyunanburjuvazinindezorun-luihtiyaçlarınauygundüşüyordu.İkibüyükdünyasavaşıylayerlebirolmuştop-lumlarıngözündeSSCB’ninalbenisihergeçengünartarken,dünyanınbelirlibircoğrafyasındayaşambulanbutablo,kapitalizmiçerisindekalarakulaşılabilecekyeryüzücennetlerininkurulabileceğiniilanediyordudosta,düşmana.Elbettekibuyeryüzücennetleri,kapitalistdünyanınbütünündeyaşambulma-dı.Bulmasına imkandayoktu.Dahası,kapitalizmin, II.EmperyalistPaylaşımSavaşı’nın ardından 1980’li yıllara uzanan dönemi kapanırken, SSCB’nin çö-zülmesinedeparalelolarak,buyeryüzücennetlerihızlasararıpsolmaya;mutlumesutsakinleriolan“çalışanlarsınıfı”isekendisinişiddetihergeçengünartanyoğunbirsaldırıkarşısındabulmayabaşladı.Budönem,1980’liyıllarınsonundageridönüşsüzbiçimdekapandıkapanması-na,ancakişçihareketivesosyalisthareket,kendisiniodönemiçerisindevarettiğiaraçveyöntemlerindevrimcieleştirisitemelindeyenibirkuruluşataşıyamadı.Yenidenkuruluşzorunluluğu,dönemindeğişmesinebağlıolarakeskidönemeuygun araç ve yöntemlerin yeni döneme uyum sağlayamayacak olmasındankaynaklanmıyordu tekbaşına.Çünküeskidöneminsiyasetininhakimaraçveyöntemlerideişçisınıfının,burjuvaegemenliğikarşısındadevrimcibirsiyasetinöznesiolarakayaklarıüzerinedikilmesinedeğil,buyeryüzücennetindenpayınadüştüğükadarıylanasiplenmesinehizmetedenbiçimveiçeriklerdeidiler.Önce-kidönemlerdeşekillenenörgütlülükvemücadelebiçimleri,kapitalizminbuyer-yüzücennetlerininyaratıldığıdönemdeismenyahutşeklenvarlıklarınıdevamettirselerdahibaşkalaşarakdönemegerici anlamdauyumsağlamışlardı zaten.Sendikalar,düzeniçiekonomikmücadeleninaraçlarıolarakbudöneminemekörgütlenmesüreçlerineuygunbirzemindeyenidenşekillenirken,Leninsonrasıdönemde icat edilen “Leninist Parti”modeli de legal ve illegal versiyonlarıyladünyakomünisthareketininbütününübelirleyensiyasalmücadelearacıolarakyaygınlaşıpkalıcılaştı.Buformlarasağdanyahutsoldaneleştirilerleöneçıkartı-lan“alternatif”modellervearaçlariseaslıileaynızemindenbeslenen,bütünbirdönemevedöneminsiyasetyapıştarzınaegemenolanekonomikalanvesiyasalalanarasındakiyapayayrımıverikabuledenbirpozisyondankurtulamadı.Busürecinbirbelirleyeni,Keynesçilik,sosyaldevletveSSCB’ninvarlığınındaüzerindeyükselenAvrupaişçisınıfının“kazanımları”olurken,diğerbelirleyeni

259


isedünyasahnesindesosyalizmiulusalbirkalkınmamodeliolarakrevizeederek,“ulus-devlet”kimliğiilevarolmayolunuseçen“sosyalistblok”ülkelerininvar-lıkları,ulusalgüvenlikpolitikalarıvediplomatikihtiyaçlarıolmuştur.Günümüzde sosyalist hareketin, II. Emperyalist Paylaşım Savaşı’nın ardın-dan1980’li yıllarauzanandönemdekendisinivarettiği araçveyöntemlerle,programatikzeminveörgütlülükbiçimleriyle,siyasetzeminindebelirleyicibirrol oynaması olanaklı görünmüyor. Bunun temel sebebi, 20. yy işçi hareke-tineegemenolansendikalörgütlülüklereveparlamenterdüzeniistikraraka-vuşturacakkitleselişçipartilerine,burjuvazininihtiyacınınkalmamasıdır.İşçisınıfınıngeçmişdönemdedebu türörgütlülüklere gerçekbir ihtiyacı yoktuzaten.Esasenbu tarz siyaset anlayışınıngeçmişdönemdeyanıtverdiği alan,işçisınıfınınbağımsızvaroluşihtiyaçlarınıdevrimcitemeldekarşılamaarayışıdeğil,burjuvazininişçihareketinikontroletmevedüzeninibuyolladatahkimetmearayışlarıolmuştur.

Yeniden Kuruluş İhtiyacı Kendisini Dayatıyorİçerisindengeçtiğimizdönem,dünyakapitalistsistemininuzunbirdönemindesosyalist hareketin “proleter devrimci siyaset zemininde” sayarak benimsediğimücadelearaçveyöntemlerininsınırlıolduğugibisınırlayıcınesnelbeslenmezemininideayaklaraltındançekipaldığıiçin,geçmiştegerçekleştiremediğimizyenilenmeihtiyacı,bugünkendisiniertelenemezbiçimdedayatmakta.Buihtiya-cınüzerindenatlanması,sınırlıvaroluşzeminlerinibileyitirenmücadelearaç/yöntemleriüzerindenhiçbirnesnelkarşılığıolmayantutumlarasarılaraksomutsiyasetzemininindışarısındakalmanınengarantiliyoluolacaktır.Budönemeçte,“esasen yeni ve köklü biçimde yenilenmesi gereken bir şeyler yok-tur, yapılması gereken geçmişin eksikliklerini gidermek, savrulmadan yolumuza devam etmek ve ısrarlı bir çaba ile güçlenmektir”anlamınagelecekyaklaşımlar-la,“dönemveöncelikler”denkleminindevrimcitarzdakurulamayacağıortada.Dünyakapitalistsistemikendisinidahaçıplakbiçimdeemek-sermayekarşıtlığıüzerindevarederken,burjuvadevletdolaysızbiçimdezoraygıtıolarakyenidenörgütlenirken;döneminihtiyaçduyduğudevrimciatılımıngerçekleştirilebilme-si, sosyalizmprojesinin somutbir seçenekolarakyenidenüretilmesini içeren,kapsamlısiyasalbirkuruluşeksenindemümkünolabilir.Buyenidenkuruluşmeselesinin,teknikbirörgütlenmeyadaçoğalmasorununaveyaişçisınıfıvehareketiileilişkilenmeihtiyacınaindirgenemeyecekdenliçokyönlübirmeseleolduğuaçık.Sözkonusuolan,yenidenvedahagüçlüşekildeörgütlenme sorunudeğildir; söz konusuolan, işçi sınıfı ile kopanbağlarımızıtekrarvekalıcıtemeldekurabilmemeselesideğildir…Elbettekibunoktalardaçözülmesi gereken sorunlar bulunuyor. Fakat bu sorunlar, sosyalist hareketiniçerisindeolduğukrizhalininsebeplerideğil;bütünçıplaklıkları ileyüzümüzeçarpan,temelsorunlarımızınsonuçlarıdır.

260

Yaşayan Marksizm

Nereden Başlamalı?Yeniden kuruluş kavramlaştırması, yaşadığımız sorunları bir çırpıda çözecekbirsihirlideğnekdeğil,dahası,yaşamınönümüzeçıkardığıyakıcısorunlarasırtçevirmeningerekçesiolacakkapalıdevrebiratölyeçalışmasıolarakdaelealına-maz.Bumeseleyi,ideolojik,siyasal,örgütselalanlarıkapsayançokyönlüancakherboyutuveaşamasıpolitikişçihareketininyaratılmasızeminiveuğraşındaetekemiğebürünebilecekbirmuhtevadaelealmamızgerekiyor.Kötübirhuyumuzdur;sorunları,güncellikveaciliyetkazandığıhalleriylegün-demedinipçözmeyidüşünüyoruz.Maalesefdevrimcisiyasetalanında,sorunlarıyaşandıklarıalaniçerisindesınırlandırarakçözmek,genelliklemümkünolanveuygulandığıtakdirdekalıcıçözümlersunanbiryöntemolamıyor.100yılıbulansüredebirikmiş,kimidönemlerdeüzerlerineparmakbasılmışteoriksorunları-mızvar.Proletaryadiktatörlüğününvebuyollaulaşılabileceksosyalizminka-pitalizmkarşısındasomutbirseçenekolarakyükselmesineolanaksağlayanbirdevriminyitirilmesininardından,parti,devlet,iktidar,bürokrasi,işçihareketiveörgütlerialanlarındahemteorikhemsiyasalhemdeörgütselsorularvesorunlarvar,pratikalternatiflerinideüreterekyanıtlamamızgereken.İşçisınıfıveonunpolitikörgütlerininsiyasetzeminindebelirleyiciaktörlerolarakyeraldıkları,işçisınıfıhareketininsiyasetzemininisaflaştırıcıbiçimdeyaranvarlığınıneksikol-madığıuzun20.yy.’ınardından,toplumsalsiyasalyaşamınneredeysetümüyledışınadüşmüş,işçisınıfıhareketiylebağlarımızıbüsbütünyitirmişdurumdayız.Dünyanınbelkidehiçbirzamanolmadığıkadarsosyalizmeihtiyacıvar,sosya-lizminisesiyasalbirakımolarakortayaçıktığıgündenbugünekadarilkdefayığınlarnezdinde inandırıcılığı olan somutbir siyasal seçenekolarak yenidenörgütlenmeyeihtiyacıvar...Önümüzdebirikmişbuncasorunnasılçözülecek?Dahadaönemlisi,busorunla-rınçözümünesomutkatkılarsunmayolunda,neredenbaşlayacağız?Elbettekibusorunlarınyanıtlarınınbütünüylebuyazıkapsamındaverilebilme-sineolanakyok.Ancak,meseleningerekelinizdekiyayınbünyesindekiyazılardagündemedileceğini,gereksedebazısorunlarınyazarakdeğilyaparakçözülebi-leceğigerçeğineuygunolarakburadakiçabayaparalel somutlanmayaçalışılansiyasalbirfaaliyetinvarlığınıbilerekbazısaptamalaryapabiliriz.1. Teori,siyaset,örgütalanlarındayaşadığımızsorunlar,netekbaşınabusorun-

larıtespitedenveçözülmesiçabasınıkendineişedinenbirgrubunsorunları-dırnedekendilerinihissettirdiklerialanlardasınırlıkalınarakçözülebilirler.Busorunlar,kapitalizmitarihinçöplüğünegömecekgerçekhareketinsorun-larıdır.Bunedenlebusorunlarınçözümzeminini,bizzatbuhareketinkendizemini,kendisiniörgütleyeceğizeminolarakkurgulamakgerekiyor.

2. Busorunlarınçözümünübelirleyenihtiyaçlarvekalkışnoktasıda,bugünküdurumasonverecekgerçekhareketinihtiyaçları;güncelolarakisebuhare-

261


ketinkendisinikurmasıiçinyanıtverilmesigerekenihtiyaçlarolmakzorun-dadır.Dolayısıylafaaliyetimizingerekteorik,gerekpratikveörgütselyöne-limlerini de bu hareketin ihtiyaçlarının giderilebilmesi hedefine bağlamakdurumundayız.

3. Politikörgütileişçihareketiveihtiyaçlarıarasındakitabiiyetilişkisiteoriveideolojidüzeyindekurulan,vekâletilişkisiniçağrıştıranbirilişkideğildir.Po-litikörgütvepolitikişçihareketiilişkisini,mayalanmavekuruluşsüreçlerin-denbaşlayarakiçiçevesüreklibirkarşılıklıetkileşimiçinde;herdefasında,örgütünsiyasetinsomutvegerçekihtiyaçlarınatabikılınarakyenidenkurul-duğu,elletutulur,gözlegörülürsomutbir ilişkiolarakanlamakveyaşamageçirmekgerekiyor.

4. Tümbunlarabağlıolarak;sosyalistsiyasetinveörgütsel ifadesininyenidenkuruluşumeselesini;sınıflıtoplumlartarihinesonverecekpolitikişçihareke-tininyaratılmasızeminiveuğraşıiçerisindetarifetmek,böylebirhareketinyaratılmasıgörevinibugüniçindiğertümgörevlerintabiiolmasıgerekenön-celikligörevolarakörgütlüsiyasalfaaliyetinönünekoymakdurumundayız.

Hernekadarbugünfaaliyetimizeyönvermesigerekensorunlarveihtiyaçlarka-pitalizmitarihinçöplüğünegömecekgerçekhareketinihtiyaçlarıolsavebuso-runlarınçözümüneveihtiyaçlarayanıtverilmesinekatkıkoyacakgüçlerdarbirgrubunvarlığıveetkialanıilesınırlıolmasada,sorunveihtiyaçlarıtarifedenle-rinsorumluluğu,sadecesöylemeyideğil,buyoldagecikmedenadımatmayıdazorunlukılıyor.Ruhumuzu,sadecesöyleyerekdeğil,aynızamandayaparakkurtarabileceğimizibilerekatacağımızsomutadımlar,kurtulmayıbekleyenruhlarayapacağımızenanlamlıeleştiri,vereceğimizenmanalıyanıtolacaktır.Ağustos2009

263

Kuruluş İdeolojisi Olarak Kemalizm ve

Sınıflar Mücadelesi

Öznur Ağırbaşlı

Egemen İdeoloji

İdeolojikavramıMarksistyazındatoplumunmaddialtyapısıncabelirlenensi-yasal,felsefi,dinsel,sanatsalvb.gibidüşüncebiçimlerinintümünükapsayan

birüstyapıürünüolaraktanımlanır.Maddikoşullarla(özellikleüretimilişki-leriyle)belirlenendüşünceningörelibirbağımsızlığıvardır.Bellibirnoktadansonranesnelgerçekliktenkoparakkendi içyasalarıylagelişmeyebaşlar.Altya-pıdışı birçok etmenlerde (çıkarlar, bireyseldüşünceler, başkadüşünceler vb.gibi)onuetkiler.İdealistdüşünürlerdeideolojinindüşünselbirsüreçolmasınabakarakondansafdüşüncenin içeriğinivebiçiminiçıkarırve sadecedüşüncegereçleriyleuğraşırlar.İşintemelinebakmadanbugereçleridüşüncedençıkmışsayarvedahauzaklardadüşüncedenbağımsızkökenleriolupolmadığınıaraş-tırmakzahmetinekatlanmazlar.Engels’inMehring’emektubundabelirttiğigibi,onlarıngözündebudoğaldır;“çünkükendinidüşünce aracılığı ilegerçekleştirenher insan eylemi on[lar]a, son kertede yine düşünce üzerinekurulmuş olarakgörünür.”İdeolojikgörüşlerinbugörünüştebağımsıztarihleridirkiinsanlarınçoğunualdatmaktadır.1

Sınıflıtoplumlardaideolojilerdaimasınıfsalbirkaraktertaşırlar:

1 Engels’in Franz Mehring’e yazdığı 14 Temmuz 1893 Tarihli Mektup’tan. Bkz. Marx, K. ve F. Engels, Seçme Yapıtlar Cilt:3, Sol Yayınları, Aralık 1979, s.601-602

264

Yaşayan Marksizm

Egemensınıfındüşünceleri,bütünçağlarda,egemendüşüncelerdir,baş-kabirdeyişle,toplumunegemenmaddigücüolansınıf,egemenzihinselgüçtür.Maddiüretimaraçlarınıelindebulunduransınıf,aynızamanda,zihinselüretiminaraçlarınıdaemrindebulundurur.Bunlarokadarbir-birininiçinegirmişdurumdadırlarki,kendilerinezihinselüretimaraçlarıverilmeyenlerindüşünceleri de aynı zamandabu egemen sınıfa bağım-lıdır. Egemen düşünceler, egemenmaddi ilişkilerin fikirsel ifadesindenbaşka bir şey değildir. Egemendüşünceler, fikirler biçiminde kavrananmaddi,egemenilişkilerdir.Şuhaldebirsınıfıegemensınıfyapanilişki-lerinifadesidirler;başkabirdeyişle,budüşünceler,onunegemenliğininfikirleridirler.2

