Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen

Hulde aan de Erevast Secretaris

YOLA VERHASSELT

Hommage à la Secrétaire perpétuelle honoraire

Académie Royale des Sciences d' Outre-Mer

2006

Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen

Hulde aan de Erevast Secretaris

YOLA VERHASSELT

Hommage à la Secrétaire perpétuelle honoraire

Académie Royale des Sciences d'Outre-Mer

2006

ACADEMIE ROYALE DES SCIENCES D 'ÜUTRE-MER

rue Defacqz 1 boîte 3 B- 1 000 Bruxelles (Belgique)

KONINKLIJKE ACADEMIE VOOR

ÜVERZEESE WETENSCHAPPEN

Defacqzstraat 1 bus 3 B- 1000 Brussel (België)

'fi" 02.538 .02 . 1 1 & 538 .47 .72 - Fax 02.539 .23 .53 E-mail: kaowarsom@skynet.be Web: http://www.kaowarsom.be

ISBN 97-89075652-40-6 D/2006/0 149/ 1

- 5 -

INHOUDSTAFEL TABLE DES MATIERES

M. DE DAPPER. - Opening van de zitting / Ouverture de la séance 7

J .-M. AMAT-ROZE. - Amitiés géographiques . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1

M . DE DAPPER & T. GOETHALS . - Geo-archeologie: Mens en milieu in het verleden. Een geomorfologische benadering . . . . . . . . 1 7

S . 0. VANWAMBEKE & E. F. LAMBIN. - Environmental Change and Vector-home Diseases: The Case of Dengue and Malaria in Northem Thailand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

M . EL TAYEB . - UNESCO's Testimony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

D . SWINNE. - Hulde aan . . . / Hommage à . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Y. VERHASSELT. - Dankwoord / Remerciements . . . . . . . . . . . . . . 99

Publicatielijst van Yola Verhasselt / Liste des publications de Yola Verhasselt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 02

Publicaties van de Academie onder leiding van Yola Verhasselt / Publications de l 'Acadérnie sous la direction de Yola Verhasselt 109

Fonds voor Tropische Geografie Yola Verhasselt / Fonds de Géographie tropicale Yola Verhasselt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 13

Fund for Tropical Geography Yola Verhasselt . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 9

Fondo para Geografia Tropical Yola Verhasselt . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 22

Lijst van de intekenaars voor het Yola Verhasseltfonds / Liste des souscripteurs au Fonds Yola Verhasselt . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 25

Muzikale omlijsting / Encadrement musical . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 27

Van links naar rechts I De gauche à droite: D. Swinne , M. El Tayeb, M. De Dapper, J.-M. Amat-Roze, E. Lambin.

Opening van de zitting / Ouverture de la séance

door / par

Morgan DE DAPPER*

Mevrouw de Erevast Secretaris , Beste Consoror en Collega Yola Verhasselt,

Op 1 januari 1 995 trad U in functie als Vast Secretaris van onze Academie voor Overzeese Wetenschappen. U had de moeilijke taak in de voetsporen te treden van onze Confrater Jean-Jacques Symoens , die het academische schip gedurende veertien jaar op een veilige en stabiele koers gestuurd had. Op 1 januari 2005 , precies tien jaar later, gaf U het roer over aan onze nieuwe Vast Secretaris , Consoror Danielle Swinne, in wie de Academie een overweldigend vertrouwen uitgesproken heeft. Zij zal het evenmin gemakkelijk hebben in uw voetsporen te treden. U loodste immers het schip van de Academie niet enkel op een veilige manier rond verschillende gevaarlijke kapen - onze Vast Secretaris zal daarvan in haar lofrede zeker getuigen - , maar U gaf ook aan de koers een eigen, soms wel koppige, wending naar brede, interdisciplinaire en internationale horizonten.

Wij zijn U voor het vakmanschap - ik geloof niet dat vakvrouw­schap correct Nederlands is - en voor de immense inzet van de voorbije tien jaar bijzonder erkentelijk en bieden U daarom deze huldezitting aan.

Excellences, Mesdames, Messieurs, Chers Consreurs et Confrères ,

La fonction de Secrétaire perpétuel est la clef de voûte de notre Académie, garante de sa stabilité et de sa pérennité. Notre Consreur Yola Verhasselt s 'est acquittée de cette lourde täche pendant dix longues années

• Voorzitter 2005 van de Academie, Defacqzstraat 1/3, B-1000 Brussel (België). I Président 2005 de l'Académie, rue Defacqz 1/3, B-1000 Bruxelles (Belgique).

- 8 -

d'une façon brillante . Son successeur, notre Consreur Danielle Swinne, l 'évoquera sans doute dans son éloge.

Votre présence nombreuse à cette séance d'hommage témoigne de la grande estime et de la chaleureuse et profonde gratitude que nous éprou­vons pour notre Consreur.

Yola Verhasselt n'était pas seulement un Secrétaire perpétuel qui a marqué notre Académie de son empreinte de modestie, de précision, et surtout de dynamisme, incitant à l 'expansion. Yola Verhasselt est, avant tout, une scientifique. Une géographe, une adepte de cette science qui fait Ie pont entre les sciences de la Nature et les sciences de ! 'Hamme. Une science dans laquelle cette citoyenne du monde par excellence se sent comme un poisson dans l 'eau . C'est pourquoi nous lui offrons , en guise de gerbe, une anthologie de conférences géographiques . Nous remercions notre Consreur Jeanne-Marie Amat-Roze et nos Confrères Eric Lambin et Mustafa El Tayeb pour leur aimable collaboration.

Your Excellencies , Ladies and Gentlemen, Dear Colleagues ,

The office of Permanent Secretary is the keystone of our Academy, acting as a guarantee for its stability and continuity. For ten long years our Colleague Yola Verhasselt brilliantly fulfilled this difficult task . Her succes­sor, our Colleague Danielle Swinne, will probably recall it in her tribute .

The fact that so many of us are attending this tribute session shows the great esteem as well as the warm and deep gratitude we feel towards our Colleague .

Yola Verhasselt was not only a Permanent Secretary who gave our Academy its mark of modesty, of accuracy, and chiefly of dynamism, encouraging to expansion. Yola Verhasselt is above all a scientist. A geo­grapher, an enthusiast of this science which builds bridges between Nature sciences and Man sciences . A science which this citizen of the world par excellence finds to be her element. This is why we are offering her, by way of florilegium, a collection of geographical conferences . We thank our Colleagues Jeanne-Marie Amat-Roze , Eric Lambin and Mustafa El Tayeb for their kind collaboration.

Amitiés géographiques

par

Jeanne-Marie AMAT-RozE*

Monsieur le Président , Madame le Secrétaire perpétuel , Chères Consreurs et Chers Confrères, Mesdames, Messieurs, Chère Yola,

Je voudrais vous dire toute la joie que j 'éprouve à participer à cette séance d'hommage en l'honneur de ma Consreur Madame Yola Verhasselt: l 'année prochaine, cela fera trente ans que nous nous connaissons, et tout l 'honneur aussi! Yola Verhasselt fut la première femme au monde à être appelée par une Acadérnie nationale aux importantes fonctions de Secrétaire perpétuel . C'était en 1 994.

Mai 1 976 . L'Université de Montpellier accueille les Journées du Comité national français de Géographie . Pour la première fois , un atelier réunit un petit groupe de géographes qui travaille sur les relations entre la géographie et la santé des populations. J'y participe . Nous somrnes réellement un tout petit groupe . Ces spécialistes de géographie médicale , terme consacré à l 'époque, se comptent sur les doigts de la main. Mais une collègue, fort assidue des manifestations géographiques françaises, vient nous rejoindre et nous encourager. C' est ainsi que je fais la connais­sance du Professeur Yola Verhasselt et , dès lors, nos chemins ne cessèrent de se croiser.

A ce moment-là en France , la géographie consacrée à la santé des populations sortait d'une longue léthargie. Pourtant, deux maîtres de la géographie française, qui avaient compris sa grande portée, en avaient posé les fondations . Paul Vidal de la B lache en 1 903 , dans un article consacré à «La géographie humaine, ses rapports avec la géographie de la vie» soulignait bien eet intérêt en écrivant: «Je me bornerai à signaler,

• Membre correspondant de l 'Académie; prof. Université Paris 12-Val-de-Mame, Paris (France).

- 1 2 -

à cause de son utilité à la fois scientifique et pratique, une étude encore trop peu avancée: celle des rapports que présentent les climats , les sols, la végétation, la faune et les divers facteurs géographiques avec les mala­dies ( . . . ) Autant de questions qui touchent de près la géographie humaine, car il s 'agit de fléaux qui rendent l 'occupation du sol précaire , ou qui même interdisent à l 'homme une partie de son domaine» . Malgré ce constat, Paul Vidal de la Blache ne développa pas ces analyses; il ouvrait, en revanche, une voie de réflexion, qui fut reprise , trente ans plus tard, par son élève Maximilien Sorre . Celui-ci fut le premier géographe à poser les bases scientifiques de la géographie médicale . En publiant en 1 943 «Les fondements biologiques de la géographie humaine» , Maximilien Sorre donnait une dimension géographique à l ' étude des maladies et, en retour, faisait entrer les maladies dans le champ de la réflexion et de la conceptualisation des géographes . Malheureusement, à la différence des pays anglophones , le levain retomba et il fallut attendre encore trente ans pour que la géographie consacrée à la santé réapparaisse et s ' installe dans le paysage géographique français , sous le pavillon de Géographie de la Santé, qui arborait et allait défendre une conception moins étroite que celle de Géographie des maladies . La réunion de Montpellier en fut l 'affirrnation. Alors que, jeune agrégée de géographie qui venait de consa­crer un mémoire de maîtrise à la géographie d'une maladie parasitaire à Madagascar, je confirmai mon engagement dans la recherche en géogra­phie de la santé, être présentée au Professeur Verhasselt fut pour moi un grand honneur. Nos premières discussions alimentèrent la source de l 'ami­tié. Une sympathie mutuelle naquit d'emblée de cette rencontre méditer­ranéenne. Le Professeur Verhasselt fut une élève du maître prestigieux de l 'Université Libre de Bruxelles , Pierre Gourou, <lont la lecture des ouvrages a scandé ma formation; le Professeur est engagé, à ce moment­là, dans des études de géographie médicale en terre tropicale; et le Professeur aime bien la France , pour sa langue - vous avez choisi le français pour votre licence et votre doctorat - , pour ses paysages et , en bon vivant, pour les produits de ses terroirs .

J 'ai la chance, Yola, de faire votre connaissance au moment ou le champ de vos recherches glissait de l 'étude des discontinuités politiques aux discontinuités appliquées à la santé. Mais votre réputation était déjà faite .

Jeune géographe, vous vous tournàtes vers la géographie politique, appliquée aux frontières et à la Belgique. Votre thèse de doctorat ès Sciences , soutenue en 1966, est une étude de géographie humaine consa­crée aux frontières du nord et de l 'est de la Belgique. Elle fut immédiate­ment éditée par la Société royale belge de Géographie et couronnée par Ie prix Maurice Rahir. Vous étiez alors une spécialiste reconnue de la géographie des frontières . Mais l 'enseignement du maître Pierre Gourou

- 1 3 -

peut-être (le géographe Pierre Gourou était aussi professeur au Collège de France, ou il occupait la chaire de Géographie tropicale), les opportunités de la vie sans doute allaient faire de vous une géographe des terres tropi­cales , des maladies puis des questions de santé, prises au sens le plus large. L'étude des discontinuités de santé des populations tropicales ne vous quit­terait plus . Vous travaillez au Burkina Faso, alors Haute-Volta, en Afrique centrale - sur la maladie du sommeil dans le bas Congo. Ces sujets sont pour vous le moyen de démontrer que la géographie est unitaire (réalité qui n 'était pas encore partagée par tous) , et qu'une fracture entre la géo­graphie physique et la géographie humaine est un péril mortel pour toute la discipline.

En effet, vous n 'avez de cesse, dès lors, de démontrer qu'une mala­die tropicale ne peut se comprendre que par le prisme des interactions entre tous les éléments de l 'environnement étudié. Vous étendez vos tra­vaux à la géographie du cancer, aux spécificités pathologiques nées du développement incontrölé des grandes agglomérations des pays en déve­loppement et aux grands enjeux de santé publique mondiaux, tels que la gérontocroissance, phénomène inédit et, ö combien puissant, de la fin du 20e siècle. Ce dernier thème vous conduisit à la publication remarquée d'un Atlas mondial du vieillissement, édité par l 'OMS en 1 998.

La santé des populations est, pour vous , un fantastique observatoire des formes de socialisation du monde; et vous le faites savoir, au cours de missions, de conférences, de séminaires , et, dirais-je pour être brève, dans le monde entier. Votre passion des voyages et votre inclination pour le dialogue vous entraînent à développer des collaborations avec de nom­breux chercheurs et à fédérer à l' échelle mondiale les géographes spé­cialistes des questions de santé. Au sein de l 'Union géographique inter­nationale, vous présidez de 1 980 à 1 996 la comrnission «Santé et Développement» , puis «Santé, Environnement et Développement» . Vous fédérez des tables rondes ou dialoguent géographes, épidémiologistes , sociologues, urbanistes, . . . réunis pour eet objectif commun de parvenir à construire un mieux-être pour les sociétés . Votre rayonnement internatio­nal est reconnu. J 'en retiendrai trois illustrations: en 1 966, vous êtes lau­réate d'honneur de l 'Union géographique internationale, reconnaissance du développement et de l'expansion que vous avez donnés à la spécialité; vous êtes membre de l'Academia Europaea, la plus haute instance scien­tifique européenne; vous êtes membre associé de l 'Académie des Sciences d'Outre-Mer française.

C' est au titre de ces relations professionnelles que nous nous sommes rencontrées dans de nombreux colloques, que vous m'avez invitée à pro­noncer en ces murs, dans cette prestigieuse institution, en décembre 2000, une conférence sur la géographie du sida en Afrique subsaharienne, conférence renouvelée à l 'Institut des Hautes Etudes de Belgique . Vous

- 14 -

manifestiez ainsi , une fois de plus , les liens privilégiés avec les géo­graphes français , liens que vous n 'avez cessé d'entretenir et de faire fruc­tifier depuis la publication de votre premier article d'études africaines dans les Cahiers d'Outre-Mer de l 'Université de Bordeaux en 1 969 . C'est aussi au nom de votre autorité et dans l'expression de ces liens que je vous ai sollicitée pour être membre de mon jury d'habilitation à diriger des recherches , que j 'ai soutenue le 1 2 novembre 2002 à l 'Université Paris IV Sorbonne. Vous m'avez fait ce grand honneur.

Les Académies d'Outre-Mer belge et française sont un superbe véhi­cule - pardonnez-moi, chers Confrères, cette expression - pour chemi­ner ensemble. Vous avez été élue membre associé de l ' Académie des Sciences d'Outre-Mer française en 1998 , et je fus doublement heureuse d'assister à votre installation en juin 2004, car étant moi-même membre de cette Académie depuis janvier 2004, et membre correspondant de 1 ' Acadé­mie Royale des Sciences d'Outre-Mer de Belgique depuis décembre 2003 .

Nos cheminements scientifiques ont nourri une profonde arnitié. Nous la cultivons au gré des colloques et des conférences , sous toutes les lati­tudes - ainsi, présidente en exercice de la commission de géographie de la santé du Comité national français de géographie , j 'organise un voyage à Madagascar au printemps 2007 auquel Yola Verhasselt est déjà inscrite.

Mais nous aimons partager un petit coin de paradis . Le ciel y est bleu vif, la mer, indigo, l'air embaume l'odeur des cistes et du romarin, les ver­sants schisteux nourrissent la vigne, ou le maquis aux bruyères blanches . C 'est l 'été, les jours sont longs , le vin de Banyuls, chaleureux . Nous sommes en Roussillon , au bord de notre Méditerranée, refaisant le monde en conduisant Yola sur les chemins de la montagne, des églises romanes ou des fameux produits du terroir catalan .

Voilà, chère Yola, quelques tableaux impressionnistes d'une amitié géographique .

Geo-archeologie: Mens en milieu in het verleden.

Een geomorfologische benadering

door

Morgan DE DAPPER* & Tanja GOETHALS**

TREFWOORDEN. - Geo-archeologie; Geomorfologie; Landscape Archaeo­logy; Environmental Archaeology.

SAMENVATTING. - Geo-archeologie bestudeert de relatie tussen Mens en milieu in het verleden, wat een contextuele inbreng van verschillende discipli­nes in het domein van de geowetenschappen impliceert. Uit een overzicht van de ontwikkeling van de geo-archeologie en een schets van de huidige stand van zaken blijkt duidelijk de fundamentele rol van de geomorfologie in een geo­archeologisch project. Geomorfologie laat toe het paleomilieu van archeologi­sche sites te reconstrueren. Zij laat ook toe de erosie- , transport- en accumula­tieprocessen in te schatten die het patroon van de bewaarde sites beïnvloeden en tevens een rol zullen spelen bij het conserveren ervan . In samenwerking met de archeologen kunnen de resultaten op een geo-archeologische kaart voorgesteld worden . De complexe natuur van de relatie Mens-milieu en de fragmentaire aard van het bewijsmateriaal stellen echter ook beperkingen aan de geomorfologische benadering.

MoTS-CLES . - Géoarchéologie; Géomorphologie; Landscape Archaeology; Environmental Archaeology.

RESUME. - La géoarchéologie: l'Homme et son environnement dans Ze passé. Une approche géomorphologique. - La géoarchéologie étudie l ' inter­action entre l 'Homme et son environnement dans Je passé , ce qui nécessite une contribution contextuelle de plusieurs disciplines des sciences de la Terre . Par un aperçu de l'histoire et de l 'état actuel de la géoarchéologie s'affirme le röle primordial de la géomorphologie dans une optique géoarchéologique. La géomorphologie permet la reconstruction du paléoenvironnement des sites et l 'évaluation des processus d'érosion , de transport et d 'accumulation qui ont agi sur l 'arnénagement des sites préservés et qui, en même temps, interviendront

• Voorzitter 2005 van de Academie; Prof. Universiteit Gent, Vakgroep Geografie, onderzoekseenheid 'Regionale Geomorfologie & Geo-archeologie', Krijgslaan 281 (S8), B-9000 Gent (België).

•• Universiteit Gent, Vakgroep Geografie, onderzoekseenheid 'Regionale Geomorfo­logie & Geo-archeologie', Krijgslaan 281 (S8), B-9000 Gent (België).

- 1 8 -

dans la conservation des sites. La synthèse des résultats est alors concrétisée par une carte géomorphologique qui , après ample discussion avec les partenaires archéologues, peut aboutir à une carte géoarchéologique Néanmoins, les inter­actions complexes entre l 'Homrne et son milieu et Ie manque d 'éléments pro­bants limitent les possibilités de l 'application de la géomorphologie en géoar­chéologie.

KEYWORDS . - Geo-archaeology; Geomorphology; Landscape Archaeology; Environmental Archaeology.

SUMMARY. - Geo-archaeology: Man and his Environment in the Past. A Geomorphological Approach. - Geo-archaeology deals with the interplay between Man and his environment in past times, implicating a need for con­textual input from the geo-sciences. The history and present state of geo­archaeology are discussed, illustrating the fundamental role geomorphology can play in a geo-archaeological project. Subsequently, the different functions that geomorphology can perform in the field of geo-archaeology are treated: reconstruction of the palaeo-environment and assessment of the erosion , trans­port and accumulation processes which affected the pattern of preserved sites or which will interfere with their future conservation. After ample discussion with the archaeologists , the results materialized by a geomorphological map can lead to a representation on a geo-archaeological map. However, the com­plexity of Man-nature interactions and the fragmentary nature of the evidence put limitations on the possibilities of a geomorphological approach in geo­archaeology.

1. Inleiding

De geomorfologische benadering van de geo-archeologie bestudeert de fysische landschapscomponenten in de complexe waaier van Mens­milieu relaties in het verleden (DE DAPPER & GOETHALS 2006) . Inder­daad, om de wisselwerking Mens-milieu ten volle te begrijpen is een geo­morfologische benadering onontbeerlijk. Sedert de jaren '70 van de vorige eeuw heeft zich een belangrijke convergentie tussen archeologie en geo­morfologie voorgedaan in de landscape archaeology, een betrekkelijk nieuwe deeldiscipline van de archeologie (WILKINSON 2003) . De vraag kan dus gesteld worden welke rol de geomorfologie binnen de archeolo­gie kan spelen. Deze bijdrage begint dan ook met enkele definities en een beknopte geschiedenis van het geo-archeologisch onderzoek . Daaruit blijkt dat de term "geo-archeologie" steeds verschillende domeinen en toepassingen dekte en dat het huidige geo-archeologisch onderzoek -interdisciplinair per definitie - nog steeds moeilijk te omschrijven is als een eenduidige discipline . Dit belet niet dat de geo-archeologie zeer dyna­misch is en voordeel haalt uit de nieuwste ontwikkelingen en technieken in de archeologie en de geowetenschappen.

- 1 9 -

2. Definities van geo-archeologie en verwante termen

Er bestaan talrijke definities van geo-archeologie en termen die eraan verwant zijn. Enkele worden hier vermeld; ze vertrekken elk vanuit een verschillend standpunt en zeggen alle evenveel over de wetenschapsdis­cipline van de auteur(s) en de tijdsgeest als over geo-archeologie zelf.

De geomorfoloog BUTZER ( 1 980, p. 4 1 7) , een pionier van de geo­morfologische benadering van geo-archeologie, pleitte voor een contex­tuele archeologie: "the study of archaeological sites as part of a human ecosystem, within which past communities interacted spatially, econ­omically and socially with the environment subsystem into which they were adaptively networked" . In dit domein maakte hij onderscheid tus­sen (a) "geoarchaeology, the study and interpretation of physical land­scapes" , (b) "archaeometry, the use of physical and chemical methods of measurement , including raw-material provenance, dating , and site prospecting" , ( c) "bioarchaeolo gy, the study of plant and animal remains that reflect subsistence activities as well as biotic environments" en (d) "spatial archaeology, closely interwoven with the others . . . at diffe­rent scales (micro, meso, macro)" (BUTZER 1 982, p. xi) .

GLADFELTER ( 1 98 1 , p. 343) , een geograaf/geomorfoloog en leerling van Butzer, zag geo-archeologie als "the contribution of the earth scien­ces, particularly geomorphology and sedimentary petrography, to the inter­pretation and environmental reconstruction of archaeological contexts" .

RAPP & GIFFORD ( 1985 , p . xvii) , beiden Noord-Amerikaanse archeo­logen , spraken over "archaeological geology

" en bedoelden daarmee

"research at the disciplinary boundary between geology and archaeology". Later definieerden RAPP & HILL ( 1 998 , p . xi) geo-archeologie als

"the use of geologie concepts, methods , and knowledge base in the direct solution of archaeological problems . . . earth science is used to resolve archaeological problems related with artifact identification and descrip­tion, the integrity of artifact sets , chronological context, paleo-landscape habitat, and human-environment interactions" .

HERZ & GARRISON ( 1 998 , p . 4) maakten een onderscheid tussen geo-archeologie en archeometrie; de laatste werd omschreven als "the measurement of the physical and chernical properties of archaeological materials" .

De Associationfor Environmental Archaeology (AEA) ten slotte defi­nieert "environmental archaeology" of het synoniem "landscape archae­ology" (WILKINSON 2003) als "the study of human interaction with the environment in the past" .

Al deze definities hebben een combinatie van geowetenschappen en archeologie gemeen . Toch kunnen enkele bedenkingen gemaakt worden .

- 20 -

Ten eerste , het onderscheid tussen deeldisciplines die uitsluitend ofwel door archeologen ofwel door geowetenschappers beoefend worden, is geleidelijk vervaagd tot "geo-archeologie", een interdisciplinaire aan­pak waarbij archeologen en geowetenschappers op een onafhankelijke wijze nauw samenwerken. Dientengevolge zal de term "geo-archeologie"

een verschillende inhoud dekken naargelang de auteur die hem gebruikt. In zijn breedste betekenis zal de term "geo-archeologie" drie grote domei­nen dekken: de archeometrie, het domein van bodems en sedimenten en het domein van de "landscape archaeology" of "environmental archaeo­logy" . Gea-archeologie wordt soms vernauwd tot "landscape archaeo­logy" of "environrnental archaeology", die in feite een subdiscipline van de geo-archeologie s.l. is, of tot archeometrie , die de datering en herkomst van materialen behelst maar geen geomorfologische of bodemkundige processen bestudeert .

Ten tweede werd geo-archeologie dikwijls beschreven als een een­richtingsrelatie tussen geowetenschappen en archeologie (bvb. de RAPP & HILL - 1 998 - definitie): geowetenschappen enkel "ten dienste van" de archeologie . Dit is niet het geval: de voordelen zijn wederkerig, zoals ver­der zal betoogd worden. Wel is het zo dat dé geo-archeoloog niet bestaat en waarschijnlijk nooit zal bestaan . Er zijn enkel geowetenschappers en archeologen die samen, elk steunend op hun eigen wetenschappelijke

"cultuur" , geo-archeologie op de best mogelijke manier bedrijven. HERZ & GARRISON ( 1 998, p . 4) stelden terecht: "Archaeologists are

largely concerned with the aesthetics and function of objects and with the cultural and demographic implications of settlements . Scientists (sic [l]*) are more interested in the nature of raw materials and their related technologies and in the siting and paleoenvironments of early settlements" . Op een analoge wijze stellen BARKER & MATTINGLY ( 1 999/2000 , p . vii) dat "the greatest challenge of inter-disciplinary landscape archaeology in the Mediterranean in the coming years will be how to bridge the divide between the ecological approaches of the natural sciences to past landscapes , on the one hand, and the concerns of social archaeologists on the other, with the interface between human actions and landscape" .

Gea-archeologie s .l . kan dus gedefinieerd worden als "de integratie van geowetenschappen en archeologie met het doel een holistisch beeld op te bouwen van de interactie tussen de Mens en zijn milieu/omgeving in het verleden" .

' Het cijfer tussen haakjes verwijst naar de noot p. 56.

- 2 1 -

3. De evolutie van de geo-archeologie

Alhoewel geo-archeologie een eerder jonge en dynamische weten­schapsdiscipline lijkt - volgens DAVIDSON ( 1 985) werd de term voor het eerst vermeld door Butzer in 1 973 - , werden de eerste stappen tot een integratie van geowetenschappen en archeologie reeds gezet in de 1 9de eeuw. Verschillende grondleggers van de moderne archeologie en geolo­gie legden terzelfdertijd de grondslagen van de geo-archeologie zonder hun werk als dusdanig te bestempelen . Als de geo-archeologie al een

"vader" heeft dan is deze , volgens RAPP & HILL ( 1 998 , p. 6) , Charles Lyell . Lyell schreef niet enkel het eerste "moderne" geologische hand­boek "Principles of Geology" (LYELL 1 830 - 1 833), maar ook "Geologic­al Evidences of the Antiquity of Man" (LYELL 1 863) , tegelijk het eerste boek over geo-archeologie en een baanbrekend werk .

3 . 1 . PIONIERS EN INTEGRATIE - DE 1 9DE EEUW

De beginperiode van gezamenlijk onderzoek was gekenmerkt door een integratieve benadering: interdisciplinair onderzoek was daarbij im­pliciet en archeologen en geologen publiceerden hun resultaten dan ook in één enkel rapport (RAPP & HILL 1998) . Het voornaamste doel van dit soort onderzoek was het opstellen van een relatieve stratigrafische chro­nologie van de archeologische sites en het achterhalen van de processen die tot deze stratigrafie geleid hadden . Voorbeelden zijn: het onderzoek in de Sommevallei van de prehistorici Jacques Boucher de Perthes en Marcel Jéröme Rigollot in 1 837 (hun onderzoeksgebied werd door Lyell bezocht in 1 859) en het "Brixham Cave" en "Kent's Cavern" onderzoek van William Pengelly en Charles Lyell in 1 858 . Deze stratigrafische stu­dies bevestigden het samen voorkomen van stenen werktuigen en uitge­storven diersoorten en de aanwezigheid van de Mens tijdens de IJstijd. In Noord-Amerika gebruikten Ephraim G. Squier en Edwin H . Davis dezelfde stratigrafische methodes om uit te maken of antropogene dan wel natuurlijke processen de tumuli gevormd hadden die in de Missis­sippi vallei gevonden werden en waarin menselijke resten geassocieerd met uitgestorven fauna voorkwamen (MELTZER 1 998) . Charles Lyell (LYELL 1 863) onderzocht dezelfde tumuli en kwam tot het besluit dat ze waarschijnlijk het resultaat waren van secundaire afzetting en menging. Deze controverse leidde ertoe dat de Noord-Amerikaanse onderzoekers gedurende ongeveer een eeuw alle aandacht toespitsten op het onderzoek naar de integriteit van de archeologische vondsten, dus op hun stratigra­fische context (MELTZER 1 983) . In lijn met de ontwikkelingen in Europa, pleitte G. F. WRIGHT ( 1 892) voor een "American Paleolithic" ondersteund door de geologische context van vondsten waarvan verondersteld werd

- 22 -

dat het artefacten waren. Gedurende de tweede helft van de 1 9de eeuw waren stratigrafie en chronologische controles de voornaamste onder­zoeksthemata in de geo-archeologie . Dit wordt geïllustreerd door een groot aantal opgravingen: Fiorelli's opgravingen in Pompei ( 1 860) , Schliemanns queeste naar Troje ( 1 87 1 ) (fig. 1 ) , Pitt-Rivers' opgravingen op de Cranbome Chase in Engeland en het onderzoek van Flinders Petrie in Egypte en Palestina.

3 .2 . MULTIDISCIPLINAIRE SAMENWERKING - DE EERSTE HELFT VAN DE 20STE EEUW

De tweede periode in de ontwikkeling van de geo-archeologie kan gesitueerd worden in de eerste helft van de 20ste eeuw en werd geken­merkt door multidisciplinariteit: samenwerking van specialisten uit verschillende disciplines op eenzelfde archeologisch onderwerp maar waarbij afzonderlijke rapporten gepubliceerd worden . Men kan een onder­scheid maken tussen drie soorten studies: regionale geomorfologische studies, die tot doel hadden een inzicht te krijgen in het paleoklimaat en tevens een geochronologisch kader schetsten; materiaalstudies in het laboratorium en op de sites zelf; en studies van de lagen die artefacten bevatten . In Europa kende deze periode een bloei van multidisciplinair onderzoek over het Pleistoceen: bvb. de opgravingen in de Italiaanse Grimaldigrotten en de "Grotte de l 'Observatoire" , in Monaco, onder leiding van Ami Boué; deze steunden op expertise uit de petrografie , metallurgie , plantkunde , dierkunde, bodemkunde en geochronologie . Ook werd het onderzoek uitgebreid naar jongere archeologische periodes -Chalcolithicum, Bronstijd, IJzertijd - zoals in het gezamenlijk onder­zoek van de geoloog Raphael Pumpelly (hij werd later voorzitter van de Geological Society of America) en de archeoloog Hubert Schmidt in Anau (Turkmenistan) in 1903-04, waaraan specialisten in het domein van de kli­matologie, geomorfologie en materiaalanalyse deelnamen. Ook werden nieuwe technieken ontwikkeld: pollenanalyse (SERNANDER 1 908 , VoN PosT 1 9 1 7) ; dendrochronologie door overlappende jaarringenanalyse, ontdekt in 1 90 1 (DOUGLASS 1 920 , 1 94 1 ) ; analyse van varven , een soort sedimentaire "jaarringen", voor het eerst toegepast door de Zweedse geo­loog Gerard De Geer in 1 905; luchtfotografie , bvb. de luchtfoto's uit 1906 van Stonehenge die begraven structuren aan het licht brachten, en de luchtfoto's uit het Midden-Oosten die toelieten irrigatiesystemen in kaart te brengen; geofysica, ontstaan in 1 896 toen de Italiaanse fysicus Giuseppe Folgheraiter magnetische signalen in Etruskisch aardewerk kon meten; X-stralenanalyse, reeds in 1896 - pas een jaar nadat hij het feno­meen ontdekt had - toegepast door de Duitse fysicus Wilhelm Conrad Röntgen om loodpigmenten te traceren en aldus vervalsingen aan het licht

- 23 -

Fig. 1. - Turkije: nabij Çanakkale Bogazi (Dardanellen); Hisarlik, de site van Troje. In een poging om de "Schat van Priarnus" te vinden liet Schliemann tussen 1 87 1 en 1 873 een N-Z gerichte sleuf van 40 m breed graven dwars over de woonheuvel van Troje. Dit resulteerde in een 17 m diepe doorsnede die tot op het geologisch substraat reikte. Bij deze werken werden belangrijke architecturale elementen gedeeltelijk of geheel vernield. Ze lie­ten wel toe de oudste muren van Troje (Troje I) bloot te leggen en een eerste inzicht te krijgen in de stratigrafie van de site. Schliemann was ervan overtuigd dat Troje II de stad van Priamus was. Bij later archeologisch on� werden er uiteindelijk tien opeen­volgende Trojes blootgelegd. Troje II dateerrvan ongeveer 2 500 BCE en het Troje van Homeros, waar Schliemann naar zocht/bieek uiteinde1ijk Troje VI te zijn, 1 250 jaar jonger dan Troje I. l A: de sleuf van Schliemann in noordelijke richting met de resten van de muren van Troje I. Oorspronkelijk lag N:_oje nabij de kust; door progradatie van de delta van de Scamander is een brede alluviale vlàkre.onWaan en is de kustlijn ongeveer 3 km opgeschoven. IB: de sleuf in zuidelijke richting met de muurresten van Troje II, m en IV. (Foto's: M. De Dapper)

te brengen . In Noord-Amerika liep ondertussen de discussie over het samengaan van artefacten en menselijke resten uit de IJstijd verder en werd ze uiteindelijk bijgelegd door de opgravingen in de "Vera Cave" in Florida en in Folsom, New Mexico.

