• • • - о W v i

Рэшит Н и р м э т и

(1909—1959)

Шагир^ыц тормошо. Баштсорт хал'кыньщ теп елеше йэшэгэн мэг-рур Урал тау^арынан, йэмле Аги^ел, Ьа-кмар, Дим буй^арынан бик-бик алырта, кенья'кта осЬо^-ткырыйЬы^ Ьамар далалары уртаИынан йэйрэп агып ятткан Ыргы§, Кэмэлек йылга-лары буйына Ьыйынып ткына баш-гкорт ауылдары тефелгэндэр. Унда, хэ^ергесэ эйтИэк, Ьамар Иэм Ьары-тау елкэЬе башткорттары йэшэй. Терло ут-дауылдарын, терле матур иркен осорфарын кискэн халтсыбы;? илебе^гэ купме данлы ул-тЕсьи^арын биргэн! Шулар араИында Ьамар баш-тгсорттарынан «Ыргы?» романыныц авторы данлытклы Ьэ^иэ Дэулэтши-на, дэулэт эшмэкэре Ьэм я^ыусы Ребэй Дэулэтшин, Баш-кортостандын, халы-к шагиры Рэшит Нигмэти бар.

Рэшит Нигмэти 1909 йылдьщ 9 февраленДэ ошо элекке Ьамар гу-бернаЬы Пугачев ейэ^е (хэфер Ьамар елкэИе, Оло Чернигов районы) Ыр-гы$ буйында ултырган Дицге^бай ауылыньщ Нигмэтулла исемле крэд-тиэн гаилэЬ.ендэ тыуган. Ир кешенец тир тугеп тап-кан-таянгандары ашау-эсеугэ, таткы-тсекога гына етеп торган гаилэгэ йэнэ бер «артытк йэн» едтэл-гэн. Тэбиги, бындай хэлдэр;?э сабый

баланын, ниндэй шатлыгы булЬын?! Бэлэкэй Рэшиткэ гэмИеф бала саткты -кулына УЙБГНСЬИС ТОТОП, уйнап-ке-леп у^гарыу бэхете теймэй. Эммэ Нигмэтулла агайфьщ бер Иэйбэт си-фаты булган: ярлы-ябагаймын, тип я^мышы алдында ебеп тешмэгэн, донъяИына ткул Ьелтэмэй ниндэй^ер бер сабырльгк Ьэм ны-кышмалылытк менэн тормошон йунэтергэ ынтыл-ган, йунле кендэр килеренэ инанып йэшэгэн.

Быныц есен бер сара итеп, Нигмэ-тулла агай улына хальгктыц бай хы-ял-фантазияЬын туплаган экиэттэ-рен Ьейлэуфе орта фай^алана. Йэйге тымытс кистэр^э ей эргэИендэ, ут алмай торган ткышткы о^он тендэр^э усатк ятктыИында бэлэкэй Рэшит у? тиртер^эре менэн атаЬынын, бер ва-ткытта ла ялткытмай торган экиэт-тэрен кинэнеп тыцлай торган булган. Ьейлэргэ эуэр рухи хазиналы ата баланы татлы хыялдарга батырып, сихри матур донъя эсенэ алып китэ, •кара кестэргэ -карты яуга сытк-кан бэЬлеуэндэр менэн тканатландыра. Шулай итеп, Рэшиткэ халытк ижады бик йэштэн ук куцел йыуанысы бу-лып ткына ткалмай, бэлки тора-бара уныц донъяга тсарашы Ьэм поэтик

177

Ьи^емлэуе урешенэ $ур йогонто яИа-ган рухи зауытска эйлэнэ.

Ете йэшенэ еткэс, Рэшит уззэре-нец ауыл мэ^рэсэИенэ Иабатска йерей башлай. Утсырга зирэк бала, унда ике -кыш йерегэндэн Ьуц, «Эфтиэк»-те, «Мехэммэфиэ»не, ололар эйткэн-сэ, «Иыу кеуек эсерлек» була. Был иИэ, у? нэубэтендэ, атага у$е бер кинэнес килтерэ. Нигмэтулла агай хэ^ер улынан «Хэ^рэте Гэли батыр», «Сэйетбаттал чказый», «Салсал ба-тыр», «Йософ чкиссаЬы» китаптарын тсат-чкат уткытып, иркенлэп тыцларга ярата.

Лэкин йыуанып былай йэшэу купкэ бармай, 1918 йылда Рэшит Нигмэтифец эсэИе улеп китэ, э 1921 йылгы аслыгк уны атаИынан айыра. YKhe? етем бала, башта Ьамар, унан Иуц Украинала балалар йортонда йереп, тере -кала. Лельке йылдары уткэс, Украинанан тыуган ауылына эйлэнеп чкайта. Лэкин Ырры? буйы уны куцелИе? тсаршылай. Эуэл яр$а-рынан сыга я;?ырдай алтсынып ягкан саф Иыулы Ыргыф нык кэмеп "корой башлаган, ауыл хэрэбэ хэленэ кил-гэн. Кэртэ-чкуралар емерелеп беткэн, мал-тыуар тигэнден эдэре лэ чкал-маган. Асльгк Иэм ваба ауырыуынан тсотолоп калган ауылдаштары ла дурт-биш 0Йгэ бер нисэ бертек. «Y^eM Дицгефбай ауылы малайы булИам да, унда минен, йерэгемде йылытырлычк бер генэ идтэлек тэ тсалмаган, — тип хэтерлэй шагир. — Ье^эк тау битенэ йэйелеп яттсан зыяратта эсэйем менэн атайымдын мицэ билдэле бул-маган теэ^ерле -кэбер^эре бар. Тыуган ауылымда минец йерэгемэ йылы урын — у^ем тэу бартсан изге тупратс та ана шул зыярат тсына». Шагир куцеленэ щ:ке тормоштоц ауыр э?е Иэм э^емтэлэре булып уйылып кал-ган был утэ моцЬоу идтэлектэр уныц

178

бэхетИез йэтимэк бала сагын Иейлэп торалар.

ДэЬшэтле аслытстан Иуц, Рэшит Украинанан тсайтып, 9C9he ягынан ячкын Фэтчкулла агай^арында тора башлай. Унын куп кендэре хэ^ер ер тырматып, урак урып, шыбагас hy-гып арыш бадыуфарында у^а. ЧКыфыу бесэн едте, урачк ватсытыныц тынгы-hbi§, эммэ йэмле кендэре крэ<?тиэн малайыньщ куцелен бетенлэй эсир иткэндэй була.

Мэгэр крэдтиэн хе^мэте, арыш барыу^ары, яцы икмэк еде Рэшитте ни тиклем генэ уффэренэ тартмаЬын, укырга, белем алырга тигэн уй унын куцелен куберэк билэй башлай. бфелэ 1924 йылда етем балалар есен Ленин исемендэге мэктэп асылыуы Рэшиттен, канатлы уй^арын бойомга ашырырга мемкинлек бирэ. Ул шул йылдыц ке^ендэ ошо мэктэптэ йэшэп укырга килеп инэ.

Рэшит Нигмэти^ец иркен тормош юлына атлау, тепле белем алыу Ьэм ижад эшенэ керешеуенен ынтылыш-лы йылдары ошо 9фе бапгкорт урта мэктэбендэ угкыу дэуеренэ тура килэ. Шагир у?е лэ: «Минец ысын тормо-шом ошонан башланып китте», — ти.

Был мэктэпте тамамлагас, ул, рабфакта у к ы у ниэте менэн, Мэскэу-гэ китэ . Лэкин, ауырып китеуе сэбэпле Мэскэу рабфагында укыуы е^елеп ткала, бер ад ватсыттан hyn ул вфегэ эйлэнеп 'кайтырга мэжбур була. вфе рабфагында укыуын дауам итэ. Элеге еэфэрен ул афачктан ярым шаярыу 'катыш «яланда аунап удкэн бапгкорт малайы Мэскэу меЬабэтле-ген кутэрэ алмагандыр инде» тип хэтерлэй.

Рэшит Нигмэти вфелэ рабфакты 1931 йылда тамамлагас, Туймазы районы гэзите редакция11ында эш-лэй. 1933—1936 йылдар^а Алыд

Кенсыгышта ТСыдыл армия сафында хедмэт итэ, унан тагы Туймазы райо-нына эшкэ -кайта. Ада-ктан ул, Эфегэ кусеп, «Коммуна» гэзите редакция-Ьында, Баш-кортостан Ядыусылар со-юзы аппаратында эшлэй. 50-се йыл-дарда профессиональ ядыусы ине инд е.

Рэшит Нигмэти 1959 йылдьщ ок-тябрендэ вафат була Иэм уны хэдерге Салауат Юлаев баткса11ында, уде яра-тып йырлаган Агидел яры башына ерлэйдэр.

Тэуге осор ижады. «Гэцэттэ ядыу-сыга: «Кед нисек яда башланы-гыд?» — тигэн hopay бирэлэр.

Мин нисек яда башланым? Уны мин удем дэ белмэйем. Минец башы-ма «ядыусы булайым эле», тигэн уй бер ваткытта ла килгэне ю-к. Мин шигыр эдлэп йеремэнем, шигыр уде килде». Нисек яда башлауы хаткында бына шулай ти Рэшит Нигмэти.

«Мин шигыр эдлэп йеремэнем, шигыр уде килде!» Был тапткыр hyg-дэргэ, талант уде ижадтка алып килэ, тигэн мэгэнэ Иалынган.

Эдэби ижад-ка Ьэлэт Рэшиттэ иртэ беленэ. «1919—1920 йылдар булИа кэрэк. Ыргыд буйы ауылдарында: «Баш-корттарды Баштсортостанга кусерэлэр, имеш» тигэн хэбэр тарал-ды, — тип хэтерлэй ул. Тулы Ьыулы Ыргыд, бер генэ бертек агасы ла бул-маган -кола ялан Рэшиткэ йэл булып китте: нисек кенэ эйт^эц дэ тыуган ер бит. Рэшит бэлэкэс кенэ дэфтэр те-геп ала ла тыуган ердэргэ арнап йыр-та-кма-ктар ядырга тотона. Уныц шул ядгандары араЬынан ошондай бер куплет идендэ -калган:

Алдыр Ыргыд бущары, Гвлдвр Ыргыд бущары.

Ал булка ла, гвл булка ла, 'Нала Ыргыд бущары.

«Бынан баника ла куплеттар куп ине ул дэфтэрдэ, — ти шагир. — Ула-ры хэтердэ юте. БыныЬы и1гэ, билдэле халытк йырынан удгэртелгэн куплет булгангалыр, хэтердэ тороп -калган».

