BSB ?

I..AT$N AET"AI{AFTG SF^'ANAff DSIS ITEBUDA?AAII TdBT'AYT.T

Fendahulusu

llith.t,1i;rrr ir!i irk*rr rrlr:rrgrrlrrr;rkirtt W;tvalt{ Krrltt sebaEat galah satu darl

te*trr tr;rtllslglirl vittrg lt:r'tlirlxrl tlt llllrlttvsis, t)l samptrtl ltu turut nlcnyentuh latar

trr:lukan{ selri tni srnrenlirk ri}ril;ln Altintilit:te. t{trtdutstrre hinggalah rnembawa kc

zart lirll I shrrttistttc

lltlt;r*iir1 rrrr ,irrrl,;r r.rrnrt nl(:nrliil:trnt jr:rtis'ierris Witvitttg Klrilt vilng terdapat

rii \{;thrvsiii i;rrrr.r \Lr;lrj:rn[ Kuli.t Punvu, w;tvilttu, Krrlit ]1eh1r4- $;lvlrng Kullt slam

r1;lrr "1rrg,rr \!';rv*ru t-",r1lf. []rrlitu Inrllr kitirll.krl;rb R;rn]ltvrtttit rlirn llalrairnrtta turut

r.lirrt;tr;rklttr se6uq;ti nrjrrkiln ;ts;tl tcritit't.'eritit yfn{ riibitwit t:ntuk tltpersenrbahkan

kellltrlit Pcrlonttrn.

$ctel:rtr int:l;rlrtt 7;lntiln-rirnrirn ptlntb:th:rtr cerita [trnuyana tian Mahabratta

sttrrrirkirr krrrirrr!, rrtt:rttl;tp:tt siltllbtltlltl. ()leir itu perkenlbitnqAn terakhir dalam

bebt:rilpu talruIr kr:trellrklrnrllnl ini ttIrriL d.ikenrukrkitn.

2.1 De{lnle I Teater Tredlrlonnl

llenunrt Kristrt:rr ,Jit tl\)t{ti} tciltcr rnenrpaluln |iitilt iittli yittlg nlenriliki silat-

silur v;rpg Lrlik ililn :iern(:ntiirit. lu tlipitpilrkan $e(:ilril litttgsuttg tlatr tltlak lroleh

diulan{i kerunu rcrdupat pertreeirrn yilru! secilru jclas atarr tidilk pada malam yang

trefirrnrtarr. Keirrllran ini rlisebirbkrrr;,rtlanv:r llert)*z:tan nlorxl Pelak0n irtau pemain

spiilll tttitl:tnt:iilltl;t;t11:,r ditri pell*1r(:ilpittl, ktl;l$tltltr0$l sCrtil rittnit pelakOrf atAu

perniliiurvlr.

Di dirlanr iftllri:l stlnr lirkoil t.erd:rpr,tt tclttcr lrildisional tlirn jLrgir teater moden

Irriru lebih diken:rli sciragiri tr:ilt(:r nrurlcrr. Pilm pettrtlilwil tealef tradlsional *peni

"fuk D:rl;tng dillilnr Wityanq Krlllt tliln $t:ri Pirn51$oilg di rlal*m Bangsawan

111etrrpl,lpviri kt:rrpirvlrirrr tLaliyn rrrt:lilltirknn pencipt{rtlr tlirn p*ngtlcitpiltr ;iecara

5pr)nl.iul"

Menunrt HaJt zatnal Abttul Lattl tlalnm Pengantar $ent Lakon' Rancangan

pen(ir.ftan Lrrar Kampus. Unlversttt Salns Malaysla. rleflntst yung dtgebutksn

rne.genat teater tradlstorurl pula adalah tldak tttap kerana t4 s€ntttsil mergahlnl

ltenrb;rh;rn rhrrl $d:nla$o ke senrasa sehlngq'alah ta trenar-trenar segual dan dtterma

6leh llrrggtlg;1n nrasv6rakat selteltltngflYil. T?ilter trAdlstsnal Melayu s€pertl

Hilng..iirwan. Mak Rrntl. Kutla Kepartg ekrn Menora ntrtdah dttertma oleh masyarakat

ker;rlr;r lil mel*puRy;rl ctrr.cidnv{ yang khusus. rvrt&rfl crrt tergibut lelah c&ra.

ll*ltlainpiltiltlrlY1 secAril llsan dln lirn{surlg krpAtla penonton' Ia Juga s€ntlasa

r'rrclirlui ltr{)se* illlt)ruvi:iast yirrlg dil;rkuk*rr dart SenraS:r ke semAsa untuk

rrrel!;rtlik;lrr j;rl;rrt rtfnt;1trv:r leb{h ntertiink tll,rn }:nrk*sltt kepada penonton' satu

h;rl *alrq titlak tllrpat tlinali,k;rn ialalr pencitlllpur.ln korxep rltual dan pemulaan dl

d;rl.,nr ilpirc3rn-upilc11nl :,lng t.llstllttkan iienl.lsil perSeurbahan u{alank;rn' \l/ayang

Krrltt ;nisalnv;r. rltkatalcrlr nrenrpury-al kuasa lrrirr blas* dan berpenunsgu. Oleh ltu

rrl)ilr:ilril s*rrra5 lxrlu tlllnkukan setlap k;rlt nrenrbuln dan menutup panggungnya'

Kebanytrlurn ls3ler^teater 6:rrllslolll dl Maluysla muncul dengan berstfat

k*dilerahiln t;ritu h:lnvu terrlapitt tll rtegerl-negert tertentu s"rhaJa' lnt tlapat dilthat

llirtla Wnv;rru{ KLrlit rlt nmna jcnls Vf:ryilrul Kullt Sllrnr hunva terdapat dl Kelantan

ila' Kctlirlr tjttm sllrirlir. Manalula Wr,v:rrtg Kullt .Jirwa terrlapat dl negerl Johor

ditn Stlungor.