3 .3 . NIEUWE TRENDS EN TECHNIEKEN - INTERDISCIPLINAIRE CONVERGENTIE - DE TWEEDE HELFf VAN DE 2ÜSTE EEUW

In de tweede helft van de 20ste eeuw werden vooral een aantal tech­nieken voor absolute datering ontwikkeld. De bekendste is wellicht de

- 24 -

14C-radiometrische dateringsmethode , die tussen 1 949 en 1 955 door W. Libby op punt gesteld werd en waarvoor hij in 1 960 de Nobelprijs chemie kreeg.

Er kwam ook een duidelijke trend naar convergentie, deels omdat binnen het archeologisch onderzoek meer aandacht besteed werd aan de ontwikkeling van een theoretische basis, deels ook omdat archeologen tot het besef kwamen hoe belangrijk een goed inzicht in de landschapscon­text was.

In de jaren 1 940 en 1 950 kwam de mogelijke rol van geoweten­schappers uitdrukkelijk aan bod in de methodologische archeologische discussies en werd een gemeenschappelijk "geo-archeologisch" onder­zoeksdomein formeel erkend . R. J . BRAIDWOOD (in TAYLOR 1957) stelt zich een "Pleistocene Ecology" of "Quatemary Geography" voor die zou bestaan uit een interdisciplinaire verstrengeling van archeologie en milieu­wetenschappen . In zijn handboek "Soils for the Archaeologists" , pleit I. CORNWALL ( 1958) voor contextuele studies in de archeologie, waarbij geowetenschappen een belangrijke plaats innemen. K . W. BuTZER ( 1 982), die zelf in 1 964 de term "Pleistocene Geography" gebruikte , beschouwt dit pleidooi als de eerste systematische poging tot een geo-archeologische benadering.

In de jaren 1 960 manifesteerde zich de "New Archaeology"- of "Pro­cessual Archaeology"-beweging. Die stelde dat het belangrijk was alle mogelijke processen die invloed hadden op de archeologische vondsten te evalueren, waaruit uiteindelijk het gedrag van de Mens in het verleden afgeleid werd. Deze beweging leidde tot een strengere wetenschappelijke aanpak om archeologische problemen op te lossen. De grondleggers van deze nieuwe beweging reageerden daarmee op G . R. WILLEY & P. PHIL­LIPS ( 1 958 , p . 2) die stelden dat "American archeology is anthropology or it is nothing" . De aanzet voor deze nieuwe beweging was reeds gegeven door L. A. White, J. H . Steward en W. W. Taylor, terwijl de finale stoot van L. Binford kwam (RAPP & HlLL 1998). Volgens BUTZER ( 1 980, p. 4 1 7) had de nochtans exponentiële groei van empirische gegevens sedert de jaren 1 930 tot dan toe weinig bijgedragen tot de opbouw van een corpus van echt betrouwbare informatie en bleven de syntheses beschrijvend en simplistisch en herhaalden ze mekaar. De "contextuele" benadering, bepleit door een aantal adepten van de "Processual Archaeology", beschouwt de menselijke samenleving in het verleden als een ecosysteem. Het insluiten van de op empirische gegevens gesteunde componenten

"ruimte" , "topografie" , "landschap" en "grondstoffen" is daarbij van essentieel belang (BUTZER 1 980, p. 4 1 8) . De "New Archaeology"-bewe­ging leidde tot het opzetten van een aantal interdisciplinaire projecten. Daarbij werd, zoals het hoort in een wetenschappel ijke studie, een dui­delijke vraagstelling geformuleerd en trachtte men vervolgens die vragen

- 25 -

op te lossen; de archeologie werd dus bedreven als een natuurweten­schappelijke discipline (RENFREW & BAHN 2000) . Als reactie kwam de

"Post-processual Archaeology" , of "Interpretative Archaeology", die terug de symbolische en cognitieve aspecten van een samenleving benadrukte (RENFREW & BAHN 2000) .

In de jaren 1 980 pleitten L. Binford en M. B . Schiffer opnieuw voor aandacht voor de natuurlijke transformatieprocessen die vorm geven aan de archeologische vondsten; om deze in te schatten was een natuurweten­schappelijke benadering van groot nut (RAPP & HILL 1 998) . Tegelijkertijd trachtten geowetenschappers en archeologen zoals B . G . Gladfelter en M. R. Waters een conceptuele basis te leggen voor de geo-archeologie . Ze gingen daarbij uit van BuTZERS ( 1982) contextuele of ecologische archeo­logie en het samenspel tussen het menselijk ecosysteem en het paleoland­schap waarin dit gebed is .

In de late jaren 1 980 en 1 990 werd het inschatten van de verhouding tussen menselijke en natuurlijke invloeden bij de vorming van archeolo­gische contexten van cruciaal belang.

De methodologische convergentie van geowetenschappen en archeo­logie werd vooral duidelijk door de toename van de toepassing van prin­cipes en technieken uit de geowetenschappen bij archeologisch onderzoek: sedimentologische en stratigrafische principes en vooral geochemische en geofysische technieken (RAPP & HILL 1998) .

3 .4 . HEDEN EN TOEKOMST

De hedendaagse geo-archeologie is zeer dynamisch en haalt voor­deel uit nieuwe ontwikkelingen zowel in de archeologie als in de geo­wetenschappen . Heden ten dage zijn interdisciplinaire projecten legio (ALEXANDRE & DE DAPPER 1 997 , VERMEULEN & DE DAPPER 2000) . Dit kan gei11ustreerd worden met ons eigen onderzoek in Portugal (VERMEULEN et al. 2005b, DEPREZ et al. 2006) , Italië (GOETHALS et al. 2003 , 2005 , 2006; VERMEULEN et al. 2003 , 2005 , 2006) , Griekenland (PENA-MONNE et al. 1 995 ; DE DAPPER et al. 1997a; DE WULF et al. 2000a, 2000b) , Tur­kije (DE DAPPER 1 992, 1 993 , 2001 , 2003; BRACKMAN & DE DAPPER 1 995; BRACKMAN et al. 1 995; DE DAPPER & BRACKMAN 1 996; VERMEULEN et al. 1 994, 1 996a, 1 996b, 1 998a, 1 998b; DE PAEPE et al. 1 997

' 2004, 2006;

DE DAPPER & VERMEULEN 2002), Jordanië (HOMES-F'REDERICQ et al. 1 997; DE DAPPER et al. 1 997b; DE JAEGER et al. 1 999, 2000; DE JAEGER & DE DAPPER 2000) , Bahrein (CROMBE et al. 200 1 ) , Egypte (HUYGE et al. 1 998 , 200 1 , 2003 ; DE VLIEGHER & DE DAPPER 2002; MIDANT-REYNES et al. 2003 , 2004), Soedan (GOOSSENS et al. 1 997, 2001 ; DE MAN et al. 2000; VAN PEER et al. 2003) en het Paaseiland (BOVEN et al. 1 997; CAUWE et al. 2006a, 2006b) .

- 26 -

Er gebeuren nog steeds archeologische opgravingen maar survey­projecten nemen toe . In het licht van het toenemend belang van de

"Landscape Archaeology" wordt de aandacht verlegd van een siteschaal naar een regionale schaal. Iedere nederzetting, hoe klein ook, staat in rela­tie tot haar fysische omgeving en/of de andere sites. Zelfs in zuivere opgravingsprojecten erkent men tegenwoordig het belang van de onmid­dellijke omgeving . Dit nieuw denkkader is dan ook opgenomen in de hedendaagse methodologie .

De European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage, die in 1 992 in Malta ondertekend werd, leidde tot institutio­nalisering, niet enkel in de archeologie maar ook in de geo-archeologie . Onderzoekers realiseerden zich dat het te beschermen erf goed niet enkel slaat op de artefacten en de sites , maar ook op de oude landschappen waarin ze gesitueerd zijn. Op deze manier is voor de "Landscape Archae­ology" en de geomorfologie een belangrijke rol weggelegd . Dit wordt geformaliseerd o .a. in de Working Group on Geoarchaeology van de International Association of Geomorphologists (IAG/AIG) (opgericht in 1997) en in de publicatie van internationale wetenschappelijke tijd­schriften zoals Geoarchaeology, an International Journal (gepubliceerd sinds 1 986) .

Op theoretisch vlak is er echter weinig veranderd sinds de jaren 1980. Meestal wordt gewerkt met een aangepaste versie van de "Processual Archaeology" . Dit komt vooral omdat de integratie van de cognitieve, symbolische en religieuze aspecten van samenlevingen - waar de "Post­processual Archaeology" voor pleit - moeilijk te realiseren valt. Deze aspecten laten immers zelden directe materiële sporen na en kunnen dus enkel maar verondersteld worden oLindirect afgeleid uit de archeologi­sche vondsten. In feite balanceert de geo-archeologie tussen twee extre­men: enerzijds het "fysisch determinisme" , dat stelt dat de Mens in zijn gedrag gedetermineerd wordt door de mogelijkheden en de beperkingen die het fysisch milieu hem aanbiedt of oplegt , en anderzijds het "post-pro­cessuele" gedachtegoed dat het fysisch milieu als een onbelangrijk

"decor" beschouwt. Alhoewel de samenwerking tussen archeologen en geowetenschap­

pers reeds lang bestaat , zal reflectie over de juiste inbreng van beide par­tijen steeds nodig blijven. Geo-archeologische projecten beslaan inder­daad een brede waaier aan onderwerpen, zowel in ruimte als in tijd. Daarenboven moeten nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen steeds opnieuw geëvalueerd worden op hun nut en toepasbaarheid.

- 27 -

4. Soorten geo-archeologische projecten

De moeilijkheid en de uitdaging bij geo-archeologie is dat de metho­den en de technieken telkens opnieuw moeten aangepast worden aan de karakteristieken van ieder project. Geo-archeologie is geen vastgelegde strikte methodologie maar eerder een soepele benadering vanuit ver­schillende invalshoeken. Geo-archeologische projecten kunnen onderver­deeld worden naargelang de archeologische periode, het type en de schaal van het project en het type van landschap.

Het type van landschap kan ontrafeld worden in zijn fundamentele fysische eigenschappen: topografie (reliëfenergie en gemiddelde hoogte­ligging), geografische positie (zowel de absolute situering die het klimaat bepaalt als de situering ten opzichte van naburige streken) en vroegere en actuele geomorfologische processen die aanleiding gaven tot de reliëf­vormen. Verder volgt een bespreking van de geo-archeologische aspecten van enkele typische geomorfologische domeinen: alluviale vlaktes, kust­gebieden , woestijnen en gebergten .

De archeologische periode en de gemeenschap die bestudeerd wordt zijn een tweede belangrijke factor bij de keuze van de methode die moet toegepast worden in het geo-archeologisch project. In principe zijn oudere periodes moeilijker te bestuderen; de archeologische getuigen van gemeen­schappen worden geleidelijk aan begraven of zijn weggeërodeerd; geschre­ven bronnen zijn steeds minder of helemaal niet meer beschikbaar; leefge­woonten zijn met de tijd geleidelijk aan of abrupt veranderd. Hetzelfde geldt voor de geomorfologische getuigen: zij kunnen gedeeltelijk of volle­dig geoblitereerd zijn door jongere geomorfologische ontwikkelingen. Daar­enboven heeft de Mens in grote delen van de wereld een steeds grotere impact gehad op het landschap, zowel door de groei van de populatie als door technische verbeteringen: opkomst en intensifiëring van de landbouw, irrigatie , ontginning van marginale gronden, enz. (ROBERTS 1 998) . Door deze technologische verbeteringen werd de Mens minder direct afhankelijk van het fysisch milieu en was hij er zich ook minder van bewust.

Het type en de schaal van het project zullen bepalen of de landschaps­context (surveyprojecten) dan wel de sitecontext (opgravingen) van groter belang is en tot welke graad kan gegeneraliseerd worden. Onafgezien van de totale oppervlakte die moet bestudeerd worden zal het onderzoek moeten aangepast worden aan de verschillende schalen van de geomorfo­logische processen . Minstens vier schalen zullen in aanmerking moeten genomen worden: de microschaal (bvb. de oeverwal van een rivier) , de mesoschaal (bvb. de overstromingsvlakte van een rivier) , de macro- of regionale schaal (bvb. een morfogenetische landeenheid zoals een rivier­bekken), de zonale schaal , afhankelijk van de breedteligging (bvb. een rivier­bekken in een gematigd-klimaatzone) (GLADFELTER 1 977 , BUTZER 1 982) .

- 28 -

5. Geomorfologie en archeologie

5 . 1 . GEOMORFOLOGIE

"Geomorphology is the interdisciplinary and systematic study of land­forms and their landscapes as well as the earth processes that create and change them" volgens de International Association of Geomorphologists (IAG/AIG) . De aardvorrnen zijn daarenboven dikwijls polygenetisch, het resultaat van verschillende opeenvolgende processen in de loop der tijd.

Geomorfologie wordt voornamelijk bestudeerd door de analyse van oppervlakkige aardlagen en de kartering van aardvorrnen of reliëfvorrnen. Als fysisch-geografische wetenschapsdiscipline overlapt ze gedeeltelijk met verwante disciplines als geologie, hydrografie, bodemkunde en inge­nieurswetenschappen met wier technieken de geomorfoloog moet ver­trouwd zijn (GOUDIE 1 990) .

Een geomorfologische studie doorloopt vijf fundamentele stappen. Ze begint met "morfografie" , de beschrijving van de specifieke vorm en het voorkomen van de aard vormen , en "morfometrie" , het meten van de vormen en meer in het bijzonder van hun hellingen. In de "morfogenese"

en "morfochronologie" wordt nagegaan door welke processen de aard­vormen werden geschapen en in welke relatieve en/of absolute tijds­sequentie dit gebeurde. In de "morfodynarnica" ten slotte worden de actu­ele fysische processen in het landschap bestudeerd; de studie van versnelde bodemerosie is daar een sprekend voorbeeld van . Elk van deze stappen vergt een eigen cartografische voorstelling.

De European Landscape Convention, opgesteld in Firenze in 2000 , definieert "landschap" als "an area, as perceived by people , whose character is the result of the action and interaction of natural and/or human factors" . De Mens zelf is inderdaad een belangrijke geomorfo­logische factor. B UTZER ( 1 997 , p . 25 1 ) drukt dit zeer goed uit: "Human populations have always interacted with their environment in multiple ways, using it, shaping it, and devising altemate ways to bend its con­straints - but also abusing it and sometimes degrading it." . Heden ten dage is er binnen de geomorfologie een duidelijke trend merkbaar naar de studie van de interactie tussen menselijke en natuurlijke factoren in het ontstaan van landschappen . ANDREW GoumE (2005) benadrukte het belang van deze trend in zijn inaugurale rede als nieuwe voorzitter van de IAG/AIG.

5 .2 . EEN GEOMORFOLOGISCHE BENADERING VAN DE GEO-ARCHEOLOGIE

Het landschap functioneert als een palimpsest: verschillende milieu­omstandigheden en veranderingen in het landgebruik laten hun sporen na

- 29 -

in de aardvormen en in de stratigrafie van de oppervlakkige lagen. Van­uit een geomorfologische benadering bestudeert de geo-archeologie, sensu stricto, de fysische landschapscomponenten in de complexe waaier van Mens-milieu relaties in het verleden (DE DAPPER & GOETHALS 2006) . Zoals hierboven aangehaald, is de Mens een belangrijke component van het milieu en kan hij daarvan niet geïsoleerd worden.

Wat betreft de eerder late introductie van de geomorfologie in de geo-archeologie merkt D . A. DAVIDSON ( 1 985 , p . 26) op: "Given the very recent flourishing of geomorphology, it is not surprising that collabora­tive research between geomorphology and archaeology bas evolved only in recent years" (hij bedoelt daarmee de jaren 1 970) . En hij voegt eraan toe: "It is only when archaeological sites began to be related to their local landform settings that a geomorphic input to archaeology became evident" .

5 .3 . DE ROL VAN DE GEOMORFOLOGIE IN HET ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK

De initiële rol van de geomorfoloog is eerder beperkt. Hij bestaat vooral in het geven van beschrijvende informatie over de geologische en geomorfologische aspecten van de onmiddellijke omgeving van de archeologische site en dit vooral in de beginfase van het archeologische project. De geomorfoloog schetst dus vooral een soort breed kader waarin de bodems, sedimenten en stratigrafie van de archeologische opgraving kunnen gesitueerd worden. Deze bijdrage mag beperkt lijken maar toch is ze, ook in dit vroege stadium, vruchtbaar: de archeoloog tracht inzicht te krijgen in de site door vooral in horizontaal vlak te graven; de geo­morfoloog daarentegen is getraind in het interpreteren van verticale profielen (GLADFELTER 1 977) .

De volgende logische stap is een reconstructie van het paleomilieu . Het actuele fysisch-landschappelijke kader is immers zelden representa­tief voor wat het was toen de site bewoond werd. Dit is K . W. BUTZERS ( 1 982) "Contextual Approach" die overlapt met de "Environmental Archaeology" of "Landscape Archaeology" . De reconstructie van het paleomilieu heeft niet enkel tot doel een inzicht te krijgen in het paleo­klimaat, maar moet ook toelaten een inzicht te krijgen in de natuurlijke hulpbronnen die de Mens ter beschikking stonden binnen een bepaalde omtrek van de site , de zogenaamde "site catchment zone" , die overigens meestal maar bij benadering kan bepaald worden .

Wanneer na geomorfologische analyse van een gebied de ruimtelijke verspreiding en de evolutie van de reliëfvormen geïdentificeerd zijn, kun­nen patronen in de spreiding van de archeologische sites duidelijk worden. In vroege geo-archeologische studies leidde dit tot een soort modelleren van de probabiliteit van het voorkomen van sites . Voorzichtigheid is hier

- 30 -

echter geboden. Het "natuurlandschap" fungeert weliswaar als een soort fysische "fundering" voor het "cultuurlandschap" en zal voortdurend een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling ervan, meer bepaald door het bieden van een aantal mogelijkheden en het stellen van een aantal beper­kingen. Dit betekent echter niet dat men in "fysisch determinisme" moet vervallen . TONY WILKINSON (2003 , p. 1 1 ) zegt het treffend: "The landscape provides the economie infrastructure and support system for settlements and society. The physical landscape exerts a considerable influence on landscape development at every stage, specifically by offering a range of possibilities and imposing a range of constraints . The natura! environment provides the physical underpinning of the cultural landscape. But rarely does it determine the actual trajectory of the development" . We kunnen besluiten met BUTZER ( 1 997, p. 25 1 ) : "At the core of human history is a long tradition of persistence in the face of adversity and resilience in the throes of crisis" .

Strikt fysisch determinisme moet dus vermeden worden. Daaren­boven is men nooit zeker dat de ontdekte sites werkelijk representatief zijn voor de dichtheid en het spreidingspatroon van de vroegere neder­zettingen . Sommige patronen _y;an sitespreiding weerspiegelen enkel het patroon van de archeologische survey zelf. De kartering is immers gemakkelijker en archeologische a:r:t:efacten zijn beter zichtbaar op bepaalde types van landgebruik . Ook is het zo dat in bepaalde gebieden de survey om technische redeoon..niet kan uitgevoerd worden; bebouwde gebieden zijn daar een voorbeeld van. Andere sitepatronen kunnen ver­stoord zijn door erosie, waardoor artefacten verdwijnen, of door accu­mulatie, waardoor artefacten op een andere plaats afgezet worden of artefacten in situ begraven worden onder hellingsafzettingen. Een vierde belangrijke rol van de geomorfologie in het archeologisch onderzoek gaat precies over het inschatten van veranderingen in het sitepatroon door processen die na de sitevorming plaatsgrepen. Dit kan niet enkel gedaan worden voor vroegere processen maar ook voor de huidige en deze die in de toekomst kunnen verwacht worden . Een geomorfologi­sche inbreng is dus onmisbaar in projecten die het conserveren van sites beogen .

5 .4 . WEDERKERIGE BELANGEN

Een geomorfologische benadering in de geo-archeologie betekent niet noodzakelijk een eenrichtingsrelatie . Integendeel, ook de archeolo­gie helpt bij het oplossen van geomorfologische problemen. De geo­morfologie is in essentie een interdisciplinaire wetenschapsdiscipline die informatie put uit alle mogelijke bronnen, dus ook uit de archeolo­gie . De samenwerking met archeologen laat toe in te schatten in welke

- 3 1 -

mate natuurlijke dan wel antropogene processen een rol speelden bij het ontstaan en de verdere ontwikkeling van reliëfvormen . Bij de vorming van rivierterrassen bvb . spelen verschillende factoren een rol; de belang­rijkste zijn klimaatsveranderingen , zeespiegelschommelingen, tektoni­sche processen en veranderingen in landgebruik . Momenteel wordt er een discussie gevoerd over welke van deze factoren het meest door­weegt. In de meeste studies wordt daarbij aangenomen dat de eerste helft van het Holoceen als een soort "maagdelijke" natuurlijke basis­toestand, vrij van significante menselijke verstoring , kan beschouwd worden (ROBERTS 1 998) . Dit kan geïllustreerd worden aan de hand van een studie van COLTORTI et al. ( 1 995) in de Marken van Italië. Het men­selijk ingrijpen in het landschap vanaf de Bronstijd had voor de rivier­dynamiek morfologische effecten qua insnijding en accumulatie als gevolg vergelijkbaar met de klimaatswijzigingen gedurende het Pleis­toceen; dit culmineerde in een vlugge rivierinsnijding sinds 1 960 (ARINGOLI et al. 2003) .

Regionaal geomorfologisch onderzoek moet rekening houden met de impact van de Mens. Gesloten meren bvb. fungeren als reusachtige neerslagmeters; als de uitvloei van grondwater verwaarloosbaar is , reflecteert hun waterniveau tamelijk goed de neerslagveranderingen in een gebied (ROBERTS 1 998) . Bijgevolg kan de studie van vroegere meer­niveaus bijdragen tot een reconstructie van regionale klimaatsverande­ringen en, bij uitbreiding , tot een inzicht in klimaatsveranderingen op wereldniveau . Veranderingen in landgebruik kunnen echter eveneens leiden tot significante veranderingen in het meerniveau doordat ze lei­den tot veranderingen in de waterafvloei aan de oppervlakte , de bodem­infiltratie en de evapotranspiratie . Deze variabelen moeten dus goed ingeschat worden wil men besluiten trekken betreffende klimaatsveran­deringen.

Archeologische vondsten (artefacten, beendermateriaal, haarden, enz.) kunnen gebruikt worden als dateringselement - zelfs al zijn het maar post quem of ante quem dateringen - voor de chronologie van sedi­mentlagen en geomorfologische "events

" (bvb. overstromingen) of het

inschatten van de snelheid van veranderingen. Door het superpositieprin­cipe kan een site niet ouder zijn dan de formatie waarop ze rust of jon­ger dan de formatie waardoor ze bedekt wordt! Mariene regressies wor­den dus ante quem gedateerd als een nederzetting gevonden wordt in situ op het nieuwe landoppervlak; omgekeerd zullen overstromingen post quem gedateerd worden wanneer hun afzettingen een archeologische site afdekken . Archeologische structuren die gebonden zijn aan een kustlijn zoals havenkommen, aanlegsteigers , visbekkens enz. kunnen dienen als merktekens voor de reconstructie van variaties in het zeeniveau (FOAUCHE & DALONGEVILLE 2003) (fig . 2).

- 32 -

Fig . 2. - Griekenland: Corinthe. 2A: ter hoogte van Corinthe scheidt een landengte de Corinthische Golf van de Saronische . In de klassieke tijd, toen er nog geen kanaal was, werden de vaartuigen over een geplaveide trekweg (de Diolkos) van de ene golf in de andere getrokken om zo de rondvaart om de Peloponnesus te vermijden. 2B: het plaveisel van de Diolkos loopt een eind onder het wateroppervlak door en werd met­tertijd bedekt door een laag sediment dat in de getijdezone aaneengekit werd tot een

"beachrock" . Heden ten dage ligt de "beachrock" ongeveer een halve meter boven het waterniveau in een milieu waarin h ij niet kan gevormd zijn. Dit geomorfologische argu­ment wijst op een relatieve daling van de zeespiegel die waarschijnlijk door een neo­tectonische opheffing veroorzaakt werd. 2C: in de "beachrock" zitten fragmenten van Romeins aardewerk. Deze geven een terminus post quem; de relatieve zeespiegeldaling greep dus na de Romeinse tijd plaats. (Foto's: M. De Dapper)

5 .5 . RECONSTRUCTIE VAN HET PALEOMILIEU

De reconstructie van het paleomilieu is de meest complexe en uitda­gende maar ook de meest dankbare taak van een geomorfoloog in een geo-archeologisch project. GLADFELTER ( 1 977, p. 5 1 9) stelt het als volgt:

"The physical context provides a palaeo-environmental legacy liable to patteming and interpretation just as artifacts imply prehistorie cultural activity . . . These considerations emphasize the need to involve the geo­morphologists in all aspects of the design and execution of an archaeolo­gical excavation . . . Before an archaeologist can unravel man's past a broad complex of man-land relationships must be deciphered" . Dit houdt de

- 33 -

integratie in van gegevens uit diverse wetenschapsdisciplines: geomorfo­logie, sedimentologie, bodemkunde, biologie , geochemie, enz .

Eén van de beste instrumenten om de resultaten van de interactie van verschillende geosferen - de impact van de Mens inbegrepen - voor te stellen is de geomorfologische kaart. Volgens DAVIDSON ( 1 985) zou het opstellen van een geomorfologische kaart van de omgeving van een site één van de eerste stappen moeten zijn in een archeologisch project. De voordelen ervan zijn overduidelijk: het verplicht de geomorfoloog het stu­diegebied systematisch te onderzoeken; gegevens van ontsluitingen en boringen worden verwerkt; het ruimtelijk patroon van landtypes en de evo­lutie van het landschap worden naar de archeoloog toe vertaald. Daar het hier niet gaat om een fundamentele geomorfologische studie maar om een toegepaste studie die kadert in een archeologische vraagstelling, zal de geomorfoloog keuzes moeten maken. Het is belangrijk dat de kaart deze elementen bevat die van belang waren voor bevolkingsgroepen in he� ver­leden. De mensen benaderden het fysisch milieu niet in termen van geo­morfogenetische eenheden maar keken wel uit naar specifieke landeigen­schappen: diepe en goed gedraineerde bodems, hoge bodemvruchtbaarheid, laag risico voor overstromingen, vlakke en stabiele ondergrond om te bou­wen, enz. (DAVIDSON 1 985) . Daarenboven zal de geomorfoloog een docu­ment moeten produceren dat leesbaar is voor een niet-vakspecialist; de legende zal moeten vereenvoudigd worden en het uitwerken van verschil­lende basiskaarten die elk een archeologisch relevant element (hellings­graad, oriëntatie van de helling, zones gevoelig voor bodemerosie , . . . ) voorstellen, kan nodig zijn. Het modelleren van de actuele balans van ero­sie en afzetting in een regionaal rivierbekken is al weinig accuraat en dit geldt a fortiori voor het modelleren van deze processen in het verleden. Kwantitatieve inschattingen zijn zeer moeilijk, zoniet onmogelijk, zelfs met het gebruik van nieuwe werkinstrumenten zoals GIS . De geo-archeo­loog zal zich moeten beperken tot het inschatten van de ruimtelijke ver­spreiding van de zones die gevoelig zijn voor erosie en deze waar de afzet­ting van sedimenten de sites kan begraven . Landeigenschappen zoals bodemdrainage, bodemdiepte, stenigheid, helling, zijn de meest relevante . Daarbij moet men er steeds rekening mee houden dat deze eigenschappen kunnen veranderd zijn in de loop der tijd en dat de actuele situatie dus geen perfecte weerspiegeling is van de originele landeigenschappen ten tijde van de archeologische nederzetting die men bestudeert.

Door herhaalde interdisciplinaire evaluatie en discussie van de resul­taten kan het model van landschapsevolutie en Mens-landschap interacties geleidelijk aan verfijnd worden; daarbij zal ook de morfogenetische en morfochronologische inhoud aan belang winnen. Een werkschema voor een dergelijke paleomilieureconstructie is voorgesteld in figuur 3 . In zekere zin speelt de geomorfoloog de rol van tussenpersoon die de basisgegevens

I nvoer

Hulpwetenschappen

topografische kaarten, luchtfoto's, satellietbeelden,

historische kaarten

altimetrie en planimetrie

geofysische prospectie (geo-elektrische,

magnetische, . . . )

sedimentologie

Geomorfologie

morfografie

morfometrie

morfodynamiek

processen - verwering

- hel lingsprocessen

- fluv iatiele processen - glaciale processen - eolische processen

palynologie - biologische processen X - kustprocessen

fytolithologie neotektonische processen anthracologie

studie van resten van planten en zaden

malacologie paleontologie

bodemkunde

morfogenese

bodemm icromorfologie

Archeologie

artefact-identificatie

en beschrijving

locatie en patronen van sites

G e 0

" a r c h "

" e 0 1

" 0

+ e

site-functie

t natuurlijke vs. m enselijke impact

dateringsmethoden ----- morfochronologie 1 î dateringen

(dendrochronologie, varven,

+ ante quem I

14C, OSL, U-series, post quem K-Ar, obsidiaan, . . . )

GEOMORFOLOGISCHE KAART

here!ati-e

�eva1uar reconstructie van het paleomilieu

situatie van sites in dit paleomilieu

interacties Mens-landschap

Resultaat G EO-ARCH EOLOGISCHE KAART

Fig. 3. - Werkschema voor een geomorfologische benadering in een geo-archeolo­gische studie. Een dataset van survey- en bewijsmateriaal wordt opgebouwd a.h.v. hulp­wetenschappen en geomorfologisch onderzoek en gesynthetiseerd in een geomorfologi­sche kaart. Parallel en onafhankelijk daarvan gebeurt een archeologisch onderzoek. In herhaalde interdisciplinaire evaluaties worden de geomorfologische en archeologische resul­taten geconfronteerd en gediscussieerd en kan het model van landschapsevolutie en Mens­landschap-interacties geleidelijk aan verfijnd worden. De uiteindelijke resultaten kunnen op een geo-archeologische kaart voorgesteld worden.

