yüksek Öğretimde arapça eğitimi -...

Yüksek Öğretimde Arapça Eğitimi-2

Editörler

Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI

Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy Ahmed ABDELGHANY

Dizgi, Mizanpaj ve Kapak Tasarımı

Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy Ahmed ABDELGHANY

Dr Öğr. Üyesi Ahmet Ali ÇANAKCI

ISBN

978-625-7057-43-1

Yayınevi

Palet Yayınları

Basım Tarihi

Haziran 2020

İletişim Adresi

PALET YAYINLARI

Mimar Muzaffer Cad. Rampalı Çarşı No: 42 Meram / Konya

Tel. 0332 353 62 27

T.C. KÜLTÜR BAKANLIĞI YAYINCI SERTİFİKASI: 44040

Web:www.paletyayinlari.com.tr

Web

http://ilahiyatarastirmalari.balikesir.edu.tr/

Bu eserde, ‘Kitap Bölümü’ olarak yer alan metinlerin tüm

sorumluluğu, yazarlarına aittir.

ورة في هذا الكتاب وما تضمنته من آراء تعبر عن رأي أصحابها وتحت جميع البحوث المنش

دون أدنى مسؤولية على هيئة هيئة التحرير وجهة نظر ل من األحوال وال تعكس بأي حا، مسؤوليتهم

.التحرير

Bu eser, yazılı izin olmaksızın hangi dil ve ortamda olursa olsun materyalin

tamamının veya bir bölümünün çoğaltılması ve elektronik ortamlarda

yayımlanması yasaktır. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

160

İlahiyat/İslami İlimler Fakültelerindeki %30 Arapça

Programın Hadis Derslerine Etkisi Üzerine Nitel Bir

Araştırma

Recep Emin GÜL*

Giriş

Türkiye’de İlahiyat Fakültelerinin kuruluşunu, 1 Eylül

1900’de İstanbul’da açılan Dârülfünûn-ı Şâhâne’ye bağlı Ulûm-i

Âliye-i Dîniyye Şubesi ile başlatmak mümkündür. 1913 yılından

itibaren Ulûm-i Şer‘iyye adını alan bölümün müfredatı da

genişletilmiştir. İlk defa 7 Ekim 1925 tarihli Dârülfünûn

Tâlimatnâmesi’nde İlahiyat Fakültesi ismi yer almıştır. İstanbul

Dârülfünûn’u 31 Mayıs 1933’te çıkarılan bir kanunla kapatılarak

yerine İstanbul Üniversitesi kurulmuş, İlahiyat Fakültesi de

farklı gerekçelerle kapatılarak yerine İslâm Tetkikleri Enstitüsü

açılmıştır. 16 yıllık aradan sonra 4 Haziran 1949 tarih ve 5424

sayılı kanunla Ankara Üniversitesi’ne bağlı olarak yeniden bir

İlahiyat Fakültesi kurulmuştur.1

2020 yılı itibariyle Türkiye’de devlet üniversitelerine bağlı

eğitim-öğretim faaliyetinde bulunan 62 İlahiyat Fakültesi, 25

İslami İlimler Fakültesi; özel ve vakıf üniversitelerine bağlı 4

İlahiyat Fakültesi, 4 de İslami İlimler Fakültesi bulunmaktadır.

Bu fakültelerden Erzurum Atatürk, İstanbul, Kahramanmaraş

Sütçü İmam, Mardin Artuklu, Marmara, Necmettin Erbakan ve

Kıbrıs Sosyal Bilimler Üniversitelerinin İlahiyat Fakültelerinde;

Yalova, Fatih Sultan Mehmet ve İstanbul Sabahattin Zaim

* Dr. Öğr. Üyesi, Balıkesir Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, [email protected]

1 Halis Ayhan, “İlahiyat Fakültesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

(İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 22/70.

161

Üniversitelerinin İslami İlimler Fakültelerinde %100 Arapça

eğitim programı bulunmaktadır.2

Türkiye’deki İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinde

farklı eğitim programlarının uygulandığı görülmektedir.

Yukarıda geçtiği üzere bazılarında %100 Arapça; az bir

kısmında %100 İngilizce ve birkaçında da Uluslararası

programları yer almaktadır. Bunlardan en yaygın olanı ise %30

Arapça eğitim programıdır. İlahiyat fakültelerine %30 Arapça

programı 4.12.2008 tarihli ve 27074 sayılı Resmi Gazete’de

yayımlanan Yükseköğretim Kurumlarında Yabancı Dil Öğretimi

ve Yabancı Dille Öğretim Yapılmasında Uyulacak Esaslara

İlişkin Yönetmeliğin 7. maddesiyle uygulanmaya başlanmıştır.3

Yine aynı maddeye göre bu eğitim üniversite senatosunun

alacağı karar ve Yükseköğretim Kurulunun onayı ile

verilebilmektedir. Dolayısıyla %30 Arapça programı öncelikle

fakülte yönetiminin bu kararı alması, daha sonra üniversite

senatosunun ve Yükseköğretim Kurulunun onayıyla

uygulanmaktadır. Bu nedenle her fakültede aynı programın

olmadığını, bunun bir nevi fakülte yönetiminin tercihi olduğunu

söyleyebiliriz.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla4 Ankara Yıldırım Beyazıt,

Aksaray, Amasya, Ankara Hacı Bayram Veli, Ankara, Bayburt,

Bursa Uludağ, Dicle, Dokuz Eylül, Düzce, Eskişehir

2 Bkz. https://yokatlas.yok.gov.tr/index.php Erişim Tarihi: 12.04.2020

3 Bkz. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/12/20081204-13.htm

Erişim Tarihi: 12.04.2020 4 Söz konusu bilgiyi tespit edebilmek için fakültelerin internet sitelerinden

faydalanılmıştır. Ancak bu noktada şu belirtilmelidir ki bazı fakültelerin

internet sitelerinde müfredat bilgileri, ders planları ve ders içerikleri gibi

bilgilere ulaşmak oldukça zordur; bazılarında ise bu bilgiler hiç yer

almamaktadır. Bununla birlikte müfredat bilgisi paylaşan bazı fakültelerin ise

%30 Arapça program bulunmasına rağmen müfredat dosyasına bu bilgiyi

eklemedikleri görülmüştür. Tüm bu nedenlerden dolayı İlahiyat ve İslami

İlimler Fakülteleri’nin internet adreslerini güncellemeleri ilgililerin fakülte

eğitim programları hakkında doğru bilgiye ulaşmalarını sağlayacaktır.

162

Osmangazi, Gümüşhane, Harran, Hitit, Karabük, Kilis 7 Aralık,

Kocaeli, Manisa Celal Bayar, Marmara, Necmettin Erbakan,

Sakarya, Süleyman Demirel, Şırnak, Tekirdağ Namık Kemal,

Trakya, Van Yüzüncü Yıl, Bozok, Zonguldak Bülent Ecevit,

İstanbul 29 Mayıs Üniversiteleri İlahiyat Fakülteleri ile; Afyon

Kocatepe, Ankara Sosyal Bilimler, Ankara Yıldırım Beyazıt,

Bilecik Şeyh Edebali, Bitlis Eren, İzmir Kâtip Çelebi,

Karamanoğlu Mehmetbey, Uşak, İstanbul Sabahattin Zaim

Üniversiteleri İslami İlimler Fakülteleri olmak üzere toplam 38

fakültede %30 Arapça programı uygulanmaktadır.

1. Araştırmanın Amacı ve Önemi

İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinde uygulanmakta

olan %30 Arapça programın hangi şartlarla ve nasıl

uygulanacağı konusunda öğretim elemanları arasında bir

birliktelik bulunması önem arz etmektedir. Bu süreçte bazı

öğretim elemanlarının dili Arapça olan bir dersin tamamını

Arapça olarak işlerken; bazılarının ise %30’luk kısmına denk

gelen bölümünü Arapça işledikleri şeklinde bir problemle

karşılaşılmaktadır. Bu bağlamda araştırmanın temel amacı

İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinde uygulanmakta olan %30

Arapça programın Hadis dersleri açısından uygulanabilirlik,

verimlilik ve sorunlarının, İlahiyat ve İslami İlimler

Fakültelerinde Hadis derslerine giren öğretim elemanlarının

görüşleri çerçevesinde tespit edilmesi ve değerlendirilmesidir.

İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinde uygulanmakta

olan zorunlu Arapça eğitimin Hadis derslerinin yürütülmesine,

öğrenciye aktarılmasına ve değerlendirilmesine ne derece etki

ettiği ve öğretim elemanı tarafından nasıl karşılandığının tespiti,

söz konusu programın geliştirilmesi ve güncellenmesi açısından

önemlidir. Böylece yapılan tespit ve teklifler neticesinde, Hadis

dersleri özelinde İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinde söz

konusu sürecin daha etkili ve aktif yürütüleceği kanaatindeyiz.

163

2. Araştırmanın Yöntemi

Bu araştırma temelde nitel5 desen üzerine kurgulanmıştır.

Araştırma amacına ulaşabilmek için mülakat tekniği

kullanılmıştır. Mülâkat formu hazırlanırken uzman kişilerden

yardım alınarak onu çoktan seçmeli, yirmisi açık uçlu olmak

üzere toplam otuz soru belirlenmiştir. Yapılandırılmış mülakat6

formlarından elde edilen veriler belirli kategorilere ayrılarak

metin analizine tabi tutulmuş, elde edilen bulgular

değerlendirilmiştir.