Azınlığın çoğunluğu yönettiği sınıflı toplumlarda egemenlik, tek başına zoryoluylasürdürülemez.İktidarınsürekliliği içintoplumsalonayalmakşarttır.Buonayancakideolojikhegemonyailesağlanabilir.İdeolojikhegemonyanınamacı,genişhalkyığınlarınınyöneticisınıflarınçıkarlarınıkendiçıkarlarıola-rak algılamasını sağlamaktır.Kapitalizmöncesi dönemlerde bu işlevi din vedinadamlarıyerinegetiriyordu.Gerekkutsalkitaplargereksedinadamlarıin-sanlaradevleteveyöneticilereboyuneğmeyisalıkveriyordu.Burjuvaaydınla-rıtarafından“Aydınlanma”adıverilendönemlebirliktedininyerini“bilim”,“rasyonalizm-akılcılık”gibikavramlaraldı.Öylekiartıkburjuvasınıfınınhiz-metindeki“biliminsanları”nınsöylediğiherşeytıpkıkutsalkitaplarınsözlerigibialgılanıroldu.18.yüzyıldaburjuvadüşünürlerivebiliminsanları,bilimle-redayanarakdünyanınbilinebilirolduğunudüşünüyorvebunuöğretiyorlardı;buradan,dünyanıninsanıniyiliğiiçindeğiştirilebileceğisonucunavarılıyordu.Biryüzyılsonraisebunlarınçoğunluğuöncekigörüşlerinintamtersini,yanidünyanınbilinemeyeceğini,şeylerinaslınıbilemediğimizivehiçbirzamandabilemeyeceğimizidüşünüyorlarvebunuöğretiyorlardı.Vedünyayıdönüştür-mekistemeninsaçmaolduğukanısıdabusonuçtançıkarılıyordu.Elbetteki,doğaüzerindeetkidebulunabileceğimizikabulediyorlardı.Amaşeylerinaslıbilinemeyeceğiiçindoğaüzerindekietkideancakyüzeydekalanbiretkiola-bilirdi.İnsanagelince,o,herzamanolmuşolduğugibidirveherzamanoola-caktır.Birinsandoğasıvardırki,bununsırrınıbizbilemeyiz.Öyleyse,toplumuiyileştirmekiçinkafayormakneyeyarar?18.yüzyılfilozofları,toplumugerçektendedönüştürmekistiyorlardı.Çünküozamandevrimci sınıf olanve feodaliteyekarşı savaşımverenburjuvazinin çı-karlarınıvedilekleriniifadeediyorlardı.19.yüzyılınfilozoflarınagelince,bun-lar(istergizlesinler,istergizlemesinler)artıkiktidardaolduğuiçintutuculaşanburjuvazinin, artık egemensınıfolanveproletaryanındevrimciyükselişindenkorkanburjuvazininçıkarlarını ifadeediyorlardı.Üniversitelerielegeçirenbuburjuvadüşünürleri/bilimcileri,pratiktepolitikbirtavıraldıklarıhalde,kendi-

2 Marx, K. ve F. Engels, Alman İdeolojisi, Sol Yayınları, Kasım 1987, s. 79

265

Kuruluş İdeolojisi Olarak Kemalizm ve Sınıflar Mücadelesi

lerinipolitikaüstügöstermekisterlervebunedenlevardıklarısonucanekadarnesnelvezorunlubirsüreçsonucundavardıklarınıkanıtlamakiçingenişteorikaçıklamalaryaparlar.“Felsefe,siyaseti,belirlibirgerçeklikkarşısında,belirlibiralanda, dahadakesinolmak istenirse bilimler alanında temsil eder vebununtersinegidiştedebilimselliği,sınıfsavaşımınakatılansınıflarnezdinde,siyasetalanındatemsiledecektir”.3

Burjuvadüşünürlerininvebilimcilerininkendilerinisınıflarüstüvenesnelbilgi-ninkaynağıolarakkabulettirebildikleri,ezilenlerüzerindeideolojikhegemon-yayısağlayabildikleriorandayönetensınıfınişikolaylaşır.Sınıflarmücadelesin-deadetabirhakemrolüüstlenirler.Elbetteverdiklerikararlarhepegemensınıfınlehineolacaktır.Amabunuöylebir“bilimsellikle”yaparlarki,ezilenleradaletinyerinegeldiğineinanırlar.Şüphesiz ideolojik hegemonya sadece lafla kurulmaz.Bir yandandevletin zoraygıtlarıdevreyegirerken,diğeryandanyönetilensınıflareskisinegöredahaiyiyaşamaşartlarınakavuşturulmalıdır.ÖrneğinBatıAvrupa’daburjuvaziiktidarageldiktensonrayoksulköylülerfeodalsoylularınağırbaskısındankurtuldu.Birkısmıtoprakreformlarıyoluylakenditoprağınıişlerken,birkısmıdaartıkülkeiçindeistediklerigibidolaşmaolanağıeldeettiklerindenemeklerinikimesata-caklarınıkendileribelirleyen“özgür”işçilerhalinegeldiler.Kapitalizmemper-yalizmedönüştüğüorandadışsömürüdenkendilerineverilenkırıntılarbilebuişçilerdenhiçolmazsabirbölümünüeskidenhayaledemeyecekleriyaşamstan-dartlarınaulaştırdı.

Resmi İdeoloji ve Resmi Tarih Yönetensınıfezilenlerinhayatındaeskisindengörecedahaiyideğişikliklerge-tiremezse,düşünürlervebilimcilerideolojikhegemonyayısağlayacakkadartu-tarlıvesağlambirdüşünselarkaplanasahipdeğilseneolur?İşteozamanresmiideolojidevreyegirer.Resmiideolojininyerleşmesiiçintümideolojikniteliktekikurumlarsıkıbirdenetimaltınaalınır.Basın(genelolarakmedya),okul,üniver-site,estetikvesanatalanları,camivb.resmiideolojiüretmekveyaymaküzerehareketegeçirilir.Birkere iktidar tarafından“resmigerçek” saptanınca,onundışındakiherdü-şüncede“bölücü”,“yıkıcı”velhasıl“fesatlık”olarakilanediliplanetlenir.Dev-letvetoplumiçinneyiniyineyinkötü,neyinzararlıneyinyararlıolduğunadaresmiideolojiüreticilerikararverir.Bu“resmigerçekler”yasalarladakorunur...Amayasalardaresmiideolojininmantığınauygunbirzihniyetinürünüolduk-larıiçin,artıkhemenherşeyicezalandırmakmümkünhalegelmiştir.Böylebirideolojik-siyasal-toplumsalçerçevegeçerliolunca,muhalifvefarklıdüşüncelerveodüşüncelerinsahipleridüşmanilanedilir.Resmiideolojininvarlığıdemek,

3 Althusser, L., Lenin ve Felsefe, İletişim Yayınları, İstanbul 2004, s.88

266

Yaşayan Marksizm

‘yurttaşların’aitoldukları,içindeyaşadıklarıyurtlarınınsorunlarıhakkındagö-rüşortayaatmalarınınyasaklanmasıdemektir.Herresmiideolojinintemelindetarihintahrifedilmesivardır.Çünkübirtoplu-munbugününeegemenolabilmekiçin,onungeçmişinedeegemenolmakge-rekir.Butahrifatınderecesiveinandırıcılığı,egemensınıfınhizmetindekitarihyazarının yeteneğine bağlıdır. Üstelik bu tarihçilerinmutlaka devlettenmaaşalanmemurlarolması gerekmiyor.Hatta çoğunluğubu işi gönüllüolarakya-parlar.Yaptıkları iş, geçmişte yaşananları, yöneten sınıfın ideolojik ihtiyaçlarıdoğrultusunda yeniden kurgulamaktır. Tarihi yazarken asıl hareket noktaları,olaylarıngerçektenasılyaşandığıdeğilbugününihtiyaçlarıaçısındannasılya-şanması gerektiğidir.Bunuyaparkendeyimin tamanlamıyla “köpeksiz köydedeğneksizgezerler”.Çünküdevletinzoraygıtlarıhertürlüaykırıgörüşüntepe-sindeDemokles’in Kılıcıgibisallanmaktadır.Bunubildikleriiçinrahatçaahkâmkeserler.Yazdıklarınınvesöylediklerininyalanlanamayacağınagüvenleritamdır.Tarihikafalarınagöreyorumlamaklayetinmezlerolgularıdeğiştirirler.Olmuşuolmamış,olmamışıolmuşgibiyazarlar.Avrupa’daortayaçıkanvesonzamanlardaTürkiye’dedeyaygınlaşmayabaşlayanneo-pozitivistanlayışisetümideolojikeğilimlerdenarındırılmış,saltnesnelol-gularadayananbirbilimseltarihyazılabileceğiniiddiaetmektedir.Özellikleaka-demikçevrelerdekabulgörenbuanlayış,toplumüzerindeideolojikhegemonyakurmuşolanegemensınıfahizmetetmektenbaşkabirsonuçdoğurmamaktadır.Çünkübunlartarihinbiriktirdiğieşitsizliğiveezme-ezilmeilişkileriniveriolarakkabul etmekte, bugünküdurumüzerindenbir “tarafsızlık” sergilemektedirler.Genellikleolgulardanhareketederlerveyalansöylemeyetenezzületmezler.Fa-katbaşkabirşeyyaparlar.Gerçeğeşöylebirdeğinipgeçerler.Yalansöyleseler,bi-rileriçıkıpbunaitirazeder,sonuçtabirtartışmaolurveisteyenistediğineinanır.Amagerçeğegeçerkendeğinipsonrabunubirsürübilgininiçindeboğmak,şuanlamagelir:“Evetgeçmiştebizimdehatalarımızolduamayaptığımıziyişeyleryanındabunlarınpekbirönemiyoktur”.Buteknikdeğil,ideolojikbirtercihtir.Yapılantercihinsonuçlarıdatarihçiistesedeistemesedebirilerininçıkarlarınahizmeteder.Ancakbuokurlaraortakçıkarlarmışgibi sunulur.Çünkü tarihçiöylebireğitimdengeçmiştirki,eğitimvebilgi,çatışansınıfların,uluslarınveyacinslerindeğil,herkesinüzerindeortaklaştığıbirmükemmeleulaşmanınaraçlarıolarakgörülür.Bubilgilerbirpolitikacıdandeğildebilimselnesnelliğineinanıl-mışkişilerdengeldiğindendahaetkilivedolayısıyladahatehlikelidir.

Resmi İdeoloji Olarak KemalizmTürkiyeCumhuriyeti’ninresmiideolojisi,kavramıkullananınbakışaçısınagöreKemalizmyadaAtatürkçülükolarakadlandırılır.Cumhuriyetçoğunluğuköylüolanhalkınyaşamkoşullarınıiyileştiriciyeniliklergetirmiyordu.Tekköklüye-nilikçoktandırgücüveetkinliğikalmamışHalifePadişah’ıntasfiyeedilmesidir

267


ki, buda esasen tarımdaki bağımlı sınıfları zerrece ilgilendirmiyordu.Onlarıasılilgilendirenşeyvergitoplayanmemurlarınpadişahaveyameclisebağlıol-ması değil, verdikleri vergininmiktarıydı ve bukonudabir değişiklik olmasısözkonusudeğildi.Budurumdayeni iktidarın ideolojikhegemonyakurmasıvekitlelerdenonayalmaolasılığıkalmadığındanresmiideolojioluşturmakzo-runluhalegeldi.Türkiye’ninresmiideolojisiMustafaKemal’inCHP’nin1927yılındakongresindeokuduğuNutuk’adayandırıldı.Bunedenleokullardaoku-tulantarihkitaplarınagöreyeniTürkDevleti’nintarihisiyasibirkişininken-di bakış açısıyla anlattığı olaylardan ibarettir.Bir yandanbu yapılırkendiğeryandanKemalizm’inbirresmiideolojiolmadığıiddiaedilir.Oysabirdevletindünyayabakışınıvedünyayıalgılayışınıbelirleyen,içvedışsiyasetiniyönlendi-ren,kurumsalyapısınıveözellikletoplumsal-kültüreldokusunubiçimlendirentemelbirdünyagörüşüvarsa,onunbirresmiideolojisivardır.Buideolojibellinedenlerle yönetici sınıfın bütünkesimleri tarafındanbenimseniyor vehalkamal edilmeye çalışılırken başka ideolojilere yaşama olanağı tanınmıyorsa, buideolojiresmibirideolojidir,demektir.Kemalizm/Atatürkçülük,birandaortayaçıkanbirgörüşlerbütünüdeğildir.BirkısmıMustafaKemal’insözlerindenveuygulamalarındankaynaklansadaO’nunölümündensonradaideolojiküretimdevametmişvebugünkühalinialmıştır.Gerek“altıok”diyebilinenilkelerin,gerekse“devrim”olarakadlandırılanyeni-liklerintemelamacı;Türkulusdevletiniinşaetmekve“çağdaşuygarlıkseviyesi”olarakadlandırılanAvrupakapitalizmineentegreolmaktır.Buikiamaç1920’lerve1930’larTürkiye’sininnekültüreldokusunanedehalkınihtiyaçlarınauygundeğildi.Bunedenlesözkonusuamaçlar ideolojikaraçlardandahaçokzoray-gıtıkullanılarakgerçekleştirilmeyeçalışılmıştır.31Temmuz1951’deDemokratParti iktidarı tarafındançıkarılanvekamuoyundaAtatürk’üKorumaKanunuolarakbilinen5816sayılıAtatürkAleyhineİşlenenSuçlarHakkındaKanunileKemalizm’inresmiideolojiolduğutescillenmiştir.

Kemalist İdeolojinin Tarihsel Arka PlanıKemalistkadrolarvebukadrolarınkurduğuCumhuriyet,Osmanlılarınikiyüzyıllık batılılaşma serüvenin bir sonucudur.Osmanlılar daha 17. yüzyılda artıkgözlegörülüraksamalarmeydanagelenaskerialandaıslahatlaryapmayabaşladı-lar.Eskidenikisaattemeydansavaşıkazananordu,artıkaylarvehattayıllarsürenseferlereçıkıyorvepekdebaşarılısayılabileceksonuçlaralamıyordu.Budönem-deOsmanlıyöneticileriAvrupa’dakigelişmelerideğerlendirmedeeksikkaldıklarıiçingerçekdurumutamolarakkavrayamıyorlardı.Bunedenlebaşarısızlıktakarşıtaraftakideğişmelerindeğil,kendiiçindekibozulmalarınetkiliolduğunusanıyor-lardı.Butambirparadokstur.Değişmediğiiçinyenilenlerkendilerinindeğiştiği/bozulduğuiçinyenildiklerinizannediyorlardı.Bunedenlealınanönlemlerveya-pılanyeniliklerhiçbirsonuçvermediveyenilgilerdevametti.

268

Yaşayan Marksizm

18.yüzyıldaıslahatanlayışındaköklübirdeğişiklikoldu.ArtıkAvrupa’nınbilim-selveteknikalandakiüstünlüğükabuledilmeyebaşlandı.DolayısıylaOsmanlıtarihinde“batılılaşma”adıverilensüreçbaşlamışoldu.ArtıkıslahatyapılırkenamaçAvrupa’yayetişmektir.Budönemdedeaskerialandakiyeniliklerönplan-dadır.ÇünküOsmanlılarordunundüzelmesidurumundadiğersorunlarınken-diliğindençözüleceğineinanıyorlardı.BunedenlebiryandanAvrupa’danaskeriuzmanlargetirilirken,diğeryandanmodernaskeriokullaraçıldı.19.yüzyıldadevletindağılmayayüztutması,tekgelirkaynağıhalktantoplananvergilerolan,topraklarazaldıkçatoplananvergilerindeazaldığınıgörenaskervesivilbürokratlarıbugidişatıdeğiştirecekçareleraramayabaşladılar.GenelolarakYeniOsmanlılarveyaJönTürklerolarakanılanbuOsmanlıokumuşları(aydındeğil), programlarını Fransızca devrimci literatürden ve pozitivist sosyolojikkuramlardanithaledilmişkavramlarvehedeflerle(adalet,eşitlik,hürriyetvb.)süslenmişlersedeözündeotoriterveseçkincidir.Temelhedefleriiseimparator-luğundağılmasınıönlemekvemevcutdüzenindevametmesinisağlamaktır.Fikirlerini böyle bir kaygıyla savundukları için aldıkları batılı eğitime rağmenhalkıbunaortaketmeyidüşünmediler.Ancakyinealdıklarıbatılıeğitimsaye-sindehalkınortakolduğuhareketlerinnasıldenetimdençıktığınıbildikleriiçinhedeflerinehalkındesteğiiledeğil,birdarbeyleyönetimielegeçirerekulaşmayıdüşünüyorlardı.BunedenleTürkiye’ninsonyüzyıl tarihibirazdadarbelervedarbegirişimleritarihidir.JönTürkler,İttihatveTerakkiCemiyeti’ninkurulmasıylasiyasibirharekethali-negeldiler.“Siyasiinkılabıtoplumsalinkılapiletaçlandırmak”sloganıiletoplu-mabilimselmetotlarlabakmak,anlamakvedeğiştirmekhedefiniönlerinekoy-muşlardı.DurkheimcısosyolojininOsmanlılardakienönemlitemsilcisi,İttihatveTerakki’ninideologuveKemalistkadrolarınyolgöstericisiolanZiyaGökalp’egöretoplumsalbirkrizgeçirenbirülkedebirçokşeyhastalıklıdır.Gökalp,so-runlarınçözümüiçininceleme,tanıveiyileştirmeyönteminiönerir.Toplumukrizgeçirenbirorganizmaolarakgörmek/göstermekvebununtedavisiiçinadayolmak,pozitivistlerinkendilerinitoplumnezdindemeşrukılmasınahizmetedi-yordu.Gökalpbununlayetinmeyerekçokseslilikveçokkültürlülüğüdekrizinkaynağıolarakgösterir.İttihatveTerakkiCemiyeti’nin1916kongresinesundu-ğubildiride,kitapçıraflarındaçokçeşitlikitaplarolmasınıvebununtüketicikit-lesiolanaydınlarındaTanzimatçı,sufiveLevantengibiüçfarklızihniyetesahipolmasını“memleketimizinenbüyükhastalığı”olarakdeğerlendirmişvebununıslahınıönermiştir.4

Bilimsellikittihatçılarınsıkkullandığıbirbaşkakavramdır.Bukavramı,biryan-dan entelektüelleri kendi çalışmalarına katmak, diğer yandan kendimilliyetçiideolojilerine“objektiflik”kılıfıgeçirmekiçinkullanmışlardır.Ayrıcabukavram

4 Dündar, F., Modern Türkiye’nin Şifresi, İletişim Yayınları, İstanbul, 3. Baskı, 2008

269


sayesindemilliyetçipolitikalarınıbiruygarlıkmücadelesihalindesunarak,ken-dilerinievrenseluygarlıkmücadelesininbirparçasıkılmak,böylecepolitikaları-naevrenselbirmeşruiyetkazandırmakistemişlerdir.Tümsorunlarınsosyolojiveistatistikileçözümlenebileceğineinananİttihatçılardabubilimselliktutkusu,adetabirdinselinanışadönüşmüştür.Elbetteİttihatçılarınsosyolojiyeböylehastalıklıolaraktanımladıklarıtoplumuhızladeğiştireceksihirlibirdeğnekgibibakmalarınınbilimselliklealakasıyoktur.Toplu-muanlamadaetkiliolansosyolojininonudeğiştirmededeaynıderecedeetkiliola-cağıkanısınakapılmışlardır.Böyleceidealistdüşüncenintemelyanılgısındankur-tulamayarakçubuğuolguiledüşünceikilisindenikincisinedoğrubükmüşlerdir.