- 35 -

van verschillende hulpwetenschappen synthetiseert tot een zinvol contex­tueel geo-archeologisch geheel dat werkbaar is voor de archeoloog. Geo­morfologen , die meestal als geograaf gevormd werden, hebben het bijko­mende voordeel dat ze de interpretatie van luchtfoto's en satellietbeelden beheersen en ruimtelijke analyses kunnen uitvoeren met een GIS. Alhoe­wel de geomorfoloog, in tegenstelling tot de archeoloog, geen artefacten identificeert en beschrijft, moet hij toch in staat zijn uit het type artefact en het maaksel ervan besluiten te trekken betreffende het landschapstype waarin het thuishoort. Op dezelfde wijze moet de geomorfoloog geen expert zijn in alle hulpwetenschappen, bvb. geofysische prospectie, maar hij moet wel op de hoogte zijn van de basisprincipes, de sterke kanten en de beperkingen , en in staat zijn de resultaten te interpreteren.

5 .6. ALLUVIALE VLAKTEN

Een volledige discussie van de geo-archeologie in alluviale vlakten zou ons, in het kader van deze bespreking, te ver brengen. Immers, zoals A. G. BROWN ( 1 997) stelt: "alluvial environments can be said to have their own archaeology because . . . distinguishable from other environments in their resources and hazards" . Inderdaad, alluviale vlakten vormen het meest actief bestudeerde fysisch milieu in de geo-archeologie (GLADFELTER 1 977). Ook het succes van het internationale colloquium "Ol'Man River: Geo­archaeological Aspects of Rivers and River Plains", dat in september 2006 in Gent gehouden werd, getuigt van deze belangstelling (DE DAPPER & VERMEULEN 2007) . Dit is niet te verwonderen: de sedimentstratigrafie is een belangrijk geo-archief, een sterk geomorfologisch argument dat ten overvloede aanwezig is in riviervlakten en rivierterrassen. Alluviale geo­systemen bewaren de archeologische vondsten over het algemeen goed en hebben dus zeer goede tafonomische eigenschappen. Hoger gelegen gronden in of in de nabijheid van riviervlakten boden transportmogelijk­heden en een brede waaier aan hulpbronnen en waren daardoor zeer geschikt voor nederzettingen.

In de geo-archeologische studies van alluviale sites kunnen twee brede categorieën onderscheiden worden, naargelang de nadruk die gelegd wordt (BROWN 1 997) . Enerzijds zuivere nederzettingsstudies, waarbij de specifieke karakteristieken van het alluviaal systeem die aanleiding gaven tot de sitevorrning onderzocht worden (fig. 4) . Anderzijds paleornilieu­studies stricto sensu waarbij de evolutiegeschiedenis van een site in func­tie van veranderingen in het fysisch milieu bestudeerd wordt.

Nagenoeg alle standaardmethodes van een geomorfologische benade­ring kunnen toegepast worden bij de paleornilieureconstructie van rivier­vlakten. Zowel verkenningsmethoden (interpretatie van tijdssequenties van topografische kaarten, bodemkaarten, historische bronnen, teledetectie via

- 36 -

Fig. 4. - Egypte: oostelijke Nijldelta; El-Samara; Köm el-Khilgan. Men is er lange tijd van uitgegaan dat de Nijldelta een moerassig mensvijandelijk gebied was waar men geen vroege nederzettingen kon verwachten. Geomorfologisch onderzoek in de jaren 1 960 van o .a . Butzer toonde echter aan dat de Laat-Pleistocene Nijldelta een uitgespro­ken microreliëf had van stroomkanalen en zandige oeverwallen. Na de Holocene zee­spiegelstijging staken deze zandige oeverwallen hier en daar als eilanden (in het Arabisch

"gezira") boven de kleiige overstromingsvlakte uit en boden reeds vroeg mogelijkheid tot het vestigen van nederzettingen. Deze vaststelling werd bevestigd door de archeolo­gische prospectie die talrijke pre- en protodynastische nederzettingen aantoonde . 4A: Köm el-Khilgan is een dergelijke kleine "gezira" die nauwelijks herkenbaar boven het zeer vlakke landbouwland uitsteekt. 4B & C: door middel van geomorfologische prospectie met handboringen en geo-electrische metingen kon de uitbreiding van de zandige "gezira" onder het dunne dek van overstromingsklei afgebakend worden . 4D: een archeologische verkenning in het centrale deel van de "gezira" toonde de aanwezigheid van o .a. een belangrijke pre-dynastische begraafplaats uit het vierde millenium BCE. 4E: een pre-dynastisch graf. 4F: een fijn afgewerkte harpoenpunt in silex die als grafgift meegegeven werd . (Foto's: M . De Dapper)

- 37 -

luchtfoto's en satellietbeelden , altimetrische en planirnetrische opmetin­gen, geofysische en geochemische prospectie , . . . ) als bewijsmethoden (studie van stratigrafische sequenties , grondboringen, palynologie , fyto­logie, anthracologie, malacologie, paleontologie, bodemmicromorfologie, dateringstechnieken, . . . ) (fig . 5 ) .

Ook talrijke analyse- en synthesemethoden kunnen toegepast worden: bepalen van de sedirnentatiesnelheid, landevaluatie via parameters van bodemvruchtbaarheid en/of bodemdrainage, GIS-studies , syntheses van klimaats- en milieuveranderingen, enz.

Rivierterrassen worden meestal bestudeerd in het kader van Paleo­lithische studies . Dit is een studiegebied waarin de wederzijdse belangen van archeologie en geomorfologie het best tot hun recht komen: rivierter­rassen werden immers dikwijls gevormd gedurende de latere fasen van het Quartair, het tijdskader waarin de Paleolithische jagers-verzamelaars leef­den; net als in grotten (lees verder) zijn de Paleolithische artefacten het best bewaard in terrasafzettingen . In het ene geval zal de sedimentaire con­text toelaten de ingesloten artefacten te dateren; in het andere geval zijn lit­hische artefacten het enige dateringselement voor de rivierterrasstratigrafie. Tot ongeveer tien jaar geleden kon op weinig terrassequenties een absolute ouderdom gekleefd worden: 14C-koolstofdateringen kunnen enkel gebeuren op sedimenten die voldoende organisch materiaal in situ (houtskool , plan­tenresten, . . . ) bevatten en zijn beperkt tot een ouderdom van ± 50 000 jaar; U-Th- en ESR- (Electron Spin Resonance) dateringen werken enkel op spe­cifieke materialen (welbepaalde mineralen, glazuur, schelpen , beenderen); U-series kunnen meestal enkel op travertijnen toegepast worden; voor

"fission-track" -dateringen heeft men glas nodig; de 40K _39 Ar-daterings­techniek kan enkel voor vulkanische gesteenten gebruikt worden. Heden ten dage kan de OSL ( Optically Stimulated Luminescence )-dateringstechniek in vele gevallen een oplossing bieden: enkel een beperkte hoeveelheid kwarts in de zeer fijne zandfractie is nodig; OSL kan ook gebruikt worden in een breed tijdsbereik van 100 tot ongeveer 200 000 jaar. Ook voor gro­tere ouderdommen kan OSL nog effectief zijn; er is dan echter geen kali­breringscontrole mogelijk en de dateringsmogelijkheden zijn sterk afhan­kelijk van de aard van het sediment: in gebieden met een natuurlijk radioactief geologisch substraat (bvb. in de omgeving van de Nisagranie­ten in de Noordoostelijke Alentejo in Portugal is de maxirnumstralingsdo­sis reeds bereikt in 200 000 jaar). Er zijn ook technische beperkingen bij de OSL-datering: het te dateren staal moet in volledige duisternis bemon­sterd worden , wat een grote zorgvuldigheid en aangepaste staalnametech­nieken vereist; ook moet men er zeker van zijn dat het sediment op het ogenblik van afzetten volledig aan het zonlicht blootgesteld werd (waardoor de tijdsklok op nul gezet werd) , en daarna relatief vlug afgedekt werd, zoniet meet men een te grote, "overgëerfde" ouderdom (fig . 6) .

A

Fig. 5 . - Italië: De Marken; Porto Recanati . In het kader van de Potenza Valley Survey werd in de omgeving van de Romeinse havenstad Potentia ( 1 84 BCE - 500 CE) een uitgebreide geo-archeologische studie uitgevoerd naar de ontwikkeling van het mon­dingsgebied van de Potenzarivier die oorspronke]jjk aan Potentia in de Adriatische Zee uitmondde, maar nu zijn monding 1 ,5 km ten noorden van de site heeft . SA: de Casa del Arco is een hoeve die actueel volledig omgeven is door landbouwland maar die gebouwd werd op de resten van een Romeinse brug over de toenmalige loop van de Potenza. 5B: de vroegere loop werd bevestigd door een reeks boringen. 14C-dateringen op hout­resten gevonden in het riviersediment toonden aan dat de Potenza tot 630 ± 25 BP - wat overeenkomt met het tijdsinterval 1290 - 1400 CE - onder de brug stroomde . Verder onderzoek toonde aan dat de loop van de Potenza kort daarna door mense]jjke ingreep verlegd werd teneinde het moerassig mondingsgebied te saneren en om te zetten in land­bouwland . (Foto's: T. Goethals & M. De Dapper)

Fig. 6. - Portugal : noordelijke Alentejo; Linkeroever van de Taag nabij Vila Velha de Rodäo . 6A & B: een absolute datering van een Midden-Pleistoceen rivierterras van de Taag kan enkel gebeuren met de OSL-techniek (er is geen organisch materiaal in het riviersediment aanwezig en daarenboven valt de vermoedel ijke ouderdom buiten het tijds­bereik van een 14C-datering). Het terrasmateriaal bestaat overwegend uit grind. Daarom wordt gezocht naar een meer zandige lens die voldoende fijnzandige kwarts kan bevatten om de OSL-datering uit te voeren. 6C, D & E: de bemonstering moet zeer zorgvuldig gebeuren. Het sediment mag niet aan het Licht blootgesteld worden anders wordt de tijds­klok terug op nul gezet. De standaard-bemonstering bestaat uit het indrijven van een holle lichtdichte buis. Deze techniek is uitstekend toepasbaar op homogene fijne sedimenten (loess bvb.) maar is hier onbruikbaar wegens de aanwezigheid van het grind. Daarom ont­wierpen we een nieuwe aangepaste techniek: een blok sediment wordt langzaam uit­geprepareerd en geleidelijk omwikkeld met een sneldrogend gipsverband. Ten slotte kan het sedimentblok ongebroken losgemaakt worden en in het laboratorium in het donker geopend worden om de fijne zandfractie te recupereren. (Foto's: M. De Dapper)

t

)

- 40 -

5 .7 . KUSTGEBIEDEN

Kusten van zeeën en meren hebben de Mens steeds aangetrokken , en dit reeds vroeg in het Pleistoceen (ROBERTS 1 998 , p. 90) . Net als bij allu­viale vlakten ligt de aantrekkingskracht in de beschikbaarheid van een brede waaier hulpbronnen op korte afstand en in de contactmogelijkheid met andere groepen via het water.

Twee belangrijke en nauw verbonden themata in het onderzoek zijn de evolutie van de kustvormen en de veranderingen in het niveau van de water­spiegel (DAVIDSON 1985). Wat dit laatste betreft is de Laat-Pleistocene en Holocene zeespiegelstijging van ongeveer 1 20 m van primordiaal belang voor de archeologische vondsten. Deze stijging was zeer sterk in de eerste helft van het Holoceen en nam geleidelijk af in de tweede helft. Dit impli­ceert dat grote delen van de huidige mariene shelfzone droog lagen bij het begin van het Holoceen en dat deze dienden als jachtgebieden en/of land­bruggen. Talrijke voorbeelden zijn bekend: de Noordzee die de Britse eilan­den met het vasteland van Europa verbond; de Ierse en Keltische Zee; het noorden van de Adriatische Zee; het Sundaplat, dat toen een subcontinent vormde en nu verbrokkeld is in de talrijke eilanden van de Indonesische Archipel; de Perzische Golf. Het best bekende voorbeeld is wellicht de Beringlandbrug die Azië met Noord-Amerika verbond. Al deze gebieden die droog lagen tijdens het Laat-Pleistoceen waren rond 6 000 BP overstroomd. Kustgemeenschappen moesten zich ook aanpassen aan veranderingen in de habitats ten gevolge van de zeespiegelstijging. Een uitstekend voorbeeld is de Franchthi Grot in Griekenland (SHACKLETON & VAN ANDEL 1986, ook geciteerd door ROBERTS 1998 en RENFREW & BAHN 2000) . Heden ten dage is de grotingang gesitueerd op enkele meter boven het zeeniveau in een rotskust die enkel per boot kan bereikt worden. Tijdens de laatste fase van het Paleolithicum lag de zeekust echter 6 tot 7 km verder en bestond de kust grotendeels uit een alluviale vlakte . De oudste Jagen van deze fase bevat­ten weinig schelpmateriaal (SHACKLETON & VAN ANDEL 1986). Bij het begin van het Holoceen lag de kust reeds op 2 tot 3 km van de grot en steeg de zeespiegel nog verder. Na een korte fase van resten van schaaldieren die een modderige slikke als habitat hebben en later van beenderen van grote vis­soorten, volgt een derde afzettingsfase die dateert van het Mesolithicum en bijna uitsluitend uit schelpresten bestaat, waaronder zelfs resten van een species dat rotskusten als habitat heeft (ROBERTS 1998).

De stijgende zeespiegel zorgde er ook voor dat de Mens op zoek moest gaan naar hoger gelegen gronden: nederzettingen in de kustvlakte concentreren zich op inactieve strandruggen; langs grote rivieren en nabij stroornmondingen zoekt men oeverwallen op; soms bouwt men neder­zettingen op artificieel opgeworpen aarden heuvels zoals de "terpen" in Nederland.

- 4 1 -

De kusten van meren zijn bijzonder interessant voor geo-archeologi­sche studies. Op de meerbodem grijpt een ononderbroken afzetting plaats van sedimenten, pollen, houtskool , artefacten en ander bewijsmateriaal voor paleomilieureconstructie . Opgeheven of verdronken meerstrandlijnen laten daarenboven een reconstructie van het meerspiegelniveau toe . Kortom, meren bieden uitstekende continue geo-archieven . Correlatie met klimaatsequenties zoals deze afgeleid uit de GRIP/GISP-archieven (Greenland Jee Core Project/Greenland lee Sheet Project) zijn veruit gemakkelijker te realiseren voor meerafzettingen dan voor discontinue geo-archieven zoals rivierterrassen , eolische afzettingen , strandruggen , glaciale tillafzettingen en afzettingen aan de voet van hellingen .

5 .8 . WOESTIJNEN

Na meren zijn woestijnduinen de landvormen die het meest gevoelig zijn voor klimaatsveranderingen . Wegens de nauwe relatie tussen eoli­sche processen en ariditeit zijn fossiele duinen goede indicatoren voor de uitbreiding en lokalisering van de aride gebieden in de wereld (ROBERTS 1998) . De Sahara biedt een goed voorbeeld: mobiele zandduinen zijn actu­eel beperkt tot gebieden met minder dan 1 50 mm neerslag; men vindt echter stabiele, door vegetatie gefixeerde duinen tot 450 km ten zuiden van de huidige woestijngrens , in gebieden die actueel tot 1 000 mm neer­slag ontvangen; zij markeren de Laat-Pleistocene uitbreiding van de Sahara naar de evenaar toe (GOUDIE 1 983). De morfologie van de eolische landvormen laat ook toe inzicht te krijgen in de sterkte en de richting van de dominerende winden, dus in vroegere atmosferische circulatiepatronen (ROBERTS 1 998).

De klimaatsevolutie van Afrika en Zuid-West-Azië gedurende het Laat-Pleistocene Paleolithicum werd bij benadering gereconstrueerd door VAN ANDEL & TZEDAKIS ( 1996) aan de hand van lange datasets van pol­len en 8 180-metingen . Gedurende het "Oxygen Isotope Stage 6" (OIS 6, 1 90 - 1 30 ka BP) heerste er een droger klimaat dat resulteerde in een verbreding van de woestijngordel in Noord-West-Afrika. Tijdens OIS 5e ( 1 30 - 1 1 7 ka BP) werden de woestijn- en halfwoestijngebieden sterk gereduceerd in Noord-West-Afrika; in Noord-Oost-Afrika en Zuid-West­Azië wijzen de meerafzettingen op een intermitterende toename van de neerslag. Vervolgens werd het koeler en droger in Afrika, wat resulteerde in een ariditeitspiek rond 70 ka BP en een maximale uitbreiding van de woestijn (WHITE et al. 2000 , CAUSSE et al. 1 989) . Na het LGM (Last Gla­cial Maximum) rond 2 1 ka BP fluctueerde het klimaat in de Sahara ten gevolge van het episodische afsmelten van de ijskappen in de noordelijke hemisfeer en de resulterende impact op de algemene luchtcirculatie en de oceaanstromingen (Fezzan project) .

- 42 -

In woestijnen zijn het niet enkel eolische landvormen die getuigen van gewijzigde milieuomstandigheden . Men vindt ook aanwijzingen in fossiele meren , travertijnen (DE JAEGER 2006) (fig . 7), fossiele afzet­tingen rond artesische bronnen (fig . 8), paleowadis (fig . 9) en zelfs rivierterrassen (fig . 1 0) . Kortom, de reconstructie van het paleomilieu in woestijnen is vooral toegespitst op de studie van fluctuaties in de neerslaghoeveelheid en het neerslagregime en op de wijze waarop de Mens zich hieraan heeft aangepast.

5 .9 . GEBERGTEN

Bergachtige gebieden worden gekenmerkt door een grote reliëfener­gie, wat resulteert in sterke erosie en massabewegingen op de hellingen. Archeologisch bewijsmateriaal zal dus enkel bewaard zijn in de zones waar accumulatie optreedt of die beschermd zijn tegen erosie: grotten , overhangende rotspartijen die als schuilplaats dienden (abri sous roche) (fig. 1 1 , 12) , taffoni (fig . 1 3), terrassen en intramontane bekkens .

In colluviale afzettingen op hellingsvervlakkingen en concave dalvoetwanden kan men wel archeologisch bewijsmateriaal vinden maar de artefacten zitten meestal niet in situ en zijn dus moeilijk te inter­preteren.

Gebergten zijn het domein van specifieke gemeenschappen die meer afhangen van jagen en verzamelen en later van veeteelt met transhumance dan van landbouw. Vaak hebben moeilijk bereikbare plaatsen hoog in de bergen een mystieke betekenis en vindt men er begraafplaatsen en rituele plekken (fig . 1 4) .

Grotten vormen natuurlijke bewaarplaatsen omdat ze beschermd zijn tegen de weersomstandigheden; hun basische omgeving zorgt er tevens voor dat de archeologische vondsten uitstekend gepreserveerd worden (RENFREW & BAHN 2000) . De stratigrafie van de grotafzettingen weer­spiegelt de milieuomstandigheden buiten de grot . DAVIDSON ( 1 985) bvb. citeert de studie van K. W. Butzer in de grotten van Swartkrans Hill in Zuid-Afrika . De evolutie van de hellingen van deze heuvel is gekenmerkt door alternerende morfodynamische en morfostatische omstandigheden en deze waren duidelijk geregistreerd in de lithostratigrafische eenheden binnenin de grot: zes periodes waarbij geen sedimentatie optrad maar wel pedogenese werden afgewisseld met fasen van afzetting die gebonden was aan versnelde hellingserosie. Een geomorfologische studie van de omgeving van de grot laat dus toe de stratigrafie van de grotafzettingen in een breder paleomilieurelevant kader te plaatsen; ze laat ook toe uit te maken of de grotafzettingen in situ gebeurden dan wel het resultaat zijn van stromend water in de grot , waarbij ze eigenlijk als een soort alluvium moeten beschouwd worden.

- 43 -

Fig. 7 . - Jordanië: canyon van de Wadi Mujib nabij Al-Labun. 7 A: actueel kent het gebied een semi-aride klimaat maar op de canyonwand komen ter hoogte van het contact tussen aquifers en aquicludes uitgebreide travertijnterrassen voor die getuigen van over­vloedig uitstromend water tijdens een vochtige klimaatsfase. Deze kon met Uffh-datering in het Laat-Pleistoceen gesitueerd worden. 7B: een detailfoto toont de resten - vooral met travertijn opgevulde wortelgangen - van de overvloedige vegetatie die gebonden was aan de actieve travertijnvorrning. (Foto's: C . De Jaeger & M. De Dapper)

A

Fig. 8. - Egypte: westelijke woestijn; Kharga Oase; Douch. 8A: deze kleine kra­tervormige heuvel bestaat uit kleiige sedimenten die afgezet werden rond een artesische bron die actief was ongeveer 8 000 jaar geleden in een vochtige periode die als de "Groene Sahara" bekend is . Rond de bron ligt een belangrijke Neolitische site. 8B & C: op de site vindt men talrijke stenen werktuigen ( 1 ) , resten van struisvogeleieren (2) die als drink­bussen gebruikt werden en typisch grof aardewerk (3). (Foto's: M. De Dapper)

- 45 -

A

Fig. 9 . - 9A & B : Boven-Egypte: westelijke woestijn ter hoogte van As-Siba'iyyah aan de rand van de Nijlvallei. Wadi Kawm Mîr heeft een brede bedding die getuigt van belangrijke fluviatiele processen tijdens vochtiger klimaatsfasen. Onder de actuele aride omstandigheden domineren echter de eolische processen waardoor lange duinen het dal dwarsen en blokkeren . (Foto's: M . De Dapper)

- 46 -

Fig. 10 . - Boven-Egypte: westelijke woestijn ter hoogte van Isnä aan de Nijl . l OA: in Wadi Khullä komen belangrijke rivierterrassen voor die getuigen van afwisselende fasen met dominerende afzetting of insnijding. lOB: in de terrassedimenten vindt men o.a. Paleolithische stenen werktuigen die door het fluviatiel transport afgesleten zijn. Zij vormen een terminus post quem, d.w.z. dat de afzettingen jonger zijn dan de werktuigen. l OC & D: op het terrasoppervlak zelf vindt men frisse stenen werktuigen (o.a. een typi­sche "Ateriaan" speerpunt op foto C) die gemaakt werden uit materiaal dat aan de opper­vlakte gevonden werd. Ze dateren uit het M idden-Paleolithicum (50 000 tot 1 00 000 jaren geleden) en vormen een terminus ante quem, d.w.z. dat de top van de terrassedimenten ouder is dan deze werktuigen. (Foto's: M . De Dapper)

Intramontane bekkens functioneren, net als meren, als reusachtige recipiënten waarin continue geo-archieven kunnen opgeslagen worden . Het grootste verschil tussen meren en intramontane bekkens ligt in de ruimtelijke schaal: intramontane bekkens registreren enkel de onmiddel­lijke omgeving tot aan de dichtst bijgelegen bergkam; in meren kunnen gegevens van het volledige stroomopwaartse rivierbekken opgeslagen worden.

5 . 1 0 . HET PRESERVEREN EN CONSERVEREN VAN ARCHEOLOGISCHE SITES

Het vroegere landschap zal grotendeels bepalend zijn voor het land­gebruik en het functioneren van de site door de bodemtypes die erop ont­wikkeld zijn, door de aanwezigheid van water en door de mogelijkheden

- 47 -

Fig. l l . - Zimbabwe: nabij Bulawayo; Matopos. l lA: de Matopos zijn een graniet­gebied met typische koepelvormige bornhardts . Door het afstromend water grijpt aan de voet van de bornhardts een intense chemische verwering plaats die leidt tot ingebogen dal­wanden ("flared slopes") . l lB : deze natuurlijke nissen dienden als schuilplaats voor de vroege jagers-verzamelaars die in deze streek rondzwierven. Ze brachten op de rotswand tekeningen aan die duizenden jaren oud kunnen zijn. 1 l C : op een detail zien we o .a. een persoon die een boom omhakt. (Foto's: M . De Dapper)

- 48 -

Fig. 12 . - Jordanië: rand van de Wadi Mujib canyon nabij Al-Lahun. Aan de rand van de Wadi Mujib canyon ontsluiten subhorizontaal gelaagde mariene sedimenten van het Boven-Krijt. Ze vormen een afwisseling van hardere (fosforieten , silexbanken) en zachtere (mergelachtige kalkstenen) lagen. Door differentiële erosie zijn de hardere lagen uitgeprepareerd en vormen ze overhangende rotspartijen. Deze "abris-sous-roche" werden door de prehistorische Mens als schuil- en woonplaats gebruikt. Ook heden ten dage bieden ze schaduw aan herders en hun kudden kleinvee. (Foto: M. De Dapper)

die het biedt qua communicatie en verdediging (fig . 1 5) . Gemeenschap­pen zullen zich vestigen waar ze gemakkelijk toegang hebben tot de hulp­bronnen die ze nodig hebben of verkiezen.

Zoals eerder vermeld , fungeert het landschap als een palimpsest waarop achtereenvolgende veranderingen in milieuomstandigheden en landgebruik geregistreerd worden als landvormen en stratigrafische sequenties . Het heden is de sleutel tot het verleden , maar het is een sleu­tel die niet perfect past: erosie zal een deel van het bewijsmateriaal uit­vegen en accumulatie zal een ander deel bedekken. Daarenboven zijn landvormen niet zomaar het resultaat van een ruimtelijke variatie in de morfogenetische processen . Er moet ook rekening gehouden worden met de frequentie en de magnitude van de processen en de positieve of nega­tieve feedbacks tussen de verschillende processen (DAVIDSON 1 985). Soms laten langdurige processen geen enkel spoor na terwijl kortstondige gebeurtenissen (bvb. een stroomvloed in een woestijnwadi) kunnen resul­teren in een spoor dat buiten verhouding staat tot het belang van de gebeurtenis .

- 49 -

Fig. 1 3 . - 13A & B : Bahrein, eiland Hawar. In het centrum van het eiland Hawar komen eolianieten - licht gecementeerde duinen - voor. Daarin hebben zich talrijke

"tafoni" ontwikkeld, een vorm van holteverwering waarbij zowel fysische als chemische processen een rol spelen. De diameter van de holten varieert van enkele cm tot enkele m. In dit laatste geval konden ze als schuilplaats dienen voor de prehistorische Mens. (Foto's: M. De Dapper)

Fig. 14 . - Chili: Rapa Nui - lsla de Pascua - Paaseiland; Orongo. 1 4A & B : Rano Kao, één van de drie vulkanen die het Paaseiland opbouwen, ontstond ongeveer l miljoen jaren geleden . Door mariene erosie is een deel van de vulkaanwand weggeslagen; een groep van drie kleine eilanden - Motu Kao Kao, Motu Iti en Motu Nui - getuigen van de oorspronkelijke uitbreiding van de vulkaan. Een zeeklif van 300 m hoog is tot dicht tegen het kratermeer ontwikkeld waardoor een smalle richel ontstond. 1 4B , C & D: deze moeilijk bereikbare en gevaarlijke plaats is de site van Orongo, een rituele plek die een belangrijke rol speelde in de "Yogelman"-cultus van de autochtone bevolking die van Polynesische afkomst is . leder jaar, rond september-oktober, werden jonge mannen van de verschillende clans in rituele huizen voorbereid om aan een zware lichamelijke proef onderworpen te worden. Zij moesten de hoge zeeklif afdalen en zwemmen naar het eiland Motu Nui dat 2 km van de klif verwijderd is . Daar moesten zij een ei roven van een stem­soort (Sterna Fuscata) die op het eilandje broedde en het ongebroken terug naar Orongo brengen . Degene die daar als eerste in slaagde werd uitgeroepen tot "Vogelman" voor het komende jaar. (Foto's: M . De Dapper)

MARMER

i KARACAÖREN

- 5 1 -

HAMMAMTEPE

NEOGENE SEDIMENTEN

Fig. 1 5 . - Turkije: Provincie Eski�ehir; Karacaören. Het dorp Karacaören is gesi­tueerd op de Anatolische hoogvlakte op een hoogte van 1 100 m; het klimaat is er uitge­sproken continentaal : zeer warm en droog in de zomer, zeer koud met veel sneeuw in de winter. De locatie van het dorp is uitgelezen: op de grens van een uitgesproken vlak intra­montaan bekken, opgevuld met fijne Neogene sedimenten, en de tot 1 820 m hoge Arayit Dagi die bestaat uit een opduiking van de Primaire sokkel, opgebouwd uit een afwisse­ling van marmers en schisten. Het dorp ligt tevens aan een riviertje dat in de winter en lente gevoed wordt door regen- en smeltwater en in de zomer door talrijke bronnen die ontstaan op het contact tussen marmer en schist. Het riviertje vormde op de overgang naar de vlakte een doorbraakdal , waardoor het dorp geflankeerd wordt door hoge heuvels. De locatie is ideaal: in de vlakte kan aan graanteelt gedaan worden, de schisten met hun goed ontwikkelde bodems zijn geschikt voor het aanleggen van cultuurterrassen, op de

.stenige

marmerstroken kan kleinvee weiden. Het ganse jaar door is water beschikbaar en de nabije heuveltoppen zijn geschikt als uitkijk of als toevluchtsoord in tijden van gevaar. Op de westelijke heuvel, Hammamtepe genaamd, werden bij een geo-archeologische verkenning de ruïnes van een versterking ontdekt . Keramiekvondsten wijzen op een ouderdom die terug gaat tot de Frygische periode (9de - 4de eeuw BCE, de periode van koning Midas). De kans is groot dat in het huidige Karacaören nog meer Frygische elementen te vinden zijn. Verder onderzoek zal dit moeten uitwijzen. (Foto: M. De Dapper)

Dientengevolge kunnen patronen van sitespreiding enkel bestudeerd worden als men weet hoe het landschap evolueerde sinds het ontstaan van de site, m.a.w. als men inzicht heeft in de wijze waarop en de mate waarin de sites gepreserveerd werden.

Het inschatten van de processen die plaatsgrepen nadat de site verla­ten werd, is één van de meest frustrerende taken van een geomorfoloog in een geo-archeologisch project. Er werden evenwel pogingen onderno­men om deze evolutie te modelleren. DAVIDSON ( 1985, p. 46) bvb. wijst erop dat woonheuvels of "tells" artificiële landvormen zijn die groeiden ten gevolge van het "smelten" van de zongedroogde lemen stenen waar­uit de verlaten huizen van opeenvolgende nederzettingen opgetrokken waren (fig. 1 6) ; door erosie zal hun oorspronkelijke vorm echter opval­lend veranderen.

Volgens DAVIDSON ( 1985) kan het model van tellevolutie, dat opge­steld werd door KlRKBY & KlRKBY ( 1 976) , gebruikt worden om tells te

- 52 -

A

Fig. 1 6 . - Noordoost Syrië: ten noorden van Al Hassakah. In de Syrische "Jazirah", de vruchtbare vlakte tussen Tigris en Eufraat, komen talrijke "tells" voor. Deze woonheu­vels zijn volledig antropogeen . De aanleg kan teruggaan tot het Neolithicum; ze groeiden door het "smelten" van de lemen zongedroogde bouwstenen van opeenvolgende nederzet­tingen. 1 6A: deze kleine teil is gelegen nabij het actuele dorp Nahr Al Khabbour, aan de oever van de Khabbour, een belangrijke zijrivier van de Eufraat . Hij steekt prominent boven de alluviale vlakte uit. 1 6B: Tell Beydar is een 27 m hoge woonheuvel gesitueerd op 35 km ten noorden van Al Hassakah. Hij wordt sinds het begin van de jaren 1990 intensief onder­zocht door een internationaal team van archeologen. Tell Beydar is de site van het vroegere Nabada, een belangrijke stadstaat die rond 2 800 BCE, tijdens de Laat Mesopotamische Bronstijd Civilisatie, gesticht werd. Op de foto zien we een reconstructie van gebouwen uit de Assyrische periode in de 8ste en 7de eeuw BCE. (Foto's: M. De Dapper)

- 53 -

dateren enkel op basis van hun vorm. Dit luidde de opkomst van de "expe­rimentele archeologie" in (gelijktijdig ontwikkelde zich ook de "experi­mentele geomorfologie" ! ) , een specialisme dat tot doel had archeologische artefacten (bvb. een stenen werktuig) of activiteiten (bvb. het villen van een dier met een stenen werktuig) op een gecontroleerde wijze na te maken of na te doen. Op deze wijze kon de validiteit getest worden van op vondsten gesteunde veronderstellingen (CoLEs 1 979) .