Был факт Рэшит Нигмэтидец тэу-ге ядмаларынан у к шигырдыц тор-моштан уденэн-уде килеп инеуе, уныц халы-к йыры формаИында булыуы менэн дэ -кыдытклы. Артабан «малай са-ктыц алтын йэйдэре ут-кэн» Ыргыд буйдары, Украина -кыр-дары, уларды эпэй-тод менэн -каршы-лаган халытк, тыуган ятктыц иген барыударында эш менэн -каршылан-ган тацдар буласатк шагир куцеленэ яцынан-яцы хистэр, тэьдирдэр ертэй торалар.

Бына Эфелэ уткыган мэктэп. Бын-да укыусы балалар менэн шау-гер килеп торган тормош, -кыш тыры-шып уткыудар, йэй кене ТСаридел бу-йында ял итеудэр, мэктэптец стена гэзиттэре, ткулъядма журналдары Рэшитте поэзия донъяИына ылытсты-ра. Ул хэдер белем алыу менэн бергэ, эдэби кисэлэрдэ Мэжит Рафури, Да-уыт Юлтый, Булат Ишемгол кеуек gyp шагирдарды куреу Кэм улардыц шигырдарын тыцлау бэхетенэ ирешэ. Ололардан курмэксе, улар уддэре лэ ткул -каушырып тормайдар: эдэбиэт, шигриэт менэн янып йэшэйдэр. Мэк-тэптен, йэш ядыусылары уддэре бер теркем: Батыр Вэлит, Fafica Иосопов, МазИар Абдуллин, Мехэмэтйэнов Хэй, Эмир Чанышев.

Рэшит Нигмэтидец тэуге шигыр-дары 1926—1928 йылдарда «Баш-ткортостан», «Башкортостан йэштэ-ре» (хэдерге «Йэшлек») гэзиттэрен-дэ, «Сэсэн» , «Яцылы-к», «Белем» журналдарында йыш куренэ башлай.

179

Комсомолец Нигмэти башта yijen комсомол шагиры тип иглан итэ; комсокерэшселэр, йэшлек тураИын-да йырларга анпкына. Ytje тсалала рабфакта у к ы п йероИэ лэ, уй^ары йыш ткына тыуган ятктарына ауылга тсайта, шигриэте лэ далаларга юл-лана.

1929 йылды матбугатта сы-кткан «Далаларга» тигэн шигыр^ар цик-лында ул былай ти:

Y$eM Нала гражданины булкам да, Ашап удкэнгэме Нарымкаи, Белмэйемсе, дудтар, Ни всвндвр, Ущар эле минец ауылса. Ущарымдыц бе$рэ ботатстары. Налалаща сэскэ amha ла, Тамыр^ары ят-кас ауылпсаща, Далаларга кире -кайталар.

Был «Далаларга» циклында йэш шагир у^енец йэйгеЬен каникулга тыуган ятктарына, тыуган далалары-на Ьагынып гкайтыуын тасуирлай. Дала иртэлэре уныц куцеленэ бик ятсын. Тугай?ар$а тсоштар тауышы герлэп тора, бадыударфа -— ha6aH тургайы моцо. Йэш кешене — талип-ты иц гкыуандырганы бадыу^арфагы трактор мотор^ары геулэуе, эш ке-шелэренец шат йыр^ары. Уны би-герэк тэ дала иркэлэре — уцган ткыф-?ар Иокландыра. Кершэн итеп й е ^ э -ренэ ткояш нур^арын ятскангамы, ма-турлы-кты келтэлэр тсосоп таикан-гамы, был тсы^ар те<?кэ сибэр^эр, эшкэ егэрлелэр. Ьэр егеттец йерэген яндырырлытстар. Ауылдыц тын кис-тэрендэ шул егеттэр Иэм ткы??ар?ыц иркэ Ьу^фэрен ишетеп хатта куктэге шаян йондо^ар за кенлэшэ кеуек.

Ьулдан уцга: Сэлэх Кулибай, Гэйнан Эмири, Рэшит Нигмэти. 30-сы йылдар

180

Дала иркэлэренэ йэш шагир уде лэ « иркэм », « Ьылыуым », « Иейоклем » тип Иейеп ендэшэ, уларга уде гашитк. Дала тэбигэтен тасуирлаганда ла, Иылыударды Иурэтлэгэндэ лэ автор тэбигэттец уденэн алган матур лирик буяударды мул ткуллана. Уныц есен гэрэбэ арыш бертоктэре «ердец алты-ны», «бадыудар геле», «тормош ато-мы» тедле. Ул хатта агрономды ла «арыш инженеры» тип атай.

Шулай «Далаларда», «Хистэр тулткынында» циклдарында йэш ша-гирдыц ауылса уйдары 1гэр шигыр юлынан, hop поэтик бидэгенэн тиер-лек беркелеп тора.

Рэшит Нигмэтидец ошо 1929 йыл-да ядылган «Украина» тигэн шигыр-дар шэлкеме лэ автобиографик ха-рактерда. Уларда Иурэтлэнгэн ватси-галар шагирдыц 1921 —1922 йыл-дарда Украинала балалар йортонда уткэн бала сагы менэн бэйле. Уга Украина «малай сатктыц алтын йэйдэре» удган есен генэ тугел, э ауыр аслытк йылдарында етем бала-ларды ата Иэм эсэлэй уд тшсагына алыуы менэн айырыуса ткэдерле Иэм гэзиз. Шуга ла Нигмэти Украинага «Эсэ лэ 1шн мицэ, ата ла» тип кнктка гына еделеп ондэшмэй.

Лэкин шагир уткэндэргэ укенеп йэ «йэшлегенец йэшел япратстарын» Ьагынып йырлаусы тугел, бэлки аслыгын, Иалткынын ецеп, яцыга, ятстыга юл ярыусы удмер. Ьугыш яфаларын уцалтып, белгенлектэрен бетереп, ил, халытк менэн бергэ йэшэусе шагир, уден удтергэн Украи-нага хэдер рапорт биргэн кеуек, был шигырдар шэлкемен «Украина, шат-лан, ил тедэлэр Иин удтергэн уйсан балалар...» тип тамамлай.

Рэшит Нигмэти бер шигырында «тормошобод — индустрия, арыш, металл — беддец темабыд» тиИэ лэ,

ижадыныц тэуге осоронан утк «арыш темаИы», йэгни ауыл тормошо, удэк-тэ булды. Уныц 1933 йылды донъя кургэн «Кереш» исемле тэуге шигыр-дар китабы нигеддэ шул ауыл тормо-шон сагылдырган, йэшлекте, йэш-тэрде, дала иркэлэрен йырлаган шат Ьэм Иагышлы лириканан гибэрэт ине.

Поэзияныц киц юлына. 9фе раб-фагын тамамлаган Рэшит Нигмэти 1931 йылдыц йэйендэ Туймазы райо-нына гэзит эшенэ килгэс, уныц жур-налистика хедмэте башлана. Район-га, ауыл еренэ китеуен Нигмэти уде «хэдер керэштец иц тсыдган урыны Ьэм ткыдытклыИы кал ала тугел, ауылда» тип ацлата.

Нигмэти, ысынлап та, шаулы керэш ткыдган ауыл тормошо Ьэм журналистика эсенэ сума. Колхоз ауылы тураЬында район Иэм респуб-лика гэзите биттэрендэ очерктарын, репортаждарын, шигырдарын йыш бадтыра. Утыдынсы йылдар ауыл тормошон, колхоздардыц хэлен ятк-шыратк ацлай башлай, коллектив хужалы-ктардыц уцыштары менэн бергэ байтатк ткына етешЬедлектэр Ьэм хаталарын да уд куддэре менэн курэ.

Эгэр эуэлерэк, талип сагында, ауылга каникулга ткайтткан арала гына алган тэьдораттары буйынса иген бадыудары йэмен, трактордар шауын, гемумэн, колхоз ауылыныц тышткы матурлытктарын гына куреп йырлаган булИа, хэдер инде ауылда уде ец Ьыдганып эшлэгэн, журналист булгас, кумэк хужалытктыц ткатмар-лы Иэм -каршылытклы ятктарын ныгыра'к куреп тешенэ. Был ятктар уныц поэзияИында ла сагылмай тсал-май.

181

Шул йэИэттэн «Нейеу» исемле шигыры дитскэтте билэй. Дэуеренец бер хатаИын был шигыр психологик кидкенлеге менэн ярып Иала. Колхоз-да 30-сы йылдар башына, мэдэлэн, килемдец хе^мэткэ тсарап тугел, йэн идэбенэ ткарап буленеу хэлдэре, ты-рыштыц да, ялтсаузыц да бер таге:? иген алыуы шигырда Ьурэтлэнгэн ЧКадир кеуек эшсэн колхозсылар^а, тэбиги, хатслы ризаЬыфлытс тыу^ы-ра. Ул хатта, «ас тамагым, тыныс •колагым» тип яцгы^ак сатстарын идкэ тешереп, колхоздагы гэ^ел бул-маган тэртип-нормаларфы тиргэп ташлай. Яраттсан балаИы кеуек кур-гэн колхозын ул Ьейоп тэ, етешЬеф-лектэрен куреп кейеноп тэ йорогэн 'Кадир агай у§е, асыуы килгэн сагын-да ла колхозга ткаршы тгаттсо тара-тырга маташыусылар^ы ишетЬэ, ун-дай^арга тейешле яуап та бирэ белэ:

Нылган -кылыгыгы$, Суйыр таштай, Ьаман ята эле йврэктэ. Шуныц всвн У$ем тиргэНэм дэ, Колхозымды Нинэн тиргэтмэм! —

тип ауы^ын яба ул яуыз уйлылар-?ьщ.

«Кейеу» шигыры эшсэн колхозсы исеменэн «уравниловка» — доходты эшлэгэнгэ лэ, эшлэмэгэнгэ лэ тигеф булеу принцибын тэнтситлэуен пси-хологик уткер h9M асы-ктан-асычк таптсыр тасуирлауы менэн отошло.