Araştırmanın evrenini Türkiye’deki İlahiyat ve İslami

İlimler Fakültelerinde Hadis Anabilim Dalı kadrosunda görev

yapmakta olan öğretim elemanları oluşturmaktadır. Araştırma

verileri, İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinde görev yapan ve

bu sayede Arapça Hadis derslerinin işlenmesi ve yürütülmesini

sağlayan, böylece uygulanabilirlik, verimlilik ve sorunlar

hakkındaki verilere ulaşmada birincil kaynaklığı teşkil eden

öğretim elemanları ile yapılan yapılandırılmış mülakatlarla elde

edilmiştir. Mülakat tekniğinin yapısı gereği katılımcı sayısı

sınırlı tutulmuş, tüm öğretim elemanlarına ulaşma gereği

duyulmamıştır. Zira nitel teknikle yapılan araştırmalarda

örneklem sayısının çokluğundan ziyade örneklem grubunun

araştırmacının ihtiyaç duyduğu bilgiyi sağlaması daha önemli

kabul edilmektedir.7 Bundan dolayı çalışmanın örneklemini

5 Bkz. Ali Yıldırım - Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma

Yöntemleri (Ankara: Seçkin Yayınları, 2016). 6 Yapılandırılmış mülakat, önceden belirlenmiş bir dizi sorunun yer aldığı ve

görüşme esnasında esnekliğin ve müdahalenin en aza indirgendiği görüşme

türüdür. Geniş bilgi için bkz.: Yıldırım - Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel

Araştırma Yöntemleri, 130. 7 Yıldırım - Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 125;

Saharan B. Merriam, Nitel Araştırma Desen ve Uygulama İçin Bir Rehber,

çev. Selahattin Turan - Derya Yılmaz, (Ankara: Nobel, 2015), 79; Abbas

Türnüklü, "Eğitimbilim Araştırmalarında Etkin Olarak Kullanılabilecek Nitel

Bir Araştırma Tekniği: Görüşme”, Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi

24 (2000), 547-548.

164

evreni temsil niteliği olduğu düşünülen, İlahiyat/İslami İlimler

eğitiminde belli bir geçmişe sahip farklı üniversitelerin

İlahiyat/İslami İlimler Fakültesinde görev yapan ve amaçlı

örnekleme yoluyla tespit edilen 25 öğretim elemanı teşkil

etmektedir.

Çalışmanın hazırlandığı esnada hem dünyada hem de

ülkemizde etkisini gösteren pandemi süreci yaşandığından

mülakatlar yüz yüze gerçekleştirilememiş ve mülakat formu

online olarak8 katılımcılara ulaştırılmıştır.

2.1. Verilerin Toplanması

Mülakat formunda öncelikle katılımcılara araştırmanın

amacı ve katılımcılara ait kişisel bilgilerin gizliliği hakkında

bilgilendirme yapılmıştır. Daha sonra katılımcıların kişisel

bilgilerini tespit etmek üzere 10 soruya yer verilmiştir. Son

olarak ise araştırmanın amacına ulaşmasını sağlayacak verilerin

toplanabilmesi için katılımcılara açık uçlu 20 soru yöneltilmiştir.

Söz konusu 20 soru %30 Arapça programda öğretim

elemanlarının yöntemini, programın uygulanabilirliği,

verimliliği ve sorunlarını tespit etmeye yönelik olarak ve

sahanın uzmanlarının görüşlerine başvurularak hazırlanmıştır.

Sanal ortamda doldurulan ve katılımcıyla iletişime olanak

sağlamayan bu yöntemde soruları genişletme, soru ekleme veya

katılımcıya müdahale imkânı olmamıştır. Dolayısıyla elde edilen

bulgulardan yola çıkılarak değerlendirmelerde bulunulmuştur.

2.2. Verilerin Analizi ve Yorumlanması

İnternet üzerinden cevaplanan mülakat sorularına ait

cevaplar her katılımcının genel görüşünü tespit edebilmek

amacıyla ayrı dosyalar halinde kategorize edilmiştir. İkinci

8 İnternet üzerinden nitel araştırmanın birçok farklı yolu vardır. Bkz., Yıldırım

- Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 226. Bizim

çalışmamızda mülakat formunun hazırlanmasında ve katılımcılara

ulaştırılmasında “Google Formlar” kullanılmıştır.

165

olarak Google Formlar’dan yararlanılarak ilk on soruya verilen

cevapların yüzdelik oranları grafik halinde alınarak çalışmaya

eklenmiştir. Daha sonra açık uçlu yirmi sorudan her birine tüm

katılımcıların verdiği cevaplar bir araya getirilmiştir. Devamında

mülakat soruları yöntem, uygulanabilirlik, verimlilik ve sorunlar

şeklindeki konulara göre kategorize edilmiştir. Katılımcıların

sorulara verdikleri cevaplar uygun oldukları başlıklar altında

metin analizine tabi tutularak değerlendirilmiştir.

3. Çalışma Evreni Hakkında Genel Bilgiler

3. 1. Katılımcılar Hakkında Genel Bilgiler

Kişisel bilgilere dair verileri içeren ilk on sorunun cevabı

neticesinde bazı verilerin yüzdelik olarak görülmesi, çalışma

evrenini daha net tanıyabilmemiz adına faydalı olacaktır. Bu

bağlamda:

a. Katılımcılardan üçü kadın, yirmi ikisi erkektir:

b. Yaş bakımından 20-30 yaş arası 3; 31-40 yaş arası 7;

41-50 yaş arası 8; 51 yaş üstü 7 katlımcı vardır:

166

c. Katılımcılardan 1-9 yıl arası tecrübeye sahip 13; 10-19

yıl arası tecrübeye sahip 6; 20-25 yıl arası tecrübeye sahip 2; 26

yıl üstü tecrübeye sahip 4 kişi vardır:

d. Katılımcılardan 19’u İlahiyat Fakültesinde; 6’sı ise

İslami İlimler Fakültesinde görev yapmaktadır:

167

e. Katılımcıların 3’ü araştırma görevlisi; 13’ü doktor

öğretim üyesi; 7’si doçent; 2’si de profesör kadrosunda görev

yapmaktadır:

f. Katılımcıların hadis derslerine girdikleri sınıfların

dağılımı şu şekildedir:

168

g. Katılımcılardan dördünün görev yaptığı fakültede %30

Arapça programı bulunmazken yirmi birinin görev yaptığı

fakültede bu zorunluluk bulunmaktadır:

3.2. Katılımcıların Tanıtılması

Çalışmada ulaştığımız katılımcıların özellikleri

birbirlerinden farklılık göstermektedir. Hangi katılımcının ne tür

özelliklere sahip olduğunu bilmek mülakat sorularına verilen

cevapları doğru okumak adına önem arz etmektedir. Bu nedenle

bu başlık altında katılımcılar, kişisel bilgilere dair hazırlanmış

ilk on soruya verdikleri cevaplar üzerinden tanıtılacaktır.

Katılımcı 1: 31-40 yaş arasında kadın bir doktor öğretim

üyesidir. İlahiyat Fakültesi mezunudur ve 10-19 yıl arasında

meslekî tecrübeye sahiptir. Şu an Arapça hazırlık sınıfı ve %30

Arapça programı olan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev

yapmaktadır. 2 ve 3. sınıfların hadis derslerine girmektedir.

Katılımcı 2: 51 yaş üstü erkek bir profesördür. Yüksek

İslam Enstitüsü mezunudur ve 26 yılın üstünde meslekî

tecrübeye sahiptir. Şu an Arapça hazırlık sınıfı ve %30 Arapça

programı olan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 1,

2, 3 ve 4. sınıfların hadis derslerine girmektedir.

Katılımcı 3: 51 yaş üstü erkek bir doktor öğretim üyesidir.

İlahiyat Fakültesi mezunudur ve 1-9 yıl arasında meslekî

169


programı olan bir İslami İlimler Fakültesi’nde görev

yapmaktadır. 1, 2, 3 ve 4. sınıfların hadis derslerine girmektedir.

Katılımcı 4: 51 yaş üstü erkek bir doçenttir. İlahiyat

Fakültesi mezunudur ve 26 yılın üstünde meslekî tecrübeye

sahiptir. Şu an Arapça hazırlık sınıfı ve %30 Arapça programı

olan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 2, 3 ve 4.

sınıfların hadis derslerine girmektedir.

Katılımcı 5: 20-30 yaş arasında erkek bir araştırma

görevlisidir. İlahiyat Fakültesi mezunudur ve 1-9 yıl arasında




Katılımcı 6: 31-40 yaş arasında erkek bir doçenttir.




2, ve 3. sınıfların hadis derslerine girmektedir.


görevlisidir. İlahiyat Fakültesi mezunudur ve 1-9 yıl arasında



yapmaktadır. 1. sınıfların hadis derslerine girmektedir.

Katılımcı 8: 51 yaş üstü erkek bir doktor öğretim üyesidir.



programı olan bir İslami İlimler Fakültesi’nde görev


Katılımcı 9: 31-40 yaş arasında erkek bir doktor öğretim



170




görevlisidir. İlahiyat Fakültesi mezunudur, doktora yapmaktadır

ve 1-9 yıl arasında meslekî tecrübeye sahiptir. Şu an Arapça

hazırlık sınıfı olan ancak %30 Arapça programı olmayan bir

İlahiyat Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 2. sınıfların hadis

derslerine girmektedir.