Teater tradlstqnal juga menlpunvat berbagal tln$ur sepertt drarna' tartan'

ny;rrtViart, iagu-lu{u. konfltk serta lawak jenaka yan{ mana kesemua unsur inl

salln( tren:urnllrrr irtluk ilnturtr sdtu sanlil laln ttt clalam iiirtu persfmbahan'

Mcrrumt Ftajt ?hrnal la11t, klra-kirir ll(x) tahun yilng lalu Dn'tlen menqatakan

billt;twit teilter ialah satu imej sentulajadl kemanusiaan yang htdup mewakjll

perilsaan tl6n hurnor, Ia Ju{a wuJurl *tas lungsi-furlgslnya yang mutlak laltu

sehii{lli hilrrtr:ln tinn pen(nJarln kepada manrrsia"

Daiitrl tnasvlrlrkrt Melaym L;rma, golorylan prol"esional dalam lapangun int

l"rcraclil rlt l>1wr5 nirungan dtn kekuasailn istilna" Aparbila berltku pertemburyfan

tt.t ",

clengall ltrilr. rrrilkl terlildllah resilpan penganrtt uruiur-unsur luur scpertl pengaruh

lnrlla, fusiir fJarat. china tlan sti:m kr datam leater-teater tersebut" oleh itu klta

6'pai.l cll tl6lam Waynng Kulit terdapat banyak pula penrtrithagtan Jentsnya iailu

Wn,vang Klltt .Jawa, W;ryand Kr,rllt Meiayrr dan Wavang Ktrllt Slilm. Dl $arnptng lttt

tcrtluplt Jrrrlu grrlllugiti (rltniprlrlul rln$irlr Anlmlstrre. t{lildutsme dan Islamlsme

l:cre;urrprrr-a.qlrrk rll rlallnt :iesuirtlr trirdl.rt W*yang Krrltt yrtttg wuJud stjak illman

betv-nntirn.

3"*. lhter beleksng acnl Wlystrg Kullt

Wnvilrrg Krrlit nTe nrpilk;rn st:fenis tr:iltt:r trldisitrnil t;rtlfl berasaskrn kepada

firlrisill r-;16;r;-;r {i;l11 i"i;tvilut, l''};ryilrtf i:rl tllh;rsrik:ln dt:n{;,ul ltrfirlg,lgllrrak;rn p;ltuIu-

i)ilr.rr!l{ ukirtrl kniit birr;rr;inrl t;rnfl rlll:rrikun tIt bclakiillq lilYilr i:utr}r yan{

tlerrrSr'l;tki,lrrr{t ititi};rv* larrrprr s;itna irda dart .jerris llrntptr nttttvitk liutah utaupun

lartrprr *lcktrik..

"leutcr Wirvulr{ Krrlit irrl dapaf tlltemul cll beberapa brr:rh ne[ilra irntaran-var

ialnlr !{nglrnl:i, i-Jirli. ijlrina rlilrr p$rnrrsatan ut:tttlanl'a iltllth rJi lleqaril-rregirra A.sia

-f(!ni{!ilnl $tl)rrtl 11ltlavsiu. Thtililrltl tlarr Indtlnesia.

'l'crdupiit ilrfii tr*tlist teil(er W:rvrtt{ Ktrllt tti r\sia 'ft:rt(;lurr i:littr natu di

,g'lti:lriulvil rtl$nlllillnitkiur lrltrrrtu rlrksaksil ,vilr)g ttrertgtliittlbitrklttl llebcntplt rvalilk

tll rlirl.rrtr r;rtrr lttrs v:lrl{ tr11 r!ltlr. M:rttakitllt trlttlisl ketlrtit llttl:t tttettll,litnirkan

plrtun{-pirrrJng st:rvi,rlirk van,{ tcbilt k*eil" 'frncltsi p:lttltiu rillksttksn ini dlkenall

tlengan n:lnra 'Narr( ,Jui' tll'fhailuntl ctan 'Nan{ Sbek Thorn' clt t(anrpuchea. 'fradt$i

sfragtitr.r viipg k(:(trr;t pulir tcrsrbar h.rits tll r\sla'lenggilr.I vanrl nteliputl beberup;r

brrirh ne{itril lr:rrnitriuklalr tlt Kanrpuch*a !'an{ dikenali scbilgal 'Nanq 'forrt:h' dt

'I'h:riland sebaqli ')r{nnE Talrrnq' dan dl Malaysia tlan lndortcsia pula dikerurli sebaqai

'Wayan{ Kulit" atllu'Wavang Ptlnva"

l'irrlil rrtrrlnnYil lvnviltlg Krrltl <tlkenalt sebngiti Wryang Kullt l)urwir yane

rneurtr;twil ertt'tllrhrrlrr'i,ltilrJ'pf,rtama', Ad* segtrlongnn t,crterrtu pula

i)$rsependill)ilt ntcng,ilritkiln w*yang Kulit btreni t:ayilng v;rng b*rilsal dari 'ilv:ltrq-

-*)

ir.y;lng' iltilu bavitn,qan rlalarn kelir. Kotronnva rli dalanr curlta y;lng dibawa, bayang-

lt;rvang v:rng terhastl dt kelir mertrp:rkan tlay;rngatl nenek moyang mereka atau

oran{, -i'arg tcrel;lhulu rlart rncflekil"

Menurut ceritit :iecrilng lr:knh p*rdalangan yang clikenalt sebagai Dalang

l'tusr:t tl;irl Kttfirpttllttt w;rl'ang Mt:lltvrr. Kamptrttg Chlca' Kota flharu' K*larltan"

r)rilll{-()t'itilg !..lti-ulYil tlitlttrlr'r irtlit ttlfttcerltaklrtt bah;rwa Wtlyan{ Kultt lrri l:erasal

diitipil{.i;r ,iltrnr;lrr!ilr}"f.rlrnpillillt ilwilf} dl langtt. H:tstl darl reilun{*n in*reka

tt:rlr;lrl;lp ;lwi1r1 t.,:rsrtt)ui f ilr]{ gesqk;rlt bt:rkttnipr.rl mertJiieli bentuk se:lk:rn*akan

nu.itrrrsi;.I. ;rri-rk;r :1iertku ttllitlt 1.:*lrrsitit;t nrr$lbu:rt palullg-l);rlLllt{ w:tvang tl;rripad:r

,l.ltlfl-{.lilltr k;tvrr. Ltrtut kelanr&i-rft rlterck;l r+trel;i}t mttlii ttterttbu;rt }riltung tlaripada

krliil Iirtitl;rrtd ift:r:{;tn {:61'ilk !'arU }(]i}ih it;tittx ri:tt: t:;.trttik.

li;,ilsnllrir perripl:rtrtl;lrr ;:ldit rr:ctlgirl;rkan b;rhitlva \l';ty';irtC Krrlii ndirlah

i.!i.r\:;trrri.pl :.1rrpit, [i:rtr;rrU 11lll1tn{irrl rllkallrk*tr **trltgiti l;lntllang bilgi :rl:rtrr dan

lrrlr;lrr. i)i itnlilnr i;trnilnrt{ it'ti tt:rdapi}t (ilril blr{ainrttna rtulnltsi;r lnell{qr1i}l