Нигмэти^ец «Бадыу хекеме» (1933) тигэн кескэй поэмаИы шундай утк сэнгэтсэ уткерлеге менэн таныл-ды. Шагир у^е Ьуцыратк: «У;?емдец тэуге афмы-купме уцышлы эдэрем тип «Бадыу хекеме» исемле бэлэкэс кенэ поэмамды идэплэйем», — тине. Поэма кулэме менэн утэ тсыдтка (бары 169 шигыр юлы), Ьуффэргэ Иаран,

мэгэнэгэ бик тэрэн. Сюжеты л а бик ябай: колхоз игенен урлап анЬат ткына йэшэргэ телэгэн ял-кау Нурый енэйэте едтендэ фаш ителэ. Эдэр^э бер геройфьщ да тыштсы портреты, -кылытстары тасуир ителмэй, фэтсэт уларфыц урлашыу эпизоды гына хикэйэ 'кылына. Кидкен диалогтар, уцышлы Ьайланган репликалар, ете? х&рэкэт, таптсыр тел поэманыц уцы-шын тэьмин итэ. Нурый «беген бисэ-Ьенэн ай фурлыгы тиргэу ишеткэн», «барлычк асыу^арын мыйыгына те-реп йэшер^е», «арыш муйынын быуа удал бурелэр», «башатктарга о?он ун йыл чкайтты эйэреп» кеуек фразалар Уффэренэ образлы тэрэн мэгэнэлэр Иыйфырган.

Утыфынсы йылдарфыц тэуге яр-тыИында баштаэрт эфэбиэтендэ Иыу буйы офон, лэкин йекмэткеИе менэн Иай поэмалар, кепшэк шигыр^ар ишэйеп киткэндэ, F. Сэлэм Рэшит Нигмэтифец «Бадыу хекеме» поэма-Ьын тсыдткалы'к'ка, эммэ тэрэн мэгэ-нэгэ мидал итеп шулай я ^ ы :

Р. Нигмэти Нурый вдтвнэн Суд яКаны колхоз тсырында, Нурый гына тугел,

Унда яза алды Бе$$э булган бик куп шигыр^ар. Шундай шигырзар$ы /гэр беребе^гэ Эшлэйке бар тагы ла куберэк. Khcha бе$$ец йыр$а: Кумер — кейэу, Таштар кэлэш булып йврвщэр.

Хэ^ер бе?$ец э?эбиэттэ у^енэ курэ бер афоризм булып киткэн « кумер — кейэу, таштар кэлэш булып йерей-?эр» перифразы завод мерйэлэрен, кумер, таштар ейемдэрен йырлаган «тимер-томор» поэзияЬына ла "кар-т ы тодтсалгайны.

1936 йылда Рэшит Нигмэти «Да-уылдар тыуфырган гумер» тигэн §ур

182

Дала иркэлэренэ йэш шагир уде лэ « иркэм », « Иылыуым », « Иейеклем » тип Иейеп ендэшэ, уларга уде гашитк. Дала тэбигэтен тасуирлаганда ла, Иылыударды Ьурэтлэгэндэ лэ автор тэбигэттец уденэн алган матур лирик буяударды мул тсуллана. Уныц есен гэрэбэ арыш бертектэре «ердец алты-ны», «бадыудар геле», «тормош ато-мы» тедле. Ул хатта агрономды ла «арыш инженеры» тип атай.

Шулай «Далаларда», «Хистэр тулткынында» циклдарында йэш ша-гирдыц ауылса уйдары Иэр шигыр юлынан, hop поэтик бидэгенэн тиер-лек беркелеп тора.

Рэшит Нигмэтидец ошо 1929 йыл-да ядылган «Украина» тигэн шигыр-дар шэлкеме лэ автобиографик ха-рактерда. Уларда Иурэтлэнгэн ватки-галар шагирдыц 1921 —1922 йыл-дарда Украинала балалар йортонда уткэн бала сагы менэн бэйле. У га Украина «малай сатстыц алтын йэйдэре» удган есен генэ тугел, э ауыр аслытк йылдарында етем бала-ларды ата Иэм эсэлэй уд ткосагына алыуы менэн айырыуса ткэдерле Иэм гэзиз. Шуга ла Нигмэти Украинага «Эсэ лэ hi-jH мицэ, ата ла» тип югкгка гына еделеп ендэшмэй.

Лэкин шагир уткэндэргэ укенеп йэ «йэшлегенец йэшел япратстарын» Ьагынып йырлаусы тугел, бэлки аслыгын, Иалтсынын ецеп, яцыга, ятстыга юл ярыусы удмер. Ьугыш яфаларын уцалтып, белгенлектэрен бетереп, ил, халытк менэн бергэ йэшэусе шагир, уден удтергэн Украи-нага хэдер рапорт биргэн кеуек, был шигырдар шэлкемен «Украина, шат-лан, ил тедэлэр Иин удтергэн уйсан балалар...» тип тамамлай.

Рэшит Нигмэти бер шигырында «тормошобод — индустрия, арыш, металл — беддец темабыд» тиИэ лэ,

ижадыныц тэуге осоронан ук «арыш темаЬы», йэгни ауыл тормошо, удэк-тэ булды. Уныц 1933 йылды донъя кургэн «Кереш» исемле тэуге шигыр-дар китабы нигеддэ шул ауыл тормо-шон сагылдырган, йэшлекте, йэш-тэрде, дала иркэлэрен йырлаган шат Иэм Иагышлы лириканан гибэрэт ине.

Поэзияныц киц юлына. бфе раб-фагын тамамлаган Рэшит Нигмэти 1931 йылдыц йэйендэ Туймазы райо-нына гэзит эшенэ килгэс, уныц жур-налистика хедмэте башлана. Район-га, ауыл еренэ китеуен Нигмэти уде «хэдер керэштец иц тсыдган урыны Иэм ткыдытклыИы ткалала тугел, ауылда» тип ацлата.

Нигмэти, ысынлап та, шаулы керэш -кыдган ауыл тормошо Иэм журналистика эсенэ сума. Колхоз ауылы тураИында район Ьэм респуб-лика гэзите биттэрендэ очерктарын, репортаждарын, шигырдарын йыш бадтыра. Утыдынсы йылдар ауыл тормошон, колхоздардыц хэлен ятк-шырак ацлай башлай, коллектив хужалытстардыц уцыштары менэн бергэ байтатк ткына етешИедлектэр Иэм хаталарын да уд куддэре менэн курэ.

Эгэр эуэлерэк, талип сагында, ауылга каникулга ткайтткан арала гына алган тэьдораттары буйынса иген бадыудары йэмен, трактордар шауын, гомумэн, колхоз ауылыныц тышткы матурлытктарын гына куреп йырлаган булИа, хэдер инде ауылда уде ец Ьыдганып эшлэгэн, журналист булгас, кумэк хужалытктыц ткатмар-лы Ьэм тсаршылытклы ятктарын ныгыратк куреп тешенэ. Был ятктар уныц поэзияИында ла сагылмай ткал-май.

181

Шул йэИэттэн «Кейеу» исемле шигыры дитскэтте билэй. Дэуеренен, бер хатаИын был шигыр психологик кидкенлеге менэн ярып Ьала. Колхоз-да 30-сы йылдар башына, мэдэлэн, килемдец хе^мэткэ тсарап тугел, йэн идэбенэ тсарап буленеу хэлдэре, ты-рыштыц да, ялтсау^ыц да бер тигеф иген алыуы шигыр^а Ьурэтлэнгэн ТСадир кеуек эшсэн колхозсылар^а, тэбиги, хатслы ризаИыфлытк тыуды-ра. Ул хатта, «ас тамагым, тыныс тколагым» тип яцгы^атк сатстарын идкэ тешереп, колхоздагы гэ^ел бул-маган тэртип-нормалар^ы тиргэп ташлай. Яраткан балаЬы кеуек кур-гэн колхозын ул Иейеп тэ, eTenihe?-лектэрен куреп кейенеп тэ йерегэн ТСадир агай у^е, асыуы килгэн сагын-да ла колхозга -карты тсоттко тара-тырга маташыусыларфы ишетЬэ, ун-дай^арга тейешле яуап та бирэ белэ:

ТСылган -кылыгыгы Суйыр таштай, Ьаман ята эле йврэктэ, Шуныц всвн Y$eM тиргэкэм. дэ, Колхозымды Нинэн тиргэтмэм! —

тип ауы^ын яба ул яуыз уйлылар-?ыц.

«Кейеу» шигыры эшсэн колхозсы исеменэн «уравниловка» — доходты эшлэгэнгэ лэ, эшлэмэгэнгэ лэ тигеф булеу принцибын тэнтситлэуен пси-хологик уткер Ьэм асытктан-асы'к таггкыр тасуирлауы менэн отошло.

Нигмэти^ец «Бадыу хекеме» (1933) тигэн кескэй поэмаИы шундай у к сэнгэтсэ уткерлеге менэн таныл-ды. Шагир у^е Ьуцыратс: «Удемдец тэуге а^мы-купме уцышлы эдэрем тип «Бадыу хекеме» исемле бэлэкэс кенэ поэмамды идэплэйем», — тине. Поэма кулэме менэн утэ -кыд-ка (бары 169 шигыр юлы), Ьуф^эргэ Ьаран,

мэгэнэгэ бик тэрэн. Сюжеты ла бик ябай: колхоз игенен урлап анЬат теина йэшэргэ телэгэн ялткау Нурый енэйэте едтендэ фаш ителэ. Эдэр^э бер герой^ыц да тыпгкы портреты тЕсылытстары тасуир ителмэй, фэтеэт улар^ыц урлашыу эпизоды гына хикэйэ -кылына. Кидкен диалогтар уцышлы Ьайланган репликалар, ете^ хэрэкэт, таптсыр тел поэманыц уцы шын тэьмин итэ. Нурый «беген бисэ Иенэн ай ^урлыгы тиргэу ишеткэн» «барльгк асыударын мыйыгына те реп йэшерфе», «арыш муйынын быуа удал бурелэр», «башачктарга 0,7011 ун йыл -кайтты эйэреп» кеуек фразалар УФ^эренэ образлы тэрэн мэгэнэлэр Ьыйфырган.

Уты^ынсы йылдарфыц тэуге яр тыЬында бапгкорт э^эбиэтендэ Иыу буйы о^он, лэкин йекмэткеИе менэн Иай поэмалар, кепшэк шигыр^ар ишэйеп киткэндэ, F. Сэлэм Рэшит Нигмэти^ец «Бадыу хекеме» поэма Ьын ткыдткалытк'ка, эммэ тэрэн мэгэ нэгэ мидал итеп шулай яд^ы:

Р. Нигмэти Нурый вдтвнэн Суд я/ганы. колхоз тсырында, Нурый гына тугел,

Унда яза алды Бе.:}:р булган бик куп шигыррар. Шундай шигыр$ар$ы кэр беребе^гэ Эшлэйке бар тагы ла куберэк. Юкка бе$$ец йырщ: Кумер — кейэу, Таштар кэлэш булып йврвщэр.