Kemalist Hareket, Milliyetçilik ve Ulusal SorunUluskavramınınortayaçıkmasıkapitalistüretimbiçimiyledoğrudan ilgilidir.Gelişmekteolanburjuvasınıfıfeodalizmdekisiyasibölünmedenvefeodalmül-kiyetincenderesindenkurtulmakistiyordu.Ayrıcasınırlarıbellibirtoprakpar-çasında(ülke)komşuburjuvalarınrekabetindenuzakbirbiçimdeiçsömürüyüyoğunlaştıraraksermayebirikimisağlayabileceğininfarkındaydı.Bununiçinfe-odalbölünmüşlüktenenazkendilerikadarrahatsızolankrallarındestekleyerekmerkezikrallıklarınkurulmasını sağladı.Devletinkurulmasından sonramilli-yetçilikideolojisininrehberliğindetoplumlarıngelenekselveyerelbağlarınınçö-zülüp,onunyerinesoyutulusalbağlılıklarınoluşturulmasıveulusalkimliklerinyaratılmasıçabalarınagirişildi.Bununiçintarihenönemliaraçolarakkullanıl-mış, tarihiveulusalönderlerimistikleştiren,gerçekleriadetabaşaşağıçevirenresmitarihlerortayaçıkmıştır.Ancak işbu ideolojikçabaylasınırlıkalmamış,bütünheryerdeuluslaşmayadirenentopluluklarkatliamlarauğratılmıştır.Türkiye’de de uluslaşma süreci farklı bir yol izlemedi. Cumhuriyet kadrolarıiktidarı elegeçirdiklerinde İttihatçılaragörebir avantaja sahiptiler.Onlargibiimparatorluğunkurtarılmasıdiyebirdertlerikalmamıştı. Şimdigereken, yenikurulmuşolandevletebiruluskazandırmak,biryandandevletinOsmanlılarınsonzamanlarındazaafauğrayanotoritesinihalküzerindeyenidenkurarkendi-ğeryandanekonomiyiemperyalist-kapitalizmlebütünleştirmektir.Bununiçinöncelikleimparatorlukbakiyesibirhalkaulusalbilinçkazandırmakgerekiyordu.İstisnasızhepsiİttihatveTerakkiCemiyetiüyesiolanKemalistkad-rolarimparatorluğunyıkılmasınıengellemeiddialarındabaşarılıolamamış,buaradagayrimüslimazınlıklarınyokedilmesiişineşuyadabuderecedebulaşmışinsanlardır.Sorumluluğunutaşıdıklarıböylebirgeçmişinhesabınıvermekdu-rumundaydılar.Ancakbununyerinegeçmişitoptanreddetmeyeyöneldiler.BudaTürklereOsmanlıdışıbirtarihbulmakşeklindeolduveotarihedeövünmeyebolbolyetecekkadardeğerleryüklendi.OrtaAsyaTürklerinintarihi,Osmanlıdönemininyerinemonteedildi.Kaynaklarınveakademikkadrolarınyetersiz-liğiisebirbakımdanbutarihinzatenbeklenebilirspekülatifveşovenyanlarını

270

Yaşayan Marksizm

pekiştirdi.Uluskavramının17.yüzyıldansonrayayılmayabaşladığınıunutup,OrhunveYeniseyYazıtları’ndaTürkulusuaramayabaşladılarve“buldularda”.Türkkelimesiningeneldeğilsadecebirkavminismiolduğunubilmezdengelip,OrtaAsya’dakurulanherkabilefederasyonunubirTürkDevletisaydılar.Böy-leceTürkdevletgeleneğininsürekliliğiveTürklerindevletkurmakonusundanekadaryeteneklioldukları“kanıtlanmış”oldu.Buaradabilinçlibirpolitikaylayakıngeçmişinhafızalardansilinmesiamaçlandı.Ortakdilinbirulusunoluşmasındakipayı inkaredilemez.Bukonudayapılangramerçalışmaları,yenisözcüklertüretmekkendimantığıiçindetutarlıönlem-lerdi.AmaTürkiye’dekiyazıvedilreformubunundaötesindebirşeyifadeedi-yor.YazıdeğişikliğiningörünürdekiamacıTürkdilineuymayanArapharflerinibırakıp,birtakımdeğişikliklerleLatinharflerinialarakbirkaçyıliçindeokuma-yazmabilmeyenyurttaşbırakmamaktı.Ancakdefalarcayinelenenseferberliklererağmen80yılsonragelinennokta2005verilerinegöre%88’dir.Yazıdeğişikliğibuanlamdaamacınaulaşamadıamabaşkabirsonuçüretti.Artıkgünümüzden80yılöncesininbirincielkaynaklarınısadecebiravuçuzmanokuyabiliyor.Osmanlınınreddisadecesiyasialandadeğil,kültürelalandadaoldu.Ulusalbi-lincinyaratılmasıdevralınankültürelbirikimedeğil,Kemalistkadrolarınkapi-talistAvrupailebütünleşmetercihidoğrultusundadevletzorunadayandırıldı.Anadolu’nunİttihatçılararağmenhalakalmışolanetnikzenginliği,vatandaşlıkhukukunagöretanımlanmışbir“Türklüğe”indirgendi.Artıksıraİttihatçılarta-rafındandinortaklığınedeniyle asimile edilebilir görülen vebunedenle fazlaüzerlerinegidilmeyenMüslümanazınlıklaragelmişti.Laz,Çerkez,Arap,Boşnak,Pomakgibitopluluklarhemsayıcaazolmalarıhemdeülkenindeğişikbölgeleri-nedağıldıklarıiçinfazlabirsıkıntıçekilmedenasimilasyonauğratıldılar.AncakKürtleriçinbudurumsözkonusudeğildi.OsmanlıPadişahıI.Selimileyaptıkla-rıanlaşmasonucudoğusınırınıkorumalarıkarşılığında19.yüzyılakadarözerkbeyliklerhalindeyaşamışlardı.OsmanlıyönetimininTanzimat’labirliktedevle-tidahamerkeziyetçiolarakörgütlemeçabalarınabirdiziayaklanmailekarşılıkverdiler.Kimisişiddetle,kimisideKürtbeyliklerininkendiaralarındakiçelişki-lerdenyararlanılarakbastırılanbuayaklanmalarınsonucundabeyliklerortadankalktı.BölgedekidiğerbirönemligelişmeiseErmenilerin1915’teetniktemizliğetabitutulmasıdır.BusayedeKürtler,yüzyıllardırErmenilerlepaylaştıklarıtop-raklardaneredeysehomojenbirnüfusoluşturdular.I.Paylaşımsavaşındanson-rayaşanankarmaşadabağımsızbirdevletkurmaolasılığıbelirdiysedebatılıdev-letlerintercihleriniErmenilerdenyanayapmalarıKürtaşiretleriniAnkara’dakiKemalisthareketeyöneltti.SavaşdevamederkenKürtleriyanındatutmakiçinenyetkiliağızlardan“ortakbirdevlet”sözüverenAnkarahükûmeti,savaşınkaza-nılmasındansonra“TürkiyeCumhuriyeti’nevatandaşlıkbağıilebağlıolanher-kesTürk’tür”diyerekbaşkabiryönelimiçinegirdi.BuaradaLozan’daKürdistanbölgesiTürkiye,İran,İngiltereveFransaarasındabölündü.5

5 Daha sonra İngilizler Irak Devleti’ni, Fransızlar da Suriye Devleti’ni oluşturarak, Kürdistan’ın kendi paylarına düşen

271


Bu tarihten sonra izlenen inkârcı ve asimilasyoncu politikalarla, Kürt diline,kültürünekorkunçbirbaskıuygulanmış,bağımsızgelişmesi tahripedilmiştir.Kürtulusununbizzatvarlığınayönelikolanbupolitikalar,Kürdistan’ıekono-mik,sosyal,siyasalvb.yönlerindendiğersömürgeülkelerden-biçimseldeolsa-çokfarklıbiryapınıniçinsokmuştur.Bupolitikalarakarşıdeğişikzamanlardaisyanhareketlerigörülmüşsedehepsikatliamlaravaranşiddetlebastırılmıştır.BudurumKemalist ideolojidezateniçkinolanmilitaristgeleneğidahadape-kiştirmiştir. “Türkdevletinin başlangıçtan itibarenmilitarist, otoriter, baskıcı,anti-demokratikbirnitelikkazanmasındaKürtsorunuönemlibirağırlığasahipolmuştur.Devletinmilitaristyönününağırbasması,‘güçlübirordu’beslemezo-runluluğusadecedışdüşmanların‘sürekliveyakıntehlike’oluşturuyorolmala-rıylaaçıklanamaz.”6SonuçtaaslındaburjuvademokratikbirsorunolanamaTürkiyeCumhuriyeti’ninmilitaristveşovenistyapısınedeniyleçözülemeyenKürtSorunuTürkiye’dede-mokratikbirdevriminbaştagelengörevleriarasındayerinikorumaktadır.

Devletçi LaiklikLaiklikBatıAvrupa’dakiliseninsiyasalvekültürelhegemonyasınakarşıortayaçıktı.BatıAvrupa’dabütünOrtaÇağboyuncaegemenolanfeodalbölünmüş-lüktenyararlananKatolikKilisesisiyasierktenbağımsızbirgüçolarakvaroldu.Kilisetoplamolarakenbüyüktopraksahibiydi.Buralardangelenvergilerveba-ğışlarkilisehiyerarşisininenüstündeyeralandinadamlarınıntasarrufundaydı.Ancakkiliseninsiyasivekültürelgücümaddigücündençok fazladır.BirdefatümeğitimkurumlarıkiliseyebağlıolduğundanbütünAvrupadevletlerindekibürokrasi bunlardan oluşuyordu. Kralların danışmanları, bakanları hep kiliseüyeleriarasındançıkıyordu.Kiliseninkültürvesanatüzerindedekesinbirege-menliğivardı.Hertürlübilimselvesanatsalçalışmakiliseninonayınıalmakzo-rundaydı.Onayalamayanlarengizisyonmahkemelerindeişkenceyeuğruyordu.15. yüzyıldan itibaren dünyayı yağmalamaya girişen Avrupalı tüccarlar deni-zaşırıticaretinsağladığıbüyükkârlarsayesindehızlabüyüksermayeleresahip,kelimeninbugünküanlamındaburjuvalarolmayabaşladılar.Ancakfeodalüstyapı, gelişen kapitalist üretim ilişkilerine engel oluyordu. Burjuvazi ile feodalsenyörler arasında başlayan egemenlik savaşında kendisi de en büyük feodalegemenlerdenolanKatolikKilisesi,doğalolaraksenyörlerintarafınıtuttu.Tari-hemezhepsavaşlarışeklindeyansıyanuzunmücadelelersonundaHristiyanlığınkapitalistüretimtarzıönündeengeloluşturanbirçokdogmasıyakaldırılıyoryadatörpüleniyorvebukezburjuvazininçıkarlarınıtemelalandogmalarayöne-liyordu.Protestanolanülkelerdeartıkdinvedevlet işlerikesinbiçimdebirbi-rinden ayrılmıştı.KatolikKilisesi ise ancakkendisinde yeni egemen sınıfların

parçalarını bu devletlere bıraktılar. 6 Başkaya, F. Paradigmanın İflası, Doz Yayınları, Nisan 1991, İstanbul, s. 67

272

Yaşayan Marksizm

çıkarına uygun değişiklikler yaparak ve eski siyasi ağırlığından geri çekilerekvarlığını sürdürebildi.BütünAvrupa’da laikokullarınaçılmasıylakiliseelindebulundurduğueğitimtekelinikaybettiveartıkbürokrasibuokullardayetişenlerarasındanseçilmeyebaşlandı.Türkiye’delaiklikdüşüncesininortayaçıkmasınınAvrupa’dakigelişmelerlebirilgisi yoktur. Çünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin devamcısı olduğu Osmanlılarhiçbirzamanteokratikbirdevletolmadı.DoğuRoma’nınOrtodoksKilisesi’nidenetimaltında tutanmerkeziyetçidevletyapısı aynendevralındı.Dinadam-larıKatolikKilisesigibibağımsızsiyasiöznelerdeğil,devletinmaaşlımemurla-rıydı.İslamşeriatıiseesasolarakkişilerarasındakiilişkilerdegeçerliydi.Devletişlerindeiseörf’ihukukherzamanşer’ihukukunönündeyeralıyordu.Önemlikararlarınşeriatauygunluğukonusundafetvaalmageleneğihepdevamettiysededevletinmaaşlımemuruolanşeyhülislamlarbukonudaçoktitizdavranmı-yorlardı.Titizlenenlerisebununbedelinicanlarıylaödüyorlardı.Dinkonusundasiyasierkiasılrahatsızedenlerdinadamlarıdeğil,aşağıdange-lenmuhalefet olmuştur.Ağır vergilerden bunalan köylüler ya da zorla iskânedilmeyeçalışılangöçebeTürkmenlersıksıkayaklanmaçıkarıyordu.Buayak-lanmalara,devletindüzeniniezilenlerdenyanadeğiştirecekpolitikbirmuhtevakazandırmayayetenekliörgütlübir sınıfolmadığı içinayaklanmalarınpolitikiçeriğinineksikliğinidingidermiştir.SömürüiçinSünniİslâm’ıkullananOs-manlımerkeziyönetiminekarşıhalkkitleleribudüşünceninodönemdekikar-şıtıolanAleviliğeyönelmiştir.İştebunedenleTürkiye’dekilaiklikuygulamalarındasözkonusuolanKemalistkadrolarınöncüllerindendevraldıklarıbatılılaşmaprojesinigeliştirereksiyasiik-tidarlarınıperçinlemeistekleridir.BöyleceiktidarakarşıMüslümanlıktemelin-degelişenmuhalefetinzemininiortadankaldırmakhedefleniyordu.Buhedefebağlıolaraklaiklik,“dinvedevletişlerininbirbirindenayrılması”şeklindeeksikolaraktanımlanmasınarağmenbunauygunbiledavranılmadı.Laiklikuygula-madadevletindinikontrolaltınaalmasınınbiraracıolarakgörüldü.YineaynınedenleMüslümanlıkdüzeniçintehditolmaktanuzaklaşıncaTürkçeezangibizorlamalardanvazgeçildivelaikliklezorunludindersininbiraradabulunduğudönemlergeldi.KendinisoldasayanlarınhatırısayılırbirbölümününCumhuriyetlebirliktete-okratikdevletinyıkıldığını,çağdaş,laikbirdevletinkurulduğunuzannetmeleriOsmanlılarındevletyapısındanhabersizolmalarındankaynaklanıyor.BirçoğuKemalistlerinyaptığılaiklikuygulamalarınıyeterlibirkazanımolarakgörüyor.Zorunludindersigibiuygulamalarınyukarıdaaçıklananhedeflerinbirsonucudeğil,“karşıdevrim”olarakniteleyenlervar.Buyanılsamakendinesosyalistdiyeninsanlarınbilezamanzamanyapayolarakyaratılanlaik/anti-laikçatışmasındadevletinarkasındasaftutmalarınayolaçabiliyor.Oysabukonudasosyalistleringörevi;devletçilaikliğingerçekyüzünüteşhiretmektir.Laikliği,dininbütünüyle

273


cemaatlerebırakılması,devletinbütüninanışlarkarşısındaeşitmesafedeolması,devletingörevininsadecevatandaşlarındinvevicdanözgürlüğünügarantialtınaalmasıolaraktanımlayarakbununpropagandasınıyapmaktır.