Katılımcı 12: 41-50 yaş arasında kadın bir doktor öğretim








programı olan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 1, 2

ve 3. sınıfların hadis derslerine girmektedir.




Arapça programı olmayan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev




meslekî tecrübeye sahiptir. Şu an Arapça hazırlık sınıfı olan

171

ancak %30 Arapça programı olmayan bir İlahiyat Fakültesi’nde

görev yapmaktadır. 1, 2 ve 3. sınıfların hadis derslerine

girmektedir.




programı olan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 1, 2

ve 3. sınıfların hadis derslerine girmektedir.










yapmaktadır. 2, 3 ve 4. sınıfların hadis derslerine girmektedir.





yapmaktadır. 1, 2, 3 ve 4. sınıfların hadis derslerine girmektedir.


Fakültesi mezunudur ve 20-25 yıl arasında meslekî tecrübeye


olan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 1, 2, 3 ve 4.


Katılımcı 21: 51 yaş üstü erkek bir profesördür. Yüksek

İslam Enstitüsü mezunudur ve 26 yılın üstünde meslekî


172

programı olan bir İlahiyat Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 1.






yapmaktadır. 1, 2 ve 3. sınıfların hadis derslerine girmektedir.


Fakültesi mezunudur ve 26 yılın üstünde meslekî tecrübeye


olmayan bir İslami İlimler Fakültesi’nde görev yapmaktadır. 1,

2 ve 3. sınıfların hadis derslerine girmektedir.






Katılımcı 25: 41-50 yaş arasında kadın bir doçenttir.




2, 3 ve 4. sınıfların hadis derslerine girmektedir.

4. Bulgular ve Değerlendirme

Bu başlık altında katılımcılara yöneltilen sorulara verilen

cevaplar üzerinden araştırmanın yöntemini açıklarken

belirlediğimiz yöntem, uygulanabilirlik, verimlilik ve sorunlar

konu başlıkları hakkında elde edilen veriler kategorize edilecek

ve değerlendirilecektir.

4.1. Arapça Hadis Derslerinde Uygulanan Yöntemler

Katılımcılara yöneltilen açık uçlu sorulardan sekiz tanesi

doğrudan veya dolaylı olarak öğretim elemanlarının Arapça

173

hadis derslerinde uyguladıkları yöntemi tespit etmeye yöneliktir.

Öğretim elemanlarının uyguladıkları yöntemi tespit etmek aynı

zamanda uygulanabilirlik ve verimlilik değerlerinin

ölçülmesinde de yardımcı olacaktır.

Katılımcılara yöneltilen “Verdiğiniz Hadis derslerinin dili

Arapça mıdır? Arapça ise hangi derslerdir?” sorusuna büyük

oranda evet cevabı verilirken (1, 3, 4, 5, 7, 8, 11, 15, 17, 18, 19,

20, 21, 23, 25); on katılımcı ise hayır cevabı vermiştir (2, 6, 9,

10, 12, 13, 14, 16, 22, 24). İlk on sorudan elde edilen verilerde

görüldüğü kadarıyla dört katılımcının görev yaptığı fakültede

zaten %30 Arapça programı bulunmamaktaydı. Bunlara ek

olarak altı katılımcının görev yaptığı fakültede ise hadis

derslerinin Arapça olarak belirlenmediği anlaşılmaktadır. Bu

durum şüphesiz İlahiyat Fakültesi müfredat programı

hazırlanırken fakültedeki komisyon üyelerinin ders dili Arapça

olacak dersleri seçmeleriyle ilgilidir. Nitekim %30 Arapça

programın bulunduğu fakültelerde müfredattaki derslerin

%30’unun dilinin Arapça olması gerekmektedir. Bu soruya

Katılımcı 3 tarafından verilen “Çoğu %30 Arapça geçse de

tercümeler dışında pratik yok. Bu uygulama daha çok hazırlık

sınıfının zorunlu hale gelebilmesi için yapılmaktadır” yanıtı ise

aslında yapısal bir probleme ışık tutmaktadır. Zira katılımcı ders

dilinin Arapça olmasının nedenini fakültede hazırlık sınıfının

zorunlu hale gelebilmesine bağlamaktadır. Katılımcı burada

hadis dersi özelinde Arapça okutulan derslerin Arapça

verilmesini hazırlık programının bir sonucu olarak görmektedir.

Cevaplar incelendiğinde dikkat çeken diğer bir unsur da Arapça

olarak işlenen hadis derslerinin genelde Hadis I, II, III ve IV

olduğu, az sayıda da olsa Hadis Tarihi ve Usulü (19, 20, 21, 25)

derslerinin de Arapça okutulduğudur.

İlahiyat/İslami İlimler Fakültelerinde uygulanan %30

Arapça programın belki de en problemli noktası Arapça dersin

tamamının mı Arapça işleneceği; yoksa %30’luk kısmının mı

174

Arapça işleneceğidir. Zira birçok öğretim elemanının bu hususta

kesin bir karar veremediği gözlemlenmektedir. Katılımcılara

yöneltilen “Dersin tamamını mı Arapça işliyorsunuz yoksa

%30’luk kısmını mı? Yönteminiz nedir?” sorusuna verilen

cevaplar da bu tespitimizi destekler niteliktedir. Katılımcılar

büyük oranda dersin %30’luk kısmına denk gelecek şekilde

Arapça işlediklerini ifade ederken sadece dört katılımcı (5, 20,

21, 25) dersin tamamını Arapça işlediğini belirtmiştir.

Katılımcıların bu sorunun yöntem kısmına verdikleri cevaplar

ise daha çok Arapça hadis metinlerinin okunup şerhi ve

yorumlanması şeklinde olmuştur (1, 2, 3, 4, 6, 9, 10, 13, 18, 19,

22, 23, 24). Bazı katılımcılar (8, 12, 15, 16, 17) ise sadece dersin

bir kısmını Arapça okuttuklarını belirtmekle yetinmişler, hangi

yöntemi uyguladıkları hakkında bilgi vermemişlerdir. Bir

katılımcı (19) ise diğer tüm katılımcılardan farklı olarak Hadis

Tarihi ve Usulü derslerinde de farklı kaynaklardan Arapça

metinler okuttuğunu; Hadis I dersinde ise hadis literatürünü ve

gelişimini yansıtan, genel niteliklerini örnek metinler üzerinden

tanıtıcı ve tahlil edici metinler takip ettiğini ifade etmiştir. Buna

benzer olarak katılımcılardan biri de (2) hadis metinleri dışında

hadis ile ilgili kavramları da Arapça olarak okuttuğunu

belirtmiştir. Aynı zamanda hem %100 hem de %30 Arapça

programında hadis dersleri verdiğini belirten Katılımcı 11 ise

%30 Arapça programında dersi Türkçe anlattığını, ancak

öğrencilerin temel Arapça bilgilerinden kopmamaları için bazı

Arapça metinler takip ettiğini ifade etmektedir. Elde edilen

veriler ışığında çoğu öğretim elemanının sadece hadis metni

okutulan dersleri Arapça olarak işlediği, bu derslerde hadis

metinlerini Arapça okutarak tercüme ve yorumlama yöntemini

kullandığı anlaşılmaktadır. Nadiren de olsa hadis kavramlarının

da Arapça metinden takip edildiği söylenebilir. Bu noktada asıl

dikkat çeken ise tamamı Arapça takip edilmesi gereken bir

dersin sadece belli bir kısmının Arapça olarak işlenmesidir.

175

Derste kullanılan yöntemi tespit etmek amacıyla

katılımcılara yöneltilen sorulardan birisi de “Arapça hadis

derslerinde Arapça anlatım yapar mısınız?” olmuştur. On

katılımcı (1, 5, 6, 8, 9, 11, 12, 13, 18, 22) bu soruya Arapça

anlatım yapmadıkları şeklinde cevap vermiştir. Bazı katılımcılar

(3, 4, 15, 17, 19, 21, 24) ise nadiren veya kısmen şeklinde cevap

vermiştir. Az sayıda katılımcı (2, 7, 16, 20, 25) ise derste Arapça

anlatım yaptığını ifade etmiştir. Önceki sorulara verilen

cevaplarla birlikte düşünüldüğünde aslında bu soruya verilen

cevapların sürpriz olmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim yukarıda

öğretim elemanlarının çoğunun genellikle hadis metnini Arapça

okutmak şeklinde bir yöntem izledikleri tespit edilmişti. Bu

nedenle de çoğu öğretim elemanının hadis derslerini Arapça

anlatmadığı anlaşılmaktadır. Ders dili Arapça olan derslerin

anlatımının da Arapça yapılması gerektiği hatırlandığında

programın uygulamaya yansıması noktasında bu durumun bir

problem olarak karşımıza çıktığını söyleyebiliriz.