Wil men de gepreserveerde sites ook conserveren, dan moet men een inzicht hebben in de actuele geomorfologische processen. Dit laat toe de bedreigde sites te identificeren, wat kan leiden tot noodopgravingen (fig . 1 7) of tot conserveringsmaatregelen als het om waardevolle sites gaat . Dit kan bvb. gaan om sites die bedreigd zijn door natuurlijke pro­cessen zoals kusterosie of afschuivingen op hellingen, of door menselijke ingrepen zoals het verdwijnen in een stuwmeer bij het bouwen van een dam (fig. 1 8) .

Fig. 1 7 . - A&B: Boven-Egypte; Aswan . Door een project van stadsvernieuwing in het moderne Aswan, worden op verschillende plaatsen de resten van de oude stad Syene (de oudste resten dateren van de 26ste dynastie, 664 - 525 BCE) blootgelegd. Deze stad aan de eerste Nijlcataract werd beschouwd als de zuidelijke grens van Egypte. Hij speelde dan ook een grote rol als garnizoenstad en handelscentrum. Daar de moderne stad dicht bebouwd is moet het geo-archeologisch onderzoek via fragmentaire noodopgravingen gebeuren. (Foto's: M . De Dapper)

- 54 -

Fig. 1 8 . - Jordanië: Wadi Mujib canyon; ter hoogte van de ' King's Highway ' . 1 8A: water i s zeer schaars i n Jordanië. Om dit probleem te verhelpen is de Jordan Valley Authority in de jaren 1 990 begonnen met de bouw van een stuwdam o.a. op de Wadi Mujib. Het water zal naar de Dode Zee gevoerd worden waar het vooral moet dienen om de toeristische industrie te ontwikkelen. 1 8B : in januari 2003 naderde de dam zijn voltooiing. In het stuwmeer dat zal ontstaan zullen verschillende archeologische sites (o.a. één uit de Bronstijd) onder water verdwijnen. Omdat het bouwproject niet gepaard ging met een archeologische survey zijn slechts enkele sites gekend en zal het grootste deel verloren gaan voor ze konden onderzocht worden . (Foto's: M . De Dapper)

- 55 -

5 . 1 1 . DISCUSSIE

Het is duidelijk dat een geomorfologische benadering bij een geo­archeologisch onderzoek bijzonder nuttig is . Om het te zeggen met de woorden van DAVIDSON ( 1 985 , p. 48): "a geomorphologist ought to be an integral member of any archaeological project, as he can tackle a range of questions , from environmental reconstruction and change , site dis­tribution , and site development to conservation evaluation" .

Een geomorfologische benadering heeft echter ook haar beperkingen. In het samenspel Mens-milieu gelden ook complexe interacties en zijn oorzaak en gevolg niet altijd duidelijk te onderscheiden, wat kan leiden tot cirkelredeneringen. Dit alles staat haaks op de "cultuur" van een natuurwetenschapper die de neiging heeft de zaken te vereenvoudigen om zo de werkelijkheid in een model te kunnen gieten . BUTZER (2005) stelt terecht: "Environmental change cannot be assumed or 'predicted' , but must be studied by experts with science skills, and 'cause-and-effect' rela­tionships demand an understanding of ecological behaviour, for which humanistic insights are indispensable" . Hij geeft als voorbeeld: "the impact of recurrent, excessive precipitation events and/or reduced quality of land cover are difficult to unravel, because they commonly appear to work in tandem" (B UTZER 2005 , p. 1 773) . Ook de geomorfologie zelf is een wetenschapsdiscipline in volle ontwikkeling die nog heel wat vragen heeft: "geomorphologists are only beginning to recognize the nature of constraints , system controls , thresholds , and temporal and spatial respon­ses within individual geomorphic systems" (DAVIDSON 1 985 , p. 50) .

De noodzakelijke samenwerking tussen natuurwetenschappers en menswetenschappers , elk met hun reigen "wetenschapscultuur" wordt er niet gemakkelijker door, maar voor onderzoekers met een open geest is het een boeiende uitdaging !

Een geomorfologische benadering wordt nog door minstens vier andere problemen gehinderd. Vooreerst is een reconstructie van het paleo­milieu en de daaropvolgende sequentie van veranderingen bijzonder moeilijk en soms onmogelijk, indien de landvormen en de stratigrafische en chronologische datasets fragmentair zijn . Dit is dikwijls het geval : de morfogenetische processen kunnen onvoldoende sterk geweest zijn of van te korte duur om geregistreerd te worden in het landschap; opeen­volgende morfogenetische processen kunnen vroegere registraties geheel of gedeeltelijk oblitereren. Ten tweede stelt ook de equifinaliteit een pro­bleem: verschillende geomorfologische processen kunnen resulteren in gelijkaardige landvormen of associaties van landvormen waarbij het zeer moeilijk wordt een eenduidige link te leggen tussen een bepaalde land­vorm en een vormingsproces . Op de derde plaats is er een schaalpro­bleem: het belang van verschillende ruimtelijke schalen is goed bekend

- 56 -

in de geomorfologie; over de extrapolatie van gegevens naar verschil­lende tijdsschalen - bvb. de resultaten van een studie van tien jaar naar een historische schaal of naar een geologische zoals het Holoceen - is echter weinig onderzoek verricht (DAVIDSON 1 985) . Ten slotte zijn , ondanks de bloei van nieuwe technieken , absolute dateringen nog altijd niet nauwkeurig genoeg; zelfs als een staal voldoet aan alle strenge cri­teria om een relevante datering te geven , dan nog is er een foutmarge van 5 tot 1 0 % . Dit maakt een nauwkeurige correlatie tussen korte maar belangrijke klimaatsveranderingen en de menselijke activiteit in het ver­leden bijzonder moeilijk, zoniet onmogelijk . In het licht van de talrijke korte klimaatsoscillaties die ze detecteerden in hun lange klimaatsrecon­structie (cf. supra) stellen VAN ANDEL & TZEDAKIS ( 1 996 , pp . 48 1 -482) bvb. : "to consider the Palaeolithic against this backdrop of major envi­ronmental changes requires a matched high-resolution chronology good to at least within ± 2-3 ka" .

6. Besluit

De discussie over het relatieve belang van menselijke en natuurlijke factoren in de vorming van een landschap zal wel altijd blijven bestaan . Geomorfologen en archeologen kunnen enkel hopen de waarheid te bena­deren door een stevige set van empirische gegevens op te bouwen . Dit artikel is een pleidooi voor een verder doorgedreven interdisciplinair geo­archeologisch onderzoek, voor een actieve dialoog bij de analyse en de interpretatie van het bewijsmateriaal , voor een open, maar toch voor­zichtige , geest van samenwerkend zoeken , voor een onbevooroordeeld openhouden van alle opties en mogelijkheden, tot het tegendeel bewezen wordt.

NOOT

[ l ] Nota van de auteurs van dit artikel .

REFERENTIES

ALEXANDRE, J . & DE DAPPER, M . (Eds.) 1 997. Geo-archaeology in Tropical and Mediterranean Regions. - Koninklijke Academie voor Overzeese Weten­schappen, Acta Studiedag (Brussel , 24 april 1 996) , 1 54 pp .

APO 2004. Geomorfologia, Ciência e Sociedade, Resumos, 2° Congresso Inter­nacional de Geomorfologia (Universidade de Coimbra, 1 1 - 1 3 de Novem­bro de 2004), Associaçäo Portuguesa de Geomorfólogos, pp. 9-78 .

ARINGOLI, D. , BISCI , C . , FARABOLUNJ , P. , FAZZINJ, M. , ÜENTILI, B . , MATERAZZI , M . & PAMBIANCHI , G. 2003 . Recent observations on erosional processes in

- 57 -

the Potenza and Chienti river alluvial plains (Centra! Marche, ltaly) . - In: CASTALDINI D . , GENTILI , B . , MATERAZZI , M . & PAMBIANCHI, G. (Eds .) , Proceedings Workshop on "Geomorphological sensitivity and system response" (Camerino-Modena Apennine (ltaly), 4-9 July 2003), pp. 2 1 -34.

Association for Environmental Archeology (AEA). - http://www.envarch.net (bezocht op 0 1 10 1 /05).

BARKER, G. & MATTINGLY, D . (Eds.) 1 999-2000. The archaeology of Mediterra­nean Landscapes (5 vol .). - Oxford, Oxbow Books.

BOVEN, A., DE DAPPER, M. , DE PAEPE, P., LANGOHR, R. & PASTEELS , P. 1 997. Evolution of the southwestem edge of the Poike volcano, Easter Island. -Rapa Nui Journal, 11(2): 75 -8 1 .

BRACKMAN, P. & DE DAPPER, M . 1 995 . The building of a geographical informa­tion system, using field observations and remotely sensed imagery, to extract geographical information of the area around Ballihisar (Pessinus) in Central Anatolia. - Anatolia Antiqua, 3: 147- 1 60.

BRACKMAN, P., DE DAPPER, M . , DEVREKER, J . & VERMEULEN, F. 1 995. The Use of Geomorphology, Remote Sensing and GIS Techniques for geoarchae­ological Purposes in the Pessinus Area, Central Anatolia (Turkey) . -

Natuurwet. Tijdschr. (Gent), 75: 3-34. BROWN, A. G. 1 997 . Alluvial Geoarchaeology - Floodplain archaeology and envi­

ronmental change. - Cambridge, Cambridge University Press, 377 pp. BUTZER, K. W. 1 964. Environment and Archaeology: An lntroduction to Pleis­

tocene Geography. - Chicago, Aldine, 364 pp. BUTZER, K. W. 1 980. Context in Archaeology: An Altemative Perspective. -

Journal of Field Archaeology, 7(4): 4 17-422. BUTZER, K. W. 1 982. Archaeology as Human Ecology: Method and Theory for

a Contextual Approach . - New York & Cambridge, Cambridge Univer­sity Press , 364 pp.

BUTZER, K. W. 1 997. Environmental archaeology. - In: MEYERS, E. (Ed.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East (5 vol .), Oxford, Oxford University Press , pp. 244-252.

BUTZER, K. W. 2005 . Environmental history in the Mediterranean world: Cross­disciplinary investigation of cause-and-effect for degradation and soil ero­sion . - Journal of Archaeological Science, 32: 1 773- 1 800 .

CAUSSE, C . , COQUE, C . , FONTES , J . C. , GASSE, F. , GIBERT, E . , BEN ÜUEZDOU, H . & ZOUARI , K . 1 989. Two high levels of continental waters in the southem Tunisian chotts at about 90 and 1 50 ka. - Geology, 17: 922-925 .

CAUWE, N. , HUYGE, D., DE MEULEMEESTER, J . , DE DAPPER, M. , COUPE, D. , CLAES , W. & DE POORTER, A. 2006a. New data from Poike (Rapa Nui - Easter Island): Dynamic architecture of a series of Ahu. - Rapa Nui Journal, 20(1 ) : 3 1 -36.

CAUWE, N., HUYGE, D., DE MEULEMEESTER, J., DE DAPPER, M . , CLAES , W., COUPE, D. & DE POORTER, A. 2006b. Ahu Motu Toremo Hiva. Vie et mort de monuments culturels sur l 'île de Päques. - Anthropologica et Prae­historica , 117: 89- 1 1 4 .

CoLEs , J . M . 1 979. Experimental Archaeology. - New York, Academie Press , 274 pp.

- 58 -

CüLTORTI , M. , GENTILI , B . & PAMBIANCHI, G. 1 995 . Evoluzione geomorfologica ed impatto antropico nei sistemi idrografici delle Marche: riflessi sull 'am­biente fisico. - Memorie della Società Geografica Italiana, 53: 27 1 -292.

CORNWALL, 1. W. 1 95 8 . Soils for the archaeologist. - London, Phoenix, 1 60 pp. CROMBE, P. , DE DAPPER, M. & HAERINCK, E. 200 1 . An archaeological survey

of Hawar Island (Bahrain) . - Arabian archaeology and epigraphy, 12: 1 43- 1 55 .

DAV!DSON, D . A. 1 985 . Geomorphology and Archaeology. - In : RAPP, G . & G1FFORD, J . A. (Eds .) , Archaeological Geology. New Haven & London, Yale University Press , pp. 25-55 .

DE DAPPER, M. 1 992 . Draft report of the reconnaissance survey on the geomor­phology of the Pessinus archaeological excavation site and its surroundings. - In: DEVREKER, J. et al. , Pessinus (Pessinonte) 1 990: Rapport provisoire . Kazi Sonulari Toplantisi II (27-3 1 Mayis 1 99 1 , Canakkale), T. C. Kültür Bakanligi, Anitlar ve Müzeler Gene/ Müdürlügü, 13: 352-355; 374-375 .

DE DAPPER, M . 1 993 . Geomorphological survey of the Pessinus archaeological excavation site and its surroundings. - In: DEVREKER, J . & VERMEULEN, F. , Pessinus (Pessinonte) 1 99 1 : Preliminary Report . Kazi Sonulari Toplan­tisi II (25-29 Mayis 1 992 , Ankara) , T. C. Kültür Bakanligi, Anitlar ve Müzeler Gene/ Müdürlügü, 14: 28 1 -288.

DE DAPPER , M . 200 1 . Pessinus. Geo-archaeological field campaign 1 999 (Annexe III). - Anatolia Antiqua, 9: 87.

DE DAPPER, M . 2003 . Geological and geomorphological framework. - In: DEVREKER, J . , THOEN, H. & VERMEULEN, F. (Eds.) , Excavations in Pes­sinus: the so-called Acropolis. From Hellenistic and Roman cemetery to Byzantine castle. Archaeolngical Reports (Ghent University), 1 : 1 5- 1 9 .

DE DAPPER, M . & BRACKMAN, P. 1 996 . Use of remotely sensed data to extract geographical i nformation of the area around Ballihisar (Pessinus) in Centra! Anatolia - Field Campaign August 1 992. - Anatolia Antiqua, 4: 97- 1 09 .

DE DAPPER, M ., DE VuEGHER, B . M. & PENNA-MONNE, J . L . 1 997a. Geoarchae­ological study of historica! accumulations on the Paximadhi peninsula (South Euboia, Greece) . - In: ALEXANDRE, J. & DE DAPPER, M. (Eds .), Geo-archaeology in Tropical and Mediterranean regions. Koninklijke Aca­demie voor Overzeese Wetenschappen, Acta Studiedag (Brussel , 24 april 1 996) , pp. 9 1 - 1 07 .

D E DAPPER, M. , DE JAEGER, C . , DE VLIBGHER, B . M. & MERTENS, J . 1 997b . Geo­archeologisch onderzoek / La recherche géo-archéologique. - In: HoMEs­FREDERJCQ, D. (Ed.) , Découvrez LEHUN et la Voie Royale . Les fouilles belges en Jordanie. / Ontdek LEHUN en de Koningsweg. De Belgische opgravingen in Jordanië. Belgisch Comité voor Opgravingen in Jordanië / Comité Beige de Fouilles en Jordanie, Brussel/Bruxelles , pp. 1 29- 1 35 .

DE DAPPER , M . & VERMEULEN , F. 2002. La géomorphologie au service de l 'étude des paysages anciens . Une application en Anatolie . - In : CLAVEL­LEVEQUE, M. & OREJAS , A. (Eds), Atlas historique des cadastres d 'Europe Il . Commission européenne , Direction générale de la recherche, Action COST G2 « Paysages anciens et structures rurales »: 3T l A-3T7B .

- 59 -

DE DAPPER, M . & GOETHALS , T. 2006. Geo-archaeology: man and environment in past times. The geomorphological approach. - In : Geomorfologia, Ciência e Sociedade, Actas 2° Congresso Intemacional de Geomorfologia ( 1 1 - 1 3 de Novembro de 2004, Coimbra) , Associaçiio Portuguesa de Geo­morfólogos, 3: 93- 108.

DE DAPPER, M . & VERMEULEN, F. (Eds.) 2007 . Geo-archaeological Aspects of Rivers and River Plains . / Aspects Géoarchéologiques des Rivières et des Plaines alluviales. - BELGEO (Belgian Journal of Geography) (in voor­bereiding).

DE JAEGER, C. 2006. Geomorphology and Quaternary geology of the canyon complex in the Wadi Mujib basin (Jordan) . A regional study based on field research, supported by map analysis and remote sensing, and integrated in a GIS . - KAOW, Verhandelingen, Nieuwe Reeks, Brussel (in druk) .

DE JAEGER, C . , DE DAPPER, M . , DE VLTEGHER, B . M . , GOOSSENS , R . , RISACK, S . , CLOSSON, D . , CORNET, Y. & ÜZER, A . 1 999 . The use of Very High Resolution and Stereoscopie Satellite Imagery (Russian TK-350) for Landslide Risk Mapping around a future Dam site in the Wadi Mujib Canyon (Jordan) . - In: Proceedings International Conference on Geoinformatics for Natura! Resource Assessment, Monitoring and Management (March 9- 1 1 , 1 999, I IRS & ITC , Dehradun , India) , pp. 48 1 -487.

DE JAEGER, C . , DE DAPPER, M. , DE VLIBGHER, B. M . & GOOSSENS , R. , RISACK , S . , ÜZER, A., CwssoN, D. &' -HOMES-FREDERICQ, D. 2000 . Geo-archaeol­ogical Mapping using Very High Resolution and Stereoscopie Satellite Imagery (Russian TK-350) integrated in a GIS . A Case Study for the Wadi Mujib Area near Lehun (Jordan) . - In: VERMEULEN, F. & DE DAPPER , M . (Eds .) , Geo-archaeology of the Landscapes of Classica! Antiquity. (Proceedings International Colloquium, 23-24 October 1 998, Gent), BABesch Supplement, 5: 1 5-22.

DE JAEGER, C. & DE DAPPER, M. 2000. Application of remote sensing for geomorphological and geo-archaeological research in the Wadi Mujib canyon (Jordan). - In : Proceedings l st Workshop of the EARSeL Special Interest Group on Remote Sensing for Developing Countries (Gent, Belgium, 1 3- 1 5 Sept. 2000), pp . 257-266.

DE MAN, J . , GoossENS , R. & DE DAPPER, M. 2000. Corona satellite data as a sub­stitute for aerial photographs in geo-archaeological studies. - In: Proceed­ings l st Workshop of the EARSeL Special Interest Group on Remote Sensing for Developing Countries (Gent, Belgium, 1 3- 1 5 Sept. 2000), pp. 32 1 -327 .

DE PAEPE, P., DE DAPPER, M . & VERMEULEN, F. 1 997 . Fouilles à Pessinonte en 1 995: prospections géologiques et archéologiques. - Anatolia Antiqua, 5: 1 30- 1 32 .

DE PAEPE, P., DE DONDER, J . , DE DAPPER, M . & MOENS, L. 2004 . Petrographic and stable isotope data for marbles from the neighbourhood of Tekören, Dinek and Atlas (Centra! Anatolia, Turkey). - Anatolia Antiqua, 12 (2004): 97-104.

- 60 -

DE PAEPE, P., DE DONDER, J . , DE DAPPER, M. & MOENS, L. 2006 . Stable isotope signatures of marbles from the Sivrihisar region (Centra! Anatolia, Tur­key) . - Anatolia Antiqua, 14: 13 1 - 1 4 1 .

DEPREZ, S . , DE DAPPER, M. & DE JAEGER, C . 2006. The water supply of the Roman town of Ammaia (Northeastern Alentejo, Portugal): a geoarchae­ological case study. - In: Geomorfologia, Ciência e Sociedade, Actas 2° Congresso lnternacional de Geomorfologia ( 1 1 - 1 3 de Novembro de 2004, Coimbra) , Associaçifo Portuguesa de Geomorfólogos, 3: 1 09- 1 34.

DE VLIEGHER , B. M . & DE DAPPER, M . 2002. Un système d' information géographique pour Ie site archéologique d' Adaïma et ses environs. -Bulletin de l 'Institut Français d'Archéologie Orientale, Le Caire, 102: 1 55- 1 88 .

D E WULF, A. , VAN HERCK, T. , DE DAPPER, M . & D E VLIEGHER, B . M. 2000a. GPS Surveying Techniques in Archaeology : Topographical Survey of the Tho­rikos Region (Greece) . - In: VERMEULEN, F. & DE DAPPER, M . (Eds .), Geo-archaeology of the Landscapes of Classica! Antiquity. Proceedings International Colloquium (23-24 October 1 998, Gent), BABesch Sup­plement, 5: 1 89- 1 96.

DE WULF, A., VAN HERCK, T., DE DAPPER, M. & DE VLIEGHER, B . M. 2000b . Analysis of the Efficiency in Archaeology of GPS Satellite Surveying versus classica! Surveying using Totalstations: Applications in the Thorikos Region and on the Pyrgari (Greece) . - In: VERMEULEN, F. & DE DAPPER, M . (Eds .) , Geo-archaeology of the Landscapes of Classica! Antiquity. Proceedings International Colloquium (23-24 October 1 998, Gent) , BABesch Supplement, 5: 1 97-207 .

DouGLASS , A . E. 1 920. Evidence of climatic effects in the annual rings of trees. - Ecology, 1 ( 1 ) : 24-32. Vermeld in http://web.utk.edu/-grissino/referen­ces .htm#arch [bezocht op 0 l /07 /05) .

DouGLASS , A. E . 1 94 1 . Crossdating i n dendrochronology. - Journal of Forestry, 39: 825-83 1 . Vermeld in http://web.utk .edu/-grissino/references .htm#arch [ bezocht op 0 1 /07/05) .

European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage 1 992. http://www.coe . i n t/t/ e/ c ultu ral co-operat ion/heri tage/resources/ econfer3 .asp [bezocht op 29.07 .06) .

European Landscape Convention , Florence 2000. http://www.coe .int/t/e/ Cultural_Co-operation/Environment/Landscape/ [bezocht op 23/07 /06] .

Fezzan project s. d. Fezzan project - Palaeoclimate and environment. -http://www.cru .uea.ac.uk/-e 1 1 8/Fezzan/fezzan palaeoclim.html [bezocht op 0 l /08/05) .

FouACHE, E . & DALONGEYILLE, R . 2003 . Recent relative variations i n the shore­lines: a contrastive approach of the shores of Croatia and southern Turkey. - In: FOUACHE, E. (Ed.) , The Mediterranean World Environment and History, Paris, Elsevier SAS , pp . 467-478 .

Geoarchaeology, an International Journal . - http://www.interscience.wiley.com/ jpages/0883-6353/ [bezocht op 29 .07 .06) .

GLADFELTER , B . G. 1977. Geoarchaeology: The Geomorphologist and Archae­ology. -American Antiquity, 42(4): 5 1 9-38.

- 6 1 -

GLADFELTER B . G. 1 98 1 . Developments and Directions in Geoarchaeology. - In: ScHIFFER, M. B . (Ed.) , Advances in Archaeological Method and Theory 4. New York, Academie Press, pp. 343-364.

GOETHALS , T., DE DAPPER , M. & DE VLIEGHER, B . M . 2003 . The Potenza Val­ley Survey: Preliminary Report on Field Campaign 2002. The Holocene Evolution of the Coastal Plain in the Potenza River Basin and Some Geo-archaeological Aspects of this Study Area. - BABesh (Bulletin Antieke Beschaving), Annual Papers on Mediterranean Archaeology, 78: 76-79.

GOETHALS, T., DE DAPPER, M. & VERMEULEN, F. 2005 . Geomorphology and geo­archaeology of three sites in the Potenza Valley Survey Project (The Mar­ches, Italy): Potentia, Montarice and Helvia Recina. - Revista de Geo­morfologie, Asociatia Geomorfologilor din Romania , 1: 33-49.

GOETHALS, T. , DE DAPPER, M . , VERMEULEN, F. , VAN DAMME, D. & WALRAEVENS, K. 2006. Application de méthodes de prospection dans l 'étude géo-archéo­logique de la plaine cötière du fleuve Potenza (Les Marches, ltalie). -BELGEO (Belgian Journal of Geography), 3: 339-361 .

GOOSSENS, R. , DE DAPPER, M . & DE PAEPE, P. 1 997 . SAIGAIS: A Geo-Archae­ological Information System for the island of Sai (Nubia, Sudan) . - Actes Ville Conférence Internationale des Etudes Nubiennes (Lille, France, 1 1 -1 7 sept. 1 994) , Il . Découvertes Archéologiques, Université Charles De Gaulle . Lille III . Cahier de Recherches de l 'Institut de Papyrologie et d'Egyptologie de Lille , 17(2): 1 3-20.

GoossENS , R, DE MAN, J. & DE DAPPER, M. 200 1 . Research to possibilities of Corona-Satellite-data to replace conventional aerial photographs in geoar­cheological studies, practised on Sai , Sudan. - In: BucHROITHNER, M . F. (Ed.), A decade of trans-European remote sensing cooperation . Proceedings 20th EARSeL Symposium (Dresden, Germany, 14- 1 6 June 2000) , A. A. Balkema Publishers, pp. 257-262.

GOUDIE, A. 1 983 . The arid earth . - In : GARDNER, R. & SCOGING, H. (Eds .), Megageomorphology. Oxford, Clarendon Press , pp. 1 52- 17 1 .

GoumE, A . (Ed.) 1 990 . Geomorphological techniques - Second edition. -London, Unwin Hyman, 570 pp.

Gouorn, A. 2005 . - http://www.geomorph.org/sp/arch/Future_I-AG.pdf [bezocht op 0 1/ 10/05] .

HERZ, N . & GARRlSON, E . G . 1 998. Geological methods for archaeology. - New York & Oxford, Oxford University Press, 343 pp.

HOMES-FREDERICQ, D., DE DAPPER, M. & DE VLIEGHER, B. M . 1997 . Al-Lahun: A Geo-Archaeological Approach of the Belgian Excavations in Jordan. -

Studies in the History and Archaeology of Jordan, Amman, 6: 57-65 . HUYGE, D. , DE DAPPER, M . , DEPRAETERE, D . , ISMAIL, M. , MARCHI, E . ,

MoMMAERTS, R . , REGULSKI, 1 . & WATCHMAN, A . 1 998. Hilltops, Silts , and Petroglyphs: The Fish Hunters of El-Hosh (Upper Egypt). - Bull. MRA.H.-K.M.K.G. , 69: 97- 1 1 3 .

HUYGE, D . , WATCHMAN, A., DE DAPPER, M . & MARCHI, E . 200 1 . Dating Egypt's oldest 'art' : AMS14C age determinations of rock varnishes covering petro­glyphs at El-Hosh (Upper Egypt) . - Antiquity, 75: 68-72.

- 62 -

HuYGE, D. , DE DAPPER, M. , MARCHI, E . & WATCHMAN, A. 2003 . Les chasseurs de poissons d 'El-Hosh (Haute-Egypte): l 'art rupestre Ie plus ancien de la vallée du Nil . - Afrique: Archéologie & Arts, Paris, 2: 39-46.

International Association of Geomorphologists (IAG/AIG) . -http://www.geomorph.org/ [bezocht op 29 .07.06] .

KlRKBY, A. V. & KIRKBY, M . J. 1976. Geomorphic processes and the surface sur­vey of Archaeological sites in semi-arid areas . - In: SHACKLEY, M . & DAVIDSON, D . (Eds .) , Geo-archaeology, Duckworth, pp. 229-253 [vermeld in DAVIDSON ( 1985)] .

LYELL, C . 1 863. The Geological Evidence of the Antiquity of Man. Volledige tekst (zonder figuren) afgehaald van http://www.gutenberg.org/etext/6335 [bezocht op 0 1/07 /05] .

MELTZER, D. J . 1 983. The Antiquity of Man and the Development of American Archaeology. - In: SCHIFFER, M . B . (Ed .) , Advances in Archaeological Method and Theory 6. New York, Academie Press, pp . 1 -5 1 .

MELTZER, D. J . 1998. Introduction: Ephraim Squier, Edwin Davis, and the Making of an American Archaeological Classic. - In: SQUIER, E. G. & DAVIS , E. H . (Eds .) , Ancient Monuments of the Mississippi Valley: Comprising the Results of Extensive Original Surveys and Explorations ( 1 848; heruitgave: Washington, 1 998), pp. 1 -95 .

MIDANT-REYNES , B . , BRIOIS , F.,-l3UCHEZ., N . , CRUBEZY, E . , DE DAPPER, M . , DUCHESNE, S . , FABRY, B . � HOCHSTRASSER-PETIT, C . , STANIASZEK, L . & TRISTANT, Y. 2003 . Kom el-Khilgan: un nouveau site predynastique dans Ie delta. - ArchéoNil, Revue de la société pour l' étude des cultures pré­pharaoniques de la vallée dît'-Ni/; 13: 55-64.

MIDANT-REYNES , B . , BRIOJS , F. , BUCHEZ, N . , DE DAPPER, M. , DUCHESNE, S . , FABRY, B . , HOCHSTRASSER-PETIT, C . , STANIASZEK, L. & TR!STANT, Y. 2004. Kom El-Khilgan. A new site of the predynastic period in Lower Egypt. The 2002 campaign . - Orientalia Lovaniensa Analecta, 138: 465-486.

PENA-MONNE, J. L., DE DAPPER, M. & DE VLIEGHER, B. M. 1995 . Acumulacio­nes Holocenas y Geoarqueologia en el Sur de la Isla de Eubea (Grecia) . - Geographicalia, 32: 1 5 5 - 1 69 .

RAPP, G. & GIFFOR, J . A. (Eds.) 1 985 . Archaeological Geology. - New Haven & London, Yale University Press , 435 pp .

RAPP, G. & HILL, C. L. 1998. Geoarchaeology. The earth-science approach to Archaeological lnterpretation. - New Haven & London, Yale University Press, 274 pp.

RENFREW, C. & BAHN, P. 2000. Archaeology: Theories, Methods and Practice. -London, Thames & Hudson, 640 pp.

RüBERTS , N. 1 998. The Holocene. An Environmental History - Second Edition . - Oxford, Blackwell publishers, 3 16 pp.

SERNANDER, R . 1908. On the evidence of Postglacial changes of the climate fur­nished by the peat-mosses of Northem Europe. - Geologiska Föreningens i Stockholm Förhandlingar, 31 : 423-448 .

SHACKLETON, J . C. & VAN ANDEL, T. H . 1 986. Prehistorie shore environments , shellfish availability, and shellfish gathering at Fanchthi , Greece. - Inter­national Journal of Geoarchaeology, 1 : 1 27- 143 .

- 63 -

TAYLOR, W. W. (Ed.) 1 957 . The Identification of Non-Artifactual Materials. -National Academy of Sciences, Washington DC, National Research Coun­cil Publication 565 , pp . 1 -64.

VAN ANDEL, T. H . & TzEDAKIS , P. C. 1 996 . Palaeolithic landscapes of Europe and environs, 1 50,000-25 ,000 years ago: an overview. - Quaternary Science Reviews, 15: 48 1 -500.

VAN PEER, P" F'uLLAGAR, R" STOKES , S" BAILEY, R. M " MOEYERSONS, J" STEEN­HOUDT, F" GEERTS , A" VANDERBEKEN, T" DE DAPPER, M . & GEUS , F. 2003 . The Early to Middle Stone Age Transition and the Emergence of Modem Human Behaviour at site 8-B- 1 1 , Sai Island, Sudan. - Journal of Human Evolution, 45: 1 87- 1 93 .

VERMEULEN, F. , D E DAPPER, M . & BRACKMAN, P. 1 994 . Archaeological and geo­morphological approach to the Roman city: the case of Pessinus (Turkey) . - Actas , XIV Congreso Intemacional de Arqueologfa Clásica: La ciudad en el mundo romano, Tarragona, 5- 1 1 sept. 1 993 , Vol . 2, Comunicaciones, pp. 425-429.

VERMEULEN, F" DE DAPPER, M. & BRACKMAN, P. 1 996a . Geo-archeologie in een Anatolisch landschap . - Tijdschrift voor Mediterrane Archeologie (Groningen), 9: 37-46.

VERMEULEN, F" DE DAPPER, M . & B RACKMAN, P. 1 996b . Geo-archaeology in a Central-Anatolian landscape: the territory of ancient Pessinus . -In : International Union of Prehistorie and Protohistorie Sciences , Proceedings of the XIII Congress (Forl i ' , ltalia, 8- 1 4 sept. 1 996) , Vol . 1 , pp. 553-559.

