Zagadki dwicznoci w j. polskim

Zagadki dwicznoci w jzyku polskimEugeniusz CyranInstytut Filologii Angielskiej KUL1Cel: zrozumiefonetyczne waciwoci dwicznocifonologiczne waciwoci dwicznoci: reprezentacja kontrastu dwiczna / bezdwiczna, np. b/pprocesy zwizane z dwicznoci: neutralizacja kontrastuubezdwicznienie kocowe upodobnienie wsteczne upodobnienie postpowe rol dwikw sonornych jako cel, rdo lub przeszkoda w upodobnieniachrelacj midzy fonetyk a fonologi

2Kontrast dwicznoci w jzyku polskim

__ V, __ SV3Neutralizacja i ubezdwicznienie kocowe

__ (S) #4Neutralizacja i upodobnienie wsteczne

__ (S)C5Dystrybucja kontrastu dwicznoci a.b.c.

...C(S)V......C(S)#...C(S)C... | Lar Lar Lar

C = obstruent, (S) = opcjonalny sonorant,Lar = kontrast laryngalny, V = samogoska6Reprezentacja binarna [+dw] / [dw]Wersja podstawowa: wszystko co dwiczne posiada cech [+dw] wszystko co bezdwiczne posiada cech [-dw]

/a//b//m//p/ || | |[+dw][+dw] [+dw][dw]

7Neutralizacja i upodobnienie wstecznea.liczba/ljit-ba/>[ljidba]

[-dw] [+dw]

b.abka/ab-ka/>[apka]

[+dw][-dw]

8Neutralizacja i ubezdwicznienie kocowea. stg/stug/>[stuk][+dw] [-dw]cecha domylna

b. stuk/stuk/>[stuk]

[-dw] [-dw]cecha domylna9Problemy z reprezentacj binarnJest w stanie opisa wszystko- bez moliwoci zrozumienia czegokolwiekCecha [+dw] zachowuje si inaczej w spgoskach sonornych a inaczej w obstruentach, np. w:UpodobnieniachUbezdwicznieniachIgnoruje uniwersalne efekty nacechowanoci (markedness). Sugeruje symetri, ktrej nie maImplikacjeDystrybucj (kierunek neutralizacji)Czstotliwo wystpowaniaKolejno pojawiania si w akwizycji jzyka

10Tendencje nacechowanoci (zagadka?) nienacechowanenacechowane (domylne)Obstruenty[-dw]

Sonoranty [+dw]

Reguy domylne w modelach generatywnych (Default rules, Markedness conventions)

[+sonorant][+dw][-sonorant][-dw]

11[+dw][-dw]Sposoby ominicia problemu binarnociSzczegowa specyfikacja i uszeregowanie regu fonologicznych, np.:[+dw] przesuwa si tylko z obstruentw i tylko na obstruenty[+dw] przesuwa si w odpowiednim momencie

Nieoznaczanie sonornych jako [+dw] w strukturze gbokiej (nacechowano tylko w strukturze gbokiej)Cecha ta jest dodana w pniejszej derywacjiZwaszcza, e czasem jest przydatna12Zrozumienie mechanizmu dwicznoci kluczem do waciwej

reprezentacji fonologicznej13jama ustnakrta i strunyEfekt Bernoulliego a wibracja strun gosowychP1P2P1 > P2sonorantyobstruentyP1 > P2P1 = P2Konkluzja:Dwiczno sonornych jest spontanicznaDwiczno obstruentw wymaga dodatkowych aktywnych gestw14P1 Krta Krtkie zwarciePoluzowanie policzkwModele prywatywne: Realizm krtaniowy w wydaniu Teorii Rzdu (Honeybone 2002, Gussmann 2007, Harris 2009)3 typy dwicznoci:

Spontaniczna (fonetyka uniwersalna)sonoranty Vo, SoBrak nacechowania

Aktywna obstruenty CLNacechowana

Pasywnaobstruenty CoBrak nacechowania (dw. zalena od systemu)

W obrbie jednego systemu dwiczno spgosek waciwych (obstruentw) jest albo pasywna albo aktywna15Realizm krtaniowy cdReprezentacje fonologiczne s restrykcyjnie prywatywneJeeli w polskim [b] = /CL/ to [p] = /Co/Segmenty nienacechowane podlegaj automatycznej interpretacji fonetycznej (brak regu domylnych)Dwiczno spontaniczna nie ma fonologicznej reprezentacji: /mo, jo, lo, uo, io, ao/3 podstawowe fonetyczne kontrasty laryngalne: d-t-th2 typy jzykw z dwubiegunowym kontrastem laryngalnymOparte na dwicznoci > dwicznocioweOparte na aspiracji > aspiracyjne

16Jzyki dwicznociowe i aspiracyjnedwaspromaskiegermaskiei sowiaskie

dwicznebezdwiczne bezdwicznenieaspirowaneaspirowane [d] [t] [th]/CL//Co//CH/hawajski/to/polski /dL/ /to/islandzki/to/ /tH/ tajski/dL/ /to/ /tH/ Hindi /dL/ /to/ /tH/ [d] = /dL+H/

17 Neutralizacja i upodobnienie wsteczne a Realizm Krtaniowya.liczba/ljito-ba/>[ljidba]

/L/

b.abka/ab-koa/>[apka]