Irrlirrnrrvlt, l)illLrilq prrla nrenrpakltrr rllant kavangan dan alam keja<litrn di manir

i)atrrrr{,",[)atul]U itu scrlnnd inellktirrklut tlr;trna hidup rnilnusia. I{anuk:ril kelir pula

rpglllrblngkan penrblira[l anlura rliltrn nranusta -Yang nytrt.u dnn llatrt kilvangan

rlirn lr;tkikirt iititlt ;1111tr1 [gluhiltlilll"

Prr11lrilr;rrr Wuvirp( Krrlil r-';rrri! tertlitpilt (li $tnl;trsirt seiilk t.laltulu

ineml)trnvili tr*it-trait k0tluclirt'iliitn yilnil lelnlt tleru*i]utpllr irdrrk rlcrtgltn littrirmarl

;\linrisrne . l{intluisnr(:. rJitwtt tllrrt Islunr. Kitlr scella nurklurni baharvl,t rtr:rR( futeilVt.t

I)roro dirn Der"rtro ;lm{ti kuat dlpenganrhl oleh Anisnrisnre cit dali-rnt kehidupln

sch;rrliltt m*rtklt" Btqlttt !r.rgl pen{arr.r}r I'llnelu v+rrlg nltrl:t mcluuilsli kepulitt:Lrn

Mchrvrr ketika ilr,r *hinggakrn kcbnnynhrn penrludr.rk n*Ut:ri Al*ttr Meluyu panelrti

illuntlua$ai baltss;r Sattskeril".

Prngtruh ilqirrna Islnrn Jrtrla rnula ntenguasal negeri-neseri kepulauan

Mclnvu htng{a llrhanr ketuhunun lnula dlrtngkum dari ;Vtimlsrnc kep:ttln ilewa-

rlewl cl;tn irkhirovil nlfirllpercaynnl'fttltttr yang Milha Esa, [3rrkti ildiln!.11 trait-trihl

kebudnv:rarr ltrar terhaclap Wavang Kulit dapat dllihat pada baclnrt janrpi rl$:rteral

l0

viln*! ttibacakatr sewaktt-t, Lrpacara membtlka panggun14 dan menjampt patung-

ptri ung y:lng {liperctlyilr ttrempunysl kua$a luar htas yar}g i'}aleh mer€aklbatkan

benca'a dan mal:r pflt:rk;r. .,Ian-:pi nlelllera tlan rnenrbert saltan btlkanlah

nrentpakiln perkaftr yang '#ri1rd dt dakam Isla::r- Begltu JuSa pantang lafans yang

r*t:rrul*k lrr:rr6il.6*rrrla rll urkcitllnE ulanu:i.tn tlaft iltkrtakan boleh m€ndatangkan

nrrrrlar;rr, fierkrra-perk;rrl sqltr)rrt.l tct terbukti tleresill flart m;isyarakat Hlndu dan

Iuga Atrlnll$nlf'

[ren4;rnrh"i*tgarr.r]i luar y;rry{ tltgabungkan dt dalaJn per*embahan lffayang

Kulit tlirpirl kiia lihat ilnl;rnt sebu$h jampi yirng dtbacakan kettka Tok Dalang

rrrc:nl-rt"rltil IliiI'ttlllrrlle, fJilktlnYa tl;lpat elillh;rt pacta Jampt berrkut s€pertt yang

elikrrn1rklki.rn *lelr -\hdi:i i]lurtri ;\bbas rll claiar* majalah Dewan Bahasa. Jtltd III

rl;tiltttt tllllttn I 1)51)

"tlu ya'vi $*rrl;rr, ,va'i'r Santi:onq.

\ir' yr Scttrar. I'il' -y"i Gelembond,.

\';t'vi kakuk kcravil Sentar.

Ya" ,yi Sem;rr nru-lltlt i"l*,tirrd,

Senotrorr{ Derv:r H*rrtum San$ \'irng Tutr{gal'

l.lilirnrl Dewir B*ntara Sang Yang Tlrn55;al tlmbul Dewa A#ong.

l'lilan{ Dt:wil.i\gerng, ttrnbul Dewa Sang Yang Wanang'

Iiilan{ Dcwn SirtU YanA Wanang timbul Dewir ilng \?n$ Mengunilng-

l.{tlang Dew:r sunq Y;rnrl Mert{unarlg tlrnbrrl IIaJt Mul:t.

llilirrru Flirji lltula Lirnbrrl Pendtta Ha1t.

itilang Irtrnciita Haii ttmtlul Shaikh Bcrtalak Mertr*h:lva.

i{ilang straikh lJerraluk Mrrbahaya, llmbul Danu Ghaib.

I"{ihrn{ Dantr Gh;rib, ltmbul Dirto' St BuJan$ Juara'

I{llnnq Duttl' $i Isrrjirng.Juilra' tlmbul St Mata Luroh'

IiilanSl Si Mutn Lrrrotr' tinrbul Dato' $t Ceeh:ng llmu'

Mu- lah sctrenar- l>enar Dewa Sang l?rng TunS$al,

Kerana mu-lair menanggung tltah Tuhan.

Yang menj:rdikan sekellan alam lnl.

Mu-lah meniadt dalang ketlka inl'

Mu rralk ke kilyilngan menjadt kepala sekellan Dewa-dewa.

Mu rtaik k* itlanr clunla tanah yang rdta,

Dl irrrjr:ng lidah tanah Oegelang'

^u"

Mr"r jntll ketna selultanJln,'Telah ukrr hlilr;rplair kepadanlri.

Kerilna akul:rh lrapak dalanq.y*lrd lll;rh m*nitah.

Irir.rrr- nle nurun,

.Akulnh l)ewa Bentar:a Yang \{aha Vlsnu.*

illi:nt:rusi irttttpi irti tertlapat wat.;lk-watak ynng terkenill d:tlarn zaman-

znnrilfi ..\nlntlsnte. l'ltndr:l*nlr ilitR Ju{it tsl*r.lrisrnr, D*w;r Rcnt*ra Slrng Yang

TunAAal nt*trunlukfi*n peng;lruh ;\rtlnrlsrtrre" Dewn Berrtara Yang M;rha Vlsnu

rncrtunitrkk*n 1r*ngitrtlh l'{lnrlui:*rtrr, rrrilrtak:rll tl;rJi Mula elan Pendtta Hajt pula

lrlenr- I lri rikk;,r r r peng;lru tr Isl;inr i$r] rt .