Öğretim elemanlarının, tamamını veya bir kısmını Arapça

işledikleri hadis derslerinde hangi kaynakları takip ettiklerini

tespit edebilmek amacıyla katılımcılara “Hadis Tarihi ve Usulü

dersinde hangi Arapça eseri/eserleri takip ediyorsunuz?” sorusu

yöneltilmiştir. Hangi derslerde Arapça eğitim yapıldığıyla ilgili

yöneltilen soruya katılımcıların büyük çoğunluğunun Hadis

Tarihi ve Usulü dersini eklememelerine rağmen bu soruya

verdikleri cevaplarda aslında dersi Arapça işlemeseler de bazı

Arapça metinleri takip ettikleri anlaşılmaktadır. Yukarıdaki

soruda sadece 19, 20, 21, 25 numaralı katılımcılar Hadis Tarihi

ve Usulü dersini Arapça işlediğini ifade etmesine rağmen bu

soruya verilen cevaplarda az bir kısmı (1, 5, 9, 12, 23, 24) hariç

tüm katılımcılar takip ettikleri Arapça metin veya eser isimlerini

zikretmişlerdir. Görüldüğü üzere öğretim elemanlarının çoğu

dersin dili Arapça olmasa da veya Arapça işlemediğini ifade etse

de Arapça metin takip ederek aslında dersin belli bir kısmını

176

Arapça işlemiş olmaktadır. Katılımcıların daha çok Muhammed

Ebû Zehv, Mahmud Tahhân, Birgivî, Subhi Sâlih, İbn Salâh,

Ekrem Ziya el-Ömerî gibi isimlerin eserlerinden seçkiler takip

ettikleri anlaşılmaktadır. Arapça metin okutan katılımcıların

tamamının tek bir kitabı takip etmek yerine farklı eserlerden

yararlandıkları sonucu çıkmaktadır.

Diğer hadis dersleri de dahil edilerek katılımcılara “Hadis

I-II-III-IV derslerinde hangi Arapça eseri/eserleri takip

ediyorsunuz?” sorusu yöneltilmiştir. Bu soruya verilen cevaplar

incelendiğinde birçok katılımcının (1, 2, 3, 6, 8, 9, 10, 11, 13,

15, 21, 22, 23, 24, 25) Kütüb-i Sitte metinlerini takip ettiği

görülürken; bir kısmının (12, 18, 20) farklı kaynaklardan kendi

seçtiği hadis metinlerini; iki katılımcının ise (4, 5) Mansur Ali

Nâsif’in et-Tâcü’l-Câmî‘ adlı eserini takip ettiği sonucuna

varılmıştır. Burada Katılımcı 19 diğerlerinden ayrılarak bu

derslerde sadece Kütüb-i Sitte’yi takip etmediğini ve bunun

gerekçesini şu ifadelerle belirtmiştir: “Ayrıca bu dersleri bir

Buhari Müslim hadis kitabı okumasına çevirmemeye gayret

ediyorum. Mesela bu dönem Hadis I dersi Hadis literatürünü,

çeşitliliğini ve gelişim seyrini izleyebilecekleri şekilde I. asırdan

7. asra kadar ortaya çıkan literatür örnekleri üzerinden hem

müellifleri hem de tür olarak literatürü tanıtmaya tahlil etmeye

çalışıyorum. Şu ana kadar öğrenciler 15 farklı hadis kitap

türünden metinlerle tanışmış oldular.” Görüldüğü gibi Katılımcı

19 belli kaynaklarla sınırlı kalmamış, müfredatta işlediği ve

tanıttığı hadis eserlerinden bölümler takip etmeyi tercih etmiştir.

Bu anlamda en geniş literatür takibinin bu katılımcı tarafından

yapıldığını söylemek mümkündür. Kütüb-i Sitte dışında takip

edilen diğer eserlere bakıldığında ise Nevevî’nin Kırk Hadîs’i ve

Riyâzü’s-Sâlihîn’i (24); Münzirî’nin Muhtasaru Sahîhi Müslim’i

(17) ve bir heyet tarafından hazırlanan el-Hadîs ve’l-Hayat (7)

isimli eser karşımıza çıkmaktadır. Tüm bu verilerden hareketle

katılımcılar Arapça işledikleri Hadis I, II, III ve IV derslerini

177

daha çok hadis metni takip etmek suretiyle yürüttükleri

sonucuna ulaşılmaktadır.

Son olarak şunu belirtmek gerekir ki her ne kadar

katılımcılar ve diğer öğretim elemanları tamamını veya bir

kısmını Arapça olarak işledikleri hadis derslerinde belli eserleri

veya seçme metinleri takip etseler de bu durumun bazen

hazırlanan ders içeriklerine yansımadığı görülmektedir. Zira

fakültelerin internet sitelerinde yaptığımız tarama sonucunda

ulaştığımız verilere göre dili Arapça olan bazı hadis derslerinin

kaynakları arasında Arapça bir eser veya metin seçkisine işaret

edilmemekte, kaynaklar arasında böyle bir esere yer

verilmemektedir.9 Buna mukabil dili Türkçe olarak belirtilen

bazı derslerin kaynakları arasında da Arapça eserlerin yer aldığı

görülmektedir.10

Bu durum öğretim elemanlarının internet

sitelerinde yer alan ders içerikleri ile ilgili bilgileri

güncellemeleri gerektiğini göstermektedir.11

4.2. Hadis Derslerinde %30 Arapça Programın

Uygulanabilirliği

Herhangi bir dersin öğrenme çıktılarında belirtilen

hedeflere ulaşılabilmesi için söz konusu dersin en yüksek

verimlilikte işlenmesi gerekmektedir. Bunun sağlanabilmesi için

ise dersin dilinin, kullanılan kaynakların ve izlenilen

yöntemlerin uyum içerisinde olması gerekir. Bu nedenle

katılımcılara “Verdiğiniz hadis derslerinin içeriği ile %30

Arapça zorunluluğu uyumlu mudur?” şeklinde bir soru

9 Örneğin bkz., http://debis.deu.edu.tr/ders-katalog/2015-

2016/tr/tr_1146_1146_1028.html Erişim Tarihi: 23.05.2020. 10

Örneğin bkz., http://ebs.omu.edu.tr/299972/126442/2692 Erişim Tarihi:

23.05.2020. 11

Hadis derslerinin içerikleriyle ilgili kapsamlı bir araştırma için bkz., Bekir

Tatlı, “Türkiye’de İlâhiyat Dengi Lisans Programlarında Okutulan Hadis

Dersleri ve Müfredatları”, III. Hadis Anabilim Dalları İhtisas Toplantısı,

Lisans Programlarında Hadis Eğitimi ve Öğretiminin Problemleri, 24-26

Ekim 2014, ed. Bekir Tatlı (Adana: 2017), 75-124.

178

yönelttik. Katılımcıların çoğu (1, 4, 6, 7, 12, 15, 16, 17, 18, 20,

24, 25) soruya evet cevabı verirken; az bir kısmı (8, 10, 11, 23)

uyumlu olmadığını; bir bölümü (2, 3, 5, 9, 13, 21) de kısmen

uyumlu olduğunu ifade etmişlerdir. Bir katılımcı (19) ise Hadis

Tarihi ve Usulü dersleri için uyumlu olmadığını ancak diğer

hadis dersleri için uyumlu olduğunu beyan etmiştir. Görüldüğü

gibi katılımcılar büyük oranda hazırladıkları ders içerikleri ile

Arapçanın uyumlu olduğunu düşünmektedir. Ancak bu

görüşlerde özellikle Hadis I, II, III ve IV derslerinde Arapça

hadis metinlerinin takip edilmesinin etkili olduğunu belirtmek

gerekir. Katılımcı 19’un ifadeleri de bu görüşümüzü destekler

niteliktedir.

Arapçanın hadis derslerinde ve hatta diğer tüm derslerde

uygulanabilmesinin en temel şartlarından birisi de öğrencinin

Arapça hazırbulunuşluk düzeyidir. Öğrencinin derslere belli bir

düzeyde Arapça bilerek gelmesi dili Arapça olan dersin

sorunsuz işlenebilmesi için temel şarttır. Söz konusu düzeyin

öğretim elemanları tarafından nasıl değerlendirildiğini tespit

edebilmek adına katılımcılara “Öğrencilerin hazırlık sınıfında

aldıkları Arapça eğitimi, Arapça hadis metinlerini okumak,

anlamak, yorumlamak, değerlendirmek için yeterli midir?”

sorusunu yönelttik. Katılımcıların tamamı öğrencilerin hazırlık

sınıfında aldıkları Arapça eğitiminin hadis derslerinin Arapça

işlenmesi için yeterli olmadığını belirtmişlerdir. Bu noktada

Katılımcı 19 bu problemin sebeplerinden birine “Genel

itibariyle yeterli değil. Bunun sebebi Arapça eğitimlerinin (sarf

ve nahiv açısından) çok zayıf olmasından değil, hazırlıkta Temel

İslam Bilimlerinden örnek metinlerle hiçbir şekilde

tanışmamaları ve yüzleşmemeleridir. Hazırlık eğitiminin klasik

metinlerle desteklenmesi durumunda sonraki yıllarda öğrencinin

başarısının daha da artacağını düşünüyorum” sözleriyle işaret

etmiştir. Görüldüğü gibi Katılımcı 19’a göre öğrencinin

yetersizliği aldığı eğitimin eksikliğinden değil, derslerin

179

içeriğinin farklılığından ve uyumsuzluğundan

kaynaklanmaktadır. Benzer bir görüşü Katılımcı 3 “Hazırlık

sınıflarında dini metinlere az yer verilmektedir. Öğrenciler sınıf

geçme sisteminin gevşetilmesi sebebiyle derslere gerekli emeği

vermemektedirler. Hadis metinleri ise hazırlık Arapçasıyla

yeterli seviyede çözülememektedir. Öğrencilerin bir kısmı

hazırlıkta okudukları metinlerin farklı olduğunu

söylemektedirler” sözleriyle paylaşmaktadır. Katılımcı 3’ün

sözlerinde dikkat çeken diğer bir unsur ise öğrencilerin de

mevzu bahis eksikliğin farkında olmaları ve bunu öğretim

elemanlarına iletmiş olmalarıdır.