Хэ?ер бе^ец э^эбиэттэ у^енэ курэ бер афоризм булып киткэн «кумер — кейэу, таштар кэлэш булып йерей $эр» перифразы завод мерйэлэрен кумер, таштар ейемдэрен йырлаган «тимер-томор» поэзияЬына л а -кар шы тодтсалгайны.

1936 йылда Рэшит Нигмэти «Да уылдар тыу^ырган гумер» тигэн ?ур

182

поэмаИын ядды. Был эсэрендэ шагир уд поэзияИыиыц теп тематикаЬын — ауылдагы социаль удгэрештэрде, яцы кешелэрдец кутэрелеуен, илдэге син-фи керэште терле оло-оло ватшгалар, тормоштоц катмарлы Иэм "каршы-лычклы куренештэре эсендэ кицерэк эпик планда сагылдырды.

«Дауылдар тыудырган гумер» по-эмаЬы уд эсенэ ике gyp тарихи вачки-ганы — граждандар Ьугытпы осорон Ьэм ауыл хужалыгын коллективлаш-тырыу йылдарын ала. Ошо дауыл Ьэм керэштэр чкосагында поэманыц теп геройдары Йосоп менэн Сэлимэ тэуге Иынауды утэлэр, керэштэ сы-ныгалар Иэм заманыныц тсыйыу ке-шелэре булып етешэлэр. Шагир айы-рыуса Йосоп образын удештэ, уныц характерыныц дошмандарга тсаршы керэштэ формалашыуын ышанды-рырлытс Ьэм тэьдирлэндерерлек итеп Иурэтлэй. Синфи дошман вэкилдэ-ренэн поэмалагы Ташбулат, Умэрбай образдары — хэтердэ чкалырльгк ре-аль типтар.

Поэманыц художестволы уцышы геройдардыц кидкен социаль тсаршы-лыктар, синфи керэштэр эсендэ уткер драматик конфликттар, мо-раль-этик, психологик ситуациялар аша Иынландырылыуында. Автор сюжет удешенец тсырткыу, иц кидкен мэлдэренэ айырыуса ньге игтибар итэ.

«Дауылдар тыудырган гумер» поэмаЬы Нигмэти артабан идея-эсте-тик яктан удтереп Ьэм тэрэнэйтеп ебэрер лиро-эпик жанрыныц тэуге дур урнэге ул.

Лирик поэзияЬы. Утыдынсы йыл-дар уртаИында Рэшит Нигмэти уден лирик шагир итеп танытып елгерде. Был йылдарда ул, дур кулэмле поэма-

лар менэн бер рэттэн, куп Ьанда ли-рик шигырдар ядды.

Илебеддэ хужалычк Иэм мэдэниэт тормошоноц кутэрелеше Р. Нигмэти поэзияЬыныц идея-тематик йекмэт-кеИен артабан кицэйтеугэ алып кил-де. Уны патриотизм идеяИы менэн тэрэнерэк hyrapgbi. Шагирдыц совет ысынбарлыгын ныгыратс ейрэнеуе, эдэби одталыгын едлекИод удтерэ ба-рыуы уга хальгктыц уй-тойголарын художестволы сагылдырыусы эдэр-дэр тыудырыуга киц мемкинлектэр асты. Нигмэтидец был йылдарда ижад иткэн эдэрдэренэн бигерэк тэ «Мин постамын», «Хат» , «Кавказ», «Мэскэу» , «Тимер юл» , «Байратк ту-раИында поэма» кеуек эдэрдэрендэ социалистик теделештец йэнле кар-тиналарын, халычктыц Ватанга бул-ган тэрэн Ъейеу тойголарын асык тойоп була.

Рэшит Нигмэти лирикаЬындагы патриотизм идеяЬы тогролок Ьэм батырлытк тэрбиэлэусе gyp тойго бу-лыуы менэн эЬэмиэтле.

Рэшит Нигмэтидец «Мин поста-мын» шигырында лирик герой уд Тыуган иле есон бетэ кесен биргэн, кэрэк булИа, уга йэнен дэ бирергэ эдер торган тап ана шундай ысын пат-риот:

Мин постамын, Ватан: Фронттарыцдыц "КайНы флангыкына -куШац да, — Иврэгецэ атиан

Дошман угын Тэнем -каплар минец, удшрмад!

Тыуган илебеддёц ирекле кене есен халы-к тсан туккэн, хэдерге тор-мош ауыр керэш Иэм куп хедмэттэр аша яулап алынган. Ватан азатлыгы Иэм бэхетле кене есен hop бер граж-даниндыц яуаплылыгы асыгыратс куренэ. Шагир «Мин постамын»

183

шигырында а$, лэкин характерлы эпик деталдэр аша илебе^^ец удешен, унын, ткеуэтен кэуфэлэндерэ.

Рэшит Нигмэти$ец «Байра-к ту-раИында поэма», «Тимер юл» кеуек эдэрфэре халытктыц героик тарихи юлын ятстыртыуга арналган. Улар$а Ватан Иэм халытс образдары тыгыф берлектэ бирелэ:

Бе$ йырлайбы$ Ватан туракында, Тимэк,

йырланалар батыр$ар. Йыр батыр^ар туракында булка, Тимж,

ул йыр Ватан ха-кында! —

ти был ха-кта шагир. Р. Нигмэти у? шигыр^арында был

оло идеяларды декларатив тедтэ генэ Ьейлэмэй, улар$ы анычк материалдар аша сагылдырыу, художестволы де-йемлэштереу хэстэрлеген курэ. Ша-гир быныц осон бик куп терло поэтик алымдар^ы Ьэм Иурэтлэу сараларын тсуллана. Р. Нигмэти Ватан образын кэу$элэндереуфэ йыш ткына тэбигэт картиналарын тасуирлауга фур урын бирэ.

«Ьалтсын шишмэ» . Был кескэй генэ шигыр^агы саф Ьыулы тау шиш-мэИе Тыуган ил есен гумер$эрен биргэн батырфарзьщ улемИефлеген кэуфэлэндереусе образга эуерелэ. ТХасандыр граждандар Ьугышы йыл-дарында яралы партизан ошо кескэй шишмэгэ ятып Иыу эскэн, йэрэхэтен йыуган. Партизан улгэс, шул шишмэ янында тсэбер тка^ылган. Э саф шиш-мэ, гуйэ, батыр партизанды данлап, ефлекИез сылтырай фа сылтырай. Тимэк, ошо кескэй шигырфан куре-неуенсэ лэ, шагир^ыц пейзаж лири-кайы — тэбигэтте у? алдына гына тасуирлаусы тугел, бэлки социаль мотивтар менэн Ьугарылган сэйэси лирика ла ул.

Шул псайын тауында, Шул тсэбер янында Ьалтсын шишмэ ага сылтырап. Шишмэ тауышына, Моцо-Нагышына Ьсгкланалар икэн йырсылар.

Шигырфыц алты юлдан торган шундай оригиналь строфа11ыныц тал-гын ритмы, парлы Иэм аралаш риф-малар музыкаллекте арттыра.

фур сэйэси йекмэткене биреу есен Нигмэти уф лирикаИында айырым поэтик деталдэр^е лэ одта фай^алана. Шагир бик ябай куренгэн вачкигалар-фын, да килэсэген, йэмгиэт тормошон-да тотчкан урынын курЬэтергэ ынты-ла. «Тимер юл» поэмаЬында шагир республикабыффыц тормошонда ме-1шм бер те^елеш объектын Иурэтлэп кенэ -калмай, э унын, Бетэ Союз кулэ-мендэ тоттсан ролен, уныц килэсэген дэ курЬэтэ. Ьефемтэлэ конкрет ватси-ганан киц дейемлэштереу яИала.

Нигмэти лирик шигырфарында ябай ватсигаларфыц да олологон, гэ-фэттэге куренештэрфец дэ эЬэмиэтен одта Иурэтлэй. Мэдэлэн, «Кен Иайын подвиг яИай ул» тигэн шигырында автор ябай совет гражданиныныц кендэлек тормошон Иейлэй. Шагир уныц профессияЬыныц кем икэнен дэ айырып эйтмэй: «шофермылыр ул, йэ инженер, йэки вузда уткый тор-гандыр». Лэкин профессияЬы менэн кем генэ булйа ла, ул ябай совет гражданины. Ул кендэлек тормошон-да эллэ ни батырлытктар $а курИэт-мэй; ул фэ-кэт тырыш, эшсэн кеше, кешелэргэ ихтирамлы, куптэр кеуек я к ш ы китаптар укырга ярата, ихлас куцелдэн Иейэ белэ. Уныц ысын кешелэрсэ тормошто, Ватанын Ьейэ белеуе, дошманга сикЬеф нэфрэте у$е ук батырлытс булып тора. Шуга ла был бадал-кы, сабыр егеттец, совет иленэ дошман Иежум итеу менэн, у$е

184

телэп илен Ьатклауга кутэрелеуе гэжэп тугел.

Шагир фекер тэрэнлегенэ 1гэм тойголар байлыгына уцышлы Иай-ланган фразеологик Иуддэр, эпитет-тар, сагыштырыудар, гиперболалар ткулланыу аша л а елгэшэ. «Беддец гумер февралде лэ йэшэудец бер яды nhaFaH», «мацлайында янган йон-доддардан йорэгендэ пожар токаныр» кеуек hyggop уддэренэ образлы тэрэн фекер туплагандар. Улар шулай у к шагир поэзияИыныц тойголар бай-лыгын, эдэрдец эмоционаллеген косэйтэ.

Нигмэти тэбигэтте йэнлерэк кур-1гэтеу ©сен йыш теина кеше тормошо-на гына хас булган отсшатыударга мерэжэгэт итэ: «Нейгэн егетен кет-кэн тсыд шикелле, пальма ткарап тора тсайдалыр», «Талга тсунган Ьары тур-гай кеуек, мандариндар удэ ишелеп», «Магнолиялар, -кояш битен убеп, йылмаялар япрачк адтында» h. б. Хатта «Йэйге ямгыр» тигэн шигырда тэбигэт куренештэре кеше психоло-гияЬына гына саф сифаттарда кэудэ-лэндерелэ:

Аяпс урэ басып -кыуандылар Мицэ баш эйеусе игендэр. Талдар та-кмак эйтте,

э квнбашш Бейеп тордо баркан, ерендэ.