/L/

bo18Neutralizacja i ubezdwicznienie kocowe a Realizm Krtaniowya. stg/stug/>[stuk]/L/

b. stuk/stuko/>[stuk]

go/19Czas na prawdziw zagadk20Zagadka na dzi: tzw. fonetyka midzywyrazowaWymowa warszawska (W) a krakowska (K) W Ka.jak onik-og-o__V[+dw]wkad odrbnyt-od-o

b.jak moeszk-mg-m__S[+dw]wkad mjt-md-m

c.jak dobrzeg-dg-d__C[+dw]wkad wasnyd-vd-v d.jak trudnok-tk-t__C[dw]wkad stayt-st-s

WK21Analiza formalna w modelach binarnychPrzesunicie [+dw] podobne jak w asymilacji wstecznejAsymilowana spgoska musi by zneutralizowanaRnica midzy odmianami warszawsk i krakowsk ley w zasigu reguy dotyczcej rda upodobnieniaWarszawa: przesunicie [+dw] tylko z obstruentwKrakw: przesunicie [+dw] z kadego dwiku ktry j posiada (rwnie z samogosek)

Problem w tym e sonorne goski nie udwiczniaj spgosek poza kontekstem sandhi

22Co na to Realizm krtaniowy?Wymowa warszawska dziaa wzorowofonologiainterpretacja fonetyczna/jako #ooi/

/jako#mooe/

/jako#dobe/

LWymowa krakowska nie dziaa i dziaa nie moe!23> [jak oi]> [jak moe]> [jag dobe]Wariantywno systemw laryngalnych i hipoteza24kategorie fonetycznesowiakiei romaskie

islandzki

angielski

niderlandzki???[b][p]

[ph]LHHHRelatywizm krtaniowy25kategorie fonetycznewymowawarszawska

wymowakrakowska

Dwiczno spgosek waciwych w dialekcie krakowskim jest pasywna a bezdwiczno aktywna[b][p]

[ph]L HTen sam kontrast jest oddany przez przeciwstawne reprezentacjeWP#CoV/pjoit/KP#CHV/pjHit/ [pjit]pi

WP#CLV/bjLit/KP#CoV/bjoit/ [bjit]bi26Ubezdwicznienie kocowe w krakowskim ma charakter interpretacyjny nie komputacyjny/oabo/>[ap]

Ubezdwicznienie kocowe jest raczej brakiem udwicznienia pasywnego

Neutralizacja zachodzi w bezdwicznych

/mapH//mapo/>[map]27 Neutralizacja i upodobnienie wsteczne a Relatywizm Krtaniowya.liczba/ljit-boa/>[ljidba]

/H/

b.abka/ab-ka/>[apka]

/H/

bo28toRozwizanie zagadki tzw.fonetyki midzywyrazowej29Jeszcze dwa szczegyCel (target) upodobnie midzywyrazowych = /Co/- albo leksykalnie neutralna- albo zdelaryngalizowana (neutralizacja)

rda dwicznoci obstruentw:WP = /L/KP = fonetycznie dwiczny kontekstCLCo

30Przypomnienie jak to robi w WarszawieWymowa warszawska dziaa wzorowofonologiainterpretacja fonetyczna/jako #ooi/

/jako#mooe/

/jako#dobe/

L31> [jak oi]> [jak moe]> [jag dobe]A w Krakowiefonologiainterpretacja fonetyczna

/jak #ooi/

H

/jak#mooe/

H

/jak#doobe/

H32> [jag oi]> [jag moe]> [jag dobe]kokokoBo w Krakowie/Co/ musi by dwiczne przed V, S, C

wewntrz swimidzy sowami

CoVo[dom]=Co#Vo[brad-ojtsa]CoSo[brat] =Co#So[kub-rbe]CoCo [gd] =Co#Co [jag-dobe]

Fonetyka midzywyrazowa jest tu bardzo trafnym terminem

33[+dw]Filary powyszej analizyPrzeciwstawne nacechowanie obstruentw w KP i WP:KP = system CH-CoWP = system CL-CoWarszawskie Co nie moe by pasywnie udwicznione

Krakowskie sandhi wymaga:Systemu z nacechowan bezdwicznoci: CH-CoPasywnej dwicznociNeutralizacji CH Co na kocu sowa

34Plusy powyszej analizySonoranty pozostaj nienacechowaneJeli ich dwiczno ma znaczenie to tylko fonetyczne

Specjalna regua fonologiczna dla krakowskiego sandhi nie jest koniecznaA tym bardziej jakiekolwiek uszeregowanie reguFonetyka midzywyrazowa = wewntrzwyrazowa w KP

35Konsekwencje powyszej analizyNie ma fonologicznej dwicznoci w KPJest tylko spontaniczna i pasywnaUbezdwicznienie kocowe moe by:Fonologiczne (w systemie warszawskim)Interpretacyjne (w systemie krakowskim)Asymilacje dwicznoci mog byFonologiczne Przesuniecie /H/ lub /L/Neutralizacja (odcicie /H/ lub /L/)Interpretacyjne (WP /toxou/, KP /jako doobe/)Pena dwiczno obstruentw, ubezdwicznienie kocowe, oraz obecno asymilacji dwicznoci nie s adekwatnymi kryteriami dla ustalenia, e dany jzyk posiada aktywn kategori [+dw]Relacja midzy kategoriami fonologicznymi (H,L) a fonetycznymi (b-p-ph) jest w duym stopniu arbitralna!

36Cel: zrozumiefonetyczne waciwoci dwicznocifonologiczne waciwoci dwicznoci: reprezentacja kontrastu dwiczna / bezdwiczna, np. b/pprocesy zwizane z dwicznoci: neutralizacja kontrastuubezdwicznienie kocowe upodobnienie wsteczne upodobnienie postpowe rol dwikw sonornych jako cel, rdo lub przeszkoda w upodobnieniachrelacj midzy fonetyk a fonologi

37Dzikuj za uwag!38