*-S J*nlc-Jenl* Slaynng Kullt dl Mafay*ln

-I'rrtlapi:tt, rrntrl;rt lradisi llravarlg Kulit _vung ada rli M;thrl'srtr iiritr"r Wayanil

Itlllit l'r.rnv*, W;r_y111i;1 5'lrl;r-1'u. \*rvang Ordc r1;rn .ir"rUa W*-V;lrrll Siilnr. i'i;lp-ti;rp jrrris

wliY:,lu!, itti lxrl;exa s"ll;rntRl;r:ifltu $lnia laitr rlillanr bcberapir aspek ternrnsuklatr

krrrktnr, p{:trco{ilktn, ( erita, nrrrzik serta gaya persembahannva.

{Ai \IAYANTI I'TJRWA:

Wilynn{ I''t"rr',vil rttrrrrpak*n scjcr}is Wir_vnng Kulit .yirn{ tcrtriit dan itsli

tilrtilurrrr.vil van{ rlirlutir:r(kirrr tl;trr'fllnah ,Jirw:,r. Menunrt teori. W;r!'lrrrg Punva ilu

holctr dikrtaktn "IlayanS lturba'. Ini boleh dilitrat pada i$tilatr bahirsu J*rva sencliri

.!*;rIU{ tidtrk ad;r li:rreut 'l:'. $egala lbnem 'b' ciigunakan 'rv' untrrk rnen<l:rp;rtkan

brtnvi yan{ dinraksuclkan. Ci;:taan W;rvang Purwir ini dianggap asli ciptaan Jawa

kerana lika hen<lnk dlkatlkan ia hernslrl tlari tnclia kenyataan tcruebut ternyirta

sit.luh ktrana di incliit sendiri Lirlak adn llerlnainiln Wrvang, Krllit" Ak;rn tet[pi

seg;rin ceriti-l kesusltsterailn <,lan kepercaryaan t.erhadap dewa-derva ini telah clibarva

masuk oleh orang-iJrang I{inclu kc 'fanah Jawil apabila hendak urenye[:arkan

aganlal llindtr. Ccrit:r cian kepr:rcilyltiln terha<lap derva ini adalah intipati tlltripadrr

kitab-kitab agung rnercklr ilritr"r [krrrilyilna tlan Mahabmttu.

Wayrutg Punvil ini telalt urula dinrainkiln seiak seb*lurn abad kesepultrlr

l/)

i;rgi Brrkti ini tcln <lisetxrtkrn cli dal;rm Kitab tliknyat Aryunir Wiwaha Brahtayudda.

Risggersrr_v$ !'{Ll.van{ int lel&ir ilmbrrl tl:ti;rrn abaci keenlpat lattu setrelum rlatangnya

flthanra-1 l-Iindu dan fJucldha" Ini dnput titlihat pad:r empat watak sernangat dan roh

rrepek rnovatlg rrrerek* dari uanran iinifilisnle iaitu Semar. Petrok, Bagong dan

{lharetrrl. W;ry'ung I''r.rrwa ini tlial4gtp itglrns tlan ltsll bagt oran$ Jawa. Oleh itu

:rpilSil:r rner*ka d*tung kt:'f;rnuh Melav-u nrtrkn tltbawalryal;th pernlainan inl. Di

M*l;rvstir, W:ryarrg Pun*'u irlrnyirk terdapat dt $el:itan Johor dan Seiangor" Wayang

irri nrernbirwuknn *erll;r rlari eptk lntlta iaitrr Mahittirat.ta vtrtl4 meilputi peperan{an

;;cl":;Irrtlrlr,ititn attrt,itrtr k,altrlr ['*ndawu clengan sepupuny;r kaum Kufawa. Dt

r:rrnFirrrl iirr iir Jr.r{;t nlr:r"uh;rrr'*kirrt kis;rh'ki:;.t}r tlatr petiktrn tlirri I'{ikltyltt Pnnjt.

$clain dnl ,Johr.rr rl:rn SelirnCor, rvaviln{ inl .iuga i"roleh tlidapati dt negeri

Iteiantun. "lrtlapi ;rkiblir dlri penrbnlrnn pcrtlgurtililn loghltt kcp;r<Ia lSilhasa l'Ieiayu

l*{hr,rr K*l"rnr,;rrr-i,tl;lni, nruka trldisi Wavirrltl Irtrrw;l tii l{elitntlrn letlih tlikenali

den{nrr nil[ut Wirvilrr{ Kulit Mel:lvu. W:ryang Prtrwa amat berbeza dari rvayang-

wgvlnq krrlit ynnu, l;rin. tni clapat tlilihai datri aspek trentuk patung, peralatan

nruz,ik. ukiran. serrj;rta dan pakaian I'ang tcrdapat di kepala patung. Tangan

patLtnq \Unyanrl Purwn lebih ptnjang claripad:r tangan patun{ Wayilng Siam dan

wnynrrg, Mcl;ryrr, K*rlr:rr"rlrru llelirh lan{lnnv;l b<lleh diqerukkan lidak seperti

patun{ Way:rnrl Ku}it $iarn !'ang hlrn_ya l;ok:h tttcttgg*ntkkan sebehth tangan sahaja

rnanak;lla tangan van{ scbelnh la{t rnati terletak di belakanu badannya santbil

rnernegan{ pe(tailq .rtau panilh. Pntung Wayang Punva dipakaiitan alas kepala

yan{ berupa pirkai;rn kebangsailn.Jawil liuno. Manukala ukiran }'ang dibuat pada

parun{ itu letrih k*p;rcla cornk batik. Pltultg itu jugu cliukirkiur kain batik vang

ruelnbuh ke b;rw;i: hinqgl rneneecah ke kaki rvatitk t.ersebut. Di sanlpirt{ tttt,

parun{ Wayan{ Punvil ittr dipakaikan senjitta ilslinyil iaitu keris cllln rvatak-watak

tersebr.rt rlidirpati tidak merrpunvni kenderilarr di bawah i ahaqinrr kakinya.