Ысынбарлы'к 'катмарлы 1гэм тер-ле булган кеуек, Нигмэти лирика-Иыныц поэтик бидэктэре лэ хисапЬыд терле. Нигмэти лирикаИы хистэр Ьэм фекердэр байлыгы менэн генэ тугел, э ошо йекмэткене биреусе по-этик формалар байлыгы, ритмик-ин-тонацион терлелек менэн дэ айыры-лып тора. Яцыны радлау hoM данлау пафосы шагир лирикаЬыныц куп кенэ художество уденсэлектэрен бил-дэлэй. Уныц публицистик харак-тердагы шагирдарында лозунгылы

фразаларды, 1гуддэрдец мэгэнэ Иэм эмоциональ чкеуэтен кесэйтеусе юга-ры интонацияларды, йыш килгэн паузаларды осратырга мемкин.

Ьэр hygge айырым шигыр юлы итеп чкуйыу, ул Иуддэр адагында пау-залар яЬау шигырды югары интона-ция менэн укыуды талап итэ Ьэм 1гэр юлдагы Ьуддэрдец мэгэнэИен айыры-быратс эйтергэ мемкинлек тыудыра.

Мидал:

Заводтар, Фабрика, Шахталар —

кешегэ! Домналар, Мартендар —

Кешелэр эшенэ! Кешегэ —

Мул тормош, Ту-к тормош — кешегэ,

Быларды кешелэр Y у.у эре удтергэн!

Югары интонация был ике стро-фала Ьэр hygge тип эйтерлек айырым юлга булеп ядыу, hyg, hyg-apa Иайын паузалар яцгырашты косэйтэ. Кеше-нец тултсынландыргыс куцел кисе-рештэрен биргэн ватсытта ла шагир одон йейлэмдэрде гкыд-ка Иейлэмдэр-гэ булгелэу, айырым Ьуддэрде теше-реп -калдырыу аша ватсиганыц ке-сергэнешле булыуына ишара яЬай.

«гКайгы » шигырынан:

— Ни булган куц?! Ниндэй тайги?..

Эйтсе, Мэскэу! Эйтсе, ни танец!..

Бвгвн... 5 еэгэттэ 30 минутта

Серго китте беддец сафтардан! — Ю-ктыр, Мэскэу!

Юттыр... Ту-~кта, Мэскэу!

Йврэктэрде шулай апстарма!

185

Тантаналы ватсигаларфы кэуфэ-лэндергэндэ Нигмэти шигырфа марш ритмына тартым ритм-интонация-ларфы одта -куллана.

Р. Нигмэти Ьуффэрфец матур яцгы-рауын, шигырфыц музыкаллеген кесэйтеу матксатынан Ьуфынткылар-фыц (ассонанс) йэки тартынтсылар-фыц (аллитерация) набатланып ки-леуенэ, рифмаларфыц роленэ ны-к эЬэмиэт бирэ. Ул строфаларфы терле-лэндереугэ лэ игтибарлы. Р. Нигмэти поэтикаЬында дурт юллы куплеттар менэн бергэ, ике, ос, алты юллы стро-фаларфы ла йыш осратырга мемкин («Ьалткын шишмэ»).

Еемумэн, Рэшит Нигмэти лири-каЬындагы фекер тэрэнлеге, тойго-лар байлыгы Ьэм поэтик формалар терлелеге — шагирфыц ысынбар-лытсты тэрэн ейрэнеуенец, иц ятсшы поэтик традицияларфы ижади уфлэш-тереуенец ыцгай Ьефемтэлэре улар.

Р. Нигмэтифец поэтик стиле фор-малашыуфа бапгкорт хальгк ижады-ныц, урыд классик поэзияЬыныц, бигерэк тэ В. Маяковский поэзия-Ьыныц, йогонтоЬо фур. Р. Нигмэти, Маяковский кеуек шигырфыц мэгэнэ Ьэм эмоциональ косен арттырыу есен, шигыр юлдарын булгелэу, бад-ткыслап яфыу, паузаларфы йыш ткул-ланыу кеуек ритмик-интонацион сараларфы киц файфалана. Револю-ция шагиры кеуек, Р. Нигмэти фэ поэзияны «хис нескэлеге», «матур Ьуффэр тефмэЬе» итеп тугел, э «штык Ьэм бомба» шикелле фур тэьдирле кес, керэшкэ дэртлэндереусе идея -коралы итеп ткарай.

Р. Нигмэти — урыд эфэбиэте клас-сиктары А. Пушкин, Н. Некрасов поэзияЬынан да ейрэнгэн шагир. У л Уфенец «Пушкин ткалыр», «Кавказ», «ТКыфыма хаттар» кеуек шигырфа-рын А. Пушкинга эйэреп яфган, э

«Тимер юл» поэмаЬы Н. Некрасов-тыц шул утк исемдэге эдэре урнэгендэ ижад ителгэн. Был ижади процеста Нигмэтигэ Пушкин Ьэм Некрасов, Маяковский шигырфарын башткорт теленэ тэржемэ итеу фэ фур ярфам итте.

Рэшит Нигмэти 1939 йылда «Йэмле Агифел буйфары» тигэн поэ-маЬын яффы. Шагирфыц был поэмаЬы уныц утыфынсы йылдарфагы ижа-дында иц адыл эдэренец береЬе булып •калды. Был поэма — Ватаныбыффыц ауыр Ьэм героик уткэне, шаулы хэферге кене хаткындагы оло йыр ул. Ватан ул абстракт тешенсэ тугел, ул Ьэр сатк конкрет йекмэтке менэн бэйле. Р. Нигмэтифец уф Ьуффэре ме-нэн эйткэндэ, «Ватан ул — Тыуган ил, бына беф торган урын...»

Рэшит Нигмэти «Йэмле Агифел буйфары» поэмаЬында оло Ватан те-шенсэЬенец халы-ктар куцелендэ конкрет образландырылыуын баш-ткорт халтсында тыуган ерфец тради-цион образдары —- Урал Ьэм Агифел аша кэуфэлэндерэ. Шагир, халытк-тыц традицион образдарын одта файфаланып, уларфы яцы йекмэтке менэн тулыландыра: Урал Ьэм Аги-фел республикабыффыц курке, э Баш-кортостан фур илдец бер елеше булып куф алдына бада.

Агифел образы поэмала уфе бер композицион роль утэй: бетэ ватки-галар ошо образ тирэЬендэ ойоша, ватсигалар Агифел тураЬында баш-тсорт хальгк йырфары, легендалары, -кобайырфары менэн офатыла бара. Поэманыц сюжетын иЬэ башткорт халтсыньщ башынан уткэн тарихи ва-кигалар тэшкил итэ.

Рэшит Нигмэти, халытк поэзияЬы традицияларынан одта файфаланып, бапгсдарт халткыныц ауыр уткэндэре, героик революцион керэше Ьэм бе-

186

тенге кене хакында лиро-эпик ха-рактердагы эдэрен тыудырды.

Бейек Ватан Ьугышы йылдарын-дагы поэзияЬы. Бейек Ватан Ьугы-шы йылдарында Р. Н И Р М Э Т Н ижады идея-художество ягынан тагы юга-рырак кутэрелэ. Нугышка тиклем ук инде Ватанды Ьаклау есен керэш кеуек gyp темаларды уд эдэрдэрендэ сагылдыра килгэн Р. Нигмэти Бейек Ватан Ьугышы йылдарында был те-маны конкрет материалдар ерлегендэ тагы ла кицерэк яктырта башлай. Ватан, уньщ азатлыгын Ьаклау Нигмэти ижадыныц теп темаЬына эйлэнэ.

Рэшит Нигмэти Ьугыштыц тэуге кендэрендэ ук ядган «Тыуган илем есен» шигырында башта «бер ягында кукЬеллэнеп куккэ ашкан Карпат таудары», «бер ягында океан тул-кындары йыуган ташлы Посьет ярдары», «мандариндар бешкэн, деге удкэн кеньягы» , «таудай боддар йедеп йерегэн теньягы» булган дур Ватаныныц дейем панорамаЬын кур-Ьэтэ. Артабан ошо Ватандагы бегенге тормоштоц gyp керэш аша яулап алы-ныуын яктырта . Ватандыц кесе уныц хужалыгы кеуэтендэ генэ ту-гел, э шул кеуэтле Ватанды тедегэн халыктыц уд иленэ булган кайнар мохэббэтендэ лэ, ти шагир.

Ремумэн, Рэшит Нигмэтидец Бейек Ватан Ьугышы йылдарындагы лирик поэзияЬын Ьейеу Ьэм нэфрэт йырдары тип атарга мемкин. Шуга курэ лэ шагир 1942 йылда бадылып сыккан уденец бер китабын «Бейеу Ьэм нэфрэт йырдары» тип исемлэуе Ьис осраклы тугел.

Ьугыштыц тэуге осоронда Р. Ниг-мэти поэзияЬында кешелэрде уд илен Ьаклау есен керэшкэ сакырыусы, дошманга каршы нэфрэт хисе тэр-

биэлэусе егет-нэсихэт лирикаЬы едтенлек итэ. Шагирдыц «Yc ал, пат-риот!», «Куберэк нефть, иптэштэр!», «Бадыуга, тугандар!» кеуек шигыр-дары — таи ана шундай егет-нэсихэт лирикаЬы улар.

Ятсшы бел: илдец кэш тормоштоц ны-клыгы —

Колхозда, совхозда баша-ктар туклыгы!

Ьэр бвртвк — ул пуля, граната Нэм псылыс.

Ьэр бвртвк Гитлерга бомбалай -кур-кыныс!

Эщэгед бадыуга кумэклэп, эркелеп.

Югалып -калмакын ашлыктар бвртвгв!

Ана шулай метафорик образлы, тапкыр Ьудле, лозунгылар стилле ул шигырдар.

Р. Нигмэтидец был тер лири-каЬында иц кесле шигырдардыц бе-pehe — «Эсэ hyge». Мэрхэмэтле эсэ-нец уд улын Тыуган илде Ьаклау керэшенэ одатканда эйткэн hyge Тыуган ил-эсэнец уд халкына карата эйтер hyge булып яцгырай. Сенки шагир, эсэ образын халык поэзия-Ьына хас аллегорик алымдарда тасу-ирлап, уны Тыуган ил образына тик-лем кутэрэ.