VERMEULEN, F" DE DAPPER, M . & BRACKMAN, P. 1 998a. A GIS-based geo-archae­ological approach to survey in a central-Anatolian landscape. - In: PETERSON, J . (Ed.) , The use of Geographic Information Systems in the study of ancient landscapes and features related to ancient land use . Proceedings COST Action G2 'Paysages antiques et structures rurales' Workshop (Ljubljana, 27 April , 1 996) , pp. 63-80.

VERMEULEN, F" DE DAPPER, M. & WIEDEMANN, T. 1 998b . Vers une approche géo-archéologique intégrée: Ie territoire antique de Pessinonte (Turquie) . - In: CLAVEL-LEVEQUE, M . & VIGNOT, A. (Eds) , Cité et Territoire - Il . Actes Ue colloque européen (Béziers 1 997) , Paris, pp. 1 23- 1 39 .

VERMEULEN, F. & DE DAPPER, M . (Eds.) 2000. Geo-archaeology of the Land­scapes of Classica! Antiquity. - Proceedings International Colloquium (23-24 October 1 998, Gent) , BABesch Supplement, 5: 1 96 pp.

VERMEULEN, F" DE DAPPER, M" BOULLART, C" DE VLIEGHER, B . M. & GOETHALS , T. 200 3 . Geo-archaeological approaches in the valley of the Potenza (Marches , Centra! ltaly ) . - In: FouACHE, E . (Ed .) , The Mediterranean World: Environment and H istory, Pari s , Elsevier, pp. 3 8 1 -396.

VERMEULEN, F" MONSIEUR, P" BOULLART, C" VERREYKE, H" VERHOEVEN, G" DE DAPPER, M" GOETHALS , T" GOOSSENS , R. & DE VLIEGHER, B . M. 2005a. The Potenza Valley Survey: Preliminary Report on Field Campaign 2003. - BABes (Bulletin Antieke Beschaving), Annual Papers on Mediterranean Archaeology, 80: 33-63.

- 64 -

VERMEULEN, F., DE DAPPER, M. , CORSI , C. & DEPREZ, S . 2005b. Geoarchaeol­ogical Observations on the Roman Town of Ammaia. - Internet Archae­ology, 19. HTIP://INTARCH.AC.UK/JOURNALllSSUE1 9/coRSI INDEX.HTML

VERMEULEN, F., DE DAPPER, M. & GOETHALS, T. 2006. La valle del Potenza nel suo contesto geografico e storico-culturale . - In: PERCOSSI, E. , P1GNOCCHI, G. & VERMEULEN, F. (Eds .) , 1 siti archeologici della Vallata del Potenza. Cono­scenza e tutela. Ministero per 1 Beni e Ie Attività Culturali , Direzione Regionale per i Beni Culturali e Paesaggistici delle Marche , pp . 69-76.

VoN POST, L. 1 9 1 7 . Om skogstradpollen i sydsvenska tormfmosselagerfolker. -

Geologiska Föreningens Förhandlingar, 38: 384-390, Vermeld in: http:// www.geo .arizona.edu/palynology/palynam.html [bezocht op 0 1 /07 /05 ] .

WHITE, K . , McLAREN, S . J . , BLACK, S . & PARKER, A. 2000. Evaporite minerals and organic horizons in sedimentary sequences in the Libyan Fezzan: implications for palaeoenvironmental reconstruction. - In: McLAREN, S . J . & KN!VETON, D. R . (Eds .), Linking Climate Change to Land Surface Change, pp. 1 93-208 .

WILKINSON, T. J. 2003 . Archaeological Landscapes of the Near East. - Tucson, Arizona, The University of Arizona Press , 260 pp.

WILLEY, G. R . & PHILL1PS , P. 1 958 . Method and Theory in American Archae­ology. - Chicago, University of Chicago Press , 269 pp.

WRIGHT, G. F. 1 892 . Man and the glacial period. - The Atlantic monthly , 67(402): 501 -5 1 3 . Geraadpleegd in http://cdl.library.cornell.edu/cgi-bin/ moa/moa-cgi?notisid=ABK2934-0067-84 [bezocht op 0 1/09/05] .

Environmental Change and Vector-borne Diseases:

The Case of Dengue and Malaria in Northern Thailand

by

Sophie 0. VANWAMBEKE* & Eric F. LAMBIN**

KEYWORDS . - Vector-bome Diseases; Land Use; Land Cover; Mosquitoes; Dengue; Malaria; Thailand.

SUMMARY. - Impacts of land-use changes on vector-bome diseases are of growing concern . Vector-bome diseases and land cover are indeed closely related: land cover and land use influence the prevalence of vector-borne dis

'­

eases by controlling both the spatial distribution and behaviour of vectors , and the degree of exposure of people to contact with vectors according to their activities and socio-economie characteristics . The links between land use and land cover and dengue fever and malaria were investigated in northern Thai­land. Generally, the link between land use, mosquitoes and diseases is consis­tent. In a context of rapid land-use changes as in northem Thailand, investig­ating this link could help in designing efficient prevention or control campaigns .

MOTS-CLES . - Maladies à transmission vectorielle; Utilisation du sol; Occupation du sol; Moustiques; Dengue; Paludisme; Thailande.

REsUME. - Changements environmentaux et maladies à transmission vec­torielle: Ze cas de la dengue et du paludisme dans Ze nord de la Thaïlande . -Les impacts des changements d'utilisation du sol sur les risques de maladies à transmission vectorielle sont de plus en plus préoccupants. Les maladies à trans­mission vectorielle et l 'occupation du sol sont en effet étroitement liées : l 'oc­cupation et l 'utilisation du sol influencent la prévalence des maladies à trans­mission vectorielle en contrölant la distribution spatiale et le comportement des vecteurs , ainsi que Ie degré d'exposition des personnes aux vecteurs , en fonc­tion de leurs activités et caractéristiques socio-économiques. Les liens entre l 'utilisation et l 'occupation du sol et la fièvre dengue et Ie paludisme ont été étudiés dans Ie nord de la Thaïlande. D'une manière générale, Ie lien entre uti­l isation du sol , moustiques et maladies s 'est avéré pertinent. Dans Ie contexte

• Department of Geography, Université Catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve (Belgium).

•• Member of the Academy; Department of Geography, Université Catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve (Belgium) .

- 68 -

nord-thaïlandais , ou les changements d'utilisation du sol sont rapides, étudier ce lien pourrait participer à l 'élaboration de campagnes de prévention ou de contróle plus efficaces .

TREFWOORDEN. - Door vectoren overgedragen ziektes; Bodemgebruik; Bodembedekking; Muggen; Dengue; Malaria; Thailand.

SAMENVATIING. - Milieuwijzigingen en door vectoren overgedragen ziek­tes : het geval van dengue en malaria in Noord-Thailand. - De impact van bodemgebruiksveranderingen op de overdracht van ziektes door vectoren wordt steeds zorgwekkender. Bodembedekking en -gebruik beïnvloeden het voorkomen van dergelijke ziektes. Ze bepalen niet alleen de ruimtelijke spreiding en het gedrag van de vectoren , maar ook de graad van blootstelling van de bevolking aan de vectoren die afuankelijk is van hun activiteiten en hun sociaal-econo­mische kenmerken . De relatie tussen bodemgebruik, bodembedekking, dengue en malaria werd onderzocht in Noord-Thailand . Er is een duidelijk verband tussen het bodemgebruik en het voorkomen van muggen en ziektes. In een context van snel veranderend bodemgebruik, zoals in Noord-Thailand, is het belangrijk deze relaties te onderzoeken , omdat dit onderzoek kan bijdragen tot het optimaliseren van preventie- en controlecampagnes .

Vector-borne Diseases i n the 21st Century

At the dawn of the 2 l st century, vector-home diseases still constitute a serious threat to human health . Out of about 1 1 rnillion annual deaths due to infectious diseases (about 1 9 % of total annual deaths) , 1 .43 mil­lion can be attributed to vector-home diseases (including malaria, tryp­anosomiasis , Chagas disease, schistosomiasis , leishmaniasis, lymphatic filariasis , onchocerciasis , dengue and Japanese encephalitis) . Among these, 1 .30 million are caused by mosquito-borne diseases (WHO 2004). The leader of this deadly procession is malaria, with an annual death toll of 1 .27 million (WHO 2004) . These figures, however, possibly under­estimate the situation and great variation can be found between sources . Por malaria, the World Health Organization (WHO) Roll Back Malaria programme estimates that malaria causes 300 million acute illnesses each year. Pigures as high as 5 1 5 rnillion episodes of falciparum malaria in 2002 have also been suggested (SNOW et al. 2005) . Por dengue, estimates vary between 50 million infections (WHO 2002) to 1 00 million cases of dengue fever (GUBLER 1 998b, MONATH 1 994) . The paucity of health and reporting systems in many countries where these diseases are prevalent makes estimation of the number of cases difficult.

Some vector-borne diseases are considered newly emergent, others have been classified as re-emergent/resurging. Re-emerging and resurging infections are those that existed in the past but are now rapidly increasing either in incidence or in geographical or human host range (MORENS et al.

- 69 -

2004) . Following the understanding of transmission of diseases by vectors , at the end of the 1 9th century, prevention and control programmes based on vector control were organized, and many were successful (GUBLER 1998a) . Those benefits were however short-lived. Many of these diseases , such as malaria, dengue fever and yellow fever, started re-emerging at the end of the 20th century. The reasons for this are complex and not well understood, but probably include the appearance of insecticide-resistant vectors and drug-resistant pathogens , a decrease in resources in public health , demographic and societal changes, changes in agriculture and deforestation, and increase in international travel (GUBLER 1 998a) .

Most of these factors eventually determine vulnerability to the disease at the individual , household, community and regional level (BATES et al. 2004a, 2004b) . Vulnerability is the degree to which a system is likely to experience harm due to exposure to a hazard, either a perturbation or stress (TuRNER et al. 2003) . In the case of diseases , the infectious agent represents the hazard (BATES et al. 2004a) . The perturbation can be the introduction of a new pathogen in the study unit, and the stress can be a change in the disease pressure on the unit (e.g . increased contact with the pathogen). In studying infectious diseases , epidemiology addresses vulnerability through the study of risk factors , or determinants. These are the factors that are pos­itively associated with the risk of development of a disease but that are not sufficient to cause the disease (BEAGLEHOLE et al. 1 993) . This however only addresses one end of the vulnerability concept, and does not include the response capacity of the system once the hazard bas occurred.

We studied the links between land cover and two mosquito-bome dis­eases - dengue and malaria - in northern Thailand. We first tested the hypothesis that changes in land use, by modifying the available breeding habitats , change the amount of mosquito vectors that can be supported by the landscape . Any decrease in the area providing breeding habitat is expected to decrease the mosquito population . We also tested the hypo­thesis that the land use, by supporting mosquito vectors , and by deter­mining people's location in relation to them, is a significant determinant of the risk of infection. The null hypothesis was that land use does not sig­nificantly influence the presence or absence and the abundance of vectors, nor the risk of infection , whether by the presence of vectors or through people's lifestyle. This study combines remote sensing, socio-economie, epidemiological , and vector ecology data in an integrated spatial analysis (VANWAMBEKE 2005) .

Dengue and Malaria

Dengue fever (DF) is an arbovirus transrnitted by Aedes mosquit­oes . It is endemie in many tropical countries , and a major public health

- 70 -

concern (WHO 2004) . Today, in several Asian countries , dengue hae­morrhagic fever (DHF) is a leading cause of paediatric hospitalization and death . Two fifths of the world's population are at risk from dengue, and there may be 50 million cases of dengue infection every year (WHO 2002) , or possibly more . In areas where dengue is endemie , the illness is often clinically non-specific (GUBLER 1 998b) . Dengue fever is transmit­ted by mosquito vectors Aedes aegypti and Ae. albopictus . Aedes aegypti breeds principally in artificial containers associated with human infra­structure (STRICKMAN & KITTAYAPONG 2002) but has been reported in natural containers as well (ZELLER 1 998) . Aedes albopictus is mainly found in rural and peri-urban areas (VAZEILLE et al. 2003) . The role of Ae. albopictus in transmission is controversial (GUBLER 2003) , but it is considered a vector of dengue in places where Ae. aegypti is absent, or a maintenance vector in places where Ae. aegypti is present (GRATZ 2004). Changes in dengue infection over time and space could potentially be caused by land use or changes in land use . In Thailand , over the past thirty years , great areas of forest have been cleared to cultivate cash crops and orchards; rice fields have been converted into housing in peri-urban areas , potentially increasing the area suitable for vector breeding. Only a few attempts have been made at linking land cover or spatial features to dengue infection since it was generally assumed that dengue transmission was restricted to urban areas and settlements rather than being associated with natura! or agricultural environments .

The WHO estimated that 40 % of the world population is exposed to malaria (WHO/ Roll Back Malaria programme) . Protozoa of the genus Plasmodium cause malaria when transmitted from infective to suscept­ible host by the bite of Anopheles mosquitoes (KNELL 1 99 1 ) . The genus Anopheles contains over four hundred known species , with perhaps seventy being malaria vectors . Approximately forty of these are thought to be of major importance (SERVICE & TowNSON 2002) . Four species of Plasmodium infect humans: P. vivax, P. falciparum, P. malariae , and P. ovale. Malaria has been associated with land covers such as forest (ERHART et al. 2004) and tree-erop plantations (SINGHASIVANON et al. 1 999) in South-East Asia, and with irrigation in Africa (KLINKENBERG et al. 2003) . Changes in land use have also been incriminated for changes in malaria transmission: road building, deforestation , mining, irrigation projects and new agricultural practices (PHILLIPS 200 1 ) . However, these changes in land use or land cover are not always associated with the same changes in transmission . Deforestation in north-east Thailand has been associated with a decrease in malaria transmission linked to destruc­tion of vector habitat (ROSENBERG et al. 1 990) . In Sarawak, four species of Anopheles decreased substantially following clearings of forest for rubber plantation (CHANG et al. 1 997) . In South America, deforestation

- 71 -

has been associated with an increase in transmission, linked with more favourable habitat and in-migration of susceptible human populations (PEARSON 2003) . CoOSEMANS & MOUCHET ( 1990) distinguished the fol­lowing aspects of deforestation: forest penetration, edge effect (offering to the vector favourable breeding and resting conditions in the forest and feeding sources outside) and forest clearance (suitability of breeding hab­itat increased for some vector species) . Irrigated farming has been assu­med to be linked with an increased malaria risk; however, the picture is not so clear and irrigated farming is not always related to an increase in malaria. In most of the cases, these effects can be investigated by studying vector ecology, but require consideration of other factors such as transmission stability, wealth , use of preventive measures , etc . (lruMBA & LINDSAY 200 1 ) .

Vector-borne Diseases and Environmental Change

Among the factors mentioned for the re-emergence of dengue and malaria, some are related to changes of the environment, such as land­cover change or changes in weather patterns . The health impacts of climate change are debated. Insects are dependent on weather for their survival and development (GITHEKO et al. 2000) , and weather could influence the virus , the vector, the people, and the contacts between each of these (DEUBEL & RODHAIN 1 999) . Impacts of climate change on vector-borne diseases however remain a controversial issue (ROGERS & RANDOLPH 2000 , DYE & REITER 2000) . Several models have been based on variation of just a few parameters such as temperature and humidity, whereas key variables such as poverty, sanitation, land-use changes, public health surveillance and mitigation prograrnmes should be considered along with climatic factors (PATZ et al. 2000a) . HAY et al. (2002) suggested that many associations between local malaria resurgences and regional climate change are overly simplistic . RoGERS & RANDOLPH (2002) indicated that the impact of climate change on malaria transmission is far more complex than modelled so f ar if it is accompanied by change in mosquito abundance. REITER (2001 ) indicated that a great complexity of factors influences transmission, and that many factors other than climate have to be considered, such as human lifestyle and vulnerability.

Land cover is determined by the attributes of the earth's land surf ace and immediate subsurface , diagnosed by a set of categorical or con­tinuous attributes per spatial unit (LAMBIN et al. 2003). Environmental changes caused by natural phenomena or human intervention, such as climate change or land-use change could affect vector abundance, diver­sity and competence (PATZ et al. 2000b) . Environmental factors that could cause changes in transmission could be related to the vector, such as the

- 72 -

expansion of geographic distribution of vectors related to change in breeding habitat available , or to the infectious agent, for example the introduction of infectious agent into new areas (GUBLER 2002) . Environ­mental factors that could cause changes in transmission could also be related to the host , such as change in demographic patterns (including natura! change and migrations), or in health service (control and educa­tion programmes) (PETNEY 200 1 ) . The combination of these factors would determine the rate of contact between vector and susceptible host. Three major elements can be brought out for studying the links between envi­ronment and disease transmission: the landscape , people (hosts) , and mosquitoes (vectors) .

People, Mosquitoes and Landscape: A Conceptual Model

The conceptual model linking landscape, people and mosquitoes , can graphically be presented as in figure 1 . Each arrow on the graph is detailed below.

People

' '

' '

' '

'

� - - - - - - - - - - - - -

Mosquitoes

-- - - - - - Exposure to mosquito biting

---- Exposure to disease

Fig. 1 . Conceptual model linking people , landscape and mosquitoes.

- 73 -

PEOPLE AND LANDSCAPE

People are important actors on the landscape who shape and are shaped by the environment (WALSH et al. 200 1 ) . The various activities of a society and its organization are reflected on the landscape because of the spatial extent of these activities. Understanding the decision-making process, the spatial impact of decisions, and the interaction between human activities and the environment is the focus of land-change science (RINDFUSS et al. 2004) . A whole range of factors influence the decisions taken regarding activities (impacting on land use) or land use. People adapt to changing conditions of the environment, and the response , or feedback, can either rnitigate or accentuate the rate , intensity or mode of change (LAMBIN et al. 2003) . Land-cover changes used to be conceived as simple and irreversible conversions from one type to another, whereas they are now regarded as mostly non-continuous in space, leading to com­plex mosaics and mixtures of cover types (MERTENS & LAMBIN 2000) . Recent research has shown that processes involved in land-cover and land­use change are much more complex than previously thought. Identifying the causes of land-use change requires an understanding of how people make land-use decisions and how various factors interact in a specific context (LAMBIN et al. 2003) .

The organization of the landscape will also deterrnine people ' s loca­tion and movements at certain times of the day. The location of activities (associated with fields, markets, housing, etc .) could bring people at loca­tions or close to location with high densities of mosquito breeding sites. Some activities take place at certain times of the day, which could cor­respond with biting-activity peaks of mosquitoes . Anopheles mostly bite at night (SITTIPRASASNA et al. 2003), while Aedes have biting peaks in the first hours of the morning and in the early evening (CHADEE & MARTINEZ 2000) .

PEOPLE AND MOSQUITOES

The transrnission of vector-home diseases occurs when an infected female mosquito takes a blood meal on a human host. Usually mosquit­oes are infected when feeding on an infective human host. In the case of dengue, transrnission from mosquito to mosquito has also been document­ed (GUBLER 2003) . However, transrnission between mosquitoes rnight only serve as maintenance in situations of low endernicity (THENMOZHI et al. 2000). Non-human primates may play a role in acting as a reservoir for the dengue virus in sylvan settings .

The exposure to the disease depends on the prevalence, on the expo­sure of hosts to mosquito biting, and on movements of pathogens between

- 74 -

host and vector. Any factors contributing to increased mosquito popula­tions and closer contact between humans and mosquito vectors can in­fluence transmission dynamics, by changing the exposure to biting . Inver­sely, most preventive measures will aim at reducing the mosquito population or the number of contacts between mosquitoes and humans. This also includes human behaviour modification: the social and beha­vioural pattem of hu mans has a great impact on the epidemiology of mos­quito-bome diseases (WHO 1 985), by influencing the number of contacts . The success of prevention methods based on decreasing contacts , such as the use of bednets and window screening, will depend on gathering infor­mation about the types of mosquitoes , their behaviour and their interac­tions with human populations (CARTER et al. 2000) . The major behavioural factors of mosquitoes which determine the efficiency of a mosquito species as a vector, and which determine which control measures might be appropriate , are : exophily/endophily (preference for resting outdoors or indoors) , exophagy/endophagy (preference for feeding outdoors or indoors) , anthropophily/zoophily (preference for feeding on humans or other animals) , flight range, types of breeding sites and insecticide suscep­tibility (MEEK 1995) . Also to be considered are the biting times of mos­quitoes, as compared to location and activity of people at certain times of the day. The use of bednets for malaria prevention is based on the fact that Anopheles are most active between dusk and <lawn . Vector control meas­ures, aiming at decreasing the density of mosquitoes include (MEEK 1995 , TDR 2002) : insecticide spraying, insecticide-treated bednets , larval con­trol . Measures decreasing contacts include insecticide-treated bednets , window screening , mosquito coils or smoke , use of repellent, use of prot­ective clothing (MEEK 1995). Dengue prevention mostly focuses on bree­ding site elimination, while malaria contra! is oriented towards the prev­ention of biting and early treatment of the disease (TDR 2002, WHO/Roll Back Malaria) . It should be noted that the use of such measures does not only have a positive effect on the person using them, but can also have effects on the whole community and even on neighbouring communities (KlLLEEN et al. 2003).

MOSQUITOES AND LANDSCAPE

The spatial distribution of vector-borne diseases is restricted typ­ically by the geographical range of the vector or reservoir host and by their habitat preferences (KlTRON 1998). The immature stages of mosquitoes (egg , larva, pupa) are aquatic: they depend on free-standing water for their survival and development (SERVICE & TOWNSON 2002) . Eggs can in some cases be laid in moist or dry sites and hatch once covered in water (MuIR 1 988) . Breeding sites, or micro-habitats , provide the accumulation

- 75 -

of water in which adult females lay their eggs. The gonotrophic cycle of adult female mosquitoes usually starts with one or several blood-meals , and after digestion and development o f eggs i n the ovaries , one or several egg batches (depending on the species) will be laid in one or several breeding sites (SERVICE & TOWNSON 2002, REITER et al. 1 995) . Breeding sites (larval habitats) include a variety of containers and surface water. Artificial containers include all man-made vessels used for water storage or left in the open where they collect rain water. Natural containers include bamboo stumps, leaf axils, tree holes and various other plant parts that can accumulate water. Surface water not only includes lakes, rivers , dams, ponds , marshes and swamps , but also smaller sites such as puddles , hoof or foot prints, wheel tracks , raad ruts , etc . Irrigated fields also constitute an important source of surface-water breeding sites for some species , including some important vector species (SERVICE & ToWNSON 2002). Water bodies and courses , and irrigated fields are two types of breeding habitats that are easily related to landscape features . Other breeding habitats or mosquito species have however been assoc­iated with landscape features . Aedes aegypti is described as being highly domestic (GUBLER 1 997), therefore related to human settlements . Many Anopheles species have aften been associated with land cover, either for feeding or breeding, such as An. dirus associated with forest covers (HARBACH et al. 1 987) . Land-use change would allow the colonization of new habitats or the extension or reduction of a vector's range, but could also modify the composition of vector population (PATZ & NoRRis 2004) . Knowledge of larval distribution and breeding sites bas great potential value for implementing source reduction measures in vector control (CARTER et al. 2000) .

Feedback from a high risk of mosquito biting to landscape would exist in cases when transmission and disease are serious enough to in­fluence land-use decisions , by preventing people either from farming or from farming at the same level of intensity, or by preventing settlement of infested areas. This can be related to the impact of malaria on econ­omie development as already mentioned, and more particularly to land use.

SPATIAL DIMENSION OF DISEASE TRANSMISSION

The spatial dimension of disease transmission (i .e . distribution of mosquitoes, location of susceptible human population) is receiving increasing attention, and the integration of landscape ecology approaches (OSTFELD et al. 2005) , combined with spatial statistics and Geographical Information Systems (ROBINSON 2000) , can improve understanding of dis­ease transmission . CARBAJO et al. (200 1 ) used the location of susceptible people , the possible transportation raad for the virus, and conditions for

- 76 -

vector and virus development to build risk transmission maps in Argen­tina . Studies of the spatial and tempora} pattems of dengue show that locating cases or vectors improves understanding of disease transrnission. Spatial analyses have also been introduced in studies related to malaria. VAN DER HOEK et al. (2003) located malaria breeding sites relative to human populations in Sri Lanka. CHADEE & KITRON ( 1999) located imported malaria cases and Anopheles breeding sites in Trinidad. ZHou et al. (2005) mapped P.falciparum and P. vivax incidence in Thailand in 1 997 and 2002 . These studies do not necessarily relate to the landscape as such but show that important spatial components exist in transrnission.

Remote Sensing and Vector-borne Diseases

The advent of technologies such as earth observation satellites and the progress in monitoring and modelling abilities have allowed improve­ments of the detailed spatial modelling of land-use and land-cover chan­ges (MERTENS & LAMBIN 2000) . Fine spatial resolution satellites , such as SPOT-XS or Landsat MSS and TM, have been successfully used for map­ping land-use and land-cover changes in a diversity of environments . Remotely-sensed data have been used in a variety of applications focused on human-induced changes, including land-use change analyses and monitoring of shifting cultivation, as well as changes arising from natural origins, such as plant phenology (SINGH 1 989) . For some applications, land-cover changes detected by remote sensing have to be related to socio­econornic data at the household level or to data on non-human agents , e .g . to study consequences of observed land-cover changes on mosquit­oes or other animals .

Remote sensing provides new tools for locating environments cap­able of maintaining vector populations , and can be applied to study any vector-bome disease, provided that landscape elements critica} to vec­tor survival are known and can be detected by remote sensing (BECK et al. 2000) . Strong links between vector-bome diseases and the envi­ronment have been found where the vector distribution could be linked to environmental features such as vegetation, temperature, etc . (CURRAN et al. 2000) . In the case of mosquitoes , the dependence of immature sta­ges on water habitats has allowed remote-sensing techniques to be exploited (RAY et al. 1 997) , mostly where these habitats are related to the surrounding landscape elements . Remote sensing provides land­cover data on large areas with little requirement for field work in regions where up-to-date information on land cover or disease prevalence and incidence is often lacking . It has been used for accurate mapping of risk areas and for interpreting consequences of changes in environmental conditions (HAY et al. 1 997) . The expansion of human communities on

- 77 -

the natural environment and the changes it causes need to be monitored in terms of public health; remote sensing can be used to improve the understanding of the variations of diseases in space and time (ROGERS 2000). The robustness of remote sensing as an epiderniological tech­nique, linking land cover to vector density or disease risk, requires a sound understanding of all links between remotely-sensed data and epidem­iological variables (CURRAN et al. 2000) .

A few studies have attempted to link malaria or dengue-transrnitting mosquito populations to land-cover characteristics using remotely­sensed data. Wooo et al. ( 1 992) studied the production of An .freeborni in rice fields in California using remotely-sensed growth characteristics of rice and GIS-derived distances to feeding sources . High production was related to early canopy development and proximity to blood-meal sources . The combination of these two types of data gave up to 90 % of correctly classified high-production fields . In a study of malaria trans­rnission risk in Chiapas , Mexico, BECK et al. ( 1994) related the abun­dance of An . albimanus adults in forty villages to the surrounding land­scape. They concluded that adult mosquito abundance was related to the quantity of transitional swamp and unmanaged pasture, which provide larval habitats for this species . Villages with low and high densities of adult mosquitoes were categorized with a 90 % accuracy. In Belize, SPOT images were used to locate herbaceous wetlands associated with An. albimanus breeding (REJMANKOVA et al. 1 995) . Distances between remotely-sensed mosquito habitats and human habitats were then used to predict the quantity of adults in the villages. An accuracy of 89 % for locations with high density of adult mosquitoes biting outdoors was found. ROBERTS et al. ( 1 996) used a combination of SPOT data and other map data in Belize to predict the density of adult An . pseudopunctipen­nis . It was collected in 50 % of the locations predicted as ha ving high densities and absent in all locations predicted as having low densities , although this was based on only twenty locations . REJMANKOVA et al. ( 1 998) , however, encountered problems related to high levels of omis­sion errors for some land covers related to mosquito breeding on a land­cover map derived from SPOT images. After relating breeding sites to land-cover data, THOMAS & LINDSAY (2000) investigated the link between abundance of An. gambiae adults in villages in Gambia and surrounding land cover, and between larvae and land cover. They found that the proxirnity of a village to "pooled sediments" , where most An . gambiae larvae were found, was highly correlated (r > 0.8) with high adult-mosquito abundance. JACOB et al. (2005) tried to discriminate larval habitats occupied by members of the An. gambiae complex in urban areas in Kenya visually on multispectral images of five metres ' resolution, but the results were unsatisfactory: only 6 % of aquatic larval

- 78 -

habitats were correctly identified by observers . MoLONEY et al. ( 1 998) used aerial photography to identify the houses at high risk of Ae. aegypti breeding in Australia, using an adaptation for aerial photographs of the "Premise Condition Index" , an index describing predictors of Ae. aegypti breeding (shade, yard tidiness , house condition) . The results were not accurate, mostly due to the difficulty to identify the yard condition . Shade was correctly described, but not sufficient to predict breeding of Ae . aegypti . The latter two studies , however, tried to link habitat directly to remotely-sensed radiance data, whereas the other studies linked hab­itats to land-cover information derived from remote sensing .

Land-Use Change Impacts on Malaria and Dengue in Northern Thailand

STUDY AREA

Northern Thailand is a mountainous area intersected by flat-bottom­ed valleys that can be several kilometres wide. Dry dipterocarp forests and mixed deciduous forests are found at altitudes up to 600-800 m. Mixed deciduous forests occupy moister sites (SCHMIDT-VOGT 1 999) . Montane forest is found at higher altitudes . Three seasons can be distinguished: a cool , dry season from November to mid-February, a hot , dry season from mid-February to May, and a monsoon season from May to October during which rainfall can reach over 1000 mm.

Lowland farmers usually cultivate irrigated plots (from one to three crops a year, including a dry season erop other than rice) and upland plots occupied by either field or tree crops . Shifting cultivation , also called swidden farming, can take many forms, from pioneer to established swiddening (KUNSTADTER & CHAPMAN 1 978) . Livestock is of minor importance for the farms in the study area. Nine villages were studied in depth . They cover a gradient of situations with respect to environrnental conditions , social organization , and farrning systems.

In Thailand, dengue cases occur mainly during the rainy season from May through October (CHAREONSOOK et al. 1 999) , and most infec­tions are subclinical (B URKE et al. 1 988) . Periodic outbreaks of dengue have been reported throughout the country and are spreading following waves emanating from Bangkok (CUMMINGS et al. 2004) . There was a large outbreak of DHF in 1 987 causing more than 1 000 deaths (Ministry of Public Health 1 989) and another in 1 998 causing 424 deaths (Ministry of Public Health 2000) . Knowledge of dengue was found to be generally high in the study area, and persons knowing about dengue generally reported the use of preventive measures more frequently (VAN BENTHEM et al. 2002) .

- 79 -

The majority of malaria infections in Thailand are caused by P. fal­ciparum and P. vivax. Malaria incidence rate (symptomatic clinical mal­aria episodes confirmed by microscopy) was 0 .34 % in 2002 for P. f al­ciparum malaria and 0 .4 % in 2002 for P. vivax. The incidence is also characterized by a high spatial heterogeneity, with the highest in ei de nee rates along the Myanmar and Cambodian border (ZHOU et al. 2005) , and epidemie events as observed in the southem peninsula in 1 997 and 1 999, following the interruption of control programmes (Ministry of Public Health 2003) . The main vectors of malaria in northern Thailand are An. minimus s .l . , An. dirus s .1 . , and An . maculatus s .s . (SOMBOON et al. 1 998) .

LAND COVER AND FARMING SYSTEMS

Using remotely-sensed data and socio-economie survey data, land-use changes and farming systems were studied over the period 1 989-2000 . The main land-use changes are the expansion of orchards and the inten­sification of irrigated areas . The expansion of orchards takes place by converting existing upland fields, but also, and mostly, by clearing natural vegetation. The intensification of irrigated areas was mostly achieved by the introduction of dry-season crops, such as garlic or potato, a booming cash-erop in Thailand. Intensification implies increased farming activity, whereas orchard expansion allows diversification to off-farm activities . Orchards cultivation is less demanding in labour than traditional crops such as rice. Both changes rely on large investments by farmers, and hou­seholds with a lower investment power are likely to stay behind. The gap between these two groups is likely to increase, even at the village level . Generally, the farming systems are undergoing profound changes , partly related to important changes in the job market, and to changing market-ing opportunities .