I'nrnliltiln nruziknyu.jut1il berllirtan tlrri wilyilng yang lnin kerana iil

nleugHun:rknn ;rlnt tnuzik uanrelln. Antnr;r llcralutilrr yang terdapat di ilirlam

,{amel:rrr i:rlatr.sebr;ah gor:g bes:rr. schrrnh gong sllwrtkr:tt. satu set gatmtrang. iima

trili kcrnltrrl, ii:tur

srtlr set silron,

gendarg,

htti henonq, tlun "se! genrler. $atu set slenten. $iltt! set damung.

s'lt.r-r st-,l pr:king. siilu set korlpang, s*brralt rebab elan sebiJl

ttll WIIY;\NG tu{Fll;\Yl l

Wirv:rng Mel;r_vrr alirrr rllpari]tgll juga Wlrvart$ J;.lwa lranyak dimatnkan dt

kal*ngtg or;lng-oran& ist;lna suai.u ketlka dahulu keran:r la menladl hak mutlak

tlarrb*rt'ldatlihawirhrtilrtnganl?*JaMelayu'l.radtstwayangtn|menggunakan

patung-p{tung Wn-r-attg l\trwir tetapt memainkan lakonan cerita panJt rlan ada Ju$a

tlinrilinknn a:crit;l r1l;rri I'iikayat i:eltditw;i. Peng4urliran alitt muziknva sederhana

sah;rJir trtitu rlrtit t:urrh i:orlu lliis{rr. sebtJl:n0nq' ellafil bijI e:lnan{' dua buah

{errd:lnrl. setluah rebi:b tian sepi"tsnn{ kesi'

Wav;rn( M*lavu inl h0nvak dtnrairrkan dt Kelantan, Ia tlipang{il Wayang

Me hrWr keritnar r:netlqtqir tlakan B1hlsa Mela-yu logha t Kelantan- Patarri'

IC) WA}ANG CADN

wayan$ Gecle pula ag;rk berbeza darl wayan{ lain kerana ia mengguriakan

patunll-patulrg ti$tr tlirnensi" Watak-wirtak yang cllukir daripadir kayu dan

nrernandallg ke hadupan tidak siep1;nl patun$ wilyatg kullt vang lain yang dtuklr

secara protll dan hanya dapar clilihi'tt dart dua tltmensi sahtrJ:r. wavarrg Gede ini

berasal daripa<ia Selatan'Ihai rJan disebut Nang Talun$ oleh orang-orang Thai'

Wayang Gede ini juga boleh rlltemui cll negert Kedah iaitu dimainkan oleh

orang-orun$ Melayu dengan mery{gunakan keclua-clu;r lSahasa Melayu tlan Bahasa

"I'tr;ri. Dalarn wavan{ inl ter:la-cerita tlarrl epik Ftamayana d{atlikan sumtrer utaulo

penceritaan" Tetapi kini kebany:rkan cerita-cerita Siam daripada nliran sastera

lisan tlan s{stera rakyat semakin luas tligunaktn. Di Incloflesia terrlapat beberapa

jenis wayi1llg yanq men$gunakan palung Uga dlmensi seperti ini initu Wityan$

[Jcbt:r,, Kerincit. Wirynn11 Gotek. lV*yang C]eclok. Wayun.{ Weing t1a6 ff6van{

Kemerdekaan.

lrl

IDI WAYANC SI.AM

Wayrpg Slam atau rlipanggli Wayang Kelantan bsnyak tersebar dt negerl

Kelantan. Kedah, Terengganu dan.iu{a Pahang" W.ayan$ lnl dtpanggtl Wayeng

Siarn kerana r:l t'llkatakail berasal elart Patanl yang ktnt dlsebtlt Slam, la

ntenrp;lkrl tradlst yillg rnen{grrrrakrn patung-patung berclrtkan kebr.ldayaan Slam

tlafl segl berrtuk :xrt;l uklrilnnva. f':ttutt{ Wavattg Slam berbera dafl llrayan$ Purwa

tl;rn Wayang Cede $art beberapu irsprk" Antaranya talah bentuk lan$an patung

W*Vgng $tanr lrbth petrdek rlart Wayang Furwa dan bentuknya dalam keadaan

$eprrlt manusta triasa. Tanqan patung tersebut s*belah dlletakkan dl belakang

slnrtrll mfmegang panuh. pnrtang ataupun parang panjang' Manakala yang

sebel:rlt lagi boleir eltgenrkkan $eperti btasa'

Dl i13s kepala patun{ tersebut tltp;rkaikan dengan mahksta yang berbentuk

pngcxln atau candt $tam vanq llr-lrs ke ilt;Is. Llkdran pakalan pada patung tersebut

Itlalah bercorak tlerjalurjalur dan sepertl keadaan memakat seluar panJang"

patung.patung Wayang Stam dtgambarkan sedang memakal sepasang lcasut dan

pat"ung itu terletak dl atas belakang seekor ular naga sebagat kenderaannya'

Dt dalam permainan ini. ia menggunakan Bahasa Melayu dengan dtalek

Slam. 'ferrjirpat .iuga jampi v.rn{ dil:rkukan dalam bahasa Slam' Umpamanya

seperl Jampt _yan{ dlpettk clartpuria tullsan Abdul Charu btn Abbas dalam malalah

l)ewan Bahasa tahun 1959:

"Ong Prak.

Ong Mesi-mesi prak sl.

Kanto dokmir. chuk chal buch:r.

Tuan nl tuan rrai,

Ong Ong kalamni kalamna.

Takul[ akul kawil makrnu,

Badlk mesal nresoi"'

Wayang Stam banyak menggunakan cerlta-cerlta clart l{tkayat $ert Rama

elan Juga Ftlkayaf Maharl{a Wana yans merupakan versl Melayu darl liiitab asal

t5

I{amayana. Peralatan nruzik yang {il(unakan tll tl;llaru Wavan$ ${am dtkatakan

menrpunyai persamailn dengan alat muaik Thai. Antara alat mur.lk tersebut hlah

sepasang getlonrbak, sepasang g,eduk.geduk. sepasans canang. stBasang kesl.

sepasang gendang tbu dan anak d;tn sebalang serunat. lValau$un terdapat

pf;ni1tm11n tllrl segt lrlat""alnt tersetrut ilkan tetnpl cilra ta dlpalu ada.lah berbeea d!

ilnt;rra wnyans Siarn elengan c:lril ta dlgtrnakln dt Thailand'

Dl riamphg rmpat Jenis Wiryirng Kuilt yan$ telah dlsebutkan stbagat tred!3t

vlng wuJrrcl dt nrg*ra tnl, lerdapat satu pereubaan baru untuk mengadakan

Wavarng Kuilt Malnvsta. Usaha dan percubaalt int teluh d{alankan b*b*rapa tahun

yirlg lulrr oleh Ranr:angan Sent Lakon, Pusai Pengalian llmu Kernanuslaan.