Р. Нигмэтидец Бейек Ватан Ьу-гышы йылдарындагы поэзияЬында совет кешелэренец героик сифатта-ры, халыктыц мораль-сэйэси бердэм-леге, халыктар дудлыгы, фронт Ьэм тыл бердэмлеге киц сагылыш алды. («Украина», «"Карт белорус йыры». ) Вакытлыса дошман аягы адтында калган Украина, Белоруссия ердэрен коткарыу есен бетэ халык бердэм керэшкэ кутэрелэ, «миллиондарса кулдар бер gyp йодрок булып тейнэ-лэ». Илебед халыктары араЬындагы

187

дудлычк — бейек кес ул, Ьэм фашизм, чкаяга бэрелеп Ьэлэк булган карап кеуек, шул кескэ бэрелеп тар-мар килде.

Поэмалары. Нигмэтифец «Герой тураЬында поэма» , «Ултер, улым, фашисты!», «Ь.инец кэлэшецдец хат-тары» тигэн поэмалары илебеф ке-шелэренец героизмын, фронт Ьэм тыл берфэмлеген кэуфэлэндерэ. «Ге-рой тураЬында поэма »ла шагир лет-чик Вася образында фронтовиктар-фыц батырлы-к сифаттарын дейем-лэштерэ. Вася — Совет власы шарт-тарында тэрбиэлэнгэн йэш егет. Уныц тормош юлы ла офон Ьэм -кат-марлы тугел; Васяныц йэш сагы уфенец тидтерфэренец тормош юлы менэн куп ячктан уртагк.

Бына ошо ябай, лэкин мораль-фи-зик ячктан кесло егет уфен тэрбиэлэ-гэн Ватаны хагкына фур батырлык курЬэтэ: уфенец «тадрос ыласыны» менэн дошмандыц унарлаган «юн-кере», «мессершмидт»тарын тсыйра-та, афатс килеп, герой-летчик Гастел-ло кеуек Тыуган иленец азатлыгы ©сон, кешелэрфец тыные, бэхетле йэшэуе есен батырфарса Ьэлэк була. Батырфарса улеме менэн Вася уфенэ улемЬефлек яулап ала, сенки беффец илдэ Ватаны, халткы есен -корбан булган батырфарфыц исеме хальгк куцелендэ Ьэр са-к Ьачклана:

Йыр, поэма кэм легенда булып Улмэй йэшэр ошо батырлъгк, Ьэм ул байрапс булып балпсып торор, Бе$$е ецеу$эргэ сапсырып.

Рэшит Нигмэтифец бигерэк тэ был поэмаЬында хальгк куцелен ячкшы белеу, уныц хистэренэ тэьдир итер-фэй шигриэт табыу тадыллыгы кесле. Ул иЬэ шагирфыц халытска ткайЬы

мэлдэ ниндэйерэк Ьуффец, моцдоц тэьдирлерэк булыуын Ьифгер тойоуы менэн тыгыф бэйлэнгэн.

Фронтовик яфыусы Кирэй Мэр-гэн, Ьугыш йылдарында яфган «Ша-гир-патриот» тигэн мэ-кэлэЬендэ Ьейлэгэнсэ, тубэндэге бер эпизодтыц шаЬиты була: уга Баштсорт атлы ди-визияЬына ингэн полктарфыц бере-Ьендэ озакка Ьуфылмаган ял важы-тында, бер ауыл ситендэге сауыл-лыткта 9фенэн килгэн артистар бри-гадаЬыныц концертын тыцларга тура килэ. Бейеуселэр, йырсылар, тсурайсылар береЬе артынан икен-cehe, сэхнэ хефмэтен утэй торган автомашинага бадып, боецтар алдын-да уффэренец Ьенэрфэрен курЬэтеп, тыуган ячктарфы идкэ тешереп утэ-лэр. Бына бер сатк артистка Зэйтунэ Бикбулатова боецтар алдына сыга. «Шагир Рэшит Нигмэтифец «Ултер, улым, фашисты!» тигэн поэмаЬынан ефектэр уткыла» тип белдерэ конфе-рансье. Артистканыц тэуфэ талгын гына агылган асы-к Ьэм моцло тауы-шын, уныц Ьэр бер Ьуфен боецтар йот-логоп тыцлай. Поэманыц бигерэк тэ кутэренке урындарын артистканыц айырыуса дэрт менэн укыуы тыцлау-сыларга кесле тэьдир яЬай, тсайЬы бер боецтарфыц биттэренэ -кыфылльгк йугерэ Ьэм вате тир бертектэре бэреп сыга. Э тсайЬы саткта тын алыу фа ишетелмэй, тэрэн тынлытс урынла-ша. Был мэл Ьалдаттарфыц берфэм йерэк тибештэре генэ ишетелэ тедле. Э артистканыц тауышы Ьаман кесэйэ генэ бара:

Тыцла, Урал ни пгиер, Урал Ницэ шул пгиер: — Алшмыштагы атацды Нол итмэкендэр тиНэц; Билгенэкен бвкврэйтеп, Ку^генэНен секерэйтеп,

188

Тарамышын тарттырып, Тибеп Нынын -катырып, Ер итмэНендэр тиНэц, — Ултер, улым, фашисты! Ултер, улым, фашисты!

«Мин Кужаков тигэн бер боец янындаратс ултыра инем, — тип яда Кирэй Мэргэн. — Ул Койергэде райо-ны егете. Шунан бер-ике кен элек кенэ уныц боевой эштэре тураИында, нисек орден алыуы тураЬында Иейлэ-шеп ядып алгайным. Шугалыр инде, бангкаларга ткараганда ул мицэ яткы-ныратс куренде 1гэм мин игтибарды уга тупланым. Югарылагы юлдарды эйткэндэ Кужаков уденэ урын таба алмай ултырды. Ни есендер, эле бер ягына, эле икенсе ягына Иудылды Иэм алгара-к ынтылып -куйды. Уныц йоддэренэ ткыдыллытс сыткты. Шунан ул, пилоткаЬын Ьалып, тирен Иертеп алды ла, тынысланырга тырышты. Лэкин, бапгкалар кеуек ук, ул Ьаман тыныс тыцлай алманы.

Иллелэге эсэцде Хур итм.экендэр тикэц,

Хэдер уныц куддэренэ йэш килеп тыгылгайны.

Ошо ватсиганан Иуц мин Кужа-ковты башкаса курэ алманым. Тик гэзит аша гына уныц тура1гында gyp шатльгклы хэбэр ишеттем: концерт-тан Иуц уткэрелгэн операцияларда батырлытс курЬэткэне есен уга, Кужаковтса, Советтар Союзы Геройы исеме бирелгэн».

Шагир тыудырган эдэрдец тор-мошсан Ъэм ойоштороусан кесен кур-Ьэтеу есен ошо югарыла килтерелгэн мидалдан артыгыратс ниндэй hyg табырга мемкин?!

Бейек Ватан Иугышыныц иц тсыд-ган осоронда, Сталинград есен hyrbiin

барган айдарда, Рэшит Нигмэти ошо «Ултер, улым, фашисты!» (1942) по-эмаЬын ядды. Банпкорт атлы диви-зияЬыныц Дон далаларында дош-манга •каршы Иугвипын, фронт менэн тыл бердэмлеген сагылдырган был поэма идея-тематик йекмэткеИе Ьэм художество уденсэлектэре ягынан ха-лычктыц героик эпостарына тартым. Рэдэттэ, героик эпостарда халытс батырдарыныц кос сыганагы, изге корэштэре 1гурэтлэнэ, гэйрэтлелек, илде Иачклау идеялары поэтиклаш-тырыла. Бапгкорт фольклорыныц эпик репертуарындагы таэбайыр ке-уек жанрдарда Тыуган ил азатлыгы есен кесецде аямау, дошманга нэф-рэт хистэре халы-кты керэшкэ сатсы-рыусы Ватан ораны теден ала.

Халытк ижадыныц шундай по-этик традицияларына мерэжэгэт итеп, Рэшит Нигмэти уд поэмаИын Ватан ораны, халычктыц йерэк hyge формаЬында еткереу ©сен эпос ру-хын, чкобайыр алымдарын бик одта файдалана.

Поэма ва'кытты тсобайыр алымда-рында тасуирлаган эпик куренеш менэн асыла:

Ай, тац ине, тац ине, ТСыдарып тыуган тац ине: Тауына алтын нур -койган, Талына квмвш нур тсойган И eg дэ етмеш всвнсв $ур -кояшлы тац ине...

Дошман яударыныц илебед сиктэ-рен емереп уткэнен куреп торган Уралтау «юлбарыдтай ярЬынып» аятска бада Иэм ил улдары алдында телмэр тота. «Усына тоцтсар ткун-дырган, еренэ батыр тыудырган, иленэ яу килгэндэ, егетен атка мен-дереп, дошманын пыр туддырган, дудын тургэ уддырган, адыл, батыр Урал» уд телмэрендэ Тыуган ил азат-

189

лыгыныц ни икэнен эйтэ, илен-ерен Иатслап дан -кафанган батыр улдарын идкэ ала, хас дошманга к а р т ы яуга сыгырга сатсыра.

Шагир, шулай итеп Уралтауфы, баштсорт халык ауыф-тел ижадын-дагыса, символик тер алган тере образ рэуешендэ Иурэтлэй. Башткорт халтсы куцелендэ урынлаштсан тыуган ерфец традицион образы Уралтауга «йэйрэп ятткан ете ер» , «ташып ятткан ете кул» , «шаулап торган ете урман» артындагы фур илебеф кицлектэренэ кушылып, по-эмала Тыуган илдец оло образы тыуфырыла. Шуга ла Уралтауфыц уф улдарына мерэжэгэтенэ фур патрио-тик, оло туганльгк тойголары ha-лынган. Бында халытктарфыц милли традициялары менэн дойем мэнфэ-гэттэренен бергэ ткушылышы ниге-фендэ тыуган ил уртак булыуы идея-лары сагыла:

Бе$$ец Ватан берэу: $ур Россия, Ьэм Дон Урал менэн бер тугаи!

Дон далаларында хас дошман ме-нэн Иугышыусы башткорт егеттэре ауыфынан эйтелгэн был шигри юл-дарга шундай у к тэрэн фекерфэр, саф хистэр тупланган.

Рэшит Нигмэтифец «Ултер, улым, фашисты!» поэмаИында Уралтау образын биреуе, башткорт халкыныц яугир традицияларын хэтергэ теше-peye, TKahbiM турэ, Салауат кеуек полководецтарын атауы, ШэЬит Хо-файбирфин Иымак революционер-фарфы идкэ алыуы, эдэрен хальгк эпо-сына откшаш ткороуы — ИэмиэИе лэ ана шул патриотизм Ьэм милли го-рурлытк тойголарын тэрбиэлэугэ йунэлтелгэн. Э Ьугыш яланында башткорт егеттэренец Тыуган ил алдындагы метсэддэс бурыстарын

йэнен-тэнен аямай намыд менэн утэуфэрен, батыр Иугышсыларын hy-рэтлэу, генерал Шайморатов, Куси-мов кеуек хэрби етэкселэре удеуен, яцынан-яцы геройфар тыуыуын дан-лау оло тойголарфыц яуфа ниндэй тсеуэт биргэнлеген шулай у к асытк характерлай.