Katılımcıların dile getirdiği bu sorun üzerine yapılmış bazı

çalışmalar mevcuttur.12

Bu çalışmalardan birisinde İlahiyat

Fakültelerinde verilen Arapça eğitiminin yetersiz olduğu, dört

yıla yayılması gerektiği ve özellikle tefsir, hadis, kelam, fıkıh,

İslam Tarihi ve Mezhepler Tarihi gibi derslerde kısmen de olsa

Arapça metin okutulması gerektiği vurgulanmıştır.13

Burada

sunulan görüşün hemen ardından %30 Arapça eğitime vurgu

yapılması dersin tamamının değil %30’luk kısmının Arapça

işlenmesinin önerildiğini göstermektedir. Oğuz tarafından

yapılan araştırmada da benzer sonuçlara ulaşılmış ve hazırlık

sınıfında verilen eğitimin çok yoğun ama buna rağmen ilerleyen

sınıflar için yetersiz olduğu, Arapça eğitiminin dört yıla

12

Örneğin, Mehmet Soysaldı, “Türkiye’deki İlahiyat Fakültelerinde Arapça

Öğretiminde Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Yolları” EKEV Akademi

Dergisi 14/45 (Güz, 2010), 247-279; Hasan Soyipek, “İlahiyat Fakülteleri

Hazırlık Sınıflarında Yürütülen Arapça Öğretimine İlişkin Öğrenci

Başarılarının Tespit Edilmesi: Isparta İlahiyat Fakültesi Örneği” Süleyman

Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2014/1), 71-87; Orhan

Oğuz, “İlahiyat Fakültesi Hazırlık Sınıfından Sonra Arapça Öğretiminde

Kesintiye Uğraması Sorunu” Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Elektronik Dergisi 10/2 (2019) 452-459; İsmail Ekinci, “İlahiyat

Fakültesi Öğrencilerine Verilen Arapça Hazırlık Eğitimine Dair Bir

İnceleme” Van İlahiyat Dergisi 7/11 (2019), 144-161. 13

Soysaldı, “Türkiye’deki İlahiyat Fakültelerinde Arapça Öğretiminde

Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Yolları”, 273.

180

yayılması gerektiği ve tefsir, hadis, fıkıh gibi derslerde

okutulacak metinlerle Arapça eğitiminin desteklenmesi gerektiği

vurgulanmıştır.14

Diğer bir çalışmada ulaşılan öğrencilerin

Arapça dersine olan ilgilerinin %50 civarında olduğu sonucu ise

aslında sorunun temeline ışık tutar niteliktedir.15

Zira Arapçaya

ilgisi olmayan öğrencilerin öğrenme düzeyleri de yeterli

olmamaktadır. Bununla birlikte konuya öğrenci gözüyle bakan

bir çalışmada ise öğrencilerin hazırlık sınıfında aldıkları Arapça

eğitimini yeterli buldukları sonucuna ulaşılmıştır.16

Bu veriler

ışığında öğrencilerin eğitimi ve dolayısıyla kendilerini yeterli

gördükleri Arapça eğitimi konusunda ileriki sınıflarda ders

aldıkları öğretim elemanları tarafından yeterli görülmedikleri

sonucuna ulaşılmaktadır.

Bir önceki soruyla bağlantılı olarak katılımcılara “Sizce

Hadis dersleri için %30 Arapça zorunluluğu devam etmeli

midir? Neden?” soruları yöneltilmiştir. Bu soruya katılımcıların

yarıdan azı (1, 3, 6, 12, 15, 16, 17, 18, 22, 24, 25) evet cevabını

verirken bir kısmı da (2, 4, 7, 9, 11, 23) devam etmemesi

gerektiğini belirtmiştir. Üç katılımcının (5, 10, 14) ise bu soruda

çekimser kaldıkları görülmüştür. Katılımcı 11’in “Etmemelidir.

Çünkü hem uygulanmıyor hem de öğrenciye fayda yerine zarar

getiriyor. Düşünsenize, öğrenciniz Türkiye’de Diyanet’te ve

MEB’te çalışacak ve muhatapları TC vatandaşı olacak ve siz

ona Türkçe tefsir, hadis, kelam, fıkıh formasyonu

veremeyeceksiniz. Biz yine Türk hocalar olarak tolere edip dersi

Türkçe anlatıyoruz. Ancak tek kelime Türkçe bilmeyen Arap

hocaları tek kelime Arapça bilmeyen Türk öğrencilere derse

soktuğunuzda asıl fecaat orada başlıyor. Özetle %1 Arapça bile

14

Oğuz, “İlahiyat Fakültesi Hazırlık Sınıfından Sonra Arapça Öğretiminde

Kesintiye Uğraması Sorunu” 458-459. 15

Soyipek, “İlahiyat Fakülteleri Hazırlık Sınıflarında Yürütülen Arapça

Öğretimine İlişkin Öğrenci Başarılarının Tespit Edilmesi” 85. 16

Ekinci, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerine Verilen Arapça Hazırlık Eğitimine

Dair Bir İnceleme”, 158.

181

olsa zaman israfı ve mantıksızlık içeren bir uygulama” sözleri

ise sorunun temeline odaklanmaktadır. Uygulanması gerektiği

şekilde dili Arapça olan bir hadis dersinin tamamen Arapça

işlenmesi halinde öğrencinin hadis ile ilgili temel bilgileri

alamadığı ve bunun da mesleki hayatına yansımalarının olumsuz

olacağı vurgulanmıştır. Dolayısıyla katılımcının burada dersin

tamamının Arapça işlenmesine olumsuz baktığını söyleyebiliriz.

Katılımcı 19 ise “Hadis Tarihi ve Usulü dersi dışında devam

etmelidir. Tabi burada derslerin muhtevası, planı ve işleniş

tarzının dersin faydasına doğrudan etki edeceğini göz ardı

etmeden yapılması durumunda Arapça terminolojiye ve

kaynaklara hakimiyet açısından öğrenciye katkı sunacağı

muhakkaktır. Fakat Arapça kısmı hadis metinleri okuma ve

ibare çözme olarak algılanır ve o şekilde sunulursa öğrencinin

ders için hedeflenen akademik yeterlilikleri açısından ciddi

eksiklikler ve sorunlar çıkacaktır” sözleriyle belli hadis

derslerinde belirli bir plan ve program çerçevesinde Arapçanın

kullanılması gerektiğini ifade etmektedir. Bu ifadelerden de

hadis derslerinin tamamının değil %30’unun veya belli bir

kısmının Arapça işlenmesi gerektiği sonucuna varılabilmektedir.

Benzer şekilde Katılımcı 13, 17 ve 21 de dersin anlatımının

Arapça olmaması gerektiğini ancak metin okuma ve çözümleme

şeklinde işleyişin daha faydalı olacağını ifade etmişlerdir.

Görüldüğü gibi katılımcıların büyük çoğunluğu hadis derslerinin

tamamen Arapça işlenmesinin faydalı olmadığını bu nedenle

sadece belli bir kısmının metin okuma, çözümleme ve

yorumlama şeklinde Arapça okutulmasının daha faydalı

olacağını düşünmektedir.

Herhangi bir dersin yabancı bir dilde işlenebilmesinin

şartlarından birisi de öğretim elemanının yeterliliğidir. Bu

nedenle öğretim elemanlarının kendi gözünden bir veri elde

edebilmek amacıyla katılımcılara “Kendinizi mesleki açıdan

(Arapça hadis) yeterli buluyor musunuz?” şeklinde bir soru

182

yöneltilmiştir. Katılımcıların çoğu (1, 3, 6, 8, 10, 11, 13, 15, 17,

18, 20, 21, 22, 23) bu konuda yeterli olduğunu düşünürken;

bazıları (4, 5, 7, 9, 12, 16, 19, 24, 25) ise kendilerini kısmen

yeterli görmektedir. Özellikle Katılımcı 19’un “Arapça ders

anlatımı açısından hayır” şeklindeki cevabı dikkat çekicidir.

Öğretim dili Arapça olan bir dersin anlatımının da Arapça

yapılması gerektiği dikkate alınınca bu noktada öğretici ve

öğrenci açısından problemlerin olduğu ortaya çıkmaktadır.

Öğretim elemanlarının yabancı dilde eğitimi yeterlilik düzeyleri

ile ilgili ikinci olarak katılımcılara “Mesleki gelişim için Arapça

hadis kitapları ile ilgili literatürü takip eder misiniz?” sorusunu

yönelttik. Katılımcıların büyük çoğunluğu (1, 4, 5, 6, 9, 11, 12,

13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 23) Arapça hadis literatürünü

takip ettiklerini ifade ederken az bir bölümü (2, 3, 7, 8, 10, 14,

21, 24, 25) ise kısmen takip ettiğini ifade etmiştir. Görüldüğü

gibi öğretim elemanlarının dersleriyle ilgili Arapça literatürü

takip etme düzeyleri yeterli seviyededir. Derslerde hangi

kitapları takip ettikleriyle alakalı olarak katılımcılara

yönelttiğimiz soruya verilen cevaplar da bu durumu destekler

niteliktedir. Dolayısıyla öğretim elemanlarının derslerin Arapça

işlenebilmesi için yeterli oldukları ancak Arapça anlatımın hem

dersin anlaşılması hem de pratiklik açısından problemli olduğu

anlaşılmaktadır.