Urrivnr:*ili S;tirl*q Mill;iysiarl tll Fulau Pttlilng. Ilirtrrn{"patunS W;rvurt{ Ktrlit .Valaysra

clicipttr senrult hasii dari buirh fikiran. rektatt riiln rrkirratl tilngilll para kalittangan

r1;r1 nruhasiswa US.'!" Percubaalt ini uqlalah benujunrr unl.uk menghasilkan sejenis

Wavirrst Kultt yilng tlrtuk terbatas oleh perk:lrn-perkara kedaerahaR" Oleh itu

nrerel(il telah mengkhususkan penq{unailn Rahasa Malay-sia dalam pertcerltaan

dan persernbahan wirvarlq teniebut.

Kisah-klsah yang cuba dtbawakan tidilk lagt berkisar kepada icittrb lluhabratta

lrtlgpun Ranrayana rerapi menggunakan tltkavat Fk{a M"rda, Surrggr-rhprln tregltu,

w:ryang inl nragih tet:rp ilienggrrnukrn perilht;ut nruzik tl:rn lagu duriputla trldisi

W;ry;rn{ Slam kenrnu mueikn-ya menladt nllzik y:lng banvak dlgunakun dun lebih

dikenall denqan rneluas.

2.4 Kltsb Sa.meytna ghn lfi&hobrstte

Mr:nunrt seoran{ tokoti penChajt iaitu Maaflrl' $;rrpatt. terriap:rt tfitir .it:rtrs

Wayang Kullt iaitu dl Kelantan dan Utura Kedah yans dikenali sebagai Wayang

$larn, Man;lkala dt Selangor dan Johor dlkenall $ebag*t ',!*lyang Krrlit Jawa. Di

sebelah utara Semenarrjung Millavsia. senl irrt dlbawa nlasuk uleh pekt:Ea-pekerJa

rl;rrt Thnlland sewaktu nrusim rnenuili pacll rJl Kedatr dtrrl Kelnntirn. il4lrnltktlrt tll

I:lantai Bar;rt plula ser{ ini ditl*wa nrnsuk <tar:i lndonesia kltastrya Pulau.Jawrl.

l.:

It)

Melgtkut tcrJtan scJarah. senl \trrayarg Kullt lr|1 m€fnbawakan kl*ah"ktsah

y111rg tlttmbtl darl drra buah Kltab"Irra F{lndu yan* terb€sar trllu tttab Mahabratta

clan l,tamitvana. Dart kltab-kltab inllah watak-watak Wayang Kulli dlambtl dan

dtpatlankan.

tA! MAI'{"AHfrAITA

Kltab Mahabrertta rllkntnkiln leblh besar darlpada Krtab Ramayana. la

rnenrpunvitl hrrnptr IOO-(I)O xelokir tlan l8 buah buku dt dalamnya. Untuk

nlepvlrsul kllab Vvaxr qllkatakrn t.el*h mengtlmbtl ms$a yang lam& hamptr 80O

lnlrrrn t:ritu rlirrl tlhun .1OO srbtltrm Maslht htngqa tahun 4CX) sesudah Mas{hl,

Kil;rtr igi nlenglsilhk;rn krunr f.thrata yiln* rnempunyat kordltk cll antara saurlara.

Dllirnr hal ini M*habratta rnerrgtsahkln keluarga Pendawa dun keltrar$e'Kurarnra

vgnq nlerebrrt keraj*an negerl Uhrata. Dalam pep*rarlsan tnt. Kurawa telah berjava

nlenlplr ketu*rg,a I'entlilwu hirulqir tlapat ttrerebut negerl Bhratu yang sepatutnya

l:rtuh ke iangirn Pendawa,

Babak yan{ rrr?entlng d:rrt kandungan Mahabratta ini ialah babak .vang

rerdapat dtalog dl antara Krtshna dan ArJuna dt medan perang tattu dl Kun.rkshltra.

D;rl;rrrr pepcrangan int ArJuna dlkatakan ttdak mahu melawan satleiaranva demt

krlttrrgil nrrrek;r. Dtllug .,\rlurlu rlan Krtslrrr:r inl dtkenalt setragal Bhaguvatl Gita

taitrr Madah Tuhan. la dlanggilp penilng keranu rrrengundun{l pengajar$n

berkenaan perlunya memberslhk'rn dlrl darl hawa nal'su kei"tka rRenunalkan

kewaJtpan. Masyarakat kettk:t inl melthatnya s€baga{ satu peperungan rnelihatnva

sebagai sirtu peperan{an battn bagt ArJuna kerana yang dUawarrnya betperang it.u

ialah r;ar.rclirril*puprltrva sendlrl tirit u keluarya Kurawa"

$c:latn ttlri ilu tranyak ceritu-centa sadunrn telah muncul berdasarkan epdr

tersebut yang m&sltr mencerltakan pergolakan keluarga yang salna tetapl

rempalnya berlainan darl l*itab Mahabratta. Ini udalah keranat masyarakar ketll<a

ttu p$rctry:t keJadlan yalq berluku dt antara A{una dan keluarga Kurowa te{adl etl

zaman neirek nroyang mereka^ Oleh it"u mereka msnamakan tempat-tenrpat

LI

kr,f6<lt:rn berrlasarkan ne;1en mer*k;r. $at;rh tratu dart caduran kllab ter$but lslah

lltkrvat Pendawa Ltrna.