Тыуган илен дошмандан Ьаклау-фа борон-борондан урыд Иэм бутэн тугандаш халытктар менэн бер сафта бадып корэшкэн башткорт халткы, уфенец уткэн яугир традицияларына тогро булып, Бейек Ватан Иугышы фронттарында ла уфен тагы фур данга кумде. Башткорт атлы дивизияИында гына Советтар Союзы Геройы исемен алган Иалдат Ьэм офицерфарфыц Ианы етмешкэ етте. «Ултер, улым, фашис-ты!» поэмаИында илебеф кешелэрен ошондай батырлытктарга илтеусе кестец сыганагы — патриотизм, мил-ли горурлык, халытктар дудлыгы икэнлеге бетэ тулылыгы менэн куф алдына бадтырыла ла инде.

«Ултер, улым, фашисты!» поэма-hbi художество уфенсэлеге менэн героик эпостарга яткын, Уралтауфы тасуирлаган елештэр Иэм Уралтау-фыц телмэре, фарманы, хаты рэуе-шендэ яфылган булектэр ткобайыр алымдарында бирелгэн. Былар иЬэ поэманыц куп юллы строфаларыныц синтаксик параллелизм, поэтик 'кабатлауфар, Иорау-яуап кеуек бай стилистик сараларын, милли уфенсэ-лекле поэтик стилен билдэлэй. «Ал-тын йомгак — ал тсояш», «типЬэ ти-мер оферфэй, hynha ташты иферфэй», «Сулпанда эшкэ башлаган, влкэрфэ эшен ташлаган», «ЬыуИагандыц телэгэне hbiy була, ти, афаштсандыц эфлэгэне юл була, ти» тибындагы фразеологик эйтемдэр, «адыл кала», «алтын бала», «мэгрур, бейек Урал» кеуек даими Иуфбэйлэнештэр поэма-

190

ньщ халытксан тел-стиле сараларын характерлай. Шуга курэ лэ шагир-дыц халытксан образлаударга, халытк традицияларына нигедлэнеп ижад ителгэн был поэмаЬы gyp тэьдир кесенэ эйэ булды. Поэма Ьугыш йыл-дарында халытстыц яратып уткыган эдэренэ эйлэнде, уныц куп строфала-ры ескол фронт хаттарында урын алды.

Бейек Ватан Иугышы йылдары кешелэрдец батырлытс Ьэм тудемлек сифаттары менэн бергэ, улардыц мораль кесе, эске рухи сафлыгы Иэм нытслыгына л а дур Ьынау булды. Тыуган илде 1шйеу тойгоЬо иц ауыр моменттарда ла кешегэ дур кес бирэ, тицИед батырльгктарга алып бара. Тормошто Иейеу Ьалтсын улемде ткыуа, ошо улемде сэсеусе дошманга нэфрэтте арттыра. Р. Нигмэти уде эйткэнсэ, Тыуган илгэ булган Иейеу кешелэрде калткан Иыматс Иатклап тора, хатта «тап йерэккэ тейер пуля-лар да тайпылышып теймэй утэлэр».

Кешелэр куцелендэге ошо оло тойголарды шагир «Ьинец кэлэшец-дец хаттары »поэма11ында фронтовик егет менэн уныц тылдагы кэлэше образдарында кэудэлэндерэ. Р. Ниг-мэти уд поэмаЬында кешелэрдец эске кисерештэрен Иурэтлэудэ ткулайлы-ратк булган хат формаЬын Иайлаган. Фронтовик егеттец тылдагы кэлэше-нэ, кэлэштец егетенэ ядган хаттарын-дагы ике йэштец бер-береЬенэ ме-хэббэт хистэре Тыуган илде Ьейеу, дошманга нэфрэте менэн ткушыла. Был оло Ьейеу фронтовикка тицИед кес бирэ Иэм дошманга усен арттыра:

Ьэм ус алам, иркэм, дошмандардан Улар тапап йврвгэн ер всвн, Айырылышыу всвн, йврэктэге Ьыдлау всвн, Тыуган ил всвн.

Фронтовик егет Ьейгэн тсыды ме-нэн бергэ булган шатлытклы сатстар-дыц матур хэтирэлэрен куцелендэ йатслай, Иейгэненец ятсты образын Ьэр сатс йерэгендэ йеретэ:

Мин винтовканан аттсанда, Ьин дэ amahbiH, кеуек. Мин карга сумып ятпсанда, Янда ятаНыц кеуек... Бед икэулэп кугышабыд Тыуаса-к тормош всвн, —

тип бик хатслы уйлай егет. Кэлэш образы ла бай тойголо шэ-

хес. Ул, егетен шулай ысын куцелдэн ярата белгэн кеуек, Тыуган илен дэ тэрэн Ьейэ белэ. Был ике хис уныц куцелендэ айырылмарльгк булып бергэ урелгэн. Уныц телэктэре лэ хистэре кеуек изге Ьэм асытк.

Ул йэшлек мехэббэтенец сафлы-гын Ьэм тогрологон Ватан алдындагы тогроло-к менэн улсэй. Ватан азат-лыгы есен Иугышта гэриплэнеп тсал-ган хэлдэ лэ, ул егетенец ткэдерле бу-ласагын, уны hay сатктагылай кай-нар Ьейэсэген белдереусе юлдар ил ткатын-тсыддарыныц ысын кешелек сифаттарын Иейлэп тора.

«Ьинец кэлэшецдец хаттары» поэмаИы тэрэн лиризм менэн hyra-рылган эрэр. Йэшлектец матур сатс-тарын щжэ тешероусе йэйге бакса, Иандугаслы тац, айлы тен картинала-ры куцелгэ ятышлы лирик тонда тасуир ителэ.

«Бинец кэлэшецдец хаттары» поэмаКындагы тойголар байлыгы hoM сафлыгы унда йурэтлэу сарала-рыныц терлелеген Ьэм асытклыгын да билдэлэгэн. Поэма йырга тартым ецел, талгын ритмга тшролган; ябай, лэкин тэрэн мэгэнэ тупланган hyggop куцелгэ ыцгай тэьсир итерлек кес ме-нэн яцгырай. Ремумэн, кешелэрдец типик уй-тойголарын сагылдырыусы

191

был поэма айырыуса Ьугыш йылда-рында фур популяр л ы-к ткафанды. Был поэманан айырым йырфарфы -кыффар фронтовик егеттэренэ, фрон-товик тсыффарына кусереп яфып ебэ-рэлэр ине.

Р. Нигмэтифец Бейек Ватан h y F b i -

шынан Ьуцгы ижады. Ь.угыштан Ьуцгы йылдар Р. Нигмэти ижады-ныц артабан удеше, яды бадчкыска кутэрелеуе менэн характерланалар. Шагир кендец актуаль сэйэси тема-ларын кутэргэн, замандаштарыныц яткты образдарын кэуфэлэндергэн яцы шигыр Ьэм поэмаларын ижад итте.

1945 йыл фашизмды ецгэндэн Ьуц шатлы-клы май кендэрендэ ук яфылган «Мэскэуфэ, ТСыфыл майфан-да» тигэн лирик поэмаЬында Нигмэ-ти ил халтсыныц бетэ донъя эЬэмиэ-тендэге тарихи ецеуен данлап сьгкты.

Рэшит Нигмэтифец Ьугыштан Ьуцгы поэзияЬында яцы тарихи шарттарга бэйле рэуештэ хефмэт, ты-нысльга темаларын ятстыртыуфа артабан удеше билдэлэнде. Шагир илебеффэ барган фур тефелештэрфе, Ьэр бер яцылычкты, кешелэрфец хеф-мэтен, мораль сифаттарын данланы.

«Ьатсмар тсыфы». Был поэмала Ьугыштан Ьуц колхоз ауылында юга-ры уцыш есен керэш Ьэм кешелэрфец тормонгка, хефмэткэ менэсэбэттэре курЬэтелэ.

Поэманыц геройфары — колхоз-дыц алдынгы, белемле хефмэт батыр-фары, алдынгы йэштэр. Шундай геройфарфыц береЬе — Гелгел.

Гелгел — совет власы йылдарын-да тыуып, совет мэктэбендэ, комсо-мол сафында тэрбиэлэнеп удкэн йэш кеше. Ул тэрэн белемгэ Ьэм югары МЭфЭНИЭТКЭ э й э .

фур телэктэр Ьэм ынтылыштар менэн янып йэшэусе Гелгел ауыл ху-жалыгын артабан кутэреу керэшендэ йэштэрфец тот-кан урынын Ьэм бейек бурысын я'кшы ацлай. Шуга курэ ул хефмэт алдынгыЬы, ярыш инициато-ры булып тсына ткал май, Ьэм уны Фэтхелдец гектарынан 150 бот иген алган югары уцышы л а кэнэгэтлэн-дермэй, бэлки тагы ла югарырак уцыш алыу юлдарын эфлэй. Гелгел УФ хефмэтен шахталарфа Ьэм завод цехтарында эшсе-новатор хефмэте менэн сагыштырып тсарай Ьэм дэулэт эЬэмиэтендэге фур бурыстар хачкында уйлай.

Гелгел характерыныц иц якшы сифаттары хефмэткэ намыдлы менэ-сэбэтендэ, хефмэтте дан Ьэм батыр-лытк эше итеп тсарауында асытс сагы-ла ла. Лэкин шагир героиняЬын хеф-мэттэ курЬэтеу менэн генэ сиклэн-мэй, бэлки уны -катмарлы тормоштоц терле мэсьэлэлэренэ менэсэбэттэ лэ Ьурэтлэп, бай характерлы, йэнле образ тыуфырырга ынтыла. Гелгел — саф куцелле, нытк ихтыярлы, иптэш-тэренэ игтибарлы, актив комсомол-ка. У л Фэтхелде ысын куцелдэн Ьейгэн кеуек, уныц кире чкыльгкта-рын бетереу ниэтендэ рэхимЬеф тэн'китлэуфэн, эсе Ьуффэр эйтеуфэн дэ баш тартмай. Гелгел Ьылыулыгы Ьэм я'кшы холко менэн уфенэ Ьоткла-ныу гына уятып тсалмай, бэлки егэр-лелеге Ьэм намыдлы хефмэте менэн дэ куптэргэ елге булып тора.