Cumhuriyetin Kuruluşunda Sınıflar ve Halkçılık İlkesiİzlediği politikalarla emekçi halkın çoğunluğunun refahını değil, bir azınlıkgrubununzenginleşmesini sağlayanKemalistkadrolar,buaçığıgidermek içinideolojiye,şaşaalıtörenleredahafazlasarıldı.Kendileriylediğeregemensınıflararasındakiittifaklarkadarülkedehızlakeskinleşensınıfmücadelesinidegözler-dengizlemeyeçalıştılar.Kemalistideoloji,bugizlemeninaracıolarak“herkesinmutluluğuiçinçalışan,sınıflarüstüdevletaygıtı”düşüncesinigüçlendirmekiçin“halkçılık” ilkesine sarıldı.Mustafa Kemal “Bizim halkımızınmenfaatleri yekdiğerindenayrılırsınıfhalindedeğilbilakismevcudiyetlerimuhassala-imesaisiyekdiğerinelazımolansınıflardanibarettir.Budakikadasami’lerininçiftçiler-dir, sanatkârlardır, tüccarlardırveameledir…Vebütünbusaydığımızsınıflaraynızamandazenginolmalıdır.”7sözleriylebuideolojinintemelleriniatmıştır.Osmanlılardan kalma “kerim devlet” geleneği, ulusçu bürokrasinin KurtuluşSavaşı’ndaeldeettiği saygınlıklabirleşinceböylesi toplumsalgerçeklerleuyuş-mayan bir ideolojiyi yaygınlaştırmak kolay oldu. Zaten yapılan uygulamalaraçıkçagöstermektedirki,buradasözkonusuolan“halk”egemensınıflardanbaş-kasıdeğildir.Çünküonlardanbaşkasızenginolmamış,çalışanlarvezenginliğiüretenlerOsmanlılardaolduğugibisömürülmeyedevametmiştir.Cumhuriyetinkiminiçinkurulduğunuanlayabilmekiçinsınıfsaldinamiklerivebunlararasındaki ilişkileri incelemekgerekir.Zatenbu ittifaklardayeniTürkDevleti’ninkapitalizmdenbaşkabiryolagirmesininesnelolarakolanaksızlaştı-rıyordu.Ülkeninozamankikoşullarındakentvekıremekçilerininbaşatbirroloynayacakgücüvebilinciolmadığınagöre“devletikurtarmak”veyenideninşaetmekOsmanlıbakiyesiegemengüçlerekalmıştı.BunlarıniçindeOsmanlıtopraklarındangeriyekalannevarsapaylaşmayıhedef-leyenemperyalistpolitikalarlatambirçelişkiiçindeolanenönemligrupçoğun-luğunuaskerlerinoluşturduğubürokrasidir.Ancakonlarınanti-emperyalistliğinesnelkoşullarınzorlamasısonucudurveaslatutarlıdeğildir.Bugrubuemperya-lizmlekarşıkarşıyagetirennedenlerinbaşındaMondrosAteşkesAntlaşması’nınOsmanlıDevletiiçin50binkişilikbirjandarmagücüöngörmesiveküçülendev-letteeskisikadarasker-sivilbürokratayerolmamasıdır.Bubinlercesubayınveüstdüzeymemurunişsizkalmasıdemekti.DolayısıylaancakbirKurtuluşSavaşısonucukurulabilecekolanulusaldevlet,onlariçinvarlıksorunuydu.İkincisi Jön TürklerinOsmanlıcılıkla başlayan fikri serüveni Panislâmcılık vePantürkizmgibievrelerigeçtiktensonradahagerçekçibirrotayaveTürkmilli-

7 İnan, A. Afet, İzmir İktisat Kongresi, TTK Yayınları, Ankara 1982, s. 68

274

Yaşayan Marksizm

yetçiliğineulaşmıştı.VerilikoşullardaemperyalizmleçatışmadanulusalbirTürkDevleti’ninkurulmasınınolanaksızlığıapaçıkbellidir.Amabubürokratlarınkapitalizmekarşıolduklarınadairhiçbiremareyokturveolamazlardıda.Osmanlılardaözellikle19.yüzyıldaçoğalanvebatılıeğitimverenTıbbiye,Harbiye,MülkiyegibiokullardateknikeğitiminyanındaozamankiAv-rupakültürüdeveriliyordu.Besbellikibukültürburjuvakültürüdür.Buinsanlargenellikletoplumunaltsınıflarındangelselerbilealdıklarıkültürgereğikendile-riniburjuvaziyedahayakınhissediyorlarveiçindençıktıklarıemekçisınıflaraya-bancılaşıyorlardı.HernekadarAvrupakültürününetkisiyle“vatandaşlık”kavra-mınıdillerindendüşürmeselerdeaslındayöneticisınıfadâhiloluncatıpkıklasikOsmanlıbürokratlarıgibihalkıgüdülecekbirsürüolarakgörüyorveonlarıdevletişlerinebulaştırmamanınyollarınıarıyorlardı.Avrupa’dakigibibirekonomikvesiyasidüzeniistiyorlardıamabudüşünceniniçindeemekçihalkayeryoktu.Za-ten19.yüzyıldanberibütünfaaliyetleribuçerçeveniniçindegerçekleşmiştir.YenikurulandevletinkapitalistbiryolagirmesinizorunlukılanbirolayKurtuluşSavaşı’ndakurulanittifaklardır.Esasolarakİstanbul’dayoğunlaşanbüyüktica-retburjuvazisibaşındanitibarenbusavaşındışındakaldı.ÖtedenberiAvrupalışirketlerinaracılığınıyapanbusınıfişgalleringetirdiğiyenidüzendebirkaybauğramamıştı.DiğeregemensınıflarAnadolu’dakibüyüktopraksahipleriveeş-rafdenilentüccarlardı.Bunlardaaslındateorikolarakemperyalizmleuzlaşmayayatkındılar.Amaönemlibirengelvardı.İttihatçılarınuyguladığıetniktemizlikpolitikalarısonucuAnadolu’dankovulanveyayokedilenErmeniveRumlarıntaşınırvetaşınmazmallarınınbirçoğunabunlarelkoymuştu.Şimdisağkalan-ların işgalkuvvetleriylebirliktegelerekeskimallarınıgeri istemesi ihtimalibukesimlerinuykusunukaçırıyordu.Budurumonlarıulusalcıbürokratlarınnesnelmüttefikihalinegetirmişti.

Kemalizm ve İşçi Hareketi Devletinburjuvaziyikollamasısadecedevlethazinesindenparaaktarmaklası-nırlıdeğildi.Sermayebirikimininkolaylaşmasıiçinişçisınıfınındakontrolal-tındatutulmasıgerekiyordu.Kemalistlerdahacumhuriyetinilkgünlerinde,sınıfmücadelesinin anlamı, işçi sınıfının gücükonusunda yeterli bilgiye sahiptiler.Yalnızca Osmanlıların çöküş yıllarında yaygınlık kazanan işçi eylemlerindendolayıdeğil1917’degerçekleşenvebütündünyayıolduğugibiTürkiye’yideya-kındanetkileyenEkimDevrimi’nincanlıhatırasıdabukonudaönemlideneyimsağlamıştı.KuşkusuzbunlaraodönemdebütünAvrupa’yıbaştanbaşa sarmışbulunanişçiayaklanmalarınınetkisinideeklemekgerekir.Tüm bu etkenlerKemalistlerin işçi sınıfına dönük politikalarının oluşumunuetkiledi.İşçileritümüyleörgütsüzbırakmakyerine,devletininisiyatifindeörgüt-lemeye çalıştılar.DevlettenbağımsızolarakkurulanAmeleTealiCemiyeti ise1926’dakapatılarakbutürbağımsızişçiörgütlenmeleriyasaklandı.Kemalistler,

275


biryandanişçisınıfınınbağımsızörgütlenmesiniengellerkendiğeryandaniş-çileri kendi ideolojisi etrafında örgütlemek vemücadelelerini denetim altındatutmakistiyordu.Buamaçlaçeşitliişkollarındaderneklerveişçibirlikleriku-ruldu.BuderneklerinbaşınaCHP’ninyandaşıolankişilergetirildi.Milletvekiliseçimlerinde“işçimebusu”adıaltında,yukarıdanatanmışkişileradaygösteri-lerekmeclisesokuldu.AmaçlananişçisınıfınıKemalistrejimebağlıonundes-tekçisibirkitlehalinegetirmekti.Yöneticilerinençokkorktuklarışeyişçilerinsınıfbilincikazanmasıydı.İlkörneklerifaşistİtalya’dagörülen“tekvezorunlusendikacılık”modelinindeğişikbirbiçimiolanişçi-esnafbirliklerininkurulma-sı,bukorkununyansımasıydı.Yinebudönemdefabrikalardaişçilerinhertürlüyayınıokumasıyasaklandı.1932’debütünişçilerinparmakizlerialınarakpolismerkezlerindearşivlendi.1929–1933yıllarıarasındayaşananekonomikbunalımbütündünyayıolduğugibiTürkiye’yidederindenetkiledi.İşçilerinyaşamkoşullarınındahadakötüleşmesisonucubirçokşehirdegrevlerbaşladı.Öteyandanbugrevlerintamamınayakını-nınyabancıişletmelerdeolmasıilginçtir.Hükûmetveyerliişverenlercededestek-lenbugrevler,ancakdevletinbütünlüğünüveçıkarlarınıtehlikeyeattığıdüşünül-düğüyanikontroldençıktığızamangüvenlikgüçlerincebastırılmıştır.Örneğin1927’deFransızbirşirketinelindeolanAdana-Nusaybindemiryoluişletmesindegrevnedeniyleçoksayıdaaskervepolisbölgeyegönderildi.Grevkırıcılarınınyar-dımıylaçalışanbirtrenidurdurmakiçinraylarınüzerineyatanişçilereveaileleri-neateşaçıldı.BöyleceKurtuluşSavaşı’nınulusalcıortamındayabancısermayeyekarşıkurulmuşgörülenişçi-yerliburjuvaziittifakınınömrüuzunsürmedi.Yerliburjuvaziveonunçıkarlarınıkoruyanhükûmetgelişen işçihareketikarşısındasınıfsalreflekslerinigöstererekyabancısermayeileişbirliğinegittiler.Devletyabancıişletmelerisatınalıpdevletleştirincegrevler1933’teçıkarılanbiryasaylatamamenyasaklandı.Çünküonlarınfikrinegöre,sömürüancakyaban-cı işletmelerdeolurdu.Devlet işletmeleribütünhalkınolduğunagöre sömürüde söz konusu olamazdı, dolayısıyla grevler gereksizdi. Bu nedenle özellikle1930’dansonragrevegidenişçiler“düzenibozanfesatçılar”olarakdeğerlendi-rilmeyebaşladılar.1934’de tüm işçilerin ve esnafın işçi- esnaf birliklerineüye olmaları gerektiği,üyeolmayanlarınhiçbirişteçalışamayacakları,birliğinkimlikkartınasahipol-mayanlarıçalıştıranişverenlerincezalandırılacağıaçıklandı.İşçi-işverenanlaş-mazlıklarınıdüzenleyenbirişkanunununyokluğununyarattığısıkıntılarıaşmakiçin8Haziran1936’daİşKanunuçıkarıldı.Yeniyasayagöreişgünü8saatolarakkabul edildiysede,özeldurumlar için11 saatlik iş gününündeyasalolduğu-nakararverildi.Aynıyasayagöreişçiler,hastalıkdurumundaücretlerininbellibirkısmınıalacaklar,kadınlardoğumiznikullanabilecekler,kadınveçocuklaryeraltındaçalıştırılamayacaklardı.Ancakyasadayeralandiğermaddeleregöre10 kişiden az işçi çalışan işletmelerde bu yasa uygulanmayacaktı. Dolayısıyla

276

Yaşayan Marksizm

1937’de400bincivarındakikayıtlıişçidensadece180binibuyasadanyararlana-biliyordu.Aynıyasaylagrevvelokavtyasaklanıyorduvegrevegidenişçilereağırhapiscezasıgetiriliyordu.Bunakarşılıkişverenlereyasanıntaşıdığıboşluklardanyararlanaraklokavtyapmaimkânıtanınıyordu.1938’deçıkarılan3512sayılıCe-miyetlerKanunudaaynıanlayışıegemenkılıyor,derneklerinkuruluşu,etkinlik-lerivedenetimleribakımındantekpartiiktidarınagenişyetkilertanıyordu.Buyasanınenönemliözelliği,sınıfesasınadayalıderneklerinyasaklanmasıydı.

Cumhuriyet Döneminde Ekonomik Politikalar20.yüzyıldabirülkeninekonomikolarakgelişmesininikiyoluvardı.Biriesasola-rak19.yüzyıldaBatıAvrupa’dabiçimlenenkapitalizm,diğeri1917EkimDevrimiileRusya’dayaşambulansosyalizm.Türkiye’dekiresmisöylemCumhuriyetinkuruluşyıllarındabuikiyolundışındaüçüncübiryolunbulunduğunuiddiaedi-yor.Resmitarihinyaptığıtahrifatlabununböyleolduğunakitlelerinandırılabilirama tarihselolgularbu iddiayıdoğrulamıyor.Buarada“sosyalistler”arasındaMustafaKemal’e“nedensosyalistbircumhuriyetkurmadığı”yolundaserzeniştebulunanlarolduysadabunlartarihesınıfsalaçıdanbakmamanınverdiğiarazlarolduğundandikkatealınmayadeğerdeğildir.Dahacumhuriyetinilanındanönce17Şubat-4Mart1923günleriarasındatoplananİzmirİktisatKongresindeni-haikararverildiveTürkiyekapitalizmyolunagirdi.LozanKonferansı’ndagö-rüşmelerinkesintiyeuğradığıdönemdetoplananbukongreyleAvrupalıkapita-listülkelereSovyetlerBirliği’ninpeşindengidilmeyeceğiningüvencesiverilirkenaynıgünlerdeülkeiçindebüyükbirkomünisttakibatıbaşlatılarakbugüvencepekiştirildi.ZatenCumhuriyetinkuruluş yıllarındayapılan icraatlarda açıkçagöstermektedirki,1923’tensonraTürkiyeaçıkçakapitalizmyolundailerlemiştir.AncakgerekcumhuriyetindevamcısıolduğuOsmanlıDevleti’ninyarı-sömürgeniteliği,gerekseülkeninkendiözgünkoşullarınedeniyleAvrupa’daortayaçı-kana benzemeyen bir kapitalizmdir. İşte bu ayrı noktalar sanki başka bir icatyapılmışyanılsamasınıyaratmıştır.BatıAvrupa’da feodal rejiminbağrındakapitalizmindoğmasını sağlayan ilkelbirikimikiyollaortayaçıktı.Biryandankıremekçileriyerelegemenlertarafın-danortakkullandıklarıtopraklardanatılarakmülksüzleştirilirkendiğeryandanAvrupamerkezlitarihçiliğinetkisiylekitaplara“coğrafikeşifler”olarakyazılan,aslındadünyanıngerikalanınınyağmalanmasındanbaşkabirşeyolmayanse-ferlersonucundaAvrupalıtüccarlarbüyükbirsermayebirikimieldeettiler.Yarıtüccar,yarıkorsanolanbuyağmacılariçindeğerlimaden,insan,hayvan,tarımürünlerivb.herşeyticaretinkonusudur.Feodalsenyörlerekarşıbirdayanakara-yankrallarındadesteğinialarakbütündünyayayayıldılar.Gerekİspanyollarta-rafındanyağmalananOrtaAmerikaaltınları,gereksedeİspanyolgemilerinivu-ran,yaniyağmacılarıyağmalayanİngilizkorsangemileritarafındanAvrupa’yataşınantonlarcaaltınbütünüretimilişkilerinialtüstetti.Paragiderekzengin-likkaynağıolaraktoprağınyerinialdı.İngilizler1753tarihindeHindistan’ıele