·

MOSQUITO LARVAE HABITAT AND LAND COVER

The relationship between larvae and land cover was analysed in three steps : the occurrence of various types of habitats in land-cover classes, the occurrence of larvae in various types of breeding habitat, and the occur­rence of larvae in various types of land cover. Land cover, as derived from remote-sensing images , was found to be a good proxy for many characteristics or presence of breeding habitats related to the presence of larvae. Some significant land-cover variables also revealed the influence of fragmentation and landscape diversity on habitat suitability. The strong­est associations between land-cover attributes and mosquitoes were obtained for species or species groups with the most specific habitat requirements , such as Ae. aegypti and An. minimus group . Anopheles

- 80 -

mosquitoes were related to different land covers than Aedes mosquitoes , even though there was some spatial overlap .

EPIDEMJOLOGY OF DENGUE INFECTJON

Spatial patterns of and risk determinants for seropositivity of den­gue infection were studied in three sites in northern Thailand . A survey was conducted from 200 1 to 2003 among 1 750 people . Potential risk determinants for dengue infection were measured by questionnaire , including personal and household-level variables, and IgM antibodies against dengue were detected by ELISA. The role of landscape as risk determinant was studied using the land-cover maps . Prevalence of sero­positivity was found to be as high in rural as in peri-urban sites and risk determinants have been shown to vary a lot within rural areas as well as between rural and peri-urban sites (VAN BENTHEM et al. 2005) . Orchards are a major concern for dengue transmission. Artificial water containers are frequent there and Ae . albopictus mosquitoes breed in those containers . Also, orchards are often visited for maintenance tasks at the end of the day, which is a biting activity peak for Aedes. This is likely to increase in a context of part-time farming and off-farm employ­ment. Land-cover variables were significant in all sites . Risk deter­minants also included individual-level variables such as the location of the person at certain times of the day, and household-level variables such as the type of housing .

INTEGRATED SJMULATTON MODEL

This work provides detailed insights in individual aspects of the con­ceptual model presented in the introduction. The next step was to integrate the various elements of the conceptual model in one operational model including all the quantitative results obtained. This simulation model specifically represents land-cover change effects on transmission .

Conclusion

This work confirrns the hypothesis that land use is a significant deter­minant of mosquito presence and of infection. Mosquito larvae are assoc­iated with land cover, and the disappearance of one land cover harbour­ing breeding sites for one species will not necessarily result in a decrease in mosquitoes, if the new land cover has breeding sites for another spe­cies or group . The role of land use in determining the risk of dengue infection was demonstrated, but other determinants , mostly related to human behaviour and possibly to intrinsic dynamics of the disease, were

- 8 1 -

significant as well . The results indicate that vector-source reduction and risk behaviour reduction could participate in campaigns targeting reduc­tions in transmission. An integrated approach, between people in charge of the various diseases and between the various authorities ( agriculture and planning, and public health) , is recommended, allowing to consider any positive or negative effect potentially brought by changes in land use .

Remote sensing is an inexpensive way of collecting data over large areas , and standard processing methods proved efficient in deriving data relevant to the issues described here. Further progress in the understand­ing of links between people, the landscape, mosquitoes, and disease howe­ver greatly depends on collaborative efforts by various disciplines such as entomology, ecology, epidemiology and geography.

REFERENCES

B ATES , l . , FENTON, C . , GRUBER, J . , LALLOO, D . , MEDINA LARA , A . , SQUIRE, S . B . , THEOBALD, S . , THOMSON, R. & TOLHURST, R. 2004a. Vulnerability to malaria, tuberculosis, and HIV/AIDS infection and disease . Part 1 : Determinants operating at individual and household level . - The Lancet Infectious Diseases, 4: 267-277 .

B ATES , I . , FENTON, C . , GRUBER , J . , LALLOO, D . , MEDINA LARA, A . , SQUIRE, S . B . , THEOBALD, S . , THOMSON R. & TOLHURST, R. 2004b. Vulnerability to malaria, tuberculosis, and HIV/AIDS infection and disease. Part 2 : Determinants operating at environmental and institutional level . - The Lancet lnfectious Diseases, 4: 368-375 .

BEAGLEHOLE, R. , BoNITA, R. & KrELLSTROM, T. 1993 . Basic epidemiology. -Geneva, World Health Organization .

BECK, L. R. , LOBITZ, B . M . & WOOD, B . L. 2000. Remote sensing and human health: new sensors and new opportunities. - Emerging Jnfectious Dis­eases, 6 (3): 2 1 7-227 .

BECK, L. R., RODRIGUEZ, M. H. , DISTER, S. W., RODRIGUEZ, A. D., RElMANKOVA, E" ULLOA, A. , MEZA, R. A., ROBERTS , D. R. , PARIS, J . F. , SPANNER, R. K., WASHINO, R. K., HACKER, C . & LEGTERS , L . J . 1 994. Remote sensing as a landscape epidemiologie tool to identify villages at high risk for malaria transmission. - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 51 (3): 27 1 -280.

BURKE, D. S . , NISALAK, A., JOHNSON, D. E. & SCOTT, R. M. 1988. A prospective study of dengue infections in Bangkok. - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 38: 1 72- 1 80.

CARBAJO, A . E . , SCHWEIGMANN, N . , CURTO, S . I . , DE GARIN, A. & BEJARAN, R. 200 1 . Dengue transmission risk maps of Argentina. - Tropical Med­icine and International Health , 6 (3): 1 70- 183 .

CARTER, R " MENDIS, K. N. & RoBERTS , D. 2000. Spatial targeting of interven­tion against malaria. - Bulletin of the World Health Organisation, 78 ( 1 2) : 140 1 - 1 4 1 1 .

- 82 -

CHADEE, D. D. & KlTRON, U. 1 999 . Spatial and tempora( patterns of imported malaria cases and local transmission in Trinidad . - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 6 1 (4): 5 1 3-5 1 7 .

CHADEE, D. D. & MARTINEZ, R . 2000. Landing periodicity of Aedes aegypti with implications for dengue transmission in Trinidad, West lndies . - Journal of Vector Ecology, 25 (2) : 1 58- 1 63 .

CHANG, M . S . , Hn, J . , BUTTNER, P. & MANSOOR, F. 1 997 . Changes in abundance and behaviour of vector mosquitoes induced by land use during the dev­elopment of an oil palm plantation in Sarawak . - Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene, 9 1 : 382-386.

CHAREONSOOK, 0., Fov, H . M. , TEERARATKUL, A. & SrLARUG, N. 1 999. Changing epidemiology of dengue hemorrhagic fever in Thailand . - Epidemiology and lnfection, 122: 1 6 1 - 1 66 .

COOSEMANS, M . & MOUCHET, J . 1 990 . Consequences of rural development on vectors and their control. - Annales de la Société belge de Médecine Tropicale, 70: 5-23

CUMMJNGS, D. A. T. , lruZARRY, R. A . , HUANG, N. E . , ENDY, T. P. , NlSALAK, A. , UNGCHUSAK, K. & BuRKE, D. S . 2004 . Travelling waves in the occurrence of dengue haemorrhagic fever in Thailand . - Nature, 427: 344-347 .

CURRAN, P. , ATKlNSON, P. , Fooov, G . & MrLTON, E. 2000. Linlcing remote sen­sing, land cover and disease . - Advances in Parasitology, 47: 37-80 .

DEVBEL, V. & RODHAIN, F. 1 999 . Variations climatiques et dengue: impacts directs et indirects . - Médecine et Maladies lnfectieuses, 29: 289-295 .

DYE, C. & REITER, P. 2000. Temperatures Without Fevers? - Science, 289: 1 697-1 698.

ERHART, A. , THANG, N. D. , HUNG, N . Q . , Tol , L. V., HUNG, L. X. , Tuv, T. Q. , CONG, L. D. , SPEYBROECK, N. , COOSEMANS, M. & D' ALESSANDRO, U. 2004. Forest malaria in Vietnam: a challenge for control . - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 70 (2): 1 1 0- 1 1 8 .

GrTHEKO, A . K., LINDSAY, S . W., CONFALONIERI, U . E. & PATZ, J . A . 2000 . Climate change and vector-bome diseases: a regiona1 analysis. - Bulletin of the World Health Organization , 78 (9): 1 1 36- 1 147 .

ÜRATZ, N . G . 2004. Critica( review of the vector status of Aedes albopictus. -Medica[ and Veterinary Entomology, 18: 2 1 5-227 .

GUBLER, D. J . 1 997. Epidemie dengue/dengue haemorrhagic fever: a global public health problem in the 2 l st century. - Dengue Bulletin , 2 1 : 1 - 1 5 .

GuBLER, D . J . 1 998a. Resurgent vector-borne diseases as a global health problem . - Emerging lnfectious Diseases, 4 (3): 442-450.

GUBLER, D. J. 1 998b. Dengue and dengue hemorrhagic fever. - Clinical Micro­biology Reviews, 11 (3): 480-496.

GUBLER, D. J. 2002. The global emergence/resurgence of arbovira1 diseases as public health problems . - Archives of Medica[ Research, 33: 330-342 .

GVBLER, D. J . 2003 . Aedes albopictus in Africa. - The Ltlncet lnfectious Dise­ases, 3: 75 1 -752.

HARBACH, R. E., GINGRJCH, J. B. & PANG, L. W. 1 987. Some entomo1ogica1 obser­vations on malaria transmission in a remote village in northwestern Thailand. - Journal of the American Mosquito Contra[ Association, 3 (2): 296-301 .

- 83 -

HAY, S . 1 . , PACKER, M. J . & RoGERS , D. J . 1997. The impact of remote sensing on the study and control of invertebrate intermediate hosts and vectors for diseases. - International Journal of Remote Sensing, 18 ( 14): 2899-2930.

HAY, S. I., Cox, J . , ROGERS , D. J . , RANDOLPH, S. E., STERN, D. I . , SHANKS, G. D. , MYERS, M . F. & SNow, R . W. 2002. Climate change and the resurgence of malaria in the East African highlands. - Nature , 415: 905-909.

IJUMBA, J. N. & LINDSAY, S . W. 200 1 . Impact of irrigation on malaria in Africa: paddies paradox . - Medica! and Veterinary Entomology, 15: 1 - 1 1 .

JACOB , B . G. , REGENS, J . L. , MBOGO, c . M., GITHEKO, A . K . , SWALM, C . M. , GITHURE, J . 1 . & BEIER, J . C . 2005 . Capabilities of multisprectral thermal data for identification of Anopheles gambiae mosquito larval habitats in African urban environments . - International Journal of Remote Sensing, 26 (3): 523-534.

KILLEEN, G. F., KNOLS , B . G. & Gu, W. 2003 . Taking malaria transmission out of the bottle: implications of mosquito dispersal for vector control inter­ventions. - The Lancet Infectious Diseases, 3: 297-303 .

KITRON, U . 1998. Landscape ecology and epidemiology of vector-borne disea­ses: tools for spatial analysis. - Journal of Medica! Entomology, 35 (4): 435-445 .

KLINKENBERG, E. , TAKKEN, W., HUIBERS , F. , TOURE, Y. T. 2003 . The phenology of malaria mosquitoes in irrigated rice fields in Mali . - Acta Tropica, 85: 7 1 -82.

KNELL, A. J . (Ed.) 199 1. Malaria: A Publication of the Tropical Programme of the Welkome Trust. - Oxford, Oxford University Press.

KUNSTADTER, P. & CHAPMAN, E . L. 1 978 . Problems of shifting cultivation and economie development in northern Thailand . - In: KUNSTADTER, P. , CHAPMAN, E.L. & SABHARSI, S . (Eds .) , Farmers in the Forest. Honolulu, East-West Center.

LAMBIN, E. F., GEIST, H . J . & LEPERS, E. 2003 . Dynarnics of land-use and land­cover change in tropical regions. - Annual Review of Environment and Resources, 28: 205-24 1 .

MEEK, S . R . 1995 . Vector control in some countries of Southeast Asia: compa­ring the vectors and the strategies . - Annals of Tropical Medicine and Parasitology, 89 (2): 1 35- 147 .

MERTENS , B . & LAMBIN, E. F. 2000. Land-Cover Change Trajectories i n Southern Cameroon. - Annals of the Association of American Geographers, 90 (3): 467-494.

Ministry of Public Health (Division of Epiderniology) 1 989. Annual epidemiol­ogical surveillance report, pp. 67-7 4 .

Ministry of Public Health (Department of Communicable Disease Con trol) 2000. Communicable Disease Control in Thailand.

Ministry of Public Health 2003. Malaria control program in Thailand. - Bang­kok, Ministry of Public Health (http://eng.moph.go .th/SpecificHealth/ malaria/malaria.htm and http://eng.moph.go .th/ContentDetails .php? intContentlD= l 70&strOrglD=00 1 ) .

MOLONEY, J . M. , SKELLY, C . , WEINSTEIN , P., MAGUIRE, M . & RITCHIE, S . 1998. Domestic Aedes aegypti breeding site surveillance: lirnitations of remote

- 84 -

sensing as a predictive surveillance tool . - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 59 (2) : 26 1 -264.

MONATH, T. P. 1 994. Dengue: the risk to developed and developing countries . -Proceedings of the National Academy of Science, 9 1 : 2395-2400.

MORENS, D. M" FoLKERS , G. K. & FAUCI, A. S . 2004. The challenge of emer­ging and re-emerging infectious diseases . - Nature, 430: 242-279.

MuIR , D. A. 1 988 . Anopheline mosquitos: vector reproduction, l ife-cycle and biotope . - In: WERNSDORFER, W. H. & MACGREGOR, 1 . (Eds .), Principles & Practice of Malariology. Edinburgh, Churchill Livingstone.

ÜSTFELD, R. S " GLASS, G. E. & KEESING , F. 2005 . Spatial epidemiology: an emerging (or re-emerging) discipline. - Trends in Ecology and Evolution , 20 (6): 328-336.

PATZ, J. A" ENGELBERG, A. & LAST, J. 2000a. The Effects of Changing Weather on Public Health. - Annual Review of Public Health , 2 1 : 27 1 -307.

PATZ, J. A" GRACZYK, T. K" GELLER, N. & VITTOR, A. Y. 2000b. Effects of envi­ronmental change on emerging parasitic diseases . - International Journal for Parasitology, 30: 1 395- 1405 .

PATZ, J . A. & NORRIS, D. E. 2004. Land-use change and human health . - In : DEFRIEs , R" AsNER, G. & HouGHTON, R. (Eds .) , Ecosystems and land-use change . - Washington, American Geophysical Union, Geophysical Mon­ograph, pp. 153 .

PEARSON, H . 2003. Lost forest fuels malaria. - Nature science update on www.nature .com

PETNEY, T. N. 200 1 . Environmental, cultural and social changes and their in­fluence on parasite infections. - International Journal of Parasitology, 31: 9 1 9-932 .

PHILLIPS , R . S . 200 1 . Current status of malaria and potential for control . -Clinical Microbiology Reviews, 14 ( 1 ): 208-226.

REITER, P. 200 1 . Climate change and mosquito-borne disease. - Environmental Health Perspective, 109 (suppl . 1 ) : 1 4 1 - 1 6 1 .

REITER, P" AMADOR, M. A" ANDERSON, R. A. & CLARK , G. G . 1 995 . Short report: dispersal of Aedes aegypti in an urban area after blood fleeding as demon­strated by rubidium-marked eggs. - American Journal of Tropical Med­icine and Hygiene, 52 (2) : 1 77- 179 .

REJMANKOVA, E" ROBERTS , D " PAWLEY, A" MANGUIN, S . & POLANCO, J . 1995 . Predictions of adult Anopheles albimanus densities in villages based on distances to remotely sensed larval habitats. - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 53 (5): 482-488 .

REIMANKOVA, E" POPE, K. 0" ROBERTS , D. R" LEGE, M. G, ANDRE, R" GREICO, J . & ALONZO, Y. 1 998. Characterization and detection of Anopheles vestiti­pennis and Anopheles punctimacula (Diptera: Culicidae) larval habitats in Belize with field survey and SPOT satellite imagery. - Journal of Vector Ecology, 23 ( 1 ) : 74-88 .

R!NDFUSS, R . R " WALSH, S . J " TURNER, II B . L" Fox, J . & MISHRA, v. 2004. Developing a science of land change: challenges and methodological issues . - Proceedings of the National Academy of Science, 101 (39): 1 3976- 1 398 1 .

- 85 -

ROBERTS , D. R . , PARIS , J . F. , MANGUIN, S . , HARBACH , R . E. , WOODRUFF, R . , REJMANKOYA, E. , POLANCO, J . , WULLSCHLEGER & LEGTERS, L. J . 1 996. Predictions of malaria vector distribution in Belize based on multispectral satellite data. - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 54 (3): 304-308.

RoBINSON, T. P. 2000. Spatial statistics and Geographical Information Systems in epidemiology and public health . - Advances in Parasitology, 47: 8 1 - 1 28 .

RoGERS, D . J . 2000. Satellites, space, time and the African trypanosomiases. -

Advances in Parasitology, 47: 1 29- 1 7 1 . ROGERS , D . J . & RANDOLPH, S . E . 2000. The Global Spread of Malaria in a

Future, Warmer World. - Science, 289: 1 763- 1 766 . RoGERS, D. J . & RANDOLPH, S . E. 2002. Satellite imagery in the study and

forecast of malaria. - Nature, 415: 7 1 0-7 1 5 . ROSENBERG, R . , ANDRE, R . G . & SoMCHIT, L. 1 990. Highly efficient dry season

transmission of malaria in Thailand . - Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene, 84 : 22-28 .

SCHMIDT-V OGT, D . 1 999. Swidden farming and fallow vegetation in northern Thailand. - Stuttgart, Franz Steiner Verlag .

SERVICE, M . W. & TOWNSON, H . 2002. The Anopheles vector. - In: WARREL, D. A. & GILLES , H. M. (Eds .) , Essential Malariology (4th ed .). London, Arnold.

SINGH , A. 1 989. Digital change detection techniques using remotely sensed data. - International Journal of Remote Sensing, 10 (6): 989- 1 003.

SINGHASTVANON, P., THIMASARN, K. , YIMSAMRAN, S . , LINTHICUM, K. , NUALCHA­WEE, K . , DAWREANG, D . , KONGROD, S . , PREMMANISAKUL, N. , MANEE­BOONYANG, W. & SALAZAR, N. 1 999. Malaria in tree erop plantations in south-eastern and western provinces of Thailand. - Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health , 30 (3): 399-404.

S1TTIPRASASNA, R. , LINTHICUM , K. J . , Lru, G .-J. , JoNES , J . W. & SINGHASTVANON, P. 2003. Some entomological observations of tempo ral and spatial distribu­tion of malaria vectors in three villages in northwestern Thailand using a geographic information system. - Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health , 34 (3): 505-5 1 6 .

SNOW, R. W., GUERRA, C . A. , NOOR, A. M . , MYINT, H . Y. & HAY, S . I . 2005 . The global distribution of clinical episodes of Plasmodiumfalciparum malaria. - Nature, 434: 2 1 4-2 1 7 .

SoMBOON, P., ARAMRATTANA, A . , LJNEs , J . & WEBBER, R . 1 998. Entomological and epidemiological investigations of malaria transmission in relation to population movements in forest areas of North-West Thailand. - South­east Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 29 ( 1 ) : 3-9.

STRICKMAN, D. & KlTTAYAPONG, P. 2002. Dengue and its vectors in Thailand: introduction to the study and seasonal distribution of Aedes larval . -American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 61 (3): 247-259.

TDR (The Special Programme for Research and Training in Tropical Diseases) 2002. Report of the Scientific Working Group on Insect Vectors and Human Health. TDR/SWGNEC/03 . 1 . Available from http://www.who.int/ tdr/pu blications/publications/insect_ vectors .htm (last visited 2 1 /03/05) .

- 86 -

THENMOZHI , V" TEWARI , S . C . , MANAVALAN , R . , BALASUBRAMANIAN, A. & GAJANANA, A. 2000. Natura! vertical transmission of dengue viruses in Aedes aegypti in southern India. - Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene, 94:507 .

THOMAS , C. J . & LINDSAY, S . W. 2000 . Local-scale variation in malaria infection amongst rural Gambian children estimated by satellite remote sensing. -Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene, 94: 1 59- 1 63 .

TuRNER I I , B. L. , KAsPERSON, R. E . , MATSON, P. A., McCARTHY, J . , CoRELL, R. W. , CHRJSTENSEN, L., ECKLEY, N ., KASPERSON, J. X. , LUERS, A., MARTELLO, M. L., POLSKY, C., PULSIPHER , A. & SCHILLER , A. 2003. A framework for vulnerability analysis in sustainability science . - Proceedings of the National Academy of Science, 100 ( 14): 8074-8079.

VAN BENTHEM, B. H. B ., KHANTIKUL, N . , PANART, K. , KEsSELS , P. J . , SOMBOON, P. & OSKAM, L. 2002. Knowledge and use of prevention measures related to dengue in northern Thailand. - Tropical Medicine and International Health , 7 ( 1 1 ) : 993- 1000.

VAN BENTHEM, B. H. B., VANWAMBEKE, S. 0., KHANTIKUL, N., BURGHOORN-MAAS, C., PANART, K. , 0SKAM, L. , LAMBIN, E . F. , SoMBOON, P. 2005 . Spatial patterns of and risk factors for seropositivity for dengue infection . - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene , 72 (2): 20 1 -208 .

VAN DER HOEK, W., KONRADSEN, F., ÄMERASINGHE, P. H . , PERERA, D. , PIYARATNE , M . K. & AMERASINGHE, F. P. 2003 . Towards a risk map o f malaria for Sri Lanka: the importance of house location relative to vector breeding sites. - International Journal of Epidemiology, 32: 280-285.

VANWAMBEKE, S . 2005 . Impacts of land-use change on mosquito-borne diseases in northern Thailand (Thèse présentée en vue de l 'obtention du grade de docteur en sciences) . - Louvain-la-Neuve, Université Catholique de Louvain.

VAZEILLE, M., RosEN, L . , MOUSSON, L . & FAILLOUS , A.-B . 2003. Low oral recep­tivity for Dengue type 2 viruses of Aedes albopictus from Southeast Asia compared with that of Ades aegypti. - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 68 (2) : 203-208 .

WALSH , S . 1 . , CRAWFORD, T. W., WELSH, W. F. & CREWS-MEYER, K . A. 200 1 . A multiscale analysis of LULC and NDVI variation in Nang Rong dis­trict, northeast Thailand. - Agriculture, Ecosystems and Environment, 85: 47-64.

WHO (The World Health Organization)/ Roll Back Malaria programme: http://mosq ui to. who .int/cmc_upload/0/000/0 1 5/372/RBMinfosheet_l .htm (last visited 24/05/2005) .

WHO 1 985. Arthropod-borne and rodent-borne viral diseases (Report of a WHO Scientific Group) . - WHO Technica! Report Series, 719.

WHO 2002 . Dengue and dengue haemorrhagic fever. Fact sheet n° l l 7: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs 1 1 7 /en/ (last visited 24/05/2005).

WHO 2004. The world health report 2004: changing history: http://www.who.int/ whr/2004/en/report04_en .pdf ( downloaded 05/05/2005) .

- 87 -

Wooo, B . L" BECK, L. R " WASHINO, R . K" HIBBARD, K. A . & SALUTE, J . S . 1 992. Estimating high mosquito-producing rice fields using spectra! and spatial data. - International Journal of Remote Sensing, 13 ( 1 5) : 28 1 3-2826 .

ZELLER, H . G. 1 998. Dengue, arbovirus et migrations dans l 'Océan Indien . -

Bulletin de la Société de Pathologie Exotique, 91 ( 1 ) : 56-60. ZHOU, G" SIRICHAISINTHOP, J" SATIABONGKOT, J" JONES , J" BJORNSTAD, Ü. N"

YAN, G. & CUI , L . 2005 . Spatio-temporal distribution of Plasmodium falciparum and P. vivax malaria in Thailand. - American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 72 (3): 256-262.

Mr Chairperson, Dear Colleagues, and Dear Yola,

UNESCO's Testimony

by

Mustafa EL TAYEB*

I am very pleased to be here today. In fact, I am pleased each time I carne here, but today is a particular day. I am here today to express on behalf of UNESCO's Assistant Director-General and the whole science sector our gratitude to Yola.

When I go back, I can distinctly recall that UNESCO and the Acad­emy signed their Memorandum of Understanding (MoU) in December 1 994. Mr Robert Leenaerts , the then President of the Academy, and Dr Jean-Jacques Symoens , the then Permanent Secretary, carne to UNESCO. I accompanied them to the Office of the Director-General and the MoU was signed late in the evening of 1 5 December.

A few weeks later, Yola succeeded Symoens to become the Per­manent Secretary of the Academy. She had two tasks vis-à-vis UNESCO: the first was to implement the MoU and the second to force me to stand up to my responsibilities as a corresponding member and make my first presentations. Yola succeeded in doing bath effectively but, more than that, she did it with elegance.

Yola started with the latter and suggested that I made my first presentation in March 1 995 . I did in fact make my presentation on 3 1 March 1 995 . Yola then went into the main task of irnplementing the MoU, and, believe me, this was not an easy task . While signing agree­ments with international organizations is not at all easy, implementing what was agreed upon is indeed a task much harder to perform.

Yola managed to get UNESCO to agree to the idea of co-organizing with the Academy, once every two years , an international conference. The

• Corresponding member of the Academy; Director "Division de !'analyse politique et des activités opérationnelles" , UNESCO, Paris (France).

- 90 -

first conference took place in December 1 998 on the theme Science and Development: Prospects of the 21 st Century. Mr Federico Mayor, Direc­tor-General of UNESCO, and Dr Adnan Badran, Deputy Director-General , attended this conference, which was a complete success .

In that conference, Dr José Vargas , the then President of the Third World Academy of Sciences, also took part. Yola made use of his pres­ence to explore and eventually agree on the signing of a MoU between the Academy and TWAS . Yola succeeded and a Memorandum of Under­standing between the Academy and TWAS was signed.

The second Conference took place in April 200 1 on the fabulous theme Science and Tradition with as subtitle Roots and Wings for Devel­opment. A big UNESCO delegation , headed by Dr Walter Erdelen, the Assistant Director-General for Science , participated in the conference.

More recently, a third joint meeting was organized with UNESCO's programme on ecological sciences . Thus, the MoU is now a reality.

So, Yola, as far as UNESCO is concemed , you have done a miracle . You have obliged us to implement a MoU. This will remain a lesson for all academies . . .

Now in a personal way, let me tell you that 1 <lid appreciate working with you , both within UNESCO cooperation and in your capacity as treasurer for the International Science Council , ICSU. 1 value your friend­ship .

So, allow me, on behalf of the Organization 1 represent, to say thank you Yola!

Hulde aan . . . / Hommage à . . .

door / par

Danielle SWINNE*

Mijnheer de Voorzitter, Mevrouw de Erevast Secretaris , Excellenties, Beste Consororen, Beste Confraters, Dames en Heren,

Het behoort tot de geplogenheden van de Academiën een huldezitting te organiseren na het aftreden van de Vast Secretaris en wij hebben · het genoegen hulde te brengen aan Mevrouw Yola Verhasselt, die tien jaar lang de Academie heeft geleid. Tijdens deze plechtigheid hebben wij naar verschillende sprekers geluisterd die, op Uw verzoek, Mevrouw, de nadruk eerder op Uw discipline dan op Uw persoon hebben gelegd.

U bent - niemand die er nog aan twijfelt - een hartstochtelijk geograaf. Uw wens een prijs voor tropische geografie op te richten, getuigt hiervan.

Hulde werd U ook gebracht door Confrater El Tayeb voor de vrucht­bare samenwerking met UNESCO die, ontstaan toen onze Confrater Symoens Vast Secretaris was, tijdens het laatste decennium concrete vormen heeft aangenomen.

Mijn bijdrage aan deze hulde wens ik te wijden aan Uw rol als Vast Secretaris .

Lors de la rentrée académique d 'octobre 1 994, c 'est en ces termes que notre Confrère Jean-Jacques Symoens qui , pour la demière fois , pré­sentait le rapport sur les activités de l ' Académie, parlait de vous . Je cite: «ses hautes qualités scientifiques , son intérêt permanent pour l 'Outre­Mer, son dévouement actif à notre Compagnie qu'elle a présidée en 1 989, sa maîtrise élégante des deux langues , sa parfaite courtoisie m'assurent,

* Vast Secretaris van de Academie, Defacqzstraat 1 /3 , B- 1 000 Brussel (België). / Secrétaire perpétuelle de l 'Académie, rue Defacqz 1/3, B- 1000 Bruxelles (Belgique) .

- 94 -

disait-il , que sous sa direction, l ' Académie connaîtra de nouveaux déve­loppements» . L'histoire ne démentira pas ces propos .

Et en effet, sitót entrée en fonction, vous concrétisez dès I e premier mars 1 995 , deux protocoles permanents de collaboration conclus avec l ' Acadérnie francophone des Ingénieurs et le Koninklijk Instituut voor de Tropen d' Amsterdam en constituant des groupes de travail en charge de la coordination de projets .

In 1 996 start U met samenwerkingsactiviteiten met o .a. het lnstituto de Higiene e Medicina Tropical van Portugal . En wie herinnert zich niet de tentoonstelling over "Het avontuur van de planten, de Portugese ont­dekkingen" georganiseerd in de Koninklijke Bibliotheek en daarna in de Nationale Plantentuin , in samenwerking met het lnstituto de lnvestigaçiio Cientifica Tropical van Lissabon.

Samenwerkingsmemoranda met de Third World Academy of Sciences, de Academia Nacional de Ciencias de Bolivia en de Chinese Academy of Sciences zullen nog volgen .

En fait , un de vos grands..m61-..ites a été de vous écarter de la tradition sans pour autant la négliger. Je m'explique: tout en gardant des liens et des points d 'attache avec 1' Afrique , ramt vous nous disiez dans votre dis­cours de rentrée en 1996 qu,'el le ne p�mvait nous laisser indifférents, vous vous êtes aussi tournée vers d'autre-s horizons, à savoir l' Amérique latine et l ' Asie .

Ter gelegenheid van de toekenning van de Internationale Koning Bou­dewijnpri js voor Ontwikkelingswerk 1996, die naar de "Beweging van Boeren zonder Grond" ging , organiseert U een zitting gewijd aan "Land­hervorrningsproblematiek in Latijns-Amerika" .

In samenwerking met de Nationale Academie voor Wetenschappen van Bolivië organiseert U in 2000 in La Paz een eerste symposium gewijd aan het Titicacameer, twee jaar later gevolgd door een tweede manifesta­tie over duurzame ontwikkeling.

Entre-temps, comme prornis , vous n'oubliez pas I' Afrique en publiant en 1 995 , gràce au soutien de la Fondation Roi Baudouin , un ouvrage consacré au SIDA et au développement en Afrique . En 1997 , vous pro­posez une journée d'étude sur Je Rwanda et le Burundi. En 2000, l ' Aca­dérnie co-organise avec l 'Association belge des Africanistes une confé­rence internationale dédiée aux «Mouvements rnillénaristes en Afrique et à la diaspora» . Vous créez enfin le Comité belge des Fontes Historice Africance, <lont l 'objectif est de promouvoir la publication de volumes de référence consacrés à l 'histoire africaine .

- 95 -

Soucieuse du passé, vous ne négligez pas pour autant le présent et le futur en traitant des thèmes d'actualité . En 2000, deux nouvelles com­missions voient le jour. Elles sont respectivement intitulées «Stratégies et développement» et «Environnement et développement» .

Deze commissies hebben een centraliserende rol voor de ad hoc werkgroepen opgericht in het kader van welbepaalde activiteiten .

Zo is de werkgroep "water" aan de bron van een symposium geor­ganiseerd in 1 998, in samenwerking met de Verenigde Naties , over Water: wereldwijd en waardevol.

Een tweede werkgroep, opgericht in 1 999, houdt zich bezig met de opwarming van de aarde en programmeert een studiedag over Developing Countries Facing Global Warming.

In 2001 wordt een seminarie gewijd aan Sustainable Agriculture in the Third World: Defining a Role for Transgenic Crops and Research. Hetzelfde jaar heeft men nog een conferentie over Tropical Climatology, Meteorology and Hydrology. Climate-related Risk Analysis and Sustain­able Development in Tropical Areas.