Поэмала Ьурэтлэнгэн Фэтхел дэ — ауылдагы алдынгы йэштэрфец береЬе. Уныц бригадаЬы гектарынан 150 бот иген ала. Фэтхел — Гелгел-дец Ьейгэн егете, улар икеЬе лэ бе-лемле Ьэм алдынгы комсомолецтар. Лэкин уларфыц тормонгка, хефмэткэ Ьэм фэнгэ -караштарында айырма барлыгы беленэ.

192

Гелгел уд эшен бетэ дэулэт эИэ-миэтендэге эш итеп - К а р а г а н д а Иэм елгэшелгэн уцыштар менэн кэнэгэт-лэнмэй, тагы ла югарырак уцыш алыу юлдарын эдлэгэндэ, Фэтхел эш-те уденэ дан алыу есен генэ кэрэк тип, елгэшелгэн уцыштар менэн кэнэгэтлэнеп, «игенсе-практик» бу-лып кына йэшэргэ телэй. Фэтхелдэ маИайыу, мин-минлек кылыктары ла бик кесле. Хэдергэсэ алдынгы ке-ше булып килгэн комсомолец Фэт-хелдэ бындай тар караштар 1гэм эго-истик билдэлэр кайдан килеп сык-кан Ьуц?

Уткэн йыл Фэтхел бригадаЬы югары уцыш алган есен, уны бик мактап сыккандар. Хедмэттэге ецеу, элбиттэ, gyp мактауга лайык. Лэкин Фэтхел, ошо мактаудан башы эйлэ-неп, маЬайыуга бирелеп китэ, уден башкалардан едтен куя башлай. Шуга ла Гелгелдец диаматты ейрэ-неуен, фэнни йэм эдэби эдэрдэр укы-уын тешенэ алмай, улардыц иген удтереугэ ни катнашлыгы бар, тип •карай. Уныц мин-минлек, Иауала-ныу кылыктарын Ьидгэн Гелгелдец асыуланыуына ла, председатель Иэм парторгтыц идкэртеудэренэ лэ башта Фэтхел уныц данынан кенлэшеудэре, уныц авторитетын тешерергэ мата-шыудары тип Ьанай. Холкондагы ошондай тидкэрелектэрдец кесэйеуе аркаЬында, адактан Фэтхел, Яппар кеуек идке карашлы кешелэр котко-Иона бирелеп, эсеугэ Иалыша, кол-лективтан айырыла яда. Лэкин кол-лектив Фэтхелгэ вакытында ярдамга килэ: Байрам Ьэм Гелгел уныц хата юлга бадыуын каты тэнкитлэй. Фэт-хел уд хаталарын тешенэ Ьэм коллек-тивта кала.

Поэмала кэудэлэндерелгэн Яппар образы идке карашлы кешелэрдец 6epehe. Ундай кешелэр уд мэнфэгэт-тэрен генэ кудэтеп, мэшэкэтИед генэ

йэшэргэ тырышыудары менэн бергэ, Иэр яцылыкка шиклэнеп карайдар, уныц удешенэ камасаулайдар. Ундайдар Фэтхел кеуек кайИы сакта хаталанып киткэн кешелэрде бетен-лэй юлдан яддырырга ла эдер тора-лар. Фэтхел менэн Гелгел араЬын-дагы, Гелгел менэн Яппар араИын-дагы фекер каршылыктары — яцы менэн идкенец бэрелешен, яцыныц идкене ецеуен характерлаусы кон-фликттардыц художестволы сагылы-шы ул.

Был поэмала шэхесте тэрбиэлэудэ коллективтыц роле лэ асык яктыр-тыла. Гелгел бригадаИыныц нова-тордарса башлангысына бетэ колхоз-сылар ярдам итэ. Гелгел бригада-Иыныц эше дейем халык эшенэ эуерелэ.

Фэтхел, маИайып китеп, иптэш-тэренэн айырыла башлагас, уга ярдамга шулай ук коллектив килэ. Коллективтыц гэдел тэнките уга уд хаталарын ацлауды Ьвм улардан ары-ныуды тидлэтэ.

«Ьакмар кыды» поэмаЬы худо-жество эшлэнеше ягынан Р. Нигмэти поэзияйыныц артабангы удешен кур-Ьэтэ. Поэма лиро-эпик характерда булып, эпик вакигалар, лирик сиге-неудэр, тэбигэт картиналарын та-суирлау автордыц уй-тойголары менэн сиратлаша. Эдэр Какмар буйы тэбигэтен тасуирлаган лирик карти-на менэн башланИа, шагир артабан уд геройдарын — Гелгел менэн Фэтхел-де Иурэтлэугэ кусэ. Геройдардыц характерын тулырак кэудэлэндереу есен шагир диалог Иэм монологтарды одта файдалана.

Геройдардыц Иейлэшеу уденсэ-лектэре улардыц характерын асык-лауга ла ярдам итэ. Р. Нигмэти был поэмаЬында геройдары хакында уде бик ад Ьойлэй, уларды уд Иуддэре, эш-

7 Бапгкорт озобноте, 10 193

таре, кылы-ктары, кисерештэре аша таныштыра.

Р. Нигмэти Гелгел бригадаЬыныц ашлыгыи Иугыу картинаЬында кол-лектив хефмэттец олологон, хефмэт поэзияИын бик матур курЬэтэ. Ябай колхоз -кыффарыныц гэфэттэге эштэ-рен дэулэт эЬэмиэтеидэге эш дэрэжэ-Иенэ кутэреп тасуирлай. Сенки кеше-лэрфец иц в а к куренгэн эштэре лэ, бэлэкэй уцыштары ла йэмгиэт эшенэ кушыла. Был бейек ма-ксат кешелэр-гэ эштэ кес 1гэм дэрт бирэ, уларфыц богеигеЬеи тагы матурыра-к, э ки-лэсэген тагы куркэмерэк итеп куф алдына бадтыра. Шуга ла Гелгелдец эше Иэм уйфары поэмала йыш -кына романтик кутэренкелектэ тасуир ите-лэ, бетэ куренештэр килэсэккэ емет-ле к а р а т куфлегендэ я-ктыртыла.

Р. Нигмэти ижадыныц баш-корт эфэбиэтендэ тот-кан урыны. Рэшит

Уцдан кулга: Рэшит Нигмэти, Мостай Кэрим, ултыралар: тажик яфыу-сыЬы Мирзо Турсун-Заде, -кафа-к яфыусыЬы Сабит Мо-канов. 1954 йыл

Нигмэтифец поэзияЬы — бай темалы йэм куп жанрлы ижад. Шагир баш-•корт эфэбиэтен сэйэси темаларга ар-нал ган иц я-кшы шигырфар, поэма-лар менэн байы-ктырфы, баш-корт шигырыныц ритм, жанр терлелеген кицэйтте. Р. Нигмэти поэзиякыныц кесе Иэм уфенсэлеге — публицистик алымдар менэн Ь.угарылган сэйэси лириканыц киц урын алыуында. В. Маяковскийфыц поэтик традиция-ларын дауам итеп, уныц поэзияЬын ижади ейрэнеп, Р. Нигмэти баш-корт совет поэзияИында сэйэси лирика-ныц гузэл олгелэрен тыуфырфы. Ниг-мэти ижадында Тыуган ил, халытк-тар дудлыгы, тыныслы-к кеуек фур темалар асы-клыгы, мэгэнэ тэрэнлеге Ьэм поэтик формаларфыц аны-клыгы менэн айырылып тора. Шагирфыц 50-се йылдарфа яфылган «Разливтагы шалаш янында», «Дудлы-к тураЬын-да шигыр» , «Гражданин Иуфе», «Уй-

194

ланыудардыц дауамы» кеуек шигыр-дары — тап ана шундай сэйэси лири-ка елгелэре.

Рэшит Нигмэти поэзияИы, поэтик формалар Иэм жанрдарга бай булган кеуек, теле менэн дэ бай ижад. Ул ха-лытк телен якшы белэ ине, уныц иц ятсшы урнэктэрен эдэби телгэ тсыйыу рэуештэ индерде, эдэби телде байытк-тырыуга ярдам итте.

Р. Нигмэти куренекле шагир булыу менэн бергэ, Иэлэтле драма-тург, публицист Иэм тэржемэсе лэ. Уныц «Агидел ярында», «Урман шаулай» кеуек драма эдэрдэре Баш-ткорт академия драма театры сэхнэ-Иендэ ткуйылды.

Урыд классик Ьэм совет эдэбиэ-тенэн, бигерэк тэ В. Маяковскийдан, ойрэнеусе Р. Нигмэти есон урыд эдэбиэтенец иц ятсшы урнэктэрен

башткорт теленэ тэржемэ итеу эше уде бер поэтик мэктэпкэ эуерелде. Нигмэти Пушкин Иэм Некрасовтыц айырым эдэрдэрен, В. Маяковский-дыц «В. И. Ленин», «Бетэ тауынгка» тигэн поэмаларын, сит ил шигырдар циклын, Д. Фурмановтыц «Чапаев», П. Павленконыц «Бэхет», В. Катаев-тыц «Яцгыд елкэн куренэ агарып», С. Злобиндыц «Салауат Юлаев» ро-мандарын баштсортсага тэржемэ итте.

Р. Нигмэти ижтимаги тормоштоц актуаль мэсьэлэлэренэ багышланган публицистик эдэби-тэнткит мэтсэлэ-лэре менэн дэ матбугат биттэрендэ йыш ткына сыгыш яИаны.

Р. Нигмэтидец ижады баштсорт совет эдэбиэтендэ куренекле урын алып тора.

1. Рэшит Нигмэтидец тормош юлы Иэм ижады хакында 1пейлэгед, унын, «Удем тураИында» тигэн идтэлеген идкэ те-шерегед.

2. «Йэмле AFидел буйдары» поэмаИынын халык ижадына тартым елештэрен — хобайырдарды, йырдарды, легенда-ларды — курИэтегед.

3. Р. Нигмэтидец Бейек Ватан hyFbiajbi йылдарында ижад иткэн поэмалары-ныц уртак тема1")ы Иэм художество уденсэлектэре тураИында Ьейлэгед.

4. «Р. Нигмэти эдэрдэрендэ халык ижа-ды традициялары» тигэн тема буйын-са инша ядыгыд.

7*