Selepas kemunculan htkayat-htkay:rt Int, muncul pula kumpulan ceilta'

certt.r panJt. Ceflra panJl sclalunya nreru{Hahkrn &idtn PanJt Inu Kafrapatl tattu

:lnitk ll$pll Kurtp:ln tnen{'ilrl tilr}an*lnvit ltttltlt Galoh Cendera Ktnana puteH Ratu

Ilalra. 'Ierrlapilt lebth darr ',10 r:erlta bcr|rtr:lk $l4ll tlu dan ilnlarirnya yang, meshur

rlrluh l'ar{t Semimn*,. F;:nil Krrqla $cmtrattq. Kurlil :iemtrans SIta Pan}l Pandat Rupql

ri:rn laln"l:rtn tilrdt. Kistrh-kisah Fanlt iill hanyak sekalt d*baws ke dalarn

pen*mb;rltun W:tvatrq Krrllt Melarn: cll Kelantan'

{$} Iln&r.At'Alrl

Kitnb ltrrrrilv:rr,}lt puia tlikatakan nrengandurr{l l4.fiIl seloka !'an{ rnana

setiitl' $atu ditrln_y;l nrtr.mpunval i]2 strklt kiita. Kltub trU telalr tllsusun oleh Vulmlkt

vall{ fltkatakan rrrenqnmbll masa 'lOO tahrtrr latrtunya benrtula dan tahun 2OO

setglum M*siht hinggulirh selesai pada tahun 2OO sestrdah Masihi, Kitab int

rnrngtsahkan baglirnilnil Mahilrnji: Seri Ranra telah beriava nrenghapuskan

kt:jahatan Rilwana l'irng mcncullk Stta Dewt.

Dt Mulir:lsiu. terulap:rt, saclrrr;rn duri kirati F*rnury;lrul uritu Htklf irt $*rl $titnta

y11( rltgrrnlkln tll Kelirnt:rn. 'ferengg,,;lnu. Itltlitnl d;ltl ju{u dt Kedah" Banyak

p*lqrrllahsuillarr tlllakukan Lerhadap certta rlart kltab Ramayarta htnUga ia liegrtal

rnen,lik.ut kehendak penrluduk tempatan'

Kerluir-{ua kltilb Mahabratta dan Ranrayatta tnl telah t*lfturt dl Tanah

,Ilrwil lebih rlarr lffiX) talrrrn.\,ilng lirlu lattu $dtilk taltttn t)25 Mtt*ihl apabila lieorang

;1rj;rg1g1ir Jilw:r vang lternama Ytrglswara br{aya rntlRvoltn *enrula lltmayana ke

daiuRr b;rhasa -Jitwa dengan tulislln ktwi. $crbe*rpa iahun hemudian tullsan kawl

lenvap dan ttdak seoran{ prrn dap;rt memahanrinya la(,1. 'fetapi selepas itu sali*an

Rrnrayarril yang traru telah dlt*mut tlltults dalarn bah*sa tlan tullsan Jtwa"

M;rsvnralrai ketlka itu lidak cuba mensklji $ejarahnyil dun nrenyangk:,r t:erita-

{.erita tt:;.1;ebu: berlirktr di neqeri .J:rwit dt kalirngan tlittuk nenek tnereku tli z.:rnran

Iti

Iloilq Ik:ng Vlllir;rtilr,r zrntitrt.turtilh-lltr:rntilh, Oleh ltu klUr tlap:rtl terdapat *egert-

rp{rri virr4{ .r(l;r tJl 'l';uutlt ..J;rwr tlltnl:rtrkk:rn ke rJal;rm i:frit;t"certla sr;rdtrraR dan

pilnil.

I)t kal;rngan nr*:iv;u-irk;rt iltrlu-r"u, lltkityat Stri f{ama yang merupakan

sitrlrrr'ilrt rlitt'i li;rnl.r\',tn.r lr'l.rlt tltr-rtrtk he shtl;Urt ltirhilxt Mel;tvrr oleh Shellabeaf

1r;gl;r i:,rllrrrr lt;lt!, N;rtk;rlr;i*:tl ttu kit'rl tn*stlt lrtgt teRilfllpil$ dt lStxllelan Ubrary,

L::ilg!inr{! }l;tnahal:r ltitrlu l;rltttlr lf{'lll. l?,txttl;l Lfan Flvslrlgit teklh rnetrcetarknya

rr:k;rll l;r(t. l)l tlirl;rrr| W';rr':|lrq Kultt Vung ilrla rll M;tlirysta" tranv;rk cerlta*Ccrtta

s;rtlur';,rrr trl;rlr ilit;trrrtriih rlirrt tliprrluitskrllt Sutrt5{uhpun bcgitrr wutak utamaRya

s,r,:ii(:fit Sr:n Ltrln;r. $tt:r Dtwi, ll:,tnrtru;ttt Kcr* flutllr. .'trltll't:I, Krrsttn* rlan Krrraw;t

:rr,rstlr l.r4t rltqrttt.tn.tlt

2.5 FerkembEngsn tereh.hlt

$q"tr:llrlr $rlkrilrl l;rtrlr r'tif l!.t rlurr t:pik"t:prk i'{itttlu llltttlll\ritllil beFtahtu tll

rli.ri:rrri ilwil ntittsv;rlrlk;rt Itr:l;t1'rr i;rrrt;t, m:lkl telalt lttra jrrqlt ketiklrtl'a apabila

IIlirs\iitt"itkill \fllrr( sclrtitkitr llt:ri"ikiflrtt tttrl:rtkit tllt'll(}[:rk st'rilti.t (.t-rritil yang

lrrrhcr|rblrrrg rlerrt;ril ilcwit'rlcwir, s{rtit jrrr"iin viltt{ lll(:trll}tlllvitl kttltslt luilr biasa

lrt,t lr,llirlltrr,l ilt.rr(;trr tnilrlrrsrir. l''t't'krtttlllrllqlitr Ilcnliklr;ltr trtilsvilrilkilt luqif lclult

l.tt.:rrlririr kr: litllllll v;rrr{, lrl;llt lrr:t1rr:trtlitlik{:t Itrttgitnllt ;trli.ltll.f Isl;tttt vatt4 kttilt.itlg;t

lr:lillr irlr:ilgttitrirrtrk;trr kt:trrl'rc;tvLt:ttt 1t:rll;tttitp rlt:rvit-rlcrvi.r rlitrt iitr ttmcbrrt. Keirdaan'

hr.rrrla;ur ,Jr:l)cn! irtilulr yiulg illruveb;rtrktn pc$iltIivil l)(ftlilttbnllsrliliiul tlt:ntil'{:erltu

lit:ri ltllnr;r tlln Mrrlrlnrl;r lttw*rrit kepirthr cerlta-ceritt v;ttt( tenltJl dt alam n'ata

5r, iit:li lit rq rllilnlt:;,ilt"