277


geçirerekHint-Moğol imparatorlarının devasa hazinesine el koymuşlardı. Buhazineninİngiltere’yetaşınmasıylabuülkeekonomisindeortayaçıkansermayeolanakları, dokumavebuharmakineleriyle ilgili tüm teknikbuluşlarınneden1758–1791tarihleriarasındagerçekleştiğiniaçıklar.Kısacabuhargücününsanayiyeuygulanmasıvemakinelerinüretimdeelemeği-ninyerinialmasıolaraktanımlananSanayiDevrimiylebirliktekapitalistüretimbiçimibugünkühalinialmayabaşladı.Eskikorsantüccarlarellerindekiserma-yeyisanayialanınayatırırken,bazıbüyüktopraksahibisenyörlerindeşehirleregöçederekbunlarınarasınakatılmasıylasanayiburjuvazisiortayaçıkmışoldu.Makineleşmeylebirlikteüretiminhızıvemiktarıolağanüstüderecedearttı.Üre-timdekiartışeskisindendahaçokhammaddevepazarihtiyacınıortayaçıkardı.Avrupadevletleribuihtiyacıgidermekiçinsömürgeciliğihızlandırdılar.Yağma-lanmayahazırdeğerlerinazalmasıylabirlikteartıksömürgecilikdebiçimdeğiş-tirmişti.Sömürgelerdebüyükçiftliklerkurularakburalardasanayihammaddesiyetiştirildi.Buhammaddelermerkezülkedemamulmaddeyedönüştürülüpye-niden sömürgede satılıyordu.Bu işlemsömürgelerle sınırlı kalmadı.Osmanlı,Çinveİrangibihiçbirzamanklasiksömürgeolmayanülkelerdebugelişmeler-dennasibinialdı.Avrupalıkapitalistlerdahafazlaparavererekbuülkelerdekisa-nayihammaddesiolanürünlerikendineçekti.HemartıkhammaddebulmaktazorlananhemdeloncasistemininkısıtlayıcıhükümlerindendolayıucuzAvrupamallarıylarekabetedemeyenyerlisanayilerçöktü.Eskidenmamulmaddesatanbuülkelerhammaddesatıcısıhalinegeldiler.Sanayi devriminin yıkıcı etkisiyle önce sanayi üretimi düşen ve dışa bağımlıhalegelenOsmanlıDevleti’nde1838BaltaLimanıAntlaşmasıilebaşlayanyarı-sömürgeleşmesürecini1881MuharremKararnamesiylekurulanDuyun-uUmu-miyeİdaresitamamladı.ArtıkOsmanlıDevletidışarıdanborçalmadanayaktaduramaz,kenditopraklarındavergibiletoplayamazhalegelmişti.Avrupamalla-rıkısasüredeOsmanlıpazarınıelegeçirdi.BunoktadansonrayerliburjuvazininAvrupalılarlabaşaçıkacakbirsermayebiriktirmeolanaklarıkalmadı.Paraka-zanmakiçinyapabilecekleritekişAvrupalılarınaracılığınıyapmaktır.Nitekimöyleolduvesonradankompradorburjuvazidenilensınıfböyleceortayaçıkmışoldu.BaşkanedenlerinyanındagerekAvrupadillerineaşinaolmalarıvegereksedini yakınlıknedeniyleAvrupalılar iş yapmak içinOsmanlı tüccarları içindengayrimüslim azınlıkları tercih edince bu yeni sınıf daha çokRum, Ermeni veYahudilerdenoluştu.BudurumilerideİttihatçılarınAnadolu’daetniktemizlikyaparkenkullanacağıargümanlaratemelolacaktır.KemalistkadrolarCumhuriyetiilanettiklerindeellerindeyeraltıveyerüstüzen-ginlikleriyağmalanmış,sanayisiçökmüş,enbasitmamulmaddeleriçinbiledışabağımlıhalegelmişbirülkekalmıştı.ÜstelikİttihatçılarınbaşlatıpKemalistlerintamamladığıetnik temizliksonucuTürkiyeelindekalanvasıflı işgücüveser-mayeninönemlibirbölümünüdekaybetmişti.GerçiAnadolu topraklarından

278

Yaşayan Marksizm

sürülengayrimüslimlerin taşınırve taşınmazmallarıyağmalanarakbir “milli”burjuvazi yaratılmaya çalışılmıştır. Ama bu “milli” burjuvazi, Avrupa’dakilergibiriskalan,elindekisermayeyisanayiyatırımlarıylabüyütmeyiarzulayanin-sanlardeğildi.Önemlibirkısmıİttihatçılarıniçindençıkaneskibürokratlardıvegeçimleriniekonomikfaaliyetlerledeğil,siyasibağlantılarıylasağlamayaalışmış-lardı.ErmenilerinveRumlarınmallarınaelkoyandiğerbirkesimolanAnadolueşrafınınufkuiseazınlıklarınelindeolanticarietkinliğidevralma,ithalat,ihracatişleriyletoptancıticaretininkendilerinedevredilmesiniistemeklesınırlıydı.Bunedenlesermayebirikimiağırlıkladevleteliylesağlandı.Doğrudansanayiyatı-rımlarınayönelendevlet,dahasonrakurumlaşanbuişletmeleriucuzyollardanburjuvaziyedevretti.Şuçokaçıktırki,Kemalizmbütünsanayileşmesöylemlerinerağmenbaşındanberiticaretburjuvazisininistemlerineönceliktanıyanbirideolojioldu.Cumhu-riyetikuraneskiİttihatçıyeniKemalistbürokratlarişgallerekarşıbirliktehare-ketettikleriAnadolueşrafıvebüyüktopraksahiplerindense ticaretburjuvazi-siyleyapılacakbirittifakıkendigelecekleriaçısındandahauygunbuluyorlardı.Bunedenlesanayileşmehamlelerizannedileninaksinekısacaağırsanayidenilen“makineyapanmakine”üretiminedeğil,tüketimmaddeleriüretimineyönelikti.Ağır sanayiye en çokyaklaşan İskenderunveEreğlidemir-çelik fabrikaları veSeydişehirAlüminyumfabrikasıgibiişletmelerisesatıştekelitüccarlaraverilmişucuzaramalüretmekiçinkurulmuştu.Buradakitemelmantıkşuydu;devletka-mununhertürlüolanağınıticaretburjuvazisineakıtacak,onlardayeterliserma-yebirikimisağlayıncaAvrupa’daolduğugibisanayiyatırımlarınagirişecekti.Buhedefigerçekleştirmekiçinbirdiziönlemalındı.MustafaKemal’inbizzatsermayekoymasıylakurulanİşBankası’ndatoplanansermaye,doğrudanticaretburjuvazisineakmayabaşladı.Devletaltyapıyatırım-larınayönelerekburjuvazininişinikolaylaştırmayaçalıştı.Büyükbirdemiryoluyapımı hamlesiyle ticarimalların ve hammaddelerin dolaşımı kolaylaştırıldı.Sanayiyatırımlarınıözendirmekvedesteklemekiçin1925’teSanayiveMaadin(madenler)Bankasıkuruldu.Bubankanınverdiğiucuzkrediler ticaretburju-vazisineveonlarlaişbirliğiyapanüstbürokratlararisksizolanaklarsağlıyordu.Yabancısermayeelindebulunandemiryolukumpanyaları,tütünrejisi,İstanbulveİzmirlimanlarınınişletmehakkıdevletleştirdi.Dahasonralimanimtiyazı,ti-caretvesatışimtiyazlarıözelsermayeyedevredildi.19Nisan1926’dadenizulaşı-mınıntümüvekabotajhakkı,yalnızTürkvatandaşlarınatanınarakburjuvazininönüdahadaaçıldı.1927 yılında, 1913’de İttihatçıların çıkardığı Teşvik-i Sanayi Kanunu yenidendüzenlenerekyürürlüğekonuldu.Bunagöre,sanayiyeayrılanarazidevletçepa-rasızolarakverilecek, fabrika içingereklimalzemevemakinelerin ithalatındagümrükbağışıklığı,taşımadakullanılankamuulaşımaraçlarındaücretindirimi,devletinvebelediyelerindahapahalıolsabileyerlimalıalmazorunluluğuola-

279


caktı.Bukolaylıklarkarşısında“milli”burjuvazi,ciddiyatırımlaragirişmeksizinortayaçıkanbuolanaklardanyararlanmayaçalıştı.Devletinparasızverdiğitop-raklararazispekülasyonunda,gümrükbağışıklıklarıyalnızcaaradanbirkomis-yonkoparabilmekamacıylaişeyarasınyaramasınhertürlümalınithalinde,satıştekelleriaslındaucuzfiyatladışarıdangetirilenmallarınyerlimalıdiyeyüksekfiyattaniçpiyasayasürülmesindekullanıldı.Kemalistler,hernekadarağırlıkla ticaretburjuvazisini ihyaetmeyeyönelmiş-sedehalataşradaegemenolaneşrafvebüyüktopraksahiplerinigözardıede-mezdi.Rejiminselametiaçısındanbunlaradabirsuspayıverilmesizorunluydu.Nitekimaslındasermayebirikimininhızlandırılmasıiçinkırsalalanamüdahaleedip,oradakiartı-ürününmerkezidevleteliyleburjuvaziyeaktarılmasıgerekir-kenbundankaçınılmakzorundakalındı.Önceliklebüyük toprak sahiplerininKemalistrejimebiatedenlerimilletvekiliolarakmeclisetaşındı.CHP’nin1927kongresinde yapılan tüzükdeğişikliğiylemilletvekili adaylarının saptanmasın-datekyetkilihalinegelenMustafaKemalEskişehir’denEminSazak,Adana’danCavitOralveDamarArıkoğlu,Aydın’danAdnanMenderes,Van’danİbrahimArvasveHakkıUngar,Diyarbakır’danZülfüTigrel,Siirt’tenHalilHulkivedahaçok sayıda toprakağasınıneredeyseömürboyusayılabilecek şekildemilletve-kili olarak atadı.Birburjuvadevletininyapması gereken toprak reformu top-rak ağasımilletvekillerinin de engellemesiyle bir türlümeclisten geçirilemedi.AksinegerekAnadolu’dansürülengayrimüslimlerintoprakları,gereksetarımaaçılandevletarazileribuegemenlerepeşkeşçekildi.Öyleki,1914’tekitespitleregöreOsmanlı devletinin bugünküTürkiye’ye gelen bölümünde büyük topraksahipleri tüm işlenen toprakların yüzde 40’ını elinde bulundururken bu oran1920’lerinsonlarındayüzde50düzeyineulaşmıştı.YinebuçerçevedekurulanToprakMahsulleriOfisibüyüktopraksahiplerineveeşrafadevlethazinesindenparaaktarılmasınınaracıhalinegeldi.Teoride tarımsalürünüyüksek fiyattanalarakdevletinüreticiyidesteklemesi içinkurulanbukurumsadecebellikentmerkezlerindeşubeaçmıştı.Büyüktopraksahiplerikendiulaştırmaaraçlarıylaellerindekiürünübuşubeleregetiripparalarınıalıyorlardı.Amakıtkanaatgeçi-nenköylülerinböylebirolanağıyoktu.Ürünlerineyadahaöncealdıklarıborç-larakarşılıkeşrafdenilentefeci-tüccarelkoyuyordu,yadayokpahasınaağalarakaptırıyorlardı. Ziraat Bankası’nın tarımdamakineye dayalı kapitalist üretimigeliştirmekiçinverdiğikredilertefeci-tüccarvetoprakağalarıtarafından,köylü-leridahadaborçlandırmadaveellerindekitopraklaraelkoymadabiraraçolarakkullanılıyordu.

Cumhuriyet ve Burjuva Demokratik Devrim Sosyalist çevrelerde, 1923’deTürkiyeCumhuriyeti’nin kurulmasıyla bir burju-vadevrimininyaşandığıkanısıhakim.Bunademokratikbirdevrimdiyenlerdeazımsanmayacakkadarçok.Bunlarınkimisiönümüzdedurandemokratikdev-rimgörevininüzerindenatlayarakdoğrudansosyalistdevrimeyöneldiklerinden,

280

Yaşayan Marksizm

kimisideAvrupamerkezlitarihçiliğinetkisialtındaTürkiye’ninoyıllardakisınıf-salkompozisyonunudikkatealmadıklarıiçinböylesibiryanlışadüşmektedirler.Öncelikledemokratikliğibiryanayaşanandeğişikliklerinbirdevrimolupolma-dığısorgulanmalıdır.Devrimkavramı,genişanlamdaMarksistfelsefeninsapta-dığıüçbüyükyasadanniceliktenniteliğegeçişyasasıylabağlantılıolarakdoğasal,bilinçselvetoplumsalhertürlünitelikdeğişmesinidilegetirir.Türkçedekidevrimsözcüğü,Batıdillerindekikarşılıklarıgibi,Osmanlıcanınhemnitelikdönüşme-sianlamındakiinkılâp,hemdezorladeğiştirmeanlamındakiihtilâlsözcüklerinikarşılar.Devrim,eskininköklüvehızlıbirbiçimdeyıkılışınıiçerentemelbirde-ğişmedir. Bu kavramı toplumsal alanauyarladığımızda sınıfların konumlanışı-nıdikkatealmakzorunludur.1789FransızDevrimiveya1917EkimDevrimlerisınıfsalbiralt-üstoluşgerçekleştirdikleriiçindevrimdirler.Herikidevrimdededahaönceyönetilenkonumundaolansınıflarartıkyönetenkonumunagelmişler-dir.Devrimieskitoplumunbağrındaoluşandevrimcisınıfgerçekleştirir.Feodaldüzeniçindedevrimcisınıfburjuvasınıfıydı,kapitalizmdeiseişçisınıfıdır.Özellikleulusalcısolçevreler1923ile1789FransızDevrimiarasındabirparalel-likolduğunuveburadanhareketleTürkiye’debir“aydınlanma”dönemiaçıldı-ğınıiddiaederler.KanımcabuparalelliğinnetarihselkoşullarvedeTürkiye’ninsınıfsalyapısıbakımından imkânıyoktur.1789’daburjuvadevrimcilerininar-kasındagerçekbiraydınlanmadöneminindüşünselbirikimivardı.Bubirikimsayesindeezilenlerüzerindeideolojikhegemonyakurmuşlardı.Devrimidevletedeğil,devletindışındaörgütlenmişsilahlıhalkyığınlarınayaslanarakgerçekleş-tirdikleri içindahaenbaşında sivilbirhareketolarakortayaçıkmışlar, feodaldevletivemülkiyetitasfiyeedenaşağıdanbirdevriminöncüsüolmuşlardır.BunedenleFransızDevrimidemokratiksıfatınıhaketmekteydi.Oysanecumhuriyetikurankadrolarnedeonlarıönceleyenİttihatçılarasladev-rimci olmadılar.OnlarOsmanlıDevleti’ni ayakta tutmaya çalışan, çoğunluğuaskerolanbürokratlardı.Kuruludüzenideğiştirmeyedeğil,onugüçlendirmeyiamaçlıyorlardı.GerçiKemalistlerPadişahıdevirmişlerdiamaoPadişahçoktanberidiriktidarınıyitirmişbirgörüntüdenbaşkabirşeydeğildi.Burjuvasınıfınagelince;TürkiyeCumhuriyeti’ninkurulduğuyıllardakapitalizmçoktanemperyalizmaşamasınageldiği içinnegelişmişkapitalistülkelerde,nedeTürkiyegibiyarısömürgelerdebusınıfındevrimciliğindensözedilemez.İtti-hatçıların“ekonomiyimillileştirme”planıçerçevesindegayrimüslimburjuvaziyitehcir, sürgünvekatliamlaryoluyla tasfiyeederekyaratmayaçalıştığıTürkveMüslümanburjuvazihemnicelikolarakçokzayıftıhemdegücünüesasolarakekonomik faaliyetlerinden değil siyasi bağlantılarından alıyordu. İstanbul’dayoğunlaşanbuyeniburjuvazikendibaşınaayaktaduracakvekendisiylebirlik-tegelişen,dahaşimdidenönemlimücadeledeneyimlerikazanmışolanişçilerekarşıkoyacakgücesahipdeğildi.BudurumdaCumhuriyetikuranasker- sivilbürokrasininayrıcalıklıkonumunukabuletmektenvebüyüktopraksahipleriyle

281


uzlaşmaktanbaşkabirçaresiyoktu.Bunedenleneklasikburjuvacumhuriyetle-rindeolduğugibibürokrasiyikendisinebağlıhalegetirebildi,netoprakreform-larıyoluylabüyüktopraksahiplerinitasfiyeedebildi.Bu durumda cumhuriyetle birlikte sınıfsal konumlanışta hiçbir yenilik olma-dı.Osmanlıdönemindedeemekçihalkınsırtındaasker-sivilbürokrasi,toprakağalarıvekompradorburjuvazivardı,cumhuriyetdönemindede.Kapitalizmingelişmesiylebirlikteartıkgünümüzdebüyüktoprakmülkiyetibüyükorandatas-fiyeolmuşvebüyüktopraksahipleri40-50yılöncesindekisiyasiağırlıklarınıkaybetmişlerdir.AncakgerekaskerivesayetrejimigerekseKürtSorunu,demok-ratikbirdevriminçözmesigerekensorunlarolarakkarşımızdadurmaktadır.