Je compléterai encore cette liste impressionnante en signalant qu'en 2002 , l 'Académie se penchera sur le thème Evolution of Tropical Soil Science: Past and Future et qu'en plus de la conférence internationale sur les forêts tropicales co-organisée avec l 'UNESCO en 2004, déjà citée précédemment au cours de cette séance , votre parcours se terminera, Madame , en décembre 2004 par l 'organisation en collaboration avec Nutrition Tiers-Monde d'un colloque intitulé Research in Applied Nutrition in Developing Countries: Challenges and Expectations.

Hoeft het gezegd dat U er tijdens deze verschillende activiteiten altijd op stond het woord te geven aan de Derde Wereld door het uitnodigen van sprekers afkomstig van overal ter wereld.

Voor U symboliseert de Academie de brug die Overzee en België moet verbinden .

Om dit nog beter t e verwezenlijken heeft U de uitrusting van onze instelling gemoderniseerd: de informatica is de Academie binnen­gedrongen en een website werd uitgewerkt.

Ten slotte kan ik nog het oprichten van een openbaar documentatie­centrum vermelden waar, dankzij giften en uitwisselingen, informatie wordt verzameld.

Chère Madame Verhasselt, hommage vous est rendu aujourd'hui pour ce que vous avez construit, hommage vous est rendu pour votre dévoue­ment à cette Académie que vous avez gérée de main de maître . Nous

- 96 -

som.mes ici tous bien conscients de l 'ampleur du travail que vous avez fourni . Alors puissent les chaleureux applaudissements de cette noble assemblée ainsi que ces quelques fleurs concrétiser toute notre recon­naissance pour l 'ceuvre accomplie .

Dankwoord / Remerciements

door / par

Yola VERHASSELT*

Monsieur le Président, Madame la Secrétaire perpétuelle , Madame et Messieurs les Ambassadeurs , Messieurs les Directeurs des Institutions Scientifiques Fédérales , Messieurs les Secrétaires perpétuels et perpétuels honoraires des Académies , Messieurs les Présidents des Académies , Chers Confrères et Consreurs , Chers Amis, Mesdames et Messieurs ,

Je vous remercie de me remercier.

Votre présence est pour moi un très grand honneur et un immense plaisir. Je suis très sensible à tous les témoignages élogieux qui ont été prononcés ici et aussi à ceux que j 'ai reçus par écrit, notamment de la part d ' au tres institutions et de confrères étant empêchés d' être parmi nous au jourd' hui .

Une séance d'hommage est une belle occasion pour exprimer ma reconnaissance .

En premier lieu , je remercie ceux qui ont pris l ' initiative de cette séance et qui l 'ont réalisée avec tant de succès , à savoir la Secrétaire per­pétuelle et toute l 'équipe du secrétariat, les orateurs pour leurs exposés brillants et le musicien pour ces très belles notes de viole de gambe.

Mais ma gratitude va au-delà. En effet, ce que j 'ai pu réaliser durant ces dix années, je le dois à la collaboration de tous .

Je voudrais citer en premier lieu Je secrétariat, qui m'a secondée d'une manière exemplaire dans toutes mes entreprises . Je voudrais témoigner de l ' appui constant et combien apprécié des autorités , du Ministère et de 1 'Administration de la Politique scienti­fique, du Ministère des Affaires étrangères . Nous sommes aussi reconnaissants au FNRS et FWO-Vlaanderen pour leur soutien.

• Erevast Secretaris van de Academie. / Secrétaire perpétuel le honoraire de I ' Académie.

, . .

- 1 00 -

I also would like to thank our foreign partners , Academies and other institutions, for their most appreciated collaboration. Particularly we are grateful to UNESCO for the excellent relationship and to our friend El Tayeb for his testimony. Ma reconnaissance va aussi aux Secrétaires perpétuels des autres Aca­démies pour leur concours précieux . Ma gratitude va aux mem bres de l ' Académie qui m 'ont stimulée à développer de nouvelles activités et qui m'ont aidée à relever les nombreux défis.

A ma famille pour sa patience, pour avoir supporté mes absences trop longues et trop fréquentes; A mes amis pour leurs encouragements et spécialement à une amie de toujours pour son soutien permanent et son aide efficace; A mon successeur, la Secrétaire perpétuelle, qui m'a préparé cette belle fête et qui a organisé ce beau programme géographique; Et à mon prédécesseur pour son dévouement infaillible à l' Aca­démie et toute l 'aide qu' il m'a foumie .

Au nom de la communauté géographique, qui est si bien représentée ici - ce <lont je me réjouis beaucoup - , je tiens à exprimer toute ma reconnaissance à ceux qui ont contribué au fonds qui vient d 'être créé pour l 'attribution d'un prix de géographie tropicale .

La liste des remerciements n 'est pas exhaustive . Que ceux que je n'ai pas cités explicitement veuillent m'en excuser. Qu' ils soient assurés de ma gratitude .

Mijnheer de Voorzitter, Mevrouw de Vast Secretaris , Excellenties , Hoog­waardigheidsbekleders , Waarde Confraters en Consororen , Dames en Heren,

Graag wou ik mijn diepe waardering verwoorden voor al de steun en aanmoedigingen die ik heb genoten gedurende mijn mandaat als Vast Secretaris van de Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen.

Een academie is een uitzonderlijk wetenschappel ijk midden . Het is een ontmoetingsplaats van wetenschappers behorende tot verschillende disciplines en tot verschillende universiteiten en onderzoekscentra. Dit multidisciplinaire karakter betekent een enorm potentieel en straalt een ware aantrekkingskracht uit. Bovendien is onze Academie een contact­punt tussen Noord en Zuid, ik bedoel tussen de gemeenschappen binnen ons land, en uiteraard ook op internationaal vlak .

- 1 0 1 -

De ervaring en het wetenschappelijk werk overzee en het permanent contact met andere culturen geeft een extra dimensie en een zeer bijzon­dere sfeer.

Het is voor mij een mooie taak geweest mij ten dienste te kunnen stellen van de Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen .

Mijn opvolgster wens ik veel succes toe.

Mevrouw de Vast Secretaris ,

Benevens uw wetenschappelijke kwaliteiten als medisch mycoloog beschikt U over alle vaardigheden noodzakelijk voor een efficiënt en dynamisch beheer van de Academie. Onder uw beleid zal zij ongetwijfeld een schitterende toekomst tegemoetgaan .

Nogmaals dank ik u allen voor uw aanwezigheid .

- 1 02 -

Publicatielijst van Yola Verhasselt Liste des publications de Yola Verhasselt

1 . Le röle de l ' Escaut dans la géographie humaine de ses rives, entre Termonde et Anvers . Bulletin de la Société Royale Beige de Géographie, Bruxelles 1 960, fase. 1-II, pp. l -45 .

2 . L e pays d e Waes e t les polders d e l 'Escaut. L a Géographie, Bulletin de la Fédéra­tion Beige des Professeurs de Géographie, 1 960, 12° année, n° 3 , pp . 99- 1 03 .

3 . Notes sur I e karst tropical . Bulletin d e l a Société Royale Beige d e Géographie , Bruxelles, 1960, fase . III-IV, pp. 279-283.

4. Essai de mise au point d'une méthode rapide de mesure de longueurs et de surfaces. Bulletin de la Société Royale Beige de Géographie, Bruxelles 196 1 , fasc .I-IV, pp. 1 3 1 -1 44

5 . L a signification linguistique de l a frontière belgo-néerlandaise. Revue Beige d e Géo­graphie, Bruxelles, 1 962, fase . ! , pp. 83-88

6. Excursie: Industriegebied Kanaal Gent-Terneuzen en Deltagebied. De Aardrijks­kunde, 1 962, n° l , pp . 39-50.

7 . Frontière politique e t structure agraire. L'exemple de la Flandre zélandaise . Etudes Rurales, Paris , 1 964, n° 1 2, pp. 95- 1 1 1

8 . International Boundary and Agrarian Structure. The Example o f Zealand Flanders . Sociological Abstracts inc . New-York, 1 964.

9 . Le mouvement des frontaliers entre l a Belgique e t les Pays-Bas. 20th International Geographical Congress , London, 1 964, p. 299.

10. Les frontières du nord et de ! ' est de la Belgique. Etude de géographie humaine. Société Royale Beige de Géographie, Bruxelles, 1966, 402 p.

1 1 . Huwelijkskringen, een voorbeeld van de sociale invloed der staatsgrenzen. Tijdschrift van de Belgische Vereniging voor Aardrijkskundige Studies, 1967 , T. XXXVI, n° 2 , 36° j g . p p . 265-27 1 .

1 2 . Bobo-Dioulasso: Ie développement d'une ville d' Afrique Occidentale. Les Cahiers d'Outre Mer, Bordeaux, 1 969 , 22e a" n° 85, pp. 88-94.

1 3 . Observations de géographie humaine dans une région frontière du Bas-Congo. Aca­démie Royale des Sciences d'Outre-Mer, Bruxelles, Classe des Sciences naturelles et médicales, Bulletin des Séances , 1 969-2, pp. 344-368 .

14. Aspecten van menselijke aardrijkskunde langsheen de Belgisch-Nederlandse grens. Geografisch Tijdschrift, Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap , Amsterdam, 1 969, n° 5 , pp. 409-4 1 8 .

1 5 . The geographical environment and ecology of the tsetse-fly (Glossina palpalis pal­palis) in Bas-Congo. Geographia Medica, Budapest, 1 969-70, 1 , pp. 7-20.

16 . Contribution à la répartition spatiale des principales causes de mortalité en Belgique. Geographia Medica, Budapest, 1 97 1 , 2, pp . 23-32.

1 7 . Quelques aspects de l 'expansion de la ville de Kinshasa. In: La croissance urbaine en Afrique noire et à Madagascar, Paris, CNRS 1 972, T. 2, pp . 1 047-1055 .

1 8 . Nieuwe strekkingen in de menselijke aardrijkskunde. Mogelijke toepassingen in het middelbaar onderwijs . De Aardrijkskunde, 1973, 2, n° 97. pp . 1 7 1 - 1 75 .

1 9 . De rol van de aardrijkskunde i n de studie van de omgeving. Médecine, B iologie, Environnement, 1 974, n° 1 , pp. 56-59.

20. (avec W. De Lannoy) Essai de cartographie dynamique de l 'environnement urbain Hommes et Terres du Nord, Lille, n° 1 , 1 978, pp. 99- 108.

- 1 03 -

2 1 . (avec M . Van Molle) Essai d'une géographie du cancer. Note préliminaire Médecine, Biologie, Environnement, 1 974, vol . 2. n° 3, pp. 43-46.

22. Cancer Distribution in the Western Pacific Realm. New Zealand Medica! Journal, 1 975, n° 538, vol . 8 1 , pp. 396.

23 . Maps on Cancer Distribution. Geografisch Instituut, Vrije Universiteit Brussel, 1 975, 20 p .

24 . Stadtentwicklung im tropischen Afrika. Ein Beispiel: Kinshasa Geographische Rund­schau, 1 976, 3, pp. 8 1 -86.

25 . Some Aspects of Geocancerology. Médecine, B iologie, Environnement, 1 976, vol . 4, n ° 1 , pp. 75-77 .

26. Geographical Approaches to Geocancerology. Médecine, B iologie et Environnement, 1 976, vol . 4, n° 2, pp. 37-49.

27. Heiratseinzugsbereiche. Ein Bei spie! für den sozialen EinfluB der Staatsgrenzen. In: Politische Geographie, Darmstadt, 1 977, pp. 390-397 .

28. (met H. De Laet) Perceptie van de ruimte: "Mentale" kaarten. De Aardrijkskunde, 1977-2, pp. 1 1 3- 1 22.

29. Notes on Geography and Cancer Social Science and Medicine, 1 977, vol. 1 1 , n° 10, pp. 745-748.

30. Quelques réflexions sur la géographie médicale. Bulletin de la Société Beige d'Etudes Géographiques, T. XLVI, 1 977, n° 2, pp. 1 85-193.

3 1 . (avec W. De Lannoy) Essai de cartographie dynarnique de l 'environnement urbain. Hommes et Terres du Nord, Lille, n° 1 , 1 978, pp. 99- 108.

32. Die Benelux-Länder In : Europa, Fischer Länderkunde Band 8 Frankfurt am Main, Fischer Verlag, 1 978, pp. 202-2 1 2 .

33 . Approche d' une géographie d u cancer. Prospective e t Santé, Paris, 1 979, n ° 10-1 1 , ?P· 1 33- 142.

34. Contribution à la cartographie dynamique de l'environnement urbain. In: Sympo­sium International sur la Cartographie de l 'Environnement et de sa Dynamique. Caen, 1 979, pp. 65-69.

35. (avec L. Peeters) Chronique beige Hommes et Terres du Nord, Lille, 1 980, n° 4, pp. 63-7 1 .

36. Notes sur la cartographie de la dynamique de I 'environnement urbain UGI Actes Symposium International, Sendai (Japon) 1 980, pp. 25-27

37. Geografie van de gezondheid en verstedelijking. De Aardrijkskunde, 198 1 , n° 1 /2, pp. 1 93- 1 97 .

38 . The Contribution and Future Development of Spatial Epidemiology Social Science and Medicine, Pergamon Press, vol. 15A, 1 98 1 , pp . 333-335.

39. (avec E. Abreu) Quelques aspects géographiques du développement de Caracas. Les Cahiers d 'Outre-Mer, Bordeaux, n° 1 34, 34e, 1 98 1 , pp. 1 80- 188.

40. Migrations transfrontalières: Je mouvement penduJaire de frontaliers beJges vers la France. In : Migrations internes et extemes en Europe Occidentale Hommes et Terres du Nord, Lille, 1 98 1 , T. l , pp. 149- 1 57 .

4 1 . Essai d'une géographie du cancer. Bull . de Ja Section de Géographie, Etudes de Géo­graphie Médicale II. Pays tempérés et sociétés développées, Paris, T. LXXXIII, 1981 , pp. 1 29- 1 46.

42 . Geography of stomach cancer in BeJgium. An approach. Geographia Medica, 1 98 1 , 1 1 , pp. 1 04- 1 1 5 .

43 . Frontière politique: différenciation du paysage et barrière sociale Regio Basiliensis, nr. 2+3, 198 1 , pp. 177- 1 8 1 .

44. (met H . De Laet & N . Vrijens) De spreiding van kanker in België. Belgisch Archief van Sociale Geneeskunde, Hygiëne, Arbeidsgeneeskunde en gerechtelijke Genees­kunde, 1 98 1 , 39, pp. 529-592.

- 104 -

45 . (avec F. Logie en B . Mergaerts) Espace géographique et formes de sociabilité. Quatre exemples de régions frontalières. Revue du Nord , Lille, 1 982, T. LXIV, n° 253 , pp. 580-602.

46. (avec L. Peeters) Chronique beige Hommes et Terres du Nord, Lille, 1982, 4, pp. 60-67.

47 . The geography of health in France and the Benelux countries. In: Geographical Aspects of Health, London, Academie Press , l 983, pp. 63-80.

48 . Apports des symposia de l 'UGI (Madras et Brasilia) au thème "Tropiques et Santé". In: De l 'épidemiologie à la géographie humaine, Bordeaux, ACTT/CEGET (CNRS) , 1 983 , p p . 23-25.

49 . Geography of Cancer. In: Atti del Primo Seminario Internazionale di Geografia Medica Perugia, Ed. Rux, 1 983, pp. 37-45 .

50. Editorial Geographia Medica, Budapest, 1984, n° 1 4 , pp. 1 -3 . 5 1 . Geography of Health. In : Geography in Belgium, Com. Nat. Geogr., Namur, 1984,

pp. 76-77 52. Politica) Geography. In: Geography in Belgium, Com. Nat, Geogr. Namur, 1 984,

pp. 77-78. 53. (avec L. Peeters) Chronique beige Hommes et Terres du Nord, Lille, 1 984, n° 4,

pp . 285-293. 54. Editorial : Urbanization and Health in the Developing World Social Science and

Medicine, vol . 2 1 , n° 5, 1 985 , p. 483 . 55 . Point d e vue des experts Actes d u 3ème Colloque National des Observatoires Régio­

naux de la Santé, Paris , 1 986, pp. 1 83- 1 84. 56 . (with F. Logie) Geography of nutrition in Belgium. A preliminary analysis BEVAS

(Tdschr. Belg. Ver. Aardr. Studies) , 1 986- 1 , pp. 9 l - 1 0 l . 57 . Espaces culturels et sociaux interfrontaliers. Le cas de la frontière franco-beige. Bull.

Assoc . Géogr. Franç. , Paris , 63e a. , 1 986-2, pp. 1 1 7- 1 2 1 . 58 . Belgium. In: Global Geocancerology. A World Geography of Human Cancers (Ed.

G. Melvyn Howe) , Edinburgh, Churchill Livingstone, 1 986, pp. 1 54- 1 63 . 59 . Urbanization and Health I n : Ambiente urbano e qualita della vita (Ed. G. Arena)

Perugia, Ed. Rux, 1 986, pp. 3 1 -35. 60 . (avec F. Logie) Un exemple actualisé de cartographie dynamique de l 'environne­

ment urbain: Ie cas de Bruxelles. Hommes et Terres du Nord, Lille, 1 986, 4 , pp . 1 96-30 l .

6 1 . (with F. Logie) Spatial Distribution of Genera] Practitioners, Dentists and Pharma­cies in the Brussels Agglomeration. Revue Beige de Géographie, 1 986, ! lOe année, Fase . 4 , pp . 22 1 -226.

62. Les problèmes de l 'environnement urbain dans Ie Tiers-Monde . In: Les problèmes de l'environnement dans le Tiers-Monde Bruxelles, Académie Royale des Sciences d'Outre-Mer, 1 987 , pp. 3 1 -40.

63 . (with A. Timmermans) World Maps of Cancer Mortality Geografisch Instituut, V.U.B . , 1 987 , 27 p .

64. Agrarian Projects and their Consequences upon endemie Diseases in developing Countries. A Review. In: Räumliche Persistenz und Diffusion von Krankheiten (Hrsg. W. Fricke & E. Hinz) Heidelberg, Heidelberger Geographische Arbeiten, Heft 83 , 1 987 , pp . 236-242.

65. (with L. Tuytschaever) Mapping of health-related indicators: a possible classification. WHO, Geneva, 1 987 .

66. Environmental Changes and Health in Tropical Africa. Revue Beige de Géographie, 1 1 1 , 3-4, 1 987 , pp. 1 9 1 - 1 96.

67. La perception de l 'espace transfrontalier. Revue Géographique de l 'Est, Nancy,l -2 , 1 987, p p . 1 9-25 .

- 105 -

68. Pauvreté et santé dans les villes tropicales. In: Pauvreté et développement dans les pays tropicaux Bordeaux, CEGET, 1989, pp. 579-585.

69. (with P. Mansourian) Method for the classification of countries according to health­related indicators . Bull. of the World Health Org. , Geneva, 67 ( 1 ) , 1 989, pp. 8 1 -84.

70 . Problems of Cancer Mapping. In: Cancer Mapping (Ed. P. Boyle, C .S . Muir, E. Grundmann), Recent Results in Cancer Research, 1 14, Berlin, Springer Verlag, 1 989, pp. 22-27.

7 1 . (with D. Phillips) The Future Relevance of Medica! Geography for Health Planning, Health and Development in the Third World GeoJoumal, Kluwer Academie Pub! . , Dordrecht, 1 989, 1 9.2, pp. 1 29- 1 34 .

72. Health, nutrition and rural environment. In : Qualita delle vita, agricoltura e degrado ambientale nel Mezzogiomo (Ed. C. Palagiano & G . De Santis); Perugia, Ed. Rux, 1 989, pp . 27-3 1 .

73 . Perspectives de la géographie de la santé dans les pays en voie de développement. Geo-Eco-Trop, Liège, 1 989, 1 3 , pp. J -4 .

74. (avec G . Thijs) L'offre de soins de santé en Belgique: la distribution spatiale des médecins, dentistes et pharmacies . Hommes & Terres du Nord, Lille , 1 990 , 2 , p p . 97- 1 03 .

75 . (with R. Akhtar) Disease Ecology and Health. Readings i n Medica! Geography. Jaipur, Rawat Publications, 1 990, 3 1 4 p.

76. The geography of health and the IGU In: La Geografia Medica Oggi . Problemi teo­rico-metodologici e applicazioni Roma, Societa Geografica Italiana (Ed. C. Pala­giano), 1 990, pp. 1 5-20.

77. Concepts and Methods in Geocancerology. In: Environment and Health. Themes in Medica] Geography (Ed. R. Akhtar), New Delhi , Ashish Pub! . House, 1 99 1 , pp. 6 1 -70 .

78 . Medica! geography and ecosystems. In: La geografia medica e egli ecosistemi (Ed. C. Palagiano, G. de Santis & M .G. Scifoni); Perugia, Ed. Rux, 1 992, pp. 1 7-22.

79. Perspectives on Health and Development. GeoJoumal , 1 992, 26. 1 , pp. 5-6. 80. Géographie. In : Médecine et Hygiène en Afrique Centrale de 1 885 à nos jours

(Ed. P.G . Janssens, M. Kivits & J. Yuylsteke), Fondation Roi Baudouin, Bruxelles. 1 992, vol. l , pp . 3- 1 2.

8 J . Geography of health: some trends and perspectives Social Science and Medicine, 1 993 , vol . 36, n° 2, pp. 1 1 9- 1 24 .

82. (with G .F. Pyle) (Ed.) Geographical lnequalities of Mortality in Developing Coun­tries Social Science and Medicine, 1993, vol . 36, n° 1 0 , Special Issue.

83 . Potentialities of Geography of Health. "Elisabeth Cass" Memorial Lecture. Archives of Public Health, 1 993, 5 1 , 48 1 -486.

84. (with D.R. Phillips) Health and Development. Routledge, London & New York, 1 994, 33 1 p .

85. Quelques applications de géographie de Ja santé. S istema Terra, Revista lnternazio­nale di Telerilevamento, 1 994, III , I, pp. 1 6- 1 7.

86. (with G. de Backer, G. Thys, I . de Craene & S. de Henauw) Coronary heart disease rates within a small urban area in Belgium. Journal of Epidemiology and Commu­nity Health, 1 994, 49, 344-347 .

87. Ontwikkeling en gezondheid vanuit een geografisch perspectief. Acta Geographica Lovaniensia, 1994, vol . 34, pp. 757-763.

88. International Prospect for Geography of Health. ln: Study on Medical Geography in China (Ed. Tan Jian'an), Beijing 1 994, pp. 1 9-22 .

89. Développement, nutrition et santé. Revue Beige de Géographie, Bruxelles, 1 1 9 , 1 -2, fase . 58, 1 995 , pp. 43-50.

- 1 06 -

90. (with B . F. Iyun & J . A. Hellen) The Health of Nations. Medicine, Disease and Deve­lopment in the Third World Avebury, Aldershot, 1 995, 295 p .

9 1 . (avec D. Dory) (Ed.) Eléments de Géographie de la Santé. Bull. Société Neuchàte­loise de Géographie n° 39, 1 995, 1 76 p .

92 . Geography of Health. In : Geographical Research in Belgium (Ed. J . Denis). Belgian Nat. Comrnittee for IGU, 1 996, pp. 1 1 1 - 1 1 2 .

9 3 . Politica) Geography. In: Geographical Research i n Belgium (Ed. J . Denis). Belgian Nat. Comrnittee for IGU, 1 996, pp. 1 1 2- 1 1 3 .

94. (avec J-M. Amat-Roze) Le langage des lieux: territoires e t modes de diffusion spa­tiale du VIH. In: Sida, sociétés et populations (Ed. M. Salomon & R. Toubon) , John Libbey Eurotext, Paris, 1 996, pp. 74-95 .

95 . (con S .T . Curto de Casas, R .V. Carcavallo, & R . Boffi) Geograffa de la salud. Algu­nos factores arnbientales de riesgo para enfermedades transmitidas por mosquitos (Salvador Mazza, Salta, Argentina). GAEA, Anales de la Sociedad Argentina de Estudios Geográficos, Buenos Aires, T. 20, 1 996, pp. 297-3 1 2 .

96. Nutrition, Health and Development: A Geographical Approach . In: Conternporary Approaches to Indian Geography (Ed. R. Akhtar) APH Pub! . Corp. New Delhi, 1 997 , pp. 3- 13 .

97 . Geography of health in developing countries . In: The Diversity of Development (Ed. van Naerssen ,T" Rutten ,M . & Zoomers ,A.) Van Gorcum, Assen, 1 997, pp.24 1 -246 .

98. (with M . Malkhazova, D .R. Phillips & V.S. Tikunov) Public Health and Environ­mental Pollution in Russia: A Methodology for the Assessment of Critica! Ecologi­cal Situations. In: IGU Bulletin, 47 ( 1 ) , 1 997, pp. 5- 16 .

99. Health Effects of Changing Lifestyles and Behaviour in Cities. Journal of Region, Health and Health Care, 1 997 , vol . 2, n° 2, pp . 1 -5 .

100 . (with D.R. Phillips, & P. Groenewegen) Health, environment and development: issues in developing and transitional countries . GeoJoumal , 1 998, 44, 2, pp. 97- 102.

1 0 1 . (with S .I . Curto de Casas; R.U Carcavallo & R. Boffi) Environmental risk factors for diseases transmitted by vectors: a case study in North-Argentina. GeoJournal , 1 998, vol . 44, n° 2, pp. 1 2 1- 127.

1 02. (with D. Willaert,) World Atlas of Ageing World Health Organization , Centre for Health Development, Kobe, Japan , 1 998, 1 38 p .

1 03 . (with S .I . Curto de Casas) Functional rnodels of vectorial diseases . The examples of malaria and Chagas'disease. In: Health and Health Care in Transition; Coimbra, 1 998, pp. 2 1 -3 1 .

1 04 . (with S.M. Malkhazova, D.R. PhiUips & V.S. Tikunov) A methodology for the assess­ment of critica! ecological situations, public health and environmental pollution: a Russian case-study. In: Health and Health Care in Transition, Coimbra, 1 998 , pp. 85-93 .

105 . (met D. Willaert ) Veroudering en ontwikkeling. Een ruimtelijke benadering. Tijd­schr. Belg. Ver. Aard. Studies BEVAS , 1 999- l , pp. 39-5 1 .

1 06. (with D. Willae1t) Ageing in a new world. In: Ageing and Health. A global Challenge for the 2 1 " Century. World Health Organization, 1 999, pp. 1 63- 1 72.

1 07 . (with H . Nicolaï) Health and tropical geography. BELGEO, 2000, 1 -2-3-4, pp . 103-1 1 3 .

108 . Réflexions à propos de la santé en Afrique. In: Un géographe dans son siècle. Actua­lité de Pierre Gourou, 2000, pp. 331 -334 Ed. Karthala-Géotropiques, Paris.

1 09 . (con S .I . Curto, & R. Boffi) La transición epidemiológica en la Argentina. In: Contri­buciones Cientfficas , GAEA, Buenos Aires, 200 1 , pp. 239-248.

1 10 . (con S .J . Curto & J .A . Pickenhayn) Salud y Aislamiento. Análisis en el área de las sierras de Chavez, San Juan (Argentina). GAEA, Anales de la Sociedad Argentina de Estudios Geográficos, Buenos Aires, 2002, T. 2 1 -22, II, pp. 273-29 1 .

- 1 07 -

1 1 1 . (with S . I. Curto) Migration and Health. The Case of foreign Immigration in Bue­nos Aires: 1 887- 1 936. In: Salute y migrazione, Perugia, Ed. Rux, 2002, pp. 65-76.

1 12 . (con S .I. Curto, R. Plastina & L. Acosta) Análisis Geográfico de la Mortalidad en la Republica Argentina, periodo 1 996 y 1 999. In: Contribuciones Cientfficas, GAEA, Buenos Aires, 2002, pp. 79-94.

1 1 3 . Le vieillissement de la population: un défi pour Ie développment . Mondes et Cul­tures, Académie des Sciences d'Outre-Mer, Paris, T. LXIII, 1 -2-3-4, 2003, pp. 327-333.

1 14 . (con S .I . Curto, J.A. Pickenhayn, M. Escuela, L. Acosta) Salud y endogamia. Fac­tores geográficos del aislamiento en Valle Fértil. In: Implicancias espaciales de las patologfas del aislarniento Ed. J .A . Pickenhayn, EFFHA, San Juan, 2005, pp. 25-57.

1 15 . (con S .I . Curto & J.A. Pickenhayn). Estrategias de circulación; estudio sobre ais­lamiento y salud en las S ierras de Chavez, San Juan. In: Implicancias espaciales de las patologfas del aislamiento Ed. J.A. Pickenhayn, EFFHA, San Juan, 2005, pp. 75- 10 1 .

1 1 6 . (con S .I . Curto, J .A . Pickenhayn, M . Escuela, L . Acosta) Aicunia, cincuenta anos después. In: Implicancias espaciales de las patologfas del aislamiento Ed. J.A. Pickenhayn, EFFHA, San Juan, 2005 , pp. 2 1 5-230 .

1 17 . (con S .I . Curto, J.A. Pickenhayn , M. Escuela, L. Acosta) Salud y endogamia en Valle Fértil, San Juan, Argentina. Anales de la Sociedad Cientffica Argentina, vol . 230, T. Il, n° l -2, 2005, pp. 5 1 -64.