\'!rr:ltrt-trr I);rirrrrrl llit$ltirn irrrr l!lltrlr illtri tr1'ckitn ,\s-rttt, Iittl;ttt, bttlitttt tllttt jrr4;'t

illtllrrrrl. *tlbrlurrtrn'il siurlitlt lirlirk kr:r:,rg) lirgl trtentl.tltlv;r kr*lrlr'kis:rlt $tlri lllnrl, Sit;r

iltr.ir"i rllfl ll;rtrrrrrl;ln lterit lrrrirh. lnl;td;rllrlt kerlna (:q:I'ttit-{ir}rila klrtvit}:-ttr dan s1:nk

littr)ct-!i ittr tiil:rk l;1Ul r!islrk*1i olch l)rnunt(ln, Mrtsl':trlk;it stltctllpilt ltlqit -rirrdah

nt{t'iisi} l:ostrlr tlirrt i*lnrr tnrfrtr}nton $rrtir rncndettgirr kisltlt "-vili{l $ilnlir tll trterltlt-

rittit lr,:ull);lt. Mcrck* jrrrl;t x:rtt;thirr tidlk rntlrtultauri kisillr"kisitlt ttr$r:bltt kerunit

lr)

kgjatll:rrrpv:r hrar rlarlpacla chrt$a manusla tnnluhan htdup tll sekitaranjin dnn dewa

ttdak sellrnt lreilda;rn setenlpitt= flerliantlttrg drngan n:rasyarakl{ krni. nlaByarakrt

clahrrlu lmat nretlgl{":lgrrnu kisah-kisah -viulg tttkrtakrn banyak rnembert tauladan

kcp;reh iln:rk-lnak nlutla" I{alahan ktsah tsr:,cbut. telah tl{atttkan s*rtu kemestlan

trrttr r k rllkr:l :t ltr t I r.tlt-'h srt ulp itll{g(,1 il tttitsv;trltkitt

(-)lr:lr yan{ elenrikiirn, Dirlilng llariiriltt }icrtir ltttll krrntpul;r11ttyli t,elah

1r*lrdrrtlll ir;rllr*t tlen{,itrt rrttnr;lttrk:rtr klslttr benar vatld terJarlt dt dalarn

nlitli\"itrilkilt sf,kclilir4nyil. I)i ilnt;lnr cetita ,vilng $crilrg dlbilwanya srgak i:eberapa

lahun vang lirlu iirlllr t:rlrt6r Atr Mat;r Si lsterl'l.ua [l;rh;l*tdn I clnlr ll. cerlta Awa-ng

Krrtlls l:lrrt.;l ilill s+fulrg;rinva. Fersrntt)l]tutr kurnpul:rrt ltti lltrtlrt terkerurl dl Ked*h

i1i:rtr.l1U1 prr"lis kfrlrrlr r.:*rrilrrrv;r r-iigrrrt:rrt llrrkltr xth;t1;t t'lltrt iltllott{ilil tl.l;t' nrlrl;lhlrn

g,rlttrrgiln rlt:rv;rsir. rlnrtlil"nlu(li rl:rrr jrrqn kilttirk-kltt:rk r';ttrq srtlctk.trt rrllstlr-ullstlr

Irrlrtrr;rrt riittt ltet:{lrlttr;Itl di dllanlttl-lt'

Kisirlr Air 11:tr1 Sl Istrrt 'frra r!l(:nrpitkan sebuith kis;rh httlr"rp tlill;lnt scbuah

nlilllrh turttg;r rll r:lal;tnr !tr{,eri, ilt l)i|nvitk mcn{isahkitn petrtlerituiltt. nrasalah datr

kcdrrk:rirl si istfn iuir )'lnq tlisiksa olt:lt sttttltti tllrt:tlittlttnv$. Kisltit rltr blttl\':rk

Irtelvelltki-tn rlnsrrr pen(iljilran kepitrlil pftlorlton stlpltYt LttLlk :nttr{ltbilik:ttt

ttrtrrlgrrrrqj;rw;lll trrir:rrlatl istcri, prrsiltnl;ttt ltitk tstt:ri-istt:ri vltlttl ditrtlttJr.rkiltt,

I)(lrUorbilli.rl v:lpq ti(litk rlibillirs rl;rrr llrrllnriirr l)rtltliri.lrtltr Inrti v:lllil i)()lt:h tliltttt:il

rlllfinr kitu rpenipl.rlr kehidul).ur sclran-lt:tri, ilt:gitu lutiit rlithutt kisalt ,'\wltttq Kttdis

l,lutir vltnq !:ililvlk it:rsclit Lrn$rtr i:i.:rtghittltitn Yitil[ ti(litk bnik tli tlitlitut tttltsY:tr:lki,rt.

Fnlrgirj;rrliirn.v;r ilrlllr srlplryit ilr:rrtrrsiit tidlrk ltret4lhitr:r $esilnla nrcr*kit ri-rn salin*l

bililtrr nlrnrl)irtrtu ilntillil siltll Slllnil lillrl

wlrtirk-wiitirk 1-ang ttlrlibirt rlt ilul;rrtr tcritit Air Ilitta $i lstcri'l'ttrt ittlakll

l:r:rl.r1z;t rlariparelir rpik llirmitva{lil ker;trtl rrtcreku irriuhh tn:lrrrrsia binsa tlertgln-

kci;rriia6rryg tll dunia irii, r\r:tllr$ rual:ik -\:;lI1* terlibat inl*h'flto. Nrtnlli. lttlptil

Itrr1llr[6t, 'i'r.rnzi tlarr lsLeri 'lulr. i(*illtrrl'akklttt n;rntil rv;ttirk vitll{l !t:rlibi'tt

illl;rrtr;rkalt rlttrtil 6 lirtltil Siuttt kcr;tttu rniltiyilt'ltklt st.:iciupilt lll(:tltprltl\':ll

hr:lrungan pr:ngitnrh tllrrr persehltar;tn vilItu ll{ilk (:rilt {ltlrgnn l)ell$ilruh Silrn.

t0

Willlrrprrn ct:ritu*c*rilir rrrodEn telah menff$Antlkan ceflta-cerita ilsal, luunun

nli'rsih tfrrlalxrt cefita^r:erlta $ert Rlnrit rllmalnkan d! s*setellg{rh nesert L*ln laitu

Kelnntan. pat.iltri. Terengganu dan Juq,a Pahang yang terdapat tradlst Wavang Stirm

rll sittul.

r10 ct't I

:;i;iliiill?3{$6

I

iuNlvERstTV oF MAT.AYA

tll,i,t,rlrlrltllt0 ll 12 13

!.1li:l1n1;tl"il

Itrii!lt78

u*rurRy

I

r$I

ItlI

t4I