Cumhuriyet “Devrim”leriKemalistbürokrasiiktidarınısağlamaaldıktansonraTanzimatdönemiylebaşla-yan“batılılaşma”hareketinibirüstseviyeyeçıkardı.Artıkyeniliklerparçaparçadeğilbirbütünolarakelealındı.Cumhuriyetdönemindeyapılanbuyenilikleriçinkimileri“devrim”sözcüğünükullanırken,kimilerideOsmanlıca“inkılâp”sözcü-ğünütercihediyorlar.Ancakbuikikullanımdayanlıştır.Yukarıdadabelirtildi-ğigibidevrim/inkılâpsözcüklerisınıfsalbiralt-üstoluşuanlatırlar.Cumhuriyetdönemiyeniliklerinieniyikarşılayansözcük,Osmanlılarındevletinaksayanor-ganlarındayaptıklarıdeğişiklikleriçinkullandıklarııslahat(iyileştirme-reform)tır.Nitekimyapılanişlerkarşılaştırıldığındabununnedenidahaiyianlaşılacaktır.ÖrneğinOsmanlılargerekLaleDevrinde(1718–1730)gerekIII.Selim(1789–1807)vegerekseII.Mahmut(1808–1839)dönemlerindeaskerialanındışındadabirçokyenilik yaptılar.Kütüphanekurulması,TulumbacıOcağı’nınkurul-ması,ilkMüslümanmatbaasınınaçılmasıgibibuyeniliklerçokdarbirçevreninbilgisidâhilindeişlerdi.Bütünbuyenilikçipadişahlarınsaltanatıbirerayaklan-maylasonbuldu.Buolaylarresmitarihtarafındangericilerinyenilikleretepkiduymasıylaaçıklanır.Oysabuayaklanmalarıngericilikle-ilericiliklebiralakasıyoktur.Buyeniliklerhalkınyaşamındahiçbiriyileştirmegetirmediğihaldebü-tünmaliyüküyönetilenlerinsırtınayüklenmiştir.Örneğinİstanbul’unmeşhuryangınlarınısöndürmekiçinkurulanTulumbacıOcağıgünümüzdekiitfaiyegibideğildir.Yangınsöndürmeyegirişmedenöncemalsahibiileücretpazarlığıya-parlardı.Yoksulinsanlarbunedenleonlarıyangınlaraçağırmazlardıbile.Kendiolanaklarıylasöndürmeyeçalışırlardı.BuaradaözellikleLaleDevrindeyöneticisınıfın lüks tüketimininartmasıdayönetilenlerintepkisiniçekiyordu.Yapılanyenilikleronlarınyaşamınadeğmediği içinyönetilenleringördüğüşudur;yenivergilerlekendilerigittikçedahafazlayoksullaşırkenyönetenleronlarınparala-rıylalüksiçindeyaşıyor.ÖylekiOsmanlıhalkıartıkıslahatlafındankorkarhalegelmiştir.Çünküherıslahatyenibirvergidemektir.CumhuriyetdönemiyenilikleridenitelikolarakOsmanlııslahatlarındanfarklıdeğildir.Yenilikyaparkengözönünealınanhalkınihtiyaçlarıdeğildevletiyöne-tenlerinihtiyaçlarıdır.

282

Yaşayan Marksizm

Toplumsalyaşam ileüretimbiçimiarasındadolaysızbir ilişkiolduğunagöre,Cumhuriyetindaha ilkyıllarındayönünükapitalizmeçevirenTürkiye’de top-lumsalyaşamındabunauydurulmasıkaçınılmazdı.Batıuygarlığıbütünnitelik-lerivegörünüşüylebirliktekapitalizmleözdeşleştirildiğindenTürkburjuvazisiiçinbatılıyaşamtarzınaözenmekbirzorunlulukolmuştu.HemmademAvru-palıkapitalistlerinaracısıolangayrimüslimazınlıklarçoktanberidirbatılıkıya-fetleribenimsemişti,şimdionlarınyerinialmayaçalışanTürklerindeaynıyoluizlemesigerekiyordu.Ancaknasılki,kapitalizmkendi içdinamiğiylegelişme-miştir, toplumsalyaşamdakiyeniliklerdekendi içdinamiğiyledeğilyukarıdandayatmalarlavehattabazenzorkullanılarakgerçekleştirilmiştir.Fesgiyilmesi-ninyasaklanarakAvrupai tarz giyiminkanunlamecbur tutulması,Arapharf-lerininyerine,Latinharflerigetirilmesi,haftatatilininCumagünüyerinePazargününealınması,eskiölçülerinyerinemetrevegramsisteminegeçilmesi,ulus-lararası saat sistemininkabuledilmesi, İsviçreMedeniKanunu’nunve İtalyanCezaKanunu’nun8kabuledilmesi,soyadıkanunununkabulü,kadınlaraseçmeveseçilmehaklarınınverilmesi9hepbuyöndeyapılanyeniliklerdir.

Günümüzdeulusalcı-solçevrelerdedillerdendüşürülmeyen“cumhuriyetinka-zanımları”sözüaslındaegemensınıflarınçıkarıiçinyapılmışolanbuyeniliklerisankiemekçihalkiçinyapılmışgibigöstermetelaşındankaynaklanıyor.Zatenbunedenleyapılanyeniliklerigerçekanlamıylabenimseyenlersadeceazınlıktakalanbirelittabakaoldu.Nüfusununbüyükçoğunluğuköylüolanbirtoplumdayukarıdakiyeniliklerinhiçbirgetirisiyoktur.Birkısmınayasalzorunluluklarne-deniyleuymakzorundakalsalardaesasenköylerindeeskisigibiyaşamayadevamettiler.Birbirlerinesoyadlarıyladeğillakaplarıylahitapettiler,tarladaçalışırkenkravat bağlamadılar, fes giymediler10 ama fötr şapkada takmadılar, zaten çokazıokuma-yazmabildiği içinharfdeğişikliğideonları etkilemedi,hafta tatilidiyebirkavramköydeolmadığındangününündeğiştirilmesideonları ilgilen-dirmiyordu.Üstüneüstlükkendileriniilgilendirmeyenbuyenilikleribenimse-medikleriiçinKemalistelitlertarafından“iyiliktenanlamayan,kaba,gericigü-ruh”olaraktanımlandılar.Butanımlamahalageçerliliğinisürdürüyor.87yıllıkcumhuriyetuygulamalarındansonraemekçikitlelerhalaherfırsatbulduğundasiyasitercihiniasker-sivilbürokrasininişaretettiğiyönüntersindekullanıyor.Budurumgüçlübirsosyalistmuhalefetinolmadığıkoşullardabürokrasininkar-şısındamağdurrolüoynayanDP-AP-ANAP-DYP-AKPçizgisiniherdefasındaiktidarataşıyor.

8 O sırada İtalya’da Mussolini’nin Faşist Parti’si iktidardaydı. Ünlü 141 ve 142. maddeler orada da yürürlükteydi.9 Kadınların daha Osmanlılar zamanından beri bu hakların alınması için mücadele verdikleri bir gerçektir. Ama müca-

delenin boyutu ve yaygınlığı hak kazanmak için yeterli değildi. Dolayısıyla bu yenilik de tıpkı diğerleri gibi tepeden inme bir biçimde yapılmıştı. Kadınlara siyasal hakların verilmesi bir görüntüden ibaret olduğu için, günümüze kadar bu hakkın kullanılması yönünde gerekli koşullar oluşturulmamış ve bu nedenle kadınların siyasal alanda temsili sorunu çözülememiştir.

10 Zaten Osmanlılar zamanında da fesi şehirli elitler kullanıyordu.

283


Kemalizm ve Sosyalist HareketKemalizmileTürkiyesosyalistlerinin ilişkisihalaçözülememişbirsorunolarakkarşımızdadurmaktadır.BusorununkaynağınıherikidüşüncenindahaCumhu-riyetortadayokkenaralarındakurulanilişkilerdearamakgerekir.YukarıdaKema-listkadrolarınİttihatveTerakkiCemiyetidevamcısıolduklarınısöylemiştik.Amayalnızonlardeğil,Türkiye’dekikomünisthareketindeilkönderlerininönemlibirbölümüİttihatçıydı.MustafaSuphi,EthemNejat,ŞevketSüreyyaAydemir,VedatNedimTör,Dr.ŞefikHüsnügibiTKP’ninmerkezkomiteüyeliğiniyapmışkişilerpolitikhayataİttihatçıolarakbaşlamışlardı.Elbettepolitikayaİttihatçıolarakbaş-lamalarıkomünistolduktansonradamutlakabudüşünceninetkisindeolmaları-nıgerektirmiyor.Amasomutolgularbuyöndedeğil.ÖrneğinTKP’ninŞeyhSaitisyanındatakındığıKemalistdevlettenyanatavrınbaşkabirizahıyoktur.Onlardatıpkıdevletyöneticilerigibigericiolarakniteledikleribuulusalisyanınardın-daİngilizparmağıarıyorlarveşiddetlebastırılmasınıonaylıyorlardı.ZatendahasonrabuisimlerdenbazılarıKemalistrejimebiatetmedeveçıkardıklarıKadroadlıdergiyleyönetenlereakılvermektebirbeisgörmemişlerdi.Gerekİttihatçılar,gerekseKemalistlerbirtakımuygunkoşullarınbirarayagel-mesiyle iktidarıelegeçirdikleri içinzamanlasorunuolan insanlardır.Hastalıkolarakniteledikleritoplumsalsorunlarıinceleme-tanı-tedaviüçlemesiileçözüpbiranönce ilerlemekve iktidarlarınısağlamlaştırmapeşindeydiler.Buneden-le yapılandüzenlemeler somutkoşullar ve elbette toplumun istemleri dikkatealınmadançokhızlıbirbiçimdegerçekleştirilmeyeçalışılmıştır.Yeniliklerinya-pılmasındakihız ve radikalliği, eski düzenin yıkılması ve yenidüzeninkurul-masıolarakalgıladıkları içinbudurumsosyalistlerideetkisialtınaalmıştı.BuetkilenmedaranlamdasiyasiyanılgılarayolaçmanınyanısıraTürkiye’debur-juvadevletininoluşumununteoriktahlilindedeciddizaaflarazeminhazırladı.Bukonudakieksiklikdahasonrakiyıllardadevleteveorduyakarşıtavır,laikli-ğindeğerlendirilmesiveKürtSorununayaklaşımgibibirdizicanalıcıkonudaMarksizmdışıeğilimleribesledi.SosyalistlerleKemalistler arasındageçişkenlik sağlayanbirbaşka faktör,oyıl-lardaStalinizmindeetkisiyledevletçiliğibirekonomipolitikasıdeğilbirsistemolarakalgılayansosyalistlerinsosyalizmiledevletçiliğiözdeşgörmeleridir.Bunedenleyabancı-laraaitşirketlerindevletleştirilmesi11,devrimcibirgirişimolarakalkışlandı.Budahasonra“Kemalizmilesosyalizmarasındaaşılmazduvarlaryoktur”anlayışı-nakadargitti.EkimDevrimi’ninbütünAsya’dakikurtuluşsavaşlarınıetkilediğibirdönemdeMustafaKemal’ingerekSovyetlerBirliği’ne,gerekseyenioluşmayabaşlayanko-

11 Devletleştirmeler devrimci bir biçimde el koyma yoluyla değil, satın alma yoluyla gerçekleştirildi. Halktan toplanan vergilerle devletleştirilen bu işletmeler daha sonra burjuvaziye peşkeş çekildi.

284

Yaşayan Marksizm

münisthareketekarşı işbirliğineyatkın tutumu,kullandıklarıanti-emperyalistsöylem ve Sovyetler Birliği’nin AnkaraHükümeti’ne verdiği destek, bu hare-ketin ilericiolaraknitelenmesinevedesteklenmesinenedenoldu.Ancakdahacumhuriyet kurulmadan Karadeniz’de komünist önderliğin imha edilmesine,tekpartidönemindekomünistlerinhayatlarınınönemlibirbölümünühapisler-degeçirmesine, işkencelerdezulümgörmesine,burjuvazininsermayebirikimiiçin işçilerin acımasızca sömürülmesine, köylülerin toprak ağalarının insafınaterkedilmesinerağmensosyalistlerinönemlibirbölümübufikrinideğiştirmedi.1960’lardansonrayenidendirilensosyalisthareketüzerindeKemalizm’inetkisigücündenbirşeyyitirmedendevametti.60sonrasısosyalisthareketietkileyenikianaakımolanvefarklıkulvarlardailerleyenTİPveYÖNçizgileriKemalizm’ebakıştabirbiriyleörtüşüyordu.HerikiakımdaKemalizm’isosyalizmegeçmedebirarauğrakolarakgörüyordu.VatanvemilletikurtarmadürtüsüylehareketettiklerineinandıklarıJönTürk-İttihatçı-Kemalistkadroları“milliyetçidevrim-ciler” olarak adlandırıp, kendilerini onlarınmirasçısı olarak tanımlamışlardır.Birkısmıkendisini“ikinciKuvvayıMilliciler”olaraktanımlarken,birkısmıdaKemalizm’i“küçükburjuvazininemperyalizmekarşısolradikaltavıralışı”ola-raktanımlayarak“devrimindolaysızmüttefikleri”içindesaydı.Sonuçtasosyalisthareketindamarındadolaşanmilliyetçilikkendiiçindekibütünfarklılıklarınör-tüsüolmamisyonuyla,sosyalisthareketisosyalşovenbirkarakterebüründür-dü.Bugidişatıntersineçıkışlarelbetteolduamabunlargenelleşemedi.SonuçtaTürkiyeSosyalistHareketibirbütünolarak,Kemalizm’letarihselvesiyasalbirhesaplaşmayagiremediğiveKemalizm’denköklübirkopuşsağlayamadığıiçingenelkarakterolarakenternasyonalistbirnitelikkazanamadı.

285

Aşamacılığın Aşılabilmesi YolundaDemokrasi ve Demokratik Haklar Mücadelesi

Nihat Balkanlı

Türkiye sosyalist hareketi zemininde hakim olan program yaklaşımı;Komintern’inVI.Kongresindebenimsenen,bulunulantoprakların-burju-

va egemenliğin- ulusal, iktisadi gelişkinlik düzeylerine göre aşamalandırılarakbelirlenendevrimmodellerinindamgavurduğuprogramanlayışıdır.Buprog-ramanlayışı,Marksizmden,Bolşevizmdençok,tarihselilerlemecianlayışınizle-rinitaşır.Burada,ulusaliktisadigelişkinlikdüzeylerinegörebelirlenenburjuvademokratikvesosyalistgörevlervetarihselgelişiminzorunluyasalarıgereğibugörevlerin yerine getirileceği iktidar biçimleri (burjuva demokratik, sosyalist-proleter gibi) tanımlanır. Aşamacı bir zihniyetle birbirlerinden ayrı dört (4)devrimtipininformüleedildiği1928Programı,devrimveprogramanlayışıze-minindeyaşanantartışmaveayrışmalarakaynaklıkedenbirönemesahipsos-yalisthareketinsaflarında.Demokratikdevrimvesosyalistdevrimanaeksenleriüzerindeyaşananbutartışmaveayrışmalarıntaraflarıfarklıprogramlarasahipolsalar dahi bu farklı programlar, aynı zeminden beslenmekte, aynı programyöntemiileüretilmektedir.“Program”sorunuve tartışmalarının,Komintern’in1928programınınbelir-leyiciliğindekapitalistgelişkinliğin“tahlili”vebugelişkinliğebağlıolarak,ta-rihselvekategorikbakımdanburjuvademokratikdevrimsürecindeçözülmesigerektiğiilanolunansorunlarınhangilerininçözülüphangilerininçözülmeyibeklediğinin “tespiti” boyutuna indirgenmesi, devrimci program sorunununsosyalistyenidenkuruluşveişçisınıfınındevrimciihtiyaçlarıeksenindeçözü-münüsonderecezorlaştırdığıgibi;tartışmanınbueksendekitaraflarının,Ko-mintern şablonuyardımıylabugörevdenustalıkla sıyrılmalarınıda sağlıyor.Bununyanında,programsorunununKomintern’in1928programanlayışıek-seninde“tahlilvetespit”meselesinebağlanmışolmasının,sosyalizminkalkın-