4.3. Arapça Hadis Derslerinde Verimlilik

Dönem içerisinde işlenen herhangi bir dersin en öncelikli

hedeflerinden birisi öğrenme çıktıları ile ilgili hedeflere

ulaşabilmektir. Böylece öğrenciye aktarılması gereken bilginin

aktarılmış olduğu anlaşılabilecektir. Bunun için ise işlenen

dersin öğrenci için verimli olması gerekmektedir. Biz de bu

nedenle dili Arapça olan hadis derslerinin verimliliğini dersi

veren öğretim elemanlarının ifadeleriyle tespit etmeye çalıştık.

Bu amaçla katılımcılara yöneltilen “Sizce %30 Arapça

zorunluluğu hadis derslerinde faydalı oluyor mu?” sorusuna

183

katılımcıların bir kısmı (1, 4, 6, 12, 15, 16, 18, 22, 24, 25)

faydalı olduğu yönünde görüş bildirirken; bir kısmı (2, 3, 5, 8, 9,

11, 13, 17) ise bu konuda olumsuz görüş bildirmiştir.

Katılımcılardan bazıları (7, 17, 19, 20) ise kısmen faydalı

olduğunu düşünmektedir. Katılımcı 23 ise öğrencinin

seviyesinin yeterli olduğu durumda Arapça işleyişin de faydalı

olacağını düşünmektedir. Katılımcı 10 ise öğrenci seviyesinin

düşük olması nedeniyle dersin dili Arapça olsa dahi Arapça

işleme imkanı bulamadığından faydasını ölçemediğini

belirtmiştir. Katılımcı 13 ve 17 ise Arapça anlatımın faydalı

olmadığını, metin okumanın faydalı olduğunu ifade etmişlerdir.

Aynı sorunu Katılımcı 11 “Türk öğrenciye ‘%30 Arapça’

denerek ders anlatılmasının hiçbir faydası olmadığı gibi zararı

olduğunu düşünüyorum. Hatta bunun bir tür pazarlama

stratejisi olduğunu düşünüyorum. Dersler Türkçe anlatılsa ve

sınavlar Türkçe yapılsa öğrencinin istifadesi artar” diyerek

dikkat çekmektedir. Katılımcı 19 da “Öğrencilerin konuyla ilgili

alt yapıları ve bilgi düzeyleri çok zayıf olması Türkçe

anlatıldığında dahi ıstılahlara, hadis usulü terminolojisine

intibakı açısından zaten önemli bir engel. Üstüne dersin Arapça

anlatılması dersin muhtevasına ve temel içeriğine intibakı daha

da zorlaştırmaktadır. Bu nedenlerle, Arapça bir sunumla

anlatıldığında derste öğrencinin bilmesi gereken önemli konular

seviye düşürülerek işlenmek durumunda kalınmaktadır”

ifadeleriyle benzer görüşü paylaşmaktadır. Katılımcıların

verdikleri bu cevaplardan yola çıkılarak öğrenci seviyesinin

yetersiz olması nedeniyle hadis derslerinde Arapça anlatımın

faydalı olmadığı ancak hadis metni okumanın faydalı olabileceği

sonucuna varılabilir.

Arapça hadis derslerinin verimliliğini tespit edebilmek

adına katılımcılara ikinci olarak “Verdiğiniz Arapça hadis

eğitiminin öğrencilerin hadis kazanımları üzerinde etkili

olduğunu düşünüyor musunuz? Neden?” sorusu yöneltilmiştir.

184

Bu soruyla aynı zamanda Arapça yapılan hadis derslerinde hadis

bilgilerinin öğrenciye hangi oranda aktarıldığı tespit edilmeye

çalışılmıştır. Katılımcıların bir kısmı (1, 6, 15, 16, 17, 18, 22,

24, 25) hadislerin ana dilinin Arapça olması ve öğrencinin temel

kaynaklara inebilmesinden dolayı olumlu etkiden söz ederken;

az bir kısmı (2, 5, 12, 21) ise öğrenciye olumlu katkılarının

olmadığını düşünmektedir. Bu katılımcılara göre faydalı

olmamasının temel nedeni öğrencinin dil yeterliliği açısından

eksik olmasıdır. Bazı katılımcılar (3, 9, 13, 19, 20, 23) ise

Arapça hadis derslerinin öğrenci üzerinde kısmen olumlu etki

ettiğini düşünmektedir. Katılımcı 19 özellikle Hadis Tarihi ve

Usulü dışındaki derslerde Arapça eğitimin belli bir usul ile

işlendiğinde öğrenciye daha faydalı olacağını düşünürken;

Katılımcı 21 ise Hadis Tarihi dersinde Arapça okutulabileceğini,

ancak Hadis Usulü dersinin mutlaka Türkçe işlenmesi

gerektiğini ifade etmiştir. Bu noktada katılımcılar arasında ufak

bir ayrılık söz konusu olsa da asıl faydanın hadis literatürü ve

metinleri ile ilgili derslerin Arapça işlenmesi hususunda görüş

birliği bulunmaktadır. Katılımcıların da ifade ettikleri gibi

özellikle anlaşılması zor olan usul konularında Arapça işlenen

derslerde öğrencilerin anlama problemi çektiği

gözlemlenmektedir. Bu etkene bir de öğrencinin Arapça

seviyesinin yeterli olmaması eklendiğinde sorun daha da

büyümektedir.

Öğrencinin katılımıyla birlikte dersin aktif işlenebileceği

dikkate alınarak katılımcılara “Öğrencilerden Arapça hadis /

usulü / tarihi metinlerini okumasını ve çevirmesini talep eder

misiniz? Cevabınız evet ise verimliliği nasıldır?” sorusunu

yönelttik. Katılımcılardan yarıya yakını (2, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 13,

14, 21, 22, 23) öğrenciden böyle bir talepte bulunmadıklarını

ifade etmişlerdir. Katılımcı 21 sebep olarak Lisans programının

yoğunluğundan dolayı öğrenciden metin okumasını talep etmeye

fırsat kalmamasını göstermiştir. İki katılımcı (15, 18) ise nadiren

185

böyle bir talepte bulunduklarını belirtmişlerdir. Geri kalan

katılımcılar ise öğrencilerden hadis/tarihi/usulü metinlerini

okumalarını ve çevirmelerini talep ettiklerini ifade etmişlerdir.

Ancak burada dikkat çeken unsur ise bu talepte bulunan

katılımcıların çoğuna (1, 6, 17, 19, 20) göre verimliliğin düşük

olmasıdır. Böyle bir usulün öğrenciye faydalı olduğunu düşünen

katılımcı sayısı ise sadece ikidir (15, 24). Diğer katılımcılar ise

verimlilik noktasında herhangi bir yorum yapmamışlardır. Genel

tablodan anlaşıldığı kadarıyla katılımcıların yarısı öğrenciden

böyle bir talepte bulunmazken; talepte bulunanların büyük kısmı

da verimliliğin düşük olduğunu belirtmişlerdir. Bu sonuçta

şüphesiz öğrencilerin Arapça yeterliliklerinin düşük

görülmesinin etkisi büyüktür.

Dersin öğrenme çıktılarının olumlu yönde etkilenmesi için

öğrencinin derse ve derste uygulanan öğrenme yöntemlerine ilgi

düzeyi de oldukça önemlidir. Arapça hadis derslerinde

öğrencilerin ilgi düzeyini tespit edebilmek amacıyla

katılımcılara “Öğrencilerin hadis dersinin Arapça işlendiği

bölüme ilgi düzeyini değerlendirir misiniz?” şeklindeki soruya

katılımcıların büyük çoğunluğu (3, 5, 6, 9, 10, 12, 13, 19, 20, 22,

24) öğrencilerin ilgi düzeyinin düşük olduğu yönünde cevap

vermiştir. Öğrencilerin ilgisini orta olarak niteleyen katılımcı

sayısı ise altıdır (4, 7, 15, 17, 21, 23). Sadece üç (1, 18, 25)

katılımcı öğrencilerin ilgi düzeyinin yüksek olduğunu

belirtmiştir. Yöneltilen bu soru neticesinde katılımcıların

olumsuz görüşlerinin sebeplerinden biri olarak Katılımcı 21’in

“Arapça altyapısı iyi olan az sayıda öğrenci istekli, diğerleri

için sanki yük” ifadelerinde olduğu gibi öğrencilerin Arapça

bilgisi ön plana çıkmaktadır. Benzer problemi “Öğrencilerin

Arapçası zayıf olunca ilgi düzeyi zayıf” sözleriyle Katılımcı 5 de

dile getirmektedir. Görüldüğü gibi katılımcıların ifadelerinden

yola çıkılarak öğrencilerin Arapça yeterliliklerinin Arapça

işlenen hadis derslerine olan ilgi düzeylerini etkilediği

186

söylenebilir. Yukarıda da işaret edildiği gibi öğrencinin Arapça

açısından hazırbulunuşluğu ve derste uygulanan yöntemler ile

hangi metinlerin Arapça okutulacağının ve öğrenciden

beklentilerin doğru tespiti hem dersin verimliliğini hem de

öğrencinin ilgi düzeyini artıracaktır.