- 1 09 -

Publicaties van de Academie onder leiding van Yola Verhasselt Publications de l' Académie sous la direction de Yola Verhasselt

Mededelingen der Zittingen / Bulletin des Séances Jaargangen / Années 41 ( 1 995), 42 ( 1 996), 43 ( 1 997), 44 ( 1 998), 45 ( 1 999), 46 (2000), 47 (200 1 ) , 48 (2002) , 49 (2003), 50 (2004)

Algemene alfabetische tafels / Tables alphabétiques générales 1 990- 1 994, 1 995- 1 999, 2000-2004

Belgische Overzeese Biografie / Biographie Beige d'Outre-Mer Boekdeel / Tome VIII ( 1 998)

Huldeboek / Livre d'hommage Hulde aan de Erevast Secretaris Jean-Jacques Symoens / Hommage au Secrétaire perpétuel honoraire Jean-Jacques Symoens ( 1 995)

Verzamelingen van Historische Bijdragen / Recueil d'Etudes historiques L'Ordre juridique colonial beige en Afrique centrale . Eléments d'histoire (2004)

Fontes Historire Africanre VELLUT, J .-L.: Simon Kimbangu. 1 92 1 : de la prédication à la déportation. Les sources Vol . 1: Fonds rnissionnaires protestants ( 1 ) (2005)

Verhandelingen / Mémoires

Klasse voor Morele en Politieke Wetenschappen / Classe des Sciences morales et politiques

Boek / Tome 52

1 . GYSSELS , K.: Le folklore et la littérature orale créole dans l 'reuvre de Simone Schwarz­Bart (Guadeloupe) ( 1 997)

2. KUPFERSCHMIDT, M.: Henri Naus Bey: Retrieving the B iography of a Belgian Indus­trialist in Egypt ( 1 999)

3. VANSINA, J . : L'évolution du royaume Rwanda des origines à 1 900 (herziene en bijge­werkte uitgave / édition revue et augrnentée) (2000)

4. PETIT, P.: Les sauniers de la savane orientale . Approche ethnographique de ! ' industrie du sel chez les Luba, Bemba et populations apparentées (Congo, Zambie) (2000)

5 . DE HEN, F.: Aspecten van muziek en dans in Swaziland (2000)

Boek / Tome 53

1 . VANDERSTRAETEN, L.-F.: La répression de la révolte des Pende du Kwango en 1 93 1 (200 1 )

2 . MUNO, S .: Les rapports complexes de l '«Historia verdadera» de Bema) Dfaz avec la vérité (200 1 )

- 1 10 -

3. PETIT, P.: Byakula . Approche socio-anthropologique de l 'alimentation à Lubumbashi (2004)

Klasse voor Natuur- en Geneeskundige Wetenschappen / Classe des Sciences naturelles et médicales

Boek I Tome 23

l . MPAWENAYO, B .: Les eaux de la plaine de la Rusizi (Burundi) : les mrneux, la flore et la végétation al gal es ( 1 996)

2. GOLAMA SwANA KAKETA, A.: Bacillariophycées , Desmidiées et Eurglémophycées de la Région de Kisangani (Za'fre) ( 1 996)

Boek / Tome 24

1 . DUJARDIN, J.-C.: Leishmanioses au Pérou: signification éco-épidémiologique de la varia­bilité caryotypique ( 1 997)

2. NICOLAI, H.: La repartition et la densité de la population au Kivu ( 1 998) 3. K1z1To, Y.: Studies of the Zooplankton of two Western Uganda crater lakes, Nkuruba

and Nyahirya, with special emphasis on the bionomics and productivity of the cyclo­poids ( 1 998)

4 . HENDRICKX, G. & NAPALA, A.: Le controle de la trypanosomose «à la carte»: une appro­che intégrée basée sur un Système d'lnformation Géographique ( 1 999)

5 . DUJARDIN, J .-P. et al.: Les vecteurs de la maladie de Chagas. Recherches taxonomiques, biologiques et génétiques (2000)

Boek / Tome 25

1 . JANSSENS , P. et al.: Adrien Charles Loir, pasteurien de première génération (200 1 ) 2 . STEPHENNE, N.: Un modèle dynamique de simulation pour comprendre les processus de

changement d'utilisation du sol dans la région soudano-sahélienne (2002) 3 . DUJARDIN, J .-P. et al.: Los vectores de la enfermedad de Chagas (versión ampliada y

actualizada) (2002)

Klasse voor Technische Wetenschappen / Classe des Sciences techniques

Boek / Tome 1 9

1 . HOYLE, B .: Ports, Port Cities and Coastal Zones: Development, lnterdependence and Competition in East Africa ( 1 997)

Acta / Actes

• AIDS en ontwikkeling in Afrika / SIDA et développement en Afrique ( 1 995) • Problèmes de la coopération au développement ( 1 996) • Colloque international Cornet / International Cornet Symposium. Centenaire des pre­

mières études sur la géologie shabienne (Zaïre) «Gisements stratiformes de cuivre et minéralisations associées» / Centenary of the First Studies on Shaba Geology (Zaire) «Strata-bound Copper Deposits and Associated Mineralizations» ( 1 997)

• Geo-Archaeology in Tropical and Mediterranean Regions ( 1 997) • Rwanda-Burundi ( l 997)

- 1 1 1 -

• Landhervormingsproblematiek in Latijns-Amerika / La problématique de la réforme agraire en Amérique latine ( 1 997)

• Tropical Climatology, Meteorology and Hydrology In Memoriam Franz Bultot ( 1 924-1995) ( 1 998)

• Water: wereldwijd en waardevol / L'eau: une valeur mondiale / Water: Worldwide and Worthwhile ( 1 998)

• Science and Development: Prospects for the 2 1 st Century ( 1 999) • Developing Countries Facing Global Warming: Kyoto 1 997 and Beyond (2000) • Millenarian Movements in Africa and the Diaspora (200 1 ) • Science and Tradition: Roots and Wings for Development (200 l ) • Contribución al Conocimiento del Sistema del Lago Titicaca. Memorias del Simposio

intemacional sobre el S istema del Lago Titicaca (200 1 ) • Sustainable Agriculture i n the Third World: Defining a Role for Transgenic Crops and

Research (2002) • Belgian-Argentine Scientific and Technologica! Cooperation. Proceedings of the Sym-

posia, Buenos Aires , 2001 and Brussels, 2002 (2003) • Evolution of Tropical Soil Science: Past and Future (2003) • Tropical Forests: A State of the Art at the Turn of the Century (2004) • New Challenges for the Academies in a Changing World (2004) • Tropical Clirnatology, Meteorology and Hydrology. Climate-related Risk Analysis and

Sustainable Development Areas (2004) • Tropical Forests in a Changing Global Context (2005) • Research in Applied Nutrition in Developing Countries: Challenges and Expectations

(2005) • Hubs, Harbours and Deltas in Southeast Asia: Multidisciplinary and Intercultural

Perspectives (2006)

Van links naar rechts / De gauche à droite: D. Swinne, M . El Tayeb, Y. Verhasselt, J .-M. Amat-Roze , M . De Dapper, E. Lambin .

- 1 1 3 -

Fonds voor Tropische Geografie Yola Verhasselt

Tekst vastgelegd door de Bestuurscom­missie tijdens haar zitting van 2 1 septem­ber 2006.

1 . Ter gelegenheid van de bevordering tot het erelidmaatschap van professor Yola Verhasselt, Vast Secretaris van 1 995 tot 2005, richt de Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen van België in haar schoot een Fonds op bestemd voor de toekenning van een Prijs genaamd "Prijs voor Tropische Geografie Yola Verhasselt" .

2. Het Fonds is samengesteld uit een beginkapitaal bestaande uit giften hiertoe aan de Academie geschonken. Het zal ver­hoogd worden met de interesten die het kapitaal zal opbrengen , evenals met de eventuele schenkingen en legaten aan de Academie om het Fonds te vergroten .

3 . Het Fonds wordt beheerd door de Bestuurscommissie van de Academie die er een aparte boekhouding van houdt.

Ingeval het vermogen van het Fonds niet meer zou volstaan om een Prijs van een aanzienlijke waarde toe te kennen, kan de Bestuurscommissie beslissen hetzij het aan te vullen met een afhouding van het patrimonium van de Academie, hetzij het saldo van het Fonds in haar patrimonium te integreren.

Een eventuele beslissing om het Fonds in het patrimonium van de Academie te integreren kan echter niet genomen wor­den vóór vijftig jaar na zijn oprichting.

4 . De leden van de Koninklijke Acade­mie voor Overzeese Wetenschappen kun­nen niet genieten van de toekenning van de Prijs.

Fonds de Géographie tropicale Yola Verhasselt

Texte arrêté par la Commission administra­ti ve en sa séance du 2 1 septembre 2006.

1 . A ! 'occasion de l 'accession à l 'hono­rariat du professeur Yola Verhasselt, Secré­taire perpétuelle de 1 995 à 2005, I' Acadé­mie Royale des Sciences d'Outre-Mer de Belgique crée en son sein un fonds destiné à l 'attribution d'un Prix dénommé «Prix de Géographie tropicale Yola Verhasselt».

2. Le Fonds est constitué par un capita! initia! représenté par des libéralités faites à cette fin à I 'Académie. Il sera augmenté des intérêts que rapportera son capita! , ainsi que des dons et legs éventuels faits en vue de l 'accroissement dudit Fonds.

3 . Le Fonds est géré par la Commission administrative de I' Académie qui en tient une comptabilité distincte.

Au cas ou les avoirs du Fonds ne suffi­raient plus à décemer un Prix d'un montant appréciable, la Commission administrative pourra décider, soit de Ie réalimenter par un prélèvement sur Ie patrimoine de I' Acadé­mie, soit d' intégrer Ie solde du Fonds à son patrimoine.

Une éventuelle décision d' intégration du Fonds au patrimoine de I' Académie ne pourra toutefois être prise moins de cin­quante ans après sa création.

4 . Les membres de l ' Académie Royale des Sciences d'Outre-Mer ne peuvent béné­ficier de I ' octroi du Prix.

- 1 14

5 . De laureaat van de Prijs voor Tropi­sche Geografie zal een reiskrediet ontvan­gen bestemd om veldwerk te financieren op het gebied van tropische geografie.

6 . Het bedrag van de Prijs wordt op 2 500 euro vastgelegd. De Prijs zal om de twee jaar toegekend worden en voor het eerst in 2007 . De Bestuurscommissie mag bedrag en periodiciteit van de Prijs wijzigen.

7. De projecten moeten in vijf exempla­ren op het secretariaat van de Academie toe­komen vóór 1 februari van het jaar waarin de Prijs toegekend wordt.

8 . De Prijs wordt toegekend door de Klasse voor Morele en Politieke Weten­schappen op voorstel van een commissie ad hoc .

Deze is als volgt samengesteld:

a. Mevrouw Yola Verhasselt; b. De Vast Secretaris , die het secretariaat

ervan verzekert; c . Een lid van elke Klasse, bij voorkeur

geograaf (m.n. de Klasse voor Morele en Politieke Wetenschappen, de Klasse voor Natuur- en Geneeskundige Wetenschappen, de Klasse voor Technische Wetenschappen), door zijn respectieve Klasse aangeduid tijdens de zitting gehouden in de maand februari volgend op het neerleggen van de projecten, onder de (ere)werkende, (ere)­geassocieerde en (ere)corresponderende leden van de Academie.

De Commissie kan eveneens een of twee specialisten, zelfs van buiten de Academie, bij de jury laten aansluiten indien zij dit, na kennisname van de neergelegde projecten, nuttig acht.

9. Het verslag van de Commissie ad hoc wordt aan de Klasse voor Morele en Poli­tieke Wetenschappen meegedeeld vóór 10 mei volgend op de beraadslaging van de genoemde Commissie.

10 . De Klasse voor Morele en Politieke Wetenschappen duidt de laureaat aan tijdens haar meizitting. Deze aanduiding zal

5 . Le lauréat du Prix de Géographie tro­picale recevra un crédit de voyage destiné à financer un travail de terrain dans Ie domaine de la géographie tropicale.

6. Le montant du Prix est fixé à 2 500 euros. Il sera attribué tous les deux ans et pour la première fois en 2007 . La Commission administrative pourra modifier Ie montant du Prix et sa périodicité.

7. Les pro jets devront parvenir au secré­tariat de l 'Académie en cinq exemplaires avant Ie Ier février de l'année ou Ie Prix est attribué.

8. Le Prix est attribué par la Classe des Sciences morales et politiques, sur proposi­tion d'une Commission ad hoc.

Celle-ci est constituée de:

a. Madame Yola Verhasselt; b. Le Secrétaire perpétuel , qui en assure

Ie secrétariat; c . Un membre de chaque Classe, de pré­

férence géographe (à savoir la Classe des Sciences morales et politiques, la Classe des Sciences naturelles et médicales, la Classe des Sciences techniques), désigné par sa Classe respective, en sa séance tenue au mois de février qui suit Ie dépöt des projets, parmi les membres titulaires, titulaires honoraires, associés, associés honoraires, correspondants et correspondants honoraires de I' Académie.

La Commission pourra également asso­cier au jury un ou deux spécialistes, même extérieurs à l 'Académie, si , au vu des pro­jets déposés, elle l 'estime utile.

9 . Le rapport de la Commission ad hoc est communiqué à la Classe des Sciences morales et politiques avant Ie 10 mai sui­vant la délibération de ladite Commission.

1 0 . La Classe des Sciences morales et politiques désigne Ie lauréat en sa séance de mai . Cette désignation résultera d'un

- 1 15 -

geschieden door stemming met opgeheven hand van de aanwezige (ere)werkende , (ere)geassocieerde en (ere)correspon­derende leden van de Klasse. Om aangeduid te worden, moet een kandidaat de absolute meerderheid van de stemmen verkrijgen. Indien geen enkele kanrudaat een dergelijke meerderheid na drie stemronden verkrijgt, wordt de Prijs niet toegewezen en blijft het voor de toekenning voorbehouden bedrag bij het Fonds .

1 1 . De Prijs kan niet opgesplitst worden .

1 2 . D e verkozen kandidaat zal d e titel dragen van "Laureaat van de Prijs voor Tropische Geografie Yola Verhasselt" . De bekendmaking zal gebeuren tijdens de ope­ningszitting van het academiejaar.

13 . De Academie kan de publicatie van de onderzoeksresultaten overwegen. De laureaat is verplicht in al zijn latere publi­caties die betrekking hebben op zijn bekroonde werk de Academie en de Prijs te vermelden.

Reglement voor de indiening van de projecten en

het gebruik van het reiskrediet

1 . Algemene voorwaarden

Elke kandidaat voor de Prijs voor Tropi­sche Geografie is verplicht aan volgende voorwaarden te voldoen opdat zijn project geldig onderzocht zou kunnen worden door de jury belast met de toekenning van deze Prijs.

a . In het bezit zijn van een doctoraatsdi­ploma in de Geografie (in de Joop van de laatste vijf jaar behaald) of in een docto­raatsopleiding ingeschreven zijn;

b. Verbonden zijn aan een universiteit of Belgisch wetenschappelijk instituut;

c. Een onderzoeksproject indienen (motivatie en beschrijving) i .v.m. tropische geografie, vergezeld van de mening van een onderzoeksdirecteur of promotor Doctor in de Geografie of gelijkwaardig.

vote à main levée des membres titulaires, titulaires honoraires, associés, associés honoraires, correspondants et correspon­dants honoraires de la Classe présents. Pour être désigné, un candidat devra obte­nir la majorité absolue des votes. Si aucun candidat n 'obtient une telle majorité après trois tours de scrutin, Ie Prix n'est pas attri­bué et Ie montant réservé à son octroi reste acquis au Fonds.

1 1 . Le Prix ne pourra être divisé.

1 2 . Le candidat sélectionné prendra Ie titre de «Lauréat du Prix de Géographie tro­picale Yola Verhasselt» . La proclamation aura lieu lors de la séance d'ouverture de J 'année acadérnique.

1 3 . L' Acadérnie pourra envisager la publication des résultats de la recherche . Dans toutes ses publications ultérieures relatives à son travail primé, Ie lauréat sera tenu de faire mention de l' Académie et du Prix.

Règlement d'introduction des projets et d'utilisation

du crédit de voyage

1 . Conditions générales

Tout candidat au Prix de Géographie tro­picale devra obligatoirement remplir les conditions suivantes afin que son projet puisse être valablement exarniné par Ie jury chargé de décemer ce Prix.

a . Etre porteur d'un diplöme de Docteur en Géographie (obtenu au cours des cinq dernières années) ou être inscrit au doctorat de géographie;

b. Etre attaché à une université ou un institut scientifique beige;

c. Introduire un projet de recherche (motivation et description) de géographie tropicale accompagné de J 'avis d'un direc­teur de recherche ou promoteur, Docteur en Géographie ou équivalent.

- 1 16 -

2. Procedure voor de indiening van de 2. Procédure d'introduction des projets

projecten

Om ontvankelijk te zijn moeten de pro­jectbeschrijvingen verplicht volgende infor­matie bevatten:

a. Het doel van het project, een beschrij­ving en een gedetailleerd werkplan;

b. De motivatie van de kandidaat om dit veldwerk te doen;

c. Het bewijs van samenwerking van de kandidaat met plaatselijke wetenschappers;

d. Een begrotingsvooruitzicht (zie hierna);

e. De andere aangevraagde of verkregen financieringsbronnen voor het verwezenlij­ken van het project;

f. Het curriculum vitae van de kandidaat; g . Het oordeel van de onderzoeksdirec­

teur of promotor zowel wat betreft de gegrondheid van het project als de geschikt­heid van de kandidaat om het te real iseren.

3. Betaling en gebruik van het reiskrediet

a. Het bedrag van de Prijs wordt ter be­schikking van de laureaat gesteld ten laatste dertig dagen na de beslissing van de Klasse.

b. Het reiskrediet is bestemd om, binnen de perken van het toegekende bedrag , de kosten te dekken van de heen- en terugreis in economy class van de laureaat van zijn woonplaats in België tot de plaats van zijn overzeese werk, de verblijfkosten overzee, de lokale verplaatsingen, de kleine uitrus­ting , het materieel en de producten nodig om het geplande veldwerk uit te voeren .

c . De Academie zal de uitgaven die het bedrag van het reiskrediet overschrijden niet op zich nemen.

d. Het toegekende reiskrediet mag in geen geval een welkdanige vergoeding uit­maken ten bate van de laureaat.

e. De toekenning van de Prijs voor Tro­pische Geografie brengt geen enkele ver­plichting mee voor de Academie t .o .v. de laureaat.

f. De Koninklijke Academie voor Over­zeese Wetenschappen wijst elke verant-

Les descriptifs des projets, pour être recevables , devront obligatoirement conte­nir les informations suivantes:

a. Le but du projet, une description et un plan de travail détaillé;

b . La motivation du candidat à réaliser ce travail de terrain;

c. La démonstration de la collaboration du candidat avec des scientifiques locaux;

d. Une prévision de budget (voir ci­après);

e. Les autres sources de financement sol­licitées ou obtenues pour la réalisation du pro jet;

f. Le curriculum vitae du candidat; g. L'avis du directeur de recherche ou du

promoteur tant sur Ie bien-fondé du projet que sur les aptitudes du candidat à Ie réali­ser.

3. Paiement et utilisation du crédit de

�

a. Le montant du Prix est mis à la dis­position du lauréat au plus tard trente jours après la décision de la Classe.

b. Le crédit de voyage est destiné à cou­vrir, dans les limites du montant accordé , Ie voyage aller et retour du lauréat en classe économique du lieu de son domicile en Bel­gique au lieu de son travail outre-mer, les frais de séjour outre-mer, les déplacements locaux, Ie petit équipement, Ie matériel et les produits nécessaires à l 'accomplisse­ment du travail de terrain projeté.

c. Les dépenses supérieures au montant du crédit de voyage ne seront pas prises en charge par I' Académie.

d. Le crédit de voyage accordé ne peut en aucun cas constituer une rémunération quelconque au profit du lauréat.

e. L'attribution du Prix de Géographie tropicale n'entraîne aucune obligation de I' Académie vis-à-vis du lauréat.

f. L' Académie Royale des Sciences d'Outre-Mer décline toute responsabilité,

- 1 17 -

woordelijkheid af zowel t .o.v. de laureaat als tegenover derden , in geval van ziekte of ongeval tijdens de reizen, verplaatsingen en verblijven van de betrokkene. Zij zal niet tussenkomen in de medische of hospitalisa­tiekosten, zelfs indien deze het gevolg zijn van de uitvoering van bet werkprogramma waarvoor het reiskrediet bestemd is.

g . De laureaat moet zelf de nodige ver­zekeringen afsluiten.

4. Reisverslag

Binnen de drie maanden na zijn reis overzee moet de laureaat van de Prijs voor Tropische Geografie de Vast Secretaris van de Academie een verslag bezorgen over het volbrengen van zijn onderzoekswerk, de publicatieprojecten van de resultaten, en een gedetailleerd overzicht van de uitgaven ver­gezeld van de bewijsstukken .

tant vis-à-vis du lauréat que vis-à-vis de tiers, en cas de maladie ou d'accident sur­venant au cours des voyages, déplacements et séjours de l ' intéressé. Elle n ' interviendra pas dans les frais médicaux ou d'bospitali­sation, même si ceux-ci résultent de l 'exé­cution du programme de travail pour lequel Ie crédit de voyage a été destiné.

g. Il appartient au lauréat de contracter les assurances nécessaires.

4. Rapport de voyage

Dans un délai de trois mois suivant son voyage outre-mer, Ie lauréat du Prix de Géographie tropicale adresse au Secrétaire Perpétuel de I' Académie, un rapport sur l ' accomplissement de son travail de recherche, sur les projets de publication des résultats et fournit I ' état détaillé de ses dépenses accompagné des pièces justifica­ti ves.

- 1 1 9 -

Fund for Tropical Geography Yola Verhasselt

Text approved by the Administrative Commission during its session of 2 1 September 2006.

1. On the occasion of the academie retirement of Professor Yola Verhasselt, Permanent Secretary from 1 995 until 2005, the Royal Academy for Overseas Sciences of Belgium has set up a fund intended for the award of a prize named "Prize for tropical Geography Yola Verhasselt" .

2. The Fund is composed of start-up capita! consisting of gifts to the Academy for this purpose. It wil! be increased with the interest on its capita! , as welJ as with potential dona­tions and legacies made to the Academy in order to raise the Fund.

3. The Fund is managed by the Administrative Commission of the Academy under a separate account.

If the assets of the Fund are no Jonger sufficient to award a prize of a reasonable amount, the Administrative Commission is allowed to decide whether to supplement it with a deduction from the Academy's funds or to integrate the balance of the Fund into its genera! assets.

However, any decision to integrate the Fund into the Academy 's property may not be taken less than fifty years after its creation.

4 . Members of the Royal Academy for Overseas Sciences cannot be awarded the Prize.

5. The winner of the Prize for Tropical Geography will be granted a travel credit for financing field work in tropical geography.

6. The Prize amounts to 2,500 EUR. It will be awarded every two years and for the first time in 2007 . The Administrative Commission is allowed to alter the amount of the Prize and its periodicity.

7. Five copies of the projects should be sent to the Academy secretariat before 1 Feb­ruary of the year in which the Prize is awarded.

8. The Prize is awarded by the Section of Mora! and Politica! Sciences, on the proposal of an ad hoc Committee. This Committee includes:

a. Ms Yola Verhasselt; b. The Permanent Secretary, who is in charge of the secretariat; c. One member, preferably a geographer, of each Section (i.e. the Section of Mora! and

Politica! Sciences, the Section of Natura! and Medica! Sciences, the Section of Technica! Sciences), appointed by his/her respective Section, during its February session following the submission of the projects, among (honorary) fellow, (honorary) associate and (hon­orary) corresponding members of the Academy.

Should the topic of a research project require it, the Committee may appoint one or two specialists, even from outside the Academy, for its assessment.

- 1 20 -

9. The report of the ad hoc Committee is sent to the Section of Mora! and Politica! Sciences before 10 May following deliberation of this Committee .

10 . The Section of Mora! and Politica! Sciences wil! nominate the winner during its May session. This nomination will result from a vote by a show of hands by the (honorary) fellow, (honorary) associate and (honorary) corresponding members. To be appointed, a candidate should obtain an absolute majority of the votes. If no candidate obtains such a majority after three rounds, the Prize will not be awarded and the amount intended for this award will remain part of the Fund .

1 1 . The Prize cannot be split.

12 . The candidate selected will be conferred the title of "Laureate of the Prize for Trop­ical Geography Yola Verhasselt" . The proclamation wil! take place during the academie opening session.

1 3 . The Academy may decide to publish the results of the research. In all his/her future publications relative to the award-winning work, the laureate should refer to the Academy and to the Prize.

Rules for the lntroduction of Projects and for the Use of the Travel Credit

1 . Genera! Requirements

Any candidate for the Prize for Tropical Geography should necessarily meet the fol­lowing requirements so that his/her project can be considered as valid by the jury in charge of awarding this Prize.

a. Holding a doctorate in geography (obtained for the last five years) or being regis­tered to the doctorate in geography;

b . Being attached to a university or a Belgian scientific institute; c. Introducing a research project (motivation and description) in tropical geography

accompanied with the advice of a research director or promoter being Doctor in Geo­graphy or equivalent.

2. Procedure for lntroducing the Projects

In order to be admissible, the outlines of the projects should necessarily include the following indications:

a. The aim of the project, a description and a detailed work plan; b. The candidate's motivation for achieving this field work; c. The proof of the candidate's collaboration with local scientists; d . A budget estimate (see below); e . The other financial sources requested or received for achieving the project; f. The candidate's curriculum vitae; g. The research director's or promoter's advice both on the validity of the project and

on the candidate's ability to achieve it.

- 1 2 1

3 . Payment and Use of the Travel Credit

a . The amount of the Prize is put at the laureate's disposal at the latest thirty days fol­lowing the Section's decision.

b. The travel credit is intended, within the scope of the amount granted, to cover the return journey - in economy class - of the laureate from his/her place of residence in Bel­gium to the place of his/her work overseas , the overseas accommodation expenses, the local trips, the small equipment, the material and the products necessary for the accom­plishment of the planned field work.

c. The expenses exceeding the amount of the travel credit will not be supported by the Academy.

d. The travel credit granted can by no means be a remuneration profitable to the laureate.

e. The award of the Prize for Tropical Geography does not entail any obligations by the Academy towards the laureate.

f. The Royal Academy for Overseas Sciences takes no responsibility, both towards the laureate and towards third parties, for disease or accident occurring during the trips, moves and stays of the person concerned. It wil! not intervene in the medica) and hospita! fees, even if these result from the execution of the work prograrnme for which the travel credit has been intended.

g. It is up to the laureate to take out the necessary insurance policies.

4. Travel Report

Within a three-month period following his/her overseas journey, the laureate of the Prize for Tropical Geography will send to the Permanent Secretary of the Academy, a report on the accomplishment of his/her research work, on the expected publication of the results, and he/she will supply the detailed account of his/her expenses together with the written proofs.

- 1 22 -

Fondo para Geografia Tropical Yola Verhasselt

Texto aprobado por la Comisión Administrativa durante su sesión del 2 1 de septiembre de 2006.

1 . Con motivo del retiro académico de la Profesora Yola Yerhasselt, Secretaria Per­manente desde 1 995 hasta 2005, la Real Academia de Ciencias de Ultra mar de Bélgica ha establecido un fondo o reserva de dinero destinado a otorgar un premio denominado "Premio para Geograffa Tropical Yola Yerhasselt" .

2. El Fondo está compuesto por un capita! inicial constituido por donaciones que recibe la Academia para este propósito. El mismo será incrementado con los intereses devenga­dos asf como con potenciales donaciones y legados a la Academia para ese Fondo o reserva de dinero .

3 . El Fondo será administrado por la Comisión Administrativa de la Academia en una cuenta separada.

Si el activo o capita! del Fondo no alcanza para otorgar un Premio de monto razona­ble , la Comisión Administrativa está autorizada para otorgar un suplemento mediante deducción de fondos de la Academia o integración en los asientos generales de su balance.

No obstante, cualquier decisión para integrar el Fondo en las propiedades de la Aca­demia no se podrá hacer hasta cincuenta aiios después de su creación.

4. Los miembros de la Real Academia de Ciencias de Ultramar no pueden competir por el Premio .

5 . El ganador del Premio de Geograffa Tropical recibirá un crédito para financiar viaje para realizar un trabajo de terreno en geograffa tropical .

6. El monto del Premio es de 2 500 EUR. Será otorgado cada dos aiios y por prirnera vez en 2007 . La Comisión Administrativa está autorizada para alterar el monto del Pre­mio y su periodicidad.

7. Deberán enviarse cinco copias del proyecto a la secretarfa de la Academia antes del 1 Febrero del aiio en el cual el Premio es otorgado.

8. El Premio es otorgado por la Sección de Ciencias Morales y Polfticas, sobre la pro­puesta de un Comité ad hoc. Este Comité incluye:

a . Sra. Yola Yerhasselt; b. El Secretario/a Permanente, quien está a cargo de la secretarfa; c . Un miembro, preferiblemente geógrafo, de cada Sección (es decir la Sección de

Ciencias Morales y Polfticas, la Sección de Ciencias Naturales y Médicas , la Sección de Ciencias Técnicas), designado por su respectiva Sección, durante la sesión del mes de febrero inmediata al envfo de los proyectos, entre miembros numerarios, numerarios hono­rarios, asociados, asociados honorarios, correspondientes y correspondientes honorarios de la Academia.

- 1 23 -

Si el tópico de un proyecto de investigación Jo requiere, el Comité puede convocar a uno o dos especialistas , incluyendo personas no pertenecientes a Ja Academia, para su asesoramiento.

9. El dictamen del Comité ad hoc será enviado a la Sección de Ciencias Morales y Polfticas antes del 1 0 de mayo próximo a la deliberación de este Comité.

10 . La Sección de Ciencias Morales y Polfticas nominará al ganador durante esta sesión de mayo. Esta nominación resultará del voto a mano alzada de los miembros numerarios, numerarios honorarios, asociados, asociados honorarios, correspondientes y correspon­dientes honorarios presentes. Para ser nominado el candidato debe obtener mayoria abso­luta de los votos. Si no se obtiene una mayorfa después de tres rondas el Premio no será otorgado y el dinero quedará en el Fondo.

1 1 . El Premio no puede ser dividido.

12 . El candidato seleccionado será investido con el titulo de "Laureado con el Premio para Geograffa Tropical Yola Verhasselt". La proclamación se hará durante la sesión de apertura académica.

13 . La Academia puede decidir publicar los resultados de la investigación. En todas sus futuras publicaciones relacionadas con el trabajo ganador el laureado deberá referirse a la Academia y al Premio.

Reglas para la introduccion de proyectos y para el uso del crédito de viaje

l ) Requerimientos generales

Cualquier candidato para el Premio de Geografîa Tropical deberá necesariamente poseer los siguientes requerimientos para que su proyecto pueda ser considerado válido por el jurado a cargo del otorgamiento de este Premio.

a. Poseer el grado de Doctor en Geograffa (obtenido en los ultimos cinco afios) o estar registrado al doctorado de geografia;

b. Estar vinculado a una universidad o instituto cientffico belga; c. Presentar el proyecto de investigación (motivación y descripción) en geograffa tro­

pical acompafiado por el aval de un director de investigación o de tesis que tenga el grado de Doctor en Geográffa o equivalente.

2) Procedimiento para presentar Jos proyectos

Para ser admitidos los proyectos necesariamente deberán incluir las siguientes indica­ciones:

a. El propósito del proyecto, una descripción y detallada del plan de trabajo; b. Las motivaciones del candidato para llevar a cabo este trabajo de terreno; c . La evidencia de la colaboración del candidato con cientfficos locales; d. Un monto estimado (ver abajo); e. Los recursos financieros requeridos para realizar el proyecto;

- 1 24 -

f. El curriculum vitae del candidato; g. El aval del director de investigación o de tesis sobre la validez del proyecto y la capa­

cidad del candidato para realizarlo.

3) Pago y uso del crédito de viaje

a. El monto del Premio será puesto a disposición del laureado dentro de los treinta dfas siguientes a la decisión de la Sección.

b. El crédito para el viaje incluirá un monto para cubrir el viaje de ida y vuelta - en clase económica - del laureado de su lugar de residencia en Bélgica al lugar de su tra­bajo en ultramar, los gastos de estadfa, viajes locales, pequei'io equipamiento, el material y los productos necesarios para el cumplimiento del trabajo de terreno planificado.

c. Los gastos que excedan el monto del crédito de viaje no serán cubiertos por la Aca­demia.

d. El crédito de viaje obtenido no puede de ningun modo constitui..r una remuneración lucrativa para el laureado.

e. El otorgarniento del Premio de Geograffa Tropical no implica ninguna obligación de la Academia hacia el laureado.

f. La Real Academia de Ciencias de Ultramar no adquiere ninguna responsabilidad, hacia el laureado no terceras partes, por enferrnedades o accidentes que ocurran durante el viaje, traslados y estadfa concemientes a la persona. No intervendrá en los gastos médi­cos ni de hospital , incluso si alguno resultara de la ejecución del programa de trabajo para el cual el crédito de viaje ha sido otorgado.

g. Le toca al laureado suscribir los seguros necesarios .

4) Reporte del viaje

Dentro de un periodo de tres meses seguido del viaje a ultramar, el laureado con el Pre­mio de Geograffa Tropical enviará al Secretario permanente de la Academia, un reporte con la inforrnación de su trabajo de investigación, para una posible publicación de los resultados, y el detalle de los gastos realizados con pruebas escritas.

- 1 25 -

Lijst van de intekenaars voor het Yola Verhasseltfonds Liste des souscripteurs au Fonds Yola Verhasselt

Leden / Membres

Jean ALEXANDRE Hugo BAETENS BEARDSMORE Ivan BEGHIN Jacques CHARLIER Jacques DE CUYPER Morgan DE DAPPER Ferdinand DE HEN Christian DE MEYER Raoul DUDAL Marthe ENGELBORGHS-BERTELS Luc EYCKMANS Philippe GOYENS John JACOBS Pieter JANSSENS (t) François MALAISSE Jean MICHOT Henri NICOLAI André ÜZER Maurice SIMONET Alain STENMANS Danielle SwINNE Jean-Jacques SYMOENS Francis THlRJON Emile VANDEWOUDE Yola VERHASSELT

Niet-leden / Non-membres

Jobinne DECROCK-BEYRUS Bernadette MERENNE-SCHOUMAKER Albert PISSART

Muzikale omlijsting

Gamba

door

Liam F'ENNELLY

Encadrement musical

Viole de gambe

par

Liam F'ENNELLY

- 1 28 -

Dietrich Stoeffkens Prelude

Du Buisson Suite

*

* *

Tobias Hume Pavane

Touch me lightly My mistresse

hath a pretty thing

*

* *

Marin Marais Les Voix humaines

Antoine Forqueray Chaconne

- 1 29 -