286

Yaşayan Marksizm

macıbirzihniyetleulusaliktisadibirsistemolarakkavranıpöneçıkartılmasıilededolaysızbirilgisibulunuyor.Uluslararası “sosyalist” merkezlerin çözülmelerine bağlı olarak, program tar-tışmalarıdabelliölçülerde farklılaştı ancakbu farklılaşma,1928programındacisimleşmişifadesinekavuşturulaniktisadideterminizmle,ekonomizmleköklübirhesaplaşmaalanınauzanamadı.Bununnedenlerindenbirisi,programsoru-nunun işçihareketininve sosyalisthareketin somut ihtiyaçları veyenidenör-gütlenmegörevi temelinde ele alınamaması;dolayısıyla yenilenmeveyenidenüretimalanlarındanuzaklaşılması.Birdiğeri iseyenilenmeveyenidenüretimalanınaadımatılmayaçalışıldığındadahiufukları sınırlayan“demokrasi”me-selesinebakışveMarksizmintemelreferanslarınınbulanıklaşması.Sosyalistha-reketin,demokratikhakveözgürlüklermeselesinevedemokrasiyebakışıilebualandakiönkabullerinin, teorikyenidenüretimiolanaksızkılansınırlayıcıbirçerçeveçizdiğinisöylemekfazlasıylamümkün.Busınırlayıcılık,eniyidurumdabileprogramsorununun,programyöntemimeselesiatlanarakeskiyöntemlerveşablonlarüzerinden,doğrudanprogrammaddeleriniveprogramıyenidenyaz-makbiçimindegündemedinilmesinidoğuruyor.İşçihareketininvesosyalisthareketinyenidenkuruluşuihtiyacınabağlıolarakdevrimcisınıfprogramınınüretilmesimeselesiningündemedinilememesi,sos-yalisthareketinideoloji,teori,siyasetalanlarındayaşadığısorunlarınüstesindengelinebilmesini daha da güçleştiriyor.Kopulması,mesafenin açılması gerekenancak“birsebeple”dünyasosyalisthareketininbünyesinesirayetetmişsosya-lizmveprogramanlayışlarınınyenidenveyenidenüretilmesiyle,gerçektenyenibiraçılımınortayakonulabilmesimümkündeğil.Bununyanında,buyöntemle,ErfurtProgramıekseninde şekillenen II.Enternasyonal sosyalizmveprogramanlayışıile1928Kominternkongresisonrasındauluslararasıkomünisthareke-tinsosyalizmveprogramanlayışıarasındakiakrabalıkilişkisininortayakonu-labilmesiolanaksızlaştığıgibiLeninveBolşevikhareketin,hanginoktalardaII.Enternasyonalçizgisindenkopuşutemsilettiklerivekopuşunhangisebepvedi-namiklerlegeridönüşeyenildiğideıskalanmışoluyor.GerekTürkiyegerekdünyasosyalisthareketinde,aşamacıprogramvedevrimanlayışlarına(buaşamacılığınisterdemokratikistersosyalistdevrimtarafındadurulsun,farketmez)1928KominternKongresiveprogramyaklaşımınınvar-lıkvemeşrulukzeminisunduğunusöylemekmümkün.Ancaköteyandan,aşa-macılığınbeslendiğialanburasıilesınırlıdeğil.Hatta,1928programı(vebunakaynaklıkedenII.Enternasyonalyaklaşımı,ErfurtProgramı)birteferruatkadarönemsizleşebilirbuyaklaşımınfarklıtürlerinibenimseyenlerinargümanlarında.Çünkü,bueksendekitartışmalarınvenetleşmelerinkendilerinemeşruiyetzemi-niaradıklarıtekzeminburasıdeğil.Lenin’inİkiTaktikveNisanTezleriçalışma-larınınönemlibiryertuttuğureferansalanı,birleşikcephetaktiğivebirleşikhalkcephesihükûmetleri,anti-faşistmücadelesorunuveDimitrov,devletvedemok-

287

Aşamacılığın Aşılabilmesi Yolunda Demokrasi ve Demokratik Haklar Mücadelesi

rasikavrayışı,toplumsalgelişimvedevrimsüreçlerininanalizi,sanayileşmevekalkınmameselesi,emperyalizmkavrayışı,ekonomipolitikvesosyalistekonomipolitikvb.başlıklarınıdaiçerisinealıyor.Bu yazı, demokrasi ve demokratik haklarmücadelesi alanı ile sınırlı kalacak.Busınırlamanınüçtemelnedenibulunuyor.Birincisi;böylesibirsınırlamanın,proleterdevrimstratejisi vedevrimci sınıfprogramınınoluşturulması alanınadönüküretimivetartışmalarıkolaylaştıracağınainanıyorum.Demokrasimese-lesininsınıfsaliçeriğininbirkezdahahatırlanmasınınyanındademokratikhakveözgürlükleralanınındarlığıvegenişliğimeselesinin,güncellikkazanacakbirdevriminniteliğiniveortayaçıkartacağıiktidarınsınıfsalniteliğinibelirlemektenziyade,işçisınıfınınkendiiktidarınabugündenbaşlayarakhazırlanabilmesiçer-çevesindenebakımdanönemliolduğununaltınınçizilmesivedevrimstratejisitartışmasınınbualanındarlığıvegenişliğinebakılarakdemokratikdevriminta-mamlanıptamamlanmadığıkısırlığındankurtarılabilmesigerekiyor.Busınırla-manın,böylesibirsadeleşmeyehizmetettiğinidüşünüyorum.Sınırlamanınikin-cinedeniise;devrimstratejisivedevrimtipitartışmalarının,hakettiğibiçimde,sadecedevrimcidurumungüncelliğindedeğil,devrimciolmayandönemlerdendebaşlayarakişçisınıfınıniktidarınayürümeninstratejikvetaktiksorunlarıala-nına,yenitipteiktidarvedevletaygıtınınyaratılabilmesininsorunlarınaodak-lanmasıgerekiyor.Bunedenle,siyasalözgürlükleralanınadönükyaklaşımların,işçisınıfınınkendiiktidarınahazırlanabilmesininihtiyaçlarınınbelirleyiciliğindenetleştirilmesivebuyolla“demokratikhakveözgürlükler”meselesinin,iktidarveiktidarınsınıfsalniteliğinigölgeleyenbirbasınçyaratmasınınönünegeçilmesivedevrimstratejisitartışmasınıniktisadi-siyasigelişkinliğinkantarınavurularakyürütülen“neyinyerineneyingeçirileceği”manasındabirmodeltartışmasıol-maktançıkartılmasıönemtaşıyor.Busınırlamanınüçüncüveenönemlinedini;“proleterdevrimstratejisi”gündemlibirçalışmanın,elinizdekiyayınıngeleceksayılarındafarklıçalışmalarlaelealınacakolmasınınyanında,kapsamlıbirdosyaolarakdabaşlıbaşınaelealınacakolmasınınverdiğirahatlık.

“Demokratikleşme” Sorunu ve Sol HareketTürkiye’de demokratikleşme sorunu, egemen sınıf burjuvaziden ziyade, onunegemenliğinidevirmeiddiasıylayolaçıkansolsiyasetleringündemindeolanbirsorunvebaşlıkolageldi.Sosyalizmegidenyolunancakburjuvademokrasisininkurulupgeliştirilmesindengeçtiği,burjuvademokrasisinin“tarihselkazanımla-rına”nepahasınaolursaolsunsahipçıkılmasıvegericigüçlerinsaldırılarıkar-şısındakorunması gerektiği söylemi içerisindemayalanmışolan sol hareketinbüyükbirbölümününtutumu,genelolarakburjuvademokratiksınırlarcavebusınırlaramahkûmiyetlebelirleniyor.Toplumsalgelişimsüreci,sosyalizm,kapi-talizmdenkomünizmegeçişkonularındakiaşamacıkavrayışlarladabeslenenbututumlar,yalnızcabucoğrafyaylasınırlıbirsorundeğilmaalesef.Toplumlarınevrimine-gelişimine ilişkin,bütün toplumların farklı zamanlardavekendiöz-

288

Yaşayan Marksizm

günlükleriyledeolsaaynıtarihselyolüzerindekiaynıtarihselduraklardanzorun-luolarakgeçtiğinivegeçeceğini(dahadakötüsügeçmelerigerektiğini)varsayançarpıtılmışMarksizmyorumları,dünyanınbütünköşelerindekiküçük-burjuvasosyalistakımlartarafındanyaygınbiçimdebenimseniyor.Küçük-burjuvasos-yalistakımlarınbünyelerinesirayetetmişbubakıştan,toplumlarınbaskıcırejim-lerdendemokrasiyedoğrudoğalvekaçınılmazbirevrimgeçirdiğivegeçirmekzorundaolduğugibibirsaçmalıkdatüretilebiliyor.İşçihareketiiçindedeburju-vadevletinolmasabilebunun“endemokratik”,“tarihselolarakenilerici”biçimisayılanparlamenterdemokratik sistemin,baskıcı yönetimler vediktatörlükler(bunaproletaryadiktatörlüğüdedâhil)karşısındakorunupgeliştirilmesigerek-tiğinivesosyalizmeburjuvademokrasisiningeliştirilmesiyoluylaulaşılabilece-ğinisavunan,aynızemindentüreyenyanılgılaryayılmayadevamediyor.İkinciEnternasyonal geleneğine sinmiş bu evrimci, idealist-mekanik bakış açısının,farklılaşmışve“devrimci”etiket taşıyansürümleri,SBKPveKominternzemi-nindedebirbiçimiilefilizlenmiş,dünyadakibirçokakımtarafındanbenimsen-mişveyaygınlaşarakgünümüzekadarsavunulagelmiştir.Burjuva demokrasinin gelişmiş kapitalist ülkelerdeki biçiminin her toplumungelişiminin zorunlu bir uğrağı olduğunu savunan eğilimlerle, devlet olgusu-nunMarksistkavranışı arasındakalınayrımçizgileri var. SınıfmücadelesininAvrupa’dakiözgünseyriiçindeşekillenmişolanburjuvademokrasisinin,dünya-nınfarklıcoğrafyalarındakiburjuvatoplumlarvedevletleraçısındansosyalizmegidenyoldamutlaksuretteveöncelikleulaşılmasıgerekenbirhedefolmadığınınaltınınçizilmesigerekiyor.

Burjuva Demokrasisi Bir Sınıf DiktatörlüğüdürGünümüzburjuvadevletlerindenbahsederkenkullanılan“demokrasi”kavramı-nınyada“demokratikdevlet”tanımlamalarının,esasenburjuvasınıfegemenli-ğininbiçimlerindenbirisi,yaniburjuvademokrasisiolduğunubiranolsunakıl-dançıkartmamakönemli.Burjuvademokrasisiiseengenişhalindebilebiçimselbirdemokrasidir.Parlamenterdemokratikbirburjuvacumhuriyetintümvatan-daşlarısiyasalolarakeşitvarsayılır.Toplumunbirkesimi,yasalarla,mülkedin-me,seyahatetmeveistediğiyereyerleşme,oykullanma,yönetimeadayolma,vb.haklarındanmahrumedilmez.Buhaklar,siyasalvehukuksalaçıdan,toplu-muntümünetanınanhaklardırburjuvademokrasilerinde.Böyleliklesınıfsalvetoplumsaleşitsizliklerinüstüsiyasalbireşitlikgörüntüsüyleörtülmüşolur.Buözellikleriyle,burjuvademokrasisinormaldönemlerdekapitalizmiçinmümkünolanenelverişli,“olağan”yönetmebiçimisayılır,öyledirde.Burjuvazininegemenliği toplumuniktisadi temelindenkaynaklandığından,si-yasetsahnesindekivehükûmettekikişilerinyadapartilerindeğişikliği,dolayı-sıyla budeğişikliği sağlamayolunda ezilen ve sömürülenkesimlerin sahipol-duklarıgenelveeşitoyhakkı,otomatikolarakburjuvazininegemenliğinisarsıcı

289


vedağıtıcıbiretkiyapmaz.Aksine,burjuvademokrasisininbu“değişebilirlik”özelliğionungücününifadesidirbiryanıyla.Ancakburjuvademokrasisiningü-cünekaynaklıkedenmaddi temel,aynızamandaonunsüreklibir istikraravesonsuzbirgüvenceye sahipolamayışınındanedenlerinibarındırıyor.Burjuvademokrasinin“politikistikrarının”madditemelleri,kapitalizminkaçınılmazbi-çimdesürüklendiğiekonomikkrizlerlebirliktesarsılırvekimizamandaparça-lanır.Amaesasolarak,burjuvaziileuzlaşmazbirsınıfkarşıtlığıiçerisindeolanvebizzatburjuvademokrasisininsunduğuolanaklarıdakendiacilgünlükçıkarlarıdoğrultusundakullanabilenişçisınıfıveonundevrimcimücadelesi,burjuvade-mokrasisininistikrarınıolduğukadarbirbütünolarakvarlığınıdatehditedenbaşlıcafaktördür.Bunedenle,endemokratikburjuvacumhuriyetidahiburjuvaegemenliğinin korunabilmesi yolunda; geniş yığınları “siyasal hayata katarak”düzenebağlamasınayarayantemsiliveseçimselkurumlarla,yığınlarüzerindekiburjuvahegemonyasınıpekiştiren ideolojik aygıtlarla ve işçilerinücretli-emeksisteminegösterdiklerirızanıngüvencesiyleyetinemez.Bunlarınyanısırakurul-muşbirbaskıaygıtına(polise,orduya,mahkemelerevehapishanelere) ihtiyaçduyar.Bürokratikveaskeri-polisiyeaygıtlardanarındırılmış,bundanbağımsızvarolabilecekbir“burjuvademokrasisi”hayalbileedilemez.Bunedenle,bur-juvademokrasisi,yalnızburjuvazininhâkimiyetbiçimlerindenbirisideğil,aynızamandavedaimabirburjuvadiktatörlüğüdür.Enbaskıcıolanlarıgibiendemokratikburjuvadevletidekapitalistsınıfıniktida-rınıveegemenliğinikorumayahizmeteder.Buhizmetilişkisi,“efendininefendikalmasınabağlı”birilişkiyeindirgenemez;birbütünolarakburjuvatoplumör-gütlenmesi ve egemenliğin kurumlarınınnesnel karakteri, örgütlenmebiçimi,hizmetilişkisininesasbelirleyenidir.Bunedenle,burjuvadevletkurumlarıişçisınıfı iktidarınınkurulmasıyolundadevralınıpgeliştirilecekaraçlarolamazveişçisınıfınınüretimaraçlarıüzerindekiözelmülkiyetesonverebilmesiyolundaiktidarıelegeçirebilmesiiçinönceliklebununbekçisiolanburjuvadevletaygı-tının,baskıaygıtlarındanbaşlayaraktümüyleparçalanması,burjuva demokra-sisinin de içerdiği kimi hak ve özgürlüklerin proleter demokrasi tarafından aşılması yoluyla ortadan kaldırılması gerekir.Burjuvademokrasisinindebirburjuvadiktatörlüğüolduğununsaptanması,devrimcisosyalizmi,dünolduğugibi bugün de küçük-burjuva sosyalistlerinden, küçük-burjuva devrimcilerin-den,hertürlürevizyonisttenveliberaldenayırtedenbirturnusolkâğıdıdır.

Burjuva Demokrasisi Değil Burjuva Devlet Evrensel Bir Nitelik TaşırBurjuvasınıfegemenliğininasılvazgeçilmezunsuruvevaroluşzemini,burjuvademokrasisiçerçevesindekurumsallaştırılmışkimidemokratikhakveözgürlük-lerdeğil,kapitalistsömürüilişkilerininkendisidir.Bunedenlekapitalistsömürüilişkilerinin ve dolayısıyla burjuva iktidarın varlığı tehlikeye girdiği anda, ku-rumsallaşmışveevrenselniteliktaşıyormuşsanılandemokratikhakveözgürlük-lerdebizzatburjuvadevletinasliunsuruolanbaskıaygıtlarıaracılığıylaaskıya

290

Yaşayan Marksizm

alınabiliryadaortadankaldırılabilir.Bununyanında,burjuvazininegemenliği-nintarihselözgünlüklerevesınıflararasındakimücadelenindüzeyinegörefarklıbiçimlerebürünebileceğinidegözdenkaçırmamakönemli.Bu farklıbiçimler,biryandan,burjuvazininkendikatmanlarıarasındakiuzlaşmayıvearasınıflarındüzenehangiyollardanbağlandığınıyansıtır,diğeryandan ise işçi sınıfıbaştaolmaküzereemekçisınıfların,feodalizmekarşımücadeledenbaşlayarakburjuvaegemenliğikoşullarındakazandıklarımevzilerinyadaaldıklarıyenilgilerinizle-rini...Bunedenle,burjuvazininsınıfsalegemenliğininşuyadabutoplumda,şuyadabutarihseldönemdebüründüğübirbiçimibusınıfsalegemenliğinevrenselbiçimiolarak tanımlamakdoğruolmadığı gibi; bu egemenliğinbiçimlerindenbirisiolanburjuvademokrasisinideişçisınıfınınkurtuluşmücadelesinde,aşıl-ması için öncelikle ulaşılması gereken evrensel niteliklere sahip tarihsel hedefsaymamakgerekiyor.KökeniitibariyleAvrupa’dadoğanveulus-devletolarakşekillenenburjuvadev-letörgütlenmesiyerelbirolguolarakkalmamış,kapitalizmindünyaçapındakiegemenliğiylebirliktedünyaçapındabirgerçeklikhalinegelmiştir.Buanlamıy-la,emperyalistaşamaylabirlikteevrenselnitelikkazananburjuvadevlet,işçisı-nıfınınveinsanlığınkurtuluşmücadelesininönünde,“tarihselolarakulaşılmış”veaşılmasıiçinyıkılmasıgerekenbirhedefolarakdurmaktadır.

Burjuva Demokrasisinin Çelişkili Karakteri ve Demokratik Hak ve Özgür-lükler MücadelesiBurjuvademokrasisininhersınıfiçinaynıanlamagelendemokratikkurumlarasahipolduğuveinsanlığınözgürleşmesiyolundaevrenselbirmodeloluşturdu-ğuyanılsaması, kendindenmenkulbir burjuva aldatmacasıdeğildir vemadditemelleri de bulunmaktadır.Her şeydenönceburjuvademokrasisi, insanlığıntarihsel-kültürelbirimininveezilen-sömürülenyığınlarınmücadelelerinin so-nucuolankimikazanımlarıgerçekteniçerip,bumücadelelerinizlerinitaşımak-tadır.Burjuvademokrasisiçerçevesindevarolankimi“demokratik”kurumlar,içerilenhakveözgürlükler,doğrudanveyalnızcaburjuvazinintarihsel-sınıfsalihtiyaçlarındandoğmamıştır; farklı tarihsel-sınıfsal kökenlere ve içeriklere sa-hiptir.Bununyanındaburjuvademokrasileri,EkimDevrimiilebirliktesomut-lananbirbasıncınaltındadakalmıştır.Burjuvademokrasisininhükümsürdü-ğüpekçokkapitalistcoğrafyada,burjuvazi,bubasıncındaetkisiyle,bazısosyalvedemokratikhaklarıiçerereksiyasalözgürlükleralanınıgenişletmekzorundakalmıştır.Burjuvazininkendimalıolmayanamakendinemalettiğibuhakveözgürlükleriinsanlığabirhediyesiymişgibisunması,burjuvademokrasisihak-kındakiyaygınyanılsamalarınnedenlerindenbirisidir.Butürdenhakveözgürlüklerin,burjuvadevlettarafından“içerilmeleri”burjuvademokrasisineçelişkili, ikilibirkarakterverir aynı zamanda.Burjuvademok-rasisibiryandandemokratikbirrejimoluşturmaeğilimindedir;ancaköteyan-

291


dan,hembudemokratikrejiminsınırlarıyaşamıntümalanlarındasermayeninegemenliğiçerçevesindeçizilmektedir,hemdeuluslararasıkapitalizminkaçınıl-mazolarak sürüklendiğikrizler,burjuvademokrasisininmaddi temellerinidesarsmakta,demokratikhakveözgürlüklerinsınırlandırılmasıyolundadavetiyeçıkartmaktadır.Dolayısıyla,burjuvazi,buhakveözgürlükleri,kimidemokratikmevzilerdesomutlanmışkazanımları,ancakkendisınıfegemenliğineaykırıol-mayanbirbiçimdekurumlaştırabilir.Bunedenlebiçimseldirlervesaltsiyasalbirniteliktaşımaktadırlar.Burjuvazininsınıfegemenliğikoşullarında,işçisınıfınındemokratikhakveöz-gürlüklerini geliştirmemücadelesi, kapitalizmi yıkma yolunda başvurulan birtaktikten ibaret değildir.Tarihteki hiç bir siyasal hareket yahut sınıf hareketi,demokratikilişkilere,işçisınıfıvehareketikadargerçekbirihtiyaçduymamıştır.İşçihareketinintoplumsal,tarihselvepolitikihtiyaçlarınadenkdüşenörgütselbiçimler demokratik, katılımcı ve aleniyetçi bir karakter taşımak zorundadır.“İşçisınıfınınkurtuluşukendieseriolacaktır”sözündenanlaşılmasıgerekendebudurbirmanada.Bunedendendolayıdırki,komünist(yadasosyalist)siyasalmücadelegenelolaraksiyasaliktidariçinmücadeleolmaktanötebiranlamtaşır.Burjuvadevletaygıtınınyıkıntılarıüzerindeyükselecekgerçekbirproleterikti-darınkurulabilmesihedefinebağlıolarak,işçisınıfısaflarındapolitikbilincinol-gunlaşması,sınıfınöz-örgütlenmeveöz-yönetimdeneyimlerininyaşanabilmesisondereceönemlidir.Buyoldakomünistlerinsiyasalhedefi,oluşturduklarıpar-tininyadabupartieksenindeörgütlenmişbir“elitler”topluluğununhükûmetolması, iktidaragelmesideğildir. İşçisınıfını iktidarıalmaküzereörgütlendir-mek,buyoldaişçisınıfınınsiyasallaşmasınıveörgütlenmesinisağlamak,onunsiyasalmücadelesinin ve öz-örgütlenmesinin gelişmesine öncülük ve önderliketmek, bunun için her bakımdan gerekli hazırlık ve donanımı işçi hareketinesunmak,komünistlerinvaroluşsebebi,komünistsiyasalfaaliyetinesasıdır.İşçisınıfısaflarındaburjuvabilincinvesiyasetinyayılmasınınözneleriolanre-formistakımlaragöre,işçisınıfınınolgunlaşması,gelişmesi,örgütlenipsosyalistbilincinigeliştirmesiiçinenelverişliortamıburjuvademokrasisisunmaktadır.Elbetteki,sendikalörgütlenmeveişçisınıfıpartilerininkurulabilmesiözgürlü-ğü,basınserbestliği,grev,toplantıvegösteriyapmavb.haklarınbulunması,buhaklardanyoksunolunankoşullaraoranla, işçihareketine gözardı edilemeye-cekolanaklarsunar.Fakatbuolanaklarınvarlığıileişçisınıfınıntarihsel-siyasalhedefleri arasında somut bağların kurulabilmesi arasındamütekabil bir ilişkibulunmuyor.Rusya’daki“demokrasiyoksunluğu”,otopraklardaenternasyona-listkomünistbirönderliğingelişmesinide,işçihareketinintarihingördüğüendemokratikkarakterdepolitikveörgütselbiçimlerdeşekillenipkendiiktidarınayürümesinideengellememiştir.Veyine,BatıAvrupaülkelerindeki“demokrasibolluğu”,oradaişçihareketininüzerineçöreklenençürümüşreformistönderlik-lerinpalazlanıpköksalmasınıengellemediğigibi,enternasyonalistkomünistbir

292

Yaşayan Marksizm

önderliktenyoksunişçisınıfının,proletaryadiktatörlüğüvekomünizmdoğrul-tusundagelişmesinideotomatikmanberaberindegetirmemiştir.Bununyanında, sözkonusudemokratikhakveözgürlüklerinnasıl kazanıldı-ğıtemelönemdebirsorundur.Toplumsalbiryükselişin,işçisınıfınındevrimcisavaşımının“yanürünleri”olarakdeğilde,düzensaflarındakigericiistikrarara-yışlarının tamamlayıcı adımları olarak gündemegelendemokratikhak ve öz-gürlükler, işçisınıfıaçısındanileriyedönükbiradımyadakazanımolmaktanziyade,burjuvazininegemenliğinisağlamlaştırmayadönükadımlarınvegericitemeldeyenidenyapılanmaarayışlarınınifadesiolacaktır,olmaktadırda.Burjuvadevletçatısıaltındakikimidemokratikkazanımlarıyüceltmekvebun-larla yetinmekoportünist bir çürümenin ifadesi olduğugibi, bukazanımlarınküçümsenmesiyadareddidesınıfhareketiiçindekibir“sol”çocuklukhastalığı-dır.Kapitalistdüzeniyıkmakperspektifiylesiyasalmevzileraçmakvesavaşımlaeldeedilmişkazanımlarıişçisınıfıörgütleriylekorumakiçinmücadeleanlayışı,devrimcisosyalistlerihemreformistlerdenhemde“sollafazanca”tutumlardanayırır.Buperspektifle,burjuvademokrasisiningelişkinolmadığı,dolayısıylade-mokratikhakveözgürlüklerinsınırlıbulunduğuülkelerde,demokratikhakveözgürlükler içinmücadeleyikendibaşınabir amaç,ulaşılmasıgerekenbir aradurak,bağımsızbiraşamavb.olarakdeğil,bizzatproletaryadiktatörlüğü içinmücadeleninönemlibirparçasısaymakgerekiyor.

Kapitalist Gelişme ve Burjuva Demokrasisinin SınırlarıUluslararasıbirsistemolankapitalizm,dünyaölçeğindeeşitsizvebileşikgelişenbirsistem.TarihselolarakBatıAvrupamerkezliortayaçıkan,dünyanınbütünkaravedenizlerineyayılankapitalizmineşitsizvebileşikgelişimi,egemensınıfburjuvaziyi,farklıülkelerde,farklısınıfvetabakalarlaözgünilişkilergeliştirmekve sözkonusubölgelerdebu ilişkiler içerisinde gelişmek zorundabırakmıştır.Bundandolayıdünyaüzerindekifarklıulusaldevletlerdeifadesinibulanburjuvaiktidarlarınınkendineözgüyanlarıvardır.Dahasıemperyalisthiyerarşininalt-larındabulunancoğrafyalardaörgütlenmişburjuvaulusdevletlerle,hiyerarşininyukarılarındayeralanlararasında,burjuvademokrasisiningelişkinliği,sınırla-rıvebiçimlenişibakımındanfarklılıklarbulunuyor.Bufarklılıklar,sözkonusuburjuvademokrasileriningörelidayanaklılığınıyadadayanıksızlığınıbelirleyenfaktörlerdendiraynızamanda.Kapitalistgelişmesürecinedahaziyadeemperyalizmçağıylabirliktegirmişolanülkelerde,kısazamanaralığındayaşanankeskinvehızlıdeğişimler;toplumbün-yesindeki sınıf yapılarında, sınıfların bileşimlerinde, karşılıklı ilişkilerinde vedengelerinde, toplumların siyasal örgütlenmelerindede hızlı değişiklikleri be-raberindegetirmiştir.Bu süreçte, yerli veyabancı sermayearasındaki ilişki vedengeler, gelişen burjuvaziyle kapitalizm öncesi egemen sınıfların arasındaki

293


ilişki, pay almamücadelesi, ittifak vemücadeleler, gerek eski gerekse de yeniegemensınıflarlasömürülenveezilenyığınlararasındakiilişkiveçelişkiler,hızlıve çatışmalıbiçimdedeğişmiştir vehaladadeğişiyor.Kapitalistleşme sürecinidahaöncesindetamamlamışülkelerdedevrimlerleçözülmüşsorunlarınveya-şanandeğişimlerin,geridengelenülkelerdekapitalistgelişmesürecitarafındanbaskılanarakbaşkalaşmalarıve“çözümlerinin”isedahaziyadedışsalbasınçlarınetkisiylegündemegelmeleri,sadecesömürülenveezilenyığınlarlaegemensınıf-lararasındakiilişkinindeğil,mülksahibisınıflararasındakiilişkiveuzlaşmanındasorunluveyeryerçatışmalıolmasınıberaberindegetirmiştir.Bugerçeklik,burjuvademokrasisininsınırlarınıbelirleyenönemlibiretkendir.Ayrıcabuülkeegemensınıflarının,dünyaüzerindekikapitalistsömürüdenaldıklarıpayıngö-receolarakküçükolması,onların,emekçisınıflarınçalışmaveyaşamkoşulla-rının iyileştirilmesi yoluyla sınıfsal çatışmaları yumuşatmaolanağını fazlasıylasınırlar.Vebudabuülkelerdeburjuvademokrasisininistikrarınızorasokante-melbirnedendir.Buülkelerdeburjuvadevlet,parlamentercumhuriyetbiçimin-deörgütlenmişolsadahi,egemensınıflarındemokratikhâkimiyetbiçimlerininolanaklarıfazlasıylasınırlıdır.

Bütünbunlarınbirsonucuolarak;sözkonusuülkelerinsiyasalyapıları,kapitalistgelişmenindüzeyivedinamiklerine,işçisınıfıhareketinindurumunabağlıdeği-şenbirçeşitlilikgöstermesinekarşın,eniyidurumdagüdük,polisdevletigörü-nümündebirburjuvademokrasisi,emperyalisthiyerarşininaltbasamaklarındayeralanülkeleriçinortakbirözelliktirdenilebilir.Bununbirsonucuolarakdaklasikburjuvademokrasilerininyaşandığıülkelerdenfarklıolarak,“demokratik-leşme”sorunuvemücadelesibuülkelerinsiyasalyapısınavegündeminedamgavurduğugibi,demokratikhakveözgürlüklermücadelesiningenelbir“demok-rasimücadelesi”ne indirgenmeside,buülkelerin solhareketlerininbüyükbirkesimininpaylaştıklarıbiryanılsamaolmaktadırgenellikle.

“Demokrasi Mücadelesi”

Emperyalisthiyerarşininaltlarındayeralanve“azgelişmiş”,“gelişmekteolan”gibikavramlarlatanımlananülkelertarihselbirgerikalmışlığıyansıtırlarancak,böylesibirgerikalmışlık,mutlakveheralanda“gerikalmışlık”değildir;enmo-dernilişkilerideiçerirler.İçerdiklerimodernilişkiler,butoplumsaloluşumları,emperyalisthiyerarşininüstlerindekiburjuvadevletlerlevetoplumlarlabenzeş-tirir;üretimtarzıveekonomikyapı,devlet,demokrasi,devrimgibitemelmese-lelerde,barındırdıklarıtüm“farklılıklara”rağmeneşitler.Budurum,emperyalisthiyerarşininaltbasamaklarındakiülkelerde,emperyalistmetropollerdekineben-zerburjuvademokratikrejimlerinyerleşmesinisağlamauğraşındaolanküçük-burjuva akımlarla aramızdaki ayrım çizgilerinin kalınlaştırılması görevini öneçıkartmaktadır.

294

Yaşayan Marksizm

Gerekdemokratikhakveözgürlüklermücadelesi,gereksedeekonomikvesos-yalhaklarmücadelesi, işçisınıfınıngiderekbüyüyenkitlesininmücadeleyese-ferber edilmesi, işçi sınıfının siyasetin bir öznesi olarak örgütlenmesi, sınıfınözörgütlenmeveyönetimdeneyimlerininyaşanabilmesibakımından,gözardıedilemeyecekolanaklarsunmaktadırişçisınıfıhareketine;bubakımındanvaz-geçilmezönemdedir.Reformistleraçısındanise,demokratikhakveözgürlüklermücadelesinin işçi sınıfı hareketine kazandırabileceklerinden ziyade, burjuvademokrasisininsınırlarınıngenişletilmesivedemokrasininköksalıpyerleşmesi,kurumsallaşmışdemokrasininnimetlerindenfaydalanılabilmesibirinciderece-deönemlibirsorundur.Bunedendendolayıdırkireformistlerveküçük-burjuvadevrimcileri, komünistlerinproleterdevrimhedefinebağlı olarak ele aldıklarıdemokratikhaklarveözgürlükler(alanınıngenişletilmesi)meselesinideğil,başlıbaşınaulaşılmasıgerekenbirhedefolarak“demokrasi”yiöneçıkartırlar.Sorundemokrasi mücadelesi olarak ortaya konulduğunda, mücadelenin hangi araçveyöntemlerleyürütüleceğidesonkertedeönemtaşımaz.Zirabumücadeleyi,parlamenterdemokrasininkurumları ve zemininikutsayarakvermeyarışındaolanlarla, “devrimci” araç-yöntemlerle verme arayışında olan küçük-burjuvadevrimcileri, aralarındaki bütün “farklılık” görüntülerine rağmen, demokrasisaflarındayanyanayerlerinialırlar.Demokrasimücadelesini,başlıbaşına,ulaşılmasıgerekendemokrasininkurula-bilmesiveyerleşebilmesiiçinverilenbirmücadeleolarakelealanküçük-burjuvasolcularınagöre,burjuvazininzateniktidardaolması,tarihselanlamdaburjuvadevrimintamamlanmışolduğuanlamınagelmez.Bununtamamlanmışolmasıiçin,öncelikle“modernburjuvademokrasisi”olarakadlandırılan,iktisadivesi-yasalaçıdangelişkinburjuvatopluma,burjuvatoplumaolmasabilebuzemindetanımlanabilecek“burjuvademokratikmevzilere”ulaşılması,yadaenazındantarihselolarakburjuvademokratikdevriminçözmesigerektiğineinanılantemelsorunlarınçözülmesigereklidir.Burjuvazi, “feodalizmle mücadele” sürecinde sahip olduğu “ilerici” niteliğini,iktidaragelmesindensonrayitirmişvegericileşmiş,“tarihselolarakburjuvade-mokrasisiiçerisindeulaşılmasıgerekenmevzivekazanımlara”yürümeisteğin-dencaymışolduğundandolayı,burjuvazinin“yarımbıraktığı”işi,gerektiğindeonudadışlayaraktamamlamak;burjuvademokrasisini,sosyalizmineşiğineka-dargeliştirmek,proletaryanınomuzlarınakalmıştır.İşçisınıfıvesosyalistlerin,budoğrultuda,öncelikleburjuvatoplumuolgunlaştırması,burjuvademokrasisi-nigeliştirmesigereklidir.Proletarya,şayetvarsavehelede“tehlikealtında”iselerbumevzileresahipçıkmalı,yokeğerboyunduruğualtındaezildiğiburjuvaikti-darı,bumevzivekazanımlardanyoksunsa,bumevzivekazanımlarıbayrağınayazmalı;bumevzivekazanımlaraulaşabilmeninçetinsavaşınıamareformlarla,amadevrimciyöntemlerle,gerekirseburjuvaziyerağmenvermelidir.Bukavrayışıntemelyanılgısı;burjuvademokrasisiveburadasomutlananmevzi

295


vekazanımların,otomatikolarak, aynı zamandaproletaryanın sosyalizmmü-cadelesindekimevzilerivekazanımlarısayılmasıdır.Burjuvademokrasilerindesomutlananmevzilerin ve kazanımların,mevzi oldukları doğrudur, ancak bumevziler,burjuvazininsınıfsaliktidarınındevamedebilmesinehizmetedebildik-leriorandaburjuva iktidarı tarafındaniçerilirvekurumsallaştırılırlar.Proletermevzilere,burjuvademokrasisindesomutlananburjuvazininsınıfsaliktidarınınmevzilerineulaşılmasıyadavarolanlarıngeliştirilmesiyoluyladeğil,yadsınmasıtemelindeulaşılabilir.