4.4. Arapça Hadis Derslerinde Temel Sorunlar

İlahiyat/İslami İlimler Fakültelerinde uygulanan %30

Arapça programın hadis derslerine uygulanmasında ne gibi

sorunların yaşandığını tespit etmek çalışmamızın temel

amaçlarından biridir. Söz konusu sorunları öğretim

elemanlarının gözüyle tespit edebilmek amacıyla katılımcılara

“Arapça hadis eğitiminde karşılaştığınız/yaşadığınız en önemli

sorun/lar nedir?” şeklinde bir soru yöneltilmiştir. Katılımcıların

cevapları arasında en çok ön plana çıkan sorun öğrencilerin dil

seviyelerinin yetersizliği olmuştur (1, 3, 4, 6, 8, 10, 12, 15, 20,

21, 22, 23, 24). Katılımcılar öğrencinin Arapça seviyesi yeterli

olmadığı için dersin anlatılması ve anlaşılmasında problem

yaşadıklarını ifade etmektedirler. Yine dil problemiyle alakalı

olarak iki (9, 21) katılımcı da dersin Arapça anlatılmasından ve

öğrencinin anlayamamasından şikayet etmektedir. Dil

seviyesindeki bu problemle birlikte belki de yine aynı

problemden kaynaklı olarak öğrencinin derse olan ilgisizliği de

iki katılımcı (7, 13) tarafından problem olarak görülmektedir.

Bunlarla birlikte Katılımcı 2 müfredatın işlenmesi için zamanın

yeterli olmadığını, bununla birlikte bir de Arapça ve Türkçe

anlatım yapılmasının imkansız olduğunu belirtmiştir. Katılımcı

17 ise öğretim yöntemi olarak kullandığı hadis ezberleme

eyleminin öğrenciler tarafından yerine getirilemediğinden

şikayet etmektedir. Hadis derslerinin Arapça işlenmesinde

herhangi bir problem görmeyen tek katılımcı ise Katılımcı

18’dir. Elde edilen verilerden anlaşıldığı kadarıyla eğitim dili

Arapça olan hadis derslerinin bir kısmının veya tamamının

Arapça olarak işlenmesinde karşılaşılan en büyük problem

187

öğrencinin dil açısından yetersiz olmasıdır. Buna bağlı olarak

Arapça anlatım yapmanın da ikinci bir problem olduğu

anlaşılmaktadır. Bu veriler yukarıda işaret edilen

uygulanabilirlik ve verimlilik konularına doğrudan etki eden

problemleri ortaya koymaktadır.

Söz konusu sorunlara katılımcıların çözüm önerilerini

öğrenmek ve fikir edinmek amacıyla “Arapça hadis eğitiminde

karşılaştığınız/yaşadığınız en önemli soruna/sorunlara çözüm

önerileriniz nelerdir?” sorusu yöneltilmiştir. Yukarıda işlenen

sorunlar ışığında katılımcıların üzerinde en çok birleştikleri

çözüm önerisi öğrencilerin dil seviyelerinin artırılması, hazırlık

sınıfında verilen Arapça kalitesinin yükseltilmesi olmuştur (2, 9,

10, 15, 16, 20, 21). Bu cevaplardan anlaşıldığı kadarıyla

katılımcılara göre öğrencinin dil seviyesinin yükselmesi

durumunda hadis derslerinin Arapça işlenebilmesi için herhangi

bir engel kalmayacaktır. Katılımcıların üzerinde birleştikleri

diğer bir çözüm önerisi ise hazırlık sınıfında okutulan metinler

arasına klasik hadis metinlerinin dahil edilmesi olmuştur (1, 3,

19, 21, 22). Katılımcılar böylece öğrencilerin eğitim hayatlarının

başından itibaren hadis metinlerine aşina olacaklarını ve böylece

herhangi bir problem yaşamayacaklarını düşünmektedir. Bu

öneri, yukarıda ifade ettiğimiz üzere, diğer bazı çalışmalarda da

gündeme getirilmiş ve önerilmiştir. Katılımcılardan iki tanesi (4,

23) ise hadis derslerinin tamamen Türkçe olması gerektiğini

düşünmektedir. Bununla birlikte Katılımcı 19 da özellikle Hadis

Tarihi ve Usulü dersinin Türkçe olması gerektiğini belirtmiştir.

Benzer bir öneri Katılımcı 17’den gelmiş ve hadis derslerinde

sadece metin okumanın Arapça olarak yapılması, diğer

bölümlerin tamamen Türkçe olması gerektiği ifade edilmiştir.

Bu önerilerin sebebi de şüphesiz yukarıdan itibaren ele

aldığımız dil seviyesiyle alakalı problemlerdir. Dersin tamamını

Arapça işlediğini belirten Katılımcı 25 ise uyguladığı yöntemi

ve önerisini “Öğrencilere Türkçe kaynak da öneriyorum.

188

Kendilerini Arapça ifade etmekte zorlanacak olurlarsa Türkçe

soru sorma imkanı veriyorum. Anlaşılamayan durumlarda

Türkçe açıklama yapıyorum. Sınavda 20 puanlık bir yorum

sorusunu ister Arapça ister Türkçe cevaplama seçeneği

sunuyorum” şeklinde dile getirmektedir. Katılımcı 12 tarafından

getirilen öneri ise İlahiyat/İslami İlimler Fakültelerinin yapısıyla

alakalıdır. Nitekim katılımcıya göre öğrenci kontenjanlarının

düşürülmesi kalitenin artmasının önünü açacaktır. Farklı bir

öneri de Katılımcı 3’ten gelmiştir. Katılımcıya göre Arapça

eğitimde zorlanan öğrenciler için Türkçe eğitim veren farklı

fakültelere geçiş imkanı sağlanmalıdır.

Son olarak katılımcılara “Konuyla ilgili gerek gördüğünüz

husus ve öneriler var mıdır?” sorusu yöneltilmiştir.

Katılımcılardan bazıları (2, 4, 7, 21) bir önceki soruya verdikleri

cevaplardaki önerileri tekrarlarken, bazıları ise farklı öneriler

getirmişlerdir. Örneğin, Katılımcı 3 “1. Arapça zorunluluk işi

ciddi tutulup tezsiz yüksek lisans mezunu sayılma imkanı

verilebilir. 2. Başarılı öğrencilere Diyanet ve farklı kurumlarda

az da olsa ayrıcalık tanınabilir. Üç: Tezli yüksek lisanslarda

Temel İslam İlimleri bölümünde eşitlik halinde tercihte öncelik

hakkı sağlanabilir” şeklinde üç öneride bulunmaktadır.

Katılımcı lisans programında zorunlu Arapça eğitimi alan

öğrencilerin lisansüstü eğitimlerine veya iş hayatlarında bir

ayrıcalığa sahip olmaları gerektiğini düşünmektedir. Bu,

şüphesiz öğrencilerin motivasyonunun ve derse olan ilgilerinin

artmasını sağlayacaktır. Katılımcı 16 ise “Metin merkezli,

öğrenci sayısı az olan sınıflarda, bütün hocaların konu

bütünlüğü olacak şekilde ders yapması” önerisinde bulunarak

hem öğrenci kontenjanının düşürülmesi gerektiğini hem de tüm

İlahiyat/İslami İlimler Fakültelerinde ortak bir hadis

müfredatının takip edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Katılımcının

diğer dikkat çektiği nokta ise Arapça anlatımdan ziyade metin

merkezli bir işleyişin tercih edilmesi gerektiğidir. Katılımcı 25

189

ise “Türkiye’nin birikimini yurt dışına taşıyabilmek, Arapça telif

yapabilecek ve uluslararası ilmi faaliyetlerde aktif olarak

bulunabilecek araştırmacılar yetiştirebilmek için İlahiyat

alanında Arapça ders uygulamalarının katkı sağlayacağı

kanaatindeyim” ifadeleriyle Arapça işlenen özelde hadis genelde

ise diğer derslerin faydalı yönüne işaret etmiştir.

Sonuç ve Öneriler

Resmi Gazete’de yayınlanan kararla 2008 yılında

İlahiyat/İslami İlimler Fakültelerinde uygulanmaya başlanan

%30 Arapça eğitimi girişte de ifade ettiğimiz gibi tespit

edebildiğimiz kadarıyla günümüzde 38 fakülte tarafından

uygulanmaktadır. Gerek ilgili maddenin kapalılığından -bir

anlamda farklı yorumlara açık olmasından- gerekse henüz bir

uygulama birliğine varılmamış olmasından dolayı farklı

fakültelerde farklı şekillerde Arapça eğitimin yapıldığı

görülmektedir. Fakültelerin internet sitelerinde yer alan ders

içeriklerine bakıldığında bazı fakültelerin Hadis Tarihi ve Usulü

dersinin dilini Arapça olarak belirlemişken diğer bazılarının

Türkçe olarak belirledikleri anlaşılmaktadır. Benzer durum diğer

hadis dersleri ve hatta tüm müfredat dersleri için geçerlidir.

İlgili maddede müfredattaki hangi derslerin Arapça

olacağına ve hangi yöntemle işleneceğine dair herhangi bir

kısıtlama olmaması da farklı yorumları beraberinde getirmiştir.

Bu noktada katılımcılarla yapılan mülakatta öğretim

elemanlarının da bir fikir birliği içinde olmadığı, bazılarının her

dersin %30’unu Arapça işledikleri, bazılarının ise dersin dilinin

Arapça olması nedeniyle anlatım da dahil dersin tamamını

Arapça yürüttükleri anlaşılmaktadır. Şunu belirtmek gerekir ki

programın %30’unun Arapça olması denince ilk olarak akla

gelen program içerisindeki derslerin en az %30’unun dilinin

Arapça belirlenmesi ve tüm dersin Arapça işlenmesi ve

sınavların da bu dille yapılmasıdır. Ne var ki mülakatta elde

190

edilen verilerden de anlaşılacağı üzere -en azından hadis dersleri

özelinde- böyle bir yöntemin uygulanabilirliği son derece

düşüktür ve uygulanması halinde verimliliği de aynı oranda

düşük olacaktır. Yine katılımcıların görüşlerinden elde edilen

verilere göre dersi bu şekilde işleyen öğretim elemanı sayısı da

oldukça azdır.

Bulgulara göre öğretim elemanlarının Arapça hadis

derslerinde uyguladıkları en yaygın yöntem Kütüb-i Sitte eksenli

hadis metni okumak, tercüme etmek ve yorumlamaktır. Bununla

birlikte az da olsa hadis literatürünün diğer kaynaklarına

başvuran katılımcı bulunmaktadır. Ancak hepsinin ortak noktası

genel olarak hadis metninin okunmasıdır. Dolayısıyla hadis

tarihi ve usulü, hadis ve rical edebiyatı, güncel hadis tartışmaları

vb. diğer konularda Arapça metin takibi yok denecek kadar

azdır.

Çalışma neticesinde ulaşılan sonuçlardan birisi de

katılımcıların büyük çoğunluğunun hadis derslerinin tamamen

Arapça işlenebilmesi için öğrencilerin dil yeterliliklerinin düşük

olduğunu düşünmeleridir. Katılımcılara göre hazırlık sınıfında

alınan Arapça eğitimi öğrencilerin hadis derslerindeki metinleri

anlamaları için yeterli olmamaktadır. Ancak bu sorunun öğretim

elemanlarının tek başlarına aşabilecekleri bir sorun olmadığını

belirtmek gerekir.

Gerek dil yeterliliği problemi gerekse uygulanan yöntemle

alakalı olsun hadis derslerinde Arapça programın

uygulanabilirliğinin düşük olduğu anlaşılmaktadır. Bu tespit

tamamı Arapça işlenecek dersler için geçerlidir. Zira

katılımcılardan bazılarının da belirttiği üzere öğrencilerin hadis

metinlerinin Arapça okunup Türkçe açıklanmasıyla ilgili

bölüme ilgi düzeyleri oldukça yüksektir. Dolayısıyla

uygulanabilirliğin düşük olduğu asıl nokta dersin Arapça

anlatımı ve değerlendirmenin de bu dilde yapılmasıdır.

191

Arapça eğitimin uygulanabilirliğinin düşük olması

şüphesiz beraberinde verimliliğin düşmesini getirmektedir. Elde

edilen bulgulara göre öğrenciler Arapçadan korkmakta ve

anlamadıkları için derse de ilgi göstermemektedirler. Bununla

birlikte bazı katılımcılar Arapça anlatım konusunda

kendilerinden kaynaklanan bazı sorunların olduğunu da ifade

etmişlerdir. Dolayısıyla tüm bunların birleşmesi ve doğru bir

yöntemin takip edilememesi nedeniyle Arapça hadis

derslerindeki verimlilik de düşmektedir. Katılımcıların

ifadelerinde bunu görmek mümkündür.

Çalışma neticesinde elde edilen bulgular ışığında hadis

derslerinde Arapça eğitimin yapılabilmesi için önerilerimiz şu

şekildedir:

1. %30 Arapça eğitimin ne ifade ettiği net bir şekilde

belirlenmelidir. Böylece fakülteler arasındaki ve hatta fakülte

içindeki farklı uygulamaların önüne geçilmiş olacaktır.

2. %30 Arapça eğitimi, program içinden seçilen bazı

derslerin dilinin Arapça olarak belirlenmesi yerine, program

içerisindeki tüm derslerin %30’unun Arapça olarak işlenmesinin

sağlanması daha uygulanabilir ve verimli olacaktır. Zira dili

Arapça olan derslerin işlenişi esnasında tam olarak kurallara

uyulamamakta, dersler çoğunlukla Türkçe olarak işlenmektedir.

Bu konuda yetkili makamlarca alınacak kararlar YÖK’e

bildirilmeli, gerekli düzenlemelerin yapılması talep edilmelidir.

3. Bir önceki maddeyle bağlantılı olarak program

içerisindeki her dersin %30 Arapça kısmı, dersin öğretim

elemanı tarafından belirlenecek dersle ilgili klasik veya modern

Arapça metinlerle sağlanmalıdır. Bu sayede hem öğrencinin

dersle ilgili Arapça metinlere aşinalığı hem de öğretim

yönteminin uygulanabilirliği ve dersin verimliliği artacaktır.

Araştırmamızın bulgularında görüleceği üzere katılımcıların

192

ifadelerine göre gayri resmi de olsa halihazırda öğretim yöntemi

bu şekildedir.

4. Yetkili kişilerce alınacak kararlarla hazırlık sınıflarının

özellikle Kıraat/Okuma derslerinin müfredatlarına

İlahiyat/İslami İlimler Fakültesi lisans programlarında yer alan

dersler ile alakalı klasik veya modern metinler eklenmelidir.

Yapılan diğer çalışmaların sonuçları ile birlikte bu çalışmada

elde edilen veriler de bu gereksinimi ortaya koymaktadır.

5. İlahiyat lisans programında birçok dersin temel

kaynağının Arapça olduğu düşünüldüğünde Arapçadan bağımsız

bir müfredatın olması mümkün değildir. Bu nedenle bazı

katılımcıların önerisinde olduğu gibi derslerin tamamının

Türkçe işlenmesinin tercihi yerine Arapça ile ders müfredatı

uyumlu hale getirilmelidir.

6. Yapılacak ihtisas toplantılarıyla %30 Arapça işlenecek

hadis derslerinde uygulanacak öğretim yöntemleri ortak olarak

belirlenmeli, en azından belli oranda uygulama birliğine

varılmalıdır.

7. %30 Arapça işlenecek hadis derslerinde takip edilecek

metinlerin tespitinde öğrencilerin Arapça yeterlilikleri mutlaka

dikkate alınmalı, öğrencilerin seviyelerini aşacak metinler

seçilmemelidir. Böylece hem öğrencinin derse olan ilgisi

arttırılmış olacak hem de derslerin daha etkin ve verimli bir

şekilde işlenmesi sağlanacaktır.

Kaynakça

Ayhan, Halis, “İlahiyat Fakültesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 22/70.

Ekinci, İsmail, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerine Verilen Arapça Hazırlık

Eğitimine Dair Bir İnceleme” Van İlahiyat Dergisi 7/11 (2019), 144-

161.

Merriam, Saharan B., Nitel Araştırma Desen ve Uygulama İçin Bir Rehber.

çev. Selahattin Turan - Derya Yılmaz, Ankara: Nobel, 2015.

193

Oğuz, Orhan, “İlahiyat Fakültesi Hazırlık Sınıfından Sonra Arapça

Öğretiminde Kesintiye Uğraması Sorunu” Gümüşhane Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi 10/2 (2019) 452-459.

Soyipek, Hasan, “İlahiyat Fakülteleri Hazırlık Sınıflarında Yürütülen Arapça

Öğretimine İlişkin Öğrenci Başarılarının Tespit Edilmesi: Isparta

İlahiyat Fakültesi Örneği” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi 32 (2014/1), 71-87.

Soysaldı, Mehmet, “Türkiye’deki İlahiyat Fakültelerinde Arapça

Öğretiminde Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Yolları” EKEV

Akademi Dergisi 14/45 (Güz, 2010), 247-279.

Tatlı, Bekir, “Türkiye’de İlâhiyat Dengi Lisans Programlarında Okutulan

Hadis Dersleri ve Müfredatları”, III. Hadis Anabilim Dalları İhtisas

Toplantısı, Lisans Programlarında Hadis Eğitimi ve Öğretiminin

Problemleri, 24-26 Ekim 2014, ed. Bekir Tatlı (Adana: 2017), 75-124.

Türnüklü, Abbas, “Eğitimbilim Araştırmalarında Etkin Olarak

Kullanılabilecek Nitel Bir Araştırma Tekniği: Görüşme”, Kuram ve

Uygulamada Eğitim Yönetimi. 24 (2000).

Yıldırım, Ali – Şimşek, Hasan, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri.

Ankara: Seçkin Yayınları, 2016.

İnternet Siteleri

https://yokatlas.yok.gov.tr/index.php, Erişim Tarihi: 12.04.2020.

https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/12/20081204-13.htm, Erişim

Tarihi: 12.04.2020.

http://debis.deu.edu.tr/ders-katalog/2015-2016/tr/tr_1146_1146_1028.html,

Erişim Tarihi: 23.05.2020.

http://ebs.omu.edu.tr/299972/126442/2692, Erişim Tarihi: 23.05.2020.

yüksek Öğretimde arapça eğitimi -